ankara. fjntvbrsttbst...5.2.kwic, kwoc indeksleme 45 5.3.precis 50 5.4.tam metin indeksleme 51....
TRANSCRIPT
ANKARA. fJNtvBRStTBStSOSIAL BtLtJILBR RNSTtTfJSfJ
tNDBKS, bDBKSLBlfIB TERM.KLERtwe
BtLGtsA.TA.B IJYGIJL.&.A.SI
DOKTORA TEZi
KUTUPHANECiLiK ANABiLiM DALI
SACtT ARSLANTEKtN
187
ANKARA
ARALIK, 1991
1 C 1 N0 E K 1 L E R
ONSOZ .......•......................................... II
lC1NDEKlLER III
TANIMLAR
I.GtRl~ 1-9
1.Ama C 3
2. Kapsam ve DOzen 4
3.Terimler 6
Not1ar 0 • • • • • • • • 9
II.INDEKSLEME 10-58
1.1ndeksleme Dilleri 21
2.1ndekslemenin Tutarllllglnln Ol~ulmesi 22
2.1.Tutarll1lgl Belirleyen Faktorler 24
3.1ndekslemenin Niteligi 27
4.Post-Coordinate Indeksler .•....................• 28
4.1. Thesaurus 33
4.2.Konu Ba~11g1 Listeleri 34
5.Pre-Coordinate !ndeksler 40
5.1.Zincirleme Indeks 43
5.2.KWIC, KWOC Indeksleme 45
5.3.PRECIS 50
5.4.Tam Metin Indeksleme 51
Not1ar 54
III.BILG1SAYARLAR VE INDEKSLEME 58-81
1.B11g1sayar1arln B11g1 Merkez1erinde Ku11anlml .. 59
2.B11gisayar1arln !ndekslemede Kullanllmasl 64
2.1. Bilgisayara Dayall Indekslemede Veri Tabam
01 u~turulmas, 65
3.Bilgisayara Dayall Tarama 69
4.Tarama Strat~jisi 73
N-ot.l ar 79
IV.TORKIYE'DE DURUM 82-95
Notl·ar ·.. 0.............................. 95
V. SO·HUe ••••••••••••••••••••••.•••••••••••• 0 • • • • • • • • • • • 97
EK:ORNEK INDEKSLEME PROGRAMI 110-121
Bl BUVOGRAFYA 122
\
II.INDEKSlEME
Ad1 ister kutuphane, ister dokumantasyon merkezi,
isterse enformasyon merkezi olsun, butun bilgi merkezlerinin
temel i~levi, depolad1klar1 bilgiye kullan1c1lar1n1n
gereksiniml eri dogrultusunda ul a~makt 1r. "Depol ama" terimi i le
anlatllmak istenen §ey her tUrlu bilginin ve bilgi ta~lYlclslnln
nerede bulundugunu belirlemek i~in yap11an i§lemdir. Depolanml~
olan bu bilgiye ula§ma i§lemi ise genel olarak BllGl ERl~lM
olarak adlandlr111r.(I)
tndeksleme, bilgi eri§imde kullanl1an temel i~lemlerden
biri, belki de en onemlisidir.Ancak burada soruya dogrudan yan1t
veren "eri~im" ile yukar1da sozunO ettigimiz, bilgi i,eren
dokuman ya da dokumanlara ula§lm1 ifade eden "bilgi eri~im"i
birbirine kar1~t1rmamak gerekir. Bilgi eri~imde bilginin
kendisini degil; bilgi ta~1Ylclslna ula~lm soz konusudur.(2)
Bir indeksin temel i~levi de, indeksleme arac191yla
depolanml~ alan dokUman ya da dokumanlara eri~imdir. Bu depolama
indeksleme ile belli kurallar dogrultusunda yapl1maktad1r.
Depolama ve eri§im birbirinden ayrllmaz iki i~lemdir.
Indeksleme i~lemi, depolama SlraSlnda ba~lar ve eri~im sonuna
kadar devam eder. Burada gozden ka~lrl1mamasl gereken iki nokta
~udur: (a) Bilgiye gereksinim duyan ki~i, kendisinin 0 bilgi
10
ile ilgili dokQman ya da dokQmanlarln yer aldlgl indeksi daha
verimli bir ~ekilde kullanabilmesi i~in indeksin haZlrlanl~lnda
uygulanan indeksleme ilkelerine gereksinim duyar,(b) lndeksleme
yapa ki~i ise, haZlrlanacak indeksin potansiyel kullanlCllarlnln
kimler olacaglnl hesaplamak zorundadlr.(3)
lndekslemede Qzerinde onemle duracaglmlz nokta, temelde,
konu indekslemesidir. Her ne kadar yazar ve eser adlarl i~in de
bazl indeksleme teknikleri soz konusu ise de, bunlar konu
indekslemesi kadar zor ve karma~lk degildir.
Konu indekslemesi, ozel bir konuda gereksinim duyulan
ilgili dokuman ya da dokQmanlara eri~imi saglayan bir dizi
i~lemle ger~ekle~tirilir. Bu tarzdaki bir indekslemede
kar~lla~llan ilk sorun, dokQmanln hangi konuda oldugunun
saptanmasldlr. Her zaman kolay olmayan bu i~, iyi bir
indekslemede yapllabilmesi ve dokUmanln KONU ANAL1Zl'nin dogru
ve tam olarak yapllabilmesine baglldlr.
lndeksleme i~leminin ilk ve en onemli a~amasl olarak kabul
edilen konu analizinde indeksleme i~lemini yapan ki~i dokQmanln
konusunu, en aZlndan genel terimlerle, a~lk~a
belirlemelidir.Bu ki~inin belirtilen i~lemi yapabilmesi i~in
bilgi alanlarlnln tOmUnde uzman olmasl gerekmez. Bununla
birlikte alanlarln yaplsl ve aralarlndaki ili~kinin bilinmesi
boyle bir ~all~mada son derece yararlldlr. Bu da gostermektedir
11
ki, KONU ANAL1Zt, belli bir bilgi alanlnln analizi degil,
dokumanln i~inde yer alan konu ya da konularln belirlenmesidir.(4)
Bu belirleme i~lemi ile dokOman i~inde yer alan konu ya ~a
konular, indeksleme i~lemi i~in uygun olan terimler ile ifade
edilir. Yani, konular kavramlar halinde belirlenir ve bu
kavramlar uygun terimlere adlandlrlllr.(5)
Sir indeksleme i~leminde dokuman i~inden ~ok saYlda kavram
belirlenmesi AYRINTILI (EXHAUSTIVE) bir indeksleme yapl1dlglnl
gosterir.(6)
Ayrlntlll bir indeksleme yapll1p yapllmadlg1 aynl
dokUmanln iki ayrl ki~i ya da merkez taraflndan indekslenmesi
sonucu kar~lla~tlrmall olarak ortaya konulabilir.(7) Ornegin, X
dokumanl i~;n A merkez; xl, x2, x3, x4, x5 ~eklinde be~ kavram
belirlemi~ olsun. Aynl dokOman i~in B merkezi de xl, x2, x3 gibi
u~ kavram belirlemi~ olsun. Bu durumda A merkezi, B merkezine
gore daha ayrlntlll bir indeksleme yaplyor demektir. 0 halde
denilebilir ki, ayrlntll1 indeksleme merkezin indeksleme
politikasl ile dogru orantllldlr ve kullanlcllarlnln
gereksinimleri goz cnUne allnarak saptanlr. Eger ayrlntl1l bir
indeksleme yaplllyor ise, yani her dokUman i~in ~ok saylda
kavram saptanlyorsa, bu durum DER1NLEMES1NE (DEPTH) indeksleme
politikasl olarak adlandlrl1lr.(8)
Bir dokumanln indekslenmesinde insan faktcrUnun cnemi ~ok
12
bUyUktUr. DokOmanln i~inde yer alan ve konuyu ifade eden
kavramlarln saptanmaslnda her ~ey indeksleme yapan ki~inin
kararlna baglldlr. Bu konuda kesin bir kriter btilunmamakla
birlikte, ;~lemi kolayla~tlracak bazl yollar vardlr. Bunlarln
ba~lnda da, dokUmanln i~inde yer alan konu ya da konular ile
bunlara bagll alt konularln saptanmasl anlamlna gelen
indekslemede OZETlEME (SUMMARIZATION) i~lemi gelir.(9) Ornegin,
"Fatih D6neminde KOtUphaneler" konulu bir dokUmanln 6zetleme
i~lemi yaplldlglnda ~6yle bir sonu~ kar~lmlza ~lkar:
KUtGphaneler : Osmanll imparatorlugu : 15.YGZY11
Burada birbirlerine karl§tlrllmamasl gereken noktalar
"6zetleme i§lem;" ile "derinlemesine indeksleme"
politikalarldlr. Yukarldaki Dzetleme i§leminde tUm kavramlar
ifade edilmemi~ olabilir. Ornegin dokUman, Fatih devrindeki
kUtGphanelerin toplumdaki yerlerini, ya da bu kGtOphanelerde
yapllan i§lem ve hizmetleri, veya bunlarln hepsini a~lkllyor
olabilir. Bu kavramlar indekslemede yer almasl gerektigi halde
6zetlemede g6rUlmemektedir.
