3

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM

VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

“IJTIMOIY-IQTISODIY JARAYONLARNI

MODELLASHTIRISH VA PROGNOZLASH”

FANI BO`YICHA

O`QUV-USLUBIY MAJMUA

Ta’lim sohasi: 230 000 – Iqtisod

Ta’lim yo’nalishi: 5A230102 – Iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar bo’yicha)

ТОШКЕНТ 2018

4

O’QUV MATERIALLARI

1-MODUL. IJTIMOIY - IQTISODIY JARAYONLARNI

MODELLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI

1.1-Mavzu: Ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarni modyellashtirish va

prognozlash faniga kirish

Reja.

1. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash fanining

predmeti, maqsadi va asosiy vazifalari.

2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida modellashtirish va prognozlashning ob’ektiv

zaruriyati.

3. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlashning asosiy

usullari va metodologik asoslari.

4. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash fanining

boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi.

1.1.1. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

fanining predmeti, maqsadi va asosiy vazifalari

Hozirgi davrda iqtisodiy ta’lim sohasida IIJMPning roli tobora ortib

bormoqda. Buning sababi ikki tomonlamadir: bir tomondan, tajribaga asoslangan

tadqiqotlar usulini chuqur tushuna olishi iqtisodchilarning ta’lim sohasiga

qo‘yilayotgan talablardan asosiysi bo‘lib qolmoqda, ikkinchi tomondan esa

matematika va statistikaning iqtisodiy ta’limdagi roli yanada ortib bormoqda.

Biroq endi faqat matematik statistikaga asoslangan tadqiqot usullari yetarli

emasligini hayotning o‘zi ko‘rsatmokda. Yetuk iqtisodchilar matematik statistika

va ehtimollar nazariyasi usullaridan, optimallashtirish va dinamik dasturlash va

matematikaning boshqa usullaridan unumli foydalanganliklari sababli ularning

ilmiy salohiyatlari dunyoda tan olingan. Aytib o‘tish joizki, Alfred Nobel vasiyat

qilgan dastlabki beshta yo‘nalish orasida iqtisodiyot yo‘nalishi bo‘lmagan.

Iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofotining rasmiy nomi “Alfred Bernxard Nobel

xotirasiga iqtisodiyot sohasidagi mukofot” deb ataladi va u Nobel tug‘ilganining

300 yilligi munosabati bilan Shvetsiya Milliy banki tomonidan 1968 yili ta’sis

etilgan. Birinchi laureatlar norvegiyalik olim Ragnar Frish va gollandiyalik Yan

Tinbergen iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishga matematik usullarni qo‘llaganlari

uchun bu mukofotni olishga muvaffaq bo‘lganlar. Shu paytgacha Nobel mukofoti

laureatlari bo‘lgan iqtisodchilarning deyarli hammasi ekonometrik tahlil uslublarini

iqtisodiy muammoni hal etishda keng qo‘llay olganlar. Qisqa qilib aytganda,

Modellashtirish va prognozlash (ekonometriya) fanini chuqur o‘rganmay turib, uni

o‘z tadqiqotlarida qo‘llay olmay turib, zamonaviy yetuk iqtisodchi bo‘lish qiyin.

Buning uchun ekonometrik tahlil o‘tkazilganidan so‘ng olingan natijalarning

to‘g‘ri iqtisodiy talqinini bera olish ham muhimdir. O’zbekiston bozor

iqtisodiyotiga o‘tish davrini boshidan kechirmokda. Dunyo hamjamiyatida ro‘y

berayotgan o‘zgarishlar bunga ta’sir etmay qolaolmaydi. Ma’lumki, iqtisodiyot

5

jamiyat taraqqiyotining asosiy richagidir. Buning uchun kichik va o‘rta biznesni

rivojlantirishga katta e’tibor berish lozimligi juda ko‘p ta’kidlanmokda. Ana shu

sohalarni rivojlantirishda esa iktisodchi, menedjer va marketologlarning roli juda

katta. Shuning uchun ular o‘zgaruvchan bozor iqtisodiyotini tez tahlil qilib, to‘g‘ri

qarorlar qabul qilib, kelajakni prognoz qila bilgan holda yangi yo‘nalishlarga tez

moslashib ish ko‘rishlari kerak bo‘ladi. Mamlakatimizning rivojlanayotgan

iqtisodiyoti uchun nafaqat murakkab ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tahlil qila

oladigan, balki zamonaviy iqtisodiy-matematik usullar va modellar asosida

kompyuter texnologiyalarini qo‘llab, ushbu jarayonlarni ko‘p variantli

yechimlarini oladigan iqtisodiy-matematik modellashtirish sohasidagi

mutaxassislarga bo‘lgan ehtiyoj ortmoqda. Bu esa iqtisodiyotda vujudga kelgan

tendensiyalarni, o‘rganilayotgan ob’ektlar holatini tadqiq qilishga, ularning

rivojlanishini prognozlashga va shu asosda milliy iqtisodiyotdagi chegaralangan

resurslardan samarali foydalanish maqsadida ilmiy asoslangan qarorlar qabul

qilishga imkon beradi.

Bozor iqtisodiyoti murakkab, o‘zaro bir-birini taqozo etuvchi jarayonlardan

iborat bo‘lib, unga noaniqlik va tavakkalchilik elementlari xosdir. Bunday

sharoitda iqtisodiy jarayonlarni o‘rganishda iqtisodiy-matematik usullar va

modellardan foydalanish kutilishi mumkin bo‘lgan salbiy hodisalarning oldini

olish imkonini beradi. Iqtisodiy-matematik usullar va modellar ilmiy asoslangan

qonuniyatlar asosida u yoki bu iqtisodiy jarayonlarning hozirgi holati (statikada),

uning istiqboldagi (dinamikada) o‘zgarishlarini oldindan ko‘rsatib berishga

imkoniyat yaratadi. Chunki, bozor kon’yunkturasini oldindan prognozlamasdan

turib, korxonalar mahsulotlar ishlab chiqarish va sotish strategiyasini belgilay

olmaydilar. Bozordagi raqobat kurashi korxonalarga kelajakda o‘z mahsulotlarini

raqobatbardosh, sifatli va arzon narxlarda ishlab chiqarishni taqozo etadi.

IIJMP fani orkali milliy iqtisodiyot va uning tarmoqlari kabi murakkab

iqtisodiy tizimlarni modellashtirishning nazariy va uslubiy asoslari, aniq iqtisodiy

ob’ektlar misolida modellarni yaratilishi, ularning iqtisodiy mazmuni, qo‘yilgan

masalalarni kompyuter dasturlarida yechish va olingan natijalarni iqtisodiy talqin

qilish kabi bosqichlari bilan tanishtiradi.

IIJMP fanining yuzaga kelishi iqtisodiyotni o’rganishda bir nechta fanlarni

birlashtirgan yondashuv natijasi bilan bog’liq. Bu fan iqisodiyot nazariyasi,

statistika va matematik usullarni birlashtirish va o’zaro to’ldirish natijasida yuzaga

kelgan.

1.1.2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida modellashtirish va prognozlashning

ob’ektiv zaruriyati.

Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning iqtisodiy rivojlanishini ilmiy oldindan ko‘ra

bilish metodologiyasini o‘rganish “Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish

va prognozlash” kursining predmeti hisoblanadi. Kursning mazmuni davlat

darajasida ham, firma darajasida ham prognozlashtirish va rejalashtirish

jarayonining nazariy-amaliy masalalarini o‘z ichiga oladi. Iqtisodiy oldindan ko‘ra

6

bilish tabiati, ko‘rsatkichlar va parametrlar tasnifi, mutaxassislarning

prognozlashtirish va rejalashtirish masalalari bo‘yicha fikrlari va qarashlari, xorijiy

mamlakatlarning ushbu sohadagi tajribasi, faoliyatning turli sohalarini iqtisodiy

jihatdan asoslash, shu jumladan rivojlanish strategiyalarini tanlashga nisbatan

tavsiya etilayotgan yondashuvlar, tanlangan qarorlarining iqtisodiy samarasini

aniqlash, reja tarkibi, mamlakatda rejali ishni takomillashtirish vazifalari –

bularning barchasi va qator boshqa masalalar o‘rganilayotgan fanning mazmunini

tashkil qiladi

«Ijtimoiy-iktisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash» fanining

predmeti - prognozlashtirish ob’ektining rivojlanish qonuniyatini o‘tmishi asosida

o‘rganib, butun bir iktisodiy majmua va uning tarkibiy kismlari ob’ektiv

asoslangan rivojlanish holatlari va tendensiyalarining vaqt va fazo(joy)dagi miqdor

va sifat darajalarini aniqlashdir. Makroiqtisodiyot (xalq xo’jaligi) va uning

tarmoqlarida kechayotgan iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish asoslarini

o’rganish; aniq iqtisodiy tizim misolida modellashtirish masalasini qo’yish va

iqtisodiy ma’nosini tushunish; iqtisodiy masalalarni echish usullarini, shuningdek

kompyuterda hisoblash tajribalarini o’tkazish va ularning natijalarini tahlil qilishni

o’rganishdan iborat.

«Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash» ning

asosiy vazifasi jamiyatni iqtisodiy - ijtimoiy rivojlanish yullarini real baholash, bu

rivojlanishning maqbul boshqaruv yechimlarini ilmiy asoslash uchun ustivor

variantlarni aniqlashdir. Bundan tashqari, u iqtisodiyotning rivojlanish

yunalishlarini miqdor va sifat jihatdan tahlil qiladi, muamolarni, yangi jarayon

va holatlarini o‘rganadi, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning ehtimolli

yunalishlarini belgilaydi, imkoniyatlarni baholaydi, ijtimoiy, iqtisodiy, ilmiy-

texnik va boshqa chora-tadbirlarni hayotga tadbiq etadi, samarasini aniqlaydi,

ijtimoiy iqtisodiy va ilmiy-texnik bosh yunalishlarni asoslaydi.

Ijtimoiy –iktisodiy jarayonlarni moddellashtirish va prognozlash asoslarni bilish

mutaxassisga ruy berayotgan vokea xodisalarni urganishga abstraksiyalashgan (

narsa yoki xodisalarning muxim va muayyan belgi va qonuniyatlarini ajratish

maksadida ularning ba’zi juziy tomonlarini yeki boglanishlarini fikran bir

chekkaga quyib turib fikr yuritish), ikkinchi ma’nosi mavxum tushuncha

abstraksiyalashtirish yuli bilan xosil kilingan (nazariy umumlashtirma, nazariy

xulosa) xolda va asosli ravishda yondashish, prognozlash jarayenida yuzaga

keladigan xolatlarni tushuntirish va axamiyatini baxolash imkonini beradi.

Fanning maqsadi asosiy tamoyillarni va yo‘llarni o‘rganish asosida jamiyatda

sodir bo‘layotgan ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarga bog‘langan holda, bu tarmoq

tajribasi va amaliyoti misolida prognozlashni amaliy o‘rganishdan iborat.

«Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash» fanining

maqsadi bulib ijtimoiy-iktisodiy jarayenlarni urganish, taxlil kilish, tartibga solish,

boshkarish, rejalashtirish va prognozlash asosida ijtimoiy-iktisodiy

munosabatlarni takomillashtirish buyicha xulosa va tavsiyanomalar ishlab chikish,

prognozlashning butun tizimini qurishga qaratilgan metodologik va metodik

7

yo‘llarini, tarmoq tajribasi va amaliyoti misolida prognozlashni amaliy

o‘rganishdan iborat.

Yoki boshkacha etsak Fanning maqsadi – milliy iqtisodiyotning ijtimoiy –

iqtisodiy rivojlanishini modellashtirish prognozlashning butun tizimini qurishga

qaratilgan metodologik va metodik yo‘llarini o‘rganish.

Fanning vazifalari quyidagilardan iborat: Bu fanning vazifalari milliy

iqtisodiyotning rivojlanishi bo‘yicha hukumat qarorlaridan kelib chiqadi. Bu

vazifalar hozirgi kunda iqtisodiy strategiya barcha strategiyalardek fundamental,

uzoq muddatli, maqsadli masalalarni qo‘yishdan boshlanadi. Ular orasida eng

yuqori maqsad - xalqning madaniy va moddiy yashash darajasini asta-sekinlik

bilan ko‘tarishdir. Iqtisodiy strategiya qo‘yilgan maqsadga borish yo‘llari va aniq

usullarini o‘z ichiga oladi. Bunda iqtisodiy prognozlash katta ahamiyatga ega.

Iqtisodiyot va ishlab chiqarishni boshqarish maqbul qarorlar tanlash va ularning

ijrosini ta’minlashi zarur, chunki bugungi kunda jamiyat uchun asoslanmagan

qaror qabul qilishdan ko‘riladigan zarar darajasi salbiy ta’sir kursatishi

mukarrardir. Shuning uchun zamonaviy xo‘jalik yuritish ijtimoiy iktisodiy

jarayonlarni modellashtirish va prognozlash ko‘lami kengaytirilishini uning usul

va uslubiyatlari takomillashtirilishini talab etmoqda.

1.1.3. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlashning

asosiy usullari va metodologik asoslari.

Fanning metodologik asosini dialektika tashkil etadi. Aynan dialektika,

ko‘plab ilmiy fanlarning metodologiyasi bo‘lgani holda, mutaxassisga turmush,

jamiyat va tafakkur rivojlanishining umumiy qonuniyatlari haqidagi bilimni beradi.

Xo‘jalik yuritish muhitini tushunishni belgilab beruvchi uning kategoriyalari hayot

faoliyati unsurlarining tutashish nuqtalarini aniqlash, ularda bir lahzali va tasodifiy

holatlarni olib tashlab, ob’ektiv va alohida holatlarni ko‘rish imkonini beradi.

Dialektika kategoriyalari va qonunlari iqtisodiy hodisalar tadqiqotlari

qoidalari va usullarini tushunishga yordam beradi. Shunday qilib, iqtisodiy tahlil

istalgan rejalashtirish jarayonining majburiy qismi hisoblanib, u nihoyasiga

yetgach, alohida hisob-kitoblarning o‘zaro ta’siri va to‘ldirishini tekshirish orqali

ularni sintez qilish zarur. Bunda fanlarni bilish dialektikasi namoyon bo‘ladi.

1.1.4. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

fanining boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi

Fanning nazariy asosi – ekonomiks. Ushbu fanni o‘rganish jarayonida

mutaxassis iqtisodiy asoslash vositalari sohasida bilim oladi. Biroq ushbu vositalar

qanchalik aniq bo‘lmasin iqtisodiyotning haqiqiy asoslarini tushunmasdan turib

ular hech qachon samarali natijaga olib kela olmaydi. Faqat iqtisodiy oldindan

ko‘ra bilish vositasi orqali aks ettirilgan iqtisodiy tendensiyalar, hodisalar,

kategoriyalar va o‘zaro bog‘liqliklarning mohiyatini bilish asosida haqqoniy

foydali prognoz yoki reja tuzilishi mumkin. Iqtisodiy rivojlanish qonuniyatlari va

tendensiyalari iqtisodiy nazariya, makro va mikroiqtisodiyot, marketing,

8

menejment, moliya, audit kabi ko‘plab fanlar tomonidan o‘rganiladi. Aslida,

kelajakni oldindan ko‘ra bilish – bu aksariyat fanlarning asosi hisoblanadi. Lekin

ushbu holat nuqtai nazaridan kelajakni aniq asoslash imkonini beruvchi hisob-

kitoblar metodologiyasini anglab yetish imkonini aynan ushbu fan beradi.

Prognozlashtirish va rejalashtirishning mazmuni iqtisodiy nazariya tomonidan

belgilanadi; rejalashtirish shakli menejmenga bog‘liq bo‘lib, u rejalashtirishni

boshqaruvning bir qismi sifatida ko‘rib chiqadi; rejali ishlanmalar uslubi marketing

texnologiyalari bilan bog‘liq. Lekin barcha reja va prognoz hisob-kitoblari hisob-

kitoblar tamoyillari, usullari, ularning bosqichma-bosqichligini, iqtisodiy oldindan

ko‘ra bilish indikatorlarini tanlashni belgilab beruvchi yagona metodologiyaga

amal qiladi.

Zamonaviy milliy iqtisodiyot murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizimdan iboratdir.

Jahonda yuz berayotgan globallashuv jarayonlari, investitsiyalar oqimining

tezlashuvi, moliyaviy inqiroz, raqobat muhitining kuchayishi milliy iqtisodiyotning

barqaror rivojiga o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda. Bunday sharoitlarda iqtisodiy-

matematik modellashtirish milliy iqtisodiyotdagi real jarayonlarni tizimli

ifodalaydigan, uning yordamida tizim rivojlanishining pirovard maqsadiga mos

ravishda kichik tizimlar rivojlanish variantlarini aniqlash va tadqiq qilishga, ya’ni

iqtisodiyotning samaradorligini oshirishga imkon beruvchi amaliy vosita

hisoblanadi.

Mamlakatimizning rivojlanayotgan iqtisodiyoti uchun nafaqat murakkab

ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tahlil qila oladigan, balki zamonaviy iqtisodiy-

matematik usullar va modellar asosida kompyuter texnologiyalarini qo‘llab, ushbu

jarayonlarni ko‘p variantli yechimlarini oladigan iqtisodiy-matematik

modellashtirish sohasidagi mutaxassislarga bo‘lgan ehtiyoj ortmoqda. Bu esa

iqtisodiyotda vujudga kelgan tendensiyalarni, o‘rganilayotgan ob’ektlar holatini

tadqiq qilishga, ularning rivojlanishini bashoratlashga va shu asosda milliy

iqtisodiyotdagi chegaralangan resurslardan samarali foydalanish maqsadida ilmiy

asoslangan qarorlar qabul qilishga imkon beradi.

iqtisodiyot bo‘yicha chuqur fundamental tadqiqotlar olib borishga,iqtisodiy

rivojlanish modellarini tuzishga imkon beradi;

milliy iqtisodiyotni yaxlit tizim tarzidagi matematik modellarini yaratish

orqali unga tashqi ta’sirlar, jahonda yuz berayotgan inqirozning biznes sikllariga

ta’sirini aniqlay oladigan va qarshi choralarni belgilash strategiyalarini ishlab

chiqishga imkon beradi;

qo‘yilgan muammoni nafaqat analitik ifodalab qolmasdan, balki axborot-

kommunikatsiya texnologiyalari asosida iqtisodiy jarayonlarning matematik

modellarini tuza oladigan, endogen va ekzogen omillar ta’sirini aniqlay oladigan

milliy iqtisodiyotdagi tarmoqlar va korxonalarning biznes-jarayonlarini

modellashtirishga ko‘maklashadi;

tadqiq qilinayotgan ob’ekt, korxona, tarmoqning yoxud milliy iqtisodiyotni

deterministik va stoxastik modellarini tuzishga imkon berib, ushbu jarayonlarni

sifat va son jihatidan tizimli boshqara oladigan va prognoz qila oladigan

modellarini yaratadi;

9

tadqiq qilinayotgan ob’ektni samarali boshqarish uchun o‘tkazilgan tadqiqotlar

asosida maslahat beruvchi takliflar yoki boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishga

imkon beradi

1.2-Mavzu: Boshqaruv jarayonida matematik modellashtirishning ahamiyati

va modellashtirish ob’ektlarining tahlili

Reja.

1. Modellashtirishning asosiy tushunchalari va vazifalari.

2. Modellashtirish bosqichlari. Modellashtirish usulining tasnifi

3. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni prognozlash usullarining tasnifi.

1.2.1. Modellashtirishning asosiy tushunchalari va vazifalari

Hozirgi paytda iqtisodiy fan va amaliyot amaliy matematika yutuqlaridan

tobora kengroq foydalanmoqda, ularni ilmiy tadqiqotlar qurolidan murakkab

xo’jalik masalalarini samarali hal kilishning muhim vositasiga aylantirmoqda.

Zamonaviy iqtisodiyot nazariyasi ham mikro-, ham makrodarajada tabiiy, zaruriy

element sifatida matematik modellar va usullarni o’z ichiga oladi. Matematikadan

iqtisodiyotda foydalanish iqtisodiy o’zgaruvchilar va ob’ektlarning eng muhim,

ahamiyatli boѓlanishlarini ajratishga va formal tasvirlashga, iqtisodiyot

nazariyasining qoidalari, tushunchalari va xulosalarini aniq va lo’nda bayon

qilishga imkon beradi.

Kuzatilayotgan ob’ektlarni chuqur va har tomonlama o‘rganish maqsadida

tabiatda va jamiyatda ro‘y beradigan jarayonlarning modellari yaratiladi. Buning

uchun ob’ektlar hamda ularni xossalari kuzatiladi va ular to‘g‘risida dastlabki

tushunchalar hosil bo‘ladi. Bu tushunchalar oddiy so‘zlashuv tilida, turli rasmlar,

sxemalar, belgilar, grafiklar orqali ifodalanishi mumkin. Ushbu tushunchalar

model deb aytiladi. «Model» so‘zi lotincha modulus so‘zidan olingan bo‘lib,

o‘lchov, me’yor degan ma’noni anglatadi. Model — bu shunday moddiy yoki

xayolan tasavvur qilinadigan ob’ektki, qaysiki tadqiqot jarayonida haqiqiy

ob’ektning o’rnini shunday bosadiki, uni bevosita o’rganish haqiqiy ob’ekt haqida

yangi bilimlar beradi. Modellarni qurishda tadqiq qilinayotgan hodisani belgilovchi

muhim omillar aniqlanadi va qo’yilgan masalani yechish uchun muhim

bo’lmagan qismlar chiqarib tashlanadi.

Ilmiy izlanishlarda modellashtirish qadimgi zamonlardayoq qo’llanila

boshlandi va asta-sekin ilmiy bilimlarning qurilish va arxitektura, astronomiya,

fizika, ximiya, biologiya va, nihoyat, ijtimoiy fanlar kabi tobora yangi sohalarini

qamrab ola boshladi. Birinchi matematik modellar F.Kene (1758 y., iqtisodiy

jadval), A.Smit (klassik makroiqtisodiy model), D.Rikardo (xalqaro savdo modeli)

tomonidan ishlatilgan. XX asr zamonaviy fanning amalda barcha sohalarida

modellashtirish usuliga katta muvaffaqiyatlar va obro’-e’tibor keltirdi.

Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi ob’ektlarni matematik modellar yordamida

kuzatish mumkin. Bu tushuncha modellashtirish deyiladi. Modellashtirish

deganda modellarni qurish, o’rganish va qo’llash jarayoni tushuniladi. Ifodalangan

model yordamida kuzatilayotgan ob’ektni bilish modellashtirish deyiladi.

10

Modellashtirish usullari yordamida tuziladigan barcha modellarni 2 turga bo‘lish

mumkin: Moddiy modellar va ideal modellar.

Iqtisodiy model-iqtisodiy ob’ektlarning soddalashtirilgan nuxasidir. Bunda

modelning hayotiyligi, uning modellashtiriladigan ob’ektga aynan mos kelishi

muhim axamiyatga egadir. Lekin yagona modelda o‘rganilayotgan ob’ektning

xamma tomonini aks ettirish mumkin emas. Bunda jarayonning eng xarakterli va

eng muxim belgilari aks ettiriladi.

Model iqtisodiy prognozlashni, o‘rganilayotgan jarayonni ilmiy anglashning

muxim vositasi bo‘lib xisoblanadi. Modellashtirish jarayoni, ob’ektni yoki

jarayonni boshlang‘ich o‘rganish, uning amalga oshadigan xususiyatlari va

belgilarini ajratish, modelning nazariy va tajribaviy taxlili, modellashtirish

natijalarini ob’ekt haqidagi haqiqiy ma’lumotlar bilan solishtirish, modelni

korrektirovkalash xamda oydinlashtirish kabilar asosida model qo‘rishni tashkil

etadi.

Modelning hayotiyligi uning modellashtiriladigan ob’ektga qanchalik mos

kelishiga bog‘liq. Bitta modelda ob’ektni hamma tomonini aks ettirish qiyin

bo‘lganligidan unda ob’ektning eng xarakterli va muhim belgilarigina aks

ettiriladi. Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, ortiqcha soddalashtirilgan model

qo‘yilgan talablarga yaxshi javob bera olmaydi, o‘ta murakkab model esa masalani

yechish jarayonida qiyinchiliklar tug‘diradi.

Modellashtirish o‘rganish va bilish jarayonini kengaytiradi. Model hosil qilish

uchun ob’ekt har tomonlama o‘rganiladi, tahlil qilinadi. Model tuzilganidan so‘ng,

uning yordamida ob’ekt to‘g‘risida yangi ma’lumotlar olish mumkin. Shunday

qilib, ob’ekt to‘g‘risidagi bilish jarayoni to‘xtovsiz jarayonga aylanadi

Demak, modelning haqiqiyligi to‘plangan ma’lumotlar hajmiga, aniqlik

darajasiga, tadqiqotchining malakasiga va modellashtirish jarayoniga,

aniqlanadigan masalaning xarakteriga bog‘liq ekan.

Matematik usullar va modellar ahamiyatini quyidagilarda ko‘rish mumkin:

1. Iqtisodiy-matematik usullar yordamida moddiy, mehnat va pul

resurslaridan oqilona foydalaniladi.

2. Matematik usullar va modellar iqtisodiy va tabiiy fanlarni rivojlantirishda

yetakchi vosita bo‘lib xizmat qiladi.

3. Matematik usullar va modellar yordamida tuzilgan prognozlarni umumiy

amalga oshirish vaqtida ayrim tuzatishlarni kiritish mumkin bo‘ladi.

4. Iqtisodiy-matematik modellar yordamida iqtisodiy jarayonlar faqat chuqur

tahlil qilibgina qolmasdan, balki ularning yangi o‘rganilmagan qonuniyatlarini ham

ochish imkoni yaratiladi. Shuningdek, ular yordamida iqtisodiyotning kelgusidagi

rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin.

Iqtisodiy-matematik usullar va modellar hisoblash ishlarini

kompyuterlashtirish va avtomatlashtirish bilan birga, aqliy mehnatni

yengillashtiradi va iqtisodiy soha xodimlarning mehnatini ilmiy asosda tashkil

etadi va boshqaradi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida prognozlash jarayoniga asoslanadigan asosiy

tamoyillar ichida quyidagilarni ajratish mumkin:

11

1) prognozning ilmiy asoslanganligi (tabiat, jamiyat rivojlanishi qonuniyatlarini

hisobga olib ilmiy metodlar yordamida ishlab chiqish);

2) prognozlashning uzluksizligi (mamlakatda, iqtisodiyotda vaziyatlarning

o‘zgarishini hisobga olib prognoz doimo to‘g‘rilanib (korrektirovka) turishi kerak;

3) istiqbol va joriy prognozlashning muvofiqligi (prognozlash o‘zaro bog‘liqlikda

amalga oshiriladi, lekin ustivorlik istiqbol prognozlashga beriladi);

4) prognozlarning kelishilganligi (ishlab chiqilgan prognoz aralash prognozlar

bilan o‘zaro bog‘langan bo‘lishi kerak);

5) prognozning ko‘p variantliligi, alternativliligi (prognozning bir necha variantlari

ishlab chiqilishi, vaziyatlarning o‘zgarishi holatlarida boshqa variantlardan

foydalanish uchun talab etiladi. Odatda prognozni uch varianti mavjud: optimistik,

pessimistik va realistik;

6) asosiy omillarni tanlash (prognozlashda hisob-kitoblarga tadqiq etilayotgan

jarayonga ta’sir etuvchi omillar kiritilgan bo‘lishi kerak). Buning dolzarbligi

shundaki, iqtisodiy jarayonlarning o‘zi murakkab, ko‘p omilli va hamma

omillarning ta’sirini hisobga olish qiyin;

7) prognoz ishlab chiqishning tizimliligi (prognozlash jarayonini bir tomondan bir

butun tizim sifatida, ikkinchi tomondan esa alohida mustaqil bo‘limlardan tarkib

topgan murakkab tizim sifatida qaralishi);

8) prognozlarning verifikatsiyalanganligi (prognoz bahosi ishonchli va asoslangan

bo‘lishi kerak);

9) adekvatlilik (prognoz modelining real hayotga, tendensiyalarga, qonuniyatlarga

maksimal yaqin bo‘lishi kerak);

10) rentabellik (ishlab chiqilgan prognozdan samarani ishlab chiqish uchun

qilingan xarajatlardan yuqori bo‘lishi kerak).

1.2.2. Modellashtirish bosqichlari. Modellashtirish usulining tasnifi

Prognozlash tamoyillari prognozlash modellari va turli metodlarini

metodologik yagonaligini ta’minlaydi.

Prognozlarning izlanilayotgan ob’ekt xarakteriga ko‘ra bo‘linishlari har xil

qayta ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog‘liq. Shunga ko‘ra, prognozlash

quyidagilarga ajratiladi:

- ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi;

- ilmiy-tehnik jarayonlarni ijtimoiy-iqtisodiy xarakterlari va oqibatlari;

- iqtisodiyot dinamikalari (sur’atlari, faktlari va tuzilishlari);

- bandlik, mehnat resurslari va kadrlarni qayta tayyorlash;

- tabiiy resurslardan oqilona foydalanish;

- asosiy fondlar va kapital qo‘yilmalarni qayta tiklash.

Prognozlar funksional belgisiga qarab ikkiga (Prognozlash yo‘nalishlariga

ko‘ra izlanishli va normativ bo‘lishi mumkin.) - normativ va izlanuv prognozlariga

bo‘linadi.Prognozlar funksional belgisiga qarab quyidagi: normativ va izlanuv

prognozlariga bo‘linadi Izlanuv prognozi izlanayotgan ob’ektlarning kelajakdagi rivojlanish

darajasiga asoslangan bo‘lib, bu darajalarni qo‘llash sharoitlaridan cheklashadi.

12

Uning vazifasi o‘rganilayotgan ob’ekt bor tendensiyalar saqlangan holda qanday

rivojlanishini o‘rganishdir. (Izlanishli bashorat – agar hozirgi tendensiyalar

saqlanib qolsa iqtisodiy tizim qanday rivojlanadi?, degan savolga javob beradi.

Boshqa so‘z bilan aytganda tizimga ta’sir etuvchi omillar o‘zgarmasa, u qanday

holatga kelishi mumkin?)

Normativ prognoz izlanuv prognozlaridan farqli o‘larok oldin qo‘yilgan

maqsadlar bazasida ishlab chiqiladi. Uning vazifasi maqsad qilib olinayotgan

obektning kelajakdagi holatini prognozlash yo‘li va erishish vaqtini aniqlashdir.

Boshqacha etadigan bulsak -Normativ prognoz bo‘lajak maqsadlarga erishish

uchun tizimni rivojlanish yo‘nalishlarini va muddatlarini aniqlaydi (belgilaydi).

Maqsad qilingan holatga tizim erishish uchun, ta’sir etuvchi omillarga qanday

o‘zgarishlar kiritish zarur? Boshqa so‘z bilan aytganda qanday qilib maqsadga

erishish mumkin?

Izlanuv prognozi ob’ektning oldingiga nisbatan kelajakdagi holatini

aniqlashdan qaytayotgan bir vaqtda, normativ prognoz teskari tartibda amalga

oshiriladi, ya’ni kelajakdagi holatini qo‘yilgan maqsadining tendensiyalari va uni

qo‘llash tartibida amalga oshiriladi.

1.2.3. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni prognozlash usullarining tasnifi

Boshqarish tizimida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va

prognozlash vazifalarning turli tumanligi prognozni qurish metodlari va xar hil

sistemalarini qo‘llanilishini talab qiladi. Har bir prognoz kerakli informatsiyaning

olinishi, ishonchliligi, asoslanganligi, baholanganligi, qayta ishlanishi natijasida

paydo bo‘ladi. Prognoz ishlab chiqarish uchun qanday ma’lumotlarni olishni

informatsiya tashuvchining tanloviga, uni olish usullariga, tahlil qilinayotgan

ob’ekt rivojlanishini baholovchi mahsus hisob kitoblarga bog‘liq .

