analoq vƏ rƏqƏmlİ elektonİka fƏnnİ gİrİŞ...
TRANSCRIPT
1
ANALOQ VƏ RƏQƏMLİ ELEKTONİKA FƏNNİ
GİRİŞ. ELEKTRON QURĞULARININ TƏSNİFATI
Elektronika – elm, texnika, istehsalat sahəsi olub, elektron vasitələrinin (EV) işlənib
hazırlanması, tədqiqi və onlardan istifadə olunması prinsiplərini əhatə edir. Bu baxımdan
analoq elektronika – yalnız fasiləsiz (kəsilməz), rəqəm elektronikası – diskret funksiya
qanunu ilə dəyişən informasiyanın çevirilməsi və emalı üçün nəzərdə tutulan ellektron
vasitələrini əhatə edir.
İstifadə olunan element bazasından asılı olaraq elektronikanın 4 əsas inkişaf mərhələsini
göstərmək olar.
Birinci nəsil (1904 - 1950) elektron cihazların səciyyələndirən əsas xüsusiyyət element
bazasını elektrovakkum və qazboşalma cihazlarının təşkil etməsidir.
Qazboşaldıcı cihazlara aiddir: elektron lampalar, elektron-vakuum borucuqlar,
qazboşaldıcı indikatorlar və s.
İkinci nəsil (1950 - 60-cı illərin əvvəli) diskret yarımkeçirici cihazların (диодların,
tranzistorların, тиристорların və c.) tətbiqi ilə səciyyələnir.
Üçüncü nəsil (1960-1980) mikroelektronika və müxtəlif inteqrasiya dərəcəli inteqral
sxemlərin və elece də mikrosxemlərin geniş inkişafı ilə bağlıdır. Bu mərhələdə elektron
qurğular etibarlılığın kəskin artması, ölçülərin, çəkinin, enerji sərfinin azaldılması ilə
səciyyələnir.
Dördüncü nəsil (1980-ci ildən hal- hazıra qədər) böyük və ifrat böyük inteqral
sxemlərdən istifadə etməklə elektron qurğuların getdikcə mikrrominiaturləşməsi ilə xarakterizə
olunur. İdarəedici siqnalların fomalaşması və ötürülməsi üsullarına görə elektron qurğular (EQ)
iki sinifə bölünür: analoq və diskret.
Analoq elektron qurğular fasiləsiz dəyişən (analoq) siqnalların qəbulu, ötürülməsi üçün
nəzərdə tutulub. Analoq elektron qurğular sadəliyi, sürətliliyi ilə fərqlənir. Lakin xətaya
davamlılığın aşağı olması və stabilliyi pozan xarici amillərin təsiri, məsələn, rütubət, zaman və
s. AEQ-lərin catışmayan cəhətləridir.
Diskret elektron qurğular (DEQ) diskret formada verilmiş elektrik siqnallarının qəbulu,
çevrilməsi və ötürülməsi üçün nəzərdə tutulub. Belə qurğular yüksək xətaya davamlılığı, kiçik
istehlak gücü və dəyəri (qiymıti) ilə fərqlənir.
Öz növbəsində diskret elektron qurğular (DEQ) impulslu və rəqəmli qurğulara bölünür.
İmpulslu elektron qurğular ardıcıl impuls siqnallarını formalaşdırır. Analoq
informasiyanın ardıcıl impulslara cevrilməsi prosesi impuls modulyasiyası adlanır.
Rəqəmli elektron qurğularda siqnalların kodlaşdırılması, yəni siqnalların müəyyən
ardıcıllığlı eynitipli impulslara çevrilməsi baş verir.
Hal hazirda yüksək etibarlılığı, yüksək xətaya davamlılığı, informasiyanı itirmədən uzun
müddətə saxlama imkanı, enerji uyğunluğu və inteqral texnalogiyalı element bazasının olmasi
sayəsində rəqəmsal elektron qurğular geniş yayılmışdır
Bir sıra elektron cihazlarında həm analoq və həm də rəqəmli informasiya olur.
Belə qurğular kimbinasiyalı elektron qurğulara aiddirlər.
Analoq elektron qurğulara aiddir: elektron gücləndiricilər, əməliyyat gücləndiriciləri,
kommutatorlar, komparatorlar, gərginlik stabilizatorları (düzləndiriciləri) və s.
2
Şəkil 1.1 Gücləndirici sxemi
İmpulslu elektron qurğulara aiddir: Multivibratorlar, təkvibratorlar, triqqerlər,
funksional çeviricilər, mişar formalı gərginlik generatorları,taymerlər və s.
Rəqəmli elektron qurğulara aiddir: Məntiqi elementlər, triqqerlər, registrlər, sayğaclar,
deşifratorlar, şifratorlar, multipleksorlar, demultipleksorlar, cəmləyicilər və s.
Kombinasiyalı elektron qurğulara aiddir: analoq-rəqəm və rəqəm-analoq çevriciləri.
GÜCLƏNDİRİCİLƏR
GÜCLƏNDİRİCİ – qida mənbəyi enerjisinin elektrik siqnallarının enerjisinə çevirilməsi
hesabına giriş elektrik siqnallarını gərginliyə, cərəyana və gücə görə gücləndirən qurğudur.
Gücləndiricinin tərkibinə daxildir: Ugir giriş elektrik siqnalı ilə idarəolunan qeyri-xətti
element, Uq qida mənbəyi, Zy müqavimətinə malik yük qurğusu. Ugir giriş siqnqlı qeyri-xətti
elementin parametrlərini idarə edir. Qeyri-xətti element kimi elektrovakuum cihazları,
tranzistorlar və digər elementlər götürülür. Gücləndirici bir və ya iki giriş və çıxışa malik ola
bilər.
Girişlərdən biri adətən düzünə,
digəri isə invers giriş adlanır.
Gücləndiricilər bir sıra əlamətlərinə
görə təsnif olunur:
gücləndirilən siqnalların
görünüşünə görə - belə gücləndiricilər
harmonik və impuls siqnallar gücləndiricilərinə bölünür;
gücləndirilən siqnalların növünə görə - gərginlik, cərəyan və güc gücləndiricilərinə
bölünür;
güclənmə tezliyinin diapazonuna görə: sabit və dəyişən gücləndiricilərinə bölünür,
dəyişən cərəyan gücləndiriciləri də öz növbəsində alçaq tezlik gücləndiricisi (ATG), yüksək
tezlilk gücləndiricisi (YTG), eninəzolaqlı (EZG) və seçici gücləndiricilərə (SG) bölünürlər,
sonuncu gücləndiricilər dar tezlik diapazonunda güclənməni təmin edir.
yükün növünə görə isə - aktiv, aktiv – induktiv və tutum müqavimətli gücləndiricilərə
bölünür.
Gücləndiricilər birkaskadlı və qalvanik, tutum, induktiv əlaqəli çoxkaskadlı ola bilər.
İş rejiminə görə gücləndiricilər 2 sinifə çölünür: xətti iş rejimli gücləndiricilər, qeyri-
xətti iş rejimli gücləndiricilər.
3
Gücləndiricilərin əsas xarakteristikaları. Gücləndiricilərin əsas xarakteristikaları
aşağıdakılardır:
Amplitud xarakteristikası: Uçıx= f (Ugir) asılılığından ibarətdir. Xətti gücləndiricilər
üçün koordinat başlanğıcından keçən düz xəttdir
Amplitud – tezlik xarakteristikası: Uçıx = (f). Çıxış siqnqlının amplitudunun tezlikdən
asılılığını ifadə edir.
Faza – tezlik xarakteristikası: Uçıx = (f). Çıxış siqnalı faza sürüşməsinin giriş siqnalı
fazasına nisbəti ilə müəyyən olunur.
Keçid xarakteristikası
Giriş gərginliyinin sıçrayışına gücləndiricinin reaksiyasını əks etdirir. Keçid
xarakteristikası gücləndiricinin girişinə düzbucaqlı impulsu verən zaman osilloqrafın
Xətti gücləndirici
Qeyri-xətti
gücləndirici
𝑈ç𝚤𝑥
𝑈𝑔𝑖𝑟 𝑎)
Eninəqütblü
gücləndirici
Seçici
gücləndirici
𝑈ç𝚤𝑥
𝑓
𝑏)
45° 𝑓
𝑐)
𝑈𝑔𝑖𝑟
𝑓0
𝜑
90°
45°
90°
0°
4
ekranında onun təsvirinə görə müəyyən olunur. Çıxış siqnalının dəyişmə prosesi ya rəqsi
(1əyrisi), ya da apperiodik (2 əyrisi) ola bilər.
Gücləndiricinin əsas parametrləri.
Gücləndiricinin əsas parametrləri aşağıdakılardır: gücləndiricinin cərəyana görə
gücləndirmə əmsalı:
𝐾𝑖 =∆İç𝚤𝑥
∆İ𝑔𝑖𝑟 (1)
Gücləndiricinin gərginliyə görə gücləndirmə əmsalı:
𝐾𝑈 =∆𝑈ç𝚤𝑥
∆𝑈g𝑖𝑟 (2)
Gücləndiricinin gücə görə gücləndirmə əmsalı:
𝐾𝑃 =∆𝑃ç𝚤𝑥
∆𝑃g𝑖𝑟 (3)
Burada, İgir, İçıx, Ugir, Uçıx, Pgir, Pçıx kəmiyyətləri uyğun olaraq gücləndiricinin
giriş və çıxışında cərəyanın, gərginliyin və gücün təsiredici qiymətləridir;
Gücləndiricinin buraxma zolağı 2 f – gücləndiricinin tezlik xassəsini xarakterizə edir (0,707
– Kmax səviyyəsində ölçülür)
2∆𝑓 = 𝑓𝐵 − 𝑓𝐻 (4)
Gücləndiricinin giriş müqaviməti:
𝑍g𝑖𝑟(𝑓) =𝑈g𝑖𝑟(𝑓)
İg𝑖𝑟(𝑓) (5)
Gücləndiricinin çıxış müqaviməti:
𝑈ç𝚤𝑥
𝑓
𝑑)
𝑈𝑔𝑖𝑟 2
1
5
𝑍çıx(𝑓) =𝑈çıx(𝑓)
İçıx(𝑓) (6)
Gücləndiricinin çıxış gücü – yükdə ayırılan gücdür.
Gücləndiricidə siqnqlların təhrifi – çıxış siqnalının formasının giriş siqnalına nəzərən meyl
etməsidir.
6
Bipolyar tranzistor əsasında gücləndirici qurğuların iş prinsipi. Ümumi
emitterli gücləndirici kaskad
Gücləndirici qurğular qurularkən bipolyar və sahə tranzistorları əsasında həyata keçirilən
kaskadlar daha geniş tətbiq sahəsi tapmışdır. Ən çox isə həmin tranzistorların uyğun ümumi
emitterli və ümumi istoklu birləşmə sxemlərindən istifadə olunur. Ümumi bazalı və ümumi
zatvorlu sxemlərdən dar çərçivəli qurğularda, məsələn, ultraqısa dalğa (UQD) diapazonunda
işləyən radioqəbuledici qurğuların giriş dövrələrində istifadə olunur. Ümumi kollektorlu və
ümumi stoklu birləşmə sxemlərdən nadir hallarda istifadə olunur.
Şəkil 1 – də ümumi emitterli sxem üzrə qoşulmuş gücləndirici kaskadlar təsvir olunmuşdur.
Şəkildən göründüyü kimi kaskadın qurulması prinsipi bipolyar tranzistorun keçiriciliyinin
növündən asılı deyil. Buna görə də n – p – n növ tranzistor əsasında kaskadınn işini nəzərdən
keçirmək kifayətdir. Həmin kaskadlar inteqral mikrosxemlərdə (İMS) çox geniş istifadə
olunur. Əvvəlcədən R y yük elementinin tamamilə aktiv xarakter daşıdığını və gücləndirici
kaskadın U q gərginliyinin sabit olduğunu qəbul edək.
Şəkil 1 n- p - n növ (a), p - n - p (b) bipolyar tranzistorlar əsasında
Verilmiş sxemdə yükün qoşulmasının 2 üsulu mövcuddur. Birinci halda Rk rezistoru
tranzistorun kollektor dövrəsinə bilavasitə qoşulmuş yük elementidir. Belə qoşulma zamanı
kaskad gücləndirici qurğunun ardıcıl struktur sxemini həyata keçirir. İkinci halda tranzistorun
kollektor və emitter çıxışına paralel qoşulmuş R y rezistoru əlavə yük elementi kimi istifadə
olunur.
Yüklərin müxtəlif qoşulma üsulları kaskadların xassələrinin müxtəlifliyinə gətirib çıxarır.
Belə ki, şəkil 1, a – da təsvir olunmuş sxemdə kaskadın giriş və çıxış siqnnalları üst-üsə
düşür. Deməli , kaskad qeyri-inversdir. Onun üçün
u çıx = i k ∙ R k (3.1)
ifadəsi ödənilir.
Güc gücləndiriciləri bir və iki taktlı olur. Birtaktlı güc gücləndiricisindən kiçik gücü
gücləndirmək üçün istifadə olunur. Belə gücləndiricilərin çatışmayan cəhəti transformatorun
kaskadlararası əlaqəsində yaranan çatışmamazlıqlardır.
Transformatorlu ikitakatlı güc gücləndiricisi. Belə gücləndiricilərdə giriş dövrəsinə
ikinci dolağı ”0“ – li Tr 1 transformatoru qoşulur. Bu VT 1 və VT 2 tranzistorlarının
bazalarında eyni amplitudalı, lakin fazaca bir – birinin əksinə olan iki gərginlik almaq imkanı
verir.
+𝑈𝑞
𝑅𝑘
𝑅𝑏
𝐸𝑠ü𝑟
𝑢𝑔𝑖𝑟
𝑒ş 𝑉𝑇
𝑢ç𝚤𝑥
𝑎)
−𝑈𝑞
𝑅𝑘
𝑅𝑏
𝐸𝑠ü𝑟
𝑢𝑔𝑖𝑟
𝑒ş 𝑉𝑇
𝑢ç𝚤𝑥
𝑏)
7
Şəkil 2 Transformatorlu ikitakatlı güc gücləndiricisi sxemi
Tranzistorun bazalarına müsbət gərginlik verdikdə, onlar açıq vəziyyətdə olur, onlardan
cərəyan Ek – nın müsbət qütbündən başlayaraq Tr 2 transformatorunu sıfır nöqtəsi, Tr 2
transformatorunun birinci yarımdolağından, tranzistorun kollektor – emitter keçidindən,
ümumi məftil vasitəsilə Ek – nın minusuna axar. Deməli, Tr 2 transformatorunun birinci
dolağında cərəyan ”0“ – nəqtəsindən əks istiqamətlərdə axacaq. Buna görə də cərəyanlar
çıxılır: İy = İ 1 – İ 2.
Yükdəki cərəyan hər bir tranzistordakı cərəyanla müqayisədə ikiqat amplitudaya malik
olur. Deməli, belə sxem tranzistordakı səpələnmə gücü ilə müqayisədə yükə ikiqat güc verir.
Belə sxemlər böyük gücü gücləndirmək üçün istifadə olunur.
Onların üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, qeyri – xətti təhriflər kiçik olur, belə ki, içlikdə
maqnit selinin sabit təşkiledicisi yox olur və doyma baş vermir. Sxem qida gərginliyinin
döyünməsinə həssas deyil.
Çatışmayan cəhətlər: çatışmayan bütün cəhətlər transformator sxemində olur: dar tezlik
diapazonu, transformatorun ölçü və çəkisinin böyük olması, böyük tezlik təhrifi.
Transformator kaskadlarının çatışmamazlıqlarını qismən aradan qaldırmaq olur. Belə ki,
girişdə Tr 1 transformatoru əvəzinə fazainvers kaskad qoşulsun (şəkil 3).
Şəkil 3. Fazainvers kaskadlı ikitaktlı gücləndirici
𝑈𝑔𝑖𝑟 𝑅𝑦
𝐸𝑘
𝑅𝑏′
𝑅𝑏′′
𝑇𝑟2 𝑇𝑟1 𝑉𝑇1
𝑉𝑇2
𝑈ç𝚤𝑥1
𝑈ç𝚤𝑥2 𝑈𝑔𝑖𝑟
𝑅𝑒 𝑅𝑏′′
𝑅𝑏′ 𝑅𝑘
𝐸𝑘
𝑐𝑝
𝑐𝑝
𝑉𝑇1 𝑐𝑝
8
İkitaktlı transformatorsuz güc gücləndiricisi
Müxtəlif növ keçiricilikli tranzistorlar əsasında həyata keçirilmiş belə gücləndirici
kaskadlar daha geniş tətbiq sahəsi tapmışdır (şəkil 4).
VT 1 tranzistoruna giriş gərginliyinin müsbət yarımdalğasını verdikdə, o açılır, VT 2
tranzistoru isə bağlanır. Bu vaxt yük dövrəsinə cərəyan Ek1 – in müsbət qütbü, VT 1
tranzistorunun kollektor – emitter, Ry, ümumi məftil, Ek1 – in minusu dövrəsi boyunca axır.
VT 1 tranzistoruna giriş gərginliyinin mənfi yarımdalğası daxil olduqda isə,o bağlanır, əksinə
VT 2 tranzistoru açılır. Onun vasitəsilə yük dövrəsinə cərəyan Ek2 – nin plyusundan Ry, VT
2 –nin emitter – kollektor, Ek2 – nin minusu boyunca axır. Bunun nəticəsində yükdə cərəyan
və gücün amplitudu ikiqat artır, yükdəki cərəyanlar çıxılır.
Belə gücləndiricilərin üstün cəhətləri: böyük çıxış gücünə malikdir, QM – nin
döyünmələrindən asılı deyil, qeyri – xətti təhrifi kiçikdir. Bundan başqa bu gücləndiricilər o
birilərdən fərqli olaraq transformatorlu kaskadların çatışmamazlıqlarından azaddır.
Verilmiş sxemlərin çatışmayan cəhətləri: yük dövrəsindəki qısaqapanmalar və əlavə
yüklənmə nəticəsində tranzistorların tez sıradan çıxması.
𝑉𝑇1
𝑉𝑇2
𝑅𝑦
𝑅𝑘1
𝑅𝑘2
𝑈𝑔𝑖𝑟
𝐶𝑝
Şəkil 4 İkitaktlı transformatorsuz güc
gücləndirici
9
Əməliyyat gücləndiriciləri (ƏG).
ƏG-nin təsnüfatı, əsas parametirləri.
Tətbiqi - ƏG qoşulma sxemləri.
ƏG-nin təsnüfatı, əsas parametirləri.