Sir dokOmanln indekslenmesinde bundan sonra karar
verilecek nokta, konu analizi yaparken kabul edilen kavramlarln
SPESiFIKLiGl'nin (SPECIFICITY) derecesidir. Bu konu SaYln
Do~.Dr.Necmeddin Sefercioglu'nun doktora tez ~all§maSlnda
ayrlntlll olarak incelenmi§tir. Do~.Dr.Sefercioglu, eserinde
13
"spesifiklik ilkesi"nin yanlslra daha baika ilkelere de
deginmiitir. Bunlara, S1raSl geldiginde bizim ~a11~mamlz i~inde
de yer verilecektir.(10)
Bir terimin spesifik derecesini saptarken dokuman i~inde
yer alan kavramlar araslndaki iliikiye bakmak gerekir. Bu
iliikiyi TOR/CINS (GENUS/SPECIES) olarak nitelemek mOmkundur.
Indekslemede bu iliiki, bir tur ile bu ture ait ~eiitler
araslndadlr. Ornegin, universite kOtuphaneleri, kutuphane
turunun cinsi durumundadlr. Aynl zamanda, universite
kutOphaneleri ile halk kiltOphaneleri, kutuphane tilrunun
~e~itleridir.(ll)
Do~.Dr.Sefercioglu, doktora ~allimaslnda spesifiklik
konusunda, konu giri~ler;n;n YUkarlda anl1an cins altlnda
yapl1masly1a, konuya dogrudan ulailmln sag1anacaglnl
be1irtmektedir. Vine aynl eserde, her kutuphane i~in durumun
boyle olmadlgl, Ornegin, bir halk kutuphanesi ile bir universite
kutuphanesi i~in gereksinimlerin farkll olacagl, bu durumda da
konu giri~inin cins altlnda yapl1mayabilecegi belirti1miitir.(12)
Indekslemenin iki i~lemi AYRINTILILIK ve SPESIFIKLIK,
bilgi eri~im sisteminin tutarllllglnl belirleyen iki onem1i ol~Ume
dogrudan etki eder. Bu iki 61~um, tarama sonucunda ortaya ~lkan
ER1~lM ve KESINLIK (RECALL ve PRECISION) oranlarldlr.Eger bir
kullanlclnln gereksinimi i1e i19i1i dokUman1arln tilmune eri~im
14
ger~ekle~ebiliyor ise, bu durumda kullanllan indeksin eri~im
oranl %100 olarak belirtilir. Ancak , teorik" olarak bunun
saglanmasl i~in tek yol dermede bulunan tOm dokOmanlarln tek tek
taranmasldlr. Bu durumda da, konuyla ilgisi olmayan dokOmanlar
da elden ge~ecektir. Bu da indeksin kesinlik oranlnl
dU~Orecektir. ~OnkO, bir indekste ne kadar az dokOman taranlp
konuyla ilgili olarak ne kadar ~ok dokOman elde edilirse,
kesinlik oranl 0 derecede yOkselecektir.(13} Eri~im ve Kesinlik
oranlarl i~in ~u formUlleri vermek mOmkOndOr:(14}
Eri~ilen ilgili dokUman saY1SlER1~lM ORANI = x 100 %
Dermedeki ilgili dokOman saY1S1
KEstNLtK ORANIEri~ilen ilgili dokOman saY1Sl
Dermede taranan dokUman saY1S1x 100 %
Qrnek verecek olursak, dermemizde A konusunda 20 adet
dokOman bulunsun. 50 dokOmanl tarayarak bunlarln 15'ine eri~imi
ger~ekle~tirebilecegimizi varsayal1m. Bu durumda yukarldaki
formOlleri kullanacak olursak,
15ER1~tM ORANI =---- x 100 %= %75
20
15KEstNLtK ORANI =---- x 100 %= %30
50
15
sonucuna Ula~lrlZ.
Konu analizinde, bazl durumlarda, ozetleme yaparken birden
fazla CtNS'le kar§lla§abiliriz. Dokumanln i~erdigi tum konularl
belirtmek i~in cinslerin tumunU belirlemek gerekir. Drnegin,
"KDtDphanecilikte Teknik Hizmetler t~in Hazlrlanml~ Bir SozlUk"
adll bir eserin ozetlemesi ~u §ekilde yapllabilir:
KUtDphanecilik Teknik Hizmetler : SozlDk
Cinsler araslndaki ayrlmln belirlenmesi, konu analizindeki
girdileri indekslemenin en onemli noktalarlndan biridir.
Yukarldaki ornekte KUtUphanecilik, bir Disiplin'dir. Disiplin,
bilginin bir dall olarak tanlmlanabilir.Teknik Hizmetler ise,
tek ba§lna konuyu ifade etmeyen bir PHENOMEN'dir. Birden fazla
disiplin taraflndan Dzerinde ~all~ma yapllabilir ve disiplin
alanlnda yapllmakta olan bir ~all§maYl belirtir.(15)
Konuyu belirten kavram veya kavramlar dokDmanln ne
hakklnda oldugunu gosterir. Bunun yanlnda bir de dokDmanln
bi~imini belirten kavramlar vardlr ki, bunlar da bize dokGmanln
F1Z1KSEL Bl~lM'inin ne oldugunu a~lklar. Fiziksel bi~ime ili§kin
kavramlar, konuya ili~kin kavramlarl etkilemez ve degi§tirmez.
Drnegin,"Kullanlcl Egitimi" konulu bir dokuman, film ya da kitap
bi~iminde olabilir. Ancak, fiziksel bi~imi ne olursa olsun, konu
bundan etkilenmez.(16)
16
Bi,ime ililkin bir ba§ka kavram grubu da, SUNUS Bt~tMt'ne
ililkin olanlardlr. Bu gruptaki kavramlar, dokQmanln konu
i,eriginin ozel dilzenini belirtir. Sunu§ bi,imine ili§kin
cins'ler araslnda §unlar saYllabilir:
- Dil: TQrk~e, tngilizce, Almanca vb.
- Matematiksel Bi~im: tstatistikler, formillller vb.
- Edebi Bi,im: Denemeler, mektuplar vb.
- Resim Bi,imi: Diyagramlar, ~izimler, lekiller vb.
- Dermeye tlilkin Bi~im: Ansiklopediler, antolojiler vb.
- Anahtar Eserlere tlilkin Bi~im: Bibliyografyalar,
indeksler vb.(l7)
Bazl durumlarda Bi,im'e ililkin kavramlar Disiplinlerden
daha fazla onemlidir. Drne~in, "Tilrkiye Tarihi" konulu bir
dokilmanda Tilrkiye, Bi,im'e ili§kin bir kavram, Tarih ise bir
Disiplin olarak gorillse de, Tilrkiye kavraml, bize dokilmanln ne
hakklnda oldugunu Tarih'ten daha fazla ifade etmektedir. Bu
durumda TQrkiye, ENTELLEKTOEL Bt~tM (INTELLECTUAL FORM) dir.(18)
Phonemen'e ililkin kavramlar, ne §ekilde olursa olsun tek
ballarlna bir anlam ifade etmez, ancak yanlarlna geldikleri
disiplin ile bir biltiln olulturur ve bir anlam tallrlar. Bu
kavramlar, dermenin bilyilk bir klsmlnda kullanllabilen
kavramlardlr ve FASET (FACET) (19) olarak
17
adlandlrlllrlar. Slnlflama sistemleri taraflndan slkllkla
kullanllan faset'ler, alfabetik konu yakla~lml i~in de
kullanllabilir.Ozellikle Evrense] Onlu Slnlflama Sistemi, buyuk
ol~Qde faset'lerden yararlanlr. Faset'lerin alfabetik
indekslerde ve slnlflama sistemlerinde kullanlml B.C. Vickery'in
eserinde ayrlntlll olarak ele al1nml~tlr.Biz konuyu dagltmamak
i~in burada daha fazla ayrlntlya girmiyoruz.(20)
Bir dokumanln i~erdigi kavramlar, sozunu ettigimiz
noktalar dikkate allnarak saptandlktan sonra, Slra bu
kavramlarln indeks terimleri.olarak adlandlrllmasl i~lemine
gelir.Terimlerin secilmesinde de bazl noktalara dikkat etmek
gerekir.
