C T - H - \£

A E S İ N . E AHM İ9Ö1

® ®

ANSİKLOPEDİSİ CİLT XXXI

— T E K , Ahmed Ferid

E M E L ESİN

D E V L E T KİTAPLARI

ms

t£ïài.ï; İyi

•V ' •

t

S i '

, X İ .ü

M İ L L Î E Ğ İ T İ M • B A S I M E V İ T- A N K A R A 1 9 8 1

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Dr Emel Esin K Ü T Ü P H A N E S İ

Oaroirb. Q0Ú54 no:

TEHİR — T E K , A h m e d herid

D i n i n edebiyatında .Mürekkepli H a v i y i ve S ü n n î lıezli-yutlarıyia tanınmıştır, X V I I . yüzyıl şairlerinden Güftî ' ı ı in i " ) şairi T . eden Teşrifâtü'ş-;uarâ adlı m a n z u m b i r t ezk i res i var ­dır. 3 e n i Türk edebiyat ında T . d e r i y l e ün kazanmış şairler Kazıl A h m e t A y k a e ve H a l i l N i h a t B o z t e p e ' d l r . ( C . D i l ç in )

T E I L H A R D de C H A R D I N , Maı-ie - J o s e p h P i e r r e

( S a r c e n a t 1881 - N e w Y o r k 19551 , Fransız paleoı ı lo log ve a n t r o p o l o g u , ö z e l l i k l e Çin 'de araştırmalar yaptı ( 1 9 2 6 - 1939 ) . A n t r o p o l o j i k kazılarından ve araştırmalarından h a r e k e t l e , K a ­t o l i k yaradılış dogmasını fen lılliııılerhıılekl dünyanın ve i n ­s a n i n e v r i m i görüşüyle bağdaştırmaya gayret e l t i . B u çabala­rı, K a t o l i k k i l i s e s i i ç inde büyük t e o l o j i k f i k i r tartışmalarına y o l açtı . 1962'de k i l i s e makamları . T. ' ın felsefî ve t e o l o j i k f i ­k i r ve görüşlerinin çok muğlâk tarafları bulunduğuna ve bü­yük h a t a l a r i h t i v a ettiğine, h u sebepten de K a t o l i k öğretisine ters düştüğüne k a r a r v e r d i l e r .

T E İ N ( F r . T h é i n e ) : b k . K A F E İ N .

T E İ Z M ( F r . T h e i s m e ) , b i r tek Tanrı 'nın varlığını k a b u l

eden b i r d o k t r i n . B u haklından T . , a te izm ( F r . a 'heisnıe l ' in

z ıddıdır . B k . T A N R I S I Z L I K . T . ' i n k a b u l ettiği t a u n b i r d i r .

İhı açıdan T . politeizm ( F r . p o l y t h e i s m e l ' i n z ıddıdır . Tanr ı ,

â lemden ayrıdır ve o n u yaratmıştır. İhına güre. T , p a n t e i z m

( F r . paııt l ıelsme) 'den ayrılır. T . âlemi hâlâ idare e ' ınektedlr.

B u bakımdan ılcizm ( F r . d e i s m e F i l e n tay ıd ır . B k . Y A R A ­

D A N C I L I K .

T E J O : b k . T A J O .

T E K , A h m e d F e r i d (Bursa R u m i

mar t İHTÜ - İstanbul 25 k a -

subııt 1291 =

T E K , A h m e d F e r i d

s i m 1971) , T ü r k siyaset ada­mı ve yazarı. İstanbullu b i r a i l eye m e n s u p t u . Babası M a ­l i y e m u h a s e b e c i l e r i n d e n M u s t a ­fa Reşid Bey , büyük babası Kadı Asını E f e n d i , dedesi Ye ­niçeri ulemasından Sadık E f e n ­d i i d i . Muııed F e r i d ' i n doğ ­duğu ev i . Kadı Asını E l e n d i yaptırmıştı. A h m e d F e r i d ' i n annesi , Uludağ güneyinde , A d u ­nas köyünden Şehid İbrahim Ağa 'n ın kızı Haııî fe Leylâ H a ­