Indiyə qədər ayrıca diskret elementlər (tranzistorlar, diodlar, rezistorlar) üzərində
qurulmuş gücləndiricilərə baxırdıq. Bu diskret elementlər texnalogiyanın inkişafı ilə
əlaqədər olaraq monalit inteqral mikrosxem (İS) daxilində yerləşmiş komponentlər
əsasında hazırlanmışdır. Əvvəlcə hazırlanmış bu mikrosxemlər yalnız riyazi
əməliyyatları yerinə yetirmək üçün istifadə olunurdu. Ona görəda həmin mikrosxemə
əməliyyat gücləndiricisi (ƏG) adı verilmişdir. Sonradan ƏG-nin xaricində köməkçi
dövrələr qurmaqla tətbiq sahələrini genişləndirmişlər. Buna görə də ən böyük giriş
və kiçik çıxış müqavimətinə maslik olan ən yüksək güclənmə əmsallı riyazi
əməliyyatları yerinə yetirən analoq siqnal qurğusuna ƏG-i deyilir.
İdeal ƏG-nin praktiki olaraq aşağıdakı xüsusiyyətləri mövcuddur:
çox yüksək güclənmə əmsalına (50 000 və ondan yüxarı) malikdir
çox geniş buraxma zolağına və ATX-na malikdir;
çox böyük giriş müqavimətinə malikdir;
çox kiçik çıxış müqavimətinə malikdir;
sıfır dreyfi kifayət qədər azdır və.s.
ƏG-sinin elektrik sxemlərindən birinin təsviri şəkil 6.1-də verilmişdir.
Bu ƏG-i iki girişə malikdir: invers girişi (-), bu girişdən verilmiş siqnal çıxışdan
çıxarkən əks fazalı olur yəni 180o çevrilir.İkinci giriş invers girişdir (+) buradan daxil olan
siqnaı isə çıxışda eyni fazası olur.
Şəkil 6.1 Əməliyyat gücləndiricisinin (ƏG) şərti qrafiki işarəsi
10
ƏG- i adətən iki və ya üç kaskadlı olur. Birinci kaskad differensial gücləndiricidən
ibarətdir, ikinci kaskad gərginlik gücləndiricisi və nə hayət axirıncı emitter
təkrarlayıcısı, güc gücləndiricisindən ibarət olur. ƏG-nin digər bir elektrik sxemi
üzərində onun çıxışlarının nəyə xidmət etdiyini göstərək. Şəkil 6.2 –də göstərilmiş
elektrik sxemində D –cıxışları ATX-ini korrekt etmək üçün və ya balanslaşdırmaq
üçün istifadə olunurlar. Çıxış gərginliyini təyin etmək üçün aşağıdakı ifadədən istifadə
olunur.
Uçıx= Kuo(Ugir1- Ugir2),
harada ki, Kuo- ƏG-nin gərginliyə görə güclənmə əmasalı, Ugir1 və Ugir2 müvafiq
girişləridirlər.
Məsələn, markirovka olunmuş ƏG K553УD2 - ni götürək.
Şəkil 6.2 ƏG-nin elektrik sxemi
Bu sxemdə A –invers , B-qeyri invers çıxışdır, C- çıxışlarına ikiqütblü qida mənbəyi
qoşulur, D - korreksiya dövrəsinə qosulmaq üçün çıxişlarıdır.
ƏG əsas parametirlərinə aşağıdakılar aid edilirlər:
Qida mənbəyinin gərginliyi – Uq;
Gərginliyə görə güclənmə əmsalı Kuo = Uçıx/Ugir. Ku= 105-
107
Giriş müqaviməti Rgir. (Giriş müqavimətini artırmaq üçün sahə tranzistorundan da
iştifadə olunurlar).
Çıxış müqaviməti Rcıx . (adətən 100 Om-lara qədər olurlar).
Giriş çərəyanları İg(-) və İg(+) bu cərəyanlar giriş şinlərindən axan cərəyanlardır.
Gıriş cərəyanlar fərqi İg= İg(-) - İg(+) Giriş cərəyanı bir birindən (10-20)%
fərqlənə bilər.
Çıxış cərəyanı İçıx
11
Sürüşmə gərginliyi Usür. Bu gərginlik ona görə girişə verilir ki, çıxış gərginliyi sıfr
olsun. Adətən bu gərginlik bir milli voltdan on milli volta qədər ola bilər.
Tələb olunan gücü və tələb olunan cərəyanı. Pt, İt
Sinfaz siqnalının zəifləmə əmsalı
Amplitud –tezlik xarakteristikası:
Şəkil 6.3
Vahid güclənmə tezliyi fvah.,- Kuo=1 güclənmə əmsalı vahidə bərabər olduqdakı
tezlikdir.
Çıxış gərginliyinin yüksəlmə sürəti Kn. O ƏG-sinin cəldliyini göstərir (V/mksan.)
Belə ifadə olunur Kn=Δ Uçıx/Δt (V/mksan.)
ƏG-nin təsnifatı: Bütün əməliyyat gücləndiricilərində ATX-nı ya daxili korreksiya
vasitəsi ilə ya da xarici korreksiya dövrəsi ilə tənzimlənir. Digər hahhlarda tələb
olunarsa passiv elementlər qoşulur. ƏG-lərinin bir qismində qısa qapanmadan müdafiə
dövrəsi mövcuddur.
Şəkil 6.4 Çıxış siqnalının sürüşməsinin qrafiki
12
Təyinatına görə ƏG-ni aşağıdakı beş qrupa bölmək olar:
1.Universal ƏG-ləri- hansı ki, orta xarakteristikaya malikdir.
2. Preslənmiş ƏG-i zəif siqnalları gücləndirmək üçün informasiya – ölçü texnikasında
istifadə olunur. Böyük güclənmə əmsalına və aşağı səviyyəli küyə malikdir. Bunlardan
modulyasya – demodulyasya prosesində istifadə olunur. Məs. K140YD21, K140YD24 və .s
3. Cəldişləyən ƏG-i - yüksək tezlikli siqnalları çevirmək üçün istifadə olunurlar tqur <1mks
, fvah > 10MHs olur.
4.Mikrogüclü ƏG-i - az güc tələb olunan gücləndiricilərdir.
5.Çoxkanallı ƏG-i – bu gücləndirici bir korpusda yerləşdirilmiş bir necə ƏG-indən (2
və ya 4 ƏG-dən) ibarət olur. Məs. K140YD20, K1401YD1 , K1401YD2.
ƏG-i ilə təyin olunmuş tezlikdə işləyən zaman faza sürüşməsi yarana bilər. Faza
sürüşməsi nəticəsində isə müsbət əks əlaqənin əmələ gəlməsi etimalı mümkündür ki, bu da
gücləndiricidə öz-özünə həyacanlanmaya gətirib çıxarır. Bunun təhlükəsizliyini aradan
qaldırmaq üçün həmin gücləndiricidə RC-dən ibarət korreksiya dövrəsi yaradılır. Bu
korreksiya dövrəsi ya daxili ya da xarici passiv komponentlərdən ibarətdir. T- formalı iki
ardicil kondensator və bir müqavimət, eyni ilə əksinə iki müqavimət bir kondensator dövrəsi
korreksiya dövrəsi adlanır.
13
Rəqəmli elektronika. Giriş.
Rəqəm metodu və rəqəm qurğuları müxtəlif inteqrasiyalı inteqrql sxemlərdə tətbiq
olunmuş, o cümlədən, mikroprosessor qurğularında, televiziya, radioötürücü, radioqəbuledici
və başqa rabitə avadanlıqlarında tətbiq olunur. Buna görə də rəqəm sistemləri sahəsində
rabitə texniklərinin hazırlığının yüksəldilməsi vacibdir. Belə ki, rəqəm qurğularının
işlənməsi, təmiri və istismarında bu texniklərin iştirakı tələb olunur.
Bu fənnin əsas məqsədi mürəkkəb rəqəm sistemlərinin öyrədilməsinə əsaslanan impuls,
rəqəm və mikroprosessor qurğularının baza hazırlığını formalaşdırmaqdır.
Biz sizinlə mikroprosessor kompleksinə daxil olan mikrosxemlərdən istifadə olunmaqla
(etməklə) impuls qurğularının əsas şəbəkələri və rəqəm qurğularının qurulma prinsipi ilə
tanış olacağıq.
Rəqəmli elektronika – EHM və mikroprosessor qurğularının iş prinsipini təşkil edən
rəqəm qurğuları ilə təhciz olunmuş məntiqi sxem və məntiqi proqram əsasında yığılmış
hissələr arasında əlaqələndirici rolunu oynayır.
Bundan əlavə fənn müasir rəqəmli qurğuların istifadə olunması ilə EHM-ləri təşkil edən
ayrı-ayrı elementlərin və bu elementlər üzərində qurulmuş müxtəlif blok və hissələr
arasındakı struktur, funksional, prinsipal əlaqələrin öyrənilməsi ilə bilavasitə məşğul olur.
İmpuls formalı rəqəmli siqnalın parametrləri.
Radio və xətti rabitə, radiolokasiya, televiziya və EHM-lərdə, rabitə və elektronikada,
eləcədə başqa sahələrdə impuls qurğularından istifadə olunur. İmpuls qurğularında elektrik
siqnallarının 2 növündən istifadə olunur:
1. İmpuls və ya elektrik siqnalları.
2. Gərginlik və ya cərəyan düşgünlüyü.
1. Elektrik impulsu – qısa müddət arası gərginliyin və cərəyanın öz ilk təyinatından
dəyişməsidir. Aşağıdakı şəkildə düzbucaqlı və trapesiya formalı impuls siqnalı
göstərilmişdir.
U U b c
b c
Um
Um a d a d
t t
tu tf tc
14
İmpulsun öz təyinatından dəyişən ab hissəsi frontal, impulsun öz əvvəlki vəziyyətinə
qayıdan cd hissəsi impuls kəsiyi adlanır. bc və ad sahələri – uyğun olaraq impulsun təpəsi
və əsası (dibi) adlanır.
İmpulsları qeyd etmək üçün xüsusi parametrlərdən istifadə olunur.
Um – amplituda
tu – impulsun müddəti
tf – frontal müddət
tc – kəsik müddətidir.
Səkildən göründüyü kimi düzbucaqlı olmayan impulsun müddəti onun təyin olunduğu
gərginliyin və ya cərəyanın səviyyəsindən asılıdır. Təpəyə yaxın müddət az, dibdə isə
(əsasda) yüksəkdir. İmpulsun müddətini 0.5 Um və ya 0.1 Um –də ölçmək şərtləndirilmişdir.
U
b1
0.9Um ∆U
Um
0.1Um
0
tf tc b2
tu Real qurğularda impulsun forması yuxarıda göstərilən ideal formadan fərqlidir. Real
impulslarda frontal və kəsik müəyyən uzunluğa malıkdir, onun təpəsi abses oxuna II deyil və
s.
Real impulsu müəyyən etmək üçün bir sıra əlavə parametrlər daxil edilir. Real impulsun
müddəti arasında ∆U gərginliyinin bəzi dəyişiklikləri nəzərə çarpır. Bu dəyişiklik təpənin
qeyribərabərliyi adlanır. Qurğularda baş verən dəyişmə prosesinin nəticəsi olaraq b1
impulsunun təpədə artımı və impulsun hərəkəti qurtardıqdan sonra b2 artımı ola bilər. Real
impulsun front və kəsiklərinin sərhəddini göstərmək çətindir. Buna görə də impulsun 0.1Um-
dən 0.9Um-ə qalxma müddəti frontal müddət (tf) hesab olunur. İmpulsun 0.9Um-dən 0.1Um-ə
dəyişmə müddəti kəsik (tc) müddəti hesab olunur. tf və tc tu-ya nisbətən nə qədər kiçik olarsa,
impulsun forması daha çox düzbucaqlı formaya yaxınlaşır. İmpulslar “+” və “-“ sahəli, eləcə
də müxtəlif sahəlıf sahəli impulslara ayrılır.
15
U U
t t
Bir – birinin ardınca ardıcıl olaraq dəyişən impulslar, impulslar ardıcıllığını əmələ
gətirir. İmpulslar ardıcıllığının eyni zaman fasiləsində baş verən dəyişmələri dövrü impuls
ardıcıllıqlarını əmələ gətirir. Dövrü ardıcıllıqları qeyd etmək üçün əlavə parametrlər daxil
edilir. 2 qonşu eyni sahəli impulsların eyni adlı frontları arasındakı zaman kəsiyi olan T
impulsunun təkrarlanma periodudur.
U tu tf
t
T Əks təkrarlanma periodunun uzunluğu, impulsların təkrarlanma tezliyi adlanır və
aşağıdakı kimi təyin edilir:
𝑓 =1
𝑇
Periodun bir hissəsini tf – fasilə təşkil edir ki, bu da bir impulsun qurtarması, növbəti
impulsun başlanğıcıdır. Yəni:
𝑡𝑓 = 𝑇 − 𝑡𝑢
İmpuls müddətinin təkrarlanma perioduna nisbəti dolma əmsalı adlanır.
𝛾 =𝑡𝑢𝑇
Dolma əmsalı vahiddən kiçik sonsuzluqdur. Dolma əmsalının əksi həcmi impuls
sıxılmaları adlanır.
𝑄 =1
𝛾=
𝑇
𝑡𝑛
2. Gərginlik düşgünlüyü – 2 səviyyə arasında gərginliyin sürətlə dəyişməsi-dir. Əgər
gərginliyin dəyişməi aşağı U0 səviyyədən daha yüksək U1 səviyyəyə dəyişməsi baş verərsə
belə düşkünlük “+” və əksinə gərginliyin daha yuxarıdakı səviyyədən aşağı səviyyəyə
dəyişməsi “-” düşgünlük adlanır. Düşgünlüyü poten-sial siqnallar da adlandırırlar və Um –
amplituda və frontun müddəti ilə xarakterizə olunur.
Amplituda Um – düşgünlükdən əvvəl və sonrakı gərginlik səviyyələrinin fərqidir.
Frontun müddəti – gərginliyin bir səviyyədən başqa səviyyəyə dəyişmə vaxtı ilə xarakterizə
edilir. tn – “+” düşgünlüyünün frontal müddət, tc – kəsiyi müddətidir.
Frontal müddəti sıfra = olan düşgünlüyü hərdən “sıçrayış” da adlandırırlar.
16
h U U
Um
U0 t 0 t
0 tf+
tc-
Məntiqi funksiya haqqında anlayış.
Müxtəlif hərəkətləri, əşyaları qeyd etmək üçün sözlərdən istifadə olunur. Sözlər isə əlifba
adlanan həriflərdən ibarətdir. Rəqəm texnikasında bu məqsədlə kod sözlərindən istifadə
olunur. Bu sözlərin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar eyni uzunluqda olurlar və onların
qurulması üçün cəmi 2 hərifdən istifadə olunur: 0 və 1. beləliklə rəqəmli qurğularda kod sözü
müəyyən uzunluqda 0 və 1 simvollarının ardıcıllığından ibarətdir. Məsələn: 1011101. Bu
sözlərlə rəqəmləri də ifadə etmək olar. Bundan sonra kod sözü haqqında danışdıqda 1 və 0
həriflərini 0 və 1 rəqəmləri ilə qarışıq salmamaq üçün biz onları məntiqi 0 və məntiqi 1
adlandıracağıq. Əgər kod sözünün uzunluğu n mərtəbədən ibarətdirsə onda kod sözünün 2n
müxtəlif kombinasiyalarını düzəltmək olar. Məsələn, n=3 olduqda 23 = 8 kod sözünü qurmaq
olar: 000, 001, 010, 011, 100, 101, 110, 111.
Mürəkkəb rəqəmli qurğuların ayrı-ayrı şəbəkələri arasında ötürülən informasiya kod sözü
formasında verilir. Belə ki, hər bir şəbəkənin girişinə kod sözu daxil olur, şəbəkənin çıxışında
daxil olan kod sözunun nəticəsinə uyğun olan çıxış kod sözü formalaşır. Çıxış sözü şəbəkənin
girişinə daxil olan kod sözündən asılıdır. Ona görə də demək olar ki, çıxış sözü o funksiyadır
ki, onun arqumenti giriş sözüdür. Belə funksiyanın əsas xüsusiyyəti odur ki, funksiya və onun
arqumenti məntiqi 0 və məntiqi 1 mahiyyətini ala bilər. bundan sonra belə funksiyaları riyazi
məntiqi funksiya adlandıracağıq. Riyazi məntiqi funksiyanı (RMF) formalaşdıran qurğular
məntiqi qurğular və ya rəqəmli qurğular adlanır.
Məntiqi qurğular kod sözünün giriş və çıxış üsullarına görə: ardıcıl, paralel və qarışıq
olaraq 3 qrupa bölünür.
Ardıcıl hərəkətli qurğuların girişinə kod sözünün simvolları eyni zamanda deyil, simvol
ardınca simvol daxil olur. Bu formada da çıxış sözu verilir. Belə qurğunu misal olaraq
aşağıdakı kimi göstərmək olar.
Məntiqi
qurğu
𝐺𝑖𝑟.1 1 0 1 t
𝐺𝑖𝑟.2 0 1 1 t
Ç𝚤𝑥. 1 1 0 t
𝐺𝑖𝑟.2
𝐺𝑖𝑟.1
Ç𝚤𝑥.
17
Paralel qurğuların girişinə kod sözünün bütün n simvolları eyni zamanda daxil olur və
elə bu formada da çıxış sözü əmələ gəlir.
gi1 gi1 1 t
gi2 gi2 0 t
gi3 çıx1 gi3 1 t
çıx2 gi1 0 t
gi1 çıx3 gi2 1 t
gi2 gi3 1 t
gi3 çıx1 1 t
çıx2 1 t
çıx3 0 t
Şəkildən göründüyü kimi giriş kod sözü üzərində məntiq əməliyyatları paralel formada
həyata keçirilir. Qurğunun girişi 2 qrupa bölünür (I; II). Bu girişlər 3 dərəcəli giriş kod
sözünü paralel formada qəbul etmək üçündür. Eləcədə çıxışda paralel formada 3 dərəcəli
çıxış kod sözü alınır.
Qarışıq hərəkətli qurğularda giriş və çıxış kod sözləri müxtəlif formada olur. Məsələn;
giriş sözü ardıcıl, çıxış kod sözü isə paralel formada olur və əksinə. Qarışıq hərəkətli
qurğulardan kod sözünün bir formasından başqa formasına keçmək üçün istifadə olunur.
Məntiqi qurğular funksiyalaşdırma üsullarına görə 2 qrupa bölünür: kombinasiyalı və
ardıcıl qurğular.
Kombinasiyalı qurğularda (yaddaşsız avtomat), çıxışdakı hər bir simvol (məntiqi 0 və ya
məntiqi 1) həmin anda girişdə olan simvollarla (məntiqi 0 və ya məntiqi 1) müəyyən olunur
və bu zaman əvvəlki anda qurğunun girişində hansı simvollar yığımının olmasının fərqi
yoxdur. Buna görə də kombinasiyalı qurğuların yaddaşı olmur (onlar qurğunun əvvəlki işi
haqqında informasiya saxlamırlar).
Ardıcıl qurğularda (və ya yaddaşlı avtomat) çıxış siqnalı nəinki həmin anda girişdə olan
simvollarla, həmdə qurğunun daxili vəziyyətindən və bu vəziyyətin qurğunun əvvəlki zaman
anlarında olduğu sımvollar yığımından da asılıdır. Buna görə də demək olar ki, ardıcıl
qurğular yaddaşa malikdir. Onlar özündə qurğunun əvvəlki vəziyyəti haqqında informasiya
saxlayır.