Terimlerin se~ilmesinde dikkat edilecek noktalarln
temelini Cutter'ln ve Haykin'in ortaya koydugu ilkeler
olu~turur.Do~.Dr.Sefercioglu, call~maslnda bunlarl be~ ilke
olarak toplaml~tlr:(21)
1. Okuyucunun hedef allnmasl ilkesi: Indeks hazlrlanlrken
gOdOlen ama~, kullanlclnln eri~mek istedigi dokumanlara kolayca
ula~masldlr. Bu ula~lmda eri~im oranlnl yukseltmek i~in
kullanlclnln konuya nasll yakla~acaglnln onceden tahmin
edilmesi yerinde olacaktlr. Indeksleme yapan ki~inin kullanlcl
grubunu yaklndan tanlmasl, isteklerini ve tarama tarzlnl
saptayabilmesi onemlidir.
18
2. Tek'lik ilkesi: Bu ilke~en ama~, aynl konuyu ifade eden
birden fazla terimin bulunmasl durumunda, kullanlclnln zor
duruma dU~meden tUm dokUmanlarl tek bir ba~11k altlnda
bulabilmesidir.Boylelikle, aynl konuyu ifade eden dokUmanlar
indekste, de9i~ik yerlerde olmayacaktlr.
3. Spesifiklik ilkesi: Bu ilke Uzerinde daha once
duruldu9u i~in burada daha fazla ayrlntlya inilmeyecektir.Ancak,
spesifik terimlerin konuya do9rudan ula~1ml sa9layabilece9ini,
bunun yanlnda kullanlclnln gereksinimlerinin neler oldu9unun
saptanmaslnln onemli oldu9unu hatlrlatallm.
4. Kullanl~ta yayglnllk ilkesi: Konu giri§i olarak
se~ilecek terimlerin, kullanl§ta yayglnll91 bir anlamda
"Okuyucunun Hedef Allnmasl tlkesi" ile ba9lantllldlr. Kullanl§ta
yayglnl1k ilkesi uyannca terim olarak se~ilecek kelime ya da
kelimeler, kullanlmda belli bir yayglnll9a sahip olmall,
kullanlcl, ilgilendi9i konuyu bu terimler altlnda aramalldlr.
tndekslemede de bu ilke ge~erli olabilir. Ancak, terimlerin
se~ilmesinde s1kllkla kar§1la§1lan bir ikilem, bunlarln,
bilimsel mi yoksa gUnluk dildeki kullanlmlarlnln ml se~ilece9i
sorunudur. Bu durumda karar, indeksleme yapan ki§inin birinci
ilkeyi de goz onUne alarak verecegi karara baglldlr.
5. Yabancl dilden terimler kullanmama ilkesi: Bu ilke
uzerinde tartl§mak bile gereksiz gorulmektedir. Bazl durumlarda
19
saklnca yarataca~1 s6z konusu gibi g6rOnse de, ilke altlnda
verilen a~1klama, bu saklncaYl ortadan kaldlrmaktadlr.
A~1klamada, "(a) yerli dilde konuyu belirtecek uygun bir terim
bulunmadl~1 ve (b) 6zellikle bilimsel adlarda, yabancl terimin
ana dildekine g6re tam bir kesinli~e sahip oldu~u durumlarda"
yabancl dildeki terimin kullanl1abilece~i belirtilmi~tir.
Bunlar dl~1nda dikkat edilecek noktalardan biri,
yazl1l~larl aynl olan fakat cOmledeki anlaml degi~ik olan
kelimelerdir (Homographs).(22) Tarama s1raslndaki kombinasyonlar
buna bir 61~Ode a~1kllk getirebilir. 5rne~in "Yazma" kelimesinin
taranmaSl istendi~inde, bunun kOtOphanecilikteki yazma eserleri
mi, yoksa bir tekstil OrOnO olan yazmalarl ml kastettigi
kombinasyonla belirlenebilir.
Di~er bir nokta da, tOm isimlerin tekil ya da ~o~ul
olabilece~idir. Bunlarln her iki tarzlnln da indekste yer
alabilece~i dO~On010rse, birli~in sa~lanabilmesi i~in, indeks
teriminin se~ilmesinde hangisi kullanl1malldlr ?
Konularln birden fazla kelimeden meydana gelmesi her zaman
so-run olmu~tur. 5rne~in, "Ticari Gemiler" konulu bir dokOman
i~in hangi kelime konu giri~i olarak kullanl1malldlr? Genelde
tercih edilen, her iki kelimenin de d6nO~Omlti olarak
kullamlmasldlr.
20
BaZl durumlarda iki temel konunun birle§mesinden olu§an
konu giri§leri s5z konusudur. 5rnegin, "Ansiklopediler
Bibl iyografyasl " konulu bir eserde konu giri§i ne olmalldlr ?
Burada da kelimeler d5nU§OmlO olarak ele allnabilir. Ancak,
Bibliyografya-Ansiklopedi ile Ansiklopedi-Bibliyografya aynl
anlaml ifade etmeyebilir.
II.1.1NDEKSLEME DILLERl:
Konu analizine ve bunda saptanan kavramlarln indeks i~inde
ifade edilecegi terim ve kelimelere d5nU§tUrOlmesinde dikkat
edilmesi gereken noktalara degindikten sonra; §imdi de
indeksleme slraslnda indeksin temellendirildigi INDEKSLEME
DILLER1'ne deginelim.
Genel olarak, indeksleme dilleri Oce ayrlllr:
1. KontrollU (Controlled) Indeksleme Dili: Bu slnlfa giren
en 5nemli 5rnekler, Sears List of Subject Headings, LC List of
Subject Headings ve bir~ok konuda hazlrlanml§ olan
Thesaurus'lardlr. Bunlar, dokOmanln indeksleme i§lemine
ba§lamadan 5nce hazlrlanml§ listelerdir. Indekste kullanlml
kabul edilen terimler, bu tOr listelerin catlslnl olu§turan
kontrollO bir dile dayandlrllarak slralanlr. Daha sonra
indeksleme yapan ki§i, elindeki dokOmanda yer alan kavramlarl
ifade eden terimleri bu listeden se~er. KontrollU indeksleme
21
dilleri genellikle indeksleme terimlerinin bir ki~i taraflndan
belirlendigi sistemlerde kullanlllr.(23)
2. Oogal (Natural) Indeksleme Oili: Bu tUr indeksleme
dilinde dokUmanln dili indeksleme dili olarak kullanlllr. Burada
dokUman i~inden allnan kelimelerden olu~an terimler, indeks
giri~i olarak kullanlllr. Ancak bu durumda dokUmanln i~indeki
kelimelerin tek tek taranmaSl soz konusudur. Bu da manuel olarak
yaplldlglnda olduk~a gO~ bir i~tir.(24)
3. Baglmslz (Free) Indeksleme Oili: Bu indeksleme dili
kontrollU indeksleme dilinden kolayca ayrlllrsa da, dogal
indeksleme dili ile ~ok benze~ir. Bu grupta dokuman i~indeki
kavramlarl ifade eden herhangi bir kelime ya da terim indeks
giri~i olarak kabul edilebilir. Kelime ya da terim belli bir
listeden allnmadlgl i~in kontrolU zor, buna kar~lllk bir liste
ile Slnlrll olmadlgl i~in de konularl ifade etmede daha
yeterlidir. Oogal indeksleme dili ile olan benzerligi, yine
belirli bir listeye bagll olmamaslndan ileri gelmektedir.(25)
II.2.1NOEKSLEMENIN TUTARLILIGININ OL~OLMES1:
Onceki bolUmlerde bir indeksin eri~im oranl ile kesinlik
oranl Uzerinde durulmu~tu. Burada deginmek istedigimiz nokta,
bir indekslemenin tutarllllglnln nasll ol~Ulebilecegi, bunda
hangi kriterlerin kullanlldl91dlr. Bu i~lem esnaslnda,
22
gerekenler, bir dokUman ile bu dokUman1n indekslenmesini yapacak
birden fazla ki§idir. Elimizdeki dokUman degi§ik ki§iler
taraf,ndan indekslenir. Bu ki~ilerin olu§turduklar1 indeks
giri§leri kar§11a§t1r,11r, indeks giri§leri aras1ndakibenzerlik
ya da ayr,l,k, tutar111,k oran1n1 saptamada yard,mc1 olur.(26) Bu
konuda en bilinen formUl §oyle gosterilebilir:
Inci ve 2nci Ki§inin Se~tigi Ortak tndeks Giri§leri SaY1s1
Inci Ki§inin + 2nci Ki§inin Se~tigi tndeks Giri§leri SaY1s1
Bunu sembollerle ifade etmeye ~al'§1rsak, §oyle bir gorUnUm elde
ederiz:
X=y saY1S1 (ortak indeks giri§lerisaY1s1>Tutarl,11k Oran1 -----------------
t + z indeks giri§leri saY1S1
Burada x ve y, 1. ki§inin ve 2. ki§inin indeks
giri§i olarak ortak tesbit ettigi terimleri; t, 1. ki§inin
se~mi§ oldugu indeks giri§ saY1S1nl; z, 2. ki§inin se~tigi
indeks terim saY1Slnl belirtmektedir. Ornek verecek olursak, bir
dokUman iein 1. ki§i 7 indeks giri§i (a, b, c, d, e, f, g); 2.
ki§i ise 5 indeks giri§i (a, b, e, f, h) saptaml§ olsun. Bu
durumda yukarldaki formU1U uygulayacak olursak, (GorUldUgU gibi,
her iki ki§i de 4 terimi ortak indeks giri§i olarak
benimsemi§tir (a, b, e, f» kar§1m1za §oyle bir sonue ~1kacaktlr.