Amaliyotda prognozlarni ishlab chiqarishni 130 xil metodlari mavjud. Ijtimoiy-

iqtisodiy jarayonlarni prognozlashda shartli ravishda metodlarini 3 xil muhim

guruhlarga bo‘lish mumkin:

- ekstropolyatsiya metodi

- prognozlashning ekspert baholash metodi

- modellashtirish metodi

Dinamik vazifada bosh va yagona rivojlanish omili bo‘lib vaqt omili

hisoblanadi. Bunda prognoz qilinayotgan parametr vaqt davomidagi o‘zgarishlarni

ko‘rsatuvchi vaqt qatorlarini ko‘rsatuvchi vaqt qatorlarini analiz qilish asosida

tuziladi. Masalan, mehnat resurslarining quvvati, oqimi, potensialining vaqt

davomidagi o‘zgarishlari analiz qilinadi. Prognozlashning dinamik vazifasi

prognozlash jarayonini rivojlanishi evolyutsion jarayonlarni bo‘lishini, asosiy

parametrlarni bir tomonlama o‘zgarishini talqin qiladi. Bu holatda ob’ekt

parametrlarini o‘zgarishini prognozlashda kelajakda uning rivojlanishi retrospektiv

amaliyot bilan quriladi.

13

1.3-Mavzu: Modellashtirish turlari

Reja

1. Modellashtirishning asosiy tushunchalari va vazifalari.

2. Modellashtirish bosqichlari. Modellashtirish usulining tasnifi

1.2.2. Modellashtirishning asosiy tushunchalari va vazifalari

Hozirgi paytda iqtisodiy fan va amaliyot amaliy matematika yutuqlaridan

tobora kengroq foydalanmoqda, ularni ilmiy tadqiqotlar qurolidan murakkab

xo’jalik masalalarini samarali hal kilishning muhim vositasiga aylantirmoqda.

Zamonaviy iqtisodiyot nazariyasi ham mikro-, ham makrodarajada tabiiy, zaruriy

element sifatida matematik modellar va usullarni o’z ichiga oladi. Matematikadan

iqtisodiyotda foydalanish iqtisodiy o’zgaruvchilar va ob’ektlarning eng muhim,

ahamiyatli boѓlanishlarini ajratishga va formal tasvirlashga, iqtisodiyot

nazariyasining qoidalari, tushunchalari va xulosalarini aniq va lo’nda bayon

qilishga imkon beradi.

Hozirgi kunda ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarni prognozlashda turli

modellardan keng foydalaniladi.

Kuzatilayotgan ob’ektlarni chuqur va har tomonlama o‘rganish maqsadida

tabiatda va jamiyatda ro‘y beradigan jarayonlarning modellari yaratiladi. Buning

uchun ob’ektlar hamda ularni xossalari kuzatiladi va ular to‘g‘risida dastlabki

tushunchalar hosil bo‘ladi. Bu tushunchalar oddiy so‘zlashuv tilida, turli rasmlar,

sxemalar, belgilar, grafiklar orqali ifodalanishi mumkin. Ushbu tushunchalar

model deb aytiladi. «Model» so‘zi lotincha modulus so‘zidan olingan bo‘lib,

o‘lchov, me’yor degan ma’noni anglatadi. Model — bu shunday moddiy yoki

xayolan tasavvur qilinadigan ob’ektki, qaysiki tadqiqot jarayonida haqiqiy

ob’ektning o’rnini shunday bosadiki, uni bevosita o’rganish haqiqiy ob’ekt haqida

yangi bilimlar beradi. Modellarni qurishda tadqiq qilinayotgan hodisani belgilovchi

muhim omillar aniqlanadi va qo’yilgan masalani yechish uchun muhim

bo’lmagan qismlar chiqarib tashlanadi.

Model - tor ma’noda – o‘rganilayotgan ob’ektning, jarayonning yoki

hodisaning muhim xususiyatlarini, xossalarini aks ettiruvchi yordamchi

ob’ekt; Keng ma’noda model biror ob’ektni yoki ob’ektlar tizimini namuna-

sidir. Model tushunchasi biologiya meditsia, fizika va boshqa fanlarda ham

qo‘llaniladi.

Ilmiy izlanishlarda modellashtirish qadimgi zamonlardayoq qo’llanila

boshlandi va asta-sekin ilmiy bilimlarning qurilish va arxitektura, astronomiya,

fizika, ximiya, biologiya va, nihoyat, ijtimoiy fanlar kabi tobora yangi sohalarini

qamrab ola boshladi. Birinchi matematik modellar F.Kene (1758 y., iqtisodiy

jadval), A.Smit (klassik makroiqtisodiy model), D.Rikardo (xalqaro savdo modeli)

tomonidan ishlatilgan. XX asr zamonaviy fanning amalda barcha sohalarida

modellashtirish usuliga katta muvaffaqiyatlar va obro’-e’tibor keltirdi.

Turli iqtisodiy hodisalarni o’rganish uchun ularning iqtisodiy modellar deb

ataluvchi soddalashtirilgan formal tasvirlaridan foydalaniladi. Iste’mol tanlovi

modellari, firma modellari, iqtisodiy o’sish modellari, tovar va moliya

14

bozorlaridagi muvozanat modellari va boshqa ko’p modellar iqtisodiy modellarga

misol bo’ladi.

Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi ob’ektlarni matematik modellar yordamida

kuzatish mumkin. Bu tushuncha modellashtirish deyiladi. Modellashtirish

deganda modellarni qurish, o’rganish va qo’llash jarayoni tushuniladi. Ifodalangan

model yordamida kuzatilayotgan ob’ektni bilish modellashtirish deyiladi.

Modellashtirish usullari yordamida tuziladigan barcha modellarni 2 turga bo‘lish

mumkin: Moddiy modellar va ideal modellar.

Moddiy modellar real ob’ektlarni(geometrik, fizik, dinamik yoki funktsional

tavsiflarini ifodalaydi.) tabiiy va sun’iy materiallar yordamida aks ettiradi: mel

bilan doskada, karton bilan maket tuzish, qalam bilan formula yozish, metalldan

aviamodel yasash.

Ideal modellar odamni fikrlash jarayoni bilan chambarchas bog‘langandir.

Bunday modellar bilan operatsiyalar miyada amalga oshiriladi. inson tafakkurining

mahsuli bo’lib, ular tushunchalar, gipotezalar va turli xil qarashlar sistemasidan

iborat.Iqtisodiy tadqiqotlarda, boshqarish sohalarida, asosan, abstrakt modellash-

tirishdan foydalaniladi.

Iqtisodiy model-iqtisodiy ob’ektlarning soddalashtirilgan nuxasidir. Bunda

modelning hayotiyligi, uning modellashtiriladigan ob’ektga aynan mos kelishi

muhim axamiyatga egadir. Lekin yagona modelda o‘rganilayotgan ob’ektning

xamma tomonini aks ettirish mumkin emas. Bunda jarayonning eng xarakterli va

eng muxim belgilari aks ettiriladi.

Model iqtisodiy prognozlashni, o‘rganilayotgan jarayonni ilmiy anglashning

muxim vositasi bo‘lib xisoblanadi. Modellashtirish jarayoni, ob’ektni yoki

jarayonni boshlang‘ich o‘rganish, uning amalga oshadigan xususiyatlari va

belgilarini ajratish, modelning nazariy va tajribaviy taxlili, modellashtirish

natijalarini ob’ekt xaqidagi xaqiqiy ma’lumotlar bilan solishtirish, modelni

korrektirovkalash xamda oydinlashtirish kabilar asosida model qo‘rishni tashkil

etadi.

Modelning hayotiyligi uning modellashtiriladigan ob’ektga qanchalik mos

kelishiga bog‘liq. Bitta modelda ob’ektni hamma tomonini aks ettirish qiyin

bo‘lganligidan unda ob’ektning eng xarakterli va muhim belgilarigina aks

ettiriladi. Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, ortiqcha soddalashtirilgan model

qo‘yilgan talablarga yaxshi javob bera olmaydi, o‘ta murakkab model esa masalani

yechish jarayonida qiyinchiliklar tug‘diradi.

Modellashtirish o‘rganish va bilish jarayonini kengaytiradi. Model hosil qilish

uchun ob’ekt har tomonlama o‘rganiladi, tahlil qilinadi. Model tuzilganidan so‘ng,

uning yordamida ob’ekt to‘g‘risida yangi ma’lumotlar olish mumkin. Shunday

qilib, ob’ekt to‘g‘risidagi bilish jarayoni to‘xtovsiz jarayonga aylanadi

Demak, modelning haqiqiyligi to‘plangan ma’lumotlar hajmiga, aniqlik

darajasiga, tadqiqotchining malakasiga va modellashtirish jarayoniga, aniqlana-

digan masalaning xarakteriga bog‘liq ekan.

Matematik usullar va modellar ahamiyatini quyidagilarda ko‘rish

mumkin:

15

1. Iqtisodiy-matematik usullar yordamida moddiy, mehnat va pul

resurslaridan oqilona foydalaniladi.

2. Matematik usullar va modellar iqtisodiy va tabiiy fanlarni rivojlantirishda

yetakchi vosita bo‘lib xizmat qiladi.

3. Matematik usullar va modellar yordamida tuzilgan prognozlarni umumiy

amalga oshirish vaqtida ayrim tuzatishlarni kiritish mumkin bo‘ladi.

4. Iqtisodiy-matematik modellar yordamida iqtisodiy jarayonlar faqat chuqur

tahlil qilibgina qolmasdan, balki ularning yangi o‘rganilmagan qonuniyatlarini ham

ochish imkoni yaratiladi. Shuningdek, ular yordamida iqtisodiyotning kelgusidagi

rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin.

Iqtisodiy-matematik usullar va modellar hisoblash ishlarini

kompyuterlashtirish va avtomatlashtirish bilan birga, aqliy mehnatni

yengillashtiradi va iqtisodiy soha xodimlarning mehnatini ilmiy asosda tashkil

etadi va boshqaradi.

1.2.3. Modellashtirish bosqichlari. Modellashtirish usulining tasnifi

Modellashtirish jarayonining asosiy bosqichlari turli sohalarda, shu jumladan,

iqtisodiyotda ham o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi. Iqtisodiy-matematik

modellashtirish bitta tsiklining bosqichlari ketma-ketligi va mazmunini tahlil

qilaylik.

Birinchi bosqich - iqtisodiy muammoning qo‘yilishi va uning nazariy

sifat jihatdan tahlili.

Bu bosqichda iqtisodiy jarayon har tomonlama o‘rganiladi, uning ichki va

tashqi ahborot aloqalar, ishlab chiqarish resurslari, rejalashtirish davri kabi asosiy

parametrlari aniqlanadi. Bu bosqichda asosan muammoni asl ma’nosi ifodalanadi.

Qanday masalalarga javob topilishi kerakligini aniqlash kerak bo‘ladi.

Izlanayotgan noma’lum o‘zgaruvchilar nima, qanday maqsadni ko‘zda tutadi,

natija nimalarga olib keladi, kabi savollar aniqlanadi.

Ikkinchi bosqich - matematik modelni tuzish.

Modellashtirayotgan jarayonning iqtisodiy matematik modeli tenglamalar,

tengsizliklar tizimi, funksiyalar shaklida ifodalanadi. Oldindan modelni turi, keyin

uning o‘zgaruvchilari, parametrlari, aloqa shakllari aniqlanadi. Demak, matematik

modelni qurilishini o‘zi bir necha bosqichlardan iborat.

Uchinchi bosqich - modelning matematik tahlili.

Bu bosqichning maqsadi - modelni umumiy xususiyatlarini aniqlash. Bu

yerda modelni matematik usullar bilan tekshiriladi. Eng asosiysi, modelni yechimi

borligini isbotlash zarur. Agar modelni matematik yechimi bo‘lmasa, unda keyingi

bosqichlarni bajarish mumkin emas bo‘lib qoladi. Shuning uchun yoki masalani

iqtisodiy qo‘yilishini o‘zgartirish kerak yoki matematik ifodalashni yanada aniqroq

qo‘yilishi zarur bo‘lib koladi.

(Modellashtirishning uchinchi bosqichida olingan natija har tomonlama, keng

tahlil qilinadi. Tanlangan modelning to‘g‘riligi va sifatini pirovard mezoni bo‘lib

amaliyot, olingan natija va xulosalarni haqiqiy ishlab chiqarish sharoitiga to‘g‘ri

kelishi, qilingan tahlil va xulosalarni iqtisodiy mazmunga egaligi hisoblanadi.

16

Agarda olingan natijalar haqiqiy ishlab chiqarish sharoitiga to‘g‘ri kelmasa, unda

bunday mos kelmaslik sabablari iqtisodiy talqin qilinadi. Bunday sabablar quyidagi

hollarda bo‘lishi mumkin: ma’lumotlarni yetarlicha ishonchli emasligi,

foydalangan matematik usul yoki modelni o‘rganilayotgan iqtisodiy ob’ektnining

xususiyatlari va mazmuniga mos kelmasligi va boshqalar. Asosiy sabab

aniqlanganidan so‘ng modelga zarur bo‘lgan o‘zgartishlar kiritiladi, ma’lumotlar

tuzatiladi va masalani yechish boshidan takrorlanadi.)

To‘rtinchi bosqich –modellashtirilayotgan ob’ekt buyicha iqtisodiy

ma’lumotlarni tayyorlash.

Modellashtirishda bu bosqichni ahamiyati juda muhim. Ma’lumotni real

olinishi, modellarni ishlatilishini cheklashtiradi. Shunda ma’lumotni tayyorlashga

ketadigan harajatni e’tiborga olish kerak. Bu harajatlar modellashtirishdan bergan

samaradan kam bo‘lishi zarur. Masalani yechish uchun kerak bo‘lgan barcha

iqtisodiy ma’lumotlar to‘rejaadi va zarur bo‘lsa statistik usullar bilan qayta

ishlanadi. Modelda qatnashadigan koeffitsiyentlar aniqlanadi. Masalani yechish

uchun uning dastlabki matritsasi tuziladi.

Beshinchi bosqich –masalani yechish algoritmini tuzish, kompyuter

dasturlarni tayyorlash va ular asosida masalani hisoblash, yechimini olish.

Bu bosqichning murakkabligi, masalaning katta o‘lchamligi va juda katta

ma’lumotlar massivlarini qayta ishlashdan iborat. Masalaning matritsasini iqtisodiy

ahborotlar bilan to‘ldirilib, kompyuterdagi maxsus dasturga kiritiladi.

Oltinchi bosqich -masala yechimini miqdoriy tahlili va uni amalda

qo‘llanilishi. Sonli natijalar tahlili va ularning tatbiqi.

Masalaning yechimi miqdor va sifat jihatidan tahlil qilinadi. Bu yerda ishlab

chiqarish samaradorligini oshirishning yo‘llari, resurslardan optimal foydalanish

variantlari, izlanayotgan noma’lumlarning miqdoriy qiymatlari topiladi.

Yuqorida sanab o‘tilgan bosqichlar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq va biri

ikkinchisini to‘ldirib, yagona maqsadni amalga oshirish uchun xizmat qiladi.

ekstropolyatsiya metodi prognozlashning ekspert baholash metodi modellashtirish

metodi.

Ekstrapolyatsiya metodining mohiyati shundaki, tahlil qilinayotgan

ob’ektning o‘tgan zamonda alohida parametrlarini analiz qilishda hamda

o‘zgarishlarni keltirib chiqaradigan omillarni tadqiq qilishda jarayonlarni kelajakda

shakllantirish yo‘llari va rivojlantirish qonuniyatlari haqida xulosa qilish mumkin.

Bu metodda prognozlashda 2 turdagi vazifalarni ajratish maqsadga muvofiqdir: a)

dinamik va b) statik analiz vazifalari.

Dinamik vazifada bosh va yagona rivojlanish omili bo‘lib vaqt omili

hisoblanadi. Bunda prognoz qilinayotgan parametr vaqt davomidagi o‘zgarishlarni

ko‘rsatuvchi vaqt qatorlarini ko‘rsatuvchi vaqt qatorlarini analiz qilish asosida

tuziladi. Masalan, mehnat resurslarining quvvati, oqimi, potensialining vaqt

davomidagi o‘zgarishlari analiz qilinadi. Prognozlashning dinamik vazifasi

prognozlash jarayonini rivojlanishi evolyutsion jarayonlarni bo‘lishini, asosiy

parametrlarni bir tomonlama o‘zgarishini talqin qiladi. Bu holatda ob’ekt

17

parametrlarini o‘zgarishini prognozlashda kelajakda uning rivojlanishi retrospektiv

amaliyot bilan quriladi.

1.4-Mavzu: Prognozlash turlari

1. Ijtimoiy-iqtisodiy prognozlashning o‘ziga xos usullari va ularning tasnifi.

2. Prognozlashning ekspertlar usuli

1.4.1. Ijtimoiy-iqtisodiy prognozlashning o‘ziga xos usullari va ularning

tasnifi

Ijtimoiy-iqtisodiy prognozlashning fan sifatida rivojlanishida uning usuli katta

rol o‘ynaydi. Usul – bu, o‘rganish yullari va usullarini tanlash hamda shu

tarmoqdagi haqiqat ko‘rinishlarini umumiylashtirishdir. Iqtisodiy prognozlashning

usuli har bir tarmoqda bo‘lganidek izlanayotgan ob’ektlarga qarashli,

o‘rganilayotgan omil va ko‘rinishlar asosiga kirish mumkin bo‘lgan dialektik

usuldir. U umumiy ilmiy usullar va izlanishiga yondashuv hamda iqtisodiy

ko‘rinishlarni ilmiy prognozlashga asoslangan o‘ziga xos usullar asosida

ishlatiladi.

Umumiy yondashuvlardan quyidagilarni ajratish mumkin:

tarixiy yondashuv;

kompleks yondashuv;

tizimli yondashuv;

tuzilmaviy yondashuv;

tizimli-tarkibiy yondashuv.

Tarixiy yondashuv har bir hodisaning tarixiy tuzilishi bilan o‘zaro

bog‘likligini ko‘rib chiqishdan iborat.

O’tmish hozirgi kun va kelajakning o‘zaro bog‘liqligidan kelib chiqadi,

kelajak hozirgidek mavjuddir. Shuning uchun prognozlash hozirda mavjud bo‘lgan

qonun va tendensiyalarni undan tashqariga o‘tkazadi va uning asosida kelajakning

mavjud bo‘lmagan modelini ishlab chiqish bilan bog‘liq. Bir xil ko‘rinishdagi har

xil tarixiy shakllarning mavjudligi orasidagi bog‘liqlik izlanayotgan ob’ektning

hozirgi ko‘rinishi uning oldingi rivojlanish natijasi ekanligini bildiradi. Bunday

yondashuv mantiqiy izlanish ijtimoiy rivojlanish tarixiy xarakterining aksi

hisoblanadi.

Kompleks yondashuv hodisalar va ularning bog‘liqligi va karamligini ko‘rib

chiqishni o‘z ichiga oladi. Buning uchun shu hodisalarni o‘rganuvchi nafaqat bu

fan, balki boshqa fanlarning ham usullaridan foydalaniladi. Ijtimoiy-iqtisodiy

ob’ektlarning kelajakdagi rivojlanishi haqidagi ilmiy tasavvurlarni ishlab

chiqishning nazariy asosi siyosiy iqtisod hisoblanadi.

Iqtisodiy prognozlashning amaliyoti va nazariyasida boshqa ijtimoiy

fanlarning ilmiy apparati keng qo‘llaniladi.

Tizimli yondashuv murakkab iqtisodiy tizimlardagi hajmli va sifatli bo‘lishi

mumkin bulgan jarayonlar o‘tishini o‘rganishni nazarda tutadi. Ular iqtisodiy

pronozlashda katta rol o‘ynaydi. Hodisaning har bir ko‘rinishi tizim sifatida

olinishi mumkin. Bu degani ular o‘zaro bog‘liq qator funksiyalar, afzalliklarni

18

ta’minlovchi bir-biri bilan bog‘liq qismlardan iborat. Bu afzallik va funksiyalarni

bilgan holda o‘rganilayotgan ob’ektning harakatini oldindan bilish mumkin.

1.4.2. Prognozlashning ekspertlar usuli

Tizimli yondashuv tizimning umumiy maqsadini aniqlashdan va hamma

sistemalar osti faoliyatini maqsadga erishishdan chetlashtiruvchi har bir

yechimning ishlab chiqilishi va asoslanishiga asoslanuvchi siyosiy fikrlash

ko‘rinishini anglatadi. Bunda berilgan tizim boshqa bir katta tizimning bir qismi

sifatida qaraladi, uning rivojlanish maqsadi bu tizimning rivojlanish maqsadlari

bilan bog‘lanadi.

Strukturaviy yondashuv prognozlash ob’ektlarida izlanish katta rol

o‘ynaydi. Strukturaviy yondashuvda izlanish ob’ekti o‘zi tarkibidagi elementlar va

ularning o‘zaro harakatida ko‘rib chiqiladi. Bu esa o‘rganilayotgan ob’ekt haqidagi

tasavvurni kengaytirishga imkon beradi.

Tizimli - tarkibiy yondashuvi bir tomondan, tizimni dinamik rivojlanayotgan

bir butunlik sifatida qarashni ko‘zda tutsa, ikkinchi tomondan, tizimning o‘zaro

harakatdagi strukturaviy elementlariga bo‘linishidir, chunki haqiqatda har bir

tarkibiy element boshqa hamma elementlarga qanday ta’sir etsa, butun tizimga

ham shunday ta’sir etadi. Bu bilan tizim elementlari aloqasining qonuniyligini

ochish imkoni paydo bo‘ladi.

Ekspertizaning individual metodi xar bir ekspert bilan personal ish olib boradi

va boshqa fikrlar bilan maslahatlashib ekspert hulosasi beriladi.

Shunday qilib iqtisodiyot murakkab tizim bo‘lib yaxlitlik, iyerarxik,

ehtimollik, xususiyatlarga ega va shu sharoitda boshqariladi. Aytib o‘tilgan

xususiyatlarni e’tiborga olgan holda prognozlashtirish usullarini klassifikatsiyasi

tuzilgan.

Bashoratlash usullari 2 katta guruhga bo‘linadi: formalizatsiyalash usullari

va evristik usullar (1.4.1-rasm).

1.4.1-rasm. Bashorat usullari

Башоратлаш усуллари

Формализациялаш Эвристик

Оддий

экстрапо-

ляция

Ўртача

даражалар

сирғалиши

Экспонен-

циал те-

кислаш

Энг кичик

квадратлар

Моделлаш-

тириш

Статистик

моделлаш-

тириш

Эксперт

баҳолаш

Мантиқий

19

Shunday qilib, ilmiy bashoratlashning eng muhim sharti – prognozlanadigan

ob’ektlarni boshqaradigan qonunlarni chuqur va har tomonlama o‘rganishdan

iboratdir.

1.5- Mavzu: Vaqtli qatorlar va ularning tahlili. Modellashtirish

ekstrapolyatsiyasi

Reja:

1. Vaqtli qatorlar to‘g‘risida tushuncha, ularning turlari va tuzish qoidalari.

2. Vaqtli qatorlarni analitik tahlil etish ko‘rsatkichlari.

3. Vaqtli qatorlarda o‘rtachani hisoblashning o‘ziga xos xususiyatlari.

1.5.1. Vaqtli qatorlar to‘g‘risida tushuncha, ularning turlari va tuzish

qoidalari.

Ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarning vaqt davomida o‘zgarishi dinamika deb, shu

jarayonni ta’riflovchi ko‘rsatkichlar qatori esa vaqtli qatorlari deb yuritiladi.

Hodisalarning vaqt davomida o‘zgarishini ta’riflovchi statistik ko‘rsatkichlar

qatori vaqtli qator deb yuritiladi.

Vaqtli qatorlar ikki elementdan tarkib topadi: biri vaqt momentlari yoki

davrlar, ikkinchisi - ularga tegishli ko‘rsatkichlar.

Vaqtli qatorlar uzoq muddatli tendensiya, ayrim davrlarga xos siklik yoki

lokal o‘zgarishlar, kundalik tebranishlar va mavsumiy o‘zgarishlarni o‘zida

mujassamlashtirishi mumkin.

Vaqtli qatorlar quyidagilar bilan xarakterlanadi:

1. uzoq muddatli harakat yo‘nalishi, ya’ni umumiy asriy tendensiya;

2. qisqaroq davrlarga xos siklik yoki lokal o‘zgarishlar;

3. ayrim yillarga tegishli tebranishlar;

4. mavsumiy tebranishlar

5. kon’yunkturaviy tebranishlar

Iqtisodiy tizimda yuz beradigan jarayonlar ma’lum bir ko’rsatkichlarining

vaqtga bog’liq holda o’zgaruvchi qiymatlarini ketma-ket joylashuvidan xosil

bo’lgan qator shaklida namoyon bo’ladi.

Ko’rsatkichlar qiymatini qatorda o’zgarib borishi o’rganilayotgan xodisaning

dinamikasi haqidagi ma’lumotni beradi.

Biror bir ko’rsatkichni kuzatish natijasida olingan qiymatlarini o’sib borish

yoki kamayib borish tartibida joylashuvidan hosil bo’lgan qatorlar dinamika

qatorlari deyiladi. Har qanday dinamika qatorlari ikki unsurdan iborat bo’ladi, ular

xronologik momentlar (sanalar), davrlar (yillar, oylar va hakozo) ro’yhatidan va

o’rganilayotgan hodisaning soni, hajmi, miqdorini tavsiflovi darajalardan tashkil

topadi.

Davriy qatorlarning alohida ko’rsatkichlari qatorning darajalari deyiladi.

Davriy qatorlar momentli, oraliq va hosilaviy qatorlarga bo’linadi.

Momentli qatorlar ko’rsatkichlarning aniq bir vaqt momentidagi qiymatlarini

tavsiflaydi, bunday qatorlarga misol quyidagi jadvalda keltirilgan.

20

Firma ishchilarining soni Sana 01.01 01.02 01.03 01.04 01.05 01.06 01.07 01.08 01.09

Ishchilar

soni,

kishi

hisobida

127 128 132 137 140 145 147 150 150

Oraliq qatorlari ko’rsatkichlar qiymatlarining ma’lum bir vaqt oralig’idagi

qiymatini tavsiflaydi.

Firma ishchilarining ish haqi fondi Oylar Yanvar Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avgust Sentabr

Ish haqi

fondi, mln.

so’m

hisobida 2.305 2.330 2.370 2.380 2.385 2.390 2.392 2.400 2.400

Hosilaviy qatorlar ko’rsatkichlarning o’rtacha va nisbiy qiymatlaridan tuziladi.

Firma ishchilarining o’rtacha ish haqi Oylar Yanvar Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avgust Sentabr

O’rtacha

ish haqi,

mln.

so’m

hisobida

181.5 182.1 179.

5 173.7 170.4 164.8

162.

7 160.0 160.0

Qatorning darajalari determinerlangan yoki tasodifiy qiymatlar bo’lishi

mumkin. Oyda, kvartalda, yilda kunlar soni haqidagi ketma-ket ma’lumotlar qatori

determinerlangan qiymatlar qatoriga misol bo’lishi mumkin. Darajalari tasodifiy

qiymatlarlardan iborat bo’lgan qatorlar bashoratlashda keng qo’llaniladi. Bunday

qatorlarning har bir ko’rsatkichi diskret yoki uzluksiz qiymatlarga ega bo’lishi

mumkin.

Davriy qatorlarning tarkibiy qismlari. Agar davriy qatorlarda iqtisodiy

ko’rsatkichlarning o’zgarish tendensiyasi uzoq vaqt davom etsa, u holda jarayon

o’zgarishida trend mavjud deyiladi. Trend deganda rivojlanishning umumiy

yo’nalishi yoki davriy qatorlarning asosiy tendensiyasini aniqlovchi o’zgarish

tushuniladi. Trend dinamika qatorining uzoq vaqt davomida ta’sir etuvchi tizimli

tarkibiy qismlari qatoriga kiradi. Davriy qatorlarda ko’pincha iqtisodiy jarayonlarni

ifodalovchi qatorlarning davriyligini ifodalovchi qismiga tegishli bo’lgan tebranish

uchraydi.

Iqtisodiy ko’rsatkichlar davriy qatorlari darajalarining qiymatlari: trend,

mavsumiy, davriy (siklik) va tasodifiy qismlardan tashkil topadi.

Agar tebranish davri bir yildan oshmasa, u holda bunday tebranish mavsumiy

deyiladi, agar bir yildan oshsa davriy (siklik) tebranish deb ataladi. Ko’proq

21

mavsumiy o’zgarishlar sababi tabiat, iqlim (klimatik) sharoitlar bo’lsa, siklik

(davriy) o’zgarishlarning sababi demografik sikllardan iborat bo’ladi.

Dinamika qatorining trend, mavsumiy va siklik tashkil etuvchilari mavsumiy

yoki tizimli tashkil etuvchilar deb ataladi. Agar davriy qatordan muntazam tashkil

etuvchilarni chiqarib tashlansa tasodifiy tashkil etuvchilar qoladi.

Iqtisodiy ma’lumotlarga qo’yiladigan talablar. Bashoratlashda qatorlarning

yonma-yon kelgan darajalari oraliqlarini tanlash muhim ahamiyatga ega. Vaqt

bo’yicha oraliqlar o’ta yiriklashtirib olinganda ko’rsatkichlar dinamikasining ayrim

qonuniyatlarini soddalashtirishlarga olib kelishi mumkin. O’ta maydalashtirilganda

esa hisoblash hajmi ko’payadi, jarayon dinamikasida muhim bo’lmagan qismlari

paydo bo’ladi. Qator darajalari o’rtasidagi vaqt bo’yicha oraliq har bir jarayon

uchun aniq tanlanishi zarur, ammo darajalar teng oraliqlarda olinishi maqsadga

muvofiq hisoblanadi.

Haqiqatda rivojlanish jarayonini davriy qatorlar orqali ifodalashning muhim

shartlaridan biri qator darajalarini taqqoslamaligini ta’minlashdan iborat. Buning

uchun qator darajalari bir hil o’lchov birliklariga keltirilishi, davrlar miqiyosida

olinganda esa aynan shu davrga tegishli bo’lishi kerak. Taqqoslamalik sharti

ko’proq narx ko’rsatkichlari va narxlarning o’zgarishi, xududlarning almashinishi,

korxona va tashkilotlarni yiriklashtirilishi yoki butunlay yo’q bo’lib ketishi

natijasida buzilishi mumkin.

1.5.2. Vaqtli qatorlarni analitik tahlil etish ko‘rsatkichlari.

Iqtisodiy jarayonlar dinamikasini mukammal o’rganish uchun kuzatuv

ob’ektlari darajasidagi ma’lumotlar to’liq bo’lishi, davriy qator yetarlicha

uzunlikka ega bo’lishi, kuzatuv natijalari tushib qolmagan bo’lishi kerak.

Davriy qatorlar darajalarida anamal (mavhum) qiymatlar uchrashi mumkin.

Bunday qiymatlar ma’lumotlarni yig’ish, yozib olish yoki uzatishda yo’l

quyiladigan xatolar natijasida paydo bo’lishi mumkin. Bunday xatolar texnik

xatolar yoki birinchi turdagi xatolar bo’lib ularni bartaraf etish zarur. Lekin anamal

qiymatlar ham haqiqiy jarayonni ifodalashi mumkin, masalan, bozorda dollar

kursining tebranishi yoki qimmatli qog’ozlar kursining tushib ketishi va boshqalar.

Bunday anamal qiymatlar ikkinchi turdagi xatoliklar bo’lib, bartaraf etilmasdan,

balki ulardan haqiqiy holatni baholashda faydalaniladi. Davriy qatorlarda anamal

darajalarni aniqlash uchun maxsus usullardan foydalaniladi(masalan Irvin usuli)1.

Vaqtli qatorlar tahlilida hisoblanadigan ko‘rsatkichlar:

1. Mutlaq qo‘shimcha o‘sish yoki kamayish - har qaysi keyingi davr

darajasidan boshlang‘ich yoki o‘zidan oldingi davr darajasini ayirish yo‘li bilan

aniqlanadi.

11/ iiii YY ,..., 0/ 0YYiii

2. O’sish yoki kamayish koeffitsiyenti yoki sur’ati (Ko‘.k.) - har qaysi

keyingi davr darajasi boshlang‘ich yoki o‘zidan oldingi davr darajasiga nisbatan

1 М.С. Красс, Б.П. Чупринов. Математика для экономистов. Питер. Москва, 2005. 405-407 бетлар.

22

qancha martaba katta yoki kichik ekanligini yoki qancha foiz tashkil etishini

ko‘rsatadi.

11/ / iiii YYK ; 11/ /100 iiii YYT ; 0/ /0

YYK iii ; 0/ /1000

YYT iii

3. Qo‘shimcha o‘sish (kamayish) sur’ati (Δ) ham ikki usulda aniqlanishi

mumkin. Birinchi usulda har bir keyingi davr darajasidan boshlang‘ich davr

darajasi ayirilib, 100 ga ko‘paytiriladi va boshlang‘ich davr darajasiga bo‘linadi.