Məntiqi
qurğu
18
Elementar məntiqi funksiyalar.
Klassik riyaziyyatda funksiyanın çevrilməsinin 2 üsulundan istifadə olunur: analitik və
cədvəl. Elə bu üsulla da funksiya verilə bilər. Cədvəl üsulundan istifadə etdikdə həqiqətlər
cədvəli adlanan cədvəl qurulur. Bu cədvəldə arqumentin bütün mümkün olan mənaları
(varıantları) və bu mənalara uyğun məntiqi funksiyalar verilir. 1 arqumentli funksiyanın
həqiqətlər cədvəli aşağıdakı kimidir. (Cədvəl 1)
1 arqumentli funksiya cədvələ uyğun olaraq
aşağıdakı kimi ifadə olunur.
f1(x) = 0; f2(x) = x;
f3(x) = x; f4(x) = 1
Əgər funksiyanın arqumenti n-ə =dirsə,
onda arqumentin müxtəlif məna birləşmələri 2n-ə = olacaq. Belə ki, n = 2 olduqda
arqumentin mənaları (variant-ları) sayı 22 = 4arqumentli olacaq. Belə arqumentli
funksiyaların sayı 24 = 16 olacaq. Belə funksiyanın həqiqətlər cədvəli aşağıdakı kimi
olacaqdır.
(Cədvəl 2)
Məntiqi funksiyanın yazılışı analitik üsulla da mümkündü. Adi riyaziyyatda funksiyanın
analitik formada verilməsi riyazi ifadə formasında olur, hansı ki, funksiyanın arqumentlərini
xüsusi riyazi əməliyyatlarla əlaqəndirilir. Buna uyğun olaraq məntiqi funksiyanın analitik
formada verilmə üsulu funksiyanın arqumentlər üzərində hansı məntiq əməliyyatlarının və
hansı ardıcıllıqla yerinə yetirilməsi lazım olduğunu göstərir. Cədvəl 3-də məntiqi ifadənin
yazılışı zamanı istifadə olunan məntiq əməliyyatları göstərilmişdir.
Funksiyanın həqiqətlər cədvəli (cədvəl 2) ilə məntiq əməliyyatlarının həqiqətlər cədvəlinin
(cədvəl 3) müqayisəsindən aşağıdakıları almaq olar.
Arqument Funksiyalar
x f1(x) f2(x) f3(x) f4(x)
0 0 0 1 1
1 0 1 0 1
Arqument Funksiyalar
x1 x2
f 0(x
)
f 1(x
)
f 2(x
)
f 3(x
)
f 4(x
)
f 5(x
)
f 6(x
)
f 7(x
)
f 8(x
)
f 9(x
)
f 10(x
)
f 11(x
)
f 12(x
)
f 13(x
)
f 14(x
)
f 15(x
)
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1
0 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1
1 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1
1 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1
19
(Cədvəl 3)
Məntiqi
əməliyyatın işarəsi.
Həqiqətlər cədvəli Necə oxunur Əməliyyatın adı
Əsas Əlavə x1 0 0 1 1
x2 0 1 0 1
x1 · x2 x1 x2;
x1 x2;
x1& x2
x1 · x2 0 0 0 1 x1 və x2 Konyuksiya;
məntiqi VƏ
x1V x2 x1+ x2 x1V x2 0 1 1 1 x1 və ya x2 Dizyuksiya; məntiqi
VƏ YA; məntiqi
cəm.
x1→ x2 x1 x2 x1→ x2 1 1 0 1 əgər x1-dirsə,
onda x2
İmplikasiya.
x1~ x2 x1 ≡ x2
x1 ↔ x2
x1~ x2 1 0 0 1 x1 ekviva-
lentdir x2
Ekvivalentlik;
bərabərmənalılıq
funksiyası.
x1 x2 x1 V x2 x1 x2 0 1 1 0 Ya x1, ya da
x2; x1, x2-yə
ekvivalent
deyil.
2-lik modla görə
cəm. Bərabərmə-
nalı olmayan
funksiya
x1 ∆ x2 x1 → x2
x1 x2 x1 ∆ x2 0 0 1 0 x2-yə görə
x1qadağandır
Qadağa; implika-
siya deyil.
x1│x2 ─ x1│x2 1 1 1 0 x1 və x2
uyğun deyil
Məntiqi VƏ -YOX;
Şiffer ştrixi; kon-
yuksiyanın inkarı
x1 ↓ x2 ─ x1 ↓ x2 1 0 0 0 Nə x1, nə x2 Məntiqi VƏ YA-
YOX(diz-nın inkarı)
x
x
x 0 1 x1 deyil Məntiqi YOX; mən-
tiqi inkar; inversiya. x 1 0
f1(x1, x2) = x1 · x2 f7(x1, x2) = x1V x2 f11(x1, x2) = x2→ x1
f2(x1, x2) = x1 ∆ x2 f8(x1, x2) = x1 ↓ x2 f12(x1, x2) = 𝑥1̅̅̅
f4(x1, x2) = x2 ∆ x1 f9(x1, x2) = x1~ x2 f13(x1, x2) = x1→ x2
f6(x1, x2) = x1 x2 f10(x1, x2) = 𝑥2̅̅ ̅ f14(x1, x2) = x1│x2
Cədvəl 2-dəki qalan f0(x1, x2) = 0; f3(x1, x2) = x1; f5(x1,x2) = x2; f1(x1, x2) = 1 funksiyaları
praktiki olaraq maraqlı deyildir.
Bundan sonra bir və iki arqumentli funksiyaları elementar məntiqi funksiya adlandıracağıq.
Funksiyanın məntiqi ifadəlıri 1 məntiqi əməliyyatdan ibarətdirsə belə funksiyalar elementardır.
20
Məntiqi funksiyanın xüsusiyyətləri.
Dəyişən x1 və x2-nin konyuksiyası o vaxt məntiqi 1-ə bərabər olur ki, x1 və x2 məntiqi 1-ə
bərabər olsun (elə buna görə də əməliyyat VƏ YA adlanır).
Dəyişənlətin sayı 2-dən artıq olarsa və bütün dəyişənlər məntiqi 1-ə bərabər-dirsə, onda
onların konyuksiyası məntiqi 1-ə bərabər dir, heç olmazsa dəyişən-lərdən biri məntiqi 1-ə
bərabər olarsa dizyuksiya məntiqi 1-ə bərabər olacaq.
Mürəkkəb məntiq əməllərini y\yetirmək üçün riyaziyyatda olduğu kimi əməliyyatların
y\yetirilmə ardıcıllığı xüsusi ardıcıllıqla aparılır: əvvəlcə inversiya əməliyyatı y\yetirilir,
sonra konyuksiya əməliyyatı və nəhayət sonda dizyuksiya əməliyyatı y\yetirilir.
Məsələn: x1 V x2 · �̅�3 V �̅�4 · x2 məntiqi ifadəsinin yazılışı göstərir ki, ifadə hesablananda
əvvəl �̅�3 və �̅�4 inversiya əməliyyatı y\yetirilir, sonra x2 · �̅�3 və �̅� 4 · x2 konyuksiya
əməliyyatı və nəhayət sonda dizyuksiya əməliyyatı y\yetirilir. əgər bu qaydanı pozmaq lazım
gələrsə (-dən istifadə olunur. Məsələn, (x1 V x2) ·( �̅�3 V x4). Bu halda əvvəl (-zə içərisindəki
əməliyyatlar y\yetirilir. Əyər bir (-zə içərisində başqa bir (-zə varsa, onda əvvəlcə daxildəki
(-lər həll olunur.
Konyuksiya və dizyuksiya əməliyyatları 1 sıra xüsusiyyətlərə malikdir:
321321
321321
)()(
)()(
xxxxxx
xxxxxx
qruplaşdırma qanunu.
1221
1221
xxxx
xxxx yerdəyişmə qanunu.
)()()(
)(
3121321
3121321
xxxxxxx
xxxxxxx
paylama qanunu.
Aşağıdakı ifadələrin qanuna uyğun olduğuna baxaq:
1 · X = X 1 V X = 1
0 · X = 0 0 V X = X
X · X = X X V X = X
X · �̅� = 0 X V �̅� = 1
De Morqan formulu adlanan qanunun həqiqiliyini yoxlayaq:
(𝑋1 𝑉 𝑋2)̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ = �̅�1 · �̅�2
(𝑋1 ∙ 𝑋2)̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ = �̅�1 ∨ �̅�2
(𝑋1 𝑉 𝑋2)̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ = �̅�1 · �̅�2 ifadəsinin sol tərəfi (𝑋1 𝑉 𝑋2)̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ 1-ə o vaxt bərabər olur ki, X1 V X2
= 0 olsun. Bunun üçün də mütləq X1 = 0 və X2 = 0 olmalıdır.
İfadənin sağ hissəsi o zaman 1-ə bərabər olur ki, mütləq �̅�1 = 1 və �̅�2 =1 olsun, yəni X1
= 0 və X2 = 0 olduqda. Beləliklə də ancaq X1 = 0 və X2 = 0 yığımı (cütü) ifadənin sağ və sol
21
hissəsini 1-ə bərabər edir. Göründüyü kimi, arqumentin mənalarının qalan yığımlarında
ifadəninsağ və sol hissəsi 0-a bərabər olacaq. Bu da baxılan bərabərliyin doğruluğunu sübut
edir.
(𝑋1 ∙ 𝑋2)̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ = �̅�1 ∨ �̅�2 ifadəsində sağ və sol hissələr X1 = 1 və X2 = 1 olduqda 0-a
bərabər olur, arqumentin mənalarının qalan yığımlarında hər 2 hissə 1-ə = olur ki, bu da
verilən =-liyin doğruluğunu sübut edir.
Mürəkkəb məhtiqi ifadələrdə De Morqan formulunun tətbiqini aşağıdakı kimi
formalaşdırmaq olar. Arqumentləri konyuksiya və dizyuksiya əməlləri ilə bağlı olan istənilən
mürəkkəb ifadənin inversiyası, həmin ifadələrin bütün arqumentlərinin inversiyası olmadan
bütün konyuksiya işarələrinin dizyuksiya işarələri ilə əvəz etməklə və eləcə də dizyuksiya
işarələrinin konyuksiya işarələrinə və inversiyaya dəyişməklə verilə bilər. Məsələn:
)()()( 431321431321 xxxxxxxxxxxx
Elementar funksiyanın VƏ, VƏ YA, YOX əməliyyatları ilə
verilməsi. 1. Qadağa əməliyyatı.
2121 xxxx (1)
Bu və sonrakı bərabərlikləri sübut etmək üçün ifadənin sağ və sol hissələrinin
arqumentlərinin məna məna yığımlarını ayrı-ayrılıqda uyğunluğunu və həqiqiliyini
yoxlayaq.
1x 2x 21 xx 1x 2x 2x 21 xx
0
0
1
1
0
1
0
1
0
0
1
0
0
0
1
1
0
1
0
1
1
0
1
0
0
0
1
0
2. 2-lik modla görə cəm.
2121212121 xxxxxxxxxx (2)
22
1x
1x
21 xx
1x
1x
21 xx 21 xx
21
21
xx
xx
1x
1x
21 xx 21 xx
21
21
xx
xx
0
0
1
1
0
1
0
1
0
1
1
0
0
0
1
1
0
1
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
0
1
1
0
0
0
1
1
0
1
0
1
0
1
1
1
1
1
1
0
0
1
1
0
3. Vebb funksiyası (VƏ YA – YOX əməliyyatı).
2121 xxxx (3
𝑥1 𝑥2 𝑥1 ↓ 𝑥2 𝑥1 𝑥2 𝑥1 ∨ 𝑥2 (𝑥1 ∨ 𝑥2̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅)
0
0
1
1
0
1
0
1
1
0
0
0
0
0
1
1
0
1
0
1
0
1
1
1
1
0
0
0
4. Məntiqi bərabərmənalılıq.
1x ~ 21212121212 xxxxxxxxxxx (4)
Birinci bərabərliyin həqiqiliyi məntiqi bərabərmənalılıq və 2-lik modla görə cəmin
həqiqətlər cədvəlinə əsasən təyin olunur. Növbəti bərabərlik – (2) ifadəsinin sağ və sol
tərəflərinin inkarından və sağ tərəfin De Morqan formuluna əsasən çevrilməsindən alınır.
5. İmplikasiya.
2121 xxxx (5)
1x 2x 21 xx 1x 2x 1x 21 xx
0
0
1
1
0
1
0
1
1
1
0
1
0
0
1
1
0
1
0
1
1
1
0
1
1
1
0
1
6. Şiffer funksiyası (VƏ – YOX əməliyyatı)
23
1x │ 212 xxx
1x 2x 1x │ 2x 1x 2x 21 xx 21 xx
0
0
1
1
0
1
0
1
1
1
1
0
0
0
1
1
0
1
0
1
0
0
0
1
1
1
1
0
00).20
0).19
1).18
11).17
0).16
0).15
).14
).13
).12
).11
).10
).9
).8
).7
).6
).5
).4
).3
).2
).1
3121321
3121321
321321
321321
1221
1221
2121
2121
212121
212121
x
xx
xx
x
xx
xx
xxxxxxx
xxxxxxx
xxx
xxx
xxxxxx
xxxxxx
xxxx
xxxx
xxxx
xxxx
xxxxxx
xxx
xxxxxx
xxx
24
De Morqan üsulu.
43214321321
4321321
2121
212212
2121
211211
2121
2121
2121212
21212
2121211
21211
,,
,,
,
,,
,
,
,
,
xxxxxxxxxxxf
xxxxxxxf
xxxx
xxfxxf
xxxx
xxfxxf
xxxx
xxxx
xxxxxxf
xxxxf
xxxxxxf
xxxxf
Hasilin De Morqan üsulu ilə alınması.
2121
2121
2121
2121
,
,
,
,
xxxxf
xxxxf
xxxxf
xxxxf
Cəmin De Morqan üsulu ilə alınması.
2121
2121
2121
2121
,
,
,
,
xxxxf
xxxxf
xxxxf
xxxxf
25
Məntiq elementləri haqqında ümumi məlumat.
Məntiqi element:
* - funksiyanın işarəsi.
Bir neçə düz və inkar girişli element. x1
4321 ,,, xxxxf x2 f
x3
x4
İnkar çıxışlı element. x1
x2
Bir neçə düz və inkar çıxışlı element.
Məntiqi funksiyanı həyata keçirən elementlər.
Təkrarlayıcı İnkar (YOX)
f = x x f f = x x f
Konyuktor (VƏ) Dizyuktor (VƏ YA)
21 xxf x1 f 21 xxf x1 f
x2 x2
Şiffer elementi . Pirs elementi.
(VƏ - YOX) (VƏ YA – YOX)
𝑓 = (𝑥1 ∙ 𝑥2̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅) = 𝑥1|𝑥2 𝑓 = (𝑥1 ∨ 𝑥2̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ) = 𝑥1 ↓ 𝑥2
x1 f x1 f
x2 x2
*
1
& 1
*
1
1 &
*
*
26
İmplikator. Qadağa
2121 xxxxf 1221 xxxxf
x1 y x1 y
x2 x2
2-lik modla görə cəm.
212121 xxxxxxf
x1 y
x2
VƏ – VƏ YA VƏ-VƏ YA-YOX
4321 xxxxf 4321 xxxxf
x1 x1
x2 f x2 f
x3 x3
x4 x4
1
m2
& 1
&
& 1
&
&
27
Kombinasiyalı qurğuların sintezi.
Məntiqi funksiyanın kanoniki formada verilməsi.
Məntiqi qurğuların sintezi bir neçə mərhələdə aparılır.
I- mərhələdə funksiya şifahi, cədvəl və digər formada verilir; bu formada məntiqi
ifadəyə çevrilir.
II- Mərhələdə məntiqi ifadə minimallaşdırılır.
III- Mərhələdə məntiqi elementlər bazasında (üzərində) məntiqi qurğu yığılır.
Verilmiş ifadəni xarakterizə edən sadə ifadənin axtarılması, yəni təyin olunması
minimallaşdırma adlanır. Minimallaşdırmadan alınan ifadəyə implikant deyilir.
Minimallaşdırma aparıldıqda məntiqi cəbrin qanunlarından, Kvayna üsulundan, Veyça
kartından istifadə olunur. Minimallaşdırma əməliyyatının aparılmasını asanlaşdırmaq
üçün funksiyanın 2 kanoniki formada verilməsi qəbul olunub:
---tamamilə dizyuktiv normal forma (TDNF)
--- tamamilə konyuktiv normal forma (TKNF)
Əlavə: Məntiqi funksiyanın arqumentlərinin həqiqi və inkar qiymətlərinin məntiqi
hasilindən (konyuksiyadan) alınmış birləşmə (ifadə) minterm və ya konustituent adlanır.
Məsələn: 2 arqumentli funksiyanın mintermini yazaq:
21212121 ,,, xxxxxxxx
Funksiyanın mintermlərinin sayı 2n-ə =-dir. n- arqumentlərin sayıdır.
Məntiqi funksiyanın arqumentlərinin həqiqi və inkar qiymətlərinin dizyuksiyasından
alınan birləşmə maksterm və ya antikonstituent adlanır.
Məsələn: 2 arqumentli funksiyanın makstermini yazaq:
21212121 ;;; xxxxxxxx
n arqumentli funlsiya üçün 2n maksterm mövcuddur.
DNF-mada məntiqi funksiya mintermlərin məntiqi cəmi şəklində verilir.
Funksiyanı DNF-də verdikdə arqumentlərin tam olmayan mintermi də yazıla bilər.
Məsələn:
32321321321 ,, xxxxxxxxxxxf
Məntiqi ifadədə bütün hədlər arqumentlərin hamısının iştirakı ilə verilərsə belə forma
tamamilə dizyuktiv normal forma (TDNF) adlanır.
KNF-məntiqi funksiyanın makstermlərinin konyuksiyasından yaranır.
Məsələn:
32321321321 ,, xxxxxxxxxxxf
TKNF-da hər bir hədd arqumentlərin hamısının iştirakı ilə formalaşır.
28
Veyça kartı üsulu ilə məntiqi funksiyanın minimallaşdırılması.
Məntiqi funksiyanın Veyça kartı üsulu ilə minimallaşdırılması nisbətən mürəkkəb
olmayan funksiyalara (arqumentlərinin sayı 5-ə qədər olan) tətbiq olunur.
