XX Skup TRENDOVI RAZVOJA: “RAZVOJNI POTENCIJAL VISOKOG OBRAZOVANJA”, Kopaonik, 24. - 27. 02. 2014.

Paper No.T5.3-2

ANALIZA JAVNIH RASHODA ZA VISOKO OBRAZOVANJE NA PRIMERU ODABRANIH ZEMALJA EVROPSKE UNIJE1

Dunja Malbaša1, Dušan Dobromirov2, Mladen Radišić31,2,3Univerzitet u Novom Sadu,Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad, Srbija

1dunja.malbasa@uns.ac.rs,2ddobromirov@uns.ac.rs, 2mladenr@uns.ac.rs

1. UVOD

U savremenoj ekonomiji, kakva je danas u Evropskoj uniji, tržište radne snage ima karakteristike koje su posledica tehnološkog napretka, prelaska sa proizvodne na uslužnu ekonomiju i ekonomiju zasnovanu na znanju. Može se reći da je povećanje produktivnosti i ekonomskog rasta u razvijenim zemljama posledica korišćenja znanja i informacija. Sve je manje poslova koji podrazumevaju samo mehanički rad, a sve više se stavlja naglasak na učenje tokom celog života, razvijanje veština i usavršavanje. Konkurentske prednosti jedne zemlje više nisu sadržane u tradicionalnim proizvodnim faktorima, kao što su radna snaga, zemlja i kapital, već u proizvodnji i korišćenju znanja i informacija. Upravo zbog toga potrebno je da u Evropskoj uniji postoji obrazovana radna snaga koja je spremna da brzo ovlada novim veštinama i lako se prilagođava tržišnim promenama.

Obrazovanje je jedno od područja koje je EU porepoznala kao značajno za razvoj društva. EU nastoji da kroz zajedničku reformu sistema obrazovanja stvori prostor visokog obrazovanja koji će omogućiti lakše poređenje studijskih programa, veću mobilnost nastavnika i studenata, veću autonomiju obrazovnih institucija i veće investicije u istraživanje i razvoj. Ovi koraci treba da dovedu EU do svog cilja, da postane vodeća ekonomija u svetu, zasnovana na znanju. Evropska unija teži da, u svojim strategijama, postavi ciljeve koji su merljivi pa je tako strategijom Evropa 2020, između ostalog, definisano da 40% mladih treba da budu visoko obrazovani do 2020. godine, [1].

Zajednička obrazovna politika podrazumeva da postoji jedinstveni način utvrđivanja veličine državnih rashoda za finansiranje visokog obrazovanja. To dalje implicira da obrazovne institucije širom Evrope imaju slične tipove budžeta i stepen autonomije prilikom trošenja dodeljenih sredstava. U radu su analizirani javni rashodi za visoko obrazovanje pet zemalja članica EU – Nemačka, Švedska, Irska, Poljska i Španija – sa ciljem utvrđivanja sličnosti u tipu i veličini budžeta za finansiranje visokog obrazovanja, kao i u stepenu autonomije obrazovnih institucija pri raspodelidobijenih sredstava. Poređenjem budžeta za visoko obrazovanje Republike Srbije sa posmatranim zemljama EU moguće je utvrditi položaj naše zemlje u odnosu na zemlje EU sa aspekta finansiranje visokog obrazovanja.

2. FINANSIRANJE VISOKOG OBRAZOVANJA

Prikupljanje finansijskih sredstava i njihovo prenošenje institucijama visokog obrazovanja predstavlja instrument javnog sektora pomoću kojeg se utiče na ponašanje organizacije kojoj se sredstva dodeljuju. To je instrument kojim vladajuće institucije ostvaruju ciljeve u okviru strategije razvoja obrazovanja, kao što su kvalitet, efikasnost i pravičnost. Od institucija visokog obrazovanja, kojima su dodeljena sredstva, očekuje se da ih iskoriste na najefikasniji način i time doprinesu ostvarivanju ciljeva obrazovanja.

Podaci o institucijama visokog obrazovanja koji se analiziraju u ovom radu mogu se razvrstati u tri grupe:

- Tip budžeta – Analizira se da li posmatrane zemlje koriste line-item ili block-grant tip budžeta. Kod prvog tipa budžeta, finansijska sredstva su unapred alocirana na pojedine kategorije, odnosno, tačno je definisano koliko se od ukupnog budžeta odvaja za nastavnike, studente, operativne troškove, aktivnosti istraživanja i razvoja, itd. Kod drugog tipa budžeta, država dodeljuje određenu sumu finansijskih sredstava, a visokoškolska institucija je u mogućnosti da samostalno odlučuje o raspodeli dobijenih sredstava.

- Veličina javnih rashoda – Posmatra se procenat BDP koji posmatrane zemlje izdvajaju za visoko obrazovanje, kao i procenat izdvajanja za visoko obrazovanje u odnosu na ukupnu javnu potrošnju zemlje članice. Uzimajući u obzir da se broj studenata razlikuje između zemalja članica, zanimljivo je videti koliko

1 The authors acknowledge the financial support of the Ministry of Education, Science and Technological Development of the Republic of Serbia, within the Project No 47005.