nını i d i . A h m e d F e r i d İstanbul 'da rüşdiye m e k t e b i n i b i t i r i n c e K u ­l e l i A s k e r i İdadisine g i r d i . H a r b i y e y e 1310 f 189-i - ı ]895) 'da ve miilâzim-i sunî rütbe-d ile. 1312 11895 - 1897 ı 'de Erkân-ı H a r ­b iye m e k t e b i n e geçt i . Erkân-ı H a r b i y e m e k t e b i n d e okuduğu yıllarda. H a r b i y d i l e r arasında Meşrutiyet taraftarı h a r e k e t ­ler başlamıştı, f a k a t k e n d i s i n i n b u n l a r l a i l g i s i y o k t u . Meşrutiyetçi öğrenc i lere karşı 1313 ( 1 8 9 7 - 1898 ) ' t e t a k i b a t başlayınca, arkadaşı Akçuraoğ lu Y u s u f u k o r u m a k isteği so­n u c u n d a , A h m e d F e r i d de tutuklandı. Arkadaşları i le be­raber o lmadığını söylemek o n l a r a s a d a k a t s i z l i k g i b i görü­neceğinden k e n d i n i savunmadı . Genç H a r b i y e l i l e r , Taşkış la ' -da m u h a k e m e e d i l d i k t e n sonra . '"Şeref" v a p u r u i l e T r a b -Itısgarb'a sevk e d i l i p k a l e altındaki z indana h a p s e d i l d i l e r . B i r vıi sonra kı-ıııi b i r a f ç ık ınca . Abıned F e r i d , rütbe t e n z i l i İh- Tıahl ı ısgarh Erkân ı İla (b iyes inde i s t i h d a m e d i l d i . Mı

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

T E K , Ahmed Ferid — TEK, Müfide Ferid 29

m e d F e r i d ve arkadaşı Akçuraoğ lu Y u s u f , 1900 yılında k a ­y ık i le T u n u s ' a kaç ıp o r a d a n Par is ' e «İ l l i ler . Eco l e des Sciences P o l i t i q u e s ' t e o k u y a n i k i arakadaş, 1903'te m e z u n o l d u l a r . A h m e d F e r i d , P a r i s ' t e k i "Jeunes Tı ı res" denen M e ş ­rutiyetçi çevrelerin k o n g r e l e r i n e iştirak ed iyor . "Şûra-yt Ü m ­m e t " adlı gazete ler ine yazı yazıyor, f a k a t Osmanlı hüküme­t i n e karşı, yabancı d e v l e t l e r i n yardımını is temek temayülle­r i n e i t i r a z e d i y o r d u . Siyasî t a r i h i h i l e n A h m e d F e r i d , her yabancı müdahalenin Türkiye 'n in a l e y h i n e olacağını düşünü­y o r d u . A k ç u r a o ğ h l Y u s u f , K a h i r e ' d e çıkan " T ü r k " gazete­s inde 1904'te, " Ü ç tarz-ı s iyaset " adlı yazısını yayınlamıştı . A y n ı gazete, h u yazı hakkında başkalarının da mülâhazaları arasında, A h m e d F e r i d ' i n de düşüncelerini yayınlamıştı . A h ­m e d F e r i d , siyasî şartlar değişt ikçe, Türkiye 'n in o sıradaki d u r u m u n u k u v v e t l e n d i r e r e k imkânları a r a m a k ve p r a g m a t i k b i r siyaset gütmek lüzumuna inanıyordu. D a h a s o n r a k i i f a ­desi i l e " K a y ı H a n Türklerinin. . . muazzam ve muhteşem ese­r i " Türk d e v l e t i n i n korunması A h m e d F e r i d ' i n ünde gelen kaygısı i d i (22 eylül 1327 t a r i h l i " İ f l ı a m " gazetes indeki baş­yazıs ı ) .

A h m e d F e r i d ' i n siyasî şahsiyeti, gem; yaşta belirmiş b u ­l u n u y o r d u . H i t a b e t i k u v v e t l i , yazı üslûbu rlerlî t o p l u ve he­yecanlı i d i .

Meşrut iyet ' ! » ilânı üzerine İstanbul'a dönen A h m e d Fe ­r i d , "Şûra-yı Ü m m e t " gazetesi başyazarı ve M e c l i s - i M e -hıısan başkâtibi o l d u . M ü l k i y e m e k t e b i n d e 132-1 - 1329 (1908 -1913) arasında siyasî t a r i h müderrisi i d i . Kütahya m e b u s u i k e n ( 1 3 2 5 - 1 3 2 7 / 1 9 0 9 - 1 9 1 2 ) , D a h i l i y e Encümeni azası o la ­r a k , " İdare- i u m u m i y e ve I d a r e - i hıısusiye-i vilâyat K a m ı -nu"mı k a l e m e aldı. B a l k a n H a r b i n d e , k e n d i s i n e Erkân-ı H a r p yüzbaşısı rütbesi iade e d i l e r e k Çatalea 'da h i z m e t gürdü.