Veyça kartı (diaqramı) damalara bölünmüş düzbucaqlıdan ibarətdir. Damaların sayı
funksiyanın mintermlərinin maksimum sayına = olur. Məsələn: 2 arqumentli funksiya
üçün damaların sayı 22 olur. Hər bir dama 1 mintermə uyğundur.
n = 2 olduqda 22=4 olur. Bu funksiya üçün Veyça kartını tərtib edək.
n = 3 olduqda 23 = 8 olur.
x2 x2
x1
x1
x3 x3
x3
x1∙x2∙x3 x1∙x2∙x3 x1∙x2∙x3 x1∙x2∙x3
x1∙x2∙x3 x1∙x2∙x3 x1∙x2∙x3 x1∙x2∙x3
𝑥1
�̅�2
�̅�1
𝑥2
𝑥1 𝑥2
𝑥1 �̅�2
�̅�1 𝑥2
�̅�1 �̅�2
29
n = 4 olduqda 2
4 = 16 olur.
x2 x2
x4
x1
x4
x1
x4
x3 x3
x3
Veyça kartını doldurmaq üçün məntiqi funksiya DNF-ya gətirilir. Funksiyada iştirak edən
mintermə (birləşməyə) uyğun gələn damaya 1, boş qalan damalara 0 yazılır. Sonra qonşu 1-
lər dövrəyə alınır. Dövrəyə daxil olan 1+in sayı 2 üstlü tam ədədə = götürülür. Dövrəyə daxil
olan mintermə birləşmə (skleivanie) əməliyyatını 1 xx tətbiq edirik. Dövrə horizontal
və vertikal vəziyyətdə aparılır. Ən kənar eyni bir sətirdə və eyni bir sütunda yerləşmiş 1+r
qonşu götürülür. Eyni bir mintermi bir neçə dövrədə iştirak edə bilər. İmkan daxilində
dövrəyə daxil olan 1-in sayı çox götürülür.
Məsələn: cədvəl şəklində verilmiş məntiqi funksiyanın sintezini aparaq:
1. Məntiqi funksiyanın gerçəklik cədvəlini tərtib edək:
Arqument
Funksiya
m0 m1 m2 m3 m4 m5 m6 m7
x1 0 0 0 0 1 1 1 1
x2 0 0 1 1 0 0 1 1
x3 0 1 0 1 0 1 0 1
0 1 0 1 0 0 1 1
0 1 1 0 1 1 0 0
321 ,, xxxf
321 ,, xxxf
x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4
x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4
x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2 ∙x3∙ x4
x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4
30
2. Məntiqi funksiyanı cədvəl formasından məntiqi ifadə formasına çevirək. Məntiqi
funksiyanı DNF-də yazmaq üçün 1 qiymət almış mintermlərin məntiqi cəmini
yazmaq lazımdır.
7631321 ,, mmmmxxxf
Mintermin yazılmasında arqumentin 0 qiyməti onun inkarı ilə, 1 qiyməti isə
arüumentin həqiqi işarəsi ilə qeyd olunur.
)1(,, 321321321321321
3217
3216
3213
3211
xxxxxxxxxxxxxxxf
xxxm
xxxm
xxxm
xxxm
3. Veyça kartından istifadə edib (1) ifadəsinin implikantını təyin edək.
I x2 x2
x1
x1
x3 x3
x3 II
)2(,, 3121321 xxxxxxxf
4. VƏ, VƏ YA, YOX element bazasında (2) ifadəsini xarakterizə edən kombinasiyalı
məntiqi sxemi quraq.
5.
1 1 0 0
0 1 1 0
1 1
1 1
31
x1 x2 x3
x1 x1 x3
x1 x2
funksiyasının VƏ, VƏ YA, YOX element bazasında sintezini
aparmalı. (2) ifadəsini xarakterizə edən məntiqi funksiyanın VƏ-YOX bazasında
kombinasiyalı sxemini tərtib edək.
(2) ifadəsinin 2qat inkarını yazaq.
312131213121321 ,, xxxxxxxxxxxxxxxf
x1 x2 x3
x1 x1│x3
x1│x2
321 ,, xxxf
321 ,, xxxf
321 ,, xxxf
&
&
&
&
1
&
&
1
32
5421321 ,, mmmmxxxf
3,, 321321321321321
3215
3214
3212
3211
xxxxxxxxxxxxxxxf
xxxm
xxxm
xxxm
xxxm
x2 x2 III
x1
x1
I x3 x3
x3 II
21323213212 ,, xxxxxxxxxxf
x1 x2 x3
x1 x1 x2 x3
x3
x2 x3
x1 x2
321 ,, xxxf
0 0 1
1 0 1 0
1
1 1
1
1
&
&
1 1
1
&
33
Məntiqi funksiyanın sintezi.
Cədvəl 3-də verilmiş 43211 ,,, xxxxf funksiyasını VƏ-YOX elementi üzərində
sintezini aparmalı.
I. Məntiqi funksiyanı DNF-də yazmalı.
43214321
4321432143214321
43211412111064243211 ,,,
xxxxxxxx
xxxxxxxxxxxxxxxx
xxxxmmmmmmmxxxxf
II. Funksiyanı Veyça kartı üsulu ilə minimallaşdıraq.
I x2 II x2
x4
x1
x4
x1
x4
x3 x3
III x3 IV
1,,, 432421432142143211 xxxxxxxxxxxxxxxxxf
III. (1) ifadəsinə uyğun məntiqi sxemi quraq.
1 1 1
1
1
1 1
1 1
1
1
1 1
1
34
x1 x2 x3 x4
x1 421 xxx
x2
4321 xxxx
421 xxx
x4
432 xxx
(1) ifadəsinin 2-qat inkarını aparaq.
4324214321421
432421432142143211
////////////
,,,
xxxxxxxxxxxxx
xxxxxxxxxxxxxxxxxf
43211 ,,, xxxxf
1
1
1
&
&
&
&
1
35
x1 x2 x3 x4
DD2.1
DD1.1
x1 421 // xxx
DD1.2
x2 DD3.1
4321 /// xxxx DD3.2
DD2.2
421 // xxx
DD1.3
x4
DD2.3
432 // xxx
DD1 - K155 ЛА3
DD2 - K155ЛА4
DD3 - K155ЛА1
43211 ,,, xxxxf
1
1
1
&
&
&
&
1
36
Triggerlər. Təyinatı, növləri.
Rəqəm sistemlərində məntiq elementlərindən başqa, həm də 2-lik
məlumatların yadda saxlanılması üçün yaddaş elementlərindən də istifadə
olunur. Məlumatı yadda saxlama prinsipinə görə yaddaş elementləri 2 növə
bölünür:
1) Statiki yaddaş elementləri.
2) Dinamiki yaddaş elementləri.
İstərsə statiki, istərsə də dinamiki YE+nin 2dayanıqliq vəziyyəti olur.Onlar-
dan biri 0-a, digəri 1-ə uyğun gəlir. Ən sadə halda EHM+də YE kimi trigger-
lərdən istifadə olunur.
2 dayanıqlıq vəziyyətindən birində ola bilən və giriş siqnalının təsiri ilə bir
vəziyyətdən digərinə keçə bilən qurğulara triggerlər deyilir.
Uyğun olaraq triggerin dayanıqlıq vəziyyəti kimi 1 və 0 götürülür və onun
vəziyyəti çıxış siqnalına görə müəyyənləşir.
Triggerin 2 çıxışı olur:
1) düz Q (“1” çıxışı);
2) inkar Q (“0” çıxışı):
Triggerin 1 vəziyyəti Q çıxışında siqnalın yüksək səviyyəsinə (1), Q
çıxışında isə aşağı (0) səviyyəsinə uyğun gəlir.
Triggerin 0 vəziyyəti Q çıxışında siqnalın aşağı səviyyəsinə, Q çıxışında isə
yüksək 1 səviyyəsinə uyğun gəlir.
Triggerlərin 2 çıxışı və bir neçə girişi olur. Bu girişlər uyğun olaraq
informasiya girişi, idarəedici girişi və sinxrogiriş kimi nəzərdə tutulur.
Informasiya girişi vasitəsilə triggerin vəziyyəti müəyyənləşir və yaxud idarə
olunur. Triggerin girişlərinin sayı onun strukturundan və təyinatından asılıdır.
Informasiya girişlərini S, R, J, K, D, T; idarəedici girişləri C və V ilə işarə
edirik.
Trigger aşağıdakı kimi işarə olunur. Q
R, S – informasiya girişi;
Q və Q – çıxışlar; Q
Q çıxışı - ilə işarə olunur.
S T
R
37
Trigger- çıxışdan girişə əks əlaqə sxemi şəklində
məntiqi elementlərdən ibarət ola bilər. Məsələn:
R S
. 0 0 1 1
Q Q
Tutaq ki, trigger “ 0”vəziyyətindədir. (Q = 0 ;Q = 1) və R və S girişlərinə “0”
siqnalı verilmişdir. Triggerin vəziyyəti dəyişməyəcək.
Indi təsəvvür edək ki,
Q = 0 , Q = 1
S = 1 , R = 0
R = 1 , S = 0
Triggerlərin qurulmasında çıxışdan girişə
əks əlaqə əsas rol oynayır və bundan istifadə
edib triggerlərin müxtəlif növlərini almaq olar. Funksional imkanlarına görə
triggerlər fərqlənir. Bunlar aşağıdakılardır:
RS – triggeri.R – qurğunun 0 vəziyyətindəki bölücü girişi, S – qurğunun 1
vəziyyətindəki bölücü girişidir.
JK - triggeri. J və K – informasiya girişli universal trigger.
D – triggeri. Girişdəki məntiqi səviyyəyə uyğun informasiya girişli trigger.
T – triggeri. Say girişli trigger.
Triggerlər sürətliliyi, həssaslığı, maneəyə dayanıqlılığı və funksional
imkanları ilə xarakterizə olunur.
Iti sürətlilik –triggerin vəziyyətinin qoşulmasının maksimal tezliyi ilə
müəyyən olunur və 100-lərlə MqHs olur.
Həssaslığı – girişdə ən az gərginlik olduqda belə qoşulmanın baş verməsilə
müəyyən olunur.
Maneəyə dayanıqlılıq- xəta şəraitində triggerin normal işləmə qabliyyətidir.
Funksional imkan – triggerin funksional imkanı dedikdə onun giriş siqnal-
larının sayı ilə xarakterizə olunması başa düşülür.
R S Q Q
0
0
1
0
1
0
0
1
0
1
0
1
1 1 1 1
38
Asinxron və sinxron triggerlər. İnformasiyanın qəbul olunması üsullarına görə triggerlər 2 növə bölünür:
1) Asinxron triggerlər.
2) Sinxron triggerlər. Asinxron YE+nin yalnız 2 ədəd informasiya girişi ( 0 və 1-ə uyğun) və uyğun olaraq 2
ədəd çıxışı var. 1- ə uyğun çıxış triggerlərdə düz çıxış kimi nəzərdə tutulur və Q ilə işarə
olunur. 0-a uyğun çıxış isə inkar çıxış kimi nəzərdə tutulur və �̅� ilə işarə olunur.
Əgər triggerin vəziyyətini 1 vəziyyətinə salmaq istəyiriksə, onda onun 1-ə uyğun
informasiya girişinə 1-ə uyğun gərginlik vermək lazımdır. Əksinə triggerin vəziyyətini 0-a
uyğun vəziyyətə gətirmək üçün onun inkar girişinə 1-ə uygun gərginlik vermək lazımdır.
Əgər triggerin vəziyyəti Q = 1-dirsə və onun düz informasiya girişinə 1-ə uyğun siqnal
verilərsə, onda trigger öz vəziyyətini dəyişmir və əvvəlki vəziyyətdə qalır. Əgər triggerinin
vəziyyəti Q = 1 vəziyyə-tindədirsə və onun inkar girişinə 1-ə uyğun siqnal verilərsə onda
trigger öz vəziyyətini dəyişir və onun düz çıxışında �̅� = 0 və Q = 1 alınmalıdır. Əgər
triggerinin vəziyyəti �̅� = 1 -dirsə onda Q = 0, bu halda əgər triggerin düz informasiya
girişinə 1-ə uyğun siqnal versək onda triggerin vəziyyəti dəyişir və
Q = 1 , �̅� = 0olmalıdır.
Əgər �̅� = 1-dirsə və onun inkar informasiya girişinə 1-ə uyğun siqnal verilər-sə onda
triggerin vəziyyəti dəyişmir və o öz əvvəlki vəziyyətində qalmalıdır.
Sinxron triggerlərdə asinxron triggerlərə nisbətən informasita girişi ilə bərabər, həm də
sinxron girişlər olur və triggerin vəziyyəti onun informasiya girişinə verilən siqnalla yanaşı
oıaraq həm də sinxrosiqnaldan da asılı olur. Yəni əgər sinxron triggerin girişlərindən hər
hansı birinə 1-ə uyğun siqnal verilərsə və sinxrogirişə heç bir siqnal verilməzsə, onda trigger
öz vəziyyətini dəyişmir və əvvəlki vəziyyətində qalmalıdır.Trigger sxemləri əsasən VƏ YA-
YOX, VƏ YOX məntiq elementləri üzərində qurulur.
Asinxron RS triggeri. Qeyd etdik ki, triggerlər əsasən “VƏ YOX”,“VƏYA-YOX”
məntiq elementləri üzərində qurulur. VƏ YA-YOX məntiq elementi üzərində qurulmuş
asinxron RS triggerinin sxemi aşağıdakı kimidir.
39
Q �̅�
R S
R və S “ 0” və “1” uyğun informasiya girişidir. Q düz çıxışı, �̅� – “ 0” -a uyğun çıxış
kimi götürülüb. Əgər trigger “ 0” vəziyyətindədirsə , bu o deməkdir ki, triggerin inf-ya
girişinə (yəni R-ə) R =1 verilib və inkar çıxışda isə �̅� = 1 alırıq. Bu halda S = 0, Q = 0. Əgər
yenə də R = 1versək, trigger öz vəziyyətini dəyişməyəcək və �̅� = 1, Q = 0 olacaq. Əgər S
inf-ya girişinə S = 1 versək, onda uyğun olaraq Q = 1, �̅� = 0olacaq. Yəni trigger öz
vəziyyətini dəyişir, “ 0”-dan “1”-ə keçir. Yenə də S = 1 versək, onda yenə də trigger öz
vəziyyətini saxlayır (Q = 1, �̅� = 0). Triggerin vəziyyətini “ 0” vəziyyətinə uyğun vəziyyətə
gətirmək üçün onda R inf-ya girişinə R = 1 veririk və bu halda �̅� = 1, Q = 0 alarıq.
Trigger sxemlərində inf-ya girişinin hər 2-nə R = 1, S = 1 kombinasiyası qadağan
olunmuş kombinasiya kimi nəzərdə tutulur və heç vaxt istifadə olunmur. Ona görə ki, bu
girişlərə uyğun suqnalın təsir müddəti qurtqrdıqdan sonra triggerin vahid və ya “ 0”
vəziyyətdə olduğunu müəyyən etmək qeyri mümkün olur.
Trigger sxemində istifadə olunan əks əlaqə dövrəsi, triggerin 2 dayanıqlıq vəziyyətini
təmçin etmək üçün istifadə edilir. Bununla əlaqədar olaraq VƏ YOX məntiq elementi
üzərində asinxron RS triggerini də yığmaq mümkündür. Bu halda sxem aşağıdakı kimi olur.
S
Q
Q
R
Tutaq ki, ilk vəziyyətdə trigger “ 0” vəziyyətindədir. Yəni Q = 0, �̅� = 1. Bu o deməkdir
ki, triggerin 𝑆̅ = 1, �̅� = 0 verilib. Triggerin vəziyyətini dəyişmək lazım gələrsə, onda
𝑆̅ = 0, �̅� = 1 vermək lazımdır. Bu halda, �̅� = 1, Q = 0 olacaq. Göstərilən giriş inf+nı1
daha təkrar etsək, yəni 𝑆̅ = 0, 𝑅 = 1 onda trigger öz vəziyyətini dəyişməyəcək və ilk
vəziyyətdə olduğu kimi qalacaq.
Sinxron RS triggeri. Asinxron RS triggerindən fərqli olaraq sinxron RS triggerində inf-
ya girişləri ilə birgə həm də triggerdə sinxro girişdən istifadə olunur. Bunun üçün də sinxro
siqnalların (takt siqnalların) triggerin girişinə verilməsi üçün əlavə məntiqi elementlər sxemə
qoşulmalıdır. Bu halda s/t-in (RS)sxemi aşağıdakı kimi olcaqdır.
1 1
&
&
40
Q Q
S R
C Sinxron RS triggerində əgər inf-ya girişlərindən 1-nə “1”-ə uyğun siqnal verilərsə, lakin
onun sinxro girişinə sinxro impuls verilməzsə, onda trigger öz vəziyyətini dəyişmir. Yəni
əvvəlki vəziyyətində qalacaq. Bu halda S = 1, C = 0; R = 1, C = 0 halına uyğun gəlir. Əgər
triggerin vəziyyətini “1” vəziyyətinə gətirmək istəsək onun girişinə S = 1 vermək lazımdır.
Sinxro girişə isə müəyyən intervalla dəyişən sinxro takt siqnalları vermək lazımdır. Əgər
triggerə yenə də R = 1, C = 0, S = 0 versək trigger vəziyyətini dəyişmir. Əgər R = 1, C =
1, S = 0 olarsa triggerin çıxış vəziyyəti Q = 0, �̅� = 1olacaq.
&
3 3
&
4
&
1
& 2
41
Şifratorlar. Şifrator 10-luq rəqəmi 2-lik say sisteminə keçirən qurğudur. Tutaq ki, şif-un 10-luq
rəqəmlə qeyd olunmuş (0,1,2,3,4,..m-1) m girişi və n çıxışı vardır. Giriş-lərdən birinə
siqnalın verilməsi çıxışda təsirlənmiş girişə uyğun n dərəcəli 2-lik rəqəmin əmələ gəlməsinə
gətirib çıxarır. Aşağıdakı şəkildə 10-luq 0,1,2,3,4,..,9 rəqəmin 8421 kodunda 2-lik formaya
çevirən şifrator simvolik olaraq göstəril-mişdir.
CD- ingilis sözü olan CODER sözündən y0
əmələ gələn həriflərdir. Cədvəldə 10-luq y1 x1
və 2-lik kodların uyğunluğundan görünür y2
ki, 1 çıxış şınındə dəyişən x1 məntiqi “1” y3 x2
səviyyəsində o vaxt olur ki, dəyişən y1,y3, y4
y5,y7,y9 girişlərindən biri bu səviyyədə olsun. y5
Göründüyü kimi: y6 x4
975311 yyyyyx y7
y8 x8
Digər çıxışlar üçün: y9
76322 yyyyx
76544 yyyyx (1)
988 yyx
Alınan (1) ifadəsinə uyğun sxem aşağıdakı kimidir.
Onluq
rəqəm
Ikilik kod
x8 x4 x2 x1
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1 CD 1
2
3 2
5
6 4
7
8 8
9
42
y0 y1 y2 y3 y4 y5 y6 y7 y8 y9
x1
x2
x4
x8
Aşağıdakı şəkildə VƏ YA-YOX elementi üzərində qurulmuş şifratorun sxemi
verilmişdir. Şifrator (2) ifadəsinə uyğun qurulmuşdur.
97531975311 yyyyyyyyyyx
763276322 yyyyyyyyx
765476544 yyyyyyyyx
98988 yyyyx
y0 y1 y2 y3 y4 y5 y6 y7 y8 y9
x1
x2
x4
x8
1
1
1
1
1
1
1
1
43
Bu vaxt şifratorun invers çıxışları olur.