1

XX Skup TRENDOVI RAZVOJA: “RAZVOJNI POTENCIJAL VISOKOG OBRAZOVANJA”, Kopaonik, 24. - 27. 02. 2014.

se novčanih jedinica izdvaja po studentu. Pored toga, razvijene zemlje, sa visokim BDP, imaju mogućnost da više izdvajaju za razvoj visokog obrazovanja od zemalja sa nižim BDP te je važno posmatrati izdvajanje novčanih jedinica po studentu u odnosu na BDP zemlje po glavi stanovnika.

3. UPOREDNA ANALIZA PET ZEMALJA ČLANICA EU

Uporednom analizom želi se utvrditi da li postoje sličnosti u tipu i veličini budžeta za visoko obrazovanje. Zemlje članice koje se porede su: Nemačka, Švedska, Španija, Irska i Poljska. Na osnovu tabele broj 1 može se zaključiti da sve posmatrane zemlje osim Nemačke2 koriste block-grant tip budžeta. Univerziteti u Irskoj, Poljskoj, Španiji i Švedskoj su u mogućnosti da samostalno donose odluke na koji način će se iskoristiti dodeljena novčana sredstva od strane države, [2].

Tabela 1: Tip budžeta institucija visokog obrazovanja

Line-item budžet BG, CY, EL, LV, LT Block-grant budžet AT, BE, CZ, DK, EE, FI, FR, HU, IE, IT, LU, MT, NL, PL, PT, RO, SK, SI, ES,

SE, UK

Prosek EU27 za budžet visokog obrazovanja iznosi 1,26% BDP, što je prikazano na slici broj 1. Švedska izdvaja najveći deo BDP za finansiranje visokog obrazovanja, oko 2% BDP, Irska i Nemačka izdvajaju više od evropskog proseka, 1,44% i 1,38%, respektivno, dok je budžet Španije i Poljske manji od proseka, 1,16% i 1,18%, respektivno. Interesantno je primetiti da je Japan na poslednjem mestu sa ukupnim izdvajanjima za visoko obrazovanje od oko 0,75% BDP, a SAD se nalazi između Irske i Nemačke, sa oko 1,41% BDP za budžet visokog obrazovanja, [3].

Interesantan podatak jeste i procenat izdvajanja za visoko obrazovanje u odnosu na ukupnu javnu potrošnju zemalja članica EU. Ponovo se na prvom mestu nalazi Švedska, sa ukupnim izdvajanjima od 3,52% u odnosu na ukupnu javnu potrošnju. Na drugom mestu je Irska sa 3,12%. Slede Nemačka sa 2,76%, Španija sa 2,56% i Poljska sa 2,43%, [3].

Slika 1: Godišnji javni rashodi za visoko obrazovanje kao procenat BDP, 2010. godina

Na slici broj 2 prikazani su godišnji javni rashodi za visoko obrazovanje po studentu, izraženo u eurima, [3]. Švedska je na prvom mestu, uzimajući u obzir sve zemlje članice EU, sa ukupno 15557€ po studentu. Nemačka izdvaja oko 12 hiljada, dok Irska i Španija izdvajaju malo više od 10 hiljada eura po studentu. Poljska se nalazi na pretposlednjem mestu, sa samo 4657€ po studentu.

Uzimajući u obzir da se broj studenata razlikuje između zemalja članica, posebno je zanimljiv podatak koliko se novčanih jedinica izdvaja po studentu u odnosu na BDP. Nemačka i Poljska imaju najveći broj studenata, preko 2 miliona. Sledi Španija sa nešto malo manje od 2 miliona. Švedska ima oko 400 hiljada, a Irska manje od 200 hiljada, [4]. Na prvom mestu je Švedska, sa čak 50,20% BDP po stanovniku, slika 3. Španija izdvaja 40% BDP po stanovniku, a Nemačka malo više od toga, oko 41%. Poljska više nije na poslednjem mestu, u odnosu na posmatrane zemlje, jer izdvaja oko 33%. Najmanje za studente izdvaja Irska, oko 28,5% BDP po stanovniku, [3].

2S obzirom na uređenje društvenog sistema u Nemačkoj oblast obrazovanja je u nadležnosti saveznih država. To implicira da u Nemačkoj postoje vrlo različiti sistemi obrazovanja sa različitim obrazovnim politika i pravilima te podatak nije dostupan.

2

XX Skup TRENDOVI RAZVOJA: “RAZVOJNI POTENCIJAL VISOKOG OBRAZOVANJA”, Kopaonik, 24. - 27. 02. 2014.

Slika 2: Godišnji javni rashodi za visoko obrazovanje po studentu, u eurima, 2008. godina

Slika 3: Godišnji javni rashodi za visoko obrazovanje po studentu u odnosu na BDP po stanovniku, u eurima, 2008. godina

4. FINANSIRANJE VISOKOG OBRAZOVANJA U REPUBLICI SRBIJI

Poređenje budžeta za visoko obrazovanje Republike Srbije sa zemljama EU posebno je interesantno s obzirom na zvaničan početak pregovora o pristupanju naše zemlje evropskoj zajednici. Priključivanje EU podrazumeva utvrđivanje postojećih razlika po poglavljima Acquis communautaire3i usklađivanje nacionalnih politika sa pravnim tekovinama EU.

S obzirom na činjenicu da Srbija nastoji da postane punopravni član EU jasno je da je Srbiji potreban dobro organizovan i kvalitetan razvoj sistema obrazovanja. Jedino kroz kvalitetan sistem obrazovanja moguće je da Srbija postane deo evropskog društva zasnovanog na znanju, sa mogućnošću stvaranja novih radnih mesta i podizanja životnog standarda stanovništva.

Republika Srbija, za razliku od posmatranih zemalja EU, institucijama visokog obrazovanja dodeljuje sredstva iz budžeta koja su unapred definisana ugovorom (line-item tip budžeta) koji visokoškolska institucija zaključuje sa Vladom, po preporuci Ministarstva prosvete. Sredstva za obavljanje delatnosti visokoškolske institucije obuhvataju materijalne troškove, plate zaposlenih, opremu, podsticanje naučnoistraživačkog rada, itd,[6].

Posmatrajući izdvajanja za visoko obrazovanje u Republici Srbiji moguće je uočiti opadajući trend od 2009. godinekada je učešće budžetskih izdvajanja za visoko obrazovanje iznosilo 0.96% BDP Srbije, slika 4, [5].

Slika 4: Godišnji javni rashodi za visoko obrazovanje kao procenat BDP, Srbija i EU

Učešće budžeta za visoko obrazovanje u odnosu na ukupnu javnu potrošnju u 2009. godini iznosi 3,01%, dok je narednih godina prisutan pad i već 2012. godineiznosi 2,29%, slika 5, [5].

3Acquis communautairepredstavlja zajedničke tekovine Evropske unije u pogledu prava i obaveza država članica EU. Obuhvata sve važeće ugovore i pravne akte.

3

XX Skup TRENDOVI RAZVOJA: “RAZVOJNI POTENCIJAL VISOKOG OBRAZOVANJA”, Kopaonik, 24. - 27. 02. 2014.

Slika 5: Godišnji javni rashodi za visoko obrazovanje u odnosu na ukupnu javnu potrošnju, Srbija

5. ZAKLJUČAK

Cilj rada bio je da se utvrdi da li postoje sličnosti u tipu i veličini budžeta visokoškolskih institucija. Iako se zemlje članice zalažu za zajedničku obrazovnu politiku, što je potvrđeno potpisivanjem Bolonjske deklaracije, moguće je zaključiti da i dalje postoje velike razlike u finansiranju visokog obrazovanja.

Poređenjem godišnjih javnih rashoda za finansiranje visokog obrazovanja sa zemljama članicama uočava se da Srbija zaostaje za prosekom EU. Ulaganje u razvoj obrazovnog sistema i dostizanje evropskog proseka izdvajanja za visoko obrazovanje predstavlja uslov koji naša zemlja treba da ostvari na putu punopravnog članstva u Evropskoj uniji. Ukoliko Srbija ne preduzme potrebne mere za reformu postojećeg sistema postoji mogućnost da ostane na evropskoj periferiji. To dalje implicira smanjenje zainteresovanosti investitora da ulažu u našu zemlju, slabu konkurentnost naših proizvoda na evropskom tržištu i nastavak odliva naših najboljih mladih studenata iz zemlje u potrazi za boljim mogućnostima za život i zaposlenje.

Republika Srbija se Strategijom razvoja obrazovanja do 2020. godine obavezala na kontinuirano unapređenje visokoškolskog sistema i ostvarivanje ciljeva usvojenih strategijom Evropa 2020, kao što su povećanje broja mladih sa fakultetskom diplomom. Vladajućim institucijama i univerzitetima predstoji detaljnija analiza stanja finansiranja visokog obrazovanja po zemljama EU kako bi se u narednim godinama naše škole još više približile Evropskom prostoru visokog obrazovanja. Ostvarenje ciljeva Bolonjske deklaracije i strategije Evropa 2020 moguće je jedino zajedničkim strategijama, boljim povezivanjem obrazovnih institucija i razmenom iskustava između naše zemlje i zemalja EU.

6. LITERATURA

[1] --, EUROPE 2020, A strategy for smart, sustainable and inclusive growth, Communication from the Commission, Brussels, 2010.

[2] Jongbloed, Funding higher education: A view across Europe, Center for Higher Education Policy Studies, Universitz of Twente, The Netherlands, 2010.

[3] --, The European Higher Education Area in 2012: Bologna Process Implementation Report, Education, Audiovisual and Culture Executive Agency, European Commission, 2012.

[4] --, Eurostat, Students in tertiary education, 2000 – 2011. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00062&plugin=0

[5] http://www.svos.org.rs/pdfs/finansiranje-vo-i-evropski-put-srbije-cyr.pdf [6] Zakon o visokom obrazovanju, Službeni glasnik RS, broj 93/2012. [7] Strategija razvoja obrazovanja do 2020. godine,Službeni glasnik RS, broj 107/2012.

4