0

0

/

100)(0 Y

YYi

ii

4. 1% qo‘shimcha o‘sish (kamayish)ning mutlaq qiymati – mutlaq

qo‘shimcha o‘sish qiymati zanjirsimon qo‘shimcha o‘sish sur’atiga bo‘linadi.

1/:1/

iiTii

Dinamika tendensiyasini aniqlashning eng sodda usuli qator darajalari

davrini uzaytirish usulidir. Bu usulda ketma-ket joylashgan qator darajalari teng

sonda olib qo‘shiladi, natijada uzunroq davrlarga tegishli darajalardan tuzilgan

yangi ixchamlashgan qator hosil bo‘ladi.

O’rtacha sirg‘aluvchi usul - bu qator darajalarini birin-ketin ma’lum tartibda

surish yo‘li bilan hisoblangan o‘rtacha darajadir. O’rtacha sirg‘aluvchi usulda qator

ko‘rsatkichlaridan doimo teng sonda olib, ulardan oddiy arifmetik o‘rtacha

hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi. Ularni toq yoki juft sonda olinadigan qator

ko‘rsatkichlari asosida hisobalash mumkin.

O’rtacha sirg‘aluvchi usul o‘rtacha qiymatni aniqlash vaqtida tasodifiy

chetlanishlarning o‘sish holatiga asoslanadi. O’rtacha faktik qiymatlar qatorlari

dinamikasi tekislanayotgan vaqtda sirg‘anishning o‘rtacha nuqta davrini

ko‘rsatadigan o‘rtacha qiymatlar bilan almashinadi.

1.5.3. Vaqtli qatorlarda o‘rtachani hisoblashning o‘ziga xos xususiyatlari

Iqtisodiy jarayonlar dinamikasini miqdoriy baholashda mutloq qo’shimcha

o’sish(kamayish), o’sish(kamayish) sur’ati va qo’shimcha o’sish(kamayish) sur’ati

kabi statistik ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Ular bazisli, zanjirli va o’rtacha

ko’rsatkichlarga bo’linadi.

Bazisli, zanjirli va o’rtacha mutloq qo’shimcha o’sish, o’sish sur’ati va

qo’shimcha o’sish sur’atlarini hisoblash formulalari quyidagi jadvallarda

keltirilgan.

Ko’rsatkich

nomlari

Mutloq qo’shimcha o’sish O’sish sur’ati Qo’shimcha o’sish

sur’ati

Bazisli

бt

б

tYYY %100/

бt

б

tYYT %100 б

t

б

tTK

Zanjirli

1

tt

з

tYYY %100/

1

tt

з

tYYT %100 з

t

з

tTK

O’rtacha

)1/()(

1 nYYY

nt

%100/11 n

ntYYT

%100t

TK

23

Formulalarda nYYY ,...,, 21 davriy qatorlar darajalari; n -–qator uzunligi;

бY - dinamika qatorida taqqoslash bazasi sifatida olingan daraja.

Qator dinamikasini o’rtacha qo’shimcha o’sish orqali tasvirlash ikki chetki

nuqtalarni birlashtiruvchi to’g’ri chiziqqa mos keladi. Bir qadam oldinga bashorat

qiymatni topish uchun davriy qatorning oxirgi darajasiga o’rtacha mutloq qiymatni

qo’shimcha o’sishini qo’shish kifoya:

tnn YYY 1

bu yerda nY - davriy qator ko’rsatkichini n nuqtasidagi qiymati; 1nY -–

ko’rsatkichning 1n - nuqtadagi bashoratlangan qiymati; Y - davriy qatorning

o’rtacha qo’shimcha o’sish qiymati.

Qator o’zgarishi dinamikasini o’rtacha qo’shimcha o’sish sur’atini qo’llab

tasvirlash uning ikki chetki nuqtalaridan o’tkazilgan va o’zgarish dinamikasi

doimiy o’sish sur’atiga ega jarayonlar uchun xos bo’lgan ko’rsatkichli yoki

eksponsial egri chiziq ko’rinishida ifodalashga mos keladi.

i - qadam oldinga bashorat qiymatini aniqlash quyidagi formula orqali

amalga oshiriladi:

inn TYY 1

bu yerda 1nY - ko’rsatkichning 1n nuqtadagi bashorat qiymati, T – nisbiy

qiymatlarda ifodalangan o’rtacha o’sish sur’ati.

Ko’rsatkich

nomlari

Mutloq qo’shimcha

o’sish

O’sish sur’ati Qo’shimcha o’sish

sur’ati

Bazisli

бt

б

tYYY %100/

бt

б

tYYT %100 б

t

б

tTK

Zanjirli

1

tt

з

tYYY %100/

1

tt

з

tYYT %100 з

t

з

tTK

O’rtacha

)1/()(

1 nYYY

nt

%100/11 n

ntYYT

%100t

TK

24

Vaqtli qatorlari ko‘rsatkichlarini hisoblash usuli

Yil

lar

Pax

ta x

osi

l-

do

rlig

i ts

/ga

Mutlaq o‘sish

(kamayish) ts/ga

O’sish

(kamayish)

darajasi % da

Qo‘shimcha o‘sish

(kamayish) darajasi

%da

1 %

qo‘shimch

a

o‘sishning

ahamiyati

100

базА B

azis

li u

sul

(Y

1-Y

0)

Zanjir-

simon

usul

(Yi-Yi-

1)

Bazis

li

usul

1000

1 Y

Y

Zanjir-

simon

usul

1001

i

i

Y

Y

Bazisli

usul

Pb-100%

Zanjir-

simon

usul

PZ-100%

1 2 3 4 5 6 7 (5-

100%)

8 (6-

100%) 100

2

2010 22,1 - - - - - - -

2011 22,9 0,8 0,8 103,6 103,6 3,6 3,6 0,221

2012 23,5 1,4 0,6 106,3 102,6 6,3 2,6 0,229

2013 24,4 2,3 0,9 110,4 103,8 10,4 3,8 0,235

2015 25,2 3,1 0,8 114,0 103,3 14,0 3,3 0,244

2016 26,1 4,0 0,9 118,1 103,6 18,1 3,6 0,252

Trend (the trend) so‘zi lug‘aviy mazmuni harakat yoki fikrlar yo‘nalishi,

biror kimsa yoki narsaga xos mayl, intilish, moyillik

Tendensiyalarni aniqlashning turli usullari mavjud.

davrlar oralig‘ini yiriklashtirish;

sirg‘aniq o‘rtacha darajalarni hisoblash;

qatorlarni analitik tekislash;

Davrlar oralig‘ini yiriklashtirish.

Bunda vaqtli qatorlar davriy (interval) qatorlar shaklida berilgan bo‘lsa, u holda bu

qatorlar yiriklashtirib olinadi. Masalan, kundalik ma’lumotlar un kunlik davr bilan,

oylik, choraklik davr bilan, yillik esa uch, to‘rt, besh va hokazo yillik davrlar bilan

almashtiriladi (-jadvalga qarang).

1.5.1 -jadval.

Xo‘jalik bo‘yicha jami ishlab chiqarilgan paxta miqdori.

Yillar

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

Paxta ishlab

chiqarish, t.

hisobida 970

,0

970

,0

975

,0

980

,0

985

,0

980

,0

985

,0

995

,0

990

,0

1008

,0

1010

,0

1050

,0

Endi yuqoridagi jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida ushbu vaqtli qatorni to‘rt

yillik davrlar bilan yiriklashtirib olamiz (69-jadvalga qarang).

1.5.2-jadval.

Xo‘jalikda turt yillik davrlar bo‘yicha paxta ishlab chiqarish miqdori.

Davrlar 2002-2005 2006-2009 2010-2013

Paxta ishlab chiqarish, t. hisobida 3895,0 3945,0 4058,0

25

Ushbu 2 jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida esa shu davrlarda o‘rtacha

yillik ishlab chiqarilgan paxta miqdorini aniqlaymiz. Buning uchun har bir

davrning umumiy natijasini to‘rtga bo‘lib hisoblaymiz (3-jadvalga qarang)

Xo‘jalikda yiriklashtirilgan davr qatorlari bo‘yicha o‘rtacha yillik ishlab

chiqarilgan paxta miqdori.

Davrlar 2002-2005 2006-2009 2010-2013

Paxta ishlab chiqarish, t. hisobida 973,8 986,3 1014,5

Davr oralig‘ini kengaytirish

M

:

Oylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Tovar

oborot

mln.so‘

m

11,

6

9,

5

11,

2

12,

5

12,

2

13,

6

12,

4

12,

0

13,

0

14,

6

15,

1

13,

2

Oydan kvartallikka o‘tsak, tovar oboroti hajmi quyidagicha

I kv II kv III kv IV kv

32,3 38,3 39,2 42,9

Sirg‘anchiq o‘rtacha darajalarini hisoblash.

Bu usulning moxiyati shundaki, vaqtli qatorning xaqiqiy darajalari asosida

sirg‘anchiq o‘rtacha darajalar hisoblab, ulardan tekislangan qator tuziladi va

natijada trend yaqqollashadi. Sirg‘anchiq o‘rtacha darajalar qator

ko‘rsatkichlaridan doimo teng sonda olib, ulardan oddiy arifmetik o‘rtacha

hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi. Ularni toq yoki jufi sonda olinadigan qator

ko‘rsatkichlari asosida hisoblash mumkin.

Bunda dinamika qatorlardagi haqiqiy darajalar sirg‘anchiq o‘rtacha miqdor

bilan almashtiriladi. Bunday o‘rtacha darajalar asosan 3 va 5 yillik davrlar

bo‘yicha hisoblanishi mumkin.

Xo‘jalikda paxta yetishtirishning o‘rtacha yillik miqdorlari

Yillar

Yetish-

tirilgan

paxta

Sirganchik o‘rtacha darajalar

3-yillik 5-yillik

Davrlar Yetishtir

paxta O’rtacha Davrlar

Yetish-tirilgan

paxta O’rtacha

2005 970,0 - - - - - -

2006 970,0 2002-2004 2915,0 971,7 - - -

2007 975,0 2003-2005 2925,0 975,0 2002-2006 4880,0 976,0

2008 980,0 2004-2006 2940,0 980,0 2003-2007 4890,0 978,0

2009 985,0 2005-2007 2945,0 981,7 2004-2008 4905,0 981,0

2010 980,0 2006-2008 2950,0 983,3 2005-2009 4925,0 985,0

2011 985,0 2007-2009 2960,0 986,7 2006-2010 4935,0 987,0

2012 995,0 2008-2010 2970,0 990,0 2007-2011 4958,0 991,6

2013 990,0 1999-2011 2993,0 997,7 2008-2012 4988,0 997,6

2014 1008,0 2010-2012 3008,0 1002,7 2009-2013 5053,0 1010,6

2015 1010,0 2011-2013 3068,0 1022,7 - - -

2016 1050,0 - - - - - -

26

Shunday qilib, qanchalik ko‘proq davrlar uchun sirg‘anchiq o‘rtacha darajalar

hisoblansa shunchalik qator ko‘rsatkichlari orasidagi tebranishlar tekislanib trend

yaqqolroq ko‘zga tashlanadi.

Qatorlarni analitik tekislash Dinamika tendensiyasini aniqlash maqsadida qatorlarga ishlov berish usullari

ichida eng mukammali trend tenglamasini tuzish va unga asosan tekislangan

darajalarni xisoblashdir.

Bunda vaqtli qatorlarni analitik tekislash uchun dastavval to‘g‘ri chiziqli

tenglamasini keltirib o‘tamiz: bu eng sodda trend tenglamasi

Ikkinchi tartibli parabola tenglamasi u=a0+a1t+a2t2

taaУ t 10

bunda,

tУ - tekislangan qatorning nazariy darajalari;

t – vaqti, ya’ni davrlarning tartib raqami (shartli)

ao va a1 – to‘g‘ri bog‘lanishli noma’lum bo‘lgan parametrlar(xadlar).

ao va a1 parametrlarni hisoblash uchun kichik kvadrat usul yordamida normal

tenglamalar tizimini tuzib yechish yo‘li bilan aniqlanadi:

2

10

10

tаtауt

tапау

bunda,

u – berilgan qator darajalari;

n – yillar soni.

Vaqtli qatorlarda hisob-kitoblarni ixchamlashtirish maqsadida davrlarning

tartib raqami yig‘indisini - 0t ga teng deb olamiz, u holda ushbu tenglama

quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi.

2

1

0

tауt

пау

Birinchi tenglikdan hisoblab olamiz:

п

уа

пау

0

0

Ikkinchi tenglikda hisoblab olamiz:

21

2

1

t

уtа

tауt

Agarda, vaqtli qatorlar juft hadlar (masalan: 6, 8, 10 va hokazo) dan tashkil

topgan bo‘lsa, u holda ushbu qatordagi (t) quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:

27

Agarda, vaqtli qatorlar toq hadlar (masalan: 5, 7, 9 va hokazo) dan tashkil

topgan bo‘lsa, u holda ushbu qatordagi (t) quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi

Endi, xo‘jalik misolida tekislangan qator darajalarini hisoblab chiqamiz (4-

jadvalga qarang).

1.5.3-javdal.

Paxta xosildorligining darajasini analitik tekislash.

Yillar

Paxta xosildor-

ligi, ts/ga

y

Vaqtni shartli

belgilash

t

t2 ut

Paxta xosildorligining

tekislangan darajasi, ts/ga

tУ

2008 19,5 -4 16 -78,0 21,14

2009 23,7 -3 9 -71,1 21,83

2010 22,1 -2 4 -44,2 22,52

2011 24,0 -1 1 -24,0 23,21

2012 23,2 0 0 0,0 23,90

2013 25,6 +1 1 +25,6 24,59

2014 25,4 +2 9 +72,0 25,28

2015 24,0 +3 9 +72,0 25,97

2016 27,6 +4 16 +110,4 26,66

Jami 1,215у 0t 602t

5.41уt

10.215tУ

9,239

1,2150

п

уa ; 69.0

60

5,4121

t

уta

Bu yerda 2t boshqacha yo‘l bilan ham hisoblab topish mumkin, ya’ni:

agarda, dinamika qatorlar juft hadlardan iborat bo‘lsa:

3

)1()1(2

nnnt

agarda, dinamika qatorlar toq hadlardan iborat bo‘lsa:

6012

720

12

1098

12

)19(9)19(

12

)1()1(2

nnn

t

Endi to‘g‘ri chiziqli ( tааУ t 10

) tenglamaga hisoblangan ko‘rsatkichlarni

qo‘yib chiqsak, u holda ushbu tenglama quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:

tУ t 69.09.23

Bu yerda ao va a1 parametrlar qanday savolga javob berishini izohlab o‘tamiz:

-5 -3 -1 +1 +3 +5

-3 -2 -1 +1 +2 +3 0

28

Bizning misolimizda 0а - parametr 2005 yildagi nazariy jihatdan paxta

xosildorligini tavsiflaydi, chunki t ning ahamiyati shu yilda 0 ga teng deb olingan.

Parametr 1а (proporsionallik koeffitsiyenti) esa shu davrlar (2005-2013) da har yili

paxtaning o‘rtacha xosildorligi 0,69 ts ga oshishini ko‘rsatadi.

Endi hisoblangan 0а va 1а parametrlarning natijalarini to‘g‘ri chiziqli

( tааУ t 10

) tenglamaga qo‘yib, har bir yil uchun paxtaning nazariy xosildorligini

aniqlaymiz:

2008 ………… 23,9+0,69(-4)=21,14

2009 ………… 23,9+0,69(-3)=21,83

2010 ………… 23,9+0,69(-2)=22,52

2011 ………… 23,9+0,69(-1)=23,21

2012 ………… 23,9+0,69(0) =23,90

2013 ………… 23,9+0,69(+1)=24,59

2014 ………… 23,9+0,69(+2)=25,28

2015 ………… 23,9+0,69(+3)=25,97

2016 ………… 23,9+0,69(+4)=26,66

Bundan tashqari, ayrim xollarda ikkinchi tartibdagi parabola va egri chiziqli

tenglamasi orqali ham vaqtli qatorlarda analitik tekislashni amalga oshirish

mumkin.

Ikkinchi darajali parabola tenglamasi:

2

210 tataayt

Bu tenglamaning parametrlari ( 210 ,, aaa ) quyidagi normal tenglamalar

sistemasini(kichik kvadratlar usuli) yechish bilan aniqlanadi:

24

2

3

1

2

0

3

2

2

10

2

210

yttatata

yttatata

ytatana

Normal tenglamalar sistemasining t2 t3

,t4, tu, t

2u o‘zgaruvchilarning

qiymatlarini aniqlaymiz:

Ekstrapolyatsiyani qo‘llash.

Bunda vaqtli qatorlarning bo‘lajak davr yoki perspektiv darajalari aniqlanadi.

Bu usul ikki turda amalga oshiriladi :

perspektiv (istiqbol) ekstrapolyatsiya, ya’ni bulajak noma’lum davrlar

darajalarini aniqlash;

retrospektiv (utmishga karatilgan) ekstrapolyatsiya, ya’ni oldingi, o‘tgan

davrlar darajalarini tekshirish.

Agarda, kuzatilgan davrlar bo‘yicha aniqlangan umumiy yo‘nalish bo‘lajak

davrlar uchun tatbiq qilinsa, u holda bunday ekstropolyatsiya o‘rtacha o‘sish yoki

o‘rtacha qo‘shimcha o‘sish sur’atlari asosida bajarilgan bo‘ladi. Biron-bir «A» -

hudud bo‘yicha o‘tkazilgan tanlama kuzatish natijalari boshqa «V» - hududdagi

29

mos to‘plamga tarqatilsa, u holda bunday ekstrapolyatsiya tanlama usullari asosida

bajarilgan bo‘ladi.

ekstrapolyatsiya – bu biron-bir to‘plam natijalari asosida boshqa noma’lum

darajalarni aniqlashdan iboratdir.

Davriy qatorlarni dastlabki tahlildan o’tkazish uchun «Statistikaning

umumiy nazariyasi» fanidan tanish bo’lgan usullar qo’llanadi, jumladan qatorlarni

tekislash, sirg’aniq o’rtachalar, eksponensial tekislash va boshqalar.

30

2-MODUL. IJTIMOIY - IQTISODIY JARAYONLARNI

MODELLASHTIRISHNING AMALIY TADBIQI

2.1-Mavzu: Prognozlashning ekspert usuli

1. Ekspert baholash usulining mohiyati

2. Ekspert baholash usulining amalga oshirish bosqichlari

3. Ekspert baholashning boshqa usullari

2.1.1. Ekspert baholash usulining mohiyati

Keyingi yillarda prognozlashning ekspert usuli keng rivojlandi. Bu usulni

kullash yerdamida prognozlashni ishlash davrida paydo buladigan katta

muammolalar kismini yechish mumkin buladi. Ikkinchi jaxon urushidan keyin

ekspert baxolash nazariyasi va amaliyeti fani paydo buldi.

Bu usul muammollarni yechishda kachonki matematik usullar yetarli samara

bermagan kullaniladi.Xamda urganilayetgan ob’ekt tugrisida ma’lumotlar yetarli

darajada tuplash murakkab bulgan paytda kullaniladi.

Har qanday prognozni anikligi va ilmiy asoslanganlik darajasi kup jixatdan

aynan shu urganilayetgan mummo buyicha prognozlashtirilayetgan soxaning

mutaxasislari fikrini xam xisobga olish kerak. Ularni tajribalari va bilimlarini

xisobga olgan xolda shu ishga jalb kilish bilan birgalikda ular bilan kanday ishlash

masalasi turadi.

Bu masala keyingi yillarda ishlab chikilgan ekspert baxolash usulida uz aksini

topgan. Ekspert (lotincha «tajribali») degan lugaviy ma’noga ega. Albatta yirik

tajribali mutaxasisni ishlab turgan joyidan ishdan ajratib prognognozlash

boskichlarida katnashishga jalb etish bir oz mushkul masala.

Prognozlashning evristik (intuitiv) usullari mutaxasisslarning shaxsiy fikrlari

yoki ekspertlar kollektivining mulohazalariga asoslangan usullar kiradi. Bu usullar

mutaxasisslarning shu sohadagi ish tajribasi yoki o‘z sohasi ustalarining shaxsiy

intuitsiyalari, avvallari xuddi shuningdek masalalarni samarali hal qilganidagi

ortirilgan ko‘p yillik tajribasi va bilimlariga asoslanadi. Hozirgi kunda qo‘yilgan

iqtisodiy muammolarni muxokama qilishda intuitiv usullar qo‘llaniladi.

Prognostika nuqtai nazaridan ekspert bu shunday sohalar mutaxassisidirki, u

amaldagi va yetilib turgan ziddiyatlarning mumkin bo‘lgan yo‘llari va

alternativlarini baholaydi va gipoteza qiladi hamda o‘z faoliyatida unga asoslanadi.

2.1.2. Ekspert baholash usulining amalga oshirish bosqichlari

Ekspert usulida prognozlashning asosiy bosqichi bu:

1) Prognoz(ni) ishlashga tayerlash (ekspertizaga tayyorlanish);

ekspertlar surovini utkazish, surov natijalarini kayta ishlash. Bu boskichda kuyidagi vazifalar yechilishi zarur a) prognozni ishlashni

tashkiliy ta’minotini tayerlash b) prognoz topshirigini shaklantirish v) ishchi,

analitik va maslaxatchilar guruxini shakllantirish g) ekspert komissiyani

shakllantirish d) prognozni ishlashda metodik ta’minotni tayerlash ye) prognoz

31

utkazish uchun axborot bazasini tayerlash ye) prognozni kompyuter orkali amalga

oshirishni tayerlash. Ekspertizani tashkil kilish jarayeni kuyidagi boskichlardan

iborat ya’ni Raxbarlik xujjatlarini tuzish. Bunda ekspertizani utkazishning asosiy

xolati kursatiladi. Maksad, uni bajarish buyicha vazifalar , ekspertlar gurxi va

ishchi guruxini tarkibi va vazifalari, ishni ta’minlash uchun zarur manbalar, ishni

bajarilish muddati, ishchi va ekspert guruxini tanlash.

Shuningdek Utkaziladigan Surov usulini ishlab chikish. Bu boskichda

utkaziladigan surovni vakti joyi, vazifasi, utkazish shakli, zarur xujjatlar tarkibi.

Surov shakli – individual yeki gruppovoy kurinishda bulishi mumkin. Anketali

(sirtdan), ogzaki,

Ekspert baholash usulining mohiyati fikrlar miqdoriy baholangan va natijalar

formal ishlangan holda ekspertlar tomonidan muammolarning intuitiv-mantikiy

tahlil qilinishidan iboratdir. Ekspertlarning ishlov berish natijasida olingan

umumlashma fikrlari muammoni hal qilish deb qabul qilinadi. Intuitsiyadan,

mantikiy fikrlardan va miqdoriy baholardan kompleks foydalanish muammoni

samarali hal qilish imkonini beradi.

Ekspert baholash usulining asosiy vazifasi miqdoriy xarakteristikaga ega

bo‘lmagan jarayonlar prognozini, ayrim iqtisodiy jarayonlarni rivojlantirishning

alternativ imkoniyatlari haqidagi sifat axborotini olishdan, formal va intuitiv

usullarni to‘g‘rilash va o‘zaro uyg‘unlashtirishdan, iqtisodiy jarayonlar prognoziga

ma’lum darajada normativ omillar kiritishdan iboratdir.

Ekspertlarning o‘zlari ikkinchi bosqichda qatnashadilar.

Tayyorgarlik ishi uch qismdan iborat:

1) savol shakli va mazmunini belgilash.

2) Savollar ruyxxatini tuzish.

3) Ekspertlarni shaxsan tanlash va ularni ekspertlar suroviga jalb etish.

Amaliyetda sinalgan turlicha surov shakli kullaniladi So‘rov shakllari:

intervyu olish, muloqot, yig‘ilish(kengash), g‘oyalarni tanlash, o‘yinlar o‘tkazish,

anketa tuzish va Delfi usuli.

So‘roqlar individual yoki guruhlarda, yuzma-yuz va sirtdan o‘tkazilishi

mumkin. Yukorida keltirilgan usullarning ikkitasi intervyu olish va

anketalashtirish( javoblar yezma ravishda beriladi) individual(yakka) turiga kiradi.

Kolgan usullar guruxli(kollektiv)ga kiradi.

Ekspertlar baxolashni yakka va kolektivga misol Ukishdagi talabaga

ukituvchi tomonidan baxo kuyishi. Yeki vrachni diagnozi. Kollektiv murakkab

xollatlarda ukishdan chetlashtirish yeki vrachlar konsilumi.

Armiyada komandir bir uzi xal kilishi mumkin. Yeki ogir axvolda xarbiy

kengashga murojaat kilinadi.

Anketa va intervyularda savolni tanlash qiyin. Savollar ochiq yoki yopiq yoki

bir necha shaklda bo‘lishi mumkin. Ochiq javoblar sifatli yoki erkin holda sonli

ifodalarda bo‘lishi mumkin.

Yopiq savolga javoblar: «ha», «yo‘q», «bilmayman » singari bo‘ladi.

(Ko‘p savollar bo‘lganda zarur javob chiziladi.

32

Ekspertiza usuli yuzma yuz(ochnaya) va sirtki turlariga bulinadi. Yuzma yuz

ekspertlarning shaxsiy ishtirokida amalga oshiriladi ya’ni interyu olish, mulokot,

kengash, goyalar generatsiyasi, ish uyinlari . Sirtan utkazishga anketaalashtirish va

Delfi usuli kiradi.

Ekspert guruhlarini tuzish

Ekspert baxolash usulining samaradorligi eng avvalo ekspert guruxini

shakllantirishga boglikdir. Mutaxassisligi, kasbiy sifati , shaxsiy tajribasiga. Shu

soxani chukur bilishi eng muximdir. U kup kitoblari bilan mashxur bulishi

mumkin, tanikli olimdir Lekin eng asosiysi uning kompetentligi aniklash kerak.

Avvalambor ekspertlarni tanlash, ularning malakalariga e’tibor berish va

keyinchalik guruhlar tuzish zarur.

Kerakli belgilardan ekspertning ishchanligi, mahorati zarur. Buning uchun

ko‘p mutaxassislarga savol berib u yoki bu sohada kim ekspert ekanligini so‘rash

mumkin. Keyinchalik eng ko‘p ovoz olganni ekspert guruhiga kiritish lozim:

X ij

1

0

Ishbilarmonlik bilan ishtirokchilarning boshqa sifatlari ilmiy yondashishi,

fikrlash doirasi va saviyasi ham hisobga olinadi.

Guruhlardagi ekspertlar soni so‘rov usuliga bog‘liq. Yuzma-yuz uchrashuv

uchun 10-15 kishi kifoya. Agar vaqt, mehnat va mablag‘ sarfi cheklanmagan

bo‘lsa, sirtdan so‘roq o‘tkazganda ekspertlar soni cheklanmagan.

Ekspertlarni tanlash. Bu ish, odatda, ilmiy-texnik va ma’muriy manfaatlar sohalarini

aniqlashdan boshlanadi. So‘ngra bu sohalarga daxldor shaxslar ro‘yxati tuziladi.

Tuzilgan ro‘yxat ekspert uchun nomzodlar tanlashda asos bo‘ladi.

Ekspertlar guruhini tuzishda ekspertiza muammosini samarali hal qilish

umumiy talab hisoblanadi. Muammoni hal qilish samaradorligi ekspertiza

ishonchliligining xarakteristikalari bilan belgilanadi.

Ekspert baholashning ishonchliligi faqat muammoni amaliy hal qilish va

uning natijalarini tahlil qilish asosidagina belgilanishi mumkin. U, odatda, faqat

tajribaga asoslangan ma’lumotlar bo‘yicha amalga oshiriladi.

Ekspertiza muntazam ravishda taxminan bir xil tarkibdagi ekspertlar

yordamida o‘tkazilsa, ekspertlar guruhi ishining ishonchliligi bo‘yicha statistik

ma’lumotlarni jamg‘arish hamda ishonchlilikning barqaror raqamli baholarini olish

imkoni yaratiladi. Ekspertiza turlari analitik yezishma zapiska), aylana stol,

konferensiya, ekspertlarni chikishi kurinishida buladi..

3. G’oyalarni «kollektiv generatsiyalash» usuli (Akliy xujum)

Bu usul «g‘oyalar jangi» deb nom olgan. U yuzma-yuz so‘rov usuli bo‘lib

XX asrning 50-yillarida A.Osborn tomonidan kashf etilgan.U AKSh va

Yaponiyada keng kullanilgan. Tayerlov boskichida Dastlab 10-15 kishidan iborat

akllar xujumi guruhi tuziladi. Tayyorgarlik jarayonida ekspertlarga eslatma

tayyorlanadi va unda muammoli holatlar, markaziy masalalar, muhokama savollari

va oldindan g‘oyalarni o‘ylab qo‘yish so‘raladi. Akllar xujumini utkazilishining

asosiy koidalari yuboriladi.

33

Yig‘ilishni o‘tkazish uchun rais saylanadi. U yig‘ilishni ochadi. Ekspertlarga

nutq uchun 2-3 minut ajratiladi va u bir necha gal takrorlanadi ya’ni suz oluvchilar

kiska kurinishda uz goyalarini ifodalashi lozim. Bu usulda tanqidiy fikrlar ijobiy

muhokama qilinadi. Tankid kilganlarni yerga urib tashliydiganlarni ishtirokchilar

safidan chikarib yuboriladi. Seans xakikatda xujum shaklini olishi kerak. Keraksiz

safsata bulishiga yul kuyilmaydi.

Muhokama stenogramma qilinadi yeki diktafonga yezib olinadi..

Muhokamaga 15- 20 minutdan to 40-45 minut ajratiladi. Albatta yangi goyalar

boshka paydo bulmaydi. Agar ishtirokchilar kupayib ketsa ular guruxlarga

ajratiladi.

Keyingi bosqichda seans natijalari boshqa mutaxassislar guruhi tomonidan

qayta ishlanadi. Bu bosqichda jami g‘oyalar tanqid etiladi va g‘oyalar, takliflarning

so‘nggi ro‘yxati tuziladi. Bu ro‘yxatga samarali va amaliy g‘oyalar kiritiladi.

Kollektiv ekspertiza o‘tkazishda so‘rovning quyidagi asosiy turlaridan

foydalaniladi: intervyu, intervyu-anketa, anketalash, aralash anketalash, munozara,

kengashish, «akl hujumi» usuli.

Intervyu olishda texnik xodim ekspert bilan ma’lum dastur asosida erkin

o‘tkaziladigan suhbat jarayonida beriladigan bahoni aniqlaydi.

Intervyu-anketa paytida beriladigan savollar birmuncha konkret xarakterga

ega bo‘ladi, ularning natijasi esa oldindan belgilangan bo‘ladi. Intervyu ekspert

baholarini yozma tarzda qayd qilib boradi. Bunda ekspert ishtirokida oldindan

tayyorlangan anketa to‘lg‘azib boriladi.

Anketalashtirish - bu ekspertning anketa savollariga bergan yozma

javoblaridir. Teskari aloqali anketalashtirishda ekspertlarni so‘roqlash bir necha

bosqichlarda amalga oshiriladi va bunda so‘roqning ayrim natijalari ayrim

ekspertlarning baholari va ularning argumentatsiyalari ham qo‘shilgan holda

ekspertlarga oldingi bosqichda yetkazilgan bo‘ladi.

So‘rov turlarining har biri ekspertlar o‘rtasida axborotlar ayriboshlashda va

ularning mustaqil ijodini tashkil etishda o‘z afzallik va kamchiliklariga ega.

U yoki bu so‘rov turini tanlashni belgilab beradigan asosiy omillar

ekspertizaning maqsad va vazifasiga, tahlil qilinadigan muammoning mohiyati va

murakkabligiga, boshlang‘ich axborotning hajmi to‘liqligi va ishonchliligiga,

ekspertlarni so‘roqlash mumkin bo‘lgan vaqt va davrga, shuningdek ekspertlar va

boshqarish guruhi a’zolari soniga, ularning xarakteristikasiga va hokazolarga

bog‘liq bo‘ladi.

Kollektiv ekspertiza ekspertlarning huquq doiralarini hisobga olgan yoki

olmagan holda o‘tkzilishi mumkin. Birinchi holda ishchi guruhi har bir ekspertdan

uning prognozlanadigan sohani bilish darajasi haqidagi ma’lumotlarni hamda

uning fikrlari shakllanishi manbalarini so‘rab chiqadi. Bu ma’lumotlar

ekspertlarning tayyorgarlik darajasi va ishlab chiqarish tajribasini baholash uchun

zarurdir.

