ANALIZA STRATEGIJA ZA MLADE NA LOKALNOM NIVOU(Analiza je namjenjena zajedni~koj izradi politika prema mladima na regionalnom, kantonalnom, entitetskom i dr`avnom nivou)

ANALIZA STRATEGIJA ZA MLADE NA LOKALNOM NIVOU

(Analiza je namijenjena zajedni koj izradi politika prema mladima na regionalnom, kantonalnom, entitetskom i dravnom nivou)

Izdava i: Njema ko drutvo za tehni ku saradnju (GTZ) Splitska ul. 14, 71000 Sarajevo, Bosna i Herecegovina jasmin.besic@gtz.ba +387 33 220 302 Udruenje slubenika za mlade info@usm.ba www.usm.ba Analiza dostupna na stranici: www.usm.ba Kontakt: GTZ Nedim Sinanovi E: nedim.sinanovic@gtz.ba Tanja Junuzagic E: tatjana.junuzagic@gtz.de USM Zoran Kulundzija E: zoran.kulundzija@usm.ba Istraivanje uradili: Prizma istraivanje, Sarajevo Sarajevo, 2008. g.

SADRAJ1PRISTUP PRILIKOM IZRADE IZVJETAJA ............................................................................................ 3 1.1. SVRHA I CILJEVI ANALIZE .........................................................................................................................3 1.2. METODOLOKI PRISTUP...........................................................................................................................3 2.2.1. 2.2. 2.3. 2.4.

PRISTUP PRILIKOM IZRADE STRATEGIJA ...................................................................................... 5 PRAVNI OSNOV ZA USVAJANJE STRATEGIJA ZA MLADE ....................................................................5 ISTRAIVANJE.............................................................................................................................................6 PROCEDURA IZRADE STRATEGIJE .........................................................................................................9 VREMENSKI PERIOD IMPLEMENTACIJE STRATEGIJA ........................................................................10 OBUHVA ENI SEKTORI PRIORITETNE OBLASTI ...................................................................... 11

3. 4.

4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5.

U E E LOKALNIH VLASTI I IRE ZAJEDNICE ........................................................................... 13 LOKALNA SAMOUPRAVA.........................................................................................................................13 OMLADINSKE I NEVLADINE ORGANIZACIJE .........................................................................................14 ME USEKTORALNA SARADNJA.............................................................................................................15 SUBJEKTI KOJI SU U ESTVOVALI U RADNIM TIJELIMA ZA IZRADU STRATEGIJA ..........................15 SUBJEKTI KOJI E U ESTVOVATI U REALIZACIJI AKTIVNOSTI PREDVI ENIH U STRATEGIJI .....18

5.

5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. 5.6. 5.7. 5.8.

PROBLEMI, AKTIVNOSTI I O EKIVANI REZULTATI...................................................................... 22 ZAPOLJAVANJE ......................................................................................................................................22 OBRAZOVANJE .........................................................................................................................................29 SOCIJALNA POLITIKA...............................................................................................................................35 ZDRAVLJE MLADIH...................................................................................................................................39 AKTIVNO U E E MLADIH U DRUTVU ...............................................................................................43 INFORMISANJE MLADIH ..........................................................................................................................47 KULTURA ...................................................................................................................................................50 SPORT........................................................................................................................................................53 ANALIZA BUDETA ........................................................................................................................... 56

6.

6.1. RASPORE IVANJE SREDSTAVA U BUDETU ...........................................................................................56 6.2. VRIJEME PREDVI ENO ZA IMPLEMENTACIJU AKTIVNOSTI ...................................................................56

7.

PREPORUKE ZA OMLADINSKU STRATEGIJU NA DRAVNOM NIVOU ...................................... 57

LITERATURA.............................................................................................................................................. 58 ANEX 1. UTVR IVANJE PRIORITETA PO OBLASTIMA (KRITERIJUM HITNOSTI I BITNOSTI)...... 59 1. Zdravlje mladih ...................................................................................................................................................59 2. Zapoljavanje .....................................................................................................................................................60 3. Obrazovanje .......................................................................................................................................................62 4. Socijalna politika.................................................................................................................................................64 5. Aktivno u e e mladih u drutvu........................................................................................................................65 6. Informisanje ........................................................................................................................................................67 7. Kultura ................................................................................................................................................................68 8. Sport ...................................................................................................................................................................69 ANEX 2. ALOKACIJA BUDETA PREMA PRIORITETNIM OBLASTIMA............................................. 71 FEDERACIJA BOSNE I HERCEGOVINE..............................................................................................................71 REPUBLIKA SRPSKA............................................................................................................................................75

2

11.1.

PRISTUP PRILIKOM IZRADE IZVJETAJASVRHA I CILJEVI ANALIZE

Projekat za mlade GTZ - Njema kog drutva za tehni ku saradnju naru io je izradu studije Analiza strategija za mlade na lokalnom nivou, a agencija Prism Research je provela izradu tokom marta 2008. Svrha analize je utvr ivanje sli nosti i razlika unutar lokalnih strategija za mlade, na osnovu slijede ih kriterija: Pristup optina prilikom izrade strategija; Prioritetne oblasti; Zajedni ki problemi i pristup rjeavanju problema, odnosno predvi ene aktivnosti; Problemi koje treba rjeavati na viim nivoima vlasti; U e e lokalnih vlasti i ire zajednice u izradi i implementaciji strategija; Alokacija budeta. Cilj analize je utvr ivanje preporuka koje mogu koristiti u cilju unapre ivanje poloaja mladih, a u okviru dokumenata koji bi bili doneseni na viim nivoima vlasti, sa fokusom na izradu koordinirane BiH Omladinske strategije 2008-2013.

1.2.

METODOLOKI PRISTUP

Analizirane su strategije 20 optina (Bratunac, Bugojno, Grada ac, Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Mili i, Modri a, Novi Grad Sarajevo, Odak, Osmaci, Srebrenica, Sokolac, Ugljevik, Vare, Vogo a, Vlasenica, Zvornik). Imaju i u vidu da je ve ina strategija pisana na sli an na in i sadrinski i metodoloki, osim u slu aju strategije optine Zvornik, analiza je zasnovana na sli nostima koje u njima postoje. Razlike uo ene prilikom analize posebno su istaknute u osjen anim tabelama. U izvjetaj su uklju ena poglavlja koja razmatraju slijede e oblasti: Pristup optina prilikom izrade strategija, Analizom je obuhva eno: pravni osnov za usvajanja strategija, dokumenti na koje su se optine pozivale prilikom izrade strategije; analiza koritene metodologije; procedura provedena prilikom izrade i usvajanja strategija; vremenski period predvi en za implementaciju strategija.

Prioritetne oblasti Dat je pregled svih oblasti koje optine smatraju prioritetnim za poboljanje poloaja mladih. Utvr eno je da su to slijede e oblasti: zapoljavanje, obrazovanje, zdravlje, socijalna politika, aktivno u e e mladih u drutvu, informisanje, kultura i sport.

3

U e e lokalnih vlasti i ire zajednice u izradi strategija ura eno je u analizi: Optinskih organa zaduenih za mlade, kao to su referent/slubenik za mlade, komisija za mlade, savjetodavni odbor mladih; Budetskih sredstava koja pojedine optine izdvajaju za mlade; Me usektorske saradnje; Subjekata koji su u estvovali u radnim tijelima za izradu strategije; Subjekata koji e u estvovati u realizaciji aktivnosti predvi enih strategijama.

Problemi, aktivnosti i mogu a rjeenja U ovom dijelu analizirani su problemi koje su optine navele kao prioritetne i stoga ih uklju ile u akcione planove, aktivnosti koje e doprinijeti rjeavanju ovih problema, kao i o ekivani rezultati. Problemi su razvrstani na osnovu njihove u estalosti u dvije kategorije: problemi koji se javljaju u vie optina, kao i problemi koji su specifi ni za jednu optinu. Analiza budeta Ovdje je dat pregled finansijskih sredstava za ostvarivanje predvi enih akcionih planova. Analizom su obuhva ene sljede e odrednice u vezi sa budetom: Tabela u kojoj su prikazana izdavanja per capita; Predvi eni izvori finansiranja, kao i Vrijeme predvi eno za implementaciju aktivnosti.

Izvjetaj sadri i preporuke za omladinsku strategiju na dravnom nivou. One se odnose isklju ivo na pitanja za koja su optine zahtijevale pomo od viih nivoa vlasti. Izvjetaj sadri i dvije tabele priloene u Anexu. Jedna se odnosi na utvr ivanje prioriteta u analiziranim oblastima (na osnovu kriterija hitnosti i bitnosti), a u drugoj je predstavljena raspore ivanje finansijskih sredstava po prioritetnim oblastima.

4

2.

PRISTUP PRILIKOM IZRADE STRATEGIJA

Ve ina optina ije su strategije analizirane pominje podrku GTZ - Njema kog drutva za tehni ku saradnju i Konzorcija italijanskih nevladinih organizacija. Iz analize se moe zaklju iti da su ove organizacije bile inicijatori izrade dokumenata koji na cjelovit na in tretiraju probleme i prioritetne oblasti omladinske politike.

2.1.

PRAVNI OSNOV ZA USVAJANJE STRATEGIJA ZA MLADE

Kao pravni osnov za usvajanje strategija za mlade navodi se ve i broj me unarodnih konvencija i rezolucija, ali i dokumenata lokalnih vlasti i nevladinih organizacija. Optine koje se nalaze u Republici Srpskoj navode da obaveza usvajanje strategije omladinske politike na lokalnom nivou proisti e i iz Zakona o omladinskom organizovanju RS.

2.1.1. Dokumenti me unarodnih organizacija Evropska povelja o u e u mladih u ivotu na optinskom i regionalnom nivou (Savjet Evrope uklju ena u Rezoluciji 237 Stalne konferencije lokalnih i regionalnih vlasti Evrope) (Bratunac, Bugojno, Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Novi Grad Sarajevo, Odak, Osmaci, Sokolac, Ugljevik, Vlasenica, Vogo a, Zvornik); Bijela knjiga Evropske komisije (Bugojno, Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Odak, Ugljevik, Vlasenica, Vogo a, Zvornik); 11 indikatora omladinske politike (Savjet Evrope i Evropski omladinski forum) (Bratunac, Bugojno, Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Odak, Vlasenica, Vogo a, Zvornik); Evropska povelja o lokalnoj samoupravi (Sokolac); Rezolucija Rimske konferencije o u e u mladih u zemljama Jugoisto ne Evrope (Vlasenica); Obrazovanje mladih ljudi: Izjava za 21. vijek i njegov radni dokument i dodatak Nacionalna politika za mlade vode e svjetske organizacije mladih (Bugojno).

2.1.2. Dokumenti usvojeni na nivou drave i entiteta Rezolucija o mladima BiH (Slubeni glasnik BiH 12/03) (Bugojno, Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Novi Grad Sarajevo, Odak, Vlasenica, Vogo a, Zvornik); Ustav BiH (Sokolac); Entitetski ustavi (Sokolac, Ugljevik, Vlasenica); Zakon o omladinskom organizovanju RS (SG RS 98/04) (Bratunac, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Lopare, Modri a, Sokolac, Srebrenica, Ugljevik, Vlasenica).

2.1.3. Dokumenti lokalnih vlasti Odluka o pristupanju izrade Omladinske politike za op inu Bugojno, za period 2007-2012. godina (Slubene novine Op ine Bugojno 1/07) Bugojno; Statut optine Sokolac, Poslovnik SO Sokolac; 5

Statut optine Ugljevik Odluke ili zaklju ci OV / SO o izradi Strategije za mlade na op inskom nivou (sve op ine)

2.1.4. Dokumenti nevladinih organizacija: SIPOS (Specijalni izvetaj o razvoju omladinske politike (OIA BiH) (Bratunac, Vlasenica, Zvornik).

2.2.

ISTRAIVANJE

U svim analiziranim dokumentima istaknuto je da je omladinsko istraivanje po etni element u razvoju omladinske politike i prvi korak u razvoju strategije i akcionih planova. Za istraivanje poloaja i potreba mladih na lokalnom nivou koriteni su slijede i metodi: anketni upitnik, intervju, okrugli sto, fokus grupe i analiza statisti kih podataka.

Iako u svojim dokumentima optine navode da su prilikom istraivanja koritene razli ite metode, evidentno je da je u svim optinama koritena anketa i analiza statisti kih podataka. Izvjetaje o rezultatima dobijenim pomo u drugih metoda navode samo pojedine optine, i to: Intervju (Lopare, Sokolac, Ugljevik, Vare, Odak); Okrugli sto (Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Vare, Odak); Fokusna grupa (Ilida, Novi Grad Sarajevo).

Izvjetaj o istraivanju potreba mladih bio je osnova za kreiranje omladinske politike i izradu Akcionih planova iz prioritetnih oblasti. Akcioni plan je dokument koji po iva na dobro istraenim i analiziranim potrebama mladih u lokalnoj zajednici, definisanim ciljevima i dugoro noj strategiji koja ima ta no uspostavljen plan ta e, ko e, kako i kada raditi u cilju ispunjenja o ekivanih rezultata strategije.

2.2.1. Anketa Cilj ankete je bio ispitivanje potreba i problema mladih kako bi se definisali prioriteti u izradi akcionih planova i strategije. Izrada anketnog upitnika povjerena je GTZ-u.

Zvornik je jedina optina koja nije koristila unificirani GTZ-ov anketni upitnik. Za anketno istraivanje ovdje je koriten upitnik formiran od strane Savjeta mladih Zvornik, uz podrku Omladinske informativne agencije BiH. Optina Novi Grad Sarajevo navodi da je koristila upitnik sa 20 funkcionalnih i 2 demografska pitanja

Provo enje ankete povjereno je razli itim subjektima. U pojedinim dokumentima precizirani su subjekti koji su sproveli anketu: optina (Ilida, Kalesija), Omladinski savjet u saradnji sa GTZ (Isto na Ilida), 6

odjeljenje za privredu i drutvene djelatnosti optine (Lopare, Vare), GTZ (Vare, Kalesija, Mili i), optina u saradnji sa GTZ-om (Odak, Srebrenica), Udruenje slubenika za mlade BiH (Vogo a), Omladinski savjet (Vlasenica), Savjet mladih (Zvornik).

Optina Lopare realizovala je dva anketna istraivanje unificirani upitnik GTZ sa 33 pitanja, na uzorku od 46 ispitanika i upitnik koji je sastavila optina sa 47 pitanja, na uzorku od 110 ispitanika. Optina Mili i je u saradnji sa GTZ-om realizovala istraivanje dva puta prvo istraivanje sprovedeno je u martu 2005. godine, na uzorku od 120 ispitanika; drugo istraivanje sprovedeno je tokom 2007. na uzorku od 50 ispitanika.

Ciljna grupa uzrast anketiranih i veli ina uzorka se razlikuje. Razlike u uzrastu anketiranih i veli ini uzorka mogu se vidjeti u tabeli 1.Tabela 1. Ciljna grupa uzrast anketiranih i veli ina uzorka po optinama 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Optina Bratunac Bugojno Grada ac Ilida Isto na Ilida Isto no Sarajevo Kalesija Lopare Mili i Modri a Novi Grad Sarajevo Odak Osmaci Sokolac Srebrenica Ugljevik Vare Vlasenica Vogo a Zvornik Uzrast 13 35 15 30 12 - 30 12 30 15 29 15 34 14 30 14 30 13 - 35 16 30 18 30 14 30 19 29 14 11 36 15 - 30 15 - 36 15 - 35 14 - 31 15 - 30 Broj ispitanika 120 238 188 211 42 320 120 46 I - 100; II - 50 200 1.000 124 63 110 92 150 78 130 208 255

Obrada podataka anketnog istraivanja tako e je povjerena razli itim subjektima: GTZ (Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Vare), CISP (Lopare, Ugljevik), optinska sluba drutvenih djelatnosti (Vare, Lopare), Filozofski fakultet u Banja Luci po nalogu GTZ-a (Vlasenica, Bratunac, Srebrenica, Mili i, Grada ac, Modri a, Odak, Kalesija, Ilida).

2.2.2. Intervju Samo strategije optina Lopare, Sokolac, Vare i Ugljevik sadre informacije o realizovanim intervjuima, ali one se svode na subjekte koji su intervjuisani i subjekte koji su realizovali intervjue. Ispitanici u intervjuu su bili subjekti iz institucija relevantnih za utvr ene prioritete iz oblasti zapoljavanja, obrazovanja, socijalne i zdravstvene zatite, u e a mladih u drutvu, informisanja, kulture i sporta.

7

Predstavnici lokalne samouprave (Lopare, Sokolac, Vare); Predstavnici obrazovnih institucija direktori kola (Lopare, Sokolac, Ugljevik, Vare); pedagozi (Lopare, Ugljevik); vije e roditelja (Vare); biblioteke (Lopare, Ugljevik)

Predstavnici sudova (Vare); Predstavnici policije (Lopare, Ugljevik, Vare); Predstavnici zdravstvenih ustanova (Lopare, Sokolac, Ugljevik); Predstavnici centra za socijalni rad (Sokolac, Ugljevik, Vare); Predstavnici sportskih klubova (Lopare, Sokolac); Predstavnici Zavoda za zapoljavanje (Lopare, Ugljevik); Udruenja gra ana i nevladine organizacije (Vare); Gra ani (Lopare); Predstavnici vjerskih institucija (Vare); Predstavnici omladinskih organizacija politi kih partija (Vare).

Sprovo enje intervjua u ovim optinama izvrili su razli iti subjekti: optinske slube u ijoj su nadlenosti drutvene djelatnosti (Vare, Lopare), referent za mlade (Vare), CIPS (Lopare). Optine Sokolac i Ugljevik nisu navele u strategiji ko je sproveo intervjue.

2.2.3. Okrugli sto Okrugli stolovi realizovani su u optinama Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Novi Grad Sarajevo, Odak i Vare. Iz analiziranih strategija se moe zaklju iti da su na okruglim stolovima u estvovali predstavnici relevantnih institucija i organizacija (omladinskih i nevladinih organizacija, javnih i kulturnih ustanova, sportskih drutava) u cilju prikupljanja dodatnih podataka o potrebama i problemima mladih. Na okruglim stolovima su prezentirani rezultati istraivanja i data je mogu nost u esnicima da iznesu svoja miljenja i prijedloge.

2.2.4. Analiza statisti kih podataka Sve optine su koristile statisti ke podatke institucija relevantnih za oblasti koje su se tokom istraivanja izdvojile kao prioritetne. Za oblast zapoljavanje (nezaposlenost mladih) koriteni su podaci optinskih biroa za zapoljavanje. Pored broja nezaposlenih, dat je pregled njihove kvalifikacione i starosne strukture. Pojedine optine dale su pregled broja zaposlenih koriste i podatke Zavoda za zdravstveno osiguranje (Bratunac, Bugojno) i Zavoda za penziono-invalidsko osiguranje (Mili i, Vlasenica). U strategije nekih optina uklju en je pregled najtraenijih i najmanje traenih zanimanja (Ilida, Isto na Ilida). Optina Bugojno koristila je i podatke iz Strategije lokalnog razvoja optine (2005-2015), 8

Istraivanja o problemima i potrebama mladih na podru ju op ine Bugojno (2006), pilot projekta Poboljanje poloaja djece i mladih, Sveobuhvatnog istraivanja miljenja sa akcentom na lokalni razvoj (2006).

Prilikom utvr ivanja realnog broja nezaposlenih lica potrebno je imati u vidu da nisu svi nezaposleni evidentirani u biroima za zapoljavanje, kao i na injenicu da odre eni broj evidentiranih ima posao ali ih poslodavac nije prijavio.

U oblasti obrazovanja koriteni su podaci o broju kola, razreda i u enika na teritoriji optine. Optine na ijoj teritoriji postoje srednjokolske institucije dale su pregled obrazovnih profila koji se tu koluju. U strategijama odre enog broja optina dat je pregled broja u enika sa posebnim potrebama koji poha aju kolu (Bugojno, Ilida, Vogo a).

U oblasti socijalne zatite optine su koristile podatke optinskih centara za socijalni rad. Optine koje se nalaza u FBiH koristile su i podatke kantonalnih slubi socijalne zatite. Optine Ilida, Osmaci i Vogo a koristile su i podatke optinskih slubi nadlenih za socijalna pitanja. Optina Isto no Sarajevo koristila je podatke dobijene ve im brojem istraivanja izvrenim tokom prethodnih godina, kao to je Informacija o stanju rjeenosti ivotnih pitanja sa stanovita materijalnog zbrinjavanja, zdravstvene zatite, obrazovanja i zapoljavanja Grada Isto no Sarajevo.

Za oblast kulture i sporta nisu navedeni statisti ki podaci, ve samo broj kulturnih i sportskih udruenja i manifestacija. Podaci koriteni u oblasti zdravlje mladih preuzimani su u ve ini slu ajeva iz zdravstvenih institucija u optini (domova zdravlja). Optina Bugojno koristila je samo podatke kantonalnog Zavoda za javno zdravstvo. Optina Isto no Sarajevo koristila je i podatke Crvenog krsta. Optina Mili i koristila je samo podatke dobijene anketom.

Za prioritetnu oblast aktivnog u e a u drutvu sve optine nabrojale su omladinske i nevladine organizacije koje se bave problemima mladih, ali su u ve ini slu ajeva su koriteni samo podaci dobijeni anketom. U oblasti informisanja nabrojani su mediji (elektronski i tampani) koji postoje u optinama.

2.3.

PROCEDURA IZRADE STRATEGIJE

Nakon zavretka istraivanja i prezentacije rezultata relevantnim institucijama i organizacijama optine su donijele i formalne odluke o pristupanju izradi strategija. Organ nadlean za usvajanje ove vrste obavezuju eg dokumenta u svim optinama je Optinsko vije e/Skuptina Optine. Iako svi usvojeni dokumenti predstavljaju strategiju za mlade na lokalnom nivou, razli ito su imenovani u optinama: 9

Omladinska politika optine Lopare, Modri a, Sokolac i Ugljevik, ali i Strategija za mlade u optinama Bratunac, Mili i i Srebrenica. Strategije optina Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Osmaci, Vare, Vogo a, Vlasenica i Zvornik ne sadre informaciju o usvajanju odluke o pristupanju izradi strategija, to ne zna i da odluke nisu usvojene. Optina Mili i usvojila je zaklju ak o izradi strategije za mlade. Postavlja se pitanje da li su zaklju ak i odluka jednako pravno obavezuju i dokumenti.

Nakon usvajanja odluka na elnici optina imenovali su lanove radnih grupa. U svakoj optini formirano je radno tijelo za oblasti koje su na osnovu istraivanja odre ene kao prioritetne. U nekoliko analiziranih dokumenata nalazi se informacija o edukaciji lanova radnih tijela koja je sprovedena u saradnji sa GTZom.

2.4.

VREMENSKI PERIOD IMPLEMENTACIJE STRATEGIJA

Sve donijete strategije predstavljaju srednjero ni dokument. Najve i broj optina izradio je strategije za period od 2008. do 2010 godine (Bratunac, Grada ac, Kalesija, Lopare, Mili i, Odak, Srebrenica, Ugljevik, Vare, Vogo a, Vlasenica). 2007 2012 (Bugojno); 2007 2009 (Ilida); 2008 2012 (Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Novi Grad Sarajevo, Osmaci, Zvornik); 2007 2011 (Modri a, Sokolac).

10

3.

OBUHVA ENI SEKTORI PRIORITETNE OBLASTI

Prilikom odre ivanja prioritetnih problema optine su ih razvrstale u odre ene oblasti. Na osnovu odre enih prioriteta formirane su radne grupe koje su odredile osnovne probleme, eljene rezultate, kao i aktivnosti pomo u kojih e se ti rezultati posti i. Detaljnom analizom prioritetnih oblasti moe se zaklju iti da su optine najvie panje posvetile problemima mladih koji su povezani sa slijede im oblastima: 20 od 20 optina smatra zdravlje mladih prioritetnim sektorom (Bratunac, Bugojno, Grada ac, Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Mili i, Modri a, Novi Grad Sarajevo, Odak, Osmaci, Srebrenica, Sokolac, Ugljevik, Vare, Vogo a, Vlasenica, Zvornik). Optina Sokolac je prevenciju bolesti ovisnosti odredila kao poseban prioritet, a s obzirom da su druge optine ovaj problem razmatrale u okviru zdravlja on e biti tako tretiran i u ovom izvjetaju.

19 od 20 optina smatra kulturu mladih prioritetnim sektorom (Bratunac, Bugojno, Grada ac, Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Mili i, Modri a, Novi Grad Sarajevo, Odak, Osmaci, Sokolac, Srebrenica, Ugljevik, Vlasenica, Vogo a, Zvornik). Optina Bratunac je kulturu razmatrala u okviru oblasti Kultura, rekreativni ivot, u e e mladih u drutvu i volonterski rad. Optina Vare nije dostavila dio strategije koji se odnosi na kulturu.

18 od 20 optina smatra aktivno u e e mladih u drutvu prioritetnom obla u (Bugojno, Bratunac, Grada ac, Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Mili i, Novi Grad Sarajevo, Ugljevik, Odak, Osmaci, Sokolac, Srebrenica, Vlasenica, Vogo a, Zvornik). Optina Modri a nije istakla u e e mladih u drutvu kao prioritetnu oblast. Optina Vare nije dostavila dio strategije koji se odnosi na aktivno u e e mladih u drutvu.

18 od 20 optina smatra informisanje mladih prioritetnim sektorom (Bugojno, Grada ac, Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Mili i, Novi Grad Sarajevo, Odak, Osmaci, Srebrenica, Sokolac, Ugljevik, Vare, Vlasenica, Vogo a, Zvornik). Optine Bratunac i Modri a nisu istakle informisanje kao prioritetni sektor.

18 od 20 optina smatra sport prioritetnim sektorom (Bratunac, Bugojno, Grada ac, Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Mili i, Modri a, Novi Grad Sarajevo, Odak, Osmaci, Sokolac, Srebrenica, Ugljevik, Vlasenica, Vogo a, Zvornik). Optina Bratunac je sport razmatrala u okviru oblasti Kultura, rekreativni ivot, u e e mladih u drutvu i volonterski rad. Optina Isto na Ilida nije istakla sport kao prioritetnu oblast. Optina Vare nije dostavila dio strategije koji se odnosi na sport. 11

14 od 20 optina smatra obrazovanje mladih prioritetnim sektorom (Bratunac, Bugojno, Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Modri a, Novi Grad Sarajevo, Odak, Sokolac, Srebrenica, Vlasenica, Vogo a, Zvornik). Optine Grada ac, Lopare, Osmaci, Mili i i Ugljevik obrazovanje nisu istakle kao prioritetnu oblast stoga to smatraju da obrazovanje nije u nadlenosti lokalnih vlasti, ve viih nivoa vlasti. Optina Vare nije dostavila dio strategije koji se odnosi na obrazovanje.

12 od 20 optina smatra socijalnu politiku prioritetnim sektorom (Bugojno, Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Modri a, Novi Grad Sarajevo, Osmaci, Ugljevik, Vare, Vogo a). Optina Kalesija je probleme koji spadaju u oblast socijalne politike razradila u okviru oblasti Sigurnost mladih i kultura ivljenja. Optina Grada ac je probleme koji su u vezi sa socijalnom politikom razradila u okviru oblasti Zdravlja i kultura ivljenja. Optine Bratunac, Mili i, Odak, Sokolac, Srebrenica, Vlasenica i Zvornik nisu istakle oblast socijalne politike kao prioritet.

Detaljnom analizom utvr enih problema moe se zaklju iti da su pojedine optine isti problem razmatrale u okviru razli itih prioritetnih oblasti. Primjeri za ovo u estali su kod problema koje neke optine tretiraju u oblasti zdravlja, a druge u oblasti socijalne zatite. Sli na situacija postoji i u tretiranju istog problema i u oblasti aktivnog u e a mladih u drutvu i u oblasti informisanja. Mnoge optine su zajedno obra ivale oblasti socijalne i zdravstvene zatite, aktivnog u e a mladih i informisanje, kao i kulturu i sport. Za potrebe analize utvr eno je nekoliko prioritetnih oblasti koje su unificirane, a na in na koje ova pitanja posmatraju pojedine optine bi e posebno objanjen. Iako je ve ina optina razmatrala navedene prioritetne oblasti, pojedine optine razmatrale su pitanja koja u drugim optinama nisu prioritetna. S obzirom da se ovi slu ajevi odre eni kao prioriteti, neophodno je i njih prikazati: Optina Bratunac jedina je definisala mirovne inicijative kao posebnu prioritetnu oblast; Optine Mili i i Zvornik su kao prioritetnu oblast obradile ekologiju zatitu ivotne sredine; Optina Sokolac odredila je i prevenciju narkomanije, koja je u ovoj analizi priklju ena oblasti zdravlja mladih; Optina Vlasenica je obradila i oblast omladinskog rada i volonterizma; Optina Zvornik, ija se strategija u mnogome razlikuje od dokumenata ostalih optina, istakla je i slijede e probleme: infrastruktra, mladi sa posebnim potrebama i stambena politika za mlade.

12

4.

U E E LOKALNIH VLASTI I IRE ZAJEDNICE

Izuzetan zna aj za rjeavanje problema sa kojima se suo avaju mladi na lokalnom nivou imaju lokalne vlasti, ali i ira zajednica, naro ito javne institucije koje se bave razli itim problemima, omladinske i nevladine organizacije i sami gra ani. U strategijama za mlade optine naglaavaju zna aj ovih institucija ne samo u izradi dokumenta, ve i u pristupu rjeavanju pojedinih problema. Od izuzetnog zna aja za ostvarivanje o ekivanih rezultata i realizaciju brojnih aktivnosti je me usektorska saradnja.

4.1.

LOKALNA SAMOUPRAVA

4.1.1. Referent za mlade/slubenik za mlade Slubenik za mlade je osoba zaposlena u op inskoj administraciji (dravni slubenik) koja je stru no osposobljena i posjeduje neophodno znanje o politici prema mladima i radu sa mladima. U strategijama za mlade lokalne samouprave su prepoznale zna aj pozicije slubenika za mlade. Osnovni zadaci slubenika za mlade su redovna komunikacija sa omladinskim organizacijama, savjetima u enika, neformalnim grupama i javnim institucijama koje se bave pitanjima mladih. Osim toga, slubenik za mlade identifikuje probleme i potrebe mladih u lokalnoj zajednici, koordinira proces uspostavljanja i provo enja politike prema mladima na lokalnom nivou, te sara uje sa drugim institucijama na viim razinama vlasti. Referent za mlade/slubenik za mlade pominje se u strategijama 13 optina. Sistematizovano radno mjesto osobe zaduene za pitanja mladih postoji u optinama Bratunac, Ilida, Isto na Ilida, Kalesija, Mili i i Modri a. U optinama Lopare, Osmaci i Vogo a ove poslove obavljaju referent za drutvene djelatnosti ili/i stru ni saradnik za lokalni ekonomski razvoj. Optina Ugljevik ima sistematizovano radno mjesto referenta za sport, fizi ku kulturu, mlade i nevladin sektor. Zanimljiva je tvrdnja u Strategiji optine Srebrenica da je za ove poslove sistematizovano radno mjesto Stru nog saradnika za omladinu, sport, kulturu i udruenja gra ana, ali da osoba koja obavlja ove poslove nema dovoljno vremena da se bavi pitanjima mladih. U optini Vlasenica postoji osoba obu ena za obavljanje poslova koje obavlja referent za mlade, ali nema sistematizovano radno mjesto. Optina Odak nema sistematizovano radno mjesto referenta za mlade.

4.1.2. Komisija za mlade Komisija za mladeje stalno radno tijelo OV / SO i ima zna ajnu ulogu u procesu donoenja politika prema mladima. Pored vije nika / odbornika u Komisiji za mlade su obi no i predstavnici mladih. Komisija za mlade predlae i daje miljenje o predloenim mjerama omladinske politike, omladinskim programima koji se finansiraju iz budeta, omladinskim aktivnostima od prioritetnog zna aja za optinu i drugim pitanjima koja su zna ajna za poloaj mladih. U strategijama 10 optina pominje se Komisija za mlade (Kalesija, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Lopare, Novi Grad Sarajevo, Osmaci, Sokolac, Srebrenica, Ugljevik i Vlasenica), ali u ve ini optina Komisija nije aktivna.

13

4.1.3. Savjetodavni odbor mladih (SOM) / Savjet mladih / Vije e mladih Savjetodavni odbor mladih (SOM) je savjetodavno tijelo koje formira na elnik op ine, naj e e broji 10 15 lanova. Uloga lanova SOM-a je da daje savjete, prijedloge i ideje za cjelokupni razvoj optine, s posebnim naglaskom na prezentiranje i afirmiranje potreba i poloaja mladih i u estvuje u raspravama koje se ti u mladih. lanovi su mladi ljudi sa iskustvom u odre enim podru jima (mladi sa posebnim potrebama, studentska pitanja, zdravlje mladih, slobodno vrijeme mladih, informisanje mladih, zatita okolia itd.). Postojanje Savjetodavnog odbora mladih (SOM) je pomenuto u samo 2 optinske Strategije. Savjet / Vije e mladih (eng. Local Youth council) je krovna organizacija mladih u lokalnoj zajednici. Postoje razli iti modeli osnivanja lokalnih Savjeta / Vije a mladih, a oblik organizovanja ovisi o razvijenosti omladinskog sektora, odnosno broju omladinskih organizacija, te veli ini optine. Naj e e se radi o mrei omladinskih udruenja, vije a u enika, neformalnih grupa mladih i u rijetkim slu ajevima podmladaka politi kih partija. Samo 7 optina je u Strategiji za mlade pomenulo postojanje Savjeta /Vije a mladih (Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Novi Grad Sarajevo, Srebrenica, Vlasenica i Mili i). Savjeti / Vije a mladih su osnovani preteno na inicijativu omladinskih organizacija i savjeta u enika, a uz podrku optinskog na elnika.

4.1.4. Budetska sredstva za omladinske organizacije i stipendiranje Iz strategija se moe zaklju iti da je namjensko izdvajanje sredstava za mlade u budetu optina novijeg datuma. Od 20 optina ije su strategije analizirane, u samo 7 dokumenata je posebno pomenuta budetska linija za mlade: Ilida, Osmaci (2006), Lopare, Kalesija, Mili i (2007), Srebrenica i Vlasenica (nije navedeno od kad postoji). Sredstva iz budeta namijenjena su finansiranju projekata nevladinih organizacija koje se bave pitanjima mladih i projekata pojedinca i neformalnih grupa, stipendiranju u enika i studenata i aktivnostima mladih. Optina Vlasenica navodi da budetska sredstva namjenjena mladima koristi isklju ivo Omladinski savjet. Budeti optina predvi aju razli ite iznose za potrebe mladih: Lopare 5.000 KM Ilida 20.000 KM Kalesija 64.000 KM Mili i 78.000 KM

Pored posebne budetske linije za mlade, nekoliko optina izdvaja namjenska sredstva za stipendiranje u enika i studenata (Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Lopare, Kalesija). Zna ajna sredstva izdvaja optina Lopare (20.000 KM za u enike i 63.000 KM za sportske aktivnosti). Optina Odak nema budetska sredstva namjenjena mladima, ali izdvaja odre ena sredstva za stipendiranje u enika i finansiranje projekata za mlade i sportska udruenja.

4.2.

OMLADINSKE I NEVLADINE ORGANIZACIJE

Nevladine i omladinske organizacije su u ve ini optina istaknute kao izuzetno zna ajan partner u izradi i implementaciji Strategija. U razli itim optinama razli ita je i uloga i broj nevladinih i omladinskih organizacija.

14

Najve i broj nevladinih organizacija, prema informacijama iz analiziranih dokumenata postoji u Mili ima (16 organizacija) i Srebrenici (imenovano 12, ali navode da postoje i druge). U Strategijama optina Ilida, Lopare i Modri a naveden je broj omladinskih organizacija (3 organizacije); u Ugljeviku 2; po jedna omladinska nevladina organizacija je aktivna u Bratuncu, Isto noj Ilidi, Isto nom Sarajevu, Kalesiji, Odaku i Osmacima. Savjeti u enika osnovnih i srednjih kola pominju se u strategijama optina Bratunac i Ugljevik.

4.3.

ME USEKTORALNA SARADNJA

Pod me usektoralnom saradnjom se podrazumjeva zajedni ki rad lokalne samouprave, omladinskih i nevladinih organizacija i javnih institucija (centar za socijalni rad, policija, dom zdravlja, kola, biblioteka), ali ve ina optina navodi da prije izrade Strategije ovakva saradnja kada je u pitanju poloaj mladih nije postojala.

4.4.