23
4 4= ------ = 0.33
7+5 12
sonucu elde edilecek ve bu dogrultuda indekslemenin tutar11l1k
oran1n1n %33 oldugu soylenebilecektir.
11.2.1. TUTARLILIGI BELIRLEYEN FAKTORLER:
Bir indeksin tutar11g1, yukar1da da bahsedildigi gibi,
indeks terimi olarak se~ilen indeks giri~leri ile indeksleme
i§ini yapan ki~i Uzerinde yogunla~maktadlr.(27)
Bu iki temel ogeye etki eden faktorlerin indeks
Uzerinde de buyuk rol oynayacagl bir ger~ektir.Bu hususta ilk
faktor olarak, indeks giri§i i~in secilmi§ terimlerin saY1S1 ele
a11nabilir. Indeks giri§i olarak secilmi§ terimlerin saY1S1nl
tutar1111k yuzdesi ile kar~1la~t1rmall bir grafik haline
donU~tUrecek alursak, once yUkselen sanra al~alan ve nihayet
tekrar yUkselen bir grafik elde ederiz (Bkz. ~ekil 1).(28)
TU YT 0A ZR DL E1 SL 11K
Belirlenen Terim SaY1s1~ekil 1.
24
Bunun nedeni,bir dokOman i~in se~ilmi~ terimler saylca az oldugu
takdirde bu terimlerin dokOmanln genel konularlnl ifade
edecegi, bu durumda da ka~ ki~i bu dokUmanl indekslerse
indekslesin, aynl terimleri se~me olasll1g1nln yOksek olacagl
ortadadlr. Bu da,tutarllllgln yOzdesinin yOksek olacagl anlamlna
gelir. Ancak, terim saYlsl arttlk~a bu durum ayrlntlya
inildigini gosterir ki, bu durumda da, farkll ki~iler
ayrlntlya farkll a~11ardan yakla~abilecek, sonu~ta toplam terim
saY1Sl araslnda benzer ya da e~ olanlar aZlnllkta kalmaya
ba~layacaktlr.Bu da, tutarllllgln yuzdesinin ayrlntlya inildik~e
dO~ecegini gosterir. Terim saptamada ayrlntlya inme i~ini devam
ettirecek olursak, bir dokOmanln tUm ayrlntllarlnln terim olarak
ifade edilmesi gUndeme gelecektir ki, bu durumda da tutarllllk
yUzdesinin tekrar yOkselmesi soz konusudur.
Bir indeksin tutarll11g1nl belirleyen bir diger faktor,
indeks dilinin kontrollO ya da baglmslz indeks dili olmaslna
baglldlr. Eger, iki indeks~iden biri, indeks dili olarak
kontrollu, digeri ise baglmslz indeks dilini kullanlyorsa,
terimlerin aynl olma ~ansl yok denecek kadar azdlr. Bu durumda
da indeksin tutar111191 azalacaktlr. Vine indeks~ilerin ikisinin
de indeks dili olarak baglmslz indeks dilini se~mi~ olmalarl
yani metnin i~indeki terimler + dl~arldan allnan terimler
kullanabilmeleri, iki ayrl ki~inin aynl konuyu degi~ik
terimlerle ifade etmelerine yol a~abilir.!ndeksin tutarll11gl bu
25
durumda da du§ebilir. Buna kar§lllk kontrollu indeksleme dili
kullanllmasl halinde aynl konunun de~i§ik terimlerle ifade
edilmesi olaslll~l azalmakta, bu da indekslemenin tutarllll~lnl
yukseltmektedir.
DeuneQ bir faktor de, kullanllan indeks terimlerinin
spesifiklik dereeesidir. E~er, elimizde indeks giri~i iein
konularl ifade eden terimlerden olu~an bir liste varsa, bu
listenin boyutlarl da tutarll11~a do~rudan etki eder. Burada,
ikinei faktor ile benzer bir etkile~im soz konusudur. Eldeki
liste ne kadar ayrlntlya inmeye olanak sa~lamaktadlr? Konular
spesifik olarak ifade edilmekte midir ? DokQman ele allndl~lnda
iki ayrl indeksei aynl dokQmanl eldeki listeyle aynl spesifiklik
dereeesinde indeksleyebilecek midir? Birinin, konuyu genel
hatlarlyla, di~erinin daha spesifik indekslemesi tutarll1l~1
du§urebilir.
DordQncQ faktor, konunun ozellikleri ve terminolojisi ile
ilgilidir. Bu faktor asllnda terimlerin saptanmaslnda dikkat
edilecek ilkelerle de yaklndan ilgilidir. Konu eok ozel bir
konu olup, spesifik terimlerle ifade edilmesi gerekebilir. Vine
konuyu ifade eden terimler eok ozel terimler olup, kullanl1an
dilde tam bir kar§111~1 bulunmayabilir. bu durumda indeksleme
yapan ki~iler kendilerince bir kar~lllk bularak dokumanl bu
terimler alt1nda indeksleyebilirler.
26
Bir ba~ka fakt6r ise, indeksl.eme i~ini yapan ki~ilerden
kaynaklanlr. Indeksleme yapan ki~ilerin egitim durumlarl
indekslemeyi yaklndan etkileyecektir. Ornegin, konu Uzmanllgl
alanl egitim olan bir ki~i ile, konu uzmanllgl alanl sosyoloji
olan bir ki~inin aynl dokumandaki konulara yakla~lml farkll
olabilir.Bu durumda eger tutarllllk 6l~ulecekse,indekslemeyapan
ki~ilerin aldlklarl egitimin benzer durumda olmasl gerekir.
Altlncl fakt6r olarak, indeksleme yapan ki~ilerin bu i~lem
slraslnda kullandlklarl araclardan kaynaklanmaktadlr. Cogu zaman
indeksleme yapan ki~i, ozellikle baglmslz indeksleme dili
kullanlyorsa, s6z1uk, ansiklopedi, elkitabl gibi araclardan
yararlanlr. Bunlar da indeksin tutarll11Qlna terim secimi
konusunda dogrudan etki eden ara~lardlr.
Son faktor dokumanln uzunlugudur. Klsa bir dokumanda
se~ilecek indeks giri~ terimleri de az say1da olacak, sonu~ta
tutarllllk artacaktlr. Yani, klsa bir dokumanda ana konu ve buna
bagll alt konular herkes taraflndan kolayllkla saptanabilir.(28)
11.3. INDEKSLEMENIN NtTElIGt:
Bir indekslemenin sonucunda olu~an indeksin niteligi,
kullanlcl gereksinimi ile tarama sonucunda elde edilenlere
bakarak anla~11abilir. Ancak, tarama sonucunun allnmaslnda en
ba~tan, yani kullanlcldan ba~lamak uzere, tarama sonucunun
27
a11nmaSlna kadar ce~it1i faktor1er ro1 oynar.(29}
Bun1ar araslnda ilk olarak e1e a11nmasl gereken
ku11anlcldlr.Ku11anlcl hangi konuda bi1giye gereksinimi oldugunu
kesin hatlarly1a bilme1i, eger taramaYl bir enformasyon uzmanl
araclllglyla yapacaksa, uzmana tUm ayrlntl1arl ve s1nlr1arlyla
konuyu ifade edebi1melidir. Enformasyon uzmanl da ku11anlclnln
gereksiniminin ne oldugunu tam olarak an1aml~ olmalldlr. Konunun
tam olarak belirlenmesinden sonra, tarama i~lemi yapl11r. Tarama
i~leminde belirli bir veri tabanlnda yer alan veriler,
gereksinim dogrultusunda ve bir tarama stratejisi i1e, indeks
terim giri~leri ve indeks1eme teknigindenden yararlanarak
bulunmaya Ca11$111r. Ancak burada, tarama stratejisinin dogru
saptanmasl, indekslemenin sag11k11 bir yaplda olmasl, indeks
terimlerinin daha once belirttigimiz kriter1er de dikkate
a11narak dogru saptanmasl onem1idir. ~Ophesiz bunlarln herbirini
kendi i~inde daha da ayrlntl1andlrmak mOmkOndOr. Hatta bu
ayrlntllandlrmaYl taramanln yapl1dlgl yerin lSltma, l~lklandlrma
ve ses duzenine kadar indirmek mumkundur.