Kollektiv ekspert baholash natijasi umumlashtiruvchi hujjat hisoblanib, unda

prognozlanadigan davr mobaynida tadqiq qilinadigan ob’ektni rivojlantirish

yo‘llari bayon qilinadi. Ular ichidagi eng oddiy usul – komissiya usulidir. Lekin bu

34

usul bir necha nomaqbul hodisalarni bartaraf qila olmaydi. Shuning uchun hiyla

aniq ekspertiza usullariga zarurat tug‘iladi.

«O’tkazilgan baho» usuli yoki «akliy hujum» usuli ma’lum darajada

«komissiyalar» usulining kamchiliklarini bartaraf qiladi. «O’tkazilgan baho»

usulining mohiyati shundan iboratki, unda ekspertlar ikki guruhga bo‘linadi.

Birinchi guruh mazkur masala bo‘yicha o‘z fikrlarini bildiradi. Ikkinchi guruh

olingan axborotni o‘rganadi va bu axborotni baholash bosqichi hisoblanadi.

Bunday mehnat taqsimoti sharoitida fikrlarni erkin bayon qilish va

intellektual mehnat samaradorligini oshirish uchun real imkoniyatlar yaratiladi.

Delfi usuli – ekspert baxolashning bir turidir.

Bu usul yerdami izlanayetgan yechim tezlikda amalga oshiriladi.

U AQShda XX asrning 60-yillarida O.Xelmer tomonidan yaratilgan. Bu usul

bir kator mamlakatlarda sinovdan utkan ayniksa ilmiy texnik progress

muammolarini tekshirishda kullanilgan. Arzon usullardan bulib xisoblanadi. U

sirtdan so‘rov o‘tkazishga asoslangan. Uning xususiyatlari: sirtqi, anonim

(yashirin), va so‘rovlar bir necha bosqichlarda o‘tkaziladi, teskari aloqa mavjud,

birinchi turdan tashqari har gal ekspertlar oldingi turdagi natijalar haqida axborot

olishadi.

Dastlab ekspertlarga anketalar tarqatiladi, unda muammo izohlanadi,

savollar ro‘yxati va unga javob berish tavsifi keltiriladi.

Ekspert javoblarni qo‘l qo‘ymasdan pochta orqali yeki ye-mayl jo‘natadi.

Tashkilotchilar ekspertlar javoblarini qayta ishlaydi, ular buyicha guruxiy baho

chiqaradi, Mazmun jihatdan o‘rtachalarni, farqlar va dispersiyani hisoblaydi. Bir

oy o‘tgandan keyin ikkinchi tur o‘tkaziladi. Ekspertlarga birinchi tur natijalari

xulosalari bayon qilinib savollar beriladi. Ekspertlarga yana kayta ishlangan

savollar yuboriladi. Birinchi tur javoblarini inobatga olib ekspertlardan savollarga

javob berishi so‘raladi. Ikkinchi tur Javoblari yana umumlashtirilib zarur bo‘lsa

yana qo‘shimcha turlar o‘tkaziladi. Agar uchinchi turdan so‘ng javoblardagi farqlar

katta bo‘lmasa so‘rov o‘tkazish to‘xtatiladi. Oxirgi tur natijalari umumlashtiriladi

va tugallangan hisoblanadi. Bazida turtinchi tur xam utkazilishi mumkin.

Bu usulni afzallik tomoni. Avtoritetlar bilan spor yukligida. Munozarali

vaziyatlarni yukotadi. Ekspertlarning anonimligi. Xar bir boskichda ekspertlarning

oldingi natijalardan xabardorligi. Kamchiligi kup vakt talab kilinishi (3-4 turda

bulishi)

2.1.3. Ekspert baholashning boshqa usullari

Morfoligik tahlil usuli. Morfologik tahlil usuli iqtisodiy hodisalar

to‘plamini o‘zaro bog‘langan tarkibidan foydalanadi va oldindan belgilangan

qandaydir mulohazalardan to‘liq holi bo‘lishga asoslanadi. Morfologik usul

ob’ektni iqtisodiy izlanishini tartibga keltirilgan va analitik masalani yechishni

barcha variantlari bo‘yicha tizimga keltirilgan ma’lumotlarni olishga yo‘naltirilgan

usul sifatida ko‘riladi (asosiy tamoyil-mavjud imkoniyatlarni o‘tkazib

yubormaslik, qati ko‘rib chiqmasdan hech narsani tashlab yubormaslik). Bunday

yondashish “morfologiya qutisi” deb nomlanadi va tahlil ob’ektini ifodalovchi

35

barcha ko‘rsatkichlarni o‘rganib chiqishni, iloji bor yechimlarni barcha

variantlarini ko‘rib chiqishni taqazo etadi.

“Morfologiya qutisi” maqsadlar daraxti yoki matritsa ko‘rinishida tuziladi,

ya’ni ko‘p o‘lchamli fazoni ifodalaydi, bunda alohida tashkil qiluvchilarni har bir

bog‘lanishi faqat bir imkoni bor yechimdan tashkil topadi (yoki yechim umuman

bo‘lmaydi). Iqtisodiy tahlilda shunday morfologik matritsa tuzish kerakki, unda

tahlil ob’ektining xo‘jalik faoliyatini barcha asosiy ko‘rsatkichlari; rejadan,

me’yordan chetga chiqishning barcha sabablari ifodalanadi. Masalan, mahsulotni

sotish hajmi bo‘yicha rejani bajarilmaslik sabablari bo‘lishi mumkin: o‘z vaqtida

shartnomani tuzilmaganligi; tugallanmagan mahsulotni to‘liq komplektlan-

maganligi; yangi mahsulotni tayyorlash loyixa xujjatlarini yo‘qligi; ishlab

chiqarishdagi nomutanosiblik; kadrlarni yuqori malakaga ega emasligi va x.k.

Bular birinchi tartibli sabablardir; bularning har biridan ikkinchi tartibli sabablar

ham bo‘lishi mumkin. Masalan, korxonada nokomplekt tugallanmagan ishlab

chiqarishning sabablari bo‘lishi mumkin: yarim fabrikatlarni rejalashtirilgan

me’yordan chetlanishi, mehnatni, me’yorlashtirishni rejalashtirish sifatini pastligi

va x.k. O’z o‘rnida bu sabablardan uchinchi tartibli sabablarni ham detallashtirib

keltirish mumkin.

Iqtisodiy jarayonlarning morfologik matritsasini ishlab chiqish tufayli tahlil

qilish muddati keskin qisqaradi va to‘liq operativ ishga aylanadi, tahlil natijalari

rahbarning ish san’atidan bog‘liqligi kamayadi, alternativ qarorlar qabul qilish

imkoniyati paydo bo‘ladi, ahamiyatli bu sohada tizimli yondashish tamoyillari

qo‘llanadi.

Bu usulni muvafaqqiyatli qo‘llashning bir sharti- morfologik matritsani

ishlab chiqishda yuqori malakali mutaxassislarning ishtirok etishidir. Morfologik

matritsani tuzilishi bilan har qanday o‘rta malakali mutaxassis ham yuqori

kvalifikatsiya darajasida ishlay oladi.

Yetti marta axtarish usuli. Bu usul mazmuni 77 matritsani va ba’zi bir

usullar tizimini ko‘p marta qo‘llashdan iborat. Yetti marta axtarish usuliga asosan,

ijodiy jarayon yetti stadiyaga bo‘linadi:

1) muammoli sharoitni tahlili;

2) tahlil qilinayotgan ob’ektdan foydalanishni eng yaxshi sharoitini

axtarish(mahsulot, keditni tashkil etish, hisob va xo‘jalik yuritish);

3) masalani qo‘yilishi, uni ifodalash;

4) qo‘yilgan masalani yechish bo‘yicha ilgari surilgan takliflarni ishlab

chiqish;

5) variantlarni aniqlashtirish;

6) ratsional variantlarni tanlash, ulardan eng yaxshilarini ajratib olish;

7) echimni amalga oshirish.

Assotsiatsiya va o‘xshatish (analogiya) usuli. Bu usulning mazmuni yangi

g‘oyalar va takliflarni boshqa u yoki bu ob’ektlar bilan qiyoslash asosida paydo

bo‘lgan. Ko‘pincha shaxsiy o‘xshashlik usuli qo‘llaniladi, bu usul yordamida inson

o‘zini o‘xshash bo‘lgan ob’ekt bilan tenglashtiradi. Bu asosida analitik oldidagi

masala mohiyatini yaxshi tushinib yetadi.

36

Misol qilib texnikada foydalanilayotgan o‘xshashliklarni keltirish mumkin.

Bu sohada azaldan tabiatdagi o‘xshashliklar tamoyillaridan keng foydalaniladi.

Harbiylar suv osti kemasini loyihalashtirishda delfinning tana tuzilishini analog

qilib tanlashgan. Delfinda teri qavati ikkita bo‘lib, birinchi - tashki qavati qalin

bo‘ladi. Ichki qavati esa yupqa bo‘lib suvning bosimi ostida o‘z formasini turli

tezliklarda turlicha o‘zgartirish imkoniyatiga ega. Suv osti kemasini qurishda

delfinning bu xususiyatlaridan foydalanish bir muncha xavfsiz va tez suzuvchi

kema qurish imkoniyatlarini berdi.

Yana boshqa bir misol fotokameralardagi optika oynasi bo‘lib u bir lahzadagi

yorqin nurda tezda qorayish xususiyatiga ega va nur pasayganida yana o‘z holiga

keladi, Bu olinayotgan fotosyomkalarni sifatli bo‘lishini ta’minlaydi. Bunda analog

bo‘lib kalmarlarning ko‘z tizimini tuzilishi olingan, ular qorong‘i va yorug‘

suvlarda bir xildek yaxshi ko‘radilar.

Yangi g‘oyalarni paydo bo‘lishiga har qanday turli simvol, sxema va so‘z

bilan assotsiatsiyada bo‘lish to‘rtki bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Masalan,

pishloqni qirg‘ichdan o‘tkazishni o‘zi daraxt yoki polimerga yangicha ishlov berish

goyasini keltirib chiqarishi mumkin.

Assotsiatsiya va analoglar yordamida original takliflarni axtarishni umumiy

yondashishi quyidagilarga olib keladi. Eng avvalo mulohaza raxbari ko‘rilayotgan

muammoni qandaydir belgi yoki simvolni oriyentir (mo‘ljal) sifatida keltiradi,

guruh a’zolari esa berilganga asosan faraz qilinayotgan simvollarini aytadilar. Bu

jarayon qaytalanib davom etaveriladi shungacha, qachonki assotsiatsiya zanjirini

shakllanishi samarali g‘oya tug‘ilmagunicha davom etaveradi.

Kollektiv bloknoti (ish daftari) va nazorat savollari usuli. Kollektiv

bloknoti usuli brigada a’zolarining har birini mustaqil g‘oyasini ilgari surishni va

shu bilan kollektiv baholashga mos kelishini ta’minlaydi. Bu maqsadda

brigadaning har bir a’zosi bloknot oladi, unda umumiy holda tahlil qilinayotgan

savol mohiyati ifodalanadi, zarur yordamchi va ma’lumot materiallari (tannarx

kalkulyatsiyasi, texnologik tannarx, mahsulotning tannarxi, yuk tashish sxemasi,

xujjatlarni aylanishi, rejalashtirish va tahlilda hisob-kitob ma’lumotlaridan

foydalanish va h.k.) Belgilangan vaqt oralig‘ida brigadaning har bir a’zosi

bloknotiga tahlil natijalarini, ishlab chiqarishni takomillashtirish haqidagi,

zaxiralarni aniqlash va foydalanish bo‘yicha turli takliflarni yozib boradi. Shundan

so‘ng brigadaning har bir a’zosi bu g‘oyalarni har birini umumiy bahosini keltiradi,

ular ichidan eng yaxshilarini ajratadi. Bajarilgan ishlardan so‘ng ishtirokchilar o‘z

bloknotlarini koordinator-raxbarga topshiradilar, undagi ma’lumotlar asosida

umumlashtirilgan hisobot tayyorlanadi.

37

2.2 – Mavzu: Prognozlashning statik va dinamik modellari

Reja

1. Prognozlashda makroiqtisodiy modellar

2. “Xarajat-ishlab chiqarish” modelining umumiy tuzilishi.

3. Modelda tarmoqlararo balansning asosiy matematik bog‘lanishlari.

4. Balans qismlarining tavsifi

2.2.1. Prognozlashda makroiqtisodiy modellar

“Xarajat — maxsulot ishlab chikarish” modeli iktisodiy usishning eng

muxim modellaridan biri xisoblanadi. Tarmokdararo balansning nazariy

asoslari sobik Ittifokda birinchi besh yilliklar davrida ishlab chikilgan. Uni

birinchi marta amerikalik iktisodchi (kelib chikishi, rossiyalik bulgan) V.

Leontev tomonidan “xarajatlar — maxsulot ishlab chikarishi” nomi bilan

rasmiylashtirildi. U tarmoklararo alokalarni shaxmat tipidagi jadval yordamida

chiziqli algebrani qo‘llab o‘rganib chiqdi. 30-yillarda Amerika iktisodiyotini

tadkik etib, “Amerika iktisodiyoti tarkibi” monografiyasini yozdi. Bu kitobida

umumiy muvozanatning iktisodiy nazariyasi xalk xujaligining turli tarmoklari

o‘rtasidagi alokalarni urganishga, tatbik kilishga xarakat kilinadi. Keyinchalik

(1973) uzining “xarajatlar” — maxsulot ishlab chikarish” modeli va uni

iktisodiy muammolarni urganishda amaliy tatbiki uchun 1973 y.Nobel

mukofotini oldi.(Vasiliy Vasilevich Leontev 5 avgust 1905 y. Petrogradda

tug‘ilgan.

Iqtisodiy tahlilning xarajatlar — mahsulot ishlab chikarish uslubida V.

Leontev dikkatini eng avvalo iktisodiy modeldagi mikdoriy alokalarga karatadi.

Bu alokalar turli tarmoklar urtasida texnologik koeffitsiyentlar orkali urnatiladi.

(a11, a12, a) va hokazolar.

V. Leontev AQSh iktisodiyoti tarkibini xarakterlovchi balans jadval ishlab

chikadi.

Tarmoqlaro Balans modeli statik va dinamik kurinishda bulib iktisodiy tizim

va jarayenlarni iktisody matematik modellashtirishda keng kullaniladi.

Matritsaviy iqtisodiy matematik modellar alohida olingan korxonadan

boshlab butun respublika iktisodiyet iarmoklarini (xalq xo‘jaligini) qamrab olgan

holda mahsulotlar ishlab chiqarish va taqsimlashni tahlil qilish hamda rejalashtirish

uchun mo‘ljallangan bo‘lib, bu yuzaga kelgan proporsiyalarni o‘rganish, rejalarni

muvafiqlashtirish imkonini beradi.

Xalq xo‘jaligi darajasidagi tarmoqlararo balans (TAB) da milliy daromadning

yaratilishi va taqsimlanishi, moddiy va mehnat resurslaridan foydalanish,

tarmoqlar o‘rtasidagi ishlab chiqarish aloqalari hamda ijtimoiy mahsulotning ishlab

chiqarilishi va taqsimlanishi o‘z aksini topadi. Ya’ni xar bir tarmok kandaydir

maxsulot ishlab chikaradi va uni bir kismini uzi istemol kiladi va kolganini

tashkariga pirovard maxsulot kurinishida chikaradi. TABning asosiy vazifalariga

kuyidagilar kiradi

Iktisodiyetda tarmoklar kurinishida material buyum tarkibida takror ishlab

chikarishni tavsiflash

38

Moddiy ishlab chikarish va xizmat kursatish soxasida yaratilgan maxsulotni

ishlab chikarish va taksimot jarayenlarini aks ettirish

Iqtisodiy rivojlanish uchun ishlab chiqarish va undan samarali

foydalanishning omilari urnini ochib berish

TAB pul va natural kurinishida tuziladi.

Xalq xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqarish va taqsimlanishi tarmoqlararo

balansining matematik modeli.

Balans tuzishda quyidagilarga asoslanamiz:

a) ishlab chiqarish tarmoqlarini i harfi bilan, iste’molchi tarmoqlarni j harfi

bilan tartiblaymiz;

i=1,2,3,...,n; j=1,2,3,...,n.

b) xalq xo‘jaligining har bir tarmog‘i balansda ishlab chiqaruvchi hamda

iste’molchi sifatida qatnashadi;

v) ishlab chiqarish tarmoqlariga balansdagi muayyan bir qator, iste’molchi

tarmoqlariga esa muayyan bir ustun mos keladi.

Xij kattaliklar i-tarmoqda ishlab chiqarilgan va j-tarmoqda iste’mol qilingan

ishlab chiqarish vositalarining qiymatini ko‘rsatadi.

Ishlab

chiqarish

tarmoqlari

Iste’mol tarmoqlar Pirovard

mahsulot

Yalpi

mahsulot

1

2

3

...

n

1 x11 x 12 x 13 ... x 1n Y1 X1

2 x 21 x 22 x 23 ... x 2 n Y2 X2

3 x 31 x 32 x 33 ... x 3 n Y3 X3

... ... ... ... ... ... ... ...

n x n1 x n2 x n3 ... x n n Yn X n

Ish haqi v1 v2 v3 ... vn vc -

Sof daromad m1 m2 m3 ... mn mc -

Yalpi mahsulot X1 X2 X3 ... Xn - X

Tarmoqlararo balansning ustunlarida har bir tarmoqdagi moddiy xarajatlar

tuzilishi va sof mahsuloti aks etiladi. Faraz qilaylik, jadvalning 1-tarmog‘i

elektroenergiya ishlab chiqarish, 2-tarmog‘i ko‘mir sanoati bo‘lsin. U holda x11

kattalik 1-tarmoqning o‘z ehtiyojiga sarflangan elektroenergiya qiymatini, x21 esa

elektrenergiya ishlab chiqarishdagi ko‘mir xarajatlarini ko‘rsatadi. Umuman, 1-

ustundagi x11, x21, x31,..., xn1 kattaliklar 1-tarmoqning ta’minotchi tarmoqlar

bo‘yicha moddiy xarajatlari tuzilishini ko‘rsatadi. 1-tarmoqning sof mahsuloti ish

haqi (v1) va sof daromad (m1) ning yig‘indisidan tashkil topgan. Moddiy xarajatlar

va sof mahsulotning jamlanmasi esa tarmoqning yalpi mahsulotiga teng bo‘ladi,

ya’ni

39

11

1

11113121111 ... mvXmvXXXXXn

i

in

.

Shu kabi har bir tarmoq uchun quyidagi tenglikni yozish mumkin:

njmvXX jj

n

i

ijj ,1,1

(1)

Tarmoqlararo balansning satrlarida moddiy ishlab chiqarishning har bir

tarmog‘idagi yillik mahsulot hajmining taqsimlanishi o‘z aksini topadi. Masalan,

1-tarmoq qatoridagi x11, x12, x13,..., x1n kattaliklar elektroenergiya tarmog‘i

mahsulotining shu tarmoqning o‘zida, ko‘mir sanoatida va barcha boshqa

tarmoqlarda sarflangan miqdorini ko‘rsatadi. Elektroenergiyaning moddiy ishlab

chiqarishdan tashqaridagi sarflanishi, ya’ni so‘nggi (pirovard) iste’molni Y1

ko‘rsatadi. Pirovard iste’mol shaxsiy (xususiy) va ijtimoiy iste’moldan tashkil

topadi.

1-satrdagi barcha kattaliklar yig‘indisi xuddi 1-ustundagi kattaliklar

yig‘indisi kabi natijaga, ya’ni yil davomida ishlab chiqarilgan elektroenergiya

mahsulotining qiymat ko‘rinishiga teng bo‘lishi kerak:

i

n

j

ijn yXYXXXXX 1

111312111 ...

Xuddi shuningdek ixtiyoriy olingan ishlab chiqarish tarmog‘i uchun:

X X yi ij

j

n

i

1

. (2)

Ko‘rinib turibdiki, bunday tenglamalar soni n ta, ya’ni i=1,2,3,...,n. Bu

tenglamalar moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari mahsulotlarining taqsimot

tenglamalari deyiladi. Shunday qilib, balans ma’lumotlarining alohida

tarmoqlar bo‘yicha qaralishi yillik mahsulotning qiymat jihatidan tarkibini bu

mahsulotlarning foydalanish uchun taqsimlanishini ko‘rsatadi.

2.2.2. “Xarajat-ishlab chiqarish” modelining umumiy tuzilishi.

Tarmoqlararo balans to‘rtta qism - kvadrantlardan iboratdir.

1 kvadrant (maxsulot ishlab chikarish uchun material xarajatlari kursatilgan)

shaxmat taxtasi kabi tuzilgan bo‘lib, unda ishlab chiqarish vositalarining oqimi

akslanadi. 1-qism ma’lumotlari tarmoqlar moddiy xarajatlari tarkibini tahlil

qilishda, tarmoqlar o‘rtasidagi ishlab chiqarish bog‘lanishlari va proporsiyalarini

aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi.

2 kvadrantda barcha moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining so‘nggi

mahsuloti ko‘rinadi. So‘nggi mahsulot deb, ishlab chiqarishdan tashqaridagi

iste’mol va jamg‘armadagi mahsulotlar yig‘indisiga aytiladi. So‘nggi mahsulot

tarkibiga kiruvchi ijtimoiy iste’mol ta’lim tarbiya, o‘quv, fan, sog‘liqni saqlash,

mudofaa, boshqaruv, sport kabi sohalardagi iste’moldan tarkib topadi. Shunday

qilib, 2-kvadrantdagi ma’lumotlar milliy daromadning tarmoqlar bo‘yicha moddiy

tuzilishi, uning jamg‘arma va iste’mol fondlariga taqsimlanishini xarakterlaydi.

3 kvadrant ko‘rsatkichlari ham milliy daromadni xarakterlaydi, faqat bunda

uning qiymati tarkibi ya’ni barcha tarmoqlarda mehnatga to‘langan haq va sof

daromad yig‘indisi sifatida qaraladi. 3-kvadrant ma’lumotlari moddiy ishlab

40

chiqarishda zaruriy va qo‘shimcha mahsulot orasidagi hamda yangidan yaratilgan

va ko‘chirilgan qiymatlar nisbatini tahlil qilish uchun zarurdir.

2 va 3 kvadrantlarning umumiy yig‘indisi o‘zaro tengdir. Barcha tarmoqlar

bo‘yicha (1) tenglamani jamlab quyidagini hosil qilamiz:

X x v mj ij j jj

n

j

n

j

n

i

n

j

n

11111

(3)

(2) tenglamani i bo‘yicha jamlasak

X x yi ij i

i

n

j

n

i

n

i

n

1111

(4)

(3) va (4) tengliklarning chap qismida bir xil kattalik - yalpi ijtimoiy mahsulot X

hosil bo‘ladi. Tengliklarning o‘ng qismidagi 1- qo‘shiluvchilar ham bir xil, ya’ni 1-

kvadrantning jamiga tengdir. Demak, tengliklarning qolgan qismlari ham tengdir:

v m Yjj

n

j ii

n

j

n

1 11

(5)

(5) tenglikning chap qismida 3-kvadrantning jamlanmasi, o‘ng qismida esa 2-

kvadrant jamlanmasi hosil buldi, ya’ni milliy daromadning moddiy-mahsulot va

qiymat tarkiblari bir xil bo‘lishi ko‘rindi.

4 kvadrant Tarmoklararo balansning so‘nggi mahsulotlar ustuni va

daromadlar satrining kesishgan joyida bo‘lib, bu yerda milliy daromadning so‘nggi

taqsimlanishi va foydalanishi o‘z aksini topadi. Dastlab yaratilgan milliy

daromadning qayta taqsimlanishi oqibatida aholining korxonalarning va davlatning

so‘nggi daromadlari yuzaga keladi. 4-qism ma’lumotlari tarmoqlararo modellarda

aholining daromad va chiqimlarini ko‘rsatishda muhim rol o‘ynaydi. Shunday

qilib, TAB yagona iqtisodiy-matematik model tarkibida moddiy ishlab chiqarish

tarmoqlari balansi, yalpi ijtimoiy mahsulot balansi, milliy daromad balansi hamda

aholining daromad va xarajatlari balanslarini birlashtiradi.

Tarmoklararo balans, turli tarmoklar urtasida narxlar, ishlab chikarish xajmi,

kapital kuyilmalar va daromadlarning boglanishini urganishga yordam beribgina

kolmay, mamlakat iktisodiyetining rivojlanishini, kelajagini prognozlash imkonini

beradi.

2.2.3. Modelda tarmoqlararo balansning asosiy matematik bog‘lanishlari.

Tarmoqlar orasidagi texnologik bog‘lanishlar bevosita (to‘g‘ri) moddiy

xarajatlar koeffitsiyentlari (aij) bilan o‘lchanadi.

ax

xij

ij

j

(6)

Bu koeffitsiyent j-tarmoqning 1 dona birlik mahsulotini ishlab chiqarish

uchun ishlab chiqarish vositasi sifatida i-tarmoqning qancha birlik mahsuloti

sarflanishini ko‘rsatadi. Bevosita moddiy xarajatlar koeffitsiyentlari kvadrat

matritsa hosil qiladi:

41

a

a a a a

a a a a

a a a a

a a a a

a

n

n

n

n n n nn

ij

11 12 13 1

21 22 23 2

31 32 33 3

1 2 3

.. .

.. .

.. .

. . . . . . . . . .. . .. .

.. .

(6) tenglikdan quyidagini hosil qilamiz:

x a Xij ij j . (6’)

Bu ifodani (2) tenglikda o‘rniga qo‘ysak:

X a X Y i ni ij j ij

n

, ,11

(7)

Bu ifoda qiymat va natural balanslardagi asosiy matematik bog‘lanish

hisoblanadi. Bu tenglamalar tizimida aij koeffitsiyentlar aniqlangan yoki ma’lum

deb hisoblasak, X1 va Y1 noma’lumlar qatnashuvchi i n ya’ni 2n ta noma’lumli

n ta tenglamadan iborat tizim hosil bo‘ladi. Agar noma’lumlarning n tasini

qandaydir usullar bilan aniqlangan yoki tanlab olingan deb faraz qilsak, qolgan n ta

noma’lumni bir qiymatli holda aniqlash mumkin bo‘ladi.

Bunday hisoblashlar bashoratlashni 3 xil variantda bajarish mumkin:

1) modeldagi barcha tarmoqlarning yalpi mahsulotlari hajmi berilgan bo‘lib

(Xi), pirovard mahsulotlarni (Y1) hisoblab topiladi.

2) barcha tarmoqlar bo‘yicha so‘nggi mahsulotlar (Yi) darajasi berilgan

bo‘lib, yalpi mahsulotlar hajmini aniqlash talab qilinadi.

3) ayrim tarmoqlar bo‘yicha yalpi mahsulotlar boshqalari uchun so‘nggi

mahsulotlar darajalari berilgan bo‘lib, qolgan noma’lumlarni tizimni yechish bilan

aniqlash mumkin.

Amaliyotda 3-holdagi masala ko‘proq o‘rinli bo‘ladi.

(7) tenglamalar tizimini vektor va matritsa tushunchalaridan foydalanib

quyidagicha yozib olamiz:

X = aX+Y,

bu yerda:

X - yalpi mahsulotlar vektori

Y - pirovard mahsulotlar vektori

a - bevosita xarajatlar koeffitsiyentlari matritsasi.

(7 ) dan X-aX=Y. Bu yerda X=EX deb olamiz. E - birlik matritsa. U holda (E-

a)X=Y

yoki

X=(E-a)-1

Y (8)

(E-a)-1

= B deb olsak

X=BY

yoki

42

X

X

X

X

b b b b

b b b b

b b b b

b b b b

Y

Y

Y

Yn

n

n

n

n n n nn n

1

2

3

11 12 13 1

21 22 23 2

31 32 33 3

1 2 3

1

2

3

. . .

. . .

. . .

. . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . .

. . .

ko‘rinishda yozish mumkin.

U holda har bir i-tarmoq uchun quyidagi o‘rinli:

X b Yi ij jj

n

1

(9)

Bu yerda bij koeffitsiyentlar to‘liq moddiy xarajatlar koeffitsiyentlari

deyiladi. bij tarkibiga aij bilan birgalikda bilvosita xarajatlar ham qo‘shiladi.

Tegishli aij va bij lar uchun quyidagi munosabatlar o‘rinlidir.

1) aij 0, bij 0

2) aij bij

2.2.4. Balans qismlarining tavsifi

Faraz qilaylik, shunday iqtisodiy sistema mavjudki, uning ishlab chiqarish

holati n ta tarmoqdan iborat, n ta mahsulot chiqaradi va har bir tarmoq bir xil

ko‘rinishdagi tovar ishlab chiqaradi.

Deylik, k- tarmoqning k-mahsuloti uchun i-tarmoqda ishlab chiqaruvchi

aik ≥ 0 birlikdagi i-mahsulot kerak bo‘ladi. Shunga muvofiq holda xarajat jadvali

quyidagicha bo‘ladi:

1-mahsulot … k-mahsulot …. n-mahsulot

1-tarmoq an … a1k … a1n

… … … … … …

i- tarmoq ai1 … aik … ain

… … … … … …

n- tarmoq an1 … ank … ann

Yoki qisqaroq:

Hosil bo‘lgan A matritsasi moddiy xarajatlar matritsasi yoki texnik matritsa

hisoblanadi.

Ilova. A matritsasi mavjud bo‘lgan tarmoqlararo aloqalar tizimi, umumiy ishlab

chiqarish texnologiyasi haqida ma’lumot beradi va joriy hamda uzoq muddatli

rivojlantirishda qo‘llaniladi.

Farazimizga ko‘ra, hosil bo‘lgan texnologiya o‘zgarishsiz (statsionar) va

ishlab chiqarish jarayoni bir xil o‘zgarishda amalga oshiriladi, ya’ni agar k-

43

mahsulot uchun i-mahsulotning aik birligi kerak bo‘lsa, k-mahsulotning xk

birligi uchun i-mahsulotning aikxik birligi kerak bo‘ladi.

Faraz qilaylik, kelgusida ham ko‘zda tutilgan muayyan vaqt (xafta, oy, kvartal

yoki yil) oralig‘ida 1-mahsulotdan x1 ta birlik, 2-mahsulotdan x2 ta birlik, … ,

n-mahsulotdan xn ta birlik ishlab chiqarilgan.

Ya’ni

bo‘lib, u (ishlab chiqarilgan mahsulot) ustuni yoki tarmoqlar ishlari rejimi deyiladi.

Berilgan ustunda x (ishlab chiqarilgan mahsulot) i-mahsulotning umumiy

xarajatlari quyidagiga teng:

Ushbu kattalikdan ishlab chiqarilgan jarayonidagi umumiy moddiy xarajatlar

ustunini tuzish mumkin:

A≥0 moddiy xarajatlar matritsasi mahsuldor deb nomlanadi, bunda x>0 ishlab

chiqarish ustuni topilishi lozim, shunda quyidagi tengsizlik bajariladi:

Ax < x.

Tengsizlikning mazmuni: Ushbu tengsizlik berilgan iqtisodiy tizimning kamida

bitta tarmogidan har bir mahsulot uning ishlab chiqarishiga ketgan tushumdan bitta

ko‘p ishlab chiqarilayotganini bildiradi. Boshqacha aytganda, ushbu rejimda ishlab

chiqarish jarayoni musbat qo‘shimcha oxirgi mahsulot ustunini yaratadi

x – Ax > 0

Tabiiy savol tug‘iladi: berilgan matritsa mahsuldor yoki aksincha, moddiy

xarajatlar ishlab chiqarish hajmidan ustun ekanligini qay tarzda tez va oson yo‘l

orqali aniqlash mumkin?

Quyidagi umumiy fakt bunga javob bo‘la oladi.

Teorema. A≥0 bilan har qanday manfiy bo‘lmagan kvadrat matritsasi uchun

quyidagi keltirilgan shartlar o‘rinli:

(1) A matritsa mahsuldor.

(2) Har bir ustun uchun c>0 bo‘lib, bunda bitta ishlab chiqari ustuni x>0

bo‘ladi, bunda: x-Ax=c.

(3) x>0 ishlab chiqarish ustunini tashkil qiluvchi xarajatlar yig‘indisi Ax≥x

mavjud emas!

(4) A matritsasini quyidagi tengsizlik yorqinroq ifodalaydi:

λA=λmax<1.

Yuqorida aytilganlar shuni bildiradiki, yuqoridagi birgina shartning bajarilishi

qolgan uchtasining bajarilishini ta’minlaydi. Shu o‘rinda

λA < 1.

tengsizligining bajarilishi matritsaning mahsuldor ekanligini bildiradi.

44

Quyidagi keltirilgan misollarda biz n=2, ya’ni iqtisodiy tizimning ishlab

chiqarish sohasi ikki tarmoqdan iborat deb cheklanamiz.

Misol. Quyidagi matritsa

Mahsuldormi degan savolga javob berish uchun uning ahamiyatini topib olamiz.

Bizda mavjud:

(1/3 - λ)(1/4 - λ) = 1/24

Bundan: λ2 - 7/12λ + 1/24 = 0

Ushbu tenglikning ildizlari quyidagi formula bo‘yicha oson topiladi:

Va nihoyat = 1/12 ; = 1/2

Shu bilan birga

Javob: A matritsa mahsuldor.

Huddi o‘sha teoremadan A moddiy xarajatlar matritsasi mahsuldor bo‘lsa, u

holda har qaysi qo‘shimcha mahsulot ustuni mos keluvchi tarmoq ishi rejimida

amalga oshirilishi mumkin degan xulosani chiqarish mumkin.

Demak matritsa

Mahsuldor va

Oxirgi mahsulot ustuni. Quyida ushbu mahsulotni ta’minlash uchun

tarmoqning ishlash rejimini qanday topish lozimligi ko‘rsatilgan.

Matritsa tengligini yozib chiqamiz: x- Ax = c

yoki mukammalroq:

Bundan: - = va:

Nihoyat, quyidagiga ega bo‘lamiz:

Mahsuldor matritsa uchun tuzilgan sistema har qanday c1 va c2 da yechimga

ega bo‘ladi.

2-Misol.

bo‘lsin.

1-misolda ko‘rganimizdek, A matritsasi mahsuldor,

45

va shundan:

Sistema yechimga ega.

Oddiy hiso-kitoblardan so‘ng quyidagilarga erishamiz:

Ushbu sistema javobini noma’lumlarni chiqarib tashlash yo‘li bilan

chiqaramiz.

Birinchi tenglikni 3/2 ga ko‘paytirib, ikkinchi tenglikka qo‘shsak, quyidagi

natijaga ega bo‘lamiz:

Demak, x1=12

Xuddi shu tarzda birinchi tenglamani 1/8 ga ko‘paytirib, ikkinchisiga

qo‘shgan holda ikkinchi noma’lumning yechimini topib olamiz:

Bundan :

Shunday qilib, qo‘shimcha mahsulot ni hosil qilish uchun ishlab

chiqarish ustuni ga teng bo‘lishi kerak.

Iqtisodiyotning bir sektorli modelida uzoq muddatli vaqt [0,T]davomida bir

qator o‘zgaruvchan ko‘rsatkichlar: X (yalpi mahsulot hajmi), Y mahsulot

iste’molining hajmi), K (kapital – ishlab chiqarish fondlari hajmi), L (mehnat), I

(investitsiya hajmi) va C (ishlab chiqarishga aloqasi bo‘lmagan iste’mol – davlat

xarajatlarini hisobga olmagan holda) kiradi.

Modelning umumiy ko‘rinishi. Bir sektorli modelda quyidagi balans tengligi

mavjud X (t) = aX (t) + Y (t), (1)

Bu yerda: to‘g‘ridan – to‘g‘ri xarajatlar koeffitsiyenti.

Ushbu tenglik Leontevning ko‘p sektorli iqtisodiyot holatidagi matritsasi

kabi. Mahsulot investitsiya va ishlab chiqarishga aloqasi bo‘lmagan iste’molga

ajratadi: Y(t) = I(t) + c(t). (2)

O’z navbatida investitsiya keyingi vaqt birligi ichida ishlab chiqarish fondi

ning o‘sishiga va μ normada amortizatsiyaga sarflanadi.

(3)

(2)va (3) aloqadorlikni (1)- tenglikka qo‘shgan holda iqtisodiy dinamikaning

bir sektorli modeliga ega bo‘lamiz:

(4)

46

t=0,1, … T qiymatlarga ega bo‘lsa, (4)- tenglik quyidagicha ko‘rinishda

yoritiladi: (5)

(5)-tenglik uchta o‘zgaruvchan kattaliklar: X, K va C ni o‘zaro bog‘laydi.

Butun investitsiya – I hajmi ishlab chiqarish fondlariga sarflangan vaziyatni ko‘rib

chiqamiz. Ya’ni μ=0 va (3)-formula bo‘yicha:

(6)

Bu yerda: q – yalpi mahsulotning kapital hajmi o‘sishi.

Natijada (5)-tenglikka qo‘shsak, Leontevning bir sektorli modeliga ega

bo‘lamiz: (1 –a)Xt =q▲ Xt+Ct t=0,1,……T (7)

Leontev modelining analizi. (7)-formuladan -

ni keltirib chiqarsak, undan quyidagi tenglikni hosil qilamiz:

q =-St (8)

Ushbu bog‘liqlik belgilangan

vaqt oralig‘ida bir turga ega bo‘lmagan setkali funksiyaning to‘g‘ri chiziqli

tengligini aks ettiradi.

Leontev modelini chuqurroq tahlil qilish maqsadida (8)-tenglikka kiruvchi

parametrlar a, q va ni joylashtiramiz va umumiy yechimni aniqlaymiz.

Eslatib o‘tish joizki, bir turga kirmagan tenglamaning umumiy yechimi bir

turga ega bo‘lgan yechimini o‘zida aks etadi. Mos ravishdagi jarayondan

foydalanib, umumiy yechim uchun formulaga ega bo‘lamiz:

(9)

Bunda - doimiy o‘zgarmas. ni orqali tavsiflab (9)- formulaga

olibborib qo‘yamiz, t = 0. Quyidagiga ega bo‘lamiz:

(10)

Ushbu (10) ko‘rinishni (9)- formulaga olib borib qo‘ysak doimiy

koeffitsiyentlarga ega bo‘lgan Leontevning bir sektorli modelini keltirib

chiqaramiz: (11)

X=const. sharti ostida o‘zgarmas yechimini belgilab olamiz.

(12)

Bir sektorli model (11) ning yechimi koeffitsiyent (10) belgisiga bog‘liq.

Bunda ikki xil holat mavjud:

1. Ushbu shart bajarilgan: (13)

To‘g‘ridan to‘g‘ri xarajatlar a va ishlab chiqarishga aloqador bo‘lmagan

iste’mol S nisbatan yuqori bo‘lgan sharoitda iqtisodiyot degradatsiyasi kuzatiladi,

ya’ni mahsulotni yalpi ishlab chiqarish vaqt bo‘yicha susayadi (mos keluvchi

gorizontal chiziqlar dan pastlab boradi, 9.1- rasmning pastki qismi).

Amaliyotda shu kabi holatning vujudga kelmasligi uchun yuqoridagi kattaliklar

47

(a,C) hajmini pasaytirish hamda qo‘llanilayotgan texnologiyaning sifatini

yaxshilash lozim.

2. sharti bajarilganda, ya’ni: C X yoki X0> Xst (14)

Ushbu sharoitda umumlashtirilgan yalpi ishlab chiqarish Xst qiymatidan

uzoqlashib vaqt bo‘yicha o‘sadi, (9.1 –rasmdagi yuqori qismi) bu esa

iqtisodiyotning rivojlanishini anglatadi. Ushbu rivojlanishning intensivligi to‘g‘ri

xarajatlar koeffitsiyenti a va yalpi mahsulot ishlab chiqarish o‘sishining kapital

sig‘imkorligi q ga bog‘liq: bu kattaliklarning pasayishi iqtisodiyotning muhim

ko‘rsatkichlaridan biri – mahsulot ishlab chiqarishning o‘sishiga olib keladi.

Bundan tashqari, a kattaligining pasayishi iqtisodiyot rivojlanish (14) shartining

bajarilishiga ta’minlash imkonini beradi.

Tabiiyki, a va q kattaliklarining kamayishi resursni tejovchi

texnologiyalarni qo‘llashga bog‘liqdir. Aks holda ishlab chiqarishda xarajatli

texnologiyalardan foydalanganda mahsulot ishlab chiqarish oshgani bilinmaydi.

Ushbu holat davlat va mintaqa makroiqtisodiy rivojlanish strategiyalarida hisobga

olinishi zarur.

V.Leontev tomonidan ikkinchi jahon urushidan oldingi davrdagi AQSh

iqtisodiyotini tahlil qilish asosida quyidagi muhim fakt aniqlandi: uzoq vaqt

davomida jijij xxa kattaliklar juda kam o’zgaradi va o’zgarmas sonlar

sifatida qaralishi mumkin. Bu hodisani shunday tushunish kerakki, ishlab chiqarish

texnologiyasi ancha uzoq vaqt davomida bir xil darajada turadi va, demak, j nchi

tarmoqda jx hajmdagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun i nchi tarmoq

mahsulotining iste’mol qilinadigan hajmi texnologik konstanta (o’zgarmas son)dan

iborat bo’ladi.

Bunda ija sonlar bevosita (to’g’ri) xarajatlar koeffitsiyentlari deb ataladi.

Ko’rsatilib o’tilgan faktga asosan

jijij xxa , jijij xax , nji ,,2,1, (2.2)

ga ega bo’lamiz. U holda (2.1) tenglamalarni

nnnnnnn

nn

nn

yxaxaxax

yxaxaxax

yxaxaxax

2211

222221212

112121111

................................... (2.3)

tenglamalar sistemasi ko’rinishida yozish mumkin.

Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmlarining ustun-vektori (yalpi ishlab chiqarish

vektori), yakuniy iste’mol mahsuloti hajmlarining ustun-vektori (yakuniy iste’mol

vektori) va bevosita xarajatlar koeffitsiyentlari matritsasi

48

nx

x

x

x

2

1

,

ny

y

y

y

2

1

,

nnnn

n

n

aaa

aaa

aaa

A

21

22221

11211

(2.4)

larni kiritamiz. U holda (2.3) tenglamalar sistemasi matritsa shaklida

yxAx (2.5) ko’rinishga ega.

Odatda bu munosabat chiziqli tarmoqlararo balans tenglamasi deb ataladi.

Bu tenglama (2.4) matritsa ko’rinishdagi ifodalanishning tavsifi bilan birga

Leontev modeli deb nomlanadi.

Chiziqli tarmoqlararo balans tenglamasidan ikki maqsad uchun foydalanish

mumkin. Yalpi ishlab chiqarish vektori x ma’lum bo’lgan birinchi, eng sodda

holda yakuniy iste’mol vektori y ni hisoblash talab qilinadi. Ikkinchi holda

rejalashtirish maqsadlari uchun chiziqli tarmoqlararo balans tenglamasidan

masalaning quyidagi shaklida foydalaniladi: Т vaqt davri (masalan, bir yil) uchun

yakuniy iste’mol vektori y ma’lum bo’lib, yalpi ishlab chiqarish vektori x ni

aniqlash talab qilinadi. Bu yerda A matritsasi ma’lum va y vektori berilgan (2.5)

chiziqli tenglamalar sistemasini yechish zarur.

Shu bilan birga, (2.5) sistema berilgan masalaning amaliy tabiatidan kelib

chiqadigan qator xususiyatlarga ega; eng avvalo A matritsa hamda x va y

vektorlarning barcha elementlari nomanfiy bo’lishi kerak.

2.3 – Mavzu: Aholi turmush darajasi va demografik jarayonlarni

prognozlash

Reja

1. Aholi turmush darajasi va uni tavsiflovchi ko‘rsatkichlar tizimi.

2. Aholi daromadlari va xarajatlari balansi . Aholi daromadlari va xarajalarining

ekonometrik prognozi.

3. Aholining oziq-ovqat va nooziq ovqat tovarlariga bo‘lgan ehtiyojlarini prognozi.

4. Demografik kursatkichlar tizimi va demografik jarayenlarni prognozlash

5. O’zbekistonda demografik holat va uning o‘zgarish tendensiyasining prognozi.

6. Aholi soni va mehnat resurslari sonini prognozlashtirish.

2.3.1. Aholi turmush darajasi va uni tavsiflovchi kursatkichlar tizimi

Aholi turmush darajasini oshirish bozor iqtisodiyotining pirovard maqsadi va

davlat ijtimoiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Ushbu

maqsadga erishish vositasi bo‘lib yalpi ichki mahsulotning o‘sishi, makro va mikro

darajada taqsimlash mexanizmini takomillashtirish hisoblanadi. Aholi turmush

darajasini oshirish iqtisodiy o‘sishning natijasi hisoblanibgina qolmasdan,

shuningdek, yalpi ichki mahsulot (YaIM)ni o‘sishining muhim omilidir.

49

Aholi turmush darajasini ifodalash uchun «aholi farovonligi», «yashash

sharoitlari», «turmush tarzi», «turmush sifati» tushunchalari qo‘llaniladi. Aholi

turmush darajasi sotsial iqtisodiy tushuncha bo‘lib, u kishilarning moddiy va

ma’naviy-ma’rifiy ehtiyojining qondirilishi hamda turmush sharoitining

yaxshilanish darajasini tavsiflaydi. Moddiy ehtiyojlarga kishining oziq-ovqat,

kiyim-kechak, turar joy, yoqilg‘i, maishiy va komunal xazmat ko‘rsatishni

yaxshilash kabilarga bo‘lgan ehtiyojlar kiradi. Ma’naviy-ma’rifiy ehtiyojlarga

kishilarning bilim malakasi va ma’naviy-ma’rifiy saviyasini oshirish, intellektual

salohiyatini yuksaltirish kabilarga bo‘lgan ehtiyojlari kiradi . Turmush darajasi

bitta ko‘rsatkich bilan emas, balki aholi daromadi va turmushining turli qirralarini

ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi bilan tavsiflanishi lozim. Bu tizim quyidagi asosiy

guruh ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga olishi lozim:

umumlashtiruvchi sintetik ko‘rsatkichlar;

aholining moddiy ehtiyojlarini qondirish darajasini tavsiflovchi

ko‘rsatkichlar;

aholini ma’rifiy-ma’naviy darajasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar;

aholining ijtimoiy sharoitini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar.

Bu ko‘rsatkichlar natural va qiymat ko‘rinishda ifodalanib, aholi turmush

darajasining miqdor va sifat tomonlarini o‘zida aks ettiradi.

Aholi turmush darajasini dastavval qo‘yidagi ko‘rsatkchilar umumlashtirib

ifodalaydi:

aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan sof milliy daromad;

nominal va real daromad indekslari;

turmush qiymati indeksi;

inson barkamolligi indeksi;

qashshoqlik indeksi;

aholi pul daromadlari va xarajatlari balansi;

yashash minimumi va boshqalar.

1. Bozor munosabatlari sharoitida aholi turmush darajasini o‘rganishda eng

avvalo aholining ish bilan bandligini ta’minlash muhim masalalardan biri

hisoblanadi. Chunki ishsizlik muammosining mavjudligi bozor iqdisodiyotining

ajralmas xususiyatidir. Shunday ekan, ishsizlik muammosini o‘rganishdan asosiy

maqsad - aholining ish bilan bandligini oshirish orqali mamlakatda ishlab

chiqarishni kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga aloqador

tadbirlar ishlab chiqishdan iborat. Bu ko‘rsatkchilar qiymat - pul ko‘rsatkichlari

bo‘lib, aholining hayotiy ehtiyojlarini qondirish me’yorini aks ettiradi. Aholi jon

boshiga yaratilgan YaSD iqtisodiy taraqqiyotni va aholi turmush darajasini

ifodalaydi:

КА

тд СМД

bu yerda, Ktd - aholi turmush darajasi koeffitsiyenti SMD - sof milliy daromad

А - aholining o‘rtacha yillik soni.

50

Aholi turmush darajasining o‘sishi uchun SMD1 ning o‘sish sur’ati:

aholining o‘sish sur’atidan tezroq bo‘lishi lozim. Buni aniqlash uchun turmush

darajasi indeksini hisoblash kerak:

JСМД

А:СМД

А

J К :К

АТД

1

1

0

АТД ТД ТД1 0

0 yoki

bu yerda, JATD - aholi turmush darajasi indeksi;

Agar JATD>1 bo‘lsa iqtisodiy o‘sish sodir bo‘lgan, binobarin aholi turmush

darajasi oshgan. Agar JATD<1 bo‘lsa aksincha JATD=1 bo‘lgan. Aholi turmush

darajasi o‘zgarmagan bo‘ladi.

Aholi turmush darajasini o‘rganishda quyidagi vazifalar turadi:

1. shahar va qishloq aholisi turmush darajasini qiyosiy tahlil qilish va shu

asosida shahar va qishloq o‘rtasidagi muhim tafovutlarni o‘rganishni dinamik

ko‘rsatkichlarda aniqlash;

2. aholi daromadlari va xarajatlari tarkibini, ularni xarakterlovchi

ko‘rsatkichlarni mohiyati va dinamikasini o‘rganish;

3. aholi daromadi va iste’molidagi differensiatsiyani o‘rganish, shu tafovutni

qisqartirish yo‘llarini va unga ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’sirini aniqlash.

Aholining ijtimoiy turmush sharoiti - bu jamiyatning hamma a’zolariga

mehnat qilish, dam olish, har tomonlama jismoniy va madaniy taraqqiyotni

ta’minlash hamda mehnat qilish qobiliyatini saqlashni kafolatlash, vaqtinchalik ish

qobiliyatini yo‘qotganlarni ijtimoiy jihatdan ta’minlash, pensiya va nafaqalar

berish yo‘li bilan amalga oshiriladi.

Aholi turmush darajasini o‘rganishda vaktli qatorlarni qo‘llashdan asosiy

maqsad vaqt bo‘yicha rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash va o‘lchashdir. Bunga

vaktli qatorlarni tuzish va tahlil qilish vositasi orqali erishiladi.

Aholi turmush darajasini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkichlarga aholi jon

boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM, demografik va salomatlik ko‘rsatkichlari, ta’lim

sifati, ish bilan bandlik, uy-joy, suv, gaz bilan ta’minlanganlik, oilaning rivojlanish

darajasi, hayot xavfsizligini ta’minlash, budjetdan ijtimoiy ehtiyojlarga xarajatlar,

aholining daromadlari bo‘yicha taqsimlanishi kabi ko‘rsatkichlar kiradi.

Aholi turmush darajasini oshirishda iqtisodiy integratsiyaning ahamiyati

katta. Birlashgan Millatlar Tashkilotining ming yillik deklaratsiyasida aholi

turmush darajasini oshirishning asosiy vazifalariga quyidagilar kiritilgan:

Ochlik va o‘ta kambag‘allikni bartaraf etish;

Hammaning boshlang‘ich ta’lim olishiga erishish;

Bolalar o‘limini kamaytirish;

Onalik muhofazasini kuchaytirish;

Erkaklar va ayollar tengligi, ayollar huquq va erkinliklarini kengaytirish;

SPID va boshqa xavfli kasalliklarga qarshi kurash;

Ekologik barqarorlikni ta’minlash

1990 yildan boshlab BMT xisoblaydigan bu indeks turli mamlakatlarda

turmush sifatining qiyosiy xarakteristikasini beradi.

51

Inson taraqqiyotini ifodalovchi ko‘rsatkichlarning chegaralari Ko‘rsatkichlar Minimum Maksimum

1. Tug‘ilish bo‘yicha kutilayotgan turmush darajasi, yosh 25 85

2. Aholini savodxonlik darajasi,% 0 100

3. 6-24 yoshda o‘qiyotganlarning umumiy salmog‘i,% 0 100

4. Aholi jon boshiga real YaIM, AQSh dollarida, valyutani sotib

olish qobiliyati bo‘yicha

100 50000

Jahon bankining ma’lumotlariga qaraganda 177 mamlakatdan 55tasi ITIsi

eng yuqori darajada rivojlangan, 85 mamlakat o‘rta darajada, qolgan 35 ta

mamlakatlar rivojlanish darajasi bo‘yicha past bo‘lgan mamlakatlardir. Inson

taraqqiyoti indeksining rivojlanish darajasi bo‘yicha mamlakatlar reytingi uch

tabaqaga bo‘linganda, eng yuqori daraja indeksi 0,8 dan 1,0 gacha bo‘lgan

mamlakatlar: Norvegiya, Shvetsiya, Avstraliya, Kanada, Niderlandiya, Belgiya,

AQSh, Yaponiya kabi 55ta davlat kiritilgan. O’rta rivojlanish darajasiga indeksi

0,501 dan 0,796 gacha bo‘lgan 85ta mamlakatlarga: Bolgariya, Rossiya, Liviya,

Malayziya, Qozog‘iston, Armaniston, Turkiya, O’zbekiston, Tojikiston kabilar

kiradi. O’zbekiston ITI 0,756 koeffitsiyentga teng. O’zbekistonda o‘rtacha yashash

davomiyligi 72,5 yil bo‘lib, YeH a’zolaridan 9-11 yil orqada qolmoqda.

2.3.2. Aholi daromadlari va xarajatlari balansi . Aholi daromadlari va

xarajalarining ekonometrik prognozi

Bozor iktisodiyoti sharoitida axoli turmush darajasini rivojlatirishda

modellarning birqancha tizimlaridan foydalaniladi. Ular yordamida axoli

turmush darajasining turli tomonlari prognoz qilinadi. Ularga aholi daromadlari

strukturasi, yakka tartibdagi iste’mol modellari va shu kabilar kiradi.

Aholi turmush darajasining rivojlanish istiqbollarini belgilash turli xil

ko‘rsatkichlarni aniqlash va iqtisodiyotdagi ko‘plab murakkab o‘zaro

bog‘liqliklarni bir necha nusxalarda hisoblab chiqishni talab qiladi. Bunday

murakkab ishni faqat iqtisodiy matematik usullar yordamida, aniqrog‘i uning

yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan xududiy rivojlantirish jarayonlarini modellashtirish

yordamida amalga oshirish mumkin.

Aholini turmush darajasini modellashtirish deganda matematik ifodalar,

tenglamalar, funksiyalar va boshqalar yordamida haqiqatda kechayotgan

makroiqtisodiy jarayonlar, aholini turmush darajasini rivojlantirish jarayonlari

modelini tuzishga va ularni ham statikada, ham dinamikada o‘rganishga

tushuniladi.

Bu modellar:

– aholi iste’moli va talabi darajasini o‘sish sur’atlari va tarkibini;

– aholi iste’molini ma’lum bir miqdorga o‘sishiga xarajatlar sarfini hamda

ulardan samarali foydalanishni ;

– aholi daromadi shakllanishining manbalarini;

– aholi daromadi va xarajati balansining maqbul aloqalarini;

52

– Aholi turmush darajasini rivojlantirish munosabatlari soxalardagi samarali

davlat siyosatini va boshqalarni aniqlashda ishlatiladi.

Ko‘p bosqichli axoli turmush darajasini modellashtirish uchun xozirgi

vaqtda faqat boshqarishning ba’zi umumiy tamoyillarini ko‘rsatish yoki uning

ijtimoiy va gnoseologik xomaki taxminini keltirish mumkin.

Xuddi shunday axolini turmush darajasini modellashtirish xam rasman bayon

qilib bo‘lmaydigan jarayon va juda ko‘p iqtisodiy axborotlardan tashkil topgan. Bu

jarayonni EXM dan foydalanmasdan turib taxlil qilish, mutaxassislardan juda ko‘p

vaqt va ma’lumot talab qiladi. Shu nuqtai nazardan axoli turmush darajasini

imkon qadar kengroq yoritish uchun ,modellashtirishning makro iqtisodiy

statistika va imitatsion modellari orqali tizimli yondoshuvidan foydalananish

lozim. Xalq farovonligini aniqlovchi eng muhim ijtimoiy-idtiqsodiy omil — bu,

turmush darajasi bo‘lib, u kishilarning jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy talablari

darajasini xarakterlaydi. Extiyojlar xarakatini baxolash masalasi ijtimoiy -iqtisodiy

jamiyat taraqqiyotini prognozlashda salmokli o‘rin tutadi.

Turmush darajasini aniqlovchi rivojlanish talablarini taxlil qilish talablar

tarkibida ularning taraqqiyotiga ta’sir etuvchi sezilarli omillarni aniklash, sabab-

oqibat va extiyojlar xarakati orasidagi bog‘lanishlarni xolis aks etgan omillarni

o‘rnatish, o‘tmishdagi talab-extiyojlar o‘zgarishini tahlil qilish, ijtimoiy taraqqiyot

va turmush darajasi bilan o‘zaro bog‘langan, prognozlanadigan ko‘rsatkichlarni

aniklash asosida olib boriladi.

Bu sohada prognozlashning asosiy maqsadi, eng avvalo, axolining

kelajakdagi talab-ehtiyojlarini va ularni qondirish imkoniyatlarini aniqlashdan

iborat. Masalan, yukori sifatli va turli - tuman oziq-ovqat maxsulotlari, xizmat

ko‘rsatish, uy-joy va boshqalar.

2.3.3. Aholining oziq-ovqat va nooziq ovqat tovarlariga bo‘lgan ehtiyojlarini

prognozi

Ijtimoiy turmush tarzini har tomonlama va tubdan prognozlash muammolarini

qamrab olish — umumdavlat turmush darajasini ko‘tarish va ijtimoiy rivojlanish

prognozlari tizimini ishlab chiqish sistemaning ijtimoiy turmush darajasini barcha

rejalashtirilgan jabhalarda ko‘taruvchi kompleks rejalashtirishni ishlab chiqish

bazasidir.

Ijtimoiy rivojlantirishni prognozlash va turmush darajasini ko‘tarish tizimi,

umumiy bog‘lanishi va aqliy ketma-ketlik bo‘yicha prognozlar ishlab chiqishni

ta’minlovchi kompleks ko‘rsatkichlarga asoslanadi. Ularning eng dolzarblari

quyidagilardir:

- jamiyatning ijtimoiy tuzilishi va aholi tarkibini xamda sonining dinamikasini

ifodolovchi (xarakterlovchi) ijtimoiy-demografik ko‘rsatkichlar;

- umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar turmush darajasining ko‘tarilishini qiymat

nudtai nazaridan aniqlashga imkon beruvchi iktisodiy sharoit, jon boshiga tug‘ri

keladigan milliy daromad, aholi daromadining strukturasi va dinamikasi,

resurslarning iste’moli va ularning milliy daromaddagi hajmi;

53

- asosiy oziq-ovqat mahsulotlari iste’moli ko‘rsatkichlari: nooziq-ovqat

tovarlari (mollari), axoli jon boshiga sotiladigan tovarlar hajmi, madaniy-maishiy

jixozlar bilan oilaning ta’minlanganligi;

- uy-joy va kommunal qulayliklar bilan ta’minlanganlik, madaniy va maishiy

hizmat ko‘rsatish, bolalar o‘quv-profilaktik, sanatoriya, dam olish maskanlari,

turistik muassasalar ko‘rsatkichlari.

Aholi turmush darajasini va ijtimoiy rivojlanishni prognozlashtirishda bir

kator usullardan foydalaniladi ular kuyidagilardan iborat : ekspert baxolash usuli;

iktisodiy taxlil usuli; me’yoriy usul; balans usuli; ekstrapolyatsiya usuli; iktisodiy

matematik modelllashtirish usuli korrelyatsion-regression taxlil usuli; eksponensial

tekisshlash va hokazo.

Ijtimoiy rivojlantirish va aholining turmush darajasi prognozlari quyidagilarni

o‘z ichiga oladi: aholining oziq-ovqat maxsulotlari va nooziq-ovqat maxsulotlari

iste’mol qilishi, chakana tovar aylanishi; ijtimoiy infratuzilma tarmoqlarining

rivojlanishini prognoz qilish; uy-joy-kommunal xo‘jaligi, aholiga maishiy xizmat

ko‘rsatish, ta’lim, madaniyat, san’at va ommaviy axborot vositalari; sogliqni

saqlash, dam olish, turizm, jismoniy tarbiya va sport; atrof-muxitni muxofaza

qilish.

Hayot darajasining muxim kursatkichi bulib axolining xarid kobiliyati

xisoblanadi.

Aholining real daromadlari nominal daromadlari summasidan aholi

tomonidan to‘langan soliqlar va boshqa turdagi majburiy to‘lovlarni chiqarib

tashlash yo‘li orqali aniqlanadi. Bunda hisobot yoki prognoz davridagi narx indeksi

hisobga olinadi. Real daromad iste’mol tovarlari va xilma-xil xizmatlarda

ifodalangan daromad bo‘lib, pul daromadining xarid qobiliyatini bildiradi, aholi

turmush darajasini umumlashgan holda tavsiflaydi.

Narx o‘zgarmagan yoki pasaygan sharoitda pul daromadi ko‘paysa, real

daromad ham ko‘payadi. Agar pul daromadi o‘zgarmay turib narx oshsa, real

daromad pasayadi, narx pasaysa, aksincha ortadi. Pul daromadi va narxlar real

daromadga qarama-qarshi yo‘nalishda ta’sir etadi.

Taqsimlashning bozor usuli yuzaga keltirgan daromadlardagi tengsizlikni

garb iqtisodchilari Lorens egri chizig‘i va Djini koeffitsiyenti orqali ifodalashadi.

Lorens egri chizig‘i - bu muayyan hodisaning konsentratsiyalanish darajasini

grafikda ifodalash usulidir. Daromadlar tengsizligi darajasi aks ettiriladi. Buning

uchun har ikkala koordinata o‘qiga 0 dan 100 gacha foiz shkalalari belgilanadi.

Absissa o‘qiga to‘plam birliklari (oila salmog‘i), ordinata o‘qiga esa

o‘rganilayotgan belgi (daromad salmog‘i) joylashtiriladi. Ishlab chiqarishning

sotsial samarasi kishilar farovonligida, ya’ni turmush darajasi va qiymatida

namoyon bo‘ladi. Ma’lumki, turmush darajasi kishilar ehtiyojlarining qondirilish

me’yori bilan belgilanadi. Uning muhim jihati noz-ne’matlar iste’moli va uning

qiymati hisoblanadi. Jini koeffitsiyenti yalpi daromadning axoli guruxlari urtasida

tabakalanishini tavsiflash uchun axoli daromadlari tengsizligi indeksi – Jini

koeffitsiyentidan fydalaniladi. Jini koeffitsiyenti axolining turli guruxlari

54

daromadlari darajasidagi tafovutni aks ettiradi. Bu kursatkich 0 dan 1 gacha

chegarada uzgaradi.

Fi, Fi-1 — dolya naseleniya v intervale;

Si, Si-1 — dolya summarnogo doxoda, prixodyaщayasya na nachalo i konets i-

go intervala.

Daromadlarni jamlash (Djini - JK )koeffitsiyenti – aholining barcha

daromadlari yig‘indisining alohida guruhlar orasida taqsimlanishini ko‘rsatadi va u

quyidagi formula orqali hisoblanadi:

i

n

i

i

n

i

iiJ YXcumYXK

11

21

bu yerda: iA - i- guruxdagi aholining umumiy aholi sonidagi salmog‘i;

ida - i-guruxdagi aholi daromadining jami daromaddagi salmog‘i;

n – tabaqalanishi bo‘yicha aholi guruhlarining soni;

cumdai – daromadning kumulyativ salmog‘i.

Kambag‘allikning mutlaq darajasini ulchashda Jaxon bankini tomonidan bir

kishi xisobiga bir kunda Xarid kobiliyati pariteti buyicha 1,25 dollar boshka mezon

buyicha esa 2,15 dollar qilib belgilangan. Xozirgi dunyoda 1,4 mlrd.kishi ushbu

chegarada yashamoqda.

Rivojlanayotgan mamlakatlarda kambag‘allikni kamaytirish yullari

quyidagilardan iboratdir:

- Barqaror iqtisodiy usishni ta’minlash

- Ishlab chiqarish xajmini ortishi va ish xaqini usishi

- Yangi ish joylarini ochish va bandlikni o‘sishi

- Aholi daromadlari taqsimlanishi noteksiligini pasayishi

- Ta’lim sog‘liqni saqlash tizimini rivojlantirish

- Inflatsiyani barqarorlashuvi

Aholi daromadlari darajasini aniklash va tarkibini urganish uchun bir kator

kursatkichlardan foydalaniladi. Birlamchi daromad,

Uy xujaliklarining ixtiyoridagi nominal daromadlari, uy xujaliklarining tuzatish

kiritilgan ixtiyoridagi daromadlari, uy xujaliklarining real ixtiyoridagi daromadlari,

urtacha jon boshiga tugri keladigan pul daromadlari, axolining shaxsiy ixtiyoridagi

daromadlari, axolining real shaxsiy ixtiyoridagi daromadlari.

Iste’molning miqdori va tarkibi oqilona bo‘lib, kishilarning sog‘lom va uzoq

umr ko‘rish, ularning shaxs sifatida kamol topishini ta’minlangandagina maqsadga

muvofiq hisoblanadi.

U yoki bu tovarning haddan tashqari ko‘p iste’mol etilishi yuqori turmush

darajasini bildirmaydi, chunki bu yerda miqdordan tashqari iste’molning sifati va

qiymati omili ham bor. Bu omil iste’molning miqdori va tarkibi o‘rtasida ma’lum

me’yorda nisbat bo‘lishini taqozo etadi. Masalan, oziq-ovqat iste’moli shunday

miqdorda va tarkibda bo‘lishi zarurki, u kishi organizmini barcha kerakli ozuqalar,

55

xususan, oqsil, moy va vitaminlar bilan ta’minlanishi, insonning sog‘lom,

baquvvat, tetik bo‘lishini, hayotda faollik ko‘rsatishini ta’minlashi zarur.

Ko‘p miqdordagi lekin balanslanmagan oziq-ovqat iste’moli foyda o‘rniga

zarar keltiradi. Mutaxasislar fikriga ko‘ra, go‘sht va undan olingan mahsulotlarning

optimal iste’moli jon boshiga yiliga o‘rtacha 80 kg ya’ni 80 000 gramm bo‘lishi

zurur. Bundan (1,5-2 baravar) ortiq iste’mol qilingan go‘sht haddan tashqari zararli

deb hisoblanadi.

O’zbekistonda aholi jon boshiga 190-200 kg non va un mahsulotlari iste’mol

etiladi. Bu ham keragidan ortiqcha hisoblanadi. Boshqa mahsulotlar (masalan,

go‘sht, sut, uzum, meva, sabzavot) kam iste’mol etilgandan ularning o‘rni non

bilan qoplanadi. Bu ham balanslanmagan ovqatlanish natijasidir.

2.3.4. Demografik kursatkichlar tizimi va demografik jarayonlarni

prognozlash

Aholi pul daromadlari va xarajatlari balansi pul daromadlarining manbalarini

va xarajatlar miqdori, tarkibini xarakterlaydi. U quyidagi ko‘rinishga ega

Balansning daromadlari qismida mulk shakllaridan qat’iy nazar barcha

korxona va muassasalardan aholi ixtiyoriga tushgan pul mablag‘lari, naqd pulsiz

o‘tkazmalar, natura shaklida to‘langan ish haqi va boshqa daromadlar kiradi.

Aholi guruhlari o‘rtasidagi pul oborotlari balansda hisobga olinmaydi.

Aholi daromadlarini indeksatsiya qilish deyilganda aholi ist’mol buyumlari va

maishiy xizmatlarning qimmatlashgan bir qismi yoki to‘la qismini qoplash uchun

fuqarolarning daromadini oshirish tushuniladi.

Turmush darajasi ko‘rsatkichlari tahlili jarayonida aholi pul daromadlari va

xarajatlari balansidan keng foydalaniladi. Uning yordamida aholi pul daromadlari

va xarajatlarining tarkibi va umumiy hajmi aniqlanadi, aholining real va nominal

daromadlari hamda sotib olish qobiliyati hisobga olinadi, aholini daromadlar

darajasi bo‘yicha taqsimlash ko‘rsatkichlari, shuningdek, kambag‘allikning quyi

chegarasida yashovchi aholi ulushi hisoblanadi.

56

2.4-Mavzu: Prognozlashtirishda ekonometrik modellardan foydalanish

Reja:

1. Ekonometrrik modellar tugrisida tushuncha

2. Ekonometrik modellarning tasnifi

3. Ekonometrik modellashtirishda korrelyatsion regression taxlil

4. Regressiya tenglamalari ishonchlilik darajasini baholash

2.4.1. Ekonometrrik modellar tugrisida tushuncha

Hozirgi davrda iqtisodiy ta’lim sohasida ekonometriyaning roli tobora ortib

bormoqda. Buning sababi ikki tomonlamadir: bir tomondan, tajribaga asoslangan

tadqiqotlar usulini chuqur tushuna olishi iqtisodchilarning ta’lim sohasiga

qo‘yilayotgan talablardan asosiysi bo‘lib qolmoqda, ikkinchi tomondan esa

matematika va statistikaning iqtisodiy ta’limdagi roli yanada ortib bormoqda.

Biroq endi faqat matematik statistikaga asoslangan tadqiqot usullari yetarli

emasligini hayotning o‘zi ko‘rsatmokda. Yetuk iqtisodchilar matematik statistika

va ehtimollar nazariyasi usullaridan, optimallashtirish va dinamik dasturlash va

matematikaning boshqa usullaridan unumli foydalanganliklari sababli ularning

ilmiy salohiyatlari dunyoda tan olingan.

Aytib o‘tish joizki, Alfred Nobel vasiyat qilgan dastlabki beshta yo‘nalish

orasida iqtisodiyot yo‘nalishi bo‘lmagan. Iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofotining

rasmiy nomi “Alfred Bernxard Nobel xotirasiga iqtisodiyot sohasidadagi mukofot”

deb ataladi va u Nobel tug‘ilganining 300 yilligi munosabati bilan Shvetsiya Milliy

banki tomonidan 1968 yili ta’sis etilgan. Birinchi laureatlar norvegiyalik olim

Ragner Frish va gollandiyalik Yan Tinbergen iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishga

matematik usullarni qo‘llaganlari uchun bu mukofotni olishga muvaffaq

bo‘lganlar. Shu paytgacha Nobel mukofoti laureatlari bo‘lgan iqtisodchilarning

deyarli hammasi ekonometrik tahlil uslublarini iqtisodiy muammmoni hal etishda

keng qo‘llay olganlar. Qisqa qilib aytganda, ekonometriya fanini chuqur

o‘rganmay turib, uni o‘z tadqiqotlarida qo‘llay olmay turib, zamonaviy yetuk

iqtisodchi bo‘lish qiyin. Buning uchun ekonometrik tahlil o‘tkazilganidan so‘ng

olingan natijalarning to‘g‘ri iqtisodiy talqinini bera olish ham muhimdir.

O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrini boshidan kechirmokda. Dunyo

hamjamiyatida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar bunga ta’sir etmay qololmaydi.

Ma’lumki, iqtisodiyot jamiyat taraqqiyotining asosiy richagidir. Buning uchun

kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishga katta e’tibor berish lozimligi juda ko‘p

ta’kidlanmokda. Ana shu sohalarni rivojlantirishda esa menedjer va

marketologlarning roli juda katta. Shuning uchun ular o‘zgaruvchan bozor

iqtisodiyotini tez tahlil qilib, to‘g‘ri qarorlar qabul qilib, kelajakni prognoz qila

bilgan holda yangi yo‘nalishlarga tez moslashib ish ko‘rishlari kerak bo‘ladi.

Ekonometrika fanlar orasida nisbatan yosh bo‘lib, xozirgi zamonda iqtisodiy

jarayonlarni o‘rganishda va ularni keyingi xolatini prognoz qilishda muxim

axamiyat kasb etadi.

57

Ekonometrika-matematik statistika usullari yordamida iqtisodiyotda miqdoriy

qonunlar va o‘zaro bog‘lanishlarni tadqiqot qiladigan fandir. Usha usullar asosida

korrelyatsion-regression taxlil yotadi.

2.4.2. Ekonometrik modellarning tasnifi

Ekonometrika nima - amerikalik iqtisodchi olim E.Keyn (ekonomicheskaya

statistika i ekonometrika 1977) “Ekonometrika” deb yozadi u iqtisodiy

statistikaning maxsus soxasi- real xujalik jarayonlarini tasvirlovchi nazariy

modellarga statistika usullarini tadbiq qilish masalalarini qamrab oladi.

R Fisher xamda G.Titner (amerikalik olim) ekonometriyani uchta bilim

soxalari, matematika , siyosiy iqtisod va statistikaning sintezi deb tushunadi.

Ekonometrika atamasini (so’zi) ekonomika va metrika (o’lchov)

so’zlaridan kelib chiqqan bo’lib, ilmiy tushuncha qatoriga birinchi bo‘lib 1930

yilda Nobel mukofoti sovrindori norvegiyalik iktisodchi olim Ragner Frish (1895-

1973) tomonidan kiritgan.1931 yilda jaxon ekonometrik jamiyati tuzildi.

Ekonometrika bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis ekonometrik deb ataladi.

Ekonometrikaning asosiy vazifasi iqtisodiy nazariyani matematika va statistika

bilan bogliq ravishda rivojlantirishda deb biladi.

Ekonometrika “ekonomika”+matematika.Bu 4 ta komponentni

birlashmasi,iqtisodiy nazariya, statistika va matematik modellar,kompyuter

hisoblari.

Ekonometrikada ehtimollar nazariyasi va matematik statistikada

o’rganiladigan korrelyatsion va regression tahlil, davriy qatorlar tahlili, bir jinsli

tenglamalar tizimi, hamda boshqa usullar qo’llaniladi. Ekonometrikaning asosida

iqtisodiy modellar yotadi. Bu modellar iqtisodiy jarayonlarni bashoratlash, tahlil

qilish kabi tadqiqotlar olib borish uchun xizmat qiladi.

Ekonometrika - statistika usullar yordamida ommaviy ijtimoiy iqtisodiy

xodisalarni tekshirib, iqtisodiyot nazariyalari va qonuniyatlarini modellashtirib

miqdoriy ifodalashdan iboratdir.

Iqtisodiy jarayenlarni iqtisodiy matematik usullar yerdamida miqdoriy

tomonlarini xamda iqtisodiyetning nazariy taxlillarini matematik statistikaning

usullari orqali talqin qiluvchi fanni ekonometrika deb ataladi.

Ekonometrikaning asosida parametrlari matematik statistikaning usullari

orqali baxolanadigan omillar taxlilining iqtisodiy matematik modeli yetadi. Bu

model statistika asosida u yeki bu iqtisodiy jarayenlarni prognozlash, taxlil etish

kabi tadqiqotlar yuritish uchun xizmat qiladi. Bunday modellarni ekonometrik

modellar deb yuritiladi. Modellashtirish deganda modellarni qurish, o’rganish va qo’llash jarayoni

tushuniladi.

Turli iqtisodiy hodisalarni o’rganish uchun ularning iqtisodiy modellar deb

ataluvchi soddalashtirilgan formal tasvirlaridan foydalaniladi. Iste’mol tanlovi

modellari, firma modellari, iqtisodiy o’sish modellari, tovar va moliya

bozorlaridagi muvozanat modellari va boshqa ko’p modellar iqtisodiy modellarga

misol bo’ladi.

58

Ekonometrika fanining asosiy maqsadi milliy iqtisodiyot va uning tarmoqlari

kabi murakkab iqtisodiy tizimlarning modellashtirish asoslarini urganishdan, aniq

iqtisodiy ob’ektlar misolida modellashning quyilishi, ularning iqtisodiy mazmuni,

masalalarni kompyuter dasturida yechish va olingan natijalarni iqtisodiy taxlil

qilish kabi bosqichlarni o‘rgatishdan iboratdir.

Ekonometrika matematik statistika usullari yerdamida iqtisodiyotda miqdoriy

qonuniyatlar va o‘zaro bog‘lanishlarni tadqiqot qiladigan fandir.

Ekonometrik usullar oddiy an’anaviy usullarni inkor etmasdan, balki ularni

yanada rivojlantirishga va ob’ektiv o‘zgaruvchan natija ko‘rsatkichlarini boshqa

ko‘rsatkichlar orqali muayyan tahlil qilishga yordam beradi. Ekonometrik

usullarning va elektron hisoblash mashinalarining milliy iqtisodiyotni

boshqarishda afzalliklaridan biri shundaki, ular yordamida modellashtiruvchi

ob’ektga omillarning ta’sirini, natija ko‘rsatkichiga resurslarning o‘zaro

munosabatlarini ko‘rsatish mumkin. Bu esa o‘nlab tarmoqlar va minglab

korxonalarda ishlab chiqarish natijalari va milliy iqtisodiyotning ustuvor

yunalishlarini ilmiy asosda prognozlashtirish va boshqarishga imkon beradi.

Ekonometrik modellarning ahamiyatini quyidagilarda ko‘rish mumkin:

- Ekonometrik usullar yordamida moddiy, mehnat va pul resurslaridan oqilona

foydalaniladi.

- Ekonometrik usullar va modellar iqtisodiy va tabiiy fanlarni rivojlantirishda

yetakchi vosita bo‘lib xizmat qiladi.

- Ekonometrik usullar va modellar yordamida tuzilgan prognozlarni umumiy

amalga oshirish vaqtida ayrim tuzatishlarni kiritish mumkin bo‘ladi.

- Ekonometrik modellar yordamida iqtisodiy jarayonlar faqat chuqur tahlil

qilibgina qolmasdan, balki ularning yangi o‘rganilmagan qonuniyatlarini ham

ochishga imkoni yaratiladi. Shuningdek, ular yordamida iqtisodiyotning

kelgusidagi rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin.

- Ekonometrik usullar va modellar hisoblash ishlarini avtomatlashtirish bilan

birga, aqliy mehnatni yengillashtiradi, iqtisodiy soha xodimlarining mehnatini

ilmiy asosda tashkil etadi va boshqaradi.

Bu kompleksni bitta tahlil ob’ekti bor - ya’ni, iqtisodiyot. Boshqa

iqtisodiy fanlarga qaraganda, kompleks iqtisodiyotni har xil ekonometrik usullar

bo‘yicha tahlil qiladi.

Asosiy ekonometrik usullarga quyidagi usullar kiradi:

1. Matematik statistika usullari. U quyidagi usullarga bo‘linadi.

a) dispersion tahlil;

b) korrelyatsiya tahlili;

v) regressiya tahlili;

g) omilli tahlil;

d) indekslar nazariyasi.

59

2. Ekonometrik usullar:

a) iqtisodiy o‘sish nazariyasi;

b) tarmoqlararo balans;

v) ishlab chiqarish funksiyasi nazariyasi;

g) talab va taklif tahlili;

3. Optimal dasturlash:

a) chiziqli dasturlash;

b) kasr-chiziqli dasturlash;

v) butun sonli dasturlash;

g) dinamik dasturlash;

d) stoxastik dasturlash;

e) o‘yinlar nazariyasi va boshqalar.

4. Bozor iqtisodiyotiga taalluqli usullar:

a) erkin raqobat modellari;

b) firmalarga taalluqli modellar.

Ekonometrik modellarni tuzish bir qancha bosqichlardan tashkil

topadi. Ularni alohida ko‘rib chiqaylik:

Birinchi bosqich. Iqtisodiy jarayon har tomonlama nazariy, sifat jihatdan

tahlil qilinadi va uning parametrlari, ichki va tashqi informatsion aloqalar, ishlab

chiqarish resurslari, rejalashtirish davri kabi ko‘rsatkichlar aniqlanadi.

Ikkinchi bosqich. Bu bosqichda izlanayotgan noma’lum o‘zgaruvchilar

nima, qanday maqsadni ko‘zda tutadi, natija nimalarga olib keladi kabi savollar

aniqlangan bo‘lishi kerak.

Modellashtirilayotgan jarayenning iqtisodiy matematik modeli tenglamalari

va tengsizlik tizimi shaklida ifodalanadi.

Tuzilgan iqtisodiy matematik modelning miqdoriy yechimini aniqlaydigan

usul tanlanadi.

Masalani yechish uchun kerak bo‘ladigan barcha iqtisodiy ma’lumotlar

tuplanadi.

Olingan ma’lumotlar statistik taxlil qilinib, PEXMda tanlangan usul va

dasturdan foydalanib, quyilgan masala yechiladi.

Olingan natijalar iqtisodiy taxlil qilinadi va optimal variant tanlanadi.

Ekonometrik modellarning axamiyati shundan iboratki uning yordamida

iqtisodiy jarayonlarni chuqur taxlil qilibgina qolmasdan, balki ularning yangi

o‘rganilmagan qonuniyatlarini xam ochishga imkon yaratadi. Ular yordamida

iqtisodiyotning kelgusidagi rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin.

Har bir menedjer o‘z faoliyati davomida turli statistik ma’lumotlarni tahlil qilib

chiqish masalasi bilan to‘qnashadi. Masalan, ma’lumotning sotuv hajmiga ob-

havoning ta’siri; ishlab chiqarish unumdorligiga ta’sir qiluvchi omillar; korxona

budjetiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar va h.k. Ko‘pincha menedjerlar oldida ana

60

shunga o‘xshagan muammolarni o‘rganib chiqish va ularni hal qilish vazifasi

turadi. Bunday muammolar yechimi korrelyatsiya va regressiya tahlili sohasiga

tegishli bo‘lib, ularni muvaffaqiyatli hal etish uchun albatta bu ikki usul bilan

yaxshi tanishib chiqish kerak bo‘ladi

Matematik model - ob’ekt yoki jarayonlarnining tenglama, tengsizlik,

formula, jadval yoki grafik kurinishidagi ifodasidir.

Agar bitta omilning qiymatini o‘zgaruvchan deb qarab, qolganlarini shartli

ravishda o‘zgarmas deb qarasak, bir omilli matematik model ko‘rishimiz mumkin

Agar xamma faktorlarni o‘zgaruvchan deb qarasak. Kup omili matematik

modelga ega bo‘lamiz.

Agar matematik modelning omillari xam o‘zi xam tasodifiy bo‘lmasa bunday

model regression model deyilib, bunday modelni qo‘rish jarayeni regression taxlil

deyiladi.

Agar matematik modelning omillari xam o‘zi xam taosdifiy bo‘lsa, bunday

model korrelyatsion model deyiladi, bunday modelni qo‘rish jarayeni korrelyatsion

taxlil deyiladi.

Ekonometrik model deganda prognozlashtirish ob’ektining barcha mavjud

omillarini o‘zaro bog‘lanishini ifodalovchi regressiya tenglamalar tizimi

tushuniladi.

Korrelyatsiya koeffitsiyenti ikki o‘zgaruvchi o‘rtasidagi bog‘lanish qanchalik

kuchli ekanini ko‘rsata oladi, biroq ular orasidagi bog‘liqlikning ko‘rinishini

aniqlab bera olmaydi. Buni tushuntirish uchun avval oldingi mulohazalarga

tayangan holda sababiy bog‘lanish nazariyasini ishlab chiqish, ana shu tahmin

qilingan bog‘lanishni aks ettiradigan modelni yasash, so‘ngra bu modelni statistik

sinovdan o‘tkazish lozim bo‘ladi. Bu masalalar bilan regressiya tahlili bo‘limida

tanishib chiqamiz. Ko‘rsatkichlar orasidagi mohiyati bo‘yicha korrelyatsiyaviy

bo‘lgan bog‘lanish regressiya tenglamasida mos matematik formula shaklini olgan

funksional bog‘lanish ko‘rinishida tasvirlanadi.

Ekonometrikaning asosida parametrlari matematik statistikaning usullari

orkali baxolanadigan omillar taxlilining iktisodiy matematik modeli yetadi. Bu

model statistika asosida u yeki bu iktisodiy jarayenlarni prognozlash, taxlil etish

kabi tadkikotlar yuritish uchun xizmat kiladi. Bunday modellarni ekonometrik

modellar deb yuritiladi.

2.4.3. Ekonometrik modellashtirishda korrelyatsion regression tahlil

Ekonometrikani asosini iktisodiy- statistik modellar tashkil etadi. Ular

turli ijtimoiy-iktisodiy vokea va jarayenlarni taxlil kilish va rivojlanish istikbolarini

belgilashda keng kullaniladi.Ekonometrik model – bu ehtimollik- stoxastik model.

Bu model yordamida iqtisodiy ko‘rsatkichlarni o‘zgarish qonuniyatlarini

matematik ko‘rinishida tenglamalar, tengsizliklar va tenglamalar tizimi ko‘rinishda

ifodalash mumkin. Umumiy ko‘rinishida ekonometrik model quyidagicha

yoziladi:

nxxxfY ,...,, 21

61

Ekonometrik modelda Y – asosiy endogen ko‘rsatkich, modelda Y

o‘zgarish qonuniyatlarini nxxx ,...,, 21 yordamida o‘rganish mumkin.

nxxx ,...,, 21 – ta’sir etuvchi, ekzogen ko‘rsatkichlar.

Ekonometrik model chiziqli va chiziqsiz ko‘rinishda tuzilishi mumkin:

Chiziqsiz modellar parabola, giperbola, darajali funksiya, ko‘rsatkichli

funksiya, trigonometrik funksiya va boshqalar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.

Ayrim belgilar boshqa belgilarga ta’sir qilib, ularning o‘zgarishiga sababchi

bo‘ladi, ya’ni ular erkin o‘zgaruvchan, boshqalari esa ularga qaramdir. Shu

jixatdan belgilar ikki xilga bo‘linadi. Boshqa belgilarning o‘zgarishiga sababchi

bo‘ladigan belgi omil belgi deyiladi. Boshqa belgilarning ta’siri ostida

o‘zgaradigan belgi esa natijaviy belgi deb ataladi.

Belgilar o‘rtasidagi bog‘lanishlarning tavsifiga qarab, bog‘lanishlar ikki turga

bo‘linadi: funksional bog‘lanish va korrelyatsion.

Funksional bog‘lanish – bunda omil belgilarining har bir qiymatiga natijaviy

belgining bitta yoki bir necha aniq qiymati mos kelishi tushuniladi.

Omillarning xar bir qiymatiga turli zamon va makon sharoitlarida natijaviy

belgining aniq qiymatlari emas, balki xar xil qiymatlari mos keladigan boglanish

korrelyatsion boglanish yoki munosabat deyiladi. Korrelyatsion boglanishning

xarakterli xususiyati shundan iboratki, bunda omillarning to‘liq soni noma’lum

bo‘ladi. Belgilarning soniga qarab, korrelyatsion bog‘liklik ikki ko‘rinishda

bo‘ladi:

- Oddiy korrelyatsiya (juft). Bunda ikki belgi orasidagi bog‘liklik o‘rganilib,

bu belgilardan biri- natijaviy, ikkinchisi esa – omil belgidir.

- Ko‘p omilli korrelyatsiya. Bunda uch, to‘rt juft va undan ortiq belgilar

o‘rtasidagi bog‘liqlik o‘rganilib, bu belgilardan biri hamma vaqt – natijaviy,

qolganlari esa – omil belgilardir.

Regression taxlil yordamida iktisodiy xodisalarning kelajak davrlar uchun istikbol

mikdorlarini baxolash va ularning extimol chegaralarini aniklash mumkin.

Regression va korrelyatsion taxlilda boglanishning regressiya tenglamasi

aniklanadi va u ma’lum extimol (ishonch darajasi) bilan baxolanadi, sungra

iktisodiy-statistik taxlil kilinadi.

Regression va korrelyatsion taxlil kuyidagi 4 boskichdan iborat bo‘ladi:

1) masala qo‘yilishi va dastlabki taxlil;

2) ma’lumotlarni to‘plash va ularni o‘rganib chiqish;

3) bog‘lanish shakli va regressiya tenglamasini aniqlash;

4) regressiya tenglamasini baholash va taxlil qilish.

Yo‘nalishlarning o‘zgarishiga qarab, (Boglanishlar analitik ifodalarining

ko‘rinishlariga qarab to‘gri chiziqli (yoki umuman chiziqli) va egri chiziqli (yoki

chiziqsiz) boglanishlarga bo‘linadi:

To‘gri chiziqli boglanishni ifodalaydigan regressiya (Natijaviy belgining

o‘rtacha darajasi (у х ) bilan omil belgi (X) o‘rtasidagi korrelyatsion bog‘lanishni)

62

ifodalaydigan regressiyaning chiziqli tenglamasi tenglamasini quyidagicha yozish

mumkin:

xY = a0 + a1 x x-omil belgi qiymati xY

- natijaviy belgi qiymati

Bu yerda:a0–ozod xad;a1 –regressiya (tenglamasining koeffitsiyenti). a0 va a1

larni tenglama parametrlari xam deyishadi. Bu parameterlarni aniqlash uchun,

kichik kvadratlar usulidan foydalanish, quyidagi tenglamalar tizimini yechish

zarur: n a0 + a1 Yx

a0 yxxax 2

1

n - to‘plamning xajmi (birliklar soni); x - omil belgining yig‘indisi;

x2 - omil belgi kvadratining yig‘indisi. u - natijaviy belgining yig‘indisi;

ux - omil belgining natijaviy belgining ko‘paytmasining yig‘indisi.

Natijaviy belgining o‘rtacha darajasi ( у х ) bilan omil belgi (X) o‘rtasidagi

korrelyatsion bog‘lanishni ifodalaydigan regressiyaning chiziqli tenglamasi

у = а + а хх о 1

(bu yerda ao - ozod xad, a1 - regressiya koeffitsiyenti) aniqlanadi va u amaliy

masalalarni yechishda qo‘llanadi.

Regressiya tenglamasining parametrlari (a0, a1) o‘rtacha arifmetik miqdorning

quyidagi xossasiga asoslanib «eng kichik kvadratlar» usuli bilan topiladi: belgi

variantalari (x) bilan o‘rtacha arifmetik miqdor (x) o‘rtasidagi tafovutlar

kvadratlarining yig‘indisi ( )х х 2 ular bilan boshqa xar qanday miqdor (x0

х ) o‘rtasidagi tafovutlar kvadratlarining yig‘indisidan kichikdir, ya’ni

( ) ( )х х х х 2

0

2 .

Regressiya tenglamasining parametrlarini aniqlash uchun quyidagi normal

chiziqli tenglamalar tizimi kelib chiqadi:

na a x y

а х а х ху

0 1

0 1

2

Bu yerda: n - to‘plamning xajmi (birliklar soni); x1, x2,....., xn - omil belgining

xaqiqiy qiymatlari; y1, u2,....., yn - natijaviy belgining xaqiqiy qiymatlari.

Sistemaning parametrlarga nisbatan umumiy yechimi ushbu ko‘rinishda

yoziladi:

)(

)(

221

22

2

0

››n

y›—›n€

››n

››—›—€

Regressiya tenglamasi – bu o’zgaruvchilar orasidagi statistik

bog’lanishning formulasi Agar bu formula chiziqli bo’lsa, chiziqli regressiya

to’g’risida so’z yuritiladi. Ikki o’zgaruvchi orasidagi statistik bog’lanish formulasi

juft regressiya deyiladi, bir nechta o’zgaruvchilar orasidagi bog’lanish esa ko’p

omilli regressiya deyiladi.

63

To‘g‘ri chiziqli bog‘lanishning zichlik darajasi korrelyatsiya koeffitsiyenti bilan

baxolanadi:

rx x y y

x x y y

x x y y

n

xy x y

n xy x y

n x x n y y

xy

x y x y

( )( )

( ) ( )

( )( )

( ) )( ( )

2 2

2 2 2 2

Korrelyatsiya koeffitsiyenti -1 bilan +1 orasida yotadi. Musbat ishora to‘g‘ri

bog‘lanish, manfiy ishorada esa teskari bog‘lanish ustida so‘z boradi. 10.2-jadval

ma’lumotlariga binoan:

rxy

7 930 202 31

7 5984 202 202 7 147 31 310 913

* *

( * * )( * * ).

Korrelyatsiya va regressiya koeffitsiyentlari orasida quyidagicha o‘zaro

bog‘lanish mavjud:

r a a rxy

x

y

y

x

1 1

ёки

Korrelyatsiya koeffitsiyentining kvadrati determinatsiya koeffitsiyenti deb

ataladi va u natijaviy belgi umumiy uzgaruvchanligining kaysi kismi

o‘rganilayotgan omil x xissasiga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatadi.

2.4.4. Regressiya tenglamalari ishonchlilik darajasini baholash

Regressiyaning chiziqli tenglamasi parametrlarining mohiyatli ekanligini

tekshirishda t - mezondan foydalaniladi. Buning uchun xar bir parametrga mos

kelgan t ning xaqiqiy qiymatlari quyidagi formulalar bilan xisoblanadi:

2 ,

2 10

10

nat

nat X

aa

Mezonning nazariy qiymati (tjadv) Styudent taqsimoti jadvalidan aniqlanadi. Agar

biror parametr uchun txaq tjadv bo‘lsa, u xolda shu parametr qabul qilingan daraja

bilan moxiyatli xisoblanadi. Sotsial-iqtisodiy tekshirishlarda ko‘pincha

moxiyatlilik darajasi qilib 0.05 olinadi, ya’ni =0,05. Bu xolda ko‘rsatkichlarning

moxiyatli bo‘lish extimoli R = 1 - ga teng.

Bog‘lanish zichligini xarakterlovchi ko‘rsatgichlarga sifat jihatdan baxo

berish uchun Cheddok shkalalari ishlatiladi.

Bog‘lanish

zichligi

0,1-0,3 0,3-0,5 0,5-0,7 0,7-0,9 0,9-0,99

Bog‘lanish kuchi Bo‘sh o‘rtamiyona sezilarli yuqori Juda ham yuqori

Ilmiy tadqiqotlarda keng tarkalgan ekonometrik tenglamalar - bu ishlab

chiqarish funksiyasidir. Ishlab chiqarish funksiyalarini qurishdan maqsad - ishlab

64

chiqarish jarayonini natijalariga omillarning ta’siri darajasi va xarakteristikalarini

aniqlash, miqdoriy baholashdir.

Ishlab chiqarish funksiyalar bo‘yicha prognozlash uchun ketma-ket bir nechta

bosqichlardan o‘tish lozim:

1. Berilgan ma’lumotlar asosida korrelyatsion tahlil o‘tkaziladi:

a) xususiy korrelyatsiya koeffitsiyentlar matritsasi hisoblanadi;

b) juft korrelyatsiya koeffitsiyentlari matritsasi hisoblanadi.

2. Korrelyatsion tahlil natijasida tanlangan omillar asosida regressiya

tenglamasi quriladi;

3. Qurilgan tenglama quyidagi mezonlar bo‘yicha baholanadi:

a) Fisher mezoni; b) Styudent mezoni; v) Darbin-Uotson mezoni;

g) Ko‘plik korrelyatsiya koeffitsiyenti; d) Determinatsiya koeffitsiyenti;

e) approksimatsiya xatoligi.

4. Qurilgan tenglama mezonlarga mos kelsa, keyin asosiy ko‘rsatkich

tenglama asosida prognoz davri hisoblanadi.

5. Ishlab chiqarish funksiyasini asosiy xususiyatlari quyidagilar hisoblanadi:

a) o‘rtacha unumdorlik omillari;

b) chegaraviy unumdorlik omillari;

v) resurslar bo‘yicha elastiklik koeffitsiyentlari;

g) resurslarga talab;

d) resurslarni almashtirish chegaralari.

Ekonometrik model prognozlash ob’ektining barcha mavjud omillarini o‘zaro

bog‘lanishini ifodalovchi regressiya tenglamalar tizimlari orqali aks ettiradi.

Ekonometrik modellar ko‘p hollarda ishlab chiqarish jarayonlarini rivojlantirish va

tahlil qilishda qo‘llaniladi. Olingan ekonometrik modellarni tekshirishda turli xil

mezonlar: Fisherning F-mezoni, Styudentning t-mezoni, Darbin-Uotson

mezonlaridan foydalaniladi. Omillararo bog‘lanishni faqatgina bitta ishlab

chiqarish funksiyasi orqali qarab chiqmasdan, ularni ekonometrik tenglamalar

tizimi yordamida tahlil etish mumkin.

Ekonometrik tenglamalar tizimida prognoz vaqtiga bir ko‘rsatkich aniqlanib,

uni natijasi orqali qolgan asosiy ko‘rsatkichlarni aniqlash mumkin.

65

2.5-Mavzu: Ekologik iqtisodiy prognozlash ( global rivojlanish prognozi)

Reja.

1. Ekologik - iqtisodiy tizim.

2. Ekologik rivojlanish konsepsiyasi.

3. Ekologik ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishini prognozlash metodologiyasi.

4. Ekologik taxlil modeli.

2.5.1. Ekologik - iqtisodiy tizim.

Mintaqaviy xo‘jalik butun bir xo‘jalik, iqtisodiy, ishlab chiqarish va ijtimoiy

kompleks bo‘lib, u respublika, viloyat, avtonom okrug hududida joylashgan

korxona, tashkilot, uyushmalarning bo‘ysunish va tarmoqlarining tarkibidan qat’iy

nazar shakllanadi.

Barcha sanoat va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish qurilish, transport, aloqa va

madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatadigan korxona va tashkilotlarni 3 ta katta

bo‘ysunish guruhiga ajratish mumkin:

Markaziy

Munitsipal va mahalliy.

Bir tomondan mintaqaviy boshqaruv tizimining asosi bo‘lgan, ikkinchi

tomondan (bo‘ysunish darajasiga ko‘ra) korxona va tashkilot bo‘lgan mahalliy

organlar o‘rtasidagi munosabat mahalliy organlarga to‘liq bo‘ysinishdan to shu

organlar tomonidan alohida funksiyalarning boshqarilishigacha farqlanadi.

Boshqaruv shakli va bo‘ysunish shaklidan qat’iy nazar ma’lum mintaqada

joylashgan hamma korxona va tashkilotlar yer, o‘rmon va suv resurslardan

foydalanish, tabiat muxofazasi, sanitariya, yong‘inga qarshi, huquqiy, ijtimoiy,

maishiy me’yor va qoidalalari masalalari bo‘yicha mahalliy boshqaruv organlari

raqobati ostida bo‘ladi.

Hududiy boshqaruv organlari shu hududda joylashgan barcha korxonalar

tomonidan amalga oshiriladigan uy va ijtimoiy-madaniy qurilish, mahalliy yo‘llar

qurilishi, xalq iste’mol mollari va oziq-ovqat ishlab chiqarish ustidan nazorat olib

boradi. Mintaqaviy darajada tartibga solishning ob’ektlari quyidagilar hisoblanadi:

davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni, aholi va korxonalarni soliqqa tortish,

mahalliy budjetlarni shakllanishi, aholining ijtimoiy himoyasi va boshqalar.

Oxirgi yillarda O’zbekistonda davlatning mintaqaviy siyosatini shakllantirish

bo‘yicha ish olib borilmoqda. O’zbekistonda mintaqaviy siyosat deganda

mamlakat mintaqalarining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy rivojlanishi bo‘yicha davlat

hukumat organlarning maqsad va masalalarning tizimi hamda ularni amalga

oshirish mexanizmi tushuniladi.

O’zbekistonda mintaqaviy siyosatning asosiy maqsadlari quyidagilar:

O’zbekistonda markaziy iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy va tashkiliy asoslarini

ta’minlash, yagona iqtisodiy hududni yaratish;

Mintaqalarning iqtisodiy imkoniyatlaridan qat’iy nazar yagona minimal

ijtimoiy standart va aholini teng ijtimoiy himoyalanishini ta’minlash;

66

Mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish sharoitlarini tenglashtirish;

Atrof-muhitning ifloslanishini oldini olish hamda ifloslanish oqibatlarini

yo‘qotish, mintaqalarni kompleks ekologik himoyalash;

Juda muhim strategik ahamiyatga ega bo‘lgan mintaqalarni ustivor

rivojlantirish;

Mintaqalarning tabiiy-iqlim xususiyatlaridan maksimal foydalanish;

Mahalliy o‘z-o‘zini boshqarishni shakllantirish va kafolatlarni ta’minlash.

Oxirgi yillarda mintaqalar darajasida qisqa va o‘rta muddatli iqtisodiy va

ijtimoiy rivojlanish prognozlarini tuzish bo‘yicha ish olib borildi va olib

borilmoqda.

Bunday prognozlashning uslubiy shart-sharoitlari bo‘lib quyidagi holatlar

hisoblanadi:

mintaqa-umumiy jamiyat ishlab chiqarish tizimining bir alohida bo‘lagi

bo‘lgan va bir necha miqdor mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarish vositasida

aniq bir xalq xo‘jalik funksiyasini bajaradigan kichik bir tizimni ifodalaydi;

mintaqaning iqtisodiy faoliyat ko‘rsatkichlarining pasayishi butun jamiyatning

ishlab chiqarish tizimi yoki ijtimoiy-iqtisodiy tizimi faoliyatida negativ

o‘zgarishlarga olib keladi.

Ma’lum muddatgacha berilgan mintaqa iqtisodiy tizim faoliyati natijasining

zarur darajasini mintaqa rivojlanishida hosil bo‘lgan inersion tendensiyalar

sharoitida ta’minlash mumkin emas.

2.5.2. Ekologik rivojlanish konsepsiyasi.

Mavjud hududiy boshqaruv tizimi doirasidagi mintaqa iqtisodiy tizimi faoliyat

rejimini berilgan muddatda yaxshilab bo‘lmaydi. Bu hollardan kelib chiqqan holda

mintaqaviy-iqtisodiy rivojlanish prognozning ishlab chiqarilish sxemasi, tarkibi va

asosiy bosqichlari aniqlanadi. Prognozni tuzish jarayoni o‘z ichiga uchta blokni

oladi: analitik, konsentual va prognozli.

Analitik blok doirasida berilgan hududning ichki bog‘liqligini o‘rganish,

tizimning butun faoliyat samarasini aniqlovchi mintaqa tizimi iqtisodiy yadrosi va

ishlab chiqarishni ahamiyatli tuzilmaviy aloqalarni aniqlash zarur.

Bu mintaqaning mehnat taqsimoti tizimida asosiy funksiyani bajaruvchi

mintaqa xo‘jaligining xalqalarini aniqlash imkoniyatini beradi. Undan tashqari,

butun mamlakat iqtisodiyoti tarkibida mintaqaning rivojlanishi tendensiyalarini

ko‘rib chiqish lozim. Bu umumiy ishlab chiqarishni ayni vaqtdagi bog‘liqlik

darajasini va kelajakdagi mintaqaviy iqtisodiyot faoliyatiga bog‘liqligini

ko‘rsatadi.

Konseptual blok doirasida izlanishlarning asosiy tarkibi-mintaqa oldida turgan

iqtisodiy va ijtimoiy mintaqalarni hisobga olgan holda mintaqa iqtisodiy tizimini

rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqarishdir.

Mintaqa rivojlanishining konsepsiyasini ishlab chiqarishda ikkita asosiy

bosqichni ajratish mumkin:

a) mavjud muammolar yechimiga yo‘naltirilgan maqsadlarni shakllantirish va

ularni aniq masalalar ko‘rinishida konkretlashtirish;

67

b) iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning ustun maqsad va yo‘nalishlarini

aniqlash va shu asosda mintaqaviy rivojlanish strategiyasini ishlab chiqarish.

Ayni mintaqada rivojlanishning maqsad, konkret muammolar, omillarning

o‘ziga xosligi bu masalaning yechimini umumlashtirishga yo‘l qo‘ymaydi. shu

bilan birga barcha mintaqalarga xos bo‘lgan qator maqsad va masalalar mavjud.

Bular:

o ishlab chiqarishni barqarorlashtirish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash;

o rivojlangan bozor munosabatlarni shakllantirish;

o kompleks ijtimoiy masalalarni yechish;

o atrof-muhitni himoyalash va boshqalar.

Prognozli blok doirasida asosiy masala bo‘lib kelajakda mintaqaviy iqtisodiy

tizim rivojlanishining ko‘rsatkich va miqdor parametrlarini aniqlashdir. Bunda 3

xil prognozlar ishlatiladi: umuman mintaqaviy iqtisodiy tizim rivojlanishining

umumiqtisodiy alohida ishlab chiqarish va tarmoqlar rivojlanishining prognozlari;

mintaqalarning alohida ma’muriy hududiy birliklar (shahar, rayon va

boshqalar)ning rivojlanish prognozlari.

Ko‘rsatilgan prognozlarni tuzishning asosiy usuli bo‘lib – bu kelajakdagi

rivojlanish ssenariysini tuzishdir. Bu ssenariylarda mintaqaviy iqtisodiy tizim va

uning tuzilmalarining kelajakdagi rivojlanishi, tizimning boshqa tizimlar bilan

o‘zaro aloqalari ehtimolligini ko‘rsatiladi, turli xil omil va sharoitlarning mosligi

sharoitida mintaqa iqtisodiyotining rivojlanish ko‘rsatkichlari aniqlanadi.

Ssenariylarning butun yig‘indisi 3 xil guruhga ajratiladi:

- umumiqtisodiy rivojlantirish ssenariysi;

- alohida ishlab chiqarish va tarmoqlar rivojlanishining ssenariysi;

- mintaqaning alohida ma’muriy-hdudiy birliklar rivojlanishining ssenariysi.

Mintaqaning umumiqtisodiy rivojlanish ssenariylaridan 3 ta guruhini ajratish

mumkin:

- mintaqa tizimida ishlab chiqarish tarmoqlariga ta’sir ko‘rsatuvchi hamda

mamlakat iqtisodiyoti rivojlanish sharoitlari bilan aniqlanadigan ssenariylar;

- ishlab chiqarish rivojlanishining ichki mintaqaviy omillar bilan aniqlanadigan

tsenariylar bo‘lib, ular orasida eng muhimlari: tuzilmaviy o‘zgarishlar, moliyaviy

va tabiiy resurslar bilan ta’minlanganlik, ishlab chiqarishning samaradorligi

ko‘rsatkichlari va boshqalar;

- alohida mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishini prognozlashda tarmoqli

yondashuvni rivojlanishini prognozlashda tarmoqli yondashuvni saqlagan holda

shakllanadigan sharoitlarni o‘z ichiga oluvchi mintaqaning umumiqtisodiy

rivojlanish ssenariylari.

Alohida ishlab chiqarish va tarmoqlarning rivojlanish ssenariylarini tuzishda

shuni unutmaslik kerakki, turli xil tarmoq guruhlari uchun rivojlanish sharoit va

omillarining mosligi har xil bo‘ladi.

Moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining butun yig‘indisini kelajakdagi

rivojlanish omillari va sharoitlarning mosligi nuqtai nazaridan bir xil tarkibdagi

guruhlarga ajratish zarur:

- xalq xo‘jalik ixtisoslashuvi tarmoqlari;

68

- mintaqaviy ahamiyatga ega bo‘lgan tarmoqlar;

Ikkala tarmoq guruhlari uchun rivojlanishning ikki variant ssenariy yoki

prognozini ishlab chiqarish lozim: qidiruv va me’yoriy.

Birinchi turdagi prognozga mos holda ikkala tarmoq guruhlarining

rivojlanishi bazali davrning shakllangan tendensiyalari bilan aniqlanadi.

Prognozning ikkinchi normativ variantiga asosan tarmoqlarning birinchi

guruhining rivojlanishi umum-iqtisodiy ehtiyoj va resurslar bilan, ikkinchi

guruhning rivojlanishi esa ma’lum mahsulotning mintaqaviy ehtiyoji va

mintaqaning moliya va resurs imkoniyatlari bilan aniqlanadi.

2.5.3. Ekologik ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishini prognozlash metodologiyasi

Mintaqaviy iqtisodiyot o‘z tadqiqotida kompleks ilmiy usullardan

foydalanadi, shu usullardan asosiysi sifatida balans usulini ko‘rsatish mumkin.

Tarmoq va mintaqaviy balanslarni tuzishda tarmoqlararo to‘g‘ri munosabatlarni

o‘rnatish bozorga mutaxasislash, hududiy komplekslprni to‘ldirish ya’ni yetakchi

tarmoqlarga shu bilan birga aholi ehtiyoji va xizmat ko‘rsatish tarmog‘iga bo‘lagan

iste’molni ta’minlash.

Balanslar shuningdek ,hududlararo va hudud ichidagi ratsional aloqalarni

keltirib chiqarishda muhimdir. Korxonani joylashtirishning iqtisodiy asosida

balans usuli yotadi(korxonani qurishga joy tanlash , uni xom ashyo bilan taminlash

hisobi, shuningdek, yoqilg‘i, energiya, suv, ishchi va boshqa resurslar bilan

taminlash hisobi). Hududiy iqtisodiyotni asosini hududiy ishlab chiqarish balansi

va asosiy mahsulot turlari ist’emoli tashkil qiladi.

Tarmoq va xududiy balansning tuzilishi hududni kompleks rivojlantirishga

yordam beradi. Tizimli tahlil – bu ilmiy izlanish uslubidir. Buning yordamida

muammolarni kompleks o‘roganish, xo‘jalik strukturasi va ichki o‘zaro aloqasi

ularni bir-biriga ta’siri bilan to‘ldiriladi va hal qiluvchi xulosalar to‘g‘ri va

qaytuvchi aloqalar yordamida chiqariladi. Tizimli tahlil ko‘p qirrali tahlildir,

qaysiki u maqsadni qo‘yilishidan boshlab masalani aniqlashishi, ilmiy gipotezani

shakllantirish, ishlab chiqarishni joylashtirishni eng maqbul yo‘lini topishni

o‘rganish pog‘onalarini ishlatadi. Bunda eng maqbul samaralilik hisoblanadi, bu

aholi ehtiyojlarini eng ko‘p qondirishdir. Bozor sharoitida ishlab chiqarish

kuchlarini joylashtirish va hududlar xo‘jaligini rivojlantirish muammolari yanada

qiyin bo‘lib, tarmoq va hududiy aloqalarni esa boshqarish yanada qiyinlashib

bormoqda. Shuning uchun asosiy muammolarni yechib boruvchi iqtisodiy

matematik modellarni ishlab chiqish va tadbiq qilish ehtiyoji tug‘ilmoqda.

Quyida hududiy, iqtisodiy jarayonlarni iqtisodiy matematik modellashtirishda

quyidagi asosiy yo‘nalishlarni ko‘rsatish mumkin.Iqtisodiy tarmoqlar bo‘yicha

joylashtirishni modellashtirish.

Hududlarni xo‘jalik kompleksini shakllantirishni modellashtirish

Iqtisodiy matematik va kompyuterlardan foydalanish eng kam mehnat va vaqt

sarflab ko‘p ma’lumotlarni ko‘rib chiqishga hamda qo‘yilgan maqsad vazifalarda

eng maqbul yechimni topishda yordam beradi. Natijalar esa kelajakda o‘rganish va

tushunish uchun kerak bo‘ladi.Shuningdek hududiy iqtisodiyotda statistik usullar

69

(statistik ma’lumotlar asosida indekslarni hisoblash) ishlatiladi, bundan tashqari,

tanlama kuzatish uslubidir. Bozor shakllanishining yangi sharoitida hududiy

ta’minlash iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish juda dolzarb hisoblanadi. Shuning

uchun, asosiy maqsad hududiy rivojlanishning boshlanish nuqtasi, tabiiy resurslar

salohiyati, hududiy demografik, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik muammolarni

o‘rganish hisoblanadi. Asosiy yo‘nalish gorizontal aloqalarni o‘rganish

hisoblanadi, qaysiki, ma’lum darajada Respublika va uning hududlari ijtimoiy-

iqtisodiy rivojlanishiga ta’sir qiluvchi MDH mamlakatlari va uning hududlari

orasidagi kelishuv asosida shakllanadi. Shuning uchun, asosiy masalalardan biri

hudud iqtisodiyoti tarkibini qayta ishlab chiqish, mamlakatlararo infrastruktura

tizimini shakllantirish, ma’lum iqtisodiy tizimni hududlar yaratish hisoblash

hisoblanadi. Shu tarzda, hududiy iqtisodiyotni tadqiq qilishda ma’lum bir alohida

hududga taqsimlanadigan hamda joylashtiriladigan ishlab chiqarish kuchlarini

umumiy hududiy muammolarning tortishish markazi bilan hududiy darajasini

bog‘lagan holda amalga oshirish lozim. Bu holatda tarmoqlarda qayta ishni

hisobga olish lozim, ayniqsa, bu mamlakat iqtisodiyotining asosiy tarmoqlariga

tegishli bo‘lsa. Ular hududiy iqtisodiyotning kelajakdagi yo‘nalishini aniqlashda

mo‘ljal bo‘lib xizmat qiladi.

Mintaqaviy tadqiqotlar asosida general sxemaga asoslangan iqtisodiy va

ijtimoiy rivojlanishni prognozlash yotadi. Iqtisodiy tahlilning muhim yo‘nalishi

sifatida hududiy resurslardan foydalanish ratsionalligida bozorga ixtisoslashishini

aniqlash va hudud xo‘jalik kompleksini shakllantirishdir.

Hududning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini prognozlashda bir qator

modellardan foydalaniladi, shulardan uch xilini ko‘rib chiqamiz:

iqtisodiy baza modellari (IBM)

“xarajat-chiqarish” modellari (XChM)

ekonometrik modellar (EM)

Iqtisodiy baza modellari mintaqaviy iqtisodiyot mahsulot ayirboshlash

bozorlariga muvofiq keluvchi ikkita ishlab chiqarish sektoriga bo‘linishiga

asoslanadi. a) mintaqadan tashqarida (bazali sektor); b) mintaqa ichida (xizmat

ko‘rsatuvchi sektor).

Ba’zi bir shartli mintaqa uchun IBM quyidagi umumiy holda yozilishi

mumkin:

Y=(E-M)*X (1)

Bu yerda Y – mintaqadagi daromadalar summasi; Ye – shaxsiy xarajatlar

(investitsiya va mintaqadagi mahalliy boshqaruv xarajatlar ham kiradi); M –

mintaqaga yetkazib berilgan mahsulotlar. Y orqali Ye va M ning qiymatini

ifodalashdan

Ye=e*Y (2)

M=m*Y (3)

X=X (4) ni keltirib chiqaramiz.

X tepasidagi chiziq berilgan modelda o‘zgaruvchilar ekzogen xarakterda

ekanligini ko‘rsatadi. (2), (3), (4) larning qiymatini (1) ga qo‘ysak:

Y=e*Y-m*Y*X kelib chiqadi.

70

n

jijiji YXaX

1

U tenglamani yechsak: Y=X/(1-e*m) ni olamiz. Shu yerdan bazali multiplikator

formulasi kelib chiqadi:

K=Y/Xq1/(1-e*m).

Bu formula mintaqadagi xarajatlarning yig‘indisi va mintaqadan yetkazib

berilgan mahsulotlar nisbatini ifodalaydi. IBM bozorga faqatgina umumiy ta’mirni

baholash imkoniyatini beradi.

Bu ta’sirning tarmoqdan tarmoqqa tarqalish jarayonini hamda uning turli

tarmoqlarga va multiplikator kattaligidagi tarmoqlararo farqlarga ta’sir darajasini

tushunish uchun mintaqa iqtisodiy tizimining tarkibi to‘lib tasvirlanishi lozim.

Bu holda “xarajat-chiqarish” modellari ishlatilishi mumkin. Bu modellardan

foydalanayotganda mintaqadagi ishlab chiqarish tarmoqlarining umumiy miqdori

ko‘rib chiqiladi. Ularning har biri bir-biriga bog‘liq hisoblanadi. Birinchi

tarmoqdagi ishlab chiqarish yoki “chiqarish” ikkinchi tarmoqdagi xarajat sifatida

ishlatilishi mumkin. Ikkinchi tarmoqda ishlab chiqarilgan mahsulot o‘z navbatida

uchinchi tarmoqning ishlab chiqarish xarajatlari sifatida ishlatilishi mumkin va

hokazo. Bu iqtisodiyotga tashqi ta’sirdan kelib chiqadigan multiplikator

samaralarini IBMga qaraganda aniqroq kuzatish imkoniyatini beradi. n tarmoqdan

iborat bo‘lgan, ochiq statistik iqtisodiy tizim quyidagicha tasvirlanishi mumkin:

Xi=ΣXij+Yi, i,jq1,2…n, (1) bu yerda

Xi-i-inchi tarmoqning yalpi ishlab chiqarilishi.

Xij – j-inchi tarmoqning ishlab chiqarilishiga xarajat qilingan, i-inchi

tarmoqning mahsulotlar miqdori.

Yi – iste’molchilarning foydalangan i-inchi tarmoqning mahsulotlar miqdori.

Agar bir nechta soddalashtiradigan ehtimollarni qabul qilsak:

har bir mahsulot guruhi yagona tarmoqda ishlab chiqariladi;

xarajatlarni ko‘paytiruvchi va qisqartiruvchi tashqi omillar mavjud emas;

har bir mahsulot uchun yagona ishlab chiqarish jarayoni bo‘lib, u mahsulotning

o‘zaro o‘rnini bosishni mustasno etadi. Shunda (3)dan Xijqaij kelib chiqadi. Bu

yerda aij – j-inchi mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun xarajat qilinadigan i-

inchi mahsulot miqdorini aniqlab beradigan texnologik koeffitsiyent. Xi-j-inchi

tarmoqning ishlab chiqarishi.Unda (1) formulasi quyidagicha o‘zgartirilishi

mumkin:

Yoki matritsa ko‘rinishida XqAX+Y (3)

(3)ga X ga nisbatan yechayotganda, Xq(I-A)*Y (4)

(4) formula Y yakuniy iste’molning vektor ahamiyatining berilgan prognozi va (I-

A) matritsaning tuzilmaviy koeffitsentlari asosida yakuniy hamda oraliq iste’molni

ta’minlash zarur bo‘lgan yalpi ishlab chiqarish hajmmini topish imkonini beradi.

Ekonometrik modellar orasida 2 xil turini ajratish mumkin: oddiy va qo‘shma

tenglamalar tizimi bilan. Birinchilar umummilliy va mintaqaviy o‘zgaruvchilarni

bog‘lovchi regressiv tenglamalardan tashkil topadi.

Qo‘shma tenglamalar tizimga ega bo‘lgan modellarda ichki o‘zgaruvchili

modellar va alohida tenglamalar orasidagi prinsipial aloqalar hisobga olingan.

71

Mintaqaviy tahlilning ko‘rib chiqilgan modellari mintaqaning iqtisodiy o‘sishini

prognozlash uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ular aynan iqtisodiy o‘sish muammolari

va imkoniyatlari nuqtai nazaridan mintaqaviy qarorlar bahosini beradi.Ammo

mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy qarorlarning ko‘p rejali bahosini tuzilishi,

qarorlarni qabul qilish va amalga oshirish jarayonida qatnashuvchilar

manfaatlarining kelishuvi nuqtai nazaridan ularni baholash zarurligini va

imkoniyatlarini, bu qarorlarning mintaqadagi ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik

holatlarga ta’sirini ko‘zda tutadi.

2.5.4. Ekologik tahlil modeli

Amaliyotda bunday kelishuvni faqatgina mintaqaning iqtisodiy-ijtimoiy

tizimining faoliyatini amalga oshiruvchi modullar tizimi ta’minlashi mumkin.

Bunday tizimlarni ishlab chiqish bizning mamlakatimiz va xorijda ham olib

borilmoqda.

Yalpi mintaqaviy maxsulot (YaMM) ni xisoblashning ikki xil usuli mavjud:

inersion(ekstropolyatsiya) va mobilizatsion.(;jadval-1 qarang).

O’zbekiston Respublikasining xududlar bo‘yicha uzoq muddatli ishlab

chiqarish(2020 yilgacha).

Ekstropolyatsiya- usuliga asoslangant holda xududlar iqtisodiyotini real

sektorida asosiy ko‘rsatkichlarni o‘sishni asosida YaMM ni o‘sishidir. YaMM ning

bir qancha kamchiliklari mavjud, bularga misol qilib iqtisodiyotni real sektorida

to‘lanmaslikni o‘sishi, xududlar aholisini to‘lov qobiliyatini o‘sishida real

o‘zgarishlarni yo‘qligi hisoblanadi.

Bundan tashqari, YaMM ni o‘sishiga to‘sqinlik qiluvchi nechta faktorlar

mavjud:

-Demografik xolat;

-Suv resurslarini defitsiti, sugoriladigan yerlarning xosildorligini pasayishi,

aloxida xududlarda ekologik muammolarni mavjudligi;

-Iqtisodiyotni xom ashyoga asoslanganligi va aloxida xududlarga yetarlicha

ko‘p maxsulotni import qilish;

-Xududlarda bank sektori va fond bozorlarining yetarlicha rivojlanmaganligi;

Investitsion resurslarni chegaralanganligi yoki past darajasi YaMM o‘sishiga

ko‘rsatadi. Makroiqtisodiyotni boshqarish tizimini hozirgi holati va institutsional

va strukturaviy reformalarning sekin o‘sishi iqtisodiyotni tez o‘sishini ta’minlay

olmaydi.

YaMM bu turi chet el va mahalliy investitsiyasi ko‘p bo‘lgan hududlarda juda

ko‘p imkoniyatlar yaratadi. Milliy investirlarga mahalliy bozorlarni investit-

siyalarni o‘sishini jalb qilish turi yordamida rivojlantirish alohida ahamiyat kasb

etadi. Iqtisodiyotga investitsiyalarni jalb qilish hududlar aholisini yashash

sharoitini rivojlantirishni ko‘zda tutadi. Iqtisodiyotga kuchlarni jalb qilish

ssenariysini bajarilishi quyidagilarni ko‘zda tutadi:

- iqtisodiyotni hududiy ratsional strukturasini shakllantirishni;

- hududlarni rivojlanish jarayoniga davlatni to‘g‘ridan-to‘g‘ri aralashuvini

chegaralanganligini:

72

- hududlarda texnik va texnologik asossida iqtisodiyotni modernizatsiyalash-

mavjud mineral xom-ashyo resurslaridan foydalanib hududlarni tabiiy iqtisodiy

salohiyatidan samarali foydalanishni;

- pul-kredit siyosati va investitsiyalarini taqsimlanish sohasida hududlardagi

tengsizlikni oldini olish:

- hududlardagi material va moliyaviy resurslarga yetib borishni kengayishi;

- hududlarda o‘rta va kichik biznesni rivojlantirish va shuningdek, chet el

investitsiyasiga asoslangan korxonalarni kengaytirish.

73

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM

VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

IJTIMOIY-IQTISODIY JARAYONLARNI MODYELLASHTIRISH VA

PROGNOZLASH

FANIDAN MUSTAQIL TA’LIM MATERIALLARI

TOSHKENT-2018

74

Tuzuvchilar:

Erxonova M.A.

-

TMI “Iqtisodiyot nazariyasi” kafedrasi

katta o`qituvchisi, PhD

Taqrizchilar:

Toshmatov Z.X.

-

TMI «Statistika va axborotlash» kafedrasi

prof, i.f.d.

Mustaqil ta’limni bajarish bo‘yicha uslubiy qo‘llanma kafedra (2018 yil

dagi ____ -sonli) majlisida muhokamadan o‘tkazilgan.

Kafedra mudiri X.Asatullaev

Mustaqil ta’limni bajarish bo‘yicha uslubiy qo‘llanma Toshkent moliya

instituti o‘quv-uslubiy Kengashi (2018 yildagi ____ -sonli qarori) majlisida

muhokamadan o‘tkazilgan va tavsiya etilgan.

Kengash raisi I.Qo‘ziyev

75

Kirish

Kadrlar tayyorlash milliy dasturida chuqur nazariy va amaliy bilimlar bilan

bir qatorda tanlagan sohasi bo‘yicha mustaqil faoliyat ko‘rsata oladigan, o‘z bilimi

va malakasini mustaqil ravishda oshirib boradigan, masalaga ijodiy yondoshgan

holda muammoli vaziyatlarni to‘g‘ri aniqlab, taxlil qilib, sharoitga tez moslasha

oladigan mutaxassisllarni tayyorlash asosiy vazifalardan biri sifatida belgilangan.

Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan

hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida

talabalarga yetkazish qiyin.

Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z

ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning

asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,

mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga

qiziqish paydo bo‘ladi.

Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil

qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars

mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘qishga

o‘rgatish, bilim olish yo‘llarini ko‘rsatish, mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma

berish oliy ta’lim muassasasining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.

Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni

Mustaqil ta’lim talabaning bajaradigan ilmiy izlanishi bo‘lib, Ijtimoiy-

iktisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlashni o‘rganishda fanning biror

bir mavzusini to‘laroq o‘zlashtiradi va mavzu belgilangan shaklda bajariladi.

Mustaqil ishni bajarishdan maqsad, talabaning o‘qishi davomida olgan bilimini

mustahkamlash, chuqurlashtirish va umumlashtirishdan iboratdir.

Mustaqil ta’limni tashkil etishning mazmuni: magistrlar mustaqil ishlari

mavzulari kelgusida bajariladigan kurs ishlari mavzulari bilan uzviylikda

bajariladi. Mustaqil ta’lim uchun o‘quv va ishchi o‘quv rejada 30 soat ajratilgan.

Ushbu soat magistrantning amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rishi, oraliq

nazoratlarda, yakuniy nazoratda va boshqa mustaqil shug‘ulanishini o‘z ichiga

oladi.

“Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash” fani

bo‘yicha mustaqil ta’limning mazmuni

Fan mavzulari Mustaqil ta’limga oid

mavzular

Mustaqil ta’limga

oid topshiriq va

tavsiyalar

Bajarish

muddatlari

“Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni

modellashtirish va prognozlash”

fani mazmuni, predmeti

Bozor iqtisodiyoti

sharoitida

modellashtirish va

prognozlashning

ob’ektiv zaruriyati.

Loyiha ishi,

taqdimot

tayyorlash

Oraliq

baholashda

1. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni

modellashtirish va prognozlash

asoslari va turlari

Prognozlashning

vaziyatli taxlilida

mantikiy usullar

Loyiha ishi,

taqdimot

tayyorlash

Oraliq

baholashda

76

2. Vaqtli qatorlar modeli

prognozlashning instrumentidir

Vaqt qatorlaridagi

davriy tebranishlarning

tahlili. Statistik

modellar asosida

prognozlash

Loyiha ishi,

taqdimot

tayyorlash

Oraliq

baholashda

3. Prognozlashning ekspert usuli

Prognozlashning

ekspertlar usuli asosi.

Ekspertlar so‘rovi va

ularni tanlash.

Loyiha ishi,

taqdimot

tayyorlash, ilmiy

anjumanlarda tezis

bilan ishtirok etish

Oraliq

baholashda

4. Prognozlashtirishda ekonometrik

modellar

Ishlab chiqarish

funksiyasi shaklidagi

modellar. Iktisodiy

kursatkichlarni

prognozlashda ishlab

chikarish funksiyasidan

foydalanish.

Loyiha ishi,

taqdimot

tayyorlash, ilmiy

anjumanlarda tezis

bilan ishtirok etish

Oraliq

baholashda

5. Iqtisodiyetining tarkibiy tuzilishi

va uni prognozlash

Iqtisodiyotining

tarkibiy tuzilishi va

uning rivojlanishi.

Loyiha ishi,

taqdimot

tayyorlash, ilmiy

anjumanlarda tezis

bilan ishtirok etish

Oraliq

baholashda

V.Leontevning xarajat-ishlab

chiqarish modeli va uni

tarmoqlar rivojlanishini

prognozlashga tadbiqi

. Modelda tarmoqlararo

balansning asosiy

matematik

bog‘lanishlari. Leontev

multplikatori.

Loyiha ishi,

taqdimot

tayyorlash, ilmiy

anjumanlarda tezis

bilan ishtirok etish

Oraliq

baholashda

Ijtimoiy soha rivojlanishi

ko‘rsatkichlarini modellashtirish

va prognozlash

Ijtimoiy soha tarmoqlari

ko‘rsatkichlarini

prognozlashning

ekonometrik usuli va

modellari.

Loyiha ishi,

taqdimot

tayyorlash, ilmiy

anjumanlarda tezis

bilan ishtirok etish

Oraliq

baholashda

Aholi turmush darajasi hamda

demografik jarayonlari modellari

va uni prognozlash

Aholi daromadlari va

xarajatlarining

ekonometrik prognozi.

Aholi soni va mehnat

resurslari sonini

prognozlashtirish

Loyiha ishi,

taqdimot

tayyorlash, ilmiy

anjumanlarda tezis

bilan ishtirok etish

Oraliq

baholashda

Iqtisodiy o‘sishni prognozlash

va uning makroiqtisodiy

modellari

Iqtisodiy o‘sishni

prognozlashtirishda

darajali va ko‘p omilli

funksiyalar

Loyiha ishi,

taqdimot

tayyorlash

Oraliq

baholashda

Magistrantlar mustaqil ishlarining shakli va hajmini belgilashda

quyidagi jihatlar e’tiborga olinishi lozim: - magistrantning qobiliyati hamda nazariy va amaliy tayyorgarlik darajasi

(tayanch bilimi);

- fanning axborot manbalari bilan ta’minlanganlik darajasi;

77

- magistrantning axborot manbalari bilan ishlay olish darajasi. Mustaqil ish

uchun beriladigan topshiriqlarning shakli va xajmi, qiyinchilik darajasi

semestrdan-semestrga ko‘nikmalar hosil bo‘lishiga muvofiq ravishda o‘zgarib,

oshib borishi lozim. Ya’ni, magistrantlarning topshiriqlarni bajarishdagi

mustaqilligi darajasini asta-sekin oshirib, ularni topshiriqlarni bajarishga tizimli va

ijodiy yondashishga o‘rgatib borish kerak bo‘ladi.

Magistrantlar mustaqil ishini tashkil etishda talabaning akademik o‘zlashtirish

darajasi va qobiliyatini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish

mumkin:

o fanning ayrim mavzularini o‘quv adabiyotlari yordamida mustaqil

o‘zlashtirish, o‘quv manbalari bilan ishlash;

o amaliy mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rib kelish;

o ma’lum mavzu bo‘yicha referat tayyorlash;

o kurs ishi (loyihalari)ni bajarish;

o hisob-kitob va grafik ishlarini bajarish;

o maket, model va badiiy asarlar ustida ishlash;

o amaliyotdagi mavjud muammoning yechimini topish, test, munozarali

savollar va topshiriqlar tayyorlash;

o ilmiy maqola, tezislar va ma’ruza tayyorlash;

o amaliy mazmundagi nostandart masalalarni yechish va ijodiy ishlash;

o uy vazifalarini bajarish va boshqalar;

Fan xususiyatidan kelib chiqqan holda magistrantlarga mustaqil ish uchun

boshqa shakllardagi vazifalar ham topshirilishi mumkin. Talabalarga qaysi turdagi

topshiriqlarni berish lozimligi kafedra tomonidan belgilanadi. Topshiriqlar puxta

o‘ylab ishlab chiqilgan va ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lib, talabalarning

auditoriya mashg‘ulotlarida olgan bilimlarini mustahkamlash, chuqurlashtirish,

kengaytirish va to‘ldirishga xizmat qilishi kerak.

Mustaqil ish tayyorlashnig mazmuni va shakllari

Mustaqil ish tayyorlashning mazmuni: talabalar mustaqil ishlari mavzulari

kelgusida bajariladigan kurs ishlari va magistrlik dissertatsiya ishlari mavzulari

bilan uzviylikda bajariladi. Mustaqil ta’limni tashkil etish jarayonida talabalar

mavzuga oid darsliklardan foydalanish tavsiya etiladi.

Mavzuni yoritish jarayonida O’zbekiston Respublikasi Qonunlari, Prezident

Farmonlari va Qarorlari, Vazirlar Mahkamasi Qarorlarining asosiy mazmuni

talabalarga yetkazilishi, ularning mavzuga oid qismlaridan ko‘chirmalar tarqatma

material sifatida o‘rganilishi tavsiya etiladi. Qonun hujjatlarini o‘rganish

jarayonida axborot tizimlari, internet saytlari ma’lumotlaridan samarali

foydalanish, O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan ishlar, O’zbekiston

Respublikasi Moliya va Iqtisodiyot vazirligi, Davlat soliq va statistika

qo‘mitalarining rasmiy saytlaridan yangi ma’lumotlarni olib foydalanishlari lozim.

Mustaqil ish tayyorlashni shakli bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: taqdimot

tayyorlash, ilmiy loyiha yozish, tarqatma materiallar (jadval, grafik, chizma,

sxemalar) tayyorlash.

78

Bundan tashqari, fan mazmunini boyitish va uning ma’lumotlarini yangilab

borishda axborot resurslaridan foydalanishni yo‘lga qo‘yish; fanning mazmunini

yanada takomillashtirish maqsadida tavsiya etilgan chet el adabiyotlari

ma’lumotlarini tarjima qilish va fanni chuqurroq o‘rganish; talabalar fanni

mukammal o‘zlashtirish maqsadida mazkur fanga oid muammolarni hal qilish

yo‘llarini izlab topish va muammolarni maqolalar orqali yoritishlar ham kiradi.

Mustaqil ish bajarilishi va jihozlash

Talabaning mustaqil ish bajarilish jarayonida turli manbalardan axborotlar

yig‘ish va ularni jamlash, yozma ravishda o‘zining fikrini bayon etish, auditoriya

oldida o‘zining ravon nutqi bilan chiqishi orqali malakasi shakllanadi va oshadi.

Talaba kutubxonalarda faqat adabiyotlar bilan ishlash bilan cheklanmasdan, balki

davlat tashkilotlari, statistika boshqarmasi, jurnal, ro‘znoma va internet saytlari

ma’lumotlaridan foydalanishni ham bilishi lozim.

Mustaqil ishlarning keng tarqalgan shakli taqdimotdir.Talabalar taqdimotni

seminar darslariga tayyorlab kelishlari mumkin. Taqdimotni adabiyotlarni

o‘rganib, tanlangan mavzuga chuqur yondashib, o‘z kuzatishlarini ham ishlata

bilgan holda tayyorlashlari kerak. Taqdimot tayyorlash jarayonida talaba

adabiyotlar bilan ishlash, turli manbalardan olgan materiallarini umumlashtirish va

xulosa qilishga o‘rganadi.

Mustaqil ta’lim taqdimot ko‘rinishida bo‘lsa, u Rower Point dasturida

tayyorlanadi va unda titul varog‘i, mavzu, reja va slaydlardan iborat bo‘lishi kerak.

Mustaqil ishning yana bir shakli "Ilmiy loyiha"dir. Ilmiy loyihani

talabalarning ilmiy ish yozishi, tadqiqot o‘tkazishini dastlabki shakli sifatida

ko‘rish mumkin. Ilmiy loyiha (lotincha refero- axborot beryapman) — biror ilmiy

asar, o‘qilgan kitob, maqola kabilar mazmunining qisqacha yozma yoki og‘zaki

bayoni, o‘rganilgan ilmiy masalaning natijasi haqidagi axborot, tegishli adabiyot

va boshqa manbalar obzorini o‘z ichiga olgan ma’lum mavzudagi doklad. Ilmiy

loyiha odatda, ilmiy axborot vazifasini o‘taydi. Unda muayyan mavzu bilan

birgalikda, tegishli ilmiy nazariyalar, xulosalar yoritilishi va tanqid qilinishi

mumkin. Ilmiy tadqiqot muassasalari, oliy o‘quv yurtlarida ilmiy dokladlar

sifatidagi «Ilmiy loyiha»lar keng tarqalgan. Odatda talabalarning seminar

mashg‘ulotlariga tayyorlab keladigan maxsus axborotlari ham «Ilmiy loyiha»

deyiladi.

Ilmiy loyiha yozish bilan talaba ilmiy adabiyotlar bilan ishlashni, statistik

ma’lumotlar va boshqa materiallarni to‘plash, ularni qayta ishlash, ya’ni hisob

kitob qilish, tahlil qilish, o‘rganilayotgan hodisalarga tanqidiy ko‘z bilan qarashni,

baholashni, nazariyani amaliyot bilan bog‘lashni o‘rganadi.

Ilmiy loyiha mustaqil yozilib, uni yozish qoidalariga amal qilinsa, darslik

bo‘yicha savolga tayyorlanib kelib, seminar darslarda so‘zga chiqishga qaraganda

katta foyda beradi. Talaba «Ilmiy loyiha» da bildirgan o‘z fikrini auditoriya oldida

himoya qila olishi kerak.

Mustaqil ta’lim "Ilmiy loyiha" tarzida (kompyuterda) tayyorlanadigan bo‘lsa,

unda titul varag‘i, reja, asosiy matn va adabiyotlar ro‘yxati ko‘rsatiladi.

79

Mustaqil ish bajarishda talaba o‘rganiyotgan mavzuning mohiyati va

mazmunini faqatgina asosiy matnda nazariy jihatdan yoritmasdan, balki mavzu

bo‘yicha amaliy ma’lumotlardan sxema, grafik, diagramma, jadvallar ko‘rinishida

tarqatma materiallar tayyorlashlari va ularni tahlil qilish talablari qo‘yilgan.

Chunki, har qanday mavzuning nazariy qismi amaliy topshiriqlar bilan

to‘ldirilganda dars samarasi yanada yuqori bo‘ladi

Shunday qilib, taqdimot tayyorlash, ilmiy loyiha va amaliy materiallar

foydalanish bir tomondan, ilmiy ishlarning yakuni sifatida, o‘z ustida ishlashlari,

izlanishlariga yakun yasasa, ikkinchi tomondan, ularni yanada yangi ishlarga

rag‘batlantiradi, dunyoqarashini rivojlanishi, o‘z faoliyatini aniq maqsadga

yo‘naltirishga, yanada chuqurroq bilim olish, o‘z ustida ishlashga, iqtisodiy

fikrlash, ilmiy izlanishga, fikrini mantiqiy izchillikda ham og‘zaki, ham yozma

ravishda bayon qilishga o‘rgatadi.

Mustaqil ishni bajarilishida talaba bu ishga ijodiy yondoshmog‘i lozim.

Talabalarni fanni mustaqil o‘zlashtirishlari uchun quyidagi talablar qo‘yilgan:

-bir mavzuni yoritishda talaba faqatgina ilmiy adabiyotlardan emas, balki ham

ilmiy maqolalar, ham axborot vositalari, ham internet tarmoqlaridan birgalikda

foydalanishi lozim;

-o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha rivojlangan davlatlar tajribalari qay darajada

ekanligiga e’tibor berilishi lozim;

-Ilmiy loyiha reja asosida va talab darajasida tayyorlangan bo‘lib, har bir reja

bo‘yicha talaba o‘z fikr mulohazalarini bayon etishi shart;

-mavzuni yoritishda keltirilgan statistik ma’lumotlar aniq va to‘g‘riligiga

ishonch hosil qilish uchun manbasi ko‘rsatilishi shart;

-Ilmiy loyiha tarzda (kompyuterda) yoziladigan bo‘lsa (A4 format qog‘oz,

chap-3 sm, yuqori-2sm, past-2,5 sm, o‘ng-1 sm va 14 shriftda, 1 interntervalda

yozilishi kerak) 14-15 betdan va taqdimot ko‘rinishida 10-15 slayddan iborat

bo‘lishi kerak, tarqatma materiallar esa 8-10tadan kam bo‘lmasligi lozim.

Mavzuni mustaqil o‘zlashtirish

Faning xususiyati, talabalarning bilim darajasi va qobiliyatiga qarab ishchi

o‘quv dasturiga kiritilgan alohida mavzular talabalarga mustaqil ravishda

o‘zlashtirish uchun topshiriladi. Bunda mavzuning asosiy mazmunini ifodalash va

ochib berishga xizmat qiladigan tayanch iboralar, mavzuni tizimli bayon qilishga

xizmat qiladigan savollarga e’tibor qaratish, asosiy adabiyotlar va axborot

manbalarini ko‘rsatish lozim.

Topshiriqni bajarish jarayonida talabalar mustaqil ravishda o‘quv

adabiyotlaridan foydalanib ushbu mavzu bo‘yicha Loyiha ishi, taqdimot va

slaydlar, keys stadilar tayyorlaydilar. Zarur hollarda (o‘zlashtirish qiyin bo‘lsa,

savollar paydo bo‘lsa, adabiyotlar yetishmasa, mavzuni tizimli bayon eta olmasa

va h.k.) o‘qituvchidan maslahatlar oladilar.

Mustaqil ishlarni baholash tartibi

Magistrantlarning reyting asosida baholash tizimida mustaqil ishning

bajarilishi yakuniy sinov sifatida xizmat qiladi. Albatta, mustaqil ishning talabalar

80

tomonidan bajarilish muddati, yozma yoki Ilmiy loyiha ishlariga qo‘yilgan talabga

qay darajada javob berilishi, tavsiya etilgan adabiyotlardan qanday foydalanganligi

baholash me’zonida nazarda tutiladi. Mustaqil ishning bajarilishini nazorat qilish

oraliq nazoratlarda olib boriladi. Mustaqil ishlarning baholash me’zoni

quyidagicha tashkil etish mumkin:

Barcha ta’lim yo‘nalishidagi talabalar uchun - oraliq nazoratga ishchi dastur

bo‘yicha maksimal 24(12/12) ball belgilangan bo‘lib, shundan mustaqil ta’lim

soatlarida bajargan ishlari, qilgan taqdimoti hamda Real sektor iktisodiyoti

bo‘yicha berilgan mustaqil ta’limni bajarishi uchun maksimal 10(5/5) ball hamda

mavzular bo‘yicha multimedialar tayyorlashi, slaydlar, ko‘rgazmali qurollar va

chizmalar tayyorlashdagi faoliyati, Oraliq nazorat uchun maksimal 34 ball

belgilangan.

Magistrant yuqori saviyada va mukammal yozgan mustaqil ishi bilan kafedra

tavsiyasiga binoan fakultet yoki oliy o‘quv yurti darajasida o‘tkaziladigan

talabalarning ilmiy-amaliy anjumanida ishtirok etishi mumkin.

Mustaqil ishlarning namunaviy mavzulari

1. O’lchamli iqtisodiy o‘sish va rivojlanishning matematik modellari.

2. Iqtisodiy o‘sish modellari asosida iqtisodiyotni tahlil qilish.

3. Iqtisodiy o‘sishning matematik modellari.

4. Iqtisodiy dinamika va uni modellashtirish.

5. Iqtisodiy o‘sishning keynsiancha modellari.

6. Iqtisodiy o‘sishning neoklassik modellari.

7. Jahon moliyavi-iqtisodiy inqirozi sharoitida yirik kompaniyalar indekslari

aksiyalarining bozor qiymati prognozi.

8. Global moliyaviy inqiroz sharoitida bank-moliya tizimi va ishlab chiqarish

korxonalari o‘rtasidagi bog‘lanishlar tahlili.

9. Kredit va qimmatbaho qog‘ozlar bozorlaridagi indekslar prognozi.

10. Fermer xo‘jaliklari faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar tahlili.

11. Paxtachilik mahsulotlarining tannarxini prognozlash.

12. Iste’mol bozorida narxlar indeksining prognozi.

13. Jahon bozorida talablarning o‘zgarishi prognozi.

14. Aholining ijtimoiy strukturasi prognozi.

15. Demografik jarayonlarni prognozlash.

16. Demografik jarayonlarni tahlil qilishda ekonometrik modellarni qo‘llash.

17. Aholi turmush darajasini tahlil qilish va prognozlash modellari.

18. Makroiqtisodiy jarayonlarni prognozlashda qo‘llaniladigan matematik

modellar.

19. Tovarlar, moliya va pul bozorlari tendensiyalari prognozi.

20. Bozor kon’yunkturasi o‘zgarishlarini tahlil qilish va prognozlash.

21. O’zbekiston aholisi strukturasining tahlili va prognozi.

22. Xizmat ko‘rsatish sohasining rivojlanish prognozi.

23. Iqtisodiyotda korrelyatsion-regression tahlil modellari.

24. Iqtisodiy tahlilda qo‘llaniladigan asosiy iqtisodiy-statistik modellar.

25. Iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘sishining turlari.

81

26. Barqarorlikni ekonometrik tadqiq etish.

27. Eng kichik kvadratlar usuli va ikki qadamli eng kichik kvadratlar usulini

makroiqtisodiyotning L.Kleyn dinamik modelini baholash natijalari misolida

taqqoslash.

28. Ekonometrik modellar parametrlarini aniqlashda “eng kichik kvadratlar

usuli” dan foydalanish uslubiyoti.

29. Ekonometrik tenglamalar tizimini baholash mezonlari.

30. Xarrod-Domarning birlashgan modeli.

TAVSIYA ETILAYOTGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. Abdullayev A.M., Abduraxmanov O.K., Zokirova N.K. Prognozirovaniye i

modelirovaniye natsionalnoy ekonomiki. Uchebnik. T.: Fan va texnologiya, 2010.

-575 str.

2. Abdullayev A.M. i dr. Prognozirovaniye texniko-ekonomicheskix

pokazateley. –T.: TGEU, 2008. – 452 s.

3. Antoxonova I.V. Metodы prognozirovaniya sotsialno-ekonomicheskix

protsessov. – U.: VSGTU, 2007. – 368 s.

4. Granberg I.G. Modelirovaniye i prognozirovaniye ekonomicheskix

protsessov. – M.: Finansы i statistika, 2007. – 368 s.

5. Xakimov T.X., Abdullayev O.M., Almuradov A.A. Ijtimoiy-iqtisodiy

jarayonlarni modellashtirish va prognozlash. O’quv qo‘llanma. – T.: TDIU. 2012. –

194 b.

Qo‘shimcha adabiyotlar

6. Xakimov T.X. Iqtisodiy o‘sishning matematik modellari. O’quv qo‘llanma.

T.: “Iqtisodiyot”, 2010. – 140 b.

7. Xakimov T.X., Almuradov A. “Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish

va prognozlash” fanidan o‘quv-uslubiy majmua. –T.:TDIU, 2013. – 230 b.

8. Shodiyev T.Sh. va boshqalar. Iqtisodiy-matematik usullar va modellar.

O’quv qo‘llanma. – T.TDIU, 2010. -195 b.

Internet saytlari:

9. www.lex.uz

10. www.gov.uz

11. www.uza.uz

12. www.ifmr.uz

13. www.ziyonet.uz

14. www.cbu.uz

15. www.stat.uz

82

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

“IJTIMOIY-IQTISODIY JARAYONLARNI MODELLASHTIRISH

VA PROGNOZLASH”

FANIDAN

GLOSSARIY

TOSHKENT - 2018

83

GLOSSARIY

Atamaning

o`zbek tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma`nosi

To’plam Cовокупность Population Bir xil tipda (toifada)gi

ijtimoiy xodisalarning faqat

darajalari bilan farqlanuvchi

belgilar.

Iqtisodiy

prognozlash

Экономическое

прогнозирование

Economic

forecasting

Bu iqtisodiy jarayonlarni

bilishning ilmiy usullari

xamda prognozlashning

barcha usul va yullari

yiqindisini qullash orqali

iqtisodiy prognozlarni ishlab

chiqishdir

Qonun Закон Law Bu ikki xodisa o’rtasidagi

ichki va zaruriy bog’lanishdir.

Qonun xodisalardagi muhim,

umumiy, zaruriy

takrorlanadigan

bog’lanishlarni ifodalaydi.

Masalan, qiymat qonuni

bo’yicha tovarlarning qiymati

unda mujassamlangan

ijtimoiy zaruriy mehnat bilan

aniqlanadi.

Qonuniyat

Закономерность Regularity Ko’pincha xodisalardagi

takrorlanish, ketma-ketlik,

izchillik va tartib tushuniladi.

Bu ketma-ketlik, izchillik

faqatgina u yoki bu tomonga

og’gan alohida

ko’rsakichlarning umumiy

to’plam o’rtasida o’zaro

eyishib ketishi natijasida

yuzaga keladi.

Iqtisodiy

aktivlar

Экономические

активы

Economic assets Iqtisodiy ob’ekt bo’lib, ular

institutsional birliklarning

mulki hisoblanadi, undan

egalik qilish yoki foydalanish

tufayli iqtisodiy manfaat

olinadi

Iqtisodiy

ko’rsatkich

Экономический

показатель

Index Ijtimoiy hayotdagi xodisa

va jarayonlarning

umumlashtirilgan tavsifini uni

miqdor va sifat ko’rsatkichlari

orqali ma’lum vaqt va joyda

84

o’rganish.

Iqtisodiy

model

Экономический

модел

Economic model

Iqtisodiy obektlarning

soddalashtirilgan nusxasi

Atributiv

belgi

Атрибутивный

признак

Qualitative

attribute

Son bilan

ifodalanmaydigan, bir-biridan

mazmunan va sifat jihatdan

farq qiluvchi belgilar.

Natijaviy

belgi

Результативный

признак

Efficient sign Omil belgi ta’sirida

o’zgarib turuvchi belgi.

Ko’rsatkich Показатель

Index Ijtimoiy hayotdagi xodisa

va jarayonlarning

umumlashtirilgan tavsifini uni

miqdor va sifat ko’rsatkichlari

orqali ma’lum vaqt va joyda

o’rganish.

Ko’rsatkichla

r tizimi

Система

показателей

The system of

statistic indexes

Ijtimoiy hayotning hamma

tomonlarini qamrab oluvchi

statistik ko’rsatkichlar

to’plami.

Mutlaq

miqdorlar

Абсолютные

величины

Absolute value U yoki bu ijtimoiy

xodisalarning miqdori va

hajmini ma’lum vaqtda,

ma’lum joyda tavsiflaydigan

ko’rsatkichlarga aytiladi.

Masalan, xo’jalik bo’yicha

chorva mollar soni, ishchilar

soni, ekin maydoni va shu

kabilar kiradi. Mutlaq

miqdorlar sanash, o’lchash,

hisob yo’li bilan hosil

qilinadi.

Reja План Plan Biror natijaga erishish

uchun oldindan belgilangan

shemaga asosan bosqichma

bosqich harakat qilish

jarayonidir

Prognoz Прогноз Prognosis Obektning ilmiy

asoslangan kelajakdagi holati

haqidagi va uniamalga

oshirish yullari

Prognozlash Прогнозирование Forecasting Ijtimoiy- iqtisodiy hodisa va

jarayonlarni rivojlanish

tendentsiyalari va o’zaro

bog’liqligini tahlil qilgan

holda kelajakdagi xolatini

baholashga yoki aytib

85

berishga aytiladi.

Modellash Моделирование Modelling

Umumiy

mutlaq

miqdorlar

Обобщающие

абсолютние

величины

Generalizing the

absolute values

O’rganilayotgan

to’plamning har bir birligini

emas, balki uning yig’indisini

ta’riflovchi miqdorlar

tushuniladi. Masalan,

guruhdagi jami studentlar

soni, fermer xo’jaligidagi jami

ekin maydoni, barcha

ishlovchilarning ish haqi fondi

va shu kabilar kiradi.

Nisbiy

miqdorlar

Относительный

показатели

Relative

performance

Ikki va undan ortiq mutlaq

miqdorlarni bir-biriga

taqqoslash natijasida olingan

umumlashtirilgan

ko’rsatkichlar

O’rtacha

miqdorlar

Средная величина Average value Bir xildagi va bir turdagi

hodisalarni o’zgaruvchan

belgilari asosida

umumlashtirib xarakterlovchi,

ta’riflovchi miqdorlar

Matematik

modellashtiris

h

Математическое

моделирование

Mathematical

modeling

Urganilayotgan jarayonlarni

matematik tenglamalar va

tengsizliklar kurinishida

ifodalash usulidir

Iqtisodiy

prognozlash

Экономическое

прогнозирование

Economic

forecasting

bu, iqtisodiy jarayonlarni

bilishning ilmiy hamda

prognozlashning barcha usul

va yollari yigindisini qullash

orqali iqtisodiy prognozlarni

ishlab chiqishidir.

Kuzatish Наблюдение Observation O’rganilayotgan hodisa va

jarayonlar to’g’risidagi

ma’lumotlarni ma’lum bir

yagona ilmiy-tashkiliy dastur

bo’yicha qayd qilishga va

to’plash

Exspert usuli Экспертный метод Expertise method Bu usul boshlangich

ahborotlarni yigish (anketa,

intervyu) va ularni tahlil

qilishga asoslanadi

Hisobot Отчет Report Kuzatishning asosiy shakli

bo’lib, u barcha korxona va

tashkilotlar faoliyati haqidagi

boshlang’ich ma’lumotlarni

to’plash uchun imkoniyat

86

yaratadi

Uzluksiz

kuzatish

Непрерывный

мониторинг

Continuous

monitoring

Hodisalar ro’y berishi

bilanoq qayd qilinadigan

kuzatish

Bir yo’la

kuzatish

Отслеживание

Одноразовый

Tracking

Disposable

Birorta masalani echish

uchun o’tkazilgan kuzatish

Yoppasiga

kuzatish

Сплашной

наблюдение

Continuous

monitoring

To’plam birliklarining

barchasini kuzatish

Qisman

kuzatish

Несплашной

наблюдение

Partial

supervision

O’rganilayotgan to’plam

birliklarining bir qismi

kuzatishga jalb qilish

Anketa orqali

kuzatish

Анкетные

наблюдение

The personal

observation

Savollar yozilgan varaqalar

kuzatish birliklariga tarqatilib,

ular to’ldirilgandan so’ng

yig’ishtirib olish va

umumlashtirish

Monografik

tasvirlash

Описывают

монографию

Describe the

monograph

To’plamning bir bo’lagini

har tomonlama va chuqur

o’rganish

Tanlab

kuzatish

Выбричние

наблюдение

Selective

observation

Bosh to’plamdan bir

qismini tanlab olib tekshirish

Reprezentativ

xato

Ошибки

репрезентативности

Representative

error

Tanlab olingan to’plamda

bosh to’plamning muhim

xususiyatlari namoyon

bo’lishi

Bevosita

kuzatish

Непосредственное

наблюдение

Direct

observation

Kuzatuvchi

o’rganilayotgan to’plam

birliklarini birma-bir ko’rib,

sanab, tortib va o’lchab, keyin

ro’yxatdan o’tkazish

Hujjatli

kuzatish

Документальный

наблюдение

Documentary

observation

Kerak bo’lgan ma’lumotlar

faqat maxsus hujjatlardan

olish

Savol-javob

usulida

kuzatish

Метод Вопрос ответ,

наблюдение

Method FAQ,

observation

Kuzatilayotgan shaxslarga

savollar berilib, olingan

javoblar kuzatish varaqasiga

yozish

Kuzatish

dasturi

Программа

наблюдение

Monitoring

program

Kuzatish davomida

yig’ilishi kerak bo’lgan

savollar yoki qayd qilinishi

lozim bo’lgan belgilar va

ko’rsatkichlar ro’yxati

Kuzatish

ob’ekti

Объект наблюдения The object of

observation

Tekshirish o’tkaziladigan

hodisa va jarayonlar yig’indisi

87

yoki statistik ma’lumotlar

qayd qilinadigan aniq chegara

miqdori

Kuzatish

birligi

Единица

наблюдения

The observation

unit

Hisob asosi yoki

kuzatishda qayd qilish

belgisiga ega bo’lgan birlik

Kuzatish

formulyari

Формуляр Tracking Form Berilgan savollarga

olingan javoblar to’ldirilgan

hujjat

Tasodifiy

xatolar

Случайные ошибки Random errors Qayd qilish xatolari bo’lib,

ular so’roq o’tkazuvchilar

yoki qayd qiluvchilar

tomonidan qilinishi mumkin

Muntazam

xatolar

Систематические

ошибки

Systematic errors Doimo bir yo’nalishda

bo’ladigan xatolar

Intervyu usuli Метод интервью Method interview Prognoz qiluvchining

ekspert bilan buladigan

suxbatini tahmin qiladi.

Vaqtli

qatorlar

Ряды динамики Time series Ijtimoiy hodisa va

jarayonlarning vaqt bo’yicha

o’zgarishini tavsiflovchi

sonlar qatoriga aytiladi.

Dinamika

qatorlarining

darajalari

Уровень ряда

динамики

The level of a

number of

speakers

Ijtimoiy hodisalarning

sonini, hajmini, miqdorini

vaqt bo’yicha o’zgarishini

o’zida aks ettiradi va ular

mutlaq, nisbiy va o’rtacha

miqdorlarda ifodalanadi.

Paytli

dinamika

qatorlari

Моментные ряды

динамики

Moment time

series

Qatorlari o’rganilayotgan

hodisa va jarayonlarni ma’lum

bir aniq payt (moment)ga

holatini ifodalaydi, aks

ettiradi.

Davriy

dinamika

qatorlari

Интервальные ряды

динамики

Interval time

series

Hadlar davr oralig’i

(interval)da beriladi. Masalan,

bir oy (yoki yil) da ishlab

chiqarilgan mahsulot, sotilgan

tovarlar hajmi, ekilgan er

maydoni va h.k.

88

ILOVALAR

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM

VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

“IJTIMOIY-IQTISODIY JARAYONLARNI MODYELLASHTIRISH VA

PROGNOZLASH”

FANINING ISHCHI O’QUV DASTURI

Ta’lim sohasi: 230 000 – Iqtisod

Mutaxassislik: 5A230102 – Iqtisodiyot (Tarmoq va sohalar)

Umumiy o’quv soati – 130 soat

Shu jumladan:

Ma’ruza – 36 soat (1-semestr 36 soat)

Amaliy mashg’ulotlar – 18 soat (1-semestr 18 soat)

Laboratoriya – 18 soat (1-semestr 18 soat)

Mustaqil ta’lim soati – 58 soat (1-semestr 58 soat)

Toshkent - 2018

TASDIQLANDI

O’quv ishlari bo’yicha prorektor

__________________ I. Qo’ziyev

2018 yil “___” ______________

89

Fanning ishchi o‘quv dasturi O’zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus

ta’lim vazirligi 201__ yil “___” _____dagi ___ -sonli buyrug‘i (buyruqning ___ -

ilovasi) bilan tasdiqlangan “Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va

prognozlash” fani dasturi asosida tayyorlangan.

Fanning ishchi dasturi Toshkent moliya instituti Kengashining 201__ yil

“___” ______________ dagi “___” -sonli bayoni bilan tasdiqlangan.

Tuzuvchilar:

Erxonova M.A. “Iqtisodiyot nazariyasi” kafedrasi katta oqituvchisi, PhD.

Taqrizchilar:

A.X.Ayubjanov TDIU, “Statistika” kafedrasi mudiri i.f.n., dotsent

Z.Toshmatov TMI, “Statistika va informatsiyalash” kafedrasi i.f.d.,

prof.

“Iqtisodiyot nazariyasi”

kafedrasi mudiri:

2018 yil “______” ______________ ___________ X.Asatullaev

(imzo)

Magistratura bo’limi boshlig’i:

2018 yil “_____” _____________ ___________ U.Ortiqov

(imzo)

90

1. O’quv fani o‘qitilishi bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar

Mamlakatimizda tarkibiy islohotlar va iqtisodiyotni modernizatsiya-lashni

yanada chuqurlashtirish, uning ko‘lamini kengaytirish, xorijiy investitsiyalarni jalb

qilish uchun zarur sharoitlarni yaratish ustuvor vazifalarimizdan biridir.

Ushbu maqsadga erishish uchun fan, magistrantlarda nazariy bilimlar, amaliy

ko‘nikmalalar, iqtisodiy hodisa va jarayonlarga uslubiy yondashuv hamda ilmiy

dunyoqarashini shakllantirish vazifalarini bajaradi.

- jamiyat hayoti taraqqiyotining uzoq va o‘rta muddatli prognozlarini amalga

oshirish yo’nalishlari orqali iqtisodiy samaradorlik, texnikaviy siyosat va ijtimoiy-

iqtisodiy qarorlar qabul qilish to’g’risida tasavvurga ega bo’lishi;

- iqtisodiyotda barqaror o‘sish sur’atlari ta’minlash, investitsiya va biznes

muhitini yanada yaxshilash, milliy manfaatlarimiz uchun eng qulay tarzda jahon

iqtisodiyotiga integratsiyalashish, iqtisodiy faollik darajasini oshirish kabi

ko‘rsatkichlarni tahlil etish asosida kelajak davr uchun prognozlar tuzishni bilishi

va ulardan foydalana olishi; - davlat tomonidan amalga oshiriladigan makroiqtisodiy siyosat: inflyatsiya

sur’atlarining jilovlanishi, davlat budjeti taqchiligini oldini olish, investitsiyalar

ko‘lamining oshishi, tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishni kengaytirishga ta’sir

qilivchi omillar samaradorligini tahlil qilish va baholash ko’nikmalariga ega

bo’lishi kerak.

2. Ma’ruza mashg‘ulotlari

1- jadval

№ Ma’ruzalar mavzulari

Dars

soatlari

hajmi

1-semestr

1. Ijtimoiy - iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va

prognozlash faniga kirish 2

2. Boshqaruv jarayonida matematik modellashtirishning

ahamiyati va modellashtirish ob’ektlarining tahlili 4

3. Modellashtirish turlari 4

4. Prognozlash turlari 4

5. Vaqtli qatorlar va ularning taxlili. Modellashtirish

ekstrapolyatsiyasi 4

6. Prognozlashning ekspert usullari 4

7. Prognozlashnig statik va dinamik modellari 4

8. Aholi turmush darajasi va demografik jarayonlarni

prognozlash 6

9. Prognozlashning ekonometrik modellari, ularning

adekvatligi, ishonchliligi va sifati 4

91

10. Ekologik-iqtisodiy prognozlash (global