VƏ YOX elementi üzərində şifrator yığıldıqda aşağıdakı məntiqi ifadə sistemindən
istifadə etmək olar.
9753197531975311 yyyyyyyyyyyyyyyx
76322 yyyyx
76544 yyyyx
988 yyx
VƏ YOX elementi üzərində qurulmuş şifratorun sxemi belə olacaqdır.
9876543210 yyyyyyyyyy
x1
x1
x1
x1
&
&
&
&
44
Deşifratorlar.
2-lik rəqəmi çox da böyük olmayan 10-luq rəqəmə çevirmək üçün deşifratorlardan
(decoder) istifadə olunur. Deşifratorun girişləri 2-lik rəqəmləri vermək üçündür. Çıxışları isə
ardıcıl olaraq 10-luq rəqəmlərlə nömrələnir. Girişə 2-lik rəqəm verildikdə uyğun çıxışda –
(nömrəsi giriş rəqəminə uyğun olan) siq-nal əmələ gəlir. Deşifratorlar çox yerlərdə öz
tətbiqini tapmışdır. Ən çox onlardan rəqəmli qurğulardan rəqəm və ya mətnin kağıza çap
olunmasında istifadə olunan qurğularda istifadə olunur. Belə qurğularda deşifratorun girişinə
daxil olan 2-lik rəqəm onun uyğun çıxışında siqnalın əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu
siqnalın köməyilə girişdəki 2-lik rəqəmə uyğun simvollar çap olunur. Aşağıdakı şəkildə
deşifratorun simvolik olaraq şərti sxemi göstərilmişdir. DC- ingilis sözü olan DECODER
sözünün həriflərindən əmələ gəlmuşdir. Deşifratorlar həm də cütfaz (parafaz) girişlərə də
malik ola bilir. Bu girişlərlə giriş dəyişənləri ilə yanaşı onların inversləri də verilə bilər.
Qurulma metoduna görə xətti və düzbucaqlı deşifratorları fərqləndirirlər.
Xətti DC- aşağıdakı cədvəldə çevrilməni həyata keçirən deşifratorun qurulmasına baxaq.
Çıxış dəyişənlərinin qiyməti aşağıdakı
məntiqi ifadə ilə təyin edilir.
0
1 DC 1
2
3
2 4
5
6
4 7
1 0
DC 1
2
2 3
4
5
4 6
7
45
12489
12488
12487
12486
12485
12484
12483
12482
12481
12480
xxxxy
xxxxy
xxxxy
xxxxy
xxxxy
xxxxy
xxxxy
xxxxy
xxxxy
xxxxy
(1)
124812489
124812488
124812487
124812486
124812485
124812484
124812483
124812482
24812481
124812480
xxxxxxxxy
xxxxxxxxy
xxxxxxxxy
xxxxxxxxy
xxxxxxxxy
xxxxxxxxy
xxxxxxxxy
xxxxxxxxy
xxxxxxxxy
xxxxxxxxy
(2)
Xətti deşifratorda çıxış dəyişənləri ya (1) ya da (2) ifadəsinə əsasən formalaşır.
Deşifrator VƏ YOX elementi üzərində qurulursa onda çıxış funksiyasının inversiyası
alınmaqla (2) ifadəsindən istifadə olunur.
Aşağıdakı sxemdə VƏ YOX elementi üzərində qurulmuş deşifratorun struktur sxemi
göstərilmişdir.
8421 giriş kodu Giriş
№ x8 x4 x2 x1
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
47
Bu əməliyyatı yerinə yetirən deşifratorun şərti sxemi aşağıdakı kimidir.
Dörd dərəcəli 2-lik 8421 kodunun bütün mümkün
kombinasiyalarını deşifrasiya etmək üçün istifadə
olunan 16 çıxışlı deşifratoru 10 çıxışlı 2 deşifratordan
istifadə etməklə göstərmək olar. Hər deşifratorun 8
çıxışından istifadə olunur ki, bunlar da lazım olan 16
çıxışı əmələ gətirir (y0, y1, y2,...,y15). Belə deşifratorun
struktur sxemi aşağıdakı kimidir.
x1 y0
y1
y2
x2 y3
y4
y5
x4 y6
y7
x8
x8 y8
y9
y10
y11
y12
y13
y14
y15
Düzbucaqlı deşifratorlar. Düzbucaqlı deşifratorun qurulma prinsipinə 4 girişi və 16
çıxışı olan deşifratorun nümunəsində baxaq. Giriş dəyişənlərini x8,x4,x2,x1-i hər birində 2
dəyişən olmaqla 2 qrupa ayıraq (x8,x4 və x2,x1). Hər bir cüt dəyişəni 4 çıxışlı 2 xətti
deşifratorun giriş dəyişənləri kimi istifadə edirik. Sxem aşağıdakı kimi olacaqdır.
1 0
DC 1
2
2 3
4
5
4 6
7
8
8 9 1 0
DC 1
2
2 3
4
5
4 6
7
8
8 9
1 0
DC 1
2
2 3
4
5
4 6
7
8
8 9
48
0y
x1 y0 1y
2y y1
x2 3y
y2
0y ∙
x4
1y ∙
2y ∙
x8
3y y15
Xətti deşifratorun çıxış dəyişənləri aşağıdakı məntiqi ifadə ilə təyin olunur.
123483
122482
121481
120480
xxyxxy
xxyxxy
xxyxxy
xxyxxy
0
1 DC
1
2
2
3
0
1 DC
1
2
2
3
&
&
&
&
49
Kod çevriciləri.
Tez-tez rəqəm qurğularında bir 2-lik kod sistemindən başqa bir 2-lik kod sisteminə
keçmək lazım gəlir. Belə çevrilməyə misal olaraq riyazi əməliyyatları y/yetirən 2-lik
8421kodunun əlaqə xətti ilə ötürülməsi üçün 2-lik 5-dən 2-i koda çevirməni göstərmək olar.
Bu əməliyyat kod çevricisi adlanan qurğunun vasitəsilə həyata keçirilir. Kodları çevirmək
üçün 2 metoddan istifadə olunur;
1. 2-lik çıxış kodunun 10-luq koda çevrilməsi və yenidən lazım gələrsə 2-lik koda
çevrilməsinə əsaslanan çevrilmə;
2. Verilən çevrilməni birbaşa həyata keçirən kombinasiyalı məntiqi qurğuların
istifadəsinə əsaslanan çevrilmə.
Birinci metod struktur olaraq deşifrator və şifratorun birləşməsilə həyata keçirilir və
bundan o vaxt istifadə etmək rahat olur ki, inteqral sxemlər üzərində yığılmış standart
deşifrator və şifratordan istifadə edilsin.
II metoda – 2-lik kodun çevrilməsinə daha ətraflı baxaq.
8421 kodunun 2421 koduna çevrilməsi. 8421 kodunun ayrı-ayrı dərəcələ-rinə uyğun
olan dəyişənləri x4, x3, x2, x1, eləcə də 2421 kodu üçün uyğun olaraq y4, y3, y2, y1 ilə qeyd
edək. Aşağıdakı cədvəldə hər 2 kodun uyğun kombinasiya-ları göstərilmişdir.
Hər bir dəyişən y4, y3, y2, y1-ə x4, x3, x2, x1 funksiyasının arqumenti kimi baxmaq olar.
Deməli bu arqumentin köməyilə uyğun məntiqi ifadəni göstərmək olar. Məntiqi ifadəni
almaq üçün dəyişən y4, y3, y2, y1-in həqiqətlər cədvəlini Veyça cədvəli formasında göstərək.
8421 kodu 2421 kodu
x4 x3 x2 x1 y4 y3 y2 y1
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
0
0
0
0
1
0
1
1
1
1
0
0
1
1
0
1
0
0
1
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
50
𝑦4 = 𝑥4 ∨ 𝑥3𝑥2 ∨ 𝑥3𝑥1
𝑦3 = 𝑥4 ∨ 𝑥3𝑥2 ∨ 𝑥3�̅�1
𝑦2 = 𝑥4 ∨ �̅�3𝑥2 ∨ 𝑥3�̅�2𝑥1
𝑦1 = 𝑥1
𝑦4 = 𝑥4|(𝑥3|𝑥2)|(𝑥3|𝑥1) 𝑦3 = 𝑥4|(𝑥3|𝑥2)|(𝑥3|�̅�1)
𝑦2 = 𝑥4|(�̅�3|𝑥2)|(𝑥3|�̅�2|𝑥1) 𝑦1 = 𝑥1
VƏ, VƏ YA, YOX və VƏ-YOX əməliyyatlarının köməyilə məntiqi ifadənin minimal
formasını alaq:
Alınan məntiqi ifadədən istifadə edərək VƏ YOX elementi üzərində kod çevricisinin
məntiqi struktur sxemini çəkək.
* * *
* * *
0 0
0 0 0
1 1
1
1
1
𝑦4
𝑥2
𝑥3
𝑥1
𝑥4
* * *
* * *
0 0
0 0
0
1
1
1
1
1
𝑦3
𝑥2
𝑥3
𝑥1
𝑥4
* * *
* * *
0 0
0 0 0
1 1
1
1
1
𝑦2
𝑥2
𝑥3
𝑥1
𝑥4
* * *
* * *
0
0
0 0 0
1 1 1
1
1
𝑦3
𝑥2
𝑥3
𝑥1
𝑥4
51
2421 kodunun 8421 koduna çevrilməsi. Verilən çevrilməni aparmaq üçün dəyişən x4, x3,
x2, x1 –nin məntiqi ifadəsini almaq lazımdır. Bunun üçün arqument kimi dəyişən y4, y3, y2,
y1-dən istifadə edəcəyik. Dəyişən x4, x3, x2, x1 üçün məntiqi ifadə aşağıdakı kimi olacaqdır.
1111
2424224242
3423334233
234234
yxyx
yyyyxyyyyx
yyyyxyyyyx
yyxyyx
y3 y3
x4 x3
y4 y4
x1
y1 y1
y2 y2
0 1 * *
0 1 0 *
* * 0 0
0 * 0 0
1 0 * *
1 0 1 *
* * 0 0
1 * 0 0
𝑥3|�̅�2|𝑥1
𝑥1
𝑥2
𝑥3
𝑥4 𝑦4 1
1
1
1
&
&
&
&
𝑥3|𝑥2
𝑥3|𝑥1
𝑥3|�̅�1
�̅�3|𝑥2
&
&
&
& 𝑦2
𝑦3
𝑦1
52
y3 y3
x2 x1
y4
x1
y1 y1
y2 y2
Çevricinin məntiqi struktur sxemi aşağıdakı kimidir.
y4 23 yy
x4
y3
23 yy x3
y2
34 yy x2
y1 x1
24 yy
24 yy
1 0 * *
1 0 0 *
* * 1 0
0 * 1 0
0 0 * *
1 1 1 *
* * 1 1
0 * 0 0
1
1
1
& &
&
& &
&
&
&
53
Multipleksor.
Multipleksor bir neşə girişdən birini seçərək onu öz çıxışına birləşdirən qur-ğudur.
Multipleksorun bir neçə informasiya (D0, D1,...) girişləri, ünvan girişləri (A0, A1,..) girişləri
və eləcə də stroblaşdırma ( icazə) siqnalı vermək üçün C girişə və bir Q çıxışa malikdir.
Aşağıdakı şəkildə 4 informasiya girişi olan multipleksorun simvolik işarəsi verilmişdir.
Multipleksorun hər bir informasiya girişinə ünvanın verdiyi ünvan verilir. C girişinə
sroblaşdırma siqnalı verildikdə multipleksor ünvanı 2-lik kodla, ünvan girişindən verilən
informasiya girişlərindən birini seçir və onu çıxışa qoşur. Belə-liklə də, müxtəlif informasiya
girişlərinin ünvanını ünvan girişlərindən verməklə, bu girişlərdəki rəqəmli siqnalları Q
çıxışına ötürmək olar. Multipleksorun funksiyalaşdırılması aşağıdakı cədvəllə təyin edilir.
Ünvan
girişləri
Strob
siqnalı
Çıxış
A1 A0 C Q
X
0
0
1
1
X
0
1
0
1
0
1
1
1
1
0
D0
D1
D2
D3
Stroblaşdırıcı siqnal verildikdə (C=1) çıxışa i-ünvanı ünvan girişlərindən 2-lik formada
verilən Di informasiya girişinin məntiqi səviyyəsi ötürülür. Belə ki, məsələn A1A0 girişlərinə
112 verildikdə Q çıxışına 3 ünvanı- yəni D3 informasiya girişi ötürülür.
A1A0=112=310
Cədvəldən aşağıdakı məntiqi ifadəni yazmaq olar:
CAADAADAADAADQ 013012011010
Bu ifadəyə əsasən multioleksorun prinsipial sxemi aşağıdakı kimi olacaqdır.
D0
D1 MS
D2 Q
D3
A0
A1
C
54
C
A0 Q
A1 Q
D0
D1
D2
D3
Demultipleksor.
Multipleksorlardan fərqli olaraq DM+ yalnız 1informasiya girişinə və bir neçə çıxışa
malik rəqəmli qurğudur. DM-or MS-unəksi olaraq informasiya girişindəki kodu ünvanın
kodundan asılı olaraq çıxış kanallarından hər hansı birinə ötürür. Praktiki olaraq rəqəm
qurğularda istifadə olunan DM+ 1-4, 1-8, 1-16 olurlar. Funksional sxemlərin təhlilində əsas
etibarilə 1-4 prinsipli DM+dan istifadə olun-duğundan onun qurulmasına baxaq. İnteqral
sxemlərdə 1-4 DM-un mikrosxemi aşağıdakı kimi göstərilir.
y0
y1
y2
y3
DM-un həqiqətlər cədvəli aşağıdakı kimi olar.
1
1 1
1 & 1
&
&
&
1 1
DM D
A0
A1
55
Ünvan
girişləri
Çıxışlar
A1 A0 y0 y1 y2 y3
0
0
1
1
0
1
0
1
D
0
0
0
0
D
0
0
0
0
D
0
0
0
0
D
MS-u DM-lə birləşdirərək elə bir qurğu almaq olar ki, verilən ünvana üyğun olan
girişlərdən birini çıxışlardan birinə qoşmaq olsun. Bununla da girişlə çıxışın
birləşdirilməsinin istənilən kombinasiyasını almaq olar.
D0 y0
D1
D2 y1
D3
y2
x1 x4
x2 x3 y3
Məsələn:
x1 = 1, x2 = 0
x3 = 0, x4 = 0 olduqda D2 girişi y0 çıxışına qoşulmuş olur.
Qeyd edək ki, əyər DM-in girişinə D = 1 konstantası verilirsə, onda verilən ünvana
uyğun seçilən çıxışda məntiqi 1 olacaq, qalan çıxışlarda isə məntiqi 0 səviyyəsi alınacaq. Bu
vaxt yerinə yetirildiyi funksiyaya görə DM-or deşifratora çevrilir.
Doğruluq cədvəlinə əsasən çıxışlara uyğun məntiqi ifadələri yazsaq aşağıdakıları almış
olarıq:
y0 = D0 A0 A1 y2 = D0 A0 A1
y1 = D0 A0 A1 y3 = D0 A0 A1
1001003
1001002
1001001
1001000
AADAADy
AADAADy
AADAADy
AADAADy
Yuxarıdakı ifadəyə əsasən sxemi quraq.
y
DM
D
A
D0
D1 MS
D2
D3 Q
A
𝐷0
𝐴1
�̅�0
𝐷 0
�̅�1
𝐴0
𝑦0 = 𝐷 0 ∨ 𝐴0 ∨ 𝐴1̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅
𝑦1 = 𝐷 0 ∨ �̅�0 ∨ 𝐴1̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅
𝑦2 = 𝐷 0 ∨ 𝐴0 ∨ �̅�1̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅
𝑦0 = 𝐷 0 ∨ �̅�0 ∨ �̅�1̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅
1
1
1
1
1
1
1
56
Reqistrlər.
Reqistrlər rəqəmli qurğu olub 2-lik kod informasiyasının qəbul olunub saxla-nılmasında,
əks kodun alınmasında, kodların sürüşdürülməsində (sola, sağa), digər qurğuların idarə
olunmasında və s-də istifadə olunur. Reqistrlərin yığılma-sında triggerlərdən istifadə olunur.
n dərəcəli sözün saxlanılmasında n sayda trig-ger götürülür. İşləmə xüsusiyyətinə görə
reqistrlər 2 növə ayrılır.
1) Paralel təsirli reqistrlər.
2) Ardıcıl təsirli reqistrlər.
Ardıcıl təsirli reqistrlərdə kod sözünün dərəcələri ardıcıl olaraq qəbul olunub oxunulur.
Paralel təsirli reqistrlərdə isə kod sözünün bütün dərəcələri eyni zamanda qə-bul olunub,
oxunulur. Belə reqistr sxeminin yəğılmasında D tipli triggerlərdən is-tifadə olunur. Giriş
kodu uyğun olaraq DD1-DDn triggerlərinin D girişinə verilir. C girişinə takt idarəetmə
impulsu təsir etdikdə triggerlər eyni zamanda giriş ko-duna uyğun vəziyyətə gətirilir. Giriş
kodun əks qiymətini oxumaq istədikdə trig-gerlərin inkar çıxışından istifadə olunur.
DDn
an an
an
DDn-1
an-1 an-1
an-1
DD1
a1 a1
a1
Takt
“0”-a gətirmə
D T
C
R
D T
C
R
D T
C
R
57
Reqistrlər.
Kompyuterlərdə reqistrlər demək olar ki, maşını təşkil edən bütün qurğularda istifadə
olunur. Reqistrlər sözlərin yadda saxlanılması, qəbulu və lazım gəldikdə hər hansı bir
obyektdən digər obyektə ötürmək üçün istifadə olunur. Bununla yanaşı reqistr sxemləri 2-lik
kod çevriciləri kimi də istifadə oluna bilər. Reqistrdə yerinə yetirilən əməliyyat yalnız 2-lik
modluna görə aparılır. Reqistr sxemləri bizə məlum olan triggerlər üzərində qurulur və
reqistrlərin mərtəbələrinin sayı həmin reqistrləri təşkil edən triggerlərin sayı ilə müəyyən
olunur. Yəni trigger əgər 1 bit informasiyanı yadda saxlayırsa, N mərtəbəli reqistrdə m bit
informasi-ya yazmaq mümkün olur. İşləmə prinsipinə görə reqistrlər 3 növ olur:
1. Ardıcıl prinsipli reqistrlər. Praktikada belə prinsiplə işləyən reqistr sxemlərinə
sürüşdürücü reqistr sxemləri də deyilir. Ona görə ki, bu halda reqistrə yazılacaq ədədin kodu
reqistrə ardıcıl olaraq kodun ən kiçik mərtəbəsindən başlayaraq yazılır və hər bir mərtəbəyə
uyğun bir takt siqnalı verilir. Ümumi şəkildə ardıcıl prinsipli reqistr sxemini aşağıdakı kimi
təsvir etmək olar.
Q0
Am....A1 A0
C
Bu üsulla informasiyanı (ədəd kodunu) reqistrə yazdıqda reqistrin sonuncu 1-ci
mərtəbədən başlayaraq əvvəlcə kodun ən kiçik mərtəbəsi (A0) ardıcıl olaraq C takt siqnalı
verməklə reqistrin Pm-ci mərtəbəsində yazılır. Növbəti sinxroimpuls və ona uyğun ədədin 2-
ci mərtəbəsi A1 reqistrə verildikdə Pm-də yazılmış olan ədədin birinci mərtəbəsi, yəni A0 Pm-1-
ə sürüşdürülür və Pm mərtəbəsində A1 yazı-lır. Beləliklə, m mərtəbəli reqistrə m mərtəbəli
ədədin yazılması üçün m ədəd sin-xrotakt impulsu vermək lazımdır. m-ci takt impulsu
verildikdə ədədin ən böyük mərtəbəsi ardıcıl olaraq Pm mərtəbədə yazılır. Onun ən kiçik
mərtəbəsi isə (A0) Q0 çıxışından ardıcıl oxunur. m- mərtəbəli ədədin oxunması üçün ardıcıl
olaraq hər ədəd mərtəbəsinə uyğun m ədəd sinxroimpuls verilir və hər sinxroimpulsdan sonra
Q0 çıxışından növbəti sinxroimpulsa uyğun ədəd mərtəbəsi oxunur. Nəha-yət, m ədəd
sinxroimpulsdan sonra reqistrdə yazılmış bütün mərtəbələr ardıcıl oxunur və reqistr
təmizlənmiş olur.
2-ci üsul paralel prinsipli reqistrlərdir. Bu reqistr sxemlərində yazılacaq ədədin kodu
paralel olaraq reqistrin uyğun girişlərinə verilir və bu halda yalnız bir ədəd takt sinxrosiqnalı
vermək tələb olunur.
Pm-2 Pm-1 . . . P1 P0
58
Qm Qm-1 Q1 Q0
C
Am Am-1 A1 A0
Bu halda reqistrə paralel yazılan ədədin kodu reqistrdən paralel olaraq oxu-nur. Belə
reqistrlərə yaddaşlı reqistrlər də deyilir.
3-cü qarışıq prinsipli reqistrlərdir. Bu prinsipli reqistrlərdə informasiya ya reqistrə
ardıcıl yazılar və paralel oxunar, ya da əksinə paralel yazılar, ardıcıl oxu-nar.
Qm Qm-1 Q1 Q0
Am....A1 A0
C
Q
C
Tsür.
Am Am-1 A1 A0
Göründüyü kimi belə prinsipli reqistrlər sxemində yazılacaq ədəd ancaq bir istiqamətdə
sürüşdürülmüş olur. Lakin əlavə sürüşdürücü, idarəedici siqnalların köməyilə reqistrdə
informasiyanı həm sağa, həm də sola sürüşdürmək mümkün olur. İnformasiyanı həm sağa,
həm də sola sürüşdürmək üçün praktiki olaraq reversiv reqistrlərdən istifadə olunur.
Göstərilən prinsipli reqistrlər əsasən RS, D, JK triggerləri üzərində qurulur.
Pm Pm-1 . . . P1 P0
Pm Pm-1 . . . P1 P0
Pm Pm-1 . . . P1 P0
59
Sayğaclar. Cəmləyici ikilik sayğac.
EHM+də sayğaclardan əsas etibarilə idarəetmə qurğularında istifadə olunur. Belə ki,
sayğaclar impulsların sayılması, əmrlərin ünvanlarının təşkili, əməliyyat-ların y/yetirilməsi
ardıcıllığının sayılması üçün istifadə olunur. Sayğac cxemləri də reqistr sxemlərində olduğu
kimi triggerlər üzərində qurulur və sayğacın mərtə-bələrinin sayı onda istifadə olunan
triggerlərin sayı ilə müəyyən olunur. İşləmə prinsipinə görə S+ 2 yerə bölünür: Sadə və
reversiv sayğaclar.
Sadə sayğaclar öz növbəsində cəmləyici və çıxıcı olurlar. Reversiv sayğaclar həm
toplama, həm də çıxma əməliyyatını y\yetirir. Sayma modluna görə sayğaclar 2-lik, 10-luq,
2-10-luq tipli olurlar. Sayğac cxemləri əsas etibarilə RS, JK, D sinxron triggerlər üzərində
qurulur.
Saygac cxemlərində triggerlər say rejimində işləyirlər. Ona görə də ardıcıl keçidli
cəmləyici sayğacı qurmaq üçün JK triggerinin J və K girişlərini birləş-dirib ona “1” siqnalı
verək. “1” -ə uyğun Q çıxışını isə növbəti kiçik mərtəbənin triggerinin sinxrogirişi ilə
birləşdirmək lazımdır. Bu halda sxem aşağıdakı kimi olacaq.
20 2
1 2
2
Q1 Q2 Q3
Cgir.
Q1 Q2 Q3
“1”
y “0” Funksional olaraq aşağıdakı kimidir.
Q3
Q2
Q1
22
21
20
<0
>0
CT2
C
+1
-1
S
J T1
C
K
R
S
J T2
C
K
R
S
J T3
C
K
R
60
Sxemd’ istifad’ olunan y “0” idarəedici siqnalı sayğacın məzmununu “0” vəziyyətinə
gətirmək üçün istifadə olunur. Lakin bu o demək deyil ki, sayğaca giriş siqnalı yazmazdan
qabaq hökmən ilk vəziyyətə gətirilməlidir. Ola bilər ki, sayğac mərtəbələrində yazılmış hər
hansı 1 ədəd kodunun üzərinə növbəti im-pulslar sayılması tələb olunsun. Sayılan impulslar
sayğacın C girişindən ardıcıl olaraq verilir. 𝑆̅ girişi vasitəsilə impulsların paralel olaraq
uyğun mərtəbələrdə yazılması və sayğacın hər hansı bir mərtəbəsində informasiyanın
yenidən yazıl-ması üçün istifadə olunur. 1-ci sinxroimpuls verildikdə T1 triggeri vahid
vəziyyə-tə keçir. Bu halda T2 və T3-ün məzmunu dəyişməz qalır. Növbəti sinxroimpulsda T1-
də yazılmış “1” Q1 çıxışı ilə T2-ni “1” vəziyyətinə gətirir. T1-də “0” yazılır. T3 yenə öz
vəziyyətini dəyişmir. C girişinə 3-cü sinxroimpuls verildikdə T1-ə “1”, T2, T3 öz vəziyyətini
saxlayır. Yəni sayğacda 011 yazılmış olur. 4-cü sinxroim-puls verildikdə T3-ə “1” yazılır, T1,
T2-də “0” olur. Nəhayət 7-ci sinxroimpuls ve-rildikdən sonra sayğacın bütün mərtəbələrində
“1” yazılmış olur. Yəni 111 olur. əgər 8-ci sinxroimpuls verilərsə, onda bütün mərtəbələrdə
“0” yazılmış olmalıdır. Göründüyü kimi ardıcıl keçidli cəmləyici sayğac sxemlərində
mərtəbələrin sayını artırmaq üçün triggerlərin sayını artırılması lazım gəlir. Lakin bu bir
tərəfdən sayma modlunun artmasına səbəb olursa, digər tərəfdən sayğacın işləmə sürətini
aşağı düşməsinə səbəb olur. Ona görə də 1-ci mərtəbənin triggeri növbəti mərtə-bənin
triggerinə nəzərən daha böyük sürətlə işləmiş olur ki, bu da sxemin girişində böyük güc
sərfinə gətirib çıxarır.
Sayğac sxemlərində ümumi gecikmə vaxtı aşağıdakı kimi təyin edilə bilər.
Tgec. = Ttrg. ∙N
Burada Ttr.gec. – 1 triggerdə gecikmə vaxtı, N- mərtəbələrin ümumi sayıdır. Ardıcıl
keçidli cəmləyici sayğac sxeminin sürətini artırmaq üçün bəzi hallarda müxtəlif parametrli
triggerlərdən istifadə olunur. Lakin bu halda idarəedici qurğuda müxtəlif mürəkkəb məntiqi
dövrələrin yaranmasına səbəb olur. Bu səbəbdən paralel prinsipli sayğac sxemləri istifadə
olunur.
Reversiv toplayıcı və çıxıcı sayğaclar.
Praktiki olaraq sadə funksional sxemlərin tərtib olunması zamanı sayğac sxemlərindən
istifadə olunması lazım gəldikdə əsas etibarı ilə reversiv sayğaclardan istifadə olunması
məqsədəuyğun sayılır. Reversiv sayğac sxemləri üzərində impulsların həm cəmlənməsini ,
həm də çıxılmasını yerinə yetirmək mümkün olur. JK triggeri üzərində qurulmuş reversiv
sayğac sxemi aşağıdakı kimidir.
Sxemdə göstərilən y1 və y2 idarəedici siqnallardır. Belə ki, y1 reversiv sayğacı cəmləmə
rejimində işlətmək üçün, y2 isə çıxma rejimində işlətmək üçün istifadə olunur. Hər iki halda
sayılan impulslar C girişinə verilməlidir. Reversiv sayğacın cəmləmə rejimində işləməsinə
baxaq.
61
y2
∙ ∙ ∙
y1
A1 A2 A3
Q1 Q2 Q3
Cgir.
Q1 Q2 Q3
y0
“+1”
Əvvəlcə y0 idarə siqnalı verməklə sayğacı 0 vəziyyətinə gətiririk. Bundan sonra sayılan
1-ci impuls T1-in C girişinə verilir. İmpulsun təsir müddəti qurtardıqdan sonra T1 1
vəziyyətinə keçir. Digər tərəfdən qeyd etmək lazımdır ki, keçid mərtəbələrinin vəziyyətləri
idarə siqnallarından asılı olduğundan göstərilən hal üçün y1=1, y2=0 siqnallarını vermək
lazımdır. bu halda 1-ci və 2-ci VƏ elementləri açıq, 3-cü və 4-cü VƏ məntiq elementləri
bağlı vəziyyətdə olmalıdır. Sayılan növbəti 2-ci impuls ardıcıl olaraq C girişinə verildikdən
1-ci VƏ, VƏ YA dövrəsi ilə T2-yə vahid yazılacaq. Bu halda T1-ə 0 yazılmış olar. 3-cü
sinxroimpuls təsir etdikdən sonra T1-ə 1 yazılır, T2 və T3 vəziyyətini dəyişmir. Yəni sayğacın
göstərişi bu halda 011 olmalıdır. Növbəti 4-cü impulsun təsirindən sonra 1-ci VƏ, VƏ YA
dövrəsi ilə T2-yə 0 yazılır. Q2 çıxışından alınan vahid keçid mərtəbəsi 2-ci VƏ, VƏ YA
dövrəsi ilə T3-ün say girişinə verilir və T3 1 vəziyyətinə gətirilir. Bu halda T1 də 0
vəziyyətində olur. Beləliklə 7 impuls təsirindən sonra sayğacın məzmunu 111 olmalıdır.
Əgər bu halda 8-ci impuls təsir edərsə onda sayğacın göstərişi 0 olmalıdır.
İndi isə reversiv sayğacın çıxma rejimində işləməsinə baxaq. Yenə reversiv sayğacın
çıxma rejimində işləməsi üçün əvvəlcə y0 siqnalı verməklə sayğacı 0 vəziyyətinə gətiririk.
Bundan sonra idarə girişinə y1= 0, y2= 1 siqnalı veririk. Bu halda 1-ci və 2-ci VƏ məntiq
elementləri bağlı, 3-cü və 4-cü VƏ məntiq elementləri açıq olur. Daha sonra çıxılması tələb
olunan hər hansı bir ədədin kodu (məs. 111) paralel olaraq A1, A2, A3 girişlərindən sayğaca
yazılır. Çıxılacaq impulslar ardıcıl olaraq bu halda da C girişinə verilir. 1-ci impulsun
təsirindən sonra T1 0 vəziyyətinə gətiriləcək, qalan T2 və T3 triggerləri isə əvvəlki vəziy-
yətlərində qalacaq. 2-ci impulsun təsirindən sonra Q1 çıxışı 3-cü VƏ məntiq elementi açıq
olduğundan T2-yə 0 yazılmış olur. Bu halda T1-ə 1 yazılır. Yəni sayğacın göstərişi 100
olmalıdır.Beləliklə 7 ardıcıl impulsun təsirindən sonra sayğacın göstərişi 000 olacaqdır.
S
J T1
C
K
R
S
J T2
C
K
R
S
J T3
C
K
R
& 4
&
2
1
&
&
1
& 3
&
1
1
62
Cəmləyicilər
Cəmləyicilər (SM) ədəd kod mərtəbələri üzərində hesabi əməliyyatların y\y-si üçün
istifadə olunan kombinasyon sxemə deyilir. əgər giriş operandları (verilənləri) və alınan
nəticə 2-lik s\s-nə uyğun ədədlər kimi təsvir olunursa, onda belə cəmləyicilər 2-lik
cəmləyicilər adlanır. S\s-dən asılı olaraq 2 ədədin cəmlənməsi zamanı 1 takt ərzində
aşağıdakı rəqəmlərin toplanması həyata keçirilir:
1.I cəmlənən mərtəbənin rəqəmi
1.II cəmlənən mərtəbənin rəqəmi
3.Qonşu mərtəbəyə keçid rəqəmi.
Girişlərin sayına görə SM+ aşağıdakı növlərə bölünür:
1.Yarım cəmləyici
2.1 mərtəbəli cəmləyici
3.Çoxmərtəbəli cəmləyicilər.
Yarım cəmləyicilərin əsas etibarı ilə 2 giriş və uyğun olaraq 2 çıxışı olur. Girişlərə
toplanan I və II ədədlər verilir və bu halda kiçik mərtəbədən keçid rəqəmi nəzərə alınmır.
Yarım SM-in sxemi aşağıdakı kimi göstərilir.
Cəmləyicinin çıxışında alınan çəm mərtəbəsi 𝑎𝑖 𝑣ə 𝑏𝑖 toplananlarına uyğun olaraq:
𝑆𝑖 = 𝑎𝑖 ⊕𝑏𝑖 Qonşu mərtəbəyə keçid 𝑃𝑖 = 𝑎𝑖𝑏𝑖 kimi təyin edilir.
1 mərtəbəli cəmləyicilər yarım SM+dən fərqli olaraq 3 ədəd giriş və 2 ədəd çıxışı olur.
Sxemdən görünür ki, 1 mərtəbəli SM+də giriş verilənlərindən başqa həm də kiçid
mərtəbədən keçid rəqəmi də nəzərə alınır.Çox mərtəbəli cəmləyicilər əsas etibarı ilə 1
mərtəbəli SM+ üzərində qurulur və ilişmə prinsipinə görə ardıcıl və paralel prinsipli olurlar.
1 mərtəbəli SM+ üzərində qurulmuş çox mərtəbəli SM sxemi aşağıdakı kimidir.
𝑆1 𝑆2 𝑆3
𝑎1 𝑎2 𝑎3
𝑏1 𝑏2 𝑏3
𝑃1 𝑃2 𝑃3
Sxemdən göründüyü kimi SM 3 mərtəbəli SM-dir.
a S b
𝑃𝑖−1 P
SM a S b
𝑃𝑖−1 P
SM a S b
𝑃𝑖−1 P
SM
S
P
a
b
SM 𝑆𝑖
𝑃𝑖
S
P 𝑃𝑖−1
a
b
SM 𝑆𝑖
𝑃𝑖
63
Ardıcıl üsulla cəmləmə əməməliyyatını y\y-ək üçün cəmlənməsi tələb olunan verilənlər
uyğun şəkildə qruplaşdırılır və hər bir takt ərzində toplanan mərtəbələr-dən yalnız və yalnız
uyğun qruplar cəmləyicinin uyğun girişinə verilir.
Ardıcıl girişli çox mərtəbəli SM+ və paralel girişli SM+ 1 mərtəbəli SM+ üzərində
qurulduğundan göstərilən SM sxem üzərində həm də paralel prinsiplə toplama əməliyyatını
y\y-ək olar. Bu halda kod sözünün bütün mərtəbələri paralel olaraq SM-n uyğun girişinə
verilir. Cəmləmə əməliyyatı 1 takt ərzində y\y-lir. Pa-ralel SM+də keçid mərtəbəsi növbəti
qonşu mərtəbəyə ya paralel, ya da apdıcıl olaraq ötürülə bilər. SM+ əsas etibarilə qurulma
prinsipinə görə yaddaşlı və yaddaşsız SM+ə bölünür.
Yaddaşsız SM+ə bəzən kombinasyon tipli SM+ deyilir. belə SM+ əsas etibarilə
potensial məntiq elementləri üzərində qurulur və heç bir yaddaşa məlik olmurlar. Yaddaşsız
SM+ aşağıdakı mikroəməliyyatı y\y-rir.
𝑆𝑖 = 𝐴 = 𝐵
Yaddaşsız SM+dən fərqli olaraq yaddaşlı SM+də yaddaş elementi kimi triggerlərdən
istifadə olunur. Belə SM+də cəmləmə əməliyyatı 2-lik moduluna görə y\y-lir. Yaddaşlı SM+
aşağıdakı mikroəməliyyatı y\y-rir.
𝑆𝑖 = 𝑆 + 𝐴
İşləmə prinsipinə görə SM+ asinxron və sinxron girişli olur.
Sinxron tipli SM+də əvvəlcədən cəmləmə taktı əvvəlcədən müəyyənləşmiş olur. Bu
takt (vaxt) sabitdir və toplananların mərtəbəsindən asılı deyildir.
Asinxron tipli SM+də cəmləmə əməliyyatı qurtardıqdan sonra əməliyyatın sona
çatması haqqında əlamət siqnalı hasil olunur. Cəmləmə əməliyyatında istifadə olunan
kodlardan asılı olaraq SM+ 2-lik və 2-10-liq SM+i olurlar.
Ardıcıl keçidli 1 mərtəbəli kombinasyon cəmləyicinin işinə baxaq.
2 hesabi verilənlər üzərində əməliyyat aparılmasına müvafiq olaraq n mərtəbəli: 𝐴 = 𝑎1, 𝑎2, … 𝑎𝑛𝐵 = 𝑏1, 𝑏1, … 𝑏𝑛
Ədədlərin toplanması aşağıdakı mərtəbə cəmlərinin hesablanmasına gətirilir:
𝑞𝑖𝑆𝑖 = 𝑎𝑖 + 𝑏𝑖 + 𝑃𝑖 𝑞𝑖𝑆𝑖 - 2 mərtəbəli 2-lik ədədi, 𝑞𝑖 - i-ci mərtəbədən keçid rəqəmi, 𝑆𝑖 - 𝑎𝑖 və 𝑏𝑖
mərtəbələrinə uyğun alınan cəm, 𝑃𝑖 -qonşu mərtəbəyə alınan keçiddir.
1 mərtəbəli cəmləyicinin iş prinsipini izah etmək üçün aşağıdakı doğruluq cədvəlinə
baxaq.
𝑃𝑖 𝑎𝑖 𝑏𝑖 𝑆𝑖 𝑃𝑖+1 (𝑞𝑖) 0 0 0 0 0
0 0 1 1 0
0 1 0 1 0
0 1 1 0 1
1 0 0 1 0
1 0 1 0 1
1 1 0 0 1
1 1 1 1 1
64
Doğruluq cədvəlinə əsasn i-ci mərtəbədə uyğun cəm və növbəti böyük mərtəbəyə keçid
üçün aşağıdakı məntiqi ifadəni yazmaq olar:
𝑃𝑖+1 = �̅�𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖 ∨ 𝑃𝑖�̅�𝑖𝑏𝑖 ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖�̅�𝑖 ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖
𝑆𝑖 = �̅�𝑖�̅�𝑖𝑏𝑖 ∨ �̅�𝑖𝑎𝑖�̅�𝑖 ∨ 𝑃𝑖�̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖
𝑃𝑖+1 = (�̅�𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖 ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖) ∨ (𝑃𝑖�̅�𝑖𝑏𝑖 ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖) ∨ (𝑃𝑖𝑎𝑖�̅�𝑖 ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖) =
= 𝑎𝑖𝑏𝑖(�̅�𝑖 ∨ 𝑃𝑖) ∨ 𝑃𝑖𝑏𝑖(�̅�𝑖 ∨ 𝑎𝑖) ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖(�̅�𝑖 ∨ 𝑏𝑖) = 𝑎𝑖𝑏𝑖 ∨ 𝑃𝑖𝑏𝑖 ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖
𝑆𝑖 = (�̅�𝑖�̅�𝑖𝑏𝑖 ∨ 𝑏𝑖�̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ 𝑏𝑖�̅�𝑖�̅�𝑖) ∨ (�̅�𝑖𝑎𝑖�̅�𝑖 ∨ 𝑎𝑖�̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ 𝑎𝑖�̅�𝑖�̅�𝑖) ∨ (𝑃𝑖�̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ �̅�𝑖�̅�𝑖𝑃𝑖 ∨ 𝑃𝑖�̅�𝑖�̅�𝑖)
∨ 𝑏𝑖𝑎𝑖𝑃𝑖= 𝑏𝑖(�̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ �̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ �̅�𝑖�̅�𝑖) ∨ 𝑎𝑖(�̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ �̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ �̅�𝑖�̅�𝑖) ∨ 𝑃𝑖(�̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ �̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ �̅�𝑖�̅�𝑖)
∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖 = 𝑃𝑖+1(𝑏𝑖 ∨ 𝑃𝑖 ∨ 𝑎𝑖) ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖
𝑃𝑖+1 və 𝑆𝑖 üçün aldığımız minimallaşdırılmış dizyuktiv normal forma ifadəsinə görə
kombinasion cəmləyicinin sxemi aşağıdakı kimi olar.
𝑃𝑖 𝑎𝑖 𝑏𝑖
𝑃𝑖+1
𝑆𝑖
Kod komparatorları.
Rəqəmli komparatorlar – kombinasiyalı qurğu olub ikilik sözləri müqayisə etmək
üçündür. Komparator iki ikilik sözlər üzərində aşağıdakı əməliyyatları y/y:
𝐹 = (𝐴 = 𝐵) - A və B sözlərinin bətabərliliyi;
𝐹 = (𝐴 > 𝐵) - A sözü B sözündən böyükdür;
𝐹 = (𝐴 < 𝐵) - A sözü B sözündən kiçikdir.
Komparatora misal olaraq iki dördmərtəbəli sözün müqayisə sxemi olan 𝐾555𝐶П1
mikroseminə baxaq. Əsas məsələ üç mümkün olan vəziyyətdən birini: 𝐴 < 𝐵, 𝐴 = 𝐵, 𝐴 > 𝐵
təyin etməkdir. Bərabərliyin əsas göstəricisi iki ikilik rəqəmin bütün mərtəbələrinin uyğun
&
&
&
1
&
&
&
&
1
65
olmasıdır. Əgər iki rəqəm eynidirsə müqayisə sxeminin çıxışı “1” məntiqi səviyyəyə gətirilir,
əks halda çıxış məntiqi” 0“ səviyyəsində olur.
𝐾554𝐶П1 mikrosxemasının A və B rəqəmlərinin dörd (𝐴0, 𝐵0, 𝐴1, 𝐵1, 𝐴2, 𝐵2, 𝐴3, 𝐵3) müqayisə girişləri və üç əlavə keçid girişləri 𝐴 < 𝐵, 𝐴 = 𝐵, 𝐴 > 𝐵 vardır.
Bərabərliyə görə müqayisə qurğusu hər iki sözün eyniadlı mərtəbələri üzərində qurulur.
Söz ovaxt bərabər olur ki, eyniadlı mərtəbələr bərabər olsun, yəni hər ikisində 0 və 1-lər eyni
olsun.
Bir ikilik mərtəbənin müqayisəsinə baxaq.
Cədvəl1.1
Birmərtəbəli söz komparatorunun həqiqətlər cədvəli
A B 𝐹 = (𝐴 = 𝐵) 𝐹 = (𝐴 > 𝐵) 𝐹 = (𝐴 < 𝐵) 0
0
1
1
0
1
0
1
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
Cədvəl 1.1-dən görünür ki, giriş siqnalının istənilən kombinasiyasında komparatorun
çıxışında ancaq bir aktiv məntiqi sisnal formalaşır. Cədvə 1.1-dən aşağıdakı məntiqi ifadəni
almaq olar:
𝐹 = (𝐴 = 𝐵) = 𝑎𝑏 ∨ �̅��̅�;
𝐹 = (𝐴 > 𝐵) = 𝑎�̅�; 𝐹 = (𝐴 < 𝐵) = �̅�𝑏.
(1)
(1) ifadəsini VƏ, VƏ YA, YOX məntiq elementləri üzərində qurmaq olar. 𝐹(𝐴 = 𝐵) funksiyasına daha geniş baxaq. Bu funksiya sərbəst məna daşıyır və rəqəmli qurğularda geniş
tətbiq olunur, “ VƏ YA- YOX –u inkar edir”, 2-lik moda görə cəm adlanır (şəki 2). (1)
ifadəsinə uyğun olaraq bir mərtəbəli komparator sxemi aşağıdakı kimidir.
B rəqəminin
mərtəbələri
Genişləndirmə
girişləri
A rəqəminin
mərtəbələri
= =
K555CП1
𝐵0 𝐵1 𝐵2 𝐵3
𝐴0 𝐴1 𝐴2 𝐴3
𝐴 > 𝐵 𝐴 = 𝐵 𝐴 < 𝐵
𝐴 > 𝐵
𝐴 = 𝐵
𝐴 < 𝐵
Çıxışlar
Şəkil1
.
66
Qeyd edək ki, 𝐹(𝐴 = 𝐵), 𝐹(𝐴 > 𝐵), 𝐹(𝐴 < 𝐵) üç funksiyasından ikisi heç vaxt eyni
vaxta vahid mənasını ala bilməz. Ona görə də onlardan ancaq ikisini tətbiq edib, üçüncüsünü
isə məlum olan ikisindən almaq lazımdır. Onlar öz aralarında aşağıdakı qanunauyğunluqla
əlaqəlidir:
𝐹(𝐴 = 𝐵) = �̅�(𝐴 > 𝐵) ∙ �̅�(𝐴 < 𝐵);
𝐹(𝐴 > 𝐵) = �̅�(𝐴 = 𝐵) ∙ �̅�(𝐴 < 𝐵);
𝐹(𝐴 < 𝐵) = �̅�(𝐴 = 𝐵) ∙ �̅�(𝐴 > 𝐵).
(2)
İki sözün bərabərliyini yoxlamaq hər bir mərtəbənin bərabər olması deməkdir. 𝐹(𝐴 > 𝐵) “böyükdür” –ü yoxladıqda böyük mərtəbələr üstünlük təşkil edir. Kiçik mərtəbələri , böyü
mərtəbələr bərabər olduqda yoxlamaq lazımdır. Sözün 𝑖 -ci mərtəbəsinin bərabərliyini
𝑟1 = 𝐹(𝑎𝑖 = 𝑏𝑖) kimi qeyd edək. Onda ikimərtəbəli sözün 𝐴 > 𝐵 -yə yoxlanılması
𝑎1𝑏1 böyük mərəbələrinin yoxlanılmasına gətirib çıxarır. 𝑎0𝑏0 kiçik mərtəbələri, böyük
mərtəbələr bərabər olduqda yoxlanılır:
𝐹(𝐴 = 𝐵) 𝐹(𝐴 = 𝐵)
𝐹(𝐴 = 𝐵)
𝐹(𝐴 > 𝐵)
𝐹(𝐴 < 𝐵)
a
a
b
b
&
=1
&
&
&
=1
1
1
1
1
1
Şəkil
2
67
𝑎1 = 𝑏1 → 𝑟1 = 𝐹(𝑎1 = 𝑏1) = 1.
Ona görə də ikimərtəbəli 𝐴(𝑎0, 𝑎1), 𝐵(𝑏0, 𝑏1)söz üçün 𝐴 > 𝐵 yoxlama formulasını
yazaq:
𝐹(𝐴 > 𝐵) = 𝑎1�̅�1 ∨ 𝑟1𝑎0�̅�0. (3)
İstənilən n mərtəbəli söz üçün (3) tətbiq etsək, onda alarıq:
𝐹(𝐴 > 𝐵) = 𝑎𝑛−1�̅�𝑛−1 ∨ 𝑟𝑛−1𝑎𝑛−2�̅�𝑛−2 ∨⋯∨ 𝑟𝑛−1𝑟𝑛−2𝑟𝑛−3⋯𝑟1𝑎0�̅�0 (4)
Qeyd etdiyimiz kimi, 𝐾554𝐶П1 mikrosxemi dördmərtəbəli sözü müqayisə etmək
üçündür. Daha böyük mərtəbəli müqayisə etmək üçün bir neçə inteqral sxemli komparatorları
birləşdirərək qururlar (şəkil 3).
Kodlardan birinin dəyişdirilməsi komparatorların çıxışında qeyri – müəyyən vəziyyət
yaradır. Buna səbəb giriş siqnalının müxtəlif mərtəbələrdə eyni zamanda dəyişməsinin baş
verməsidir. Bu zaman çıxışda qısa xəta impulsları əmələ gəlir. Xətalarin olmaması üçün
sinxronizasiyadan və stroblaşdırmadan istifadə olunur.
Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, 𝑛 mikrosxemin birləşməsindən (şəkil 2) istifadə
etdikdə siqnalın ümumi gecikməsi 𝑛 dəfə artır. Kod komparatoru həddən artıq asta işləyən
qurğudur.
Böyük
mər
təb
ələr
Kiç
ik
mər
təb
ələr
𝐴 > 𝐵
𝐴 = 𝐵
𝐴 < 𝐵
𝐴 > 𝐵
𝐴 = 𝐵
𝐴 < 𝐵
Şəkil
3.
= =
𝐵0 𝐵1 𝐵2 𝐵3
𝐴0 𝐴1 𝐴2 𝐴3
𝐴 > 𝐵
𝐴 = 𝐵
𝐴 < 𝐵
= =
𝐵0 𝐵1 𝐵2 𝐵3
𝐴0 𝐴1 𝐴2 𝐴3
𝐴 > 𝐵
𝐴 = 𝐵
𝐴 < 𝐵
Məntiqi
1
68
Sabit cərəyan gücləndiriciləri.
Əgər gücləndirici sabit və tədricən dəyişən siqnalları gücləndirirsə belə gücləndirici
sabit cərəyan gücləndiricisi (SCG) adlanır. Belə gücləndirici həm də dəyişən siqnalların
gücləndirilməsi üçün istifadə oluna bilər.
Sabit və ya tədricən dəyişən siqnalların gücləndiricinin ayrı- ayrı hissələri arasında
yalnız halvanik əlaqələr istifadə edilir və ya bu siqnallar dəyişən siqnallara çevrilməlidir.
Alınan dəyişən siqnallar dəyişən cərəyan gücləndiriciləri köməkliyi ilə gücləndirilə bilər ki,
burada halvanik əlaqələr kondensatorların və ya tranzistorların vasitəsilə qırılmış olur.
Gücləndirmədən sonra dəyişən siqnallar sabit və ya tədricən dəyişən siqnallara çevrilməlidir.
Kaskadlararası halvanik əlaqələrin istifadəsi ilə qurulan SCG-də sıfır dreyfi adlanan
xoşagəlməz hadisə yaranır. Sıfır dreyfi dəyişməz sıfır giriş gərginliyi zamanı çıxış
gərginliyinin öz-özünə dəyişməsi kimi başa düşülür. Gücləndiricinin sıfır dreyfinin əsas
yaranma səbəbləri aşağıdakılardır: sxemin elementlərinin parametrlərinin dəyişməsi, ətraf
mühitin temperaturunun dəyişməsi, qidalandırıcı gərginliklərin dəyişməsi hesabına ilk əvvəl
tranzistorların parametrlərin dəyişməsi; sxemin aktiv və passiv elementlərinin
parametrlərinin onların köhnəlməsilə yaranan daima dəyişməsi.
Sıfır dreyfi siqnalı xeyirli siqnalın qiymətilə müqaisə oluna bilər, ona görə SCG-nin
qurulması zamanı sıfır dreyfinin azalmasına görə ölçülər götürülür. Dreyfin azaldılma
ölçülərinə qidalandırma mənbələrinin sərt stabilizasiyası, mənfi əks əlaqələrin istifadəsi,
SCG-nin sxemlərində balans kompensasiya sxemlərinin tətbiqi; temperatur dreyfinin
kompensasiyası üçün parametrlərin temperaturdan qeyri xətti asılılığı olan elementlərdən
istifadə etmək, aralıq çevrilməli SCG-nin tətbiqi və sair. SCG-nin qurulmasında mühüm
məsələ həmçinin qonşu kaskadların potensiallarının, uzlaşdırılması, giriş siqnal mənbəyinin
SCG ilə uzlaşdırılması məsələsidir. Ona görə ardıcıl qoşulmuş və halvanik (bilavasitə)
əlaqəli birləşməyə malik bir neçə kaskadlardan ibarət sadə SCG-si bir sıra
çatışmamazlıqlara malikdirlər.
Göstərilən çatışmamazlıqları aradan qaldırılması üçün SCG balansa gətirilən körpünü
təsvir edən paralel-balans kaskadları şəklində qurulur. Belə körpüdə bir çiyinə yük dövrəsi,
digər çiyinə qida mənbəyi qoşulur.
+𝐸𝑘
𝑅𝑘1
𝑅2 𝑅4
𝑇1 𝑇2
𝑅𝑘2
𝑅3
𝑅3
𝑅𝑒1 𝑅𝑒2
𝑢𝑔𝑖𝑟1 𝑢𝑔𝑖𝑟2
𝑢ç𝚤𝑥
𝑅1
69
Rk1 və Rk2, müqavimətləri, 𝑇1 və 𝑇2 tranzistorları, Re rezistoru körpünün qollarını təşkil
edir, diaqonalın birinə 𝐸𝑘 qida mənbəyi, digər diaqonalına – tranzistorların kollektorları
arasına yük qoşulur.
Giriş siqnalları sıfır olduqda və sxemin tam simmetrikliyi (Rk1 = Rk2, 𝑇1 və 𝑇2 )eyni
zamanı tranzistorların kollektor potensialları eyni olur və bərabərdir. Sxemin yüksək
stabilliyi onunla əlaqədardır ki, ida mənbəyi və ya tranzistorların parametrlərinin dəyişməsi
zamanı hər iki kollektorların potensialları bərabər artım olur və deməli çıxış gərginliyi sıfıra
bərabər qalır. Real sxemlərdə həmişə müəyyən qeyri simmetriklik yaranır və müəyyən sıfır
dreyfi olur, lakin bu dreyf digər sxemlərlə müqayisədə çox cüzi olur. Bu sxemdə giriş
iqnalı ya bazalar arasına, ya da bir bazanin qeyd olunmuş potensialı zamanı digər bazaya
verilə bilər.
Re rezistorunu iki paralel qoşulmuş iliqat qiymətə malik müqavimət şəklində təsvir
etsək, baxılan SCG-nin emitter stabilizasiyalı iki kaskad təşkil etdiyini görərik (vertual
ayırıcı xətt). Re müqavimətinə əlavə qida mənbəyi Ek ardıcıl qoşularsa, tranzistorların ilkin
iş rejimini elə təmin etmək olar ki, girişlərin potensialları sıfır olunması əldə edilər .
Deməli, sxemdən R1, R2, R3, R4 bölücü müqavimətləri çıxarıla bilər , nəticədə differensial
gücləndiricinin sxemini alırıq.
70
ANALOQ-RƏQƏM VƏ RƏQƏM-ANALOQ ÇEVIRICILƏRININ TƏSNI-
FATI, ƏSAS XARAKTERISTIKA VƏ PARAMETRLƏRI.
Elektron sistemlərində analoq və rəqəm formada verilmiş informasiyanın eyni vaxtda
emalından çox geniş istifadə olunur. Bu da onunla izah olunur ki, müxtəlif fiziki kəmiyyət və
proseslərə malik ilkin, başlanğıc informasiya analoq xarakterli olur. Belə informasiyanı
rəqəm formasına çevirmək asan olur. Bundan sonra alınan rəqəm emalının nəticəsini analoq
şəkilində təsviri də tələb olunur. Deməli, informasiyanın rəqəm üsulu ilə emalından istifadə
olunması analoq və rəqəm siqnallarını bir – birinə qarşılıqlı çevirən qurğunun olmasını tələb
edir. Belə qurğu rolunu analoq – rəqəm və rəqəm - analoq çeviriciləri oynayır.
Analoq – rəqəm çeviricisi (qısaca olaraq ARÇ) – giriş analoq siqnalları ona uyğun rəqəm
siqnallarına çevirən qurğudur. EHM və digər rəqəm qurğuları ilə iş üçün yararlıdır.
Rəqəm – analoq çeviricisi (qısaca olaraq RAÇ) – rəqəm siqnallarını analoq siqnallara
çevirir və formalayıcı rəqəm qurğularını analoq informasiyaya malik siqnal emal edən qurğu-
lara qoşmağa xidmət edir. Onlar EHM – in köməyilə analoq qurğuların idarə olunmasında
çox geniş istifadə olunur. Bir çox sxemlər mövcuddur ki, onların hər biri müxtəlif növ RAÇ
– lərinin qurulmasnda baza rolunu oynayır.
Onun iş prinsipi aşağıdakı kimidir. Çıxışında girişindəki rəqəm koduna birmənalı uyğun
olan analoq siqnalı formalamaq üçün ai analoq açarları bi dayaq siqnallar mənbəyinin sayı
qədər RAÇ- sinin çıxışına qoşulur ki, onun qiyməti müvafiq ikilik mərtəbənin çəkisi ilə mü-
tənasibdir.
Müasir dövrdə mikroelektron RAÇ – ləri ən geniş tətbiq olunur. Onları ümumi halda
düzünə və aralıq çeviricilərə bölürlər.
Düzünə çeviricilər sadəcə olaraq paralel növ olur. Sadə RAÇ sxeminin tərkibinə daxildir:
dayaq gərginlik mənbələri, rezistiv və ya aktiv bölücülər, analoq açarlar. Bölücü kimi R – 2R
matrisası tətbiq olunur. Müvafiq mənbələrin qoşulmasından əmələ gələn cərəyanların toplan-
masını əməliyyat gücləndiriciləri (ƏG) həyata keçirilir (şəkil 27.2).
Şəkil 27.1 RAÇ – nin qurulmasının ümumi sxemi
71
Şəkil 27.2 RAÇ – sinin sadələşdirilmiş sxemi Nəzərə almaq lazımdır ki, ƏG – nin gücləndirmə əmsalı və giriş müqaviməti çox
böyükdür. Ona görə də demək olar ki, onun giriş dövrəsindən cərəyan keçmir. Sxemin açıq
açarlarından axan cərəyanların bütün təşkilediciləri isə ƏƏ dövrəsindən keçən cərəyanla
bərabərləşərək RƏƏ rezistoru vasitəsilə yerlə qapanır. Ona görə də RAÇ – sinin çıxışında
gərginlik
U(N) = RƏƏ ∙ İƏƏ = RƏƏ ∙ ai
ifadəsinin köməyilə hesablanır. Bu isə o deməkdir ki, RAÇ – sinin həmin mərtəbələrindəki
müqavimətlərin qiyməti ilə müəyyən olunan cərəyanların cəmlənməsi əməliyyatını yerinə
yetirir. Burada, ai = 1 götürülür.
Paralel ARÇ. Bu növ ARÇ bilavasitə sayma üsulunu reallaşdırır və bu gün ən cəldişləmə
qabiliyyətinə malikdir. Paralel ARÇ – çeviricilərində etalon siqnal mənbəyinə paralel qo-
şulmuş komparatorlar dəstinin köməyilə eyni vaxtda kvantlanır. Komparatorların astana
səviyyəsi istifadə olunan kvantlama şkalasına uyğun olaraq rezistiv bölücülərin köməyilə
qurulur. Belə komparatorlar dəstinə giriş siqnalı verdikdə, sonuncunun çıxşında paralel
kodda təsvir olunmuş kvantlanmış siqnal alınır. Həmin siqnal kodlayıcı məntiqin köməyilə
ikilik koda çevirilir.
Dayaq gərginliklərindən hər biri komparatorların qeyri invers gi-rişlərinə, invers
girişlərinə isə giriş gərginliyi verilir. Ugir giriş gərginliyi verildikdə, o komparator çevirilir ki,
onda Ugir ˃ Uday şərti ödənilsin. Bu vaxt bu komparatorların çıxış siqnalları vahid qiymətini
qəbul edir. Komparatorların çıxışları prioritet şifratora qoşulur. Belə ki, həmin şifrator m –
mərtəbəli paralel vahid kodu n – mərtəbəli paralel ikilik koda çevirir.
Rəqəm formasına çevirilməsi tələb olunan analoq siqnallar daha zamana görə kifayət
qədər sürətlə dəyişir. Bu vaxt yaranan apertur xəta Q kvantlama intervalı (addım) qiymətinə
qədər arta bilər. Bütün çevirilmə müddətində çevirilən siqnalın qiymətini dəyişməz saxlamaq
üçün onun qiyməti müəyyən anda xüsusi qurğunun köməyilə qeydə alınır. Belə qurğu saxla-
nılanların – seçilməsi qurğusu adlanır. Saxlanılanların – seçilməsi sxemi seçmə müddəti
intervalında çıxışda giriş analoq siqnalını təkrarlamalıdır. Lakin, saxlama rejiminə keçdikdə
seçmə siqnalı daxil olana qədər öz çıxışında sonuncu Uçıx qiymətini saxlamalıdır. Seçmə -
saxlamanın əsas sxemi şəkil 27.3 - də təsvir olunmuşdur. Yarımkeçirici İMS kimi tez – tez
yerinə yetirilən bu sxem kiçik qurulma müddətinə malik iki ƏG – sindən ibarətdir.
72
Şəkil 27.3 Paralel ARÇ – sinin prinsipial elektrik sxemi
Ümumiyyətlə, RAÇ və ARÇ – lər elektrik xarakteristikalarına görə iki növə bölünürlər :
statik və dinamik. Statik RAÇ və ARÇ – lər çevirilməyə yekun dəqiqlik verir. Dinamik RAÇ
və ARÇ – lər verilmiş növ qurğuların cəld işləməsini müəyyən edir.
Analoq rəqəm çevricisi
Analoq–rəqəm çevricilərinin qurulmasında müxtəlif prinsiplərdən istifadə olunur.
Gərginliyin qiymətinin zaman intervalına çevrilməsi prinsipində qurulmuş rəqəmli
çevricisinin struktur sxemi şəkildə göstərildiyi kimi alınır.
Çevirmə prosesinə baxaq. Takt impulsu sayğacı 0 vəziyyətinə gətirir və eyni zamanda
xətti dəyişən gərginlik generatorunu işə salır. Xətti dəyişən gərginlik generatotunun çıxış
gərginliyi K1 və K2 komparatorlarının girişinə verilir.Bu işi komparatorların digər girişlərinə
uyğun olaraq 0 gərginliyi və Ugir. gərginliyi verilir. Xətti dəyişən gərginliyin qiyməti kiçik
mənfi qiymətdən artmağa başlayır. T1 anında XDG 0 qiymətinə bərabər olduqda birinci
Takt impulsları
¨¨
1
2
3 4
5
6
7
XDGG
Sayğac
Giriş
Çıxış
K1 K2
İG
S
R T &
73
komparatorun çıxışında 3 düzbucaqlı impus hasil olunur. Bu impulsun təsiri ilə RS triggeri
vahid vəziyyətə gətirilir. 5 xətti dəyişən gərginliyin qiyməti Ugir. gərginliyinə bərabər olduqda
ikinci komparatorun çıxışında 4 impuls alınır. Bu impulsun təsiri ilə trigger sıfır vəziyyətinə
çatdırılır. Triggerin vahid vəziyyətində qaldığı T vaxtı giriş gərginliyinə mütənasib olur.
Beləliklə giriş gərginliyi vaxt intervalına çevrilir.
T zaman anında triggerin çıxışından VƏ elementinin 1 girişinə yüksək potensial (1) təsir
etdiyindən onun ikinci girişinə impuls ardıcıllığı generatorundan verilmiş impulslar 6 keçərək
sayğacın girişinə daxil olur. Burdan görünür ki, sayğaca daxil olmuş 7 impulsların sayı T
zaman intervalına və uyğun olaraq Ugir. gərginliyinə mütənasib olur. Ugir. gərginliyin yeni
çevrilməsini almaq üçün yenidən işə salma impulsu vermək lazımdır.
Rəqəm analoq cevricisi
İkilik sayğac üzərində yığılmış rəqəm-analoq çevricisinin sxemi aşağıdakı kimidir.
a) İkilik sayğac T1, T2,...Tn triggerləri üzərində yığıldığından , sayğac qəbul olunan hər
bir impuls RAÇ-nın çıxışında gərginliyi bir pillə artırır.
Hər pillənin gərginliyi
∆ = E · Roc · 2-(n-1)
∕ R (1)
RAÇ-nın şıxış gərginliyi aşağıda göstərildiyi kimi pilləli formada olur.
Sayğaca 2
n – 1 sayda impuls qəbul olunduqda sayğacın bütün ədədləri bir qiymət
aldığından RAÇ-nın çıxış gərginliyi maksimal qiymət alır.
Uçıx.max. = ( 2n-1) · ∆ =( 2
n-1) · (E · Roc · 2
-(n-1) ∕ R) = E · Roc ∕ R · ( 2 – 2
-(n-1) ) (2)
ədədlərin böyük sayında
2 >> 2-(n-1)
; Uçıx.max ≈ 2 · E · Roc ∕ R
b) Çevricinin mütləq xətasının cəmi ikilik ədədin kiçik dərəcəsinin vahid qiymətinə
uyğun gərginlikdən az olmamalıdır:
∆ Uçıx. < E · Roc ∕ R · 2-(n-1)
(3)
∆
𝑈𝑔𝑖𝑟
𝑈ç𝚤𝑥
𝑡
𝑡
𝑅𝑏2
𝑅𝑏1
T
𝑉𝑇1
𝑉𝑇2
çıxış
E
74
t
1 t
2 t
3 t
4 t
5 t
6
U
T
Nisbi xəta üçün (3) ifadəsindən şərt ala bilərik:
η = ∆ Uçıx. ∕ Uçıx.max. < 2-(n-1)
∕ ( 2 – 2-(n-1)
) ≈ 2-n
n =10 olduqda
η < 2-10
≈ 0.001 = 0.1 %
c) Baxdığımız çeviricinin çatışmazlığı:
- müxtəlif müqavimətli yüksək dəqiqli registorlardan istifadə olunur;
- triggerlərin çıxışı gərginliklərin yüksək dəqiqliyini tyin etmək çətindir.
2.RAÇ-ın çıxış gərginliyini təyin edək:
Çıxış gərginliyi ikilik ədədin ayrı – ayrı dərəcələrindəki vahid qiymətinin çəki əmsalına
mütənasib olur, p – dərəcəli sayğacın ikilik ədədin dərəcələrini an, an-1, ... ,a1 ilə işarə etsək,
RAÇ-nin çıxış gərginliyinin ifadəsini alırıq:
Uçıx. = 1/3 · E · (an + 2-1
· an-1 + 2-2
· an-2 + , ... , + 2-(n-1)
· a1) = 1/3 · E · 2-(n-1)
· (2n-1
an + + 2n-2
· an-1 + 2n-3
· an-2 + , ... , + a1) = 1/3 · E · 2-(n-1)
· N
Beləliklə:
Uçıx. = 1/3 · E · 2-(n-1)
· N alınır.
İnformasiyanın analoq rəqəm və rəqəm analoq çevrilməsi prinsipii
Analoq formadan siqnalın rəqəmli formaya çevrilməsi analoq – rəqəm çevrici adlanan
qurğuda aparılır. Siqnalların analoq formadan rəqəmli formaya çevrilmə prosesini üç
mərhələyə bölmək olar: diskretləşdirmə, kvantlama və kodlaşdırma. Vaxta görə gərginliyin
dəyişməsinin rəqəmli formaya çevrilməsi prosesinin mahiyyətini aydınlaşdıraq.
a)Fasiləsiz siqnalların diskretləşdirilməsi. Diskretləşdirmə prosesi vaxta görə fasiləsiz
siqnalın ayrı-ayrı qiymətinin, müəyyən T zaman intervalının ani qiymətinə uyğun seçilməklə
aparılır. T intervalı zamanın takt intervalı adlanır (şəkil 1). t1, t2, t3, ... anı isə zamanın takt anı
olub hesabatı tıyin edir. Siqnalın diskret qiymətini elə kiçik T takt intervalında aparmaq
lazımdır ki, analoq formada siqnalı tələb olunan dəqiqliklə bərpa etmək mümkün olsun.
b)Kvantlama əməliyyatı. Kvantlama əməliyyatının mahiyyəti ondan ibarətdir ki,
kvantlama səviyyəsi adlanan tor yaradılır (şəkil 2). Bu səviyyələr bir-birinə nəzərən
kvantlama addımı adlanan ∆ kəmiyyəti qədər sürüşdürülür. Hər kvantlama səviyyəsinə sıra
nömrə ( 0, 1, 2,...) yazılır. Diskretləmə nəticəsində alınmış gərginliyin başlanğıc qiymətləri
ona yaxın kvantlama səviyyəsi ilə əvəz olunur. Beləliklə şəkildə göstərilən diaqramında t0
anındakı gərginliyin qiyməti ona yaxın 3 nömrəli kvantlama səviyyəsi ilə t1 takt anındakı
gərginliyin qiyməti ilə ona yaxın 6-cı səviyyə ilə əvəz olunur və bu proses davam etdirilir.
Təsvir etdiyimiz proses kvantlama prosesi adlanır. Bu əməliyyat seçilmiş vaxt anında analoq
gərginliyinin qiymətini kvantlama səviyyəsinə yuvalaşdırır. Hər bir yuvalaşdırma prosesində
xəta yaranır. Belə xəta kvantlama küyü adlanır. Kvantlama küyü ARÇ-nin
75
110 111 100 001 010 100
t
t
t t
0 t
1 t
2 t
3 t
4 t
5 t
6
7
6
5
4
3
2
1
0
∆
3 6 7 4 1 2 4
011
layihələndirilməsində elə səviyyəyə endirilib ki, tələb olunan dəqiqliklə siqnali vermək
mümkün olsun.
v) Kodlaşdırma. Siqnalların analoq – rəqəm çevrilməsinin növbəti əməliyyatı
kodlaşdırma adlanır. Gərginliyin yuvarlaqlaşdırılmasına qiyməti kvantlama səviyyəsinin
uyğun nömrəsi ilə əvəz olunur. Şəkildə göstərilən diaqrammada bu ədədlərin ; 3, 6, 7, 4, 1, 2,
və s. ardıcıllığı alınır. Bu qayda ilə alınmış ədədlərin ardıcıllığı ikilik koda çevrilir.
Dərəcə növlü ARÇ
Elektirik xarakterli siqnalları, o cümlədən telefon, televiziya və digər növ məlmatları
rabitə kanalı vasitəsiylə ötürdükdə, yaxud da işlədikdə analoq rəqəm çevricilərindən istifa-də
olunur.Siqnalların çevrilmə prosesi yəni diskretləmə, kvantlama, kodlaşdırma əməliy-
yatlarının aparılmasında müxtəlif növ ARÇ-lərdən istifadə olunur. Dərəcə tipli analoq rəqəm
çevricisinin struktur sxemi şəkildə göstərilib. Ugir. giriş gərginliyinə mütənasib ikilik ədəd
reqistrdə formalaşır. Ədəd reqistri RS tipli reqistrdə yığılı. Əvəlcə ədəd reqistrinin böyük
dərəcəsinin triggerinə Tqn vahid yazılır. Reqistrdə alınmış ədəd rəqəm analoq çevrici
vasitəsiylə Uəks rab. gərginliyinə çevrilir. Ugir.≥ Uəks r. şərti ödənilirsə, deməli həqiqətən də
ədədin böyük dərəcəsində vahid vardır. Şərt ödənilmə-dikdə Tqn sıfır səviyyəsinə keçirilir.
Sonra vahid reqistrin (n-1)-ci dərəcəsinə yazılır. Ugir. gərginliyi Uəks r. gərginliyi ilə müqayisə
olunur. Bu anda reqistrdəki ədəd aydınlaşdırılır. Başqa sözlə reqistrin bu dərəcəsinrə vahid
saxlanılır və ya sıfır səviyyəsinə qaytarılır. Beləliklə reqistrin n dərəcəsində yoxlama prosesi
aparılır və nəticədə alınmış ədəd çıxışa ötürülür.
Şevricidə göstərdiyimiz əməliyyatın yerinə yetirilməsinə baxaq. Takt impulsu Tqn
triggerini “1” vəziyyətinə gətirir, qalan Tq1, ..., Tqn-1 triggerləri sıfır vəziyyətinə gətirilir.
Həmin impulsla sürüşmə reqistrinin RG böyük dərəcəsinə “1” yazılır və reqistrin n-ci
çıxışında “1” məntiqi səviyyə yaranır.
Komparator Ugir. gərginliyini Uəks rab. gərginliyi ilə müqayisə edir, Ugir. < Uəks rab. şərti
ödənıldikdə onun çıxışında 1 məntiqi səviyyə alınır.
76
Əks rabitə növlü ARÇ
Analoq siqnalının rəqəmli siqnala çevrilməsində müxtəlif prinsiplərdə qurulmuş sxemlərdən
istifadə olunur. Əks rabitə sxemli analoq-rəqəm çevricisinin struktur sxemini şəkildə
göstərildiyi kimidir. Takt impulsun (Tİ) təsiri ilə sayğac sıfır vəziyyətinə keçirilir. Sayğacın
çıxış kodunu ona proporsional gərginliyə çevirən rəqəm-analoq çevricisinin çıxışında 0
gərginliyi Uəks r.= 0 yaranır və Ugir > Uəks r. bərabərsizliyi alınır. Belə halda K komparatorunun
çıxışında yaranan məntiqi 1 səviyyə “VƏ” elementinin girişinə təsir edir və onu açır. İmpul
generatorunun verdiyi imouls ardıcıllığı açardan keçərək sayğacın girişinə qəbul olunur.
Sayğaca qəbul olunan hər bir impuls onun qiymətini bir qiymət artırır. Rəqəm-analoq
çevricisinin çıxış gərginliyi bir pillə artır. Uoc gərginliyinin qiyməti artaraq Ugir
gərginliyindən çox olduqda (və yaxud bir səviyyədə) K komparatorunun çıxışında 0 məntiqi
səviyyə alınır və impuls generatorundan sayğaca qəbul olunan impulslar kəsilir. Bu anda
sayğacın ikilik kodu Ugir gərginliyinə mütənasib olur. Əks rabitə sxemli ARÇ-də xətti
dəyişən gərginlik generatorundan istifadə edilmədiyindən onun apparat xətası gərginliyi
zaman intervalına çevirən ARÇ-dən az olur.
Çıxış
Giriş
Sürüş.
im. döv.
Ədəd
reqistri
Konyu
ktor
Sürüşmə
reqistri
Kompa
rator
Açar
Takt impuls dövrəsi
Uə.r.
RA
Ç
Uəks r.
Ugir..
Takt impulsu
Çıxış kodu
İmpuls
generatoru. Sayğac RAÇ
Komparator
&
77
İzləmə tipli ARÇ
Analoq rəqəm çevricilərinin bir çoxu dövrü rejimdə işləyirlər. Belə qurğularda hər bir
takt impulsu çevricini başlanğıc vəziyyətə gətirir, bundan sonra çevirmə prosesi başlayır.
Çevricinin işləmə sürəti məhdudlaşdırılır, xüsusən də sayğacın işlənməsində, kiçik dərəcənin
vəziyyətinin dəyişməsi yüksək tezliklərdə aparılır.
Təcrübədə qeyri dövrü çevricilərdən tez-tez istifadə olunur. Belə çevricinin struktur
sxemi şəkildə göstərilib. Ugir. > Uəks r. olduqda sayğac düz sayma rejimində işləyir. İmpuls
generatorundan qəbul olunmuş siqnallar sayğacın sayını artırır, uyğun olaraq Uəks r.
gərginliyinin qiyməti də artır. Bu proses Ugir. gərginliyinin səviyyəsinə qalxana kimi davam
edir. Ugir. < Uəks r. olduqda sayma əks rejimdə aparılır. Ugir. = Uəks r. olduqda proses
dayandırılır. Ugir. Gərginliyinin qiyməti Uəks r. gərginliyi ilə izlənilir. Tələb olunan anda Ugir.
gərginliyinin qiymətinə proparsional sayğacın çıxışından ikilik kod götürülür.
Çııxış kodu
Ugir.
Uəks r. İmpuls
generatoru. Sayğac RAÇ
Komparator