Ittilıad ve T e r a k k i Fırkasına mensup o l m a k l a beraber , M e c l i s ' t e hükümeti aç ıkça t e n k i t eden A h m e d F e r i d , fır­k a d a n t a r t e d i l i p 1325 ( 1 9 1 2 ) ' t e , Mi l l î Meşrutiyet Fırkası 'nı k u r d u ve " i f l ı a m " gazetesine başyazılar yazmaya haşladı. A h ­m e d F e r i d , o yıl larda m e v c u t "Osmanl ı l ık " . Islâmî Hilâfet ve T u r a n m e f k u r e s i g i b i akımlara, 1327 (1912 ) ' de k u r u l a n Türk Ocakları 'nın i l k r e i s i o l a r a k şu cevabı v e r i y o r d t L i l'Esas-ı m e t i n A n a d o l u Türk ler id i r " ( R u m î 1330 t a r i h l i "Nev-sâl- i M i l l î " ) .

İtt ihad ve T e r a k k i s i y a s e t l e r i n i t e n k i t ettiği için A h m e d T e r i d , Talât Paşa 'nm dostluğunu m u h a f a z a e t m e k l e bera ­ber, C e m a l Paşa 'nm h u s u m e t i n i çekmişt i . B u n u n işareti, kısa b i r süre için B u r s a ' y a n e f y e d i l m e s i o l d u . M a h m u d Şev­k e t Paşa 'nm k a t l i hakkında, " İ f l ı a m " da çıkan haber vesi ­lesi İle 22 eylül 1912 i l e 13 h a z i r a n 1913 arasında A h m e d F e r i d ' i n başyazılarını basan b u gazete katlatıldı ve A h m e d b e r i d uzun b i r m e n f a y a yol landı . S i n o p ve B i l e c i k ' t e geçen m e n f a yıl larında I . Dünya H a r b i ç ıkmıştı . E s k i Frkân-ı H a r p z a b i t i o lan A h m e d F e r i d ' i n o r d u y a i l t i h a k isteği r e d d e d i l d i . A h m e d F e r i d ' i n T e k i n t a k m a adı altında yazdığı Turan adlı eseri 1330 (19T1 - 1915t 'c la. İstanbul 'da çıktı. A h m e d F e r i d , T u r a n m e f k u r e s i n i s iyasi bakımdan t a h l i l i l e , Eurasia 'nın m u h t e l i f y e r l e r i n d e k i Türk kollarının ayrı dev le t ler k u r a b i l e -e t k l e r i ümidini i f ade e d i y o r d u .

I - Dünya H a r b i n i n Türk iye a l e y h i n e dönmesi üzerine b i r hükümet değişikliği tasar layan Talât Paşa , A h m e d F e r i d ' i B i l e c i k ' t e n çağır ıp b i r s iyasi p a r t i kurmasını t e k l i f e t t i . Böy ­l e b i r teşebbüste Türkiye için f ayda göremediğ ini düşünen A h m e d F e r i d , o z a m a n istiklâlini y e n i elde eden U k r a n y a ' -nın merkez i K i e v ' e başkonsolos o l a r a k t a y i n e d i l d i .

K i e v ' d e n i s t a n b u l ' a döndüğü z a m a n , mütareke ilân edi lmiş, şehir yabancı orduların işgaline girmişti . Mil l iyetç i gn ıpa i l t i h a k eden A h m e d F e r i d , onların mümessi l i o l a r a k Daıııad F e r i d Paşa'nın k o a l i s y o n hükümetinde N a f i a nazırı ve M a ­l i y e nazır v e k i l i o l d u . F a k a t Sevres m u a h e d e s i hazırlıkları­na itirazı sebebi i l e F e r i d Paşa i l e anlaşamayarak k a b i n e ­den ayrıldı . E k i m 1919'da Mi l l î T ü r k Fırkası 'nı k u r a n A h -r ıed F e r i d , " İ f l ı a m " gazetesini t e k r a r neşre başladı. M u s ­t a f a K e m a l Paşa'nın i l k beyannames i , " İ f l ı a m " gazetesinde (19 ve 20 e k i m 19191 yayınlandı . A h m e d F e r i d , 1920'de İs­t a n b u l mebusu o l a r a k Osmanlı M e c l i s i n e g i r d i . O yı l , 16 m a r t 1920'de, işgalci k u v v e t l e r Osmanlı M e c l i s i n i bastı ve A h m e d F e r i d s a k l a n m a k m e c b u r i y e t i n d e kaldı . A z n a v u r m a h k e m e s i tarafından da mahkûm edilmişti . O sırada, Kııvvâ-yi M i l l i y e i l e Fransızlar arasında b i r mübadele anlaşması s onucunda , A h m e d F e r i d , b i r Fransız, h a r p gemis i i le Vaniköy 'den alı­n a r a k M u d a n y a ' y a bırakıldı .

R u m i 1336 yıl ının 30 mayıs günü (12 h a z i r a n 1920) A h ­m e d F e r i d . A n k a r a ' d a i l k Türkiye Büyük M i l l e t M e c l i s i n d e İstanbul mebusu o l a r a k y e r i n i aldı . M a l i y e vekilliği de u h ­desine v e r i l i p , 18 mayıs 1337 ( 1 h a z i r a n 192T) 'ye k a d a r h u vazi fede k a l a r a k , Kuvvâ-yi M i l l i y e Hükümetinin i l k bütçesini t a n z i m e t t i . B u h i z m e t l e r i için daha sonra İstiklâl nişanı i l e t a l t i f e d i l e c e k t i r . O n u n hu devreye, k a d a r f a a l i y e t i hakkında ves ika lar kısmen yayınlandı ( " T ü r k K ü l t ü r ü " Aral ık 1971, 110. say ı ) .

A h m e d F e r i d , 1 3 3 7 - 1339 (1921 - 1923) yılları arasında, A n k a r a Hükümetinin mümessili o l a r a k F r a n s a ' d a vazi fe gör ­dü. B u s t r a d a k i mümtaz h i z m e t i , eylül 1922'de Çanakkale 'ye i l e r l e y e n m u z a f f e r Türk ordularının karşısına müttef ik k u v ­v e t l e r i n ç ıkmamasını t e m i n y o l u n d a i d i . Fransız. H a r i c i y e s i n ­den Lamc l ı e i l e görüşmesinde, A h m e d F e r i d , Türk o r d u s u ­n u n h a m l e s i n i n ı l ınmayacağı ve b i r çatışma imkânı olacağını i m a i l e , Fransızların çekilmesi gerektiğini t e l k i n e t t i . Teşeb­büsünün m u v a f f a k i y e t i n i Türk H a r i c i y e s i n e 18 eylül 1922 ta ­r i h l i telgrafında b i l d i r d i : " L a r o c h e i l e görüştüm. İstanbul fevkalâde k o m i s e r i , a le lacele çeki l iyor gö rünmemek şartı i l e , Çanakkale 'y i t a h l i y e e t m e k ve b i z i m kıtaatımız karşısında, k a t i y y e n Fransız kıtaatı b u l u n d u r m a m a k e m r i n i almışt ır . " Fransızlar çeki l ince , İngilizler de yalnız k a l m a m a k endişesi i l e çeki l ip Türk o r d u s u ününde İstanbul y o l u aç ı lmış b u l u ­n u y o r d u ( B u hususta bazı ves ika lar 1973'te " T ü r k Kültürü Araştırmaları nın C u m h u r i y e t i n 50. yıl dönümüne armağan e d i l e n sayısında ç ı k t ı ) . Lausanne antlaşması çal ışmalarında da müşavir o l a r a k A h m e d F e r i d çağrı lmıştı .

C u m h u r i y e t ' i n i l k d a h i l i y e v e k i l i o l a n T . , 1 9 2 3 - 1925 a r a ­s ında. K ö y K a n u n u n u yazdı ve A n a d o l u ' d a o d e v i r d e yaygın eşkıya i l e başarılı b i r mücade leye girişti.

D a h a sonra devamlı o l a r a k Dışişleri h i z m e t i n d e b u l u ­nan A h m e d F e r i d , 1 9 2 5 - 1932 arasında L o n d r a ' d a , (1933- 1939 yıllarında Varşova 'da , 1 9 3 9 - (1913 yı l larında T o k y o ' d a büyük­elçil ik yaptı . 1913'te e m e k l i y e ayrıldı .

T . , İstanbul 'da, M o d a ' d a , bugün adını taşıyan s o k a k t a k i ev inde vefat e t t i . Ö lümünden b i r gün ö n c e , dış siyaset h a k ­kında bit iremediği , f a k a t sonradan " T ü r k E d e b i y a t C ' n m e k i m 1 9 7 ! sayısında çıkan b i r m a k a l e y i y a z m a k t a i d i . ( E . E s i n )

T E K , M ü f i d e F e r i d ( K a s t a m o n u R u m î 16 n i s a n 1308 " 20 nisan 1892 - İstanbul 24 m a r t 1971) , Türk yazarı. R u ­bası Şevket Bey , k a y m a k a m ve mutasarrıf Kemahl ı MazIıar Paşanın fSicill-i Osmani'ye göre ö lm. 1305 /1887 ) oğlu i d i . Müf ide Haııını'ııı annes i , P l e v n e şehitlerinden Kolağası

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı