antikçağda küçük asya'daki sporcular: sosyal durumları

ANTKADA KK ASYADAK SPORCULAR: SOSYAL DURUMLARI, PROFESYONELLK VE KENTLER

ATHLETES IN ASIA MINOR IN ANTIQUITY: SOCIAL CONDITIONS, PROFESSIONALISM AND CITIES

NURAH OKBANKR ENGL

zet: Antikalardan itibaren insan hayatnda yer alanspor, ulusal snrlarn belirlenmeye baland andanitibaren gerek toplumlar arasnda gerekse toplum iin-deki vatandalar arasnda rekabetin artmasyla gnlkhayatn merkezine oturmutur. zellikle uluslararasyarmalarda galibiyet almak tm lkeler iin ok deerkazanmtr; bundan dolay lkelerin baarl olamadk-lar alanlarda az gelimi lkelerden kendilerine sporcutransfer ettikleri grlmektedir; 2008 Pekin Olimpi-yatlarnda gm madalya kazanan atletimiz ElvanAbeylegesse bunun iin iyi bir rnek oluturur. Arjan-tin, Brezilya ve talya gibi zamannda ekonomik sorun-lar yaayan ou lke, kriz dnemlerini aana kadarsporu (zellikle futbolu) bir tr ara olarak kullan-mlar; bylece futbolda dnya apnda yer edinmi-lerdir. Bu afyon etkisi dolaysyla baz modern en-telekteller futbolu kmsese de futbolcu olma haya-lini tayan birok gen bu hayali gerekletirme frsa-tn yakalamak iin almaktadr. Futbol kulpleri ise,yabanc lkelerden iyi sporcular transfer ederek takm-larn daha da glendirmeyi amalar. Bu transferlerlegelen sporcular, lkemizde de olduu gibi, ar ilgi vesevgi grmektedirler, yle ki halkn grebilecei yerlereheykelleri bile dikilmektedir; tpk Fenerbahenin eskifutbolcusu Brezilyal Alex de Souzann Kadkyde birparka taraftarlar tarafndan heykelinin dikilmesi gibi.Tm yayn organlar da sporun gnlk gelimelerine,galibiyetlere uzunca yer vermektedir. Bu makalede mo-dern dnyann bu ksa rneklerine paralel olarak ya-ztlar nda antika sporcular ve dnemin aydn-larnn onlara bak as ortaya konulmaya allm veelde edilen galibiyetlerin kendilerine ve kentlerine neifade ettii ile ilgili sorular tartlmtr.

Abstract: Sports has been a part of human life since an-tiquity and since the appearance of national borders it has occupied a central position in the daily life together with the increase of rivalry both between societies and citizens within these societies. Being the winner of an interna-tional competition has become particularly important for all countries; thats why countries strengthen themselves in the sports branches they fail by transferring sportsmen from underdeveloped countries . Elvan Abeylegesse, the Turkish athlete who won a silver medal in Beijing Olympics in 2008, constitutes a good example for this. Most countries which faced economic problems such as Argentina, Brazil and Italy used sports (especially football) as a means until they overcame their financial crisis so the way they play football has acquired a worldwide reputation. Even though some modern intel-lectuals despise football because of its tincture of opium, many young people who dream of becoming a professional footballer are eager to be given a chance and chase after their dreams. As for the football clubs, they want to render their teams stronger by transferring successful footballers from foreign countries. The foreign sportsmen who were thus transferred are warmly welcomed and showered with affection and love even to the extent that their statues are erected in public places. The statue of Alex de Souza, the Brazillian footballer, who was a former player in Fenerbahe team, was erected in a park in Kadky by his fans and this is a fine example of the expression of gratitute. In paralel with these examplesof the modern world this article focuses on the ancient sportsmen and the way they were viewed by the intel-lectuals of antiquity and discusses what the winnings meant both to the sportsmen and to their cities.

Anahtar Kelimeler: Spor Profesyonellik Sporcularve Kentler mtiyazlar Entelektellik

Keywords: Sports Professionalism Sportsmen and Cities Privileges Intellectualism

Dr., Akdeniz niversitesi, Eskia Dilleri ve Kltrleri Blm, Antalya. [email protected]

CEDRUSThe Journal of MCRI

cedrus.akdeniz.edu.trCedrus I (2013) 151-162DOI: 10.13113/CEDRUS/20131683

Nurah OKBANKR ENGL

152

Gnmz dnyasnda hangi toplumda olursa olsun sporun herhangi bir dalnda alnan galibiyet, grsel ve yazl medyada byk bir yer edinmektedir. nk spor evrensel kltrn bir paras olarak milli duygularn aa kmasna vesile olan, bireysellikten te toplumsal bir olgudur. Anti-kitede hi de farkl olmayan bu durum, gerek en erken edebi eserlerde gerekse kentlerdeki epigrafik belgelerde gzlemlenmektedir. Sporcular, bir nevi aldklar galibiyetler araclyla adna yartklar vatanlarnn isimlerini tm dnyaya duyurmakla grevliydiler. Bunu gerekletirmek iin en yaygn yol ise, epigrafik belgeler iinden gnmze kadar ulaan onurlandrma yaztlaryd. Bunlar tpk gnmzdeki gibi hayatn spora adam, birok madalya kazanm nl bir sporcunun heykeli ve bu heykelin kaidesi zerine yazlm olan yaztlard.

ncelikle bu noktada, atletik oyunlarn geliimine ve snflandrlmasna ksaca deinmek ge-rekir. Resmi olarak ilk kez M.. 776 ylnda dzenlenen Olympia Oyunlarnn ardndan bunlar rnek alan pek ok oyun ortaya kmtr. Bu oyunlarn en nemli zellikleri uluslararas nitelikte ve belli aralklarla (periodus) dzenleniyor olmalardr. Dier belirleyici zellikleri ise bir tanrya adan-m olmas, bu bakmdan kutsal bir anlam tamas ve de dl olarak sembolik bir ta verilmesidir. Onur nianesi olarak verilen bu ta, oyunun hamisi olan tanr ya da tanray simgeleyen kutsal aacn yapraklarndan yaplmaktayd. Bu oyunlar, yani kutsal ve ta dll oyunlar olarak adlandrlm ve tm antik dnyann ilgisini zerine ekmeyi baarmtr. Kutsal ve ta dll oyunlar balangta her drt ylda bir kutlanan Olympia ve Delphoideki Pythia oyunlaryla her iki ylda bir kutlanan Korinthostaki Isthmia ve Nemea oyunlar olmak zere drt adetken; Roma Dneminde Romadaki Capitolia oyunlar, Nikopolisteki Actia oyunlar, Argos-taki Heraia oyunlar ve Naplesteki Sebasta oyunlarnn ilave edilmesiyle saylar giderek artmtr.

M.. V. ve IV. yzyllarda kent devletlerinin bamszlyla her kent, kendi adna kutsal ierikli bir oyun dzenleme konusunda istekli davranm, Roma mparatorluk Dneminde bu talep daha da oalmtr. Yukarda bahsedilen kutsal ve ta dll oyunlar dzenlemek iin balangta oyu-nun asl dzenleyici kentinden izin alnmas ve bu izin karlnda da para denmesi gerekiyorken, Roma Dnemi ile oyunlarn dzenlenmesi ya da nceden var olan bir oyunun bu statye ykseltil-mesi imparatorlarn yetkisi altna girmitir1. Tm maddi destein salanmas da kentin sorumlu-luundayd. Kentler bu sorumluluktan kanmam ve hemen hemen her kent kendi bnyesinde asl oyunlarn ierik, dl ve program bakmndan bir taklidi olan Olympia, Pythia, Nemea ve Isthmia oyunlarn dzenlemitir. Bir dier snf, bu oyunlardan prestij bakmndan biraz daha dk olan dur (= kutsal oyunlar). Aslnda bu oyunlar da dierleri gibi uluslararas ni-telikte ve yine bir tanr ya da tanrann himayesi altnda dzenlenmilerdi. Aralarndaki fark, veri-len sembolik tacn yan sra maddi ierikli bir dln de sunuluyor olmasdr. Yukarda bahsedilen iki oyun tipine ilaveten, daha ok yerel sahada karmza kan ve galiplerine sunduu para dl dolaysyla (= para dll oyunlar) olarak adlandrlan bir baka kategori daha var-dr2. Bunlar kutsal oyunlara gre ok daha kk aptaki yarmalardr. Sz konusu yarmalarn ba-

1 M.S. VI. yzyl yazarlarndan Malalas, Antiokheiallarn Olympia Oyunlarn dzenlemek iin oyunun asl

kenti Eleiallara bir cret dediklerini aktarmtr: Ayrca bk. Pleket 1976, 15-18; Nijf 2001, 311. Roma D-neminde oyunun dzenlenmesi ya da stat ykseltilmesi iin yetkinin imparatorlara gemesi konusunda bk. Mitchell 1990, 224.

2 Para dll oyunlar ayrca , ve olarak da isimlendirilmitir. Fakat bun-lar, a gre olduka nadir olarak karmza kmaktadr: Ayrca bk. Farrington 2008, 241-242 dn. 2 ile birlikte.

Antikada Kk Asyadaki Sporcular: Sosyal Durumlar, Profesyonellik ve Kentler

153

zs yerel bir kltle, bazlar ise yerel kahramanlarla balantlyd3. Kutsal bir statye sahip olmayan bu oyunlar zellikle Anadolunun gney kesimlerinde (= themis) eklinde adlandrlmaktayd. Bunlar, daha ok Lykia, Pisidia, Kariann denizden uzak kesimleri, Pamphylia ve Kilikia Thra-keiada younluk gstermekte ve genellikle atletik yarmalar ile snrlandrlmaktaydlar. Bu yar-malar ounlukla kentin hayrseverleri tarafndan bahedilmi vakflar sayesinde dzenlenmekte ve oyunu kuran hayrseverin ismiyle anlmaktaydlar4. Bu oyunlara itirak edeceklerin belirlenmesi ta-mamyla yarmay dzenleyen kentin inisiyatifindeydi. Kent, bu yarmalar ya sadece kendi vatan-dalar ya eyalet apndaki sporcular ya da daha geni bir kesimi ieren itirakiyle snrlama hakkna sahipti5. Tpk kutsal oyunlarda olduu gibi hemen hemen her kent kendi bnyesinde en az bir tane yerel dll oyun dzenlemitir. Bylece hem kent yaamna bir canllk kazandrmlar hem de ti-cari anlamda kazan salamlard.

Sporcularn Sosyal Konumu ve Profesyonellik Sporcular Homerosun kahramanlar anda aristokrat snfn yeleriydiler. Homeros iirlerinde oyunlar, sportif bir ruhla ve yce gnlllklerini ortaya koyarak kahraman asillerin stnlklerini gstermesi ve yarmadan keyif almas iin bir frsat sunmaktayd. Ancak M.. VII. yzylda askeri alandaki kkl bir deiiklik ile kyllerden oluan ar silahl hoplites phalanksnn ortaya kmas zerine sava alanlarnda asillerin etkisi azalmaya balam ve bylece kent yaamnn iinde kendini gstermeye balayan orta snf yeleri artk sporun iinde de yerlerini almlardr. Sporun sava alanlarndan kmas ve kentlerin vazgeilmez bir unsuru haline gelmesiyle de bu orta snf hayatn, icra ettii sporla kazanmaya balamtr. Bylelikle gnmz profesyonelliine yakn bir anlamda spor ve sporcu rnekleri ortaya kmtr. Oyunlarn pek ounda verilen maddi dller de bu ya-rmalar daha ekici klmtr. Bylece M.. VI. yzyl ile sayca artmaya balayan ve zellikle Roma mparatorluk Dnemi ile bir patlama yaayan atletik ierikli yarmalarla spor, kentlerin vazge-ilmezi haline gelmitir6.

M.. V. yzylda Pindaros, Hellasn drt byk oyununda zafer kazananlar iin yazd galibi-yet iirlerinde, her ne kadar yarmalarla ilgili detayl bilgiler sunmasa da, sporcular hakknda geni bilgi verir. iirleri daha ok mitolojik tasvirler ve hikyeler ierir. Sporcularn asil soylarn vurgula-yarak bu dnemin ideal atlet tiplerini betimler. Soylarn ya tanrlarla eletirerek ya da efsanevi kah-ramanlarn ve askeri liderlerin baarlaryla sporcularn baarlarn karlatrarak toplumda sporun deerini gsterir. Yazar, sporcular eski askerler ile karlatrm ve bir atletin aretesini (= erdemini) savann aretesi ile e deer saymtr; bu balamda anahtar kelimeler (= cesaret), (= zahmet) ve (= sebat)tr. Dier antika yazarlar da sporcular sk sk savalarla zdele-tirmitir. Nestorun olu Antilokhosun koudaki hz ve sava konusundaki stnl Homeros Odysseiasnda (III.110-115) anlmtr. Dio Khrysostomos (Or. 29) ise spor karlamalarn savan

3 H. W. Pleket (1975) rneklerle oyunlarn snflandrlmas hakknda detayl bir alma sunmaktadr. 4 Mitchell 1993, 225; Farrington 2008, passim. 5 Pleket 1975, 56 dn. 30 ile birlikte. M.S. II. yzyldan ge olmayan bir tarihe ait Pisidiadan bir yaztta kent, k-

lelere oyunlara katlma hakk tanm ve ayet kle galibiyet kazanrsa, dlnn eyreini rakibine vermekle ykml tutmutur. Yazt ve yorumlar iin bk. Gardiner 1929, 210-212.

6 Robert 1984, 38te Roma mparatorluk Dnemindeki bu art agonistik patlama ifadesi ile vurgulamtr. Pleket 1995, 154de ise gymnasium dndaki oyunlarn saysndaki art, Thasoslu Theogenesin M.. V. yz-yln ilk yarsnda 22 yl iinde 1300 galibiyet almas ile rneklendirir.

Nurah OKBANKR ENGL

154

ideal bir hazrl olarak grmtr. M.. VII. yzylda yaad varsaylan Aisoposun masallarna kendi yaamndan paralar ekleyerek Latinceye aktaran Phaedrusun bir anlatsnda Aisopos ken-dinden daha zayf olan rakibini yendii iin vnen greiyi eletirmektedir (Fab. App. 13). nemli olann kendinden gsz olan yenmek deil, aksine greteki ustal ve cesareti ile rakibini yendii iin vnmek olduunu vurgular. Aslnda bu aktarm, bugnk anlamyla antikada fair play anlaynn varln ortaya koyar. Antika karlamalarnda gnmzdeki gibi kilo ayrm yoktu, snflandrmalar yaa gre yaplmaktayd. Bu da zellikle g gerektiren dallarda kilolu olan sporcuyu daha avantajl duruma getirmekteydi. Ama grlyor ki, o dnem anlaynda kaba kuv-vetin getirdii galibiyettense, branndaki hneri sonucunda ald galibiyet sporcuyu daha ok y-celtmekteydi. M.. VI. yzyldan Ksenophanes ise bilgelikten daha ok, stn gcn bylesine onurlandrlmasn eletirir7. Hellen entelektelleri sporun daha ok sava iin iyi bir eitim olup ol-madn tartmlardr; ama u bir gerektir ki spor sava iin bir antrenmand; sava da spor iin8. Ge dnem yazarlar ise, sporcularn daha alt snftan geliyor olmasn eletirmilerdir. Daha nce deinildii gibi, Homerosun kahramanlar dnyasndaki karlamalarna katlan sporcular asil s-nfn yeleriydi. Katldklar yarmalar kendiliinden ortaya kan trenlerin iinde yer alyordu. Asl ileri savat ve zaten bu oyunlar da sava zamannda, profesyonel bir spor ya da sporcu anlay-nda deildi. Sporun kurumsallamas, gymnasiumun ortaya kmas ve orta snfn kent yaa-mnda yer edinmesiyle sahneye kan daha alt snf sporcular, artk hayatlarn bu oyunlardan ka-zandklar parayla idame etmeye balamlard. Gymnasiumun ykseliinin ilk yllarnda alt snf i-tirakilerin oyunlara katlmas ok mmkn grnmez. Oyunlarn balangcndan nce Olym-piada bir ay kalma zorunluluu gibi olaylar zengin olmayan sporcular iin dardan yardm zo-runlu klmaktayd9.

Byk ihtimalle M.. VI. yzyldan itibaren yerel yarmalar da alt snf sporculara katlm ans tanmtr10. Bununla birlikte alt snfn varl, elit snfn sahneden ekilmesi anlamna gelme-mektedir11. zellikle epigrafik belgelerde kimi zaman bouleutes (meclis yesi), kimi zaman da bizzat kendisi kentin nde gelenlerinden biri ya da kentin nde gelenlerinin ocuu veya torunu olan sporcular karmza kmaktadr12. Szn ksas bu sporcular ya vatanda olduu kentte spor hayatndaki baarl kariyerleri sonucunda bizzat kendileri nemli grevlerde bulunmular ya da

7 Gardiner 1987, 103. 8 Crowther 2007, 77-78. 9 M.. 300 ylna tarihlenen Ephesostan bir rnekte baarl; fakat fakir bir sporcunun antrenr, sporcuyu

finanse etmeleri iin kente bavuruda bulunmutur. Yazt iin bk. Robert 1967, 14-32; Merkelbach Noll 1980, no. 2005. Ayrca; Pleket 1998, 317de M.. 400 ylndaki asil soydan olmayan ve Olympia Oyunlarna itirak eden sporcularn paral oyunlarda elde ettikleri maddi ierikli dllere, kentlerinin ya da sponsorlarn onlara verdii para yardmna muhta olduklarn vurgular.

10 Pleket 1975, 73. 11 Pleket 1995, 152 dn. 7 ile birlikte. 12 Ksanthostan bir bouleutesin olu olan Aurelius Kallistos iin bk. Balland 1981, no. 21; bizzat kendisi bouleutes

olarak verilen sporcu Marcus Aurelius Abas iin bk. IGRR III, no. 370. Attoudada demos tarafndan onur-landrlan grei Neikias (= asil soydan gelenlerin ocuu) olarak verilmitir, bk. MAMA VI no. 76. Yine Ksanthostan sekin bir bouleutesin olu olarak nitelenen grei Pankalos , (= halk iin tek, boule iin herey) olarak anlmtr, bk. TAM II 1-3, no. 301.


155

kent iin nemli bir yere sahip olan bir ailenin yesi sfatyla spor sahnesinde yerlerini almlard13. Baz ortak galibiyet kazanan sporcularn onurlandrma yaztlarnda da sporcular arasndaki ailevi fark aka gzlemlenebilmektedir. Sporculardan bir tanesinin aile eceresi aka belirtilirken ya da yapt memuriyet dile getirilirken, dier sporcu sadece ismiyle anlmaktayd. Buradan anlyoruz ki sporcularn geldii aileler farkl snflardand ve bu durum onurlandrldklar yaztlara yanstl-mt14. Aslnda bu ailevi fark belki de, birlikte talandrlmann bir aklamasdr. Baz durumlarda, zellikle yksek statdeki oyunlarda sporcular galibiyet almam olsalar bile, yaztlarda baaryla dvtkleri ya da nemli bir oyuna itirak etmi olduklar vurgulanmtr15.

Antika yazarlar arasnda sporculara kar iki farkl bak as bulunmaktayd. Bir ksm onla-rn gcn, galibiyetlerini vyorken, bir ksm da zeknn nne geen gc yeriyordu. Cicero (De off. I. 150-1) cret iin alanlarn deersiz ileri olduunu ve kaba olduklarn vurgulam ve onlara sanatlar iin deil de yaptklar i iin para dediklerini, bunun da kleliklerinin teminat olduunu dile getirmitir. Burada knad durum, insanlarn tpk kleler gibi para kazanmak iin i yapmalardr. Spor balamnda baklacak olursa da, spor asillerin tekelindeyken, onlarn para kazan-mak gibi bir zorunluluklar yoktu. Ancak profesyonelliin balamas ile hayatn buradan kazand para ve itibar ile srdren bir kesim de sz konusu olmutur. Seneca (Ep. LXXX. 2-3) bedenini altran birok insan varken; zeksn kullananlarn azlndan dem vurur ve insanlarn elencenin olduu yerlere tn, sanatn olduu yerleri ise bo braktklarn syler ve bedenen hayran ol-duumuz insanlarn ruhlarnn gszlnden yaknr. M.S. II. yzylda Pergamonda domu ve ksa bir sre skenderiyede bir gladyatr okulunda tp alannda grev yapm olan Galenos, ant-renmann gerekliliini savunurken, sporcunun yaamnn kendine mi yoksa devlete mi yarar sala-dn sorgular16. M.S. III. yzyln ilk yarsndan Philostratos ise sporu savunur; fakat zamannn sporcularnn yozlamasndan bahseder. Bu yozlama iin de, sporcular iin gelitirdikleri sistemi ve doktorlar sulu bulur. Spor, amatrlkten kp profesyonelletii zaman, artk sporcular iin bir yaam tarz olmaya balamtr. Salklar iin zel bir diyet uygulayan sporcular, masajlarla vcutla-rn rahatlatyor, kurall ve disiplinli antrenmanlar yapyorlard. Hatta daha ge dnemde dzenli uyku krleri uyguluyorlard. Philostratosun (Gym. 43) aktardklarndan reniyoruz ki, sporcular nehirde banyo yaparak, post ya da saman ynlar zerinde uyuyarak kendilerini sert koullara ha-zrlyorlard. Heykellerde olduka gelimi tasvir edilen vcutlar ve vazo resimlerinde betimlenen kasl ve gl grntleri ile dikkat ekiyorlard. zellikle M.. V. yzyl ile - gymnasiumun da etkisiyle - fiziksel gzellik de nem kazanmaya balamtr. yle ki gymnasiumun ardnda yatan

13 Oinoandadaki Meleagreia Themisinde ocuklar kategorisindeki gre msabakasnda dvm (-

) ancak galibiyet alamam olan Valerius Hermaios kentin boule ve demosu (danma ve halk meclisi) tarafndan onurlandrlmtr: Yazt iin bk. Hall Milner 1994, no. 27.

14 Sporcularn galibiyet almasalar bile onurlandrlmalarnda sosyal durumlar etkili olmutur, bk. Nijf 2001, 326-327. O. van Nijf bu durumu lyadadan bir rnekle aklar: Akhilleus, Odysseus ve Aias arasndaki yarmaya bu ekilde mdahale eder ve ikisini de galip ilan ederek, beraberliklerini dile getirir. Kr. Hom. Il. XXIII. 736: . . (= zafer her ikinizin, dller ise eit).

15 Baaryla dvtklerini belirtmek iin yaztlarda , nemli bir oyuna itirak ettiklerini belirtmek iin de (dl iin bir msabakaya karar vermek) ifadesi kullanlmtr. rnek yaztlar iin bk. Rehm 1958, no. 194; MAMA IV no. 132; TAM II 1-3, no. 304, 306; Hall Milner 1994, no. 27; iin bk. Anderson 1913, no. 23.

16 Gal. Adhort. art. add.

Nurah OKBANKR ENGL

156

idealleri17 eueksia18 (= salk/g), eutaksia19 (= disiplin/davran), euandreia20 (= erlik) ve philopo-nia21 (= dayankllk) gibi yarmalarda buluyoruz. Ancak profesyonelleme ile bir dalda aktif olan sporcunun bedeni, icra ettii spora gre gelimekteydi. Sokrates egzersiz yapmak istedii iin onu eletiren komutana sadece bacaklar gelien bir koucu gibi ya da sadece vcudunun st ksm geli-en bir boksr gibi spor yapmayacan, aksine simetrik bir vcut iin egzersiz yapacan dile getirmitir22.

Pindarosun galibiyet iirlerinde sporcunun her eyden nce mkemmel yetenekler ile domu olduu grlr. G ve gzellik, ona tanrlarn ltfuydu ve bu ltuflarla mkemmele erimilerdi. Eritikleri mkemmellik de kentine, ailesine vn kaynayd. Spor karlamalar iin sporcularn eitildii yeni bir eitim sanat ortaya kt. Dv ya da spor sahalarndan ekilen eski sporcular antrenr olarak sahnede yer almaya baladlar. Gelitirdikleri zel diyetler, zel idmanlarla sporcu-larnn galibiyetleri iin altlar.

Sporcular asndan ele alndnda ise; kentlerde bulunmu onurlandrma yaztlarndan da bili-yoruz ki, bir sporcu iin kazand galibiyet ona onur ve vn salyordu. yle ki heykeli ve onur-landrma yazt kentin en merkezi yerlerinde (agora, palaestra, kentin ana caddeleri gibi) halka tehir ediliyordu. Bu tek bana yeterli miydi? Sporcu baarl olmann yan sra, ayn zamanda da yakkl, gl ve zeki olmalyd. Fiziksel gzellik ve g gibi grece nemsiz deerlere gsterilen ilgi sz ko-nusuydu. Birok yaztta sporcular fiziki gzellikleri, karakterinin iyi olmas ile vlmekte, kendile-rini mitolojik kahramanlar ile badatrmaktadr. Bir sporcu iin sadece yapt iteki baars kfi gelmemektedir; bir sporcunun baarl olmakla birlikte, insani vasflar asndan da en iyi olmas ge-rekmekteydi. Bu durum, antika insan iin nemli bir unsur olan, kalokagathos anlayna bala-nabilir. Kalos insann fiziksel gzelliini, agathos ise insann karakter olarak iyi olmasn belirtmekte idi. Hellen toplumunda insanlar hem fiziksel olarak hem de ruhsal olarak en iyi ve rnek insan olmak iin aba gstermilerdi. Bu yzden de bunlar ayrlmaz bir btn olarak sporcular iin vn kay-na olmutur23.

Kendi kentindeki ya da baka bir kentteki herhangi bir oyunda galibiyet alm olan sporcular, agonistik baarlarnn kaydedildii yaztlarla dllendirilmilerdi. Sporcularn isimlerinin anld epigrafik belgelere baktmz zaman iki grupla karlayoruz. lki kamu alanlarnn duvarlarna ya-zlm galiplerin listeleri, dier grup ise kentte veya baka bir kentte kutlanan para ya da ta dll oyunlarda galibiyet alanlara ait bireysel onurlandrma yaztlardr24. Bireysel onurlandrma yaztla-

17 Nijf 2001, 328. 18 Sklkla eutaksia ve philoponia ile birletirilen, fit sporcular arasndan seilenin onurlandrld bir gymnasium

yarmasdr. Ayrca bk. Golden 2004, 63-64. 19 Genellikle eueksia ve philoponia ile birletirilen, ocuklar ya da delikanllar arasnda gymnasiumun en iyi dav-

rana sahip sporcusunun dllendirildii yarmadr. Ayrca bk. Crowther 1991, 301-304; Golden 2004, 65. 20 Atinadaki festivallerde yer alan bir eit takm oyunudur, bk. Golden 2004, 63. 21 Eueksia ve eutaksia ile birletirilen aylk ya da yllk periyotta alkanl ve abay gz nnde bulundurarak en

iyi seilen ocuk ya da delikanl onurlandrlmaktayd, bk. Crowther 1991, 301-304; Golden 2004, 134. 22 Ksen. Symp. II. 17. 23 Laertesten Kallippianos isimli bir sporcunun mezar iirinde sporcu geldii asil kanla, onuru, gc, zeks,

gzellii ve karakterinin iyilii hususunda vlmektedir. Yazt iin bk. Bean Mitford 1962, no. 22. 24 O. van Nijf (2001, 325), Termessos kentindeki rneklerle bu snflandrmay yapmtr. Kamu alanlarn duvar-

larnda yer alan galiplerin listelerini ieren yaztlar iin bk. TAM III no. 199-213.


157

rnda sporcularn galibiyetlerinde ilk olarak kutsal ve ta dll oyunlar tek tek isimleriyle kaydedil-mi, en son ise toplu olarak para dll oyunlarda ald galibiyetlere yer verilmitir. Baz sporcular iin thematik oyunlar kariyerlerinin bitii, bazlar iinse uluslararas bir kariyerin balang nokta-syd. Bu yzden sporcular uluslararas bir n kazandktan sonra da, thematik oyunlar kmse-mediler ve onurlandrma yaztlarnda ya da galibiyet listelerinde bu oyunlara yer vermeye devam ettiler. Titus Flavius Metrobius isimli Iasos ve Roma vatanda bir sporcunun onurlandrma yaz-tnda Roma, Atina ve Anadoluda katld baz oyunlarn isimleri ak bir ekilde kaydedilmi, ar-dndan da pentaeterik (be ylda bir olan) ve trieterik ( ylda bir olan) dier oyunlarda 120 defa ga-libiyet kazanm olduu belirtilmitir25. Sinopeden ele geen bir baka onurlandrma yaztnda da sporcu Marcus Iutius Marcianus Rufusun kutsal statdeki galibiyetlerinin pek ou ismen liste-lenmi, ayrca galibiyet ald Birlik Oyunlar da belirtilmi, en sonda ise dier yarm talanton dll oyunlarda 110 defa, toplamda da 150 defa galibiyet kazanm olduu kayda geirilmitir26. Spor-cularn kendi kiisel tanmlarnda ald tm galibiyetler nemli bir rol oynamtr. rneklerden anlald zere gsteri ve reklam ruhu, bu dnemde kendini gsteren rekor krma sevgisini de yaztlara yanstmaktadr. Atletik alandaki mkemmellik, basit kiisel gururdan ok daha iddialyd; nk bir galibiyet sadece sporcunun deil, onun vatannn da gurur kaynayd. Sporcular aldklar galibiyetleri vatanlarna sunmulard. Bylece agonistik bir baarnn sosyal nemi de gzler nne serilmektedir.

Kentler ve mtiyazlar Bu noktada sporculara kent asndan baklacak olursa, durum neydi? Kentler kendi bnyelerindeki oyunlarn kutland esnada, tam bir pazar yerine dnmekteydi. Tpk gnmzn fuarlar ya da panayrlar gibi, baka kentlerden gelip sat yapmak, oyunlara katlmak ve de izlemek isteyenler kentlere akm ve bylece kent pazarlar olduka hareketlenmitir27. Byle dnemlerde kentler akla gelebilecek her trl talebi karlama yarna giriyorlard. O. van Nijfin de belirttii gibi28 falclar ve hokkabazlarn, seyyar satclar ve gsteri yapanlarn, ileri gelenlerin ziyaretleri ve hatta Roma D-nemi Kk Asyasnn festivallerini dolaan gezici genelevlerin kentlerdeki varlndan sz etmek mmknd. Sz konusu yarmalar kent pazarlarn canlandrmann yan sra kentlerdeki yap faa-liyetlerinin artmasna neden olmu ve kentlerin ekonomik yaamna srekli ve pozitif ynde bir etki yaparak, gereinden fazla kr elde edilmesini salamlardr. Toplanan paralar yeni tesislerin inas iin kullanlm, ayrca sikkeler baslarak dzenlenen yarmalar camiaya bildirilmilerdir29. Sz ko-nusu gelirlerin yannda, bazen sporcularn da elde ettikleri kazanlarn bir ksmn kentlerine ba-ladklar grlmektedir. Spartadan M.S. 193-217 yllarna tarihlenen bir yazttan renildii zere, bir sporcu agonistik gelirlerden arta kalan gelirlerin tmn kente brakmtr30. Kentin ekonomik alanda elde ettii sz konusu kazanm dnda, onursal durumu ise yleydi. Bir sporcu katlaca oyuna itirak etmek iin ncelikle adn, baba adn ve kentini kaydettirirdi. Galibiyet kazandnda

25 Yazt iin bk. Blmel 1985, no. 108. 26 Yazt iin bk. French 2004, 76-77; dier rnekler iin bk. Petzl 1987, no. 664; Poljakov 1989, no. 118; Blmel

Malay 1993, no. 5. 27 Spawforth 1989, 196. 28 Nijf 2001, 330 dn. 100. 29 Nijf 2001, 312. 30 IG V. 1, no. 550.

Nurah OKBANKR ENGL

158

ise, oyunun tellal tarafndan yine nce ismi, baba ismi ve kenti, yani vatan yksek sesle ilan edilirdi. mparator Nero, Olympia Oyunlarna katld srada yarmann tellal tarafndan mparator Nero bu yarmay kazanarak, Roma halkn ve tm oikoumeneyi (evreni) talandrd eklinde ilan edil-mitir31. Bununla birlikte sporcularn onurlandrma yaztlarnda yine vatanlarnn ismi yazlrd. Bu yaztlar hem oyunun dzenlendii kentte hem de sporcunun ana vatannda yerlerini alrd. Bylece kentler ampiyonlar sayesinde kendi reklamlarn yapar, n kazanrlard.

Profesyonel spor anlayyla piyasa farkl bir boyuta ulamt. Kk Asyadan bir hayrsever dzenledii oyunun reklamn yapmak ve oyuna ilgiyi artrmak iin otuzbin drahmai karlnda bir olympionikes (= olympia oyunu galibi) ile anlaarak oyunlarda yer almasn salamtr32. Aslnda bu rnek de tam anlamyla profesyonellemenin bir kantdr. Buna dayanarak belki de baarl profesyonel sporcularn da baka festivallere katlmak iin cret talep ettikleri ileri srlebilir. Her ne kadar Miletoslu Antipatros M.. 388 ylnda Olympiada ocuklar boksunu kazandktan sonra, Syrakusai Tiran Dionysios tarafndan vatannn Syrakusai olarak ilan edilmesi iin nerilen paray geri evirmi olsa da33, sporcu transfer etmek konusunda da kentler isteklerini eitli yollardan or-taya koymutur. Bir baka rnek de Girit vatanda Sotades M.. 384 ylnda Olympiada dolikhos34 kousunu kazanm ve bundan sonraki oyunlarda vatann Ephesos olarak anons ettirmesi iin para almtr. Ama bunun sonucunda kendi anavatan tarafndan cezalandrlmtr35. Roma mparator-luk Dneminde bu durum farkl bir boyuta ulamtr. Bu dnemde izlenen politika sonucu, birden ok vatandalk hakk elde etmi sporcularla kar karya kalnmaktadr. zellikle baarl baz spor-cularn epigrafik belgelerdeki tanmlarnda, ana kentini takip eden birok baka kent ad ise bu kentlerdeki vatandalk hakkn belirtmek iin yer almtr. Bu durum aslnda grnenden karmak bir durumdadr. Kentler kendi vatanda olarak, ismini ilan ettirecek baarl bir sporcuyu transfer etmeyi nemsemilerdi. Ancak baz kentlerin vatandaln vermek de tamamen imparatorun he-diyesi durumundayd (skenderiye vatandal gibi). Her durumda da sporcu vatandalk unvann ald kentin gerek bir vatanda myd yoksa sembolik baz sorumluluklar haricinde bir grevi var myd? Bu durum da aratrlmas gereken bir baka konuyu oluturmaktadr36.

Kentlerin isimlerini ilan ettiren sporculara kranlarn belirtmek iin onlar pek ok imtiyazla dllendirdikleri bilinmektedir. Roma mparatorluk Dneminde de Augustus sporcularn nce-den elde ettikleri imtiyazlar devam ettirmekle kalmam, ayrca bu imtiyazlar geniletmiti37. Vatandalk hakk dndaki dier imtiyazlar neydi? Kutsal oyunlarda galibiyet alan bir sporcu be-dava beslenme ya da konaklama hakkna sahipti. Vergiden, zengin vatandalar iin ar bir yk olan

31 Dio Cass. LXIII. 14. Aphrodisiastan Titus Aelius Aurelius Menandrosun yaztnda sporcunun her bir yar-

mada vatann ilan ettirerek kazand talarla onu ycelttiinden bahsedilmitir; yazt iin bk. Rouech 1993, no. 91 A, str. 15-17. Oinoandadan Publius Sthenius Frontoyu onurlandrma yaztnda da, sporcunun vatan iin dl kazand dile getirilmitir; yazt iin bk. Hall Milner 1994, no. 1.

32 Dio Chry. Or. LXVI. 11. 33 Golden 2004, 11 s.v. Antipater. 34 Uzun mesafe kousu. Hellen festivallerinin ilk anlarndan itibaren srekli yarmalarndan biri olmutur. Yer

ald festivale gre farkl uzunluklara sahip kou yarmasdr. Daha gen yarmaclar iin dier kou yarma-larnda olduu gibi mesafe daha ksa olabiliyordu, bk. Golden 2004, 55.

35 Golden 2004, 155 s. v. Sotades; ayrca bk. Paus. VI. 18. 6. 5-9. 36 Nijf 2012de sporculara verilen oklu vatandalk hakknda detayl bir alma sunmaktadr. 37 Suet. Aug. 45.


159

leiturgiadan muaft. Diocletianus ve Maximianus zamannda alnm sporcularla ilgili bir kararda, kente ait grevlerden muafiyeti elde edecek olan sporcunun tm yaamn sporla geirmi olmas ve rvet ve ahlakszlk olmakszn kouluyla Roma ya da Hellastaki kutsal oyunlarda en az galibi-yet kazanm olmas art koulmutur38. Ayrca kutsal oyunlarda aldklar galibiyet sonucunda kentlerine bir zafer alayyla girme hakkna sahiptiler. Bu hakk elde eden sporcular ayrca bir gelir de elde etmekteydiler39.

Sonu olarak spordan geimini salayan kiilerin says arttka profesyonellik sz konusu ol-maya balamtr. Sporcular icra ettikleri i karlnda para kazanyor olmaktansa, dl ya da he-diye aldklarn dile getirmeyi tercih etmilerdi. Parann spora dahil olmasyla kt amalar iin kullanldna da ahit olunmutur. Bylece sporun balangtaki ama ve ierii deimitir. Haya-tn bu ekilde idame ettiren sporcu iin her dnemde en nemli ey kazanmakt. Sadece kazanann onurlandrld bir dzende ve rekabet duygusunun her alana yayld bir toplumda sporcu iin en nemlisi galip gelmekti. nk her galibiyet onun iin n ve para demekti. Bu ekilde de baarl bir sporcu, zellikle daha alt snf yeleri iin, toplumun d emberindense tam merkezinde yer al-mt40. Bizim bugnk anlaymzdaki gibi bir servet edinme sz konusu deildi41. Ama elde edi-len n ve hayatn srdrmek iin elde edilen imtiyazlar o kadar cazipti ki, ne orta snf ne de st s-nf yeleri bu yaamdan uzak durmamlard. Amerikan futbolu takmlarndan Green Bay Packersn baarl kou V. Lombardinin dedii gibi kazanmak bazen bir ey deil, her zaman bir eydir.

Yukardaki rneklerde de grld zere birincilik elde etmese de baz nedenlerle onurlandr-lan sporcularla da kar karya kalnmaktadr. Her ne kadar profesyonellemeyle birlikte, orta s-nftan sporcular tarih sahnesine kmsa da, asiller asla ortadan kaybolmamlardr. Oinoandann nl Licinnii ailesinin bir mensubu olan Licinnia Flavilla tarafndan yaptrlan anta yazlm soya-acnda Lucius Septimius Flavianus Flavillianus kutsal oyunlarda galibiyet alm bir pankratiast olarak gururla kaydedilmitir42. Yazttan da anlalyor ki, aristokratik bir aile iin yelerinden biri-nin pankratiast olarak yetitirilmesi ve bundan dolay talandrlmas onlar iin utan deil; bilakis gurur kaynayd. Ve bir sporcunun onurlandrlmasnda sosyal durumu etkili rol oynamaktayd.

38 Cod. Iust. X. 53. 39 Plin. Ep. X. 118de mparator Traianusa eiselastikos yarmalarnda (bu yarmalarda galip gelen sporcu kentine

bir zafer alayyla girme hakkn elde eder) galibiyet kazanan sporculara koyulmu olan dln ne zaman de-neceiyle ilgili danmaktadr. Ayrca bk. Mitchell 1993, 217-218.

40 Crowther 2007, 57. 41 Galenos (Adhortatio ad artes addiscendas 14) sporcularn, spor hayatlar boyunca ya da sonrasnda bor iinde

olduklarn aktarmtr. 42 IGRR III no. 500. V. str. 1-3. Yazt ile birlikte Licinnii ailesi hakknda ayrca bk. Gkalp 2002, 91-101. Lucius

Septimius Flavius Flavillianus M.S. III. yzylda sportif bir kariyer elde etmiti. Kentte dzenlenen Meleagreia Themisinde elde ettii galibiyet sonucunda Oinoanda kentinde iki adet yazt ile onurlandrlmt; yaztlar iin bk. Hall Milner 1994, no. 31-32.

Nurah OKBANKR ENGL

160

BBLYOGRAFYA

Antik Kaynaklar Cic. De Off. (= M. Tullius Cicero, De Officiis) Scripta Quae Manserunt Omnia, Fasc.

48. Ed. C. Atzert, 1932. Cod. Iust. (= Codex Iustinianus) Corpus Iuris Civilis: Codex Iustinianus, vol. II. Ed.

P. Krueger. Weidmann 1959. Dio Cass. (= Dio Cassius, Historiae Romana) Cassii Dionis Cocceiani historiarum

Romanarum quae supersunt, vols. 1-3. Ed. U.P. Boissevain. Berlin: Weid-mann 1895-1901 (repr. 1955).

Dio Chry. Or. (= Dio Chrysostomos, Orationes) Dionis Prusaensis quem vocant Chrysostomum quae exstant omnia, vols. 1-2. Ed. J. von Arnim. Berlin: Weidmann 19622.

Gal. Adhort. art. add. Galens Protreptikos Fragment. Ed. E. Wencebach, Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und Medizin 4, 3. Berlin (1935) 90-120.

Hom. Il. (= Homeros, Iliada) Kullanlan Metin ve eviriler: Homer. The Iliad. Ed. A.T. Murray. Cam-

bridge, London 1924. Homeros, lyada. ev. A. Erhat A. Kadir. stanbul 201224. Hom. Od. (= Homeros, Odysseia) Homeri Odysseia. Ed. P. von der Muhll, Basel:

Helbing Lichtenhahn 1962. Ksen. Symp. (= Xenophon, Symposium) Xenophontis opera Omnia, vol. II. Oxford

Clarendon Press. 1921 (repr. 1971). Paus. (= Pausanias, Periegesis). Pausaniae Graeciae descripto, vol. 3. Ed. F. Spiro,

Leipzig: Teubner 1903 (2. Basm, Stuttgart 1967). Phaed. Fab. App. (= Phaedrus, Fabularum Aesopiarum) Phaedri Augustu Liberti Liber

Fabularum. Ed. A. Guaglianone Torino 1969. Phil. Gym. (= Philostratus, De gymnastica) Flavii Philostrati opera, vol. II. Ed. C. L.

Kayser, Leipzig: Teubner 1871 (repr. Hildesheim: Olms 1964), 261-293. Plin. Ep. (= Plinius, Epistulae) Gen Pliniusun Anadolu Mektuplar. Plinius Epis-

tulae 10. Kitap. ev.: . Drken E. zbayolu, stanbul 2001. Sen. Ep. (= Seneca, Epistulae Morales ad Lucilium) Ad Lucilium Epistulae Morales,

vols 1-3. Ed. R. M. Gummere, Cambridge 1917-1925. Suet. Aug. (= Suetonius, Augustus) De Vita Caesarum (C. Suetoni Tranquilli Opera),

vol. 1. Ed. M. Ihm, 1908.

Modern Kaynaklar Anderson 1913 J. G. C. Anderson, Festivals of Men Askaenos in the Roman Colonia at

Antioch of Pisidia. JRS 3 (1913) 267-300. Balland 1981 A. Balland, Inscriptions dpoque Impriale du Lton, FdX VII. Paris 1981. Bean Mitford 1962 G. E. Bean T. B. Mitford, Sites Old and New in Rough Cilicia. AS 12

(1962) 185-217. Blmel 1985 W. Blmel, Die Inschriften von Iasos, IK 28, 1. Bonn 1985. Blmel Malay 1993 W. Blmel H. Malay, Inscriptions from Aydn Museum. EA 21 (1993)

129-140. Crowther 1991 N. B. Crowther, Euexia, eutaxia, philoponia: Three Contests of Greek

Gymnasium. ZPE 85 (1991) 301-304.


161

Crowther 2007 N. B. Crowther, Sport in Ancient Times. Westport 2007. Farrington 2008 A. Farrington, and the Local Elites of Lycia, Pamphylia and

Pisidia. Eds. D. Rizakis F. Camia, Pathways to Power. Civic Elites in the Eastern Part of the Roman Empire. Proceedings of the International Workshop held at Athens ScuolaArcheologica Italian di Athene 19 December 2005. Athene (2008) 241-249.

French 2004 D. French, The Inscriptions of Sinope I, IK 64. Bonn 2004. Gardiner 1929 E. N. Gardiner, Regulations for a Local Sports Meeting. Class.Rev. 43/6

(1929) 210-212. Gardiner 1987 E. N. Gardiner, Athletics of the Ancient World. Chicago 1987. Golden 2004 M. Golden, Sport in the Ancient World from A to Z. London 2004. Gkalp 2002 N. Gkalp, Oinoandadan bir soy: Licinnii. Eds. S. ahin M. Adak,

Likya ncelemeleri I (2002) 91-103. Hall Milner 1994 A. Hall N. Milner, Education and Athletics. Documents illustrating

the Festivals of Oenoanda. Ed. D. French, Studies in the History and of Lycia and Pisidia. In memoriam A. S. Hall. British Institute of Archaeology at Ankara, Monograph 19. London (1994) 9-37.

IGRR III R. Cagnat et al., Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes III, = Lykia et Pamphylia. Paris 1901-1927.

MAMA IV W. H. Buckler, W. M. Calder W. K. C. Guthrie, Monumenta Asiae Minoris Antiqua, vol. IV. Monuments and Documents from Asia and Western Galatia. Manchester 1933.

MAMA VI W. H. Buckler W. M. Calder, Monumenta Asiae Minoris Antiqua Vol. VI. Monuntents and Documents from Phrygia and Caria. Manchester 1939.

Merkelbach Noll 1980 R. Merkelbach J. Noll, Die Inschriften von Ephesos VI, IK 16. Bonn 1980. Mitchell 1990 S. Mitchell, Festivals, Games and Civic Life in Roman Asia Minor. JRS

80 (1990) 183-193. Mitchell 1993 S. Mitchell, Anatolia. Land, Men and Gods in Asia Minor I. Oxford, New

York 1993. Nijf 2001 O. van Nijf, Local Heroes: Athletics, Festivals and Elite Self Fashioning

in the Roman East. Ed. S. Goldhill, Being Greek und Rome. Cultural Identity, the Second Sophistic and the Development of Empire. Cambridge (2001) 306-334.

Nijf 2012 O. van Nijf, Athletes, artists and citizens in the Imperial Greek City. Eds. A. Heller A. V. Pont, Patrie dorigine et patries lectives: les citoyennets multiples dans le monde grec dpoque romaine. Bordeaux (2012) 175-194.

Petzl 1987 G. Petzl, Die Inschriften von Smyrna II, 1. IK 24, 1. Bonn 1987. Pleket 1975 H. W. Pleket, Games, Prizes, Athletes and Ideology: Some Aspects of the

History of Sport in the Greco Roman World. Arena I (1975) 49 89. Pleket 1976 H. W. Pleket, Olympics Benefactors. ZPE 20 (1976) 1-18. Pleket 1995 H. W. Pleket, Mass Sport and Local Infrastructure in the Greek Cities

of Roman Asia Minor. Stadion XXIV, 1 (1995), 151-171. Pleket 1998 H. W. Pleket, Sport and Ideology in the Graeco Roman World. Klio

80, 2 (1998) 315-324. Poljakov 1989 F. B. Poljakov, Die Inschriften von Tralleis und Nysa I, IK 36, 1. Bonn

1989.

Nurah OKBANKR ENGL

162

Rehm 1958 A. Rehm, Didyma II. Die Inschriften. Berlin 1958. Robert 1967 L. Robert, Dcrets dphse pour des athltes. RevPhil (1967) 14-32. Robert 1984 L. Robert, Discours douverture. Actes du VIIIe Congrs international

dpigraphie grecque et latine Athnes 1982. Atina (1984) 35-45. Rouech 1993 C. Rouech, Performers and Partisans at Aphrodisias in the Roman and

Late Roman Periods. JRS Monographs 6. London 1993. Spawforth 1989 A. J. S. Spawforth, Agonistic Festivals in Roman Greece. Eds. S. Walker

A. Cameron, The Greek Renaissance in the Roman Empire. Papers from the tenth British Museum Classical Colloquium. Bulletin Suppl. 55 (1989) 193-197.

TAM II 1-3 E. Kalinka, Tituli Asiae Minoris II: Tituli Lyciae linguis Graeca et Latina conscripti, 1: Pars Lyciae occidentalis cum Xantho oppido, 2: Regio quae ad Xanthum flumen pertinent praetor Xanthum oppidum, 3: Regiones montanae a valle Xanthi fluminis ad oram orientalem. Wien 1920-1944.

TAM III R. Heberdey, Tituli Asiae Minoris III. Tituli Pisidiae Linguis Graeca et Latina Conscripti I. Tituli Termessi et agri Termessensis. Vienna 1951.