SUBJEKTI KOJI SU U ESTVOVALI U RADNIM TIJELIMA ZA IZRADU STRATEGIJA

U ve ini optina su u radna tijela za izradu strategije uklju ene institucije nadlene za pojedine oblasti na lokalnom nivou. Ovdje e u analizu biti uklju eni samo subjekti koje su optine imenovale prema njihovim funkcijama. Optina Novo Sarajevo navela je zbirnu listu svih lanova radnih grupa i njihove funkcije, ali ne i sastav radnih tijela-grupa za prioritetne oblasti. Optina Vlasenica dala je listu imena lanova radnih grupa, ali ne i njihove funkcije. Optina Bugojno nije navela ko su bili lanovi radnih tijela, institucije ni pojedince zaduene za izradu strategije. Pominju se samo kriteriji koje moraju ispuniti, kao to je: posjedovanje politi kog autoriteta, poznavanje oblasti u koju je imenovan kao lan, motiviranost, poznavanje omladinskog rada, iskustvo. Optine Isto no Sarajevo, Vogo a i Ugljevik nisu u izvjetaju precizirale funkcije lanova radnih tijela. Optina Vare nije dostavila izvetaj u celini, ve samo za pojedine oblasti. Nedostaje i dio u kom bi trebalo da budu navedeni lanovi radnih tijela.

4.4.1. Zapoljavanje Od ukupno 20 optina koje su zapoljavanje istakle kao prioritetnu oblast 12 optina je u strategijama imenovalo lanove radnih tijela prema njihovim funkcijama ili mjestu zaposlenja (Bratunac, Grada ac, Ilida, Isto na Ilida, Kalesija, Lopare, Mili i, Modri a, Odak, Osmaci, Sokolac i Srebrenica). Subjekti koji su angaovani u izradi planova za oblast zapoljavanja su slede i: Razli iti subjekti u okviru optine (optinske slube nadlene za privredu; odbornici/vije nici; op insko vije e, sekretar i predsjednik skuptine optine; kabinet na elnika op ine, komisija za mlade, komisija za rodna pitanja); Biro za zapoljavanje (u 11 optina); Preduzetnici (u 6 optina); Omladinske i nevladine organizacije; Predstavnici kola i savjeta u enika; 15

Lokalne agencije za razvoj. 4.4.2. Obrazovanje Od ukupno 14 optina koje su obrazovanje istakle kao prioritet 8 optina je u strategijama imenovalo lanove radnih tijela prema njihovim funkcijama ili mjestu zaposlenja (Bratunac, Ilida, Isto na Ilida, Odak, Sokolac, Srebrenica, Kalesija i Modri a). Subjekti koji su u estvovali u radnim tijelima za obrazovanje: Predstavnici osnovnih i srednjih kola (pedagozi, predstavnici savjeta u enika, u enici, direktori kola, biblioteka); Predstavnici omladinskih i nevladinih organizacija; Predstavnici optine (slube nadlene za obrazovanje; odbornici/vije nici; predstavnici optinskog vije a; optinski djelatnici; predstavnici komisije za mlade);

Lokalni mediji.4.4.3. Socijalna politika Od ukupno 13 optina koje su socijalnu politiku istakle kao prioritet 6 optina je u strategijama imenovalo lanove radnog tijela (Ilida, Isto na Ilida, Modri a, Osmaci, Lopare i Kalesija). Subjekti koji su u estvovali u radnim tijelima za socijalnu zatitu: Predstavnici policije; Predstavnici slube za socijalni rad; Predstavnici optine (slube nadlene za socijalna pitanja; op insko vije e; odbornici/vije nici; op inski referenti); Predstavnici nevladinih i omladinskih organizacija; Predstavnici kola (direktori; pedagozi; savjeti/vije a u enika); Predstavnici Crvenog krst/kria. 4.4.4. Zdravlje mladih Od ukupno 20 optine koje su zdravlje mladih istakle kao prioritet 11 optina je u strategijama imenovalo lanove time za ovu oblast (Bratunac, Grada ac, Ilida, Isto na Ilida, Kalesija, Lopare, Mili i, Modri a, Odak, Sokolac, Srebrenica). Subjekti koji su u estvovali u radnim tijelima za zdravstvenu zatitu: Predstavnici domova zdravlja; Predstavnici Crvenog krsta/kria; Medicinski djelatnici; Predstavnici optine (odbornici/vije nici; slubenici za mlade; komisija za mlade; slube nadlene za zdravstvenu zatitu); Predstavnici komunalnih inspekcija; Predstavnici obrazovnih ustanova (predkolskih, osnovnokolskih i srednjekolskih); Predstavnici nevladinih i omladinskih organizacija; Predstavnici politi kih partija.

16

4.4.5. Kultura Od ukupno 19 optina koje su istakle kulturu kao prioritetnu oblast 12 optina je imenovalo lanove radnih tijela za kulturu (Bratunac, Grada ac, Ilida, Isto na Ilida, Kalesija, Lopare, Mili i, Modi a, Odak, Osmaci, Sokolac, Srebrenica). Subjekti koji su u estvovali u radnim tijelima za kulturu: Predstavnici kulturnih ustanova i domova kulture; Predstavnici optina (slube nadlene za pitanja kulture, op insko vije e, komisija za mlade, savjet za mlade); Predstavnici nevladinih i omladinskih organizacija; Predstavnici obrazovnih institucija (osnovnih i srednjih kola, biblioteka, drutva izdava a).

4.4.6. Sport Od 18 optina koje su istakle sport kao prioritet samo je 7 navelo imena i funkcije lanove radnog tijela za ovu oblast (Ilida, Kalesija, Mili i, Modri a, Osmaci, Sokolac i Srebrenica). Subjekti koji su u estvovali: Predstavnici sportskih drutava, klubova i udruenja; Predstavnici optine (slube nadlene za sport; op insko vije e; savjet za mlade).

4.4.7. Aktivno u e e mladih u drutvu Od 18 optina koje aktivno u e e mladih u drutvu smatraju prioritetom samo 8 optina je navelo imena i funkcije lanova radnih tijela za ovu oblast (Ilida, Isto na Ilida, Kalesija, Lopare, Mili i, Odak, Osmaci, Srebrenica). Subjekti koji su u estvovali u izradi strategije u ovoj oblasti su: Predstavnici nevladinih i omladinskih organizacija; Predstavnici optine (komisija za mlade; savjet za mlade; op insko vije e; op inski referenti; sluba nadlena za obrazovanje, kulutru, sport i informisanje; mjesne zajednice); Predstavnici obrazovnih institucija (srednje kole i savjeti u enika).

4.4.8. Informisanje Od 18 optina koje su odredile informisanje kao prioritet samo je 5 optina imenovalo lica za radna tijela iz ove oblasti. Subjekti koji su u estvovali u radu radnih tijela: Predstavnici optine (slube nadlene za informisanje; op insko vije e; kabinet na elnika; odbornici/vje nici; komisija za mlade; vije e mladih; mjesne zajednice); Predstavnici omladinskih i nevladinih organizacija; Predstavnici info centra i lokalnih medija. Mirovne inicijative Samo optina Bratunac je ovu oblast odredila kao prioritet. U radnom tijelu u estvovali su predstavnici omladinskih i nevladinih organizacije i jedan optinski odbornik. Ekologija 17

Samo optina Mili i je u strategiji ovu oblast odredila kao prioritet. U radnom tijelu u estovali su predstavnici omladinskih i nevladinih organizacija i jedan predstavnik kole.

4.5. SUBJEKTI KOJI STRATEGIJI

E U ESTVOVATI U REALIZACIJI AKTIVNOSTI PREDVI ENIH U

U provo enju aktivnosti iji je cilj postizanje eljenih rezultata uklju en je iri spektar subjekata nego to je to bio slu aj sa subjektima angaovanim u radu radnih tijela. Ukoliko akcioni planovi budu sprovo eni na na in na koji je to strategijama predvi eno do i e do potpune realizacije me usektorske saradnje u svim prioritetnim oblastima. Subjekti iji je angaman predvi en u oblasti zapoljavanja: Predstavnici optine (optinski slubenici, optinska uprava, slube nadlene za privredu, drutvene djelatnosti, rad i socijalna pitanja, bora ko-invalidsku zatitu, skuptina optine, mjesne zajednice); Predstavnici optine zadueni za pitanja mladih (komisija za mlade, referent/slubenik za mlade, savjet mladih, radna grupa za omladinsku politiku); Predstavnici obrazovnih institucija (osnovne i srednje kole, fakulteti, vije e u enika, kole jezika, kole ra unara); Biro za zapoljavanje; Agencije za razvoj, biznis centri i centri za samozapoljavanje; Privredni subjekti i finansijske institucije; Porezna uprava i inspekcija rada; Nevladine i omladinske organizacije; Lokalni mediji; Vii nivoi vlasti (resorna ministarstva i Vije e ministara Bosne i Hercegovine). Subjekti iji je angaman predvi en u oblasti obrazovanja: Predstavnici optine (na elnik, pomo nik na elnika, op insko vije e, slube nadlene za drutvene djelatnosti, obrazovanje, privredu, tim za lokalni razvoj, komisija za dodjelu stipendija, mjesne zajednice); Predstavnici optine zadueni za mlade (savjetodavni odbor mladih, komisija za mlade, referent/slubenik za mlade); Predstavnici obrazovnih institucija (osnovne i srednje kole, direktori i pedagozi u kolama, biblioteke, vije e roditelja i u enika, kolske sekcije); Centar za socijalni rad; Biro za zapoljavanje; Predstavnici biznis sektora i privrednici; Organi uprave; Omladinske, nevladine organizacije i udruenja gra ana; Kulturne institucije; Me unarodne organizacije; 18

Vii nivoi vlasti (Vlada Kantona, Vlada FBiH, ministarstvo obrazovanja kantona/RS, resorno ministarstvo). Subjekti iji je angaman predvi en u oblasti socijalne politike: Predstavnici optine (slube nadlene za socijalna pitanja, op insko vije e) Predstavnici optine zadueni za mlade (komisija za mlade, referent/slubenik za mlade, savjet mladih); Centar za socijalni rad; Biro za zapoljavanje; Domovi zdravlja; Omladinske, nevladine organizacije i stru na udruenja; Predstavnici obrazovnih institucija (srednje kole, direktori kola, savjet u enika, studentske organizacije); Predstavnici policije; Organi uprave; Inspekcijske slube; Kazneno-popravni zavodi; Lokalni mediji; Vjerske institucije (Srpska pravoslavna crkva); Kulturno-sportske institucije; Me unarodne organizacije; Vii nivoi vlasti (FBiH, Kanton Sarajevo). Subjekti iji je angaman predvi en u oblasti zdravstva mladih: Predstavnici optine (op insko vije e /SO, slube nadlene za zdravlje, komisija za borbu protiv ovisnosti, mjesne zajednice); Predstavnici optine zadueni za mlade (savjet mladih, referent/slubenik za mlade, komisija za mlade); Domovi zdravlja i druge medicinske institucije (Zavod za toksikomaniju grada Sarajevo, Crveni kri, savjetovalita za mlade); Centar za socijalni rad; Zavod za zapoljavanje; Javno komunalno preduze e; Predstavnici obrazovnih ustanova (kole, dje ji vrti i, savjet u enika, biblioteke); Lokalni mediji; Omladinske i nevladine organizacije; Predstavnici policije, sudova, inspekcijskih organa i drugi organi uprave; Kulturno-sportske institucije i udruenja; 19

Predstavnici duhanske industrije; Donatori; Vii nivoi vlasti (kantonalne ustanove, ministarstvo zdravlja). Subjekti iji je angaman predvi en u oblasti aktivnog u e a mladih u drutvu: Predstavnici optine (OV /SO, slube nadlene za optu upravu i drutvene djelatnosti, na elnik optine, vje nici, mjesne zajednice); Predstavnici optine zadueni za mlade (referent/slubenik za mlade, komisija za mlade, omladinski savjet); Mladi sa podru ja optine i omladinski ogranci politi kih partija; Nevladine i omladinske organizacije, udruenja gra ana, neformalne grupe i pojedinci; Predstavnici obrazovnih institucija (osnovne i srednje kole, savjeti u enika); Kulturne i javne ustanove; Turisti ka organizacija optine; Lokalni mediji; Donatori. Subjekti iji je angaman predvi en u oblasti informisanja: Predstavnici optine (na elnik optine, zamjenik na elnika, predsjednik skuptine optine, kabinet predsedavaju eg op inskog vije a, na elnici odjeljenja, slube nadlene za drutvene djelatnosti i informisanje, optinski web master/IT administrator, mjesne zajednice); Predstavnici optine zadueni za mlade (komisija za mlade, referent/slubenik za mlade, savjet mladih, omladinski info centri); Nevladine i omladinske organizacije; Lokalni mediji; Predstavnici obrazovnih institucije (kole, vije a u enika); Turisti ka zajednica optine. Subjekti iji je angaman predvi en u oblasti kulture: Predstavnici optine (op insko vije e, na elnik op ine, skuptina optine, slube nadlene za prostorno ure enje, drutvene djelatnosti, finansije, raspodjelu budetskih sredstava, mjesne zajednice); Predstavnici optine zadueni za mlade (komisija za mlade, savjet mladih, referent/slubenik za mlade; Kulturna drutva i institucije; Lokalni mediji; Nevladine i omladinske organizacije; Predstavnici obrazovnih institucija (kole, vije a u enika, biblioteke, kulturno-umjetni ke sekcije u kolama); 20

Javne ustanove i objekti, komunalna inspekcija; Me unarodne organizacije i drugi donatori; Vii nivoi vlasti (Vije e ministara, ministarstvo kulture). Subjekti iji je angaman predvi en u oblasti sporta: Predstavnici optine (skuptina optine, na elnik optine, slube nadlene za finansije, prostorno ure enje, drutvene djelatnosti i sport, mjesne zajednice); Predstavnici optine zadueni za mlade (komisija za mlade, referent/slubenik za mlade, savjet mladih); Sportski klubovi, udruenja i kulturno-sportski centri; Lokalni mediji; Predstavnici obrazovnih institucija (kole, savjeti u enika); Nevladine i omladinske organizacije; Domovi zdravlja; Donatori; Vii nivoi vlasti (ministarstvo finansija, ministarstvo nadleno za sport).

21

5.-

PROBLEMI, AKTIVNOSTI I O EKIVANI REZULTATIveoma bitno i veoma hitno; veoma bitno, ali nije hitno; veoma hitno, ali nije bitno; nije hitno, nije ni bitno.

Optine su razvrstale probleme prema hitnosti i bitnosti, a na osnovu kriterija:

Me utim, u ve ini slu ajeva prilikom izrade akcionih planova svi nabrojani problemi su uklju eni u akcione planove, te se moe zaklju iti da su svi i hitni i bitni i te da su za rjeavanje nabrojanih problema predvi ene i adekvatne aktivnosti. U ovom dijelu bi e razmotreni problemi i aktivnosti koje e se provesti kako bi se dolo do o ekivanih rezultata prema definisanim prioritetnim oblastima. Iako postoji ve i broj problema koji je zajedni ki svim optinama, nemogu e je odrediti koji su problemi prioritetni, jer nemaju sve optine iste probleme i potrebe, pa tako ni prioritete. Ovdje e biti analizirani problemi koji su zajedni ki ve em broju optina, ali i problemi koji se javljaju samo u pojedinim optinama.

5.1.

ZAPOLJAVANJE

5.1.1. Problemi koji se javljaju u vie optina 5.1.1.1. Kampanja: Dostavljanje podataka osnovnim i srednjim kolama o stanju i potrebama trita rada (Grada ac, Ilida, Isto no Sarajevo, Osmaci, Sokolac); Izrada i distribucija broure Profesionalna orjentacija koja sadri podatke o potrebnim kadrovima (Isto na Ilida, Kalesija, Mili i, Novi Grad Sarajevo, Odak, Srebrenica, Ugljevik, Vlasenica); Otvaranje info pulta/info centra (Lopare, Vlasenica); Redovno postavljanje oglasa na oglasnoj tabli (Vlasenica); Provo enje kampanje za promociju Biroa za zapoljavanje (Bratunac); Provo enje kampanje redovnog informisanja mladih (Bratunac); Emitovanje info oglasa na lokalnoj televiziji (Vlasenica). Nezainteresovanost ili neinformisanost o mogu nostima zaposlenja i stanju na tritu rada.

Edukacija: Organizovanje savjetovanja za u enike zavrnih razreda (Isto na Ilida, Kalesija, Odak, Srebrenica); Organizovanje predavanja u kolama o potrebnim kadrovima na tritu rada (Ugljevik); Predstavljanje obrazovnih profila u srednjim kolama i na fakultetima (Bratunac).

Istraivanja: Provo enje istraivanje o deficitarnim profilima i distribuiranje informacija mladima (Grada ac, Kalesija, Srebrenica). 22

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: Iniciranje otvaranje savjetovalita za u enike i budu e studente (Grada ac); Iniciranje osnivanja interresornog tijela za kontrolu i pra enje broja prijema studenata (Novi Grad Sarajevo); Sa injavanje obrasca za prijavljivanje projekcija budu ih potreba odre enih strukovih profila (Novi Grad Sarajevo); Analiza obrazaca i obavjetavanje resornih ministarstava radi postavljanja ograni enja ili stimulisanja prijema studenata (Novi Grad Sarajevo); Stipendiranje studenta koji se koluju za deficitarna zanimanja (Osmaci).

O ekivani rezultati: Mladi imaju informacije o trenutnoj ponudi i potranji zanimanja (Bratunac, Grada ac, Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Mili i, Odak, Osmaci, Sokolac, Srebrenica, Ugljevik, Vlasenica). PREPORUKA ZA RJEAVANJE PROBLEMA NA VIEM NIVOU VLASTI Usaglaavanje obrazovnog sistema sa potrebama trita rada (Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Novi Grad Sarajevo).

5.1.1.2. Edukacija: -

Nedovoljna osposobljenost za savremene uvjete rada

Organizovanje obuke za rad na ra unaru (Bratunac, Grada ac, Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Mili i, Odak, Osmaci, Sokolaca, Srebrenica, Vlasenica, Vogo a); Organizovanje kurseva engleskog jezika (Bratunac, Grada ac, Ilida, Isto no Sarajevo, Odak, Osmaci, Kalesija, Lopare, Sokolac, Srebrenica, Vlasenica, Vogo a); Organizovanje sajma zapoljavanja (Bratunac, Mili i); Organizovanje obuke za koritenje dijagnostike pri popravci automobila (Mili i); Organizovanje kursa za ra unovo e (Mili i); Kreiranje programa obuke i certifikovanja neformalnog obrazovanja (Grada ac, Kalesija, Srebrenica).

O ekivani rezultati: Nezaposleni mladi poznaju rad na ra unaru (Bratunac, Grada ac, Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Mili i, Odak, Osmaci, Sokolac, Srebrenica, Vlasenica, Vogo a); Nezaposleni mladi stekli su nivo znanja jezika potreban za njihovo zanimanje (Bratunac, Grada ac, Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Mili i, Odak, Osmaci, Sokolac, Srebrenica, Vlasenica, Vogo a); Nezaposleni mladi poznaju nove vjetine i zanimanja (Mili i); Nezaposleni imaju mogu nosti sticanja certifikata neformalnog obrazovanja (Grada ac, Kalesija, Srebrenica).

23

5.1.1.3. Edukacija: -

Nepoznavanje metoda i na ina aktivnog traenja posla

Organizovanje obuke o metodama traenja posla, pisanju biografije, predstavljanju na intervjuu (Bratunac, Grada ac, Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Mili i, Modri a, Osmaci, Sokolac, Srebrenica).

Kampanja: Pokretanje inicijative i animiranje javnih ustanova i preduze a na maksimalno iskoritavanje javnih konkursa (Kalesija, Srebrenica); Informisanje o mogu nosti nalaenja posla putem web portala (Bratunac, Grada ac, Kalesija, Vlasenica); tampanje broura/letka o metodama aktivnog traenja posla i distribucija preko Zavoda za zapoljavanje (Grada ac, Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Srebrenica, Sokolac, Vogo a); tampanje informativnog letka sa podacima, uslovima i rokovima prijave na Biro za zapoljavanje (Lopare, Sokolac).

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: Uvo enje obaveznog odazivanja pozivima sa Biroa za zapoljavanje (Vogo a).

O ekivani rezultati: Nezaposleni mladi poznaju metode i na ine aktivnog traenja posla (Bratunac, Grada ac, Isto no Sarajevo, Isto na Ilida, Ilida, Kalesija, Lopare, Mili i, Modri a, Sokolac, Srebrenica); Nezaposleni mladi koriste web portal za nalaenje posla (Bratunac, Kalesija, Srebrenica); U enici zavrnih razreda srednjih kola pravovremeno su informisani o uvjetima i rokovima prijave na Biro za zapoljavanje (Isto no Sarajevo, Ilida, Lopare, Sokolac, Vogo a). 5.1.1.4. Edukacija: Organizovanje seminara/edukacije za mlade o na inu pokretanja vlastitog biznisa (Kalesija, Novi Grad Sarajevo, Srebrenica, Ugljevik, Vlasenica, Zvornik); Organizovanje obuke za pisanje biznis plana (Bratunac, Grada ac, Kalesija, Mili i, Modri a, Odak). Neinformisanost unaprije ivanju o uslovima pokretanja vlastitog biznisa i njegovom

Kampanja: tampanje i distribucija vodi a ta mi je potrebno da pokrenem vlastiti posao (Mili i, Odak); Emitovanje specijalne radio emisije (Mili i); Promovisanje kreditnog investiranje u mlade (Bratunac).

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: Organizovanje programa za menadment kojim bi se unaprijedilo upravljanje biznisom (Srebrenica); 24

-

Pruanje pomo i u implementaciji poslovnih ideja (Srebrenica); Finansiranje najbolje biznis ideje (Vlasenica).

O ekivani rezultati: Nezaposleni mladi su upoznati sa na inima i uslovima pokretanja vlastitog biznisa (Bratunac, Grada ac, Kalesija, Lopare, Mili i, Novi Grad Sarajevo, Odak, Ugljevik, Vlasenica); Mladi preduzetnici permanentno unapre uju znanje potrebno za razvoj vlastitog biznisa (Modri a, Odak, Srebrenica). PREPORUKA ZA RJEAVANJE PROBLEMA NA VIEM NIVOU VLASTI Kreiranje programa izborne nastave o preduzetnitvu kako bi mladi jo tokom kolovanja bili informisani o preduzetnitvu i malom biznisu (Odak, Bugojno).

5.1.1.5. Kampanja: -

Nepostojanje olakica za pokretanje vlastitog biznisa

Pokretanje inicijative za davanje olakica mladima za pokretanje vlastitog biznisa (Odak, Vlasenica).

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: Davanje finansijske podrke mladim preduzetnicima za pokretanje vlastitog biznisa (Bratunac, Osmaci); Subvencioniranje preduze a koja zapoljavaju mlade (Bratunac); Ukidanje ili smanjenje komunalnih i drugih trokova koji su u nadlenosti optine (Bratunac, Kalesija, Osmaci); Smanjenje trokova za registraciju preduze a mladih privrednika (Osmaci); Podravanje programa iji je cilj podsticanje preduzetni ke kulture ili inovativnosti mladih (Osmaci).

O ekivani rezultati: Smanjenje procenta nezaposlenih mladih (Bratunac, Osmaci); Olakane procedure prilikom pokretanja vlastitog biznisa (Bratunac, Kalesija, Odak, Osmaci, Vlasenica). PREPORUKA ZA RJEAVANJE PROBLEMA NA VIEM NIVOU VLASTI Animirati resorno ministarstvo za pokretanje programa sufinansiranja kreditnih linija (Odak).

5.1.1.6. Edukacija: -

Nemogu nost zaposlenja zbog nedostatka radnog iskustva

Organizovanje prekvalifikacija i dokvalifikacija nezaposlenih (Modri a).

25

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: Sprovo enje pripravni kog staa u optinskoj administraciji (Osmaci, Ugljevik); Informisanje preduze a o mogu nostima pripravni kog staa i podsticanje da primaju pripravnike (Ugljevik, Lopare); Iniciranje, kreiranje i provo enje programa za zapoljavanje mladih u saradnji sa Biroom za zapoljavanje (Bugojno); Putem administrativnih i poreskih olakica stimulirati poduzetnike i preduze a koja zapoljavaju mlade (Bugojno, Lopare, Ugljevik).

O ekivani rezultati: Mladima je omogu eno da steknu radno iskustvo (Ugljevik); Mladima je omogu eno da ravnopravno konkuriu na upranjena radna mjesta (Osmaci); Mladi nalaze posao u novoj struci (Modri a). PREPORUKA ZA RJEAVANJE PROBLEMA NA VIEM NIVOU VLASTI Zagovaranje uvo enja volontersko-pripravni kog staa kao obaveznog za sve institucije i privredne subjekte u cilju sticanja obaveznog radnog iskustva (Bugojno). Zagovaranje realizacije volonterskog staa u toku kolovanja (Bugojno).