11.4. POST-COORDINATE INDEKSlER:
Bir dokilmanln konusunu yansltan indeks giri~ terimleri cok
boyutlu karakterdedir. Eger bir dokQman IITurkiye'den A1manya'ya
GoC Eden Fabrika l~cilerill konusunda ise indeks giri$ terimleri
olarak $un1ar secilebi1ir:
28
TOrkiye
Almanya
GoC
Fabrika t~cileri
Ekonomik tli~kiler
Bu durumda indeks giri~leri bir yaplslyla
ili~kilendirilebilir.
TOrkiye
Fabrikahcileri
1'\:---__ . GoC
. Ekonomik 11i~kiler
Almanya
Bu durumda, bu terimlerin herhangi birinden ya da
herhangi iki ya da daha fazlaSlndan hatta belki tOmOnden konuya
ula~mak mOmkOn olacaktlr. Bir bilgi eri~im sistemi, eger bu
~ekilde herhangi bir yolla indeks giri§i terimlerinin
kombinasyonuna imkan vererek tarama yapllmaslnl sagllyorsa, bu
POST-COORDINATE olarak adlandlrlllr.(30)
Post-Coordinate sistemler, 1940'larda ce~itli tipteki
29
kartlarln kullanlmlarlyla ortaya ~lkml~tlr ve daha sonra
bilgisayarlarln bu i~leme uyarlanmaslyla bilgisayara dayall
sistem haline getirilebilmi~tir. On-line olarak ~all§an bir
post-coordinate sistemde iki temel ozellik bulunmaktadlr:
1. DokOmanln eksiksiz tanlmlanmasl: Bibliyografik kim'ik
ve bununla birlikte indeks teriml~ri, varsa abstract.
2. DokOmanln altlnda indekslendigi indeks terimlerinin
listesi.(31)
Bir ara~tlrlcl, taramak istedigi terimin altlnda bazl
bibliyografik kimliklere rastlayacaktlr. Eger bu terimi bir
ba~ka terimle kombinasyonlu olarak kullanmak istiyorsa, ikinci
terimle ilk terimin ortak olarak kullanlldlgl bibliyografik
terimler, tarama sonu~unu verecektir. Bunu bir tablo ile
gostermeye ~all§lrsak,
30
D0 K0 MAN L A R
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
T
A X
B
C
D
E X
x
x
x
x xx
x
x x x
x
xx
x
x xE F X
R
t
G
H X
x x x x
x x
K X X X
xM
L
E
R
I
J X
L
M x
x
x
x
x
xx
xx x xx
x
x
x x
x
N X
o x xx x x x
x xx x
xp X x x x x x x
~eki1 3. Terim1erin Kombinasyonu (32)
~eki1de gorUldUgU gibi, dikey ve yatay kolon1arla yapl1an
kombinasyon1ar bize 0 terim1e i1gi1i bib1iyografik kim1tk1eri
verecektir. Dikey ko1on1arda bulunan X i~aret1eri bib1iyografik
31
kimligin hangi terimler altlnda indekslendigini, yatay
kolonlarda bulunan X i~aretleri ise indeksleme teriminin hangi
bibliyografik kimliklerde kullanlldlglnl gostermektedir.
2.~ekilde de gorUldUgU gibi, belirli bir mantlk i~inde
birden fazla terim araslnda kombinasyon yapllabilmektedir. Bunun
sonucunda da post koordinate sistemler hakklnda ~unlar
soylenebilir:
1. Tarama yaplllrken herhangi bir yolla terimler araslnda
kombinasyon kurulabilir;
2. Eldeki terimler araslndaki ili~kilendirme ~ok boyutlu
yapldadlr;
3. DokUmanl tanlmlamada kullanllan her terim, yine
dokUmanl tanlmlamada kullanllan diger bir terimle onem
derecesine bakllmakslzln e~it kabul edilmelidir.(33)
Ancak, burada goze ~arpan nokta, terimlerin onceden bir
liste halinde hazlr bulunmalarldlr. Bu da, kontrollu bir
indeksleme dili kullanlldlglnl gostermektedir. Kontrollil
indeksleme dilleri araslnda en bilinenleri bibliyografik
slnlflama ~emalarl, konu ba~llgl listeleri ve thesaurus'lardlr.
Bunlarln hepsi de terimleri hem alfabetik, hem sistematik olarak
gosterirler. Bibliyografik slnlflama ~emalarl i~in alfabetik
duzenleme ikincil onem ta~lr. Bunlar ilk olarak hiyerar~ik
32
dUzenlemeyi esas allrlar. Thesaurus'larda ise alfabetik
dUzenleme esas allnmakla birlikte gondermeler yardlmlyla
alfabetik liste icinde hiyerar~ik bir dOzen de kurulmu~tur.
11.4.1. THESAURUS:
Thesaurus, Bili~im Terimleri SozlUgUnde,
"bir bilgi erilim dizgesinde derlemin
konusuna giren kavram ve konularl belirten
anahtar sozcOkleri, bunlar araslndaki
anlamsal ve ureysel ili~kilerle birlikte,
devingen bir bicimde i~eren bir soz dagarl ya
da sozluk"(34)
olarak tanlmlanmaktadlr.
Terimlerin thesaurus i~inde yer all~ ve birbiriyle
ili~kilendirme bi~imleri thesaurus'un yaplslnl olu~turur. Bir
thesaurus, dokumanlarln indekslenmesi ve eri~iminde kullanl1an
bir dizi tanltacl (descriptor) i~erir. Bu tan1tac dizisine
indeksleme dili (indexing language) denir. Tanlta~lar
thesaurus'larda indeks girili olarak kullanl1an terimlerdir.(35)
Bir thesaurus'ta terimler !ngilizce'de kullanl1dlgl gibi
USE, USED FOR, BT, NT, RT sembolleriyle ili§kilendirilir. USE
indeks giri§i olarak kullanl1an terimin yerine kullanllan terimi
33
gasterir. USED FOR ise, USE kullanlmlnln tam tersi bir anlam
yaratlr. Vani, A USE B ifadesinde, A yerine B'nin kullanlml
ongarUlmU~, C USED FOR 0 ifadesinde ise 0 yerine C'nin
kullanlmlnln tercih edildigi belirtilmi~tir. Tam ters bir anlam
yarattlglnl A USE B = B USED FOR A ifadelerini yazarak
gosterebiliriz.
BT, ingilizce'deki Daha Geni~ Terim (Broader Term), NT ise
Daha Dar Terim (Narrower Term) olarak kar~lmlza ~lkmaktadlr ve
bu terimler,kullanllan terimin daha genel olanl ile ve daha azel
olanlnl belirtmede yararlanlllr. RT ise, ingilizce'deki ilgili
Terim'in (Related Term) klsaltllml~ ~eklidir ve terimler
araslndaki ilgiyi ifade etmede kullanlllr.
11.4.2. KONU BA~L1G1 lisTELERi:
Geleneksel konu ba~11klarl listeleri alfabetik yaplya
temellendirilmeleri baklmlndan thesaurus'lara ~ok benzer. Fakat,
hiyerar~ik yaplyl yeterli derecede belirtememeleri ve hiyerar~ik
yapl ile ili~kilendirme araslnda bir baglantl kuramamalarl
yanUnden thesaurus'lardan ayrl11rlar.
Konu ba~11g1 listeleri, Do~.Dr.Necmeddin Sefercioglu'nun
doktora tezinde ayrlntlll bir ~ekilde incelenmi~ ve §u
a~lklamalar yer alml~tlr:
34
"Konu ba~11klarl listeleri, ba~11k olarak
secilen kelimeleri, bunlara ait altba~11klar
ve ihtiva ettikleri yollama ve kapsam notlarl
ile birlikte alfabetik bir dizi icinde sunan
baslll eserlerdir. Bunlar araclllgl ile,
kutuphane koleksiyonuna giren herhangi bir
kUtuphane malzemesi iCin en uygun konu ba~11k
veya ba~11klarlnln ne olmasl gerektigi tesbit
edilebildigi gibi, bu konu ba~11klarlna
eklenecek altba~11klarla, hangi ba~11klardan
bunlara yollamalar yapllacagl da anla~lllr.
Boylece, konu ba~11klarl listeleri, alfabetik
konu katalogu uygulamaslnda onemli bir
kllavuz hizmeti gorur. Bu listelerin
sagladlgl kolayllklarl ~oylece ozetlemek
mUmkOndOr:
a. Listeyi kullanan kutuphanelerde aynl
eserler iCin aynl ba~11klar, aynl
altba~11klar ve aynl yollamalar kullanllacagl
icin konu kataloglamasl ~all~malarlnda bir
birlik ve standart saglanlr.
b. Boyle listelerin uygulanmasl ile,
ba~11klarln ve ona yardlmcl unsurlarln
bicimlerinde birlik elde edilir.
c. KutUphaneler, koleksiyona eklenen her
35
kitap i~in yeniden ba~llklar haZlrlarnak
yUkUnden kurtulrnu§ olurlar. Boylece, konu
katalogu ~all§rnalarlnln rnaliyeti dU§UrUlrnU§
olur.
~. Bu ba§llklarln kOtUphanelerce ayrl ayrl
haZlrlanrnaSl dururnunda ba§11klarln yaplldlgl
konularda geni§ bilgi sahibi uzrnanlara
ihtiya~ bulunacaktlr. Oysa, bUyUk
kOtUphaneler dl§lndaki kUtuphanelerde konu
uzrnanlarlnln ~all§tlrllrnaSl rnQrnkUn degildir.
Konu ba§11klarl listeleri boyle bir yukU
kUtuphanelerin Uzerinden alrnl§tlr. Konu
ba§llklarl listesini kullanrnaslnl bilen bir
kUtUphaneci, konu kataloglarnasl i§lerini
kolayllkla yUrutebilir.
d. Konu ba§11klarlnln listeler yoluyla
standartl a§rnaSl okuyucu yonUnden de kol ayll k
saglar: Okuyucu, gidecegi her kUtUphanede,
aynl konu veya kavrarnlarln aynl ba§llklarla
verildigini bilir. Gittigi her kOtUphanede
ayrl ba~llklarla kar§11a§acagl endi~esinin
yaratacagl psikolojik etkilerden uzak kallr.
e. Konu ba§llklarl listelerinin okuyucu
yonUnden saglayabilecegi diger bir kolayllk
da bu listelerin dayandlgl ternel ilkeler ve
36
kurallar hakklnda bilgi sahibi olabilecek
bulunan okuyucunun, kataloga Ula~1m konusunda
elde edecegi serbestliktir. Okuyucu, konu
ba~11klarlnln haZlrlanl~ felsefesi ve teknigi
hakklnda fikir sahibi olduktan sonra katalogu
daha kolayllkla kullanabilecektir. Alfabe
dUzeninin sagladlgl kolayllklar da buna
eklenince, konu ba~11klarlnln kullanllmasl
bUyUk bir mesele olmaktan ~1kacaktlr. Bunu
saglamak Uzere, kUtUphane katalogunun
ozelliklerini ve kullanllma teknigini
a~1klayan risaleler ~1karllmasl, katalog
kutu1arlnln ba~1na, kata10gun ku1lanl1l~1 i1e
i1gi1i klsa notlar konulmaSl bu konuda
yararll olabilmektedir."(36)
Do~. Dr. Sefercioglu bunlardan ba~ka Konu ba~11g1
Liste1eri Uzerinde ~a11~acaklarln kar~11a~acaklarl sorunlar
Uzerinde de onemle durmu~tur.Bu sorunlardan, bizim buraya kadar
Uzerinde durmadlklarlmlz ~oyle ozetlenebilir:
"Ba~llklarda ku1lanllan terimlerin anlam
degi~tirme egiliminde olu~u, Uzerinde onemle
durulmasl gereken bir mesele olarak kar~,mlza
~lkmaktadlr. Ger~ekten de popUler terim1er s1k
s1k an1am degi~tirmekte, yeni yeni an1amlar
37
kazanmaktadlr ...
... herhangi bir terimde vukubulan anlam
degi~ikligi, 0 terimin kaybettigi anlama gore
hazlrlanml~ konu ba~11klarlnda ve 0
ba~11klarla yapl1ml~ konu katalogu fi~lerinde
degi~iklik yapmayl gerektirir .••
.. .Bu itibarla katalogculann, konularla
ilgili literaturU yaklndan ve sUrekli olarak
izlemesi, terimlerin anlamlarinda vukubulacak
degi~iklik1eri tespit etmesi ve bunlarl konu
ba~11klarl i1e yo1lama1ara uygulamasl
gerekir .••
...Terim1er1e ilgi1i diger bir husus da, bir
konu i~in ba~11k olan terim i1e, okuyucunun 0
konu veya kavram i~in dU§UndUgU ad araslndaki
farktlr. Hatta aynl terimin degi~ik seviyedeki
okuyucular i~in belirttigi anlam farkll
olabilmektedir .
.•• Terimler1e ilgili bir ba~ka problem de konu
ba~11klarlnda bi1imsel terim1erin mi, yoksa
popU1er terim1erin mi kullanilacagl
meselesidir. PopUler terimlerin
kullanl1maslnln kabulU durumunda, bunlarln s1k
s1k anlam degi~tirmesi bir yana, bilimsel bir
kUtUphanede, bu kUtuphanenin koleksiyonunda
38
yeterli
ile
i~in
zorlugubulma
yer alan bUtUn eserler
spesifik terim
kar~lla~llacaktlr .
... konu katalogunun problemlerinden bir
ba~kaslnln da, gereksiz ba~llk ve yollamalar
yapma sonucu olarak, katalogun hacminde vuku
bulacak bUyUme oldugu soylenebilir .
... ba~llklarln anlam degi~tirme egiliminde
olu~u, terimlerde degi~iklik yapmak, eskiyen
terimlerin yerine yenilerini koymak, alt
ba~llk uygulamalarlnln makul bir hale
getirilmesi, yollamalarln dUzeltilmesi, fazla
alt bolUmlere ayrllmasl mUmkun olamayan
konulara ait ba~llklarln meydana getirecegi
uzun dizilerin kullanl~lnl kolayla~tlrmak
i~in dizme duzenleri yapllmasl gibi
problemler, katalogun haz1rlanmasl s1ras1nda
oldugu kadar, kullanl1l~1 slraslnda da
kendisini gosteren ve konu katalogunun ve
ba~11klarlnln sUrekli olarak izlenmesi
gerekliligini ortaya koyan hususlard1r."(37)
Thesauruslar ve Konu Ba~llgl Listelerinin yanlslra post
coordinate sistemler araslnda saYl1an ve bu turdeki ~all~malar1n
ilklerinde biri olan UNITERM indekslerden de kisaca soz etmek
39
gerekir. Bu indeksleme ~e~idi kartlar uzerinde uygulanml~tlr.
Buna gore her konu ba~llgl icin bir kart olu~turulmu~, her kart
ise D'dan 9'a kadar 10 kolona ayrllml~tlrA Dokumana ait erilim
numarasl(demirbal no. ya da yer no. gibi) son hanesi uyarlnca bu
kartlara yerleltirilir. Boylelik1e sonu D'la biten butun
numara1ar aym ko10na, sonu l'le biten butan numara1ar aynl
ko10na vb. ge1ecektir. Daha sonra bir konu taranmak
istendiginde, 0 konuya ililkin kart Clkarl1arak i1gi1i
dokumanlara ulallm sag1anabi1ir. Terim1er araslndaki kombinasyon
da yine kartlar aracl11g,y1a gercek1eltiri1ir. Kombinasyon
yapl1masl istenilen terim1ere ililkin kartlar c,kart,larak bu
kart1arda ortak olan numara1ar saptan,r. Boylelikle yapl1masl
istenilen kombinasyona ili~kin dokumanlara u1a~lm sag1anml~
olacakt,r. Kart1ardaki ko10n1ar numaralarln kar~1la~t,rl1maslnda
bOyOk ko1ay1,k saglayacaktlr.
11.5. PRE-COORDINATE INDEKSLER:
Basl1, dizin1er ve ge1enekse1 kart kata10g1ar en bi1inen
pre-coordinate indekslerdir. Bu indekslerde goze ~arpan nokta1ar
~unlard,r:
1. Indeks girili olan terimlerin ~ok boyutlu olarak
ili~kilendirilmesi zordur;
2. Indeks giri~i olan terimler, yalnlzca ozel bir slrada
40
listelenmi~lerdir (AtCtD,E,F ... ). Bu durumda
digerlerine gore daha onemlidir;
ilk terim
3. Tam olarak imkanslz olmamakla beraber, tarama esnaslnda
terimlerin kombinasyonu zordur;(38}
Bilgi eri~im sistemlerinin belki de bilinen en basit
bi~imit kutUphanelerde kullanllan kart kataloglardlr. Ornegin t
elimizde daha onceki klslmda da sozOnO ettigimiz gibi
"TOrkiye'den Almanya'ya Go~ Eden Fabrikat~~ileri" konulu bir
dokOman bulunsun. Temel olarak dokOmanln konu ba~llklarl ~unlar
olacaktlr:
TOrkiye Almanya; Go~; Fabrika t~~ileri
Bibliyografik kimlikler, alfabetik konu katalogunda bu dort
ba~llk altlnda yer alacaktlr. Bu ba~llklardan herhangi biri
altlnda arama yapl1masl durumunda, dokUmana ula~mak mUmkOn
olacaktlr.Bununla beraber bu terimlerin hrhangi iki veya daha
fazlaslnln araslnda bir kombinasyon kurarak tarama yapmak ~ok
zor gozOkmektedir. Ornegin bir kullanlCl, Almanya ile TUrkiye
araslndaki ekonomik ya da politik ili~kileri gozden ge~irmek
istiyorsa, kart katalogda Almanya ya da TOrkiye ba~llklarl
altlnda bir tarama yapmak zorunda kalacaktlr.Bu tarama ile
sonuca ula~mak mUmkUn olsa bile, uygun eserleri belirleyebilmek
i~in gerekli olmayan eserleri de gozden ge~irme zorunlulugu
41
ortaya ~lkacaktlr. Bu kombinasyon, ancak aranan terimin, diger
terimlerle olan kombinasyonu, diger terim veya terimler eser
adlnda ya da katalog kartlnln sonunda yer alan diger konu
ba~llklarl araslnda yer almasl durumunda gercekle~ebilecektir.(39)
Diger bir yol da kombinasyon yapllacak terimlerin her biri
i~in tarama yapmak ve ortak olan kaYltlarl belirleme ~eklinde
olabilir. Ancak bu da, son derece slklCl ve zaman alan bir
i~lemdir.
Bir ba~ka yol da, bir ba~ll~ln altlnda alt ba~llk olarak
ikinci konunun kullanllmasl ile ula~lmln saptanmasldlr. Bu
durumda konu ba~llgl giri~i ~oyle bir gorunum sergileyecektir:
Turkiye - Ekonomik lli~kiler ya da
Turkiye - Ekonomik lli~kiler - Almanya
Ancak bu tarzdaki konularln hepsinin bir slrada gosterilmesi
kart kataloglarda kullanllan bir yol degildir. Bu gosterimde
ornek giri~imiz;
Turkiye - Ekonomik li~kiler - Almanya - Fabrikalar-l~ciler
~eklinde olacaktlr.
Bu derece ayrlntlll konu giri~leri kart kataloglardan ~ok,
basll1 indekslerde kullanlllr. Bu da, basll1 indekslerin bilinen
42
kart kataloglardan cok daha etkili bir eri~im araCl oldugunu
ortaya koymaktadlr. Bu durumda bir kullanlcl, TUrkiye altlndaki
giri~leri tarayarak, Almanya ile ilgili olanlarl
saptayabilecektir. Ancak, TUrkiye altlnda tarama yapmayan bir
kullanlcl bu esere ula~lm saglayamayacaktlr. Bu ula~lml saglamak
i~in, bir indeksde daha fazla giri~ yapl1maslna gereksinim
duyulmaktadlr. Basl1l bir indeksin dokUmana ula~lm seviyesini
arttlrmaSl post-coordinate eri~im sistemiyle ekonomik
olmayacaktlr. Daha once de belirtildigi gibi, post-
coordinate sistem, bir dokUman icin secilmi~ terimlerin herhangi
bir kombinasyon ile ula~lmlna izin verecektir.
Pre-Coordinate indeksleme sistemleri araslnda Zincirleme
(Chain), KWIC, KWOC indeksleme ile PRECIS saYl1abilir.
11.5.1. ZlNClRLEME (CHAIN) INDEKS:
Zincirleme indeks, bir slnlflama sistemine dayandlrl1an
alfabetik yakla~lmll bir indeksleme teknigidir. Temel olarak
slnlflanml~ bir kataloga alfabetik konu giri~leri olu~turup,
bunlarl alfabetik bir indeks ~eklinde duzenlemek icin
kullanl1lr. Bu i~in onderligini, kendi slnlflama ~emaSlna
uyarlayan Ranganathan yapml~tlr. Ele allnan dokuman, oncelikle
tUm yan konularlyla beraber bir slnlflama sistemi uyarlnca
slnlflanlr. Alfabetik indeks giri~ terimleri, belirlenen
43
Slnlflama numaraSlnln, Slnlflama sisteminin yaplsl uyarlnca
hiyerar~;k olarak par~alanmasl ile olu~turulur. Ama~, etkili bir
ula~lm i~in gerekli olan giri~leri meydana getirmektir. Bu, ~ok
karma~lk ve kullammda olanakslZ gibi gorUnen teknik i~in
Ranganathan'ln getirdi~i kolayllk bu i~de "ozelden genele" do~ru
zincir olu~turma ~eklindedir.(40) Ornegin,elimizde "Bir kUtUphanede
resimlerin i~lemleri nasll yaplllr 1" adll bir dokUman bulunsun.
Bu durumda dokUman Dewey Onlu Slnlflama Sistemi uyarlnca
"025.1771" ~eklinde bir numara alacaktlr. Bu numarayl da ozelden
genele hiyerar~ik yapl altlnda halkalarlna aYlrlp, bir zincir
olu~turacak olursak, ~oyle bir gorUntO elde ederiz:
025.1771 Resimler Gorsel-t~itsel Materyaller Ozel
Materyaller : Yonetim : KUtUphane l~lemleri
025.177
025.17
025.1
025
Gorsel-t~itsel Materyaller : Ozel Materyaller
Yonetim : KUtUphane l~lemleri
Ozel Materyaller : Yonetim : KUtUphane t~lemleri
Yonetim : KUtUphane l~lemleri
KUtGphane t~lemleri
Bu durumda her halka kar~lslndaki terim ya da terimler
indeks giri~i olarak kullanllacaktlr.
44
11.5.2. KWIC, KWOC lNDEKSLEME:
Bir diQer indeksleme tekniQi de KWIC (Key Word-In-Context)
indekslerdir. Bu indeksleme genelde orta ya da kU~Uk derme ile
veri tabanlarl i~in kullanllmakta olan en yaygln indesleme
bi~imidir. KWIT (Key Word and Title) olarak da tanlnmaktadlr ve
temel olarak dokUmanln adlndaki tUm anahtar kelimelerin indeks
giri~i olarak kabul edilmesiyle olu~turulur.(41)Olu~turulmasl
slraslnda iki ~ekil kullanlllr. I.Cyclic indeksleme 2. Rotated
indeksleme.
1. Cyclic indekslemede kelimeler ba~tan sona dogru
donU~tUrUlerek verilir. Ornekleyecek olursak, bir dokUman,
slraslyla ABC D anahtar kelimelerinden olu~an bir eser adlna
sahip bulunsun. Bu durumda indeks giri~leri a~agldaki gibi
anahtar kelimelere donU~tUrUlerek saptanlr.(42)
ABC D
BCD A
C DAB
DAB C
Bu durumda her kelime, indeks giri~i olarak gosterilmi~
olur.
2. Rotated indekslemede ise indeks giri~i olarak se~ilen
45
anahtar kelime, diger kelimelerden ya farkll ~ekilde ya farkll
boyutta ya da altl ~izilerek belirtilir.(43)
ABC 0
ABC 0
ABC 0
ABC 0
4 BCD
A 8 C 0
ABC" 0
ABC .0
KWIC indekslemede indeks olu~tururken se~ilen indeks
giri~leri Cyclic indeksleme uyarlnca s1ralanacaksa, dokUmanln
adlnln ba~ladlgl kelime ile dokUmanln adlnln son buldugu
kelime araslnda bir noktalama i~areti kullanllabilir, ya da
indeks giri~i olarak se~ilen kelimeler sayfanln merkezine
gelecek ~ekilde ve tUm giri~ler alt alta gelecek bi~imde
s1ralanabilir. Burada dikkat edilecek nokta, dokUmanln
adlndaki her kelimenin anahtar kelime olup olmayacagldlr. Bu
konuda kullanlcl gereksinimleri gaz onUhe allnarak, anlamslz
kelimeler listesi (stop-word list) olu~turulmasl gerekecektir.
Baylelikle hangi kelimelerin indeks giri~i olarak allnmayacagl
anceden belirlenmi~ olacak ve i~lem otomatik olarak ~abuk bir
~ekilde ger~ekle~ecektir.
KWIC indeksleme ile ~ok saYlda anahtar kelime i~eren
eser adlarl kolayllkla ve ekonomik olarak indekslenebilir.
Sonu~ta olu~turulan indeks gUncel terminolojiyi yansltacaktlr.
46
Cunku, ele al,nan guncel dokumanlar konuyla ilgili son
terminolojiyi kullanarak yaz11m1~ olacakt,r. Bu durum eser ad,na
dolay,s1yla da indekse yanslyacaktlr. Bunun yanlnda bu tur bir
indeksleme ile indeksleme yapan ki~inin ozel bir egitim almasl
da ikinci plana du~ecektir. Cunku, bu tur indekslemede ki~inin
karar vermesi soz konusu degildir.
KWOC indeks (Key Word Out of Context), indeks giri~lerini
yine eser ad1ndan almasl a~lslndan KWIC indeks ile aynl
yapldadlr. Ancak, burada giri~ler eser adlnln dl~,nda, sayfanln
genellikle sol marjinde verilir.
KWOC indeksin bir ba~ka ~ekli de, KWAC (Key Word and
Context) indekstir. Bu iki indeksleme de, temelde aynldlr.
Ancak KWOC'ta indeks giri~i olarak saptanan kelime sol
marjin yanlslra eser adln1n i~inde de yer allrken, KWAC'ta
anahtar kelime eser adlndan ~lkartl1,p, sol marja
yer1e~tirilmi~, eser adlndaki yerine ise asteriks (*)
konulmu~tur. Ourumu Brnekle ifade edecek olursak, elimizde iki
dokuman bulunsun. 1001 numarall dokUmanln eser adl ABC 0, 1002
numaral, dokumanln eser adl A C F G kelimelerinden olu~sun. Bu
durumda bu iki dokumanl KWOC indeks uyarlnca indekslersek, ~oyle
bir goruntu elde ederiz:
47
A A B C D 1001
A A C F G 1002
B A B C D 1001
C A B C D 1001
C A C F G 1002
D A B C D 1001
F A C F G 1002
G A C F G 1002
Ay01 dokUmanl an KWAC uyannca,indekslersek ~u gorUnUmU elde
ederiz.
A * B C D 1001
A * C F G 1002
B A * C D 1001
C A B * D 1001
C A * F G 1002
D A B C * 1001
F A C * G 1002
G A C F * 1002
KWIC indeksin bir ba~ka ~ekli de, Double KWIC indeks
olarak da bilinen PERMUTED INDEKS'lerdir. Bu tUr indeksleme de
yine eser adlndan allnan anlamll kelimelerin indeks giri~i
olarak kabul edilme esaSlna dayanlr. Ancak, burada her anlamll
kelime, yalln olarak indeks giri~i kabul edilir ve ana konu
48
olarak dG~GnQ1Gr. Bunun altlnda alt konu olarak eser adlndaki
diger anlam11 kelimeler verilmi~tir. Alt konulardaki anlam11
kelimeler yaln1zca bir bibliyografik kimlige ait olmayabilir.
Eger alt konudaki anahtar kelime yukarldaki ana konudaki anahtar
kelime ile birlikte bir veya birka~ ba~ka bibliyografik kimlikte
de ge~iyorsa, beraber bulundugu her bibliyografik kimlikteki
anlam11 kelimeler alt konu olarak s1ralanacaktlr. Ornek verecek
olursak, elimizde iki dokuman bulundugunu varsayarsak, 1001
numara11 dokGmanln eser ad1 "Okul KQtGphaneleri", 1002 numara11
dokUman1n eser ad1 "Halk KutUphaneleri OzerineBir Ara~t1rma"
olsun. Bunlarln Permuted Indeksleme uyarlnca indekslenmesi
sonucu ~oyle bir indeks gorUntGsG elde ederiz:
DOKOMANLAR:
Okul KGtGphaneleri 1001
Halk KUtUphaneleri Ozerine Bir Ara~t1rma 1002
1NDEKS YAPISI:
ARA~TIRMA
Halk
KGtUphaneleri
HALK
Ara~tlrma
KGtGphaneleri
49
1002
1002
1002
1001
KOTOPHANELER1
Ara~tlrma 1002
Halk 1002
Okul 1001
OKUL
KOtOphaneleri 1001
II.5.3.PRECIS:
Bu konuda son geli~tirilmi~ indeksleme sistemlerinden biri
de PRECIS (PREserved Context Index System)'dir.
PRECIS indekslemede, zincirleme indekslemeye benzer bir
yapl soz konusudur. PRECIS indeksleme ile, monograflarln ve
periyodiklerin yer aldl91 bir indeks olu§turulabilir. Vine, bu
indeksleme ile gorsel-i§itsel materyaller indekslenebilir ve bu
indeksleme, kOtuphane kataloglarlnda kullanllabilir. Halen
bu konuda denenmekte olan pilot projeler vardlr. Bunlar araslnda
bilimsel raporlann indekslenmesi, resmi kaYl t 1an n
indekslenmesi, milzik kaYltlarlnln indekslenmesi, mikro
dokOmanlarln indekslenmesi ~all~malarl saYllabilir.(46)
PRECIS indekslemenin temeli, fasetli bir slnlflamaya
dayanlr ve alfabetik indeksleme ve slnlflama
uyu~mazll91 ortadan kaldlrma amaClnl gilder.
50
arasl ndaki
PRECIS, kullanlml s1raslnda kontrollU indeksleme dili
uyarlnca hazlrlanml§ bir terimler listesine gereksinim duyar.
Gelen dokUmana ait konular, bu listeler uyarlnca terimlere
danu§tUrulur. Bundan sonra indeks terimleri rutin bir i§ olarak,
danu§tUrUlerek indeks giri§i haline getirilir. Ornek verecek
olursak, elimizde "TDrkiye'de KDtDphanecilerin Egitimi" konulu
bir dokuman olsun. Buradaki terimler de KDtDphanecilik, TUrkiye,
Egitim olarak belirlenmi§ bulunsun. Bu durumda PRECIS uyarlnca
indeks giri§leri §ayle olacaktlr:
(0) TDrkiye
KDtDphanecilik.Egitim
(1) KOtOphanecilik.TDrkiye
Egitim
(2) Egitim.KUtOphanecilik.TDrkiye
Ornekte garOlen ( ) i~indeki rakamlar PRECIS'in
yapl1andlrl1maslnda ozel anlam ta§1r. PRECIS'te bunlar yanlnda
daha. ba§ka semboller de konularl saptamada yardlmcl olarak
kullanl1maktadlr.(47)
II.5.4.TAM METIN (FULL TEXT) iNDEKSLEME:
Son Yl11arda azellikle bilgisayar teknolojisinin geli§mesi
ve indekslemeye uyarlanmasl sonucu ortaya ~1kan bir teknik de
51
Tam Metin tndeksleme'dir.(48) Yapl itibariyle KWIC tndekslemeye
benzemektedir. KWIC tndeksleme'de esas allnan eser adl iken,
Tam Metin tndeksleme'de esas allnan abstract ve daha da cok
dokOmanln tamamldlr. Bu tarzdaki indeksleme, anla~llacagl Uzere
bilgisayara dayall merkezlerde kullanllmaktadlr. DokOmanln
bibliyografik kimligindeki ve metindeki anlamll kelimelerin tumO
indeks giri~i varsaylllr. Ancak bu yolla baslll bir indeks
kullanllmayacagl goz onune allnlrSa "indeks giri~i" ibaresini
kullanmak yerine "eri~im icin kullanllan anahtar kelime"
deyimini yeglemek daha dogru olacaktlr. Bu tarzdaki indekslemede
yapllacak i~, olu~turulan veri tabanlnda bibliyografik veri icin
ayrllml~ alanlara bilgilerin girilmesinden sonra dokUmanln
tamamlnln da kendisine ayrllan alana girilmesidir. Dokumanln
veri tabanlna girilme i~lemi, iki yolla yapllabilir. Bunlardan
biri, bilgisayar klavyesini daktilo olarak kullanarak veri
alanlna girilmesidir ki, bu oldukca zahmetli ve zaman alan bir
i~tir. tkinci yol, dokUmanln bir taraYlcl (scanner) araclllgl
ile bilgisayara girilmesidir. Burada yapllmasl gereken,
oncelikle dokOmanln bir nUshaslnln taraYlcldan gecirilerek,
bilgisayara depol~nmasldlr. Ancak, bilgisayar bu yolla girilmi~
dokUmanl bir metin olarak degil, bir resim olarak
algllamaktadlr.O halde yapllmasl gereken bu resmin metin halinde
algllanabilmesini saglamaktlr. Bu i~lem, baZl programlar
araclllgl ile yaplllr. Ancak, bu programlar ~all~tlrllmadan once
dokUmanda ge~en karakterlerin tek tek tanltlml gereklidir. Bir
52
metinde farkll punto ve yazl ~ekilleri kullanl1abilecegi, baSlm
kalitesinin du~uk olmaSl nedeniyle dokurnanda yer alan
karakterlerin birbirlerine girmi~ durumda bulunabilecegi gibi
konular goz onOne allndlglnda, yapl1acak i~in hi~ de kolay
olmadlgl ortaya ~lkacaktlr. Buna ek olarak, kullanllan ara
programlarla %100 bir verim allnmasl da mumkun olamamaktadlr.
Gerek bilgisayarda cok fazla yer tutmasl ve gerek
yapllmasl gereken i~lerin zorlugu ve zaman almasl, bu
indekslemenin kutUphane ve benzeri bilgi merkezlerinde
kullanllmaslna olanak vermemektedir. Bu indeksleme, daha cok
sureli yayln tarzlnda devamll C1kan ve belli bir gazete ve
dergiye ait veri bankalarl gibi aynl bicimde yayln yapan eserler
uzerinde call~an merkezler taraflndan kullanllmaktadlr.
53