5.1.1.7. Edukacija: -

Mladi u seoskim sredinama nemaju adekvatne podsticaje za pokretanje malog biznisa i ostanak na selu

Edukacija mladih na selu o prednostima pokretanja malog biznisa (Modri a, Odak); Organizovanje posjeta sajmovima, fabrikama koje se bave preradom poljoprivrednih proizvoda (Srebrenica).

Kampanja: Organizovanje kampanje u cilju afirmacije poljoprivredne proizvodnje (Srebrenica).

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: Obezbje ivanje podsticaje za pokretanje biznisa (Modri a, Odak).

O ekivani rezultati: Stvoreni uslovi za pokretanje malog biznisa na selu (Modri a, Odak); Smanjene migracije mladih (Odak); Nezaposleni mladi su upoznati sa mogu nostima savremene poljoprivredne proizvodnje (Srebrenica). 5.1.1.8. Edukacija: 26 Mladi su nedovoljno upoznati sa zakonskim procedurama prilikom zapoljavanja

-

Organizovanje predavanja i okruglih stolova na temu zakonskih okvira prilikom zasnivanja radnog odnosa (Grada ac, Kalesija).

Kampanja: Prezentacija optinske politike zapoljavanja i poduzetnitva na web sajtu optine (Bugojno); Uspostavljanje i publikovanje baze podataka o dostupnosti finansijskih sredstava za pokretanje biznisa i zapoljavanje mladih (Bugojno); Uspostavljanje baze podataka o kretanju mladih (migraciji) po zavretku srednje kole i fakulteta i posredovanje Biroa za zapoljavanje u zapoljavanju mladih (Bugojno); Izrada vodi a sa informacijama o svim institucijama nadlenim za zapoljavanje i preduzetnitvo mladih (Bugojno); Promovisanje pozitivnih primjera i dobre prakse (Bugojno); Promovisanje kapaciteta optine za poduzetnitvo i zapoljavanje mladih (Bugojno); Redovno izvjetavanje op inskih organa o problematici, aktivnostima i postignutim rezultatima (Bugojno).

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: Usvajanje strategije komuniciranja sa javno u (Bugojno); Provo enje istraivanja o problemima zapoljavanja i poduzetnitva mladih i publikovanje rezultata (Bugojno).

O ekivani rezultati: Mladi su upoznati sa zakonskim procedurama prilikom zapoljavanja (Grada ac, Kalesija); Uspostavljeni su mehanizmi redovnog upoznavanja javnosti sa problemima, planovima, aktivnostima i postignutim rezultatima u rjeavanju problematike iz oblasti zapoljavanja i poduzetnitvu mladih (Bugojno).

5.1.2. Problemi koji se javljaju u jednoj od optina Poslodavci i mladi su nezadovoljni projektima i programima za podsticaj zapoljavanja (predvi ena je izrada, tampanje i prezentacija letka Koristi ono to ti pripada). O ekivani rezultat je intenzivnija saradnja izme u optine i Slube za zapoljavanje (Novi Grad Sarajevo). Deficit odre enih kadrova na tritu rada (predvi eno je stipendiranje po jednog studenta gra evine i arhitekture). O ekivani rezultat je osposobljavanje deficitarnih kadrova (Isto na Ilida). Nedovoljna podrka mladim kadrovima i nepostojanje programa za privla enje i zadravanje mladih kadrova (predvi eno je organizovanje istraivanja o problemima i potrebama visokoobrazovanih mladih kadrova i izrada planova usmjerenih na rjeavanje pitanja ove populacije). O ekivani rezultat je ve i broj kadrova obuhva en programom u cilju njihovog ostanka u optini (Srebrenica).

27

Nepostojanje sistematizovanog radnog mjesta osobe zaduene za rad sa mladima u optini (predvi eno je iniciranje procedure u cilju otvaranja i sistematizacije ovakvog radnog mjesta). O ekivani rezultat je kontinuirani rad sa mladima (Vlasenica). Velik broj zaposlenih na crno (predvi eno je otvaranje telefonske linije gdje bi se prijavljivali ovakvi slu ajevi krenja prava zaposlenog, medijska kampanja, izrada promotivnog materijala i poja an rad inspekcijskih slubi). O ekivani rezultat je pokretanje kampanje za suzbijanje rada na crno (Ugljevik). Detaljnom analizom strategija moe se zaklju iti da pojedine optine nisu uspjele da odvoje aktivnosti od o ekivanih rezultata. U navedenom primjeru iz Ugljevika logi no bi bilo da je pokretanje kampanje aktivnost, a cilj bi trebao biti suzbijanje rada na crno. Navedeni primjer nije jedini koji se moe na i u dokumentima.

Nepostojanje omladinske zadruge (predvi eno je stvaranje uslova za osnivanje omladinske zadruge). O ekivani rezultat je osnivanje zadruge i uspostavljanje saradnje sa drugim institucijama (Lopare). Nemobilnost mladih (predvi eno je edukovanje mladih putem susreta sa mladima koji ive i rade u drugim optinama i kantonima, upoznavanje mladih sa deficitarnim zanimanjima u drugim gradovima i upu ivanje da se prijave na web potral posao.ba). O ekivani rezultat je promjena mjesto stanovanja radi zaposlenja (Grada ac). Ograni en izbor zanimanja u srednjim kolama (predvi ena je izrada programa upisne politike). O ekivani rezultat je kolovanje mladih za zanimanja koja ele (Lopare). Ovaj problem nije u nadlenosti optine, ali u strategiji nije navedeno da za ovo treba lobirati kod viih nivoa vlasti.

Nekvalifikovani mladi zbog rata nisu mogli da nastave obrazovanje (predvi eno je dostavljanje spiska mladih sa niim stepenom obrazovanja nadlenim kantonalnim ministarstvima). O ekivani rezultat je omogu avanje vanrednog kolovanja mladima bez obrazovanja (Vogo a).

Nedefinisane nadlenosti i odgovornosti aktera zajednice za zapoljavanje i poduzetnitvo mladih (predvi eno je uspostavljanje radne grupe za zapoljavanje u optini koja bi imala definisane zadatke i obezbje ivala finansijsku potporu za svoj rad, kao i uspostavljanje radnog mjesta za problematiku zapoljavanja mladih). O ekivani rezultat su jasno definisane odgovornosti i obaveze zajednice u oblasti zapoljavanja i preduzetnitva mladih i uspostavljanje efikasnog mehanizma za pra enje rezultata (Bugojno). Nedostatak podataka u cilju odre enja mogu ih rjeenja za zapoljavanje (predvi eno je uspostavljanje saradnje sa institucijama i organizacijama koje djeluju na podru ju optine, kantona i drave u cilju redovnog priliva podataka, redovno auriranje baze podataka i promovisanje svrhe i zna aja ovog mehanizma). O ekivani rezultat je uspostavljanje baza podataka o ekonomskim pokazateljima u optini (Bugojno). Nedostatak stru nih znanja i vjetina (predvi eno je uspostavljanje baza podataka o kadrovskom potencijalu u optini, potrebama poslodavaca, identificiranje potrebnih znanja i vjetina, uspostavljanje edukativnih programa za sticanje znanja i vjetina, uspostavljanje preduze a u srednjim kolama u cilju 28

razvijanja osje aja za biznis kod u enika). O ekivani rezultat ovih aktivnosti je uspostavljanje mehanizma za obezbje enje potrebnih znanja i vjetina za oblast zapoljavanja (Bugojno). Nedostatak sredstava (predvi eno je planiranje sredstava za zapoljavanje i preduzetnitvo mladih u optinskom budetu, finansiranje najboljih poslovnih planova, usvajanje strategije namicanja sredstava). O ekivani rezultat je identificiranje izvora i osiguravanje sredstava za implementaciju projekta iz godinjeg akcionog plana (Bugojno).

5.2.

OBRAZOVANJE

5.2.1. Problemi koji se javljaju u vie optina 5.2.1.1. Edukacija: - Organizovanje radionica koje uklju uju nastavnike i roditelje djece sa posebnim potrebama (Vogo a). Kampanja: - Formiranje volonterskih mobilnih timova (Bugojno, Ilida, Srebrenica); - Uklju ivanje nezaposlenih stru njaka na ovim projektima (Ilida, Srebrenica, Vogo a). Institucionalna podrka na lokalnom nivou: - Ispitivanje mogu nosti i prepreka za provo enje zakonskih odredbi o inkluzivnoj nastavi (Srebrenica); - Nabavka didakti kog materija (Bugojno); - Osiguravanje prijevoza u enika (Bugojno). O ekivani rezultati: Primjena zakonskih odredbi o inkluzivnoj nastavi (Ilida, Srebrenica, Vogo a), Unaprije en poloaj djece sa posebnim potrebama (Novi Grad Sarajevo); Formiranje posebnog inkluzivnog odeljenja (Bugojno). 5.2.1.2. Nedostatak kontinuiranog neformalnog obrazovanja; Neefikasna promocija neformalnog obrazovanja; Nepriznavanje neformalnog obrazovanja od strane privrednih subjekata, preduze a i institucija. Edukacija: Organizovanje edukacija za omladinske lidere (Srebrenica); Organizovanje edukacija iz raznih oblasti volonterizam, ljudska prava, civilno drutvo, bolesti ovisnosti, turizam... (Modri a, Srebrenica); Osigurano koritenje kompjutera mladima u ruralnim sredinama (Srebrenica); Organizacija sajma/okruglih stolova o neformalnom obrazovanju i upoznavanje gra ana sa njegovim zna ajem (Bugojno, Vlasenica). 29 U enici sa posebnim potrebama nisu u potpunosti uklju eni u redovno kolovanje

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: Podrati organizacije koje omogu uju pristup Internetu i edukaciju iz informati kih tehnologija (Modri a); Formiranje tima koji e izdavati preporuke o priznavanju neformalnog obrazovanja na nivou optine (Vlasenica).

O ekivani rezultati: Mladi imaju mogu nost neformalnog obrazovanja (Bugojno, Modri a, Srebrenica, Vlasenica); Aktivizam mladih je u porastu (Modri a, Srebrenica); Priznato neformalno obrazovanje i volonterski rad prilikom zapoljavanja mladih (Vlasenica); Izra en katalog neformalnog obrazovanja i kriterijumi za dodjelu sredstava za neformalno obrazovanje (Bugojno). 5.2.1.3. Edukacija: Odravanje okruglih stolova (Bugojno, Isto na Ilida). Neuskla enost potreba trita rada i obrazovnog sistema

Kampanja: Provo enje ankete u kolama i poduze ima (Isto na Ilida); Provo enje analize zanimanja potrebnih na tritu rada (Bugojno).

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: Organizovana prekvalifikacija nezaposlenih (Bugojno); Formiranje mobilnog tima koji usmjerava aktivnosti kola i privrednika (Isto na Ilida).

O ekivani rezultati: kolama, omladinskim organizacijama i medijima dostavljen izvjetaj sa Biroa o stanju na evidenciji nezaposlenih (Isto na Ilida); Utvr ena nomenklatura zanimanja koja su potrebna tritu rada (Bugojno). Ovaj problem pojavljuje se u i u okviru zapoljavanja, ali s obzirom da su u ovom podru ju obrazovanje i zapoljavanje povezani, nije greka posmatrati ga na ovaj na in.

5.2.1.4.

Nepostojanje adekvatne infrastrukture i uslova za rad u kolama

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: - Pokretanje inicijative prema vije nicima da se problem rijei (Kalesija); - Realizacija analiza prioritetnih potreba (Srebrenica); - Izrada i dostavljanje budeta optini i nadlenim ministarstvima (Srebrenica); 30

- Opremanje kole didakti ko-tehni kom opremom (Srebrenica); - Izgradnja sportskog igralita (Sokolac); - Osposobljavanje sportskih objekata (Bratunac). O ekivani rezultati: Zadovoljavaju i kapacitet i normalni uslovi za nastavne aktivnosti (Bratunac, Kalesija, Sokolac, Srebrenica); Ostvarivanje boljih rezultata u nastavi (Bratunac, Srebrenica). 5.2.1.5. Edukacija: - Organizovanje seminara iz oblasti komunikacije i vjetine prezentacije (Vlasenica); - Organizovanje okruglih stolova o problemima odnosa nastavnika i u enika (Ilida); - Organizovanje redovnih sastanaka sa vije em u enika i upoznavanje u enika sa rezultatima sastanaka (Srebrenica). Institucionalna podrka na lokalnom nivou: - Organizovanje otvorenih razgovora u enika i nastavnika (Ilida, Isto na Ilida, Srebrenica); - Provo enje ankete o okolnostima koje oteavaju komunikaciju (Isto na Ilida). O ekivani rezultati Poboljana komunikacija nastavnika i u enika (Isto na Ilida, Srebrenica, Vlasenica); U enici iznose svoje prijedloge i sugestije u vezi sa odnosom sa nastavnicima (Ilida, Srebrenica); Savjet u enika radi na rjeavanju problema zajedno sa kolom (Srebrenica). 5.2.1.6. Mladi iz socijalno ugroenih slojeva nemaju dovoljnu podrku tokom kolovanja Nezadovoljavaju i odnos nastavnika i u enika

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: - Dodjeljivanje besplatnih udbenika, uine i jednostavniji odlazak na ekskurzije u enika bez jednog ili oba roditelja (Vogo a); - Predvi anje namjenskih sredstava u optinskom budetu (Vogo a); - Pokretanje inicijative za sufinansiranje obroka i kolskog pribora (Kalesija); - Slanje dopisa romskim udruenjima za registraciju korisnika (Kalesija); - Realizovanje posebne analize utvr enih specifi nih potreba romske djece (Novi Grad Sarajevo). O ekivani rezultati: Pospjeivanje socijalizacije i lakeg uklapanja u drutvo (Vogo a); Redovnost u nastavi (Kalesija); Uklju ivanje romske djece u obrazovanje (Novi Grad Sarajevo). 31

5.2.1.7.

Tema ekologije nije dovoljno zastupljena u nastavnom planu; kolska dvorita nisu ure ena i ne postoji kultura u enika da urede ivotnu sredinu; Ekoloka svijest mladih na niskom nivou.

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: - Organizovanje edukacija i kampanje (Bratunac, Mili i); - Obezbje ivanje radnog materijala za ekoloku sekciju (Isto no Sarajevo, Mili i); - Izvrenje neophodnih radova za ure enje kolskog dvorita (Isto no Sarajevo); - Formiranje ekolokog kutka u kolskom dvoritu i njegovo ure enje (Ilida); - Identifikovanje problema i rad na njihovom uklanjanju (Bratunac, Mili i). O ekivani rezultati: U enici su uklju eni u postoje e ekoloke sekcije i zainteresovani su za podizanje ekoloke svijesti (Bratunac, Ilida, Isto no Sarajevo). Optina Mili i je sli ne probleme obradila u okviru oblasti EKOLOGIJA. Oni su razmotreni u ovom dijelu.

5.2.1.8.

Nepostojanje adekvatne infrastrukture i uslova za rad u kolama i neujedna ena opremljenost

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: - Kampanja usmerena ka privatnim firmama za finansijsku podrku (Kalesija); - Ustanovljavanje trajnog programa podrke kolama od strane optine (Novi Grad Sarajevo). O ekivani rezultati: - Kvalitetnija nastava u kolama (Kalesija, Novi Grad Sarajevo). PREPORUKA ZA RJEAVANJE PROBLEMA NA VIEM NIVOU VLASTI Lobiranje prema viim nivoima vlasti za finansijsku podrku (Kalesija).

5.2.1.9.

Mladi nedovoljno itaju Nedostatak/neopremljenost kolskih biblioteka

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: - Osnivanje isturenih odjeljenja biblioteka (Isto na Ilida); - Prezentacija biblioteka na web stranici, u biltenu optine i u lokalnim medijima (Isto na Ilida); - Nabavka potrebnih knjiga (Kalesija); - Prikupljanje stare lektire na nivou optine (Sokolac).

32

O ekivani rezultati: Ve i broj mladih u lanjen u biblioteku (Isto na Ilida); Dovoljan broj knjiga i lektire (Sokolac). 5.2.1.10. Nemogu nost studijske razmjene

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: - Iniciranje kontakta sa me unarodnim organizacijama i institucijama (Kalesija); - Sufinansiranje putovanja mladih (Kalesija); - Provo enje studijskih posjeta modernim kolskim centrima (Vlasenica). O ekivani rezultati: Uspostavljanje saradnje i razmjena iskustva sa mladima iz regiona (Kalesija, Vlasenica). 5.2.1.11. Mladi nisu dovoljno zastupljeni u procesu odlu ivanja ili vlasti

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: - Formiranje omladinskog parlamenta (Vlasenica, Vogo a). O ekivani rezultati: Aktivni mladi kreiraju vlastitu budu nost i brinu o lokalnoj zajednici (Vlasenica, Vogo a). Isti problemi javljaju se u oblasti aktivnog u e a u drutvu, ali tamo nijedna optina nije predvidjela formiranje omladinskog parlament.

5.2.1.12. -

Prodaja i to enje alkohola u neposrednoj blizini kola Prodaja cigareta

Provo enje kampanje (Kalesija, Odak); Revizija odobrenja i saradnja sa vlasnicima objekata (Kalesija, Odak).

O ekivani rezultati: Primjena zakonskih odredbi o zabrani prodaje alkohola i cigareta maloljetnicima (Kalesija, Odak) Neke od optina su isti problem obradile u okviru zdravlja i socijalne politike.

5.2.2. Problemi koji se javljaju u jednoj od optina Oteana dostupnost srednjih kola na podru ju optine (predvi ena je izgradnja najmanje dvije srednje kole i podsticanje kolovanja za manje zastupljena zanimanja). O ekivani rezultat je bolja dostupnost obrazovanju (Novi Grad Sarajevo).

33

Nepostojanje obdanita (predvi eno je provesti analizu stanja o potrebi za obdanitem i pokretanje inicijative za izgradnju obdanita). O ekivani rezultat je zbrinjavanje predkolske djece i njihova priprema za kolu (Kalesija).

Nemogu nost zapoljavanja nakon kolovanja (predvi ena je edukacija o na inima aktivnog traenja posla i dokvalifikacija). O ekivani rezultat je ve i broj zaposlenih nakon kolovanja (Vogo a).

Nedostatak informacija o obrazovnim potrebama mladih (predvi eno je provo enje upitnika o obrazovnim potrebama mladih). O ekivani rezultat je ispitivanje potreba mladih (Vlasenica). Nedostatak sredstava za uspjeniji nastavni i vannastavni rad sa mladima (predvi eno je organizovanje radionica o finansijskom menadmentu i pisanju projekata za pedagoge). O ekivani rezultat je edukovani nastavni kadar za nabavku finansijskih sredstava (Vlasenica).

Prakti na nastava u srednjoj koli nije dovoljno zastupljena (predvi eno je uvo enje prakti ne nastave u srednje kole). O ekivani rezultat je osposobljavanjem mladih za zanimanja za koja se koluju (Modri a). Ovaj problem je istaknut i u okviru zapoljavanja, gdje se navodi da je rjeavanje problema u nadlenosti viih nivoa vlasti

Neuklju enost roditelja u rad kola (predvi eno je organizovanje radionica za Savjet roditelja), a o ekivani rezultat je aktivan rad Savjeta roditelja i saradnja sa kolom (Bugojno). Nemogu nost kolovanja na fakultetima (predvi eno je pokretanje inicijative za pove anje broja studenata i stipendiranje). O ekivani rezultat je ve i broj studenata (Bratunac). Mladi iz socijalno ugroenih slojeva nisu zati eni Programom socijalne zatite (predvi eno je organizovanje konferencije, iniciranje dodjele sredstava od viih nivoa vlasti i provo enje viegodinje kampanje). O ekivani rezultat je realizacija programa kontinuirane socijalne zatite (Bugojno). Nedostatak sredstava za pra enje upisa djece u prvi razred osnovne kole (predvi eno je odravanje okruglog stola sa partnerima zaduenim za monitoring, odobravanje finansijskih sredstava od strane optine i realizacija monitoringa na terenu). O ekivani rezultat je realizacija monitoringa upisa djece u prvi razred (Bugojno). Nepostojanje baze podataka o studentima koji se koluju van optine (predvi eno je stavljanje u opticaj javnog poziva za pra enje studenata i koritenje prikupljenih podataka za dodjelu stipendija iz optinskog budeta). O ekivani rezultat je obuhvatanje studenata programom pra enja (Bugojno).

34

5.3.

SOCIJALNA POLITIKA

5.3.1. Problemi koji se javljaju u vie optina 5.3.1.1. Edukacija: - Educiranje mladih o maloljetni koj delikveniciji i delikveniciji mladih ljudi (Bugojno, Kalesija); - Prikazivanje filmova o iskustvima lica na izdravanju kazne, uslovima u zatvoru (Isto na Ilida, Isto no Sarajevo); - Priprema i prikazivanje tematske predstave za mlade i roditelje (Isto no Sarajevo); - Organizovanje ispovijesti lica sa li nim iskustvom u tim problemima (Isto no Sarajevo); - Organizovano predavanje svetenika (Isto no Sarajevo). Kampanja: - Provo enje kampanje Reci NE kriminalu (Kalesija). Institucionalna podrka na lokalnom nivou: - Poboljanje ponude kulturnih i sportskih doga aja u cilju ispunjavanja slobodnog vremena (Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija); - Otvaranje savjetovalita (Bugojno). O ekivani rezultat: Smanjena stopa u e a mladih u kriminalu (Bugojno, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija). 5.3.1.2. Drutveno neprihvatljivi oblici ponaanja; Poreme aj ponaanja kod mladih; Problem asocijalnog ponaanja. Edukacija: Organizovanje predavanja o dobrom odgoju u porodici (Ugljevik); Edukacija roditelja i pedagoga o pravima djece i mladih (Grada ac); Razgovor djece i volontera, zajedni ki izleti (Vogo a). Pove ana stopa kriminaliteta me u mladima

Kampanja: Kreiranje i distribucija broure (Ilida, Osmaci, Ugljevik).

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: Pokretanje i podravanje rada savjetodavnog tima i mobilnih timova (Grada ac); Kreiranje volonterskih mobilnih timova koji imaju posebne zadatke (Ilida, Vogo a);

35

-

Organizovanje savjetovanja za roditelje o prevenciji, simptomima i na inima suo avanja sa poreme ajima u ponaanju (Isto na Ilida, Isto no Sarajevo); Uvezivanje rada Slube socijalne zatite i nevladinih organizacija (Vogo a); Podravanje mladih koji imaju kreativne ideje (sportisti, umjetici, inovatori, publicisti) (Modri a).

O ekivani rezultati: Smanjenje oblika ove vrste ponaanja kod mlade populacije (Ilida, Isto no Sarajevo, Ugljevik); Mladi i roditelji su upoznati sa posljedicama koje proizilaze iz ovakvog ponaanja (Grada ac, Ilida, Osmaci); Roditelji su edukovani za prevenciju ovakvog ponaanja (Isto na Ilida); Promovisane su pozitivne vrijednosti i mladi usmjereni na pravilan ivot (Grada ac, Modri a). 5.3.1.3. Nepostojanje ustanova za smjetaj osoba sa posebnim potrebama; Neodgovoran odnos prema mladima sa posebnim potrebama; Mladi sa posebnim potrebama nisu informisani o svojim pravima. Edukacija: Organizovanje radionica gestovnog jezika (Srebrenica); Provo enje zajedni kih aktivnosti sa vrnjacima (Isto na Ilida, Lopare, Modri a, Srebrenica); Posjeta kola i odeljanja djece sa posebnim potrebama (Isto na Ilida).

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: Izrada elaborata, izgradnja ustanove, donoenje rjeenja o osnivanju takve ustanove (Kalesija, Ugljevik); Registracija osoba sa posebnim potrebama (Kalesija); Obezbje ivanje sredstava za djecu sa posebnim potrebama (Kalesija); Uklanjanje fizi kih barijera kako bi mladi sa posebnim potrebama imali pristup ve ini institucija (Modri a, Srebrenica); Provo enje kampanje o poreskim i drugim olakicama za poslodavce i osobe za invaliditetom koje vode ili ele pokrenuti sopstveni biznis (Modri a).

O ekivani rezultati: Izgradnja ustanova za cjelodnevni boravak (Kalesija, Ugljevik); Mladi sa posebnim potrebama uklju eni su u aktivnosti sa vrnjacima (Lopare, Srebrenica); Pove an broj mladih koji prihvataju osobe sa posebnim potrebama (Isto na Ilida, Modri a); Mladi sa posebnim potrebama se nesmetano kre u po gradu (Modri a); Mladi sa invaliditetom informisani o poreskim i drugim olakicama za pokretanje sopstvenog biznisa (Modri a).

36

Optina Kalesija je ovaj problem tretirala u akcionom planu za zdravlje, ali s obzirom na sli nost problema, aktivnosti i o ekivanih rezultata analizirana je u okviru socijalne politike.

5.3.1.4. Edukacija: -

Naruena porodi na dinamika/porodi ni odnosi i tradicionalna struktura porodice

Kreiranje i distribucija broure za roditelje i mlade (Ilida, Osmaci); Organizovanje predstave za roditelje o zna aju komunikacije u porodici (Isto na Ilida).

Edukacija: Edukacija mladih i roditelja o zna aju porodice (Lopare).

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: Kreiranje volonterskih mobilnih timova koji imaju posebne zadatke (Ilida, Vogo a).

O ekivani rezultati: Promocija porodice kao osnovne elije drutva (Ilida, Osmaci); Mladi dobijaju informacije do kojih ne mogu do i u krugu porodice (Ilida); Ve i broj mladih ozakoni e svoje veze (Lopare). 5.3.1.5. Kampanja: Kampanja za stroije kazne ugostiteljima koji ne potuju radno vrijeme (Kalesija). Nepotovanje radnog vremena ugostiteljskih objekata

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: Poja an rad inspekcijskih slubi (Lopare).

O ekivani rezultati: Manja stopa kriminala, pove ana sigurnost mladih (Kalesija). Smanjeno konzumiranje alkohola (Lopare). 5.3.1.6. Edukacija: Edukacija mladih o njihovim pravima (Kalesija). Pove an broj nasilja u porodici ije su rtve mladi

Kampanja: Provo enje medijske i uli ne kampanje Stop nasilju u porodici (Kalesija); 37

-

Kreiranje propagandnog materijala (Kalesija).

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: Pokretanje SOS linije za rtve nasilja (Kalesija); Otvaranje Sigurne ku e na podru ju optine (Ugljevik).

O ekivani rezultati: Smanjena stopa nasilja u porodici na minimum (Kalesija); Zbrinjavanje mladih koja trpi nasilje u porodici (Ugljevik).

5.3.2. Problemi koji se javljaju u jednoj od optina Nedostatak podrke Centra za socijalni rad mladim po iniocima krivi nih djela (predvi eno je pokretanje kampanje o vanosti resocijalizacije, lobiranje prema optinskom vije u za formiranje posebnog tima pri Centru za socijalni rad i izrada akcionog plana u saradnji sa Centrom za socijalni rad). O ekivani rezultat je manja stopa ponovnog u e a mladih u kriminalu (Kalesija). Razvod braka kod mladih (predvi eno je osposobljavanje i promoviranje bra nog savjetovalita gdje bi se vodio dijalog i rjeavali konflikti u braku). O ekivani rezultat je smanjen broja razvoda kod mladih bra nih parova (Isto no Sarajevo). Neodgovoran odnos prema socijalno ugroenima licima (predvi eno je dodjela higijenskih paketa i ivotnih namirnica). O ekivani rezultat je da se socijalno ugroeni mladi osje aju kao korisni lanovi drutva (Lopare). Socijalno isklju ivanje mladih u ruralnim podru jima (predvi ena je edukacija mladih o njihovim pravima, obavezama i pogodnostima uklju enja u drutveni ivot). O ekivani rezultat je uklju enje mladih u drutveni ivot zajednice (Lopare). Stambena ovisnost o roditeljima (predvi ene su radionice sa mladima o pove anju nivoa svijesti o mogu nosti zajedni kog ivota). O ekivani rezultat je shvatanje prednosti zajedni kog viegeneracijskog ivota (Bugojno). Nekoordinirana saradnja nevladinih organizacija i udruenja (predvi eno je formiranje krovne organizacije na nivou optine i stimulisanje zajedni kih projekata vie organizacija). O ekivani rezultat je parnterstvo i saradnja nevladinih organizacija sa lokalnim vlastima (Modri a). Mladi nisu upoznati sa Kaznenim zakonom FBiH i kre ga (predvi eno je kreiranje programa u osnovnim i srednjim kolama, dostupnost zakona i propisa iz oblasti krivi nog prava i anketa me u u enicima). O ekivani rezultat je upoznavanje mladih sa odredbama Zakona i potovanje Zakona (Odak).

38

Ve ina mladih bez oba roditelja ili bez roditeljskog staranja nakon 18. godine nemaju obezbje en smjetaj i esto ostaju u domovima (predvi eno je obezbje ivanje smjetaja u optinskim stanovima, mjese no pla anje reija, zapoljavanje i stipendiranje svih mladih bez oba roditelja). O ekivani rezultat je obezbje ivanje smjetaja i olakan socijalni status mladih bez oba roditelja (Novi Grad Sarajevo).

5.4.

ZDRAVLJE MLADIH

5.4.1. Problemi koji se javljaju u vie optina 5.4.1.1. Izloenost mladih porocima/bolesti zavisnosti (alkohol, cigarete, opojne droge) Neinfomisanost o rizicima poroka po ivot i zdravlje mladih; Nepotovanje Zakona o zabrani prodaje alkohola i duhanskih proizvoda osobama mla im od 18 godina Edukacija: Edukacija na temu Puenje-ovisnost koja ubija koju e vriti stru njaci iz oblasti medicine (Ilida, Osmaci, Vare, Vogo a); Edukacija na temu Alkohol i mladi (Ilida, Osmaci, Vare, Vogo a); Edukacija na temu Reci NE drogama (Ilida, Novi Grad Sarajevo, Vare, Vogo a); Edukacija o tetnim posljedicama konzumiranja alkohola, cigareta i droge (Bratunac, Bugojno, Grada ac, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Mili i, Modri a, Srebrenica Ugljevik); Edukacija roditelja, prosvjetnih radnika i djece o tetnosti droga ( ak i u vrti ima) (Odak); Emitovanje radio emisija o tetnosti droge, alkohola i cigareta (Grada ac, Mili i); Obuka pruanja prve pomo i pri uzimanju velike koli ine alkohola i droge (Mili i).

Kampanja: Realizacija akcije Vo e za cigare (Vlasenica); tampanje i distribucija promotivnog materijala o tetnim posljedicama alkohola, cigareta i droge (Grada ac, Isto no Sarajevo, Kalesija, Lopare, Mili i, Odak, Srebrenica); Pokretanje kampanje (Mili i, Novi Grad Sarajevo); Pokretanje kampanje STOP za reklame duhanskih proizvoda (Vogo a); Dodjela nagrade za najbolji literarni rad na temu prevencije ovisnosti (Mili i); Objavljivanje informacija o ustanovama koje se bave problemima mladih (na web portalu, optinskom biltenu, panou) (Bugojno, Ilida, Odak, Vare, Vogo a); Organizovanje kampanje o nunosti potovanja zakona (Bratunac, Srebrenica); Pokretanje kampanje o nunosti postojanja natpisa o zabrani prodaja cigareta i alkohola u svim trgovinskim objektima (Kalesija, Srebrenica); Dostavljanje Zakona svim trgova kim i ugostiteljskim radnjama (Vlasenica); Upu ivanje zahtjeva optinskom vije u za potovanje zakona (Kalesija).

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: Poja ano prisustvo policije oko kola (Bugojno, Ilida, Odak, Vare, Vogo a); Kontrola prodaje cigareta i alkohola maloljetnim osobama (Bugojno, Ilida, Odak, Vare, Vogo a); 39

-

Uklju ivanje mladih u sportske i kulturne doga aje u cilju kreativnijeg ispunjenja slobodnog vremena (Lopare); Uspostavljanje saradnje sa inspekcijskim slubama u cilju primjene zakona i zatite mladih (Lopare, Kalesija, Srebrenica, Vlasenica); Osnivanje savjetovalita (Bugojno); Otvaranje telefonske linije za prijavljivanje inspekciji slu ajeva prodaje alkohola i cigareta maloljetnicima (Mili i). Mladi su upoznati sa negativnim posljedicama koritenja poroka (Bratunac, Bugojno, Grada ac, Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Kalesija, Modri a, Odak, Osmaci, Sokolac, Srebrenica, Ugljevik, Vare, Vlasenica, Vogo a); Koritenje poroka me u mladima je smanjeno (Bratunac, Ilida, Isto no Sarajevo, Lopare, Mili i, Modri a, Novi Grad Sarajevo, Osmaci, Sokolac, Srebrenica, Vare, Vogo a); Primjena Zakona o zabrani prodaje duhanskih proizvoda i alkohola osobama mla im od 18 godina (Srebrenica, Vlasenica).

O ekivani rezultati:

5.4.1.2. Edukacija: -

Nekoritenje zatite tokom seksualnog odnosa Znanje mladih o reproduktivnom zdravlju je na niskom nivou

Organizovanje predavanja u kolama (Isto no Sarajevo); Organizovanje radionice Seksualno i reproduktivno zdravlje (Modri a, Novi Grad Sarajevo, Srebrenica); Organizovanje okruglih stolova na ovu temu (Isto no Sarajevo); Obu avanje vrnja kih edukatora koji Srebrenica); e realizovati radionice u svojim mjestima (Odak,

Edukacija o kontracepciji i reproduktivnom zdravlju (Bratunac, Bugojno, Lopare, Odak, Vlasenica); Organizovanje radio emisije na ovu temu (Odak).

Kampanja: Organizovanje kampanje na ovu temu (Modri a, Srebrenica, Vlasenica, Vogo a); Izrada i distribucija edukativnog materijala (Ilida, Isto no Sarajevo, Odak); tampanje letka o zaraznim bolestima (Lopare); Kreiranje i distribucija letka Siguran sex (Bratunac); Provo enje akcije dobrovoljnog davanja krvi (Lopare); Organizovanje kvizova i takmi enja na ovu temu (Vlasenica); Promovisanje rada slubi koje se bave ovom temom (Odak).

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: Osposobljavanje savjetovalita za mlade (Isto na Ilida, Odak); Osposobljavanje posebnog savjetovalita za djevojke (Ilida, Isto na Ilida); 40

-

Uvo enje redovnog savjetovanja u srednjoj koli (Isto na Ilida, Vare, Vogo a); Organizovanje redovnih pregleda u kolama (Bratunac, Ilida, Odak, Vogo a).

O ekivani rezultati: Preventivno djelovanje mladi koriste zatitu tokom seksualnog odnosa (Bugojno, Ilida, Isto na Ilida, Isto no Sarajevo, Modri a, Odak, Sokolac, Vare, Vogo a); Mladi su upoznati sa posljedicama nekori enja zatite tokom seksualnog odnosa (Ilida, Isto na Ilida, Modri a, Odak, Sokolac, Vare, Vlasenica, Vogo a); Broj neeljenih trudno a i abortusa smanjen na minimum (Isto no Sarajevo); Mladi su upoznati o polno prenosivim bolestima (Novi Grad Sarajevo, Odak). 5.4.1.3. Edukacija: Edukacija mladih o zna aju zdravih zuba za cijeli organizam/oralnom zdravlju (Bratunac, Ilida, Mili i, Ugljevik, Vogo a); tampanje letka o oralnoj higijeni (Mili i). Neposje ivanje stomatologa i pove an broj maldih sa oralnim bolestima.

Institucionalna podrka na lokalnom nivou: Organizovanje redovnih pregleda u kolama (Bratunac, Ilida, Mili i, Ugljevik, Vogo a); Iniciranje rada mobilne stomatoloke ordinacije (Bratunac).

O ekivani rezultati: Podizanje svijesti o zna aju zdravih zuba/redovna posjeta stomatologu (Bratunac, Ilida, Mili i, Vogo a); Smanje broj oboljelih od karijesa (Bratunac, Ugljevik). 5.4.1.4. Porast poreme aja u rastu i razvoju kod mladih

Provo enje kampanje i edukacija o vanosti zdrave ishrane i redovne fizi ke aktivnosti (Bratunac); Organizovanje redovnih pregleda u kolama (Bratunac, Modri a).

O ekivani rezultat: Smanjen broj poreme aja u razvoju (Bratunac, Modri a).

5.4.2. Problemi koji se javljaju u jednoj od optina Pove an broj ovisnika o tekim drogama (predvi eno je analiziranje stanja, pruanje podrke kolama u sprovo enju aktivnosti u borbi protiv ovisnosti i organizovanje seminara za mlade uz u e e stru njaka iz Zavoda za toksikomaniju i alkoholizam i MUPa). O ekivani rezultat je smanjenje broja korisnika tekih droga (Novi Grad Sarajevo). 41

HIV i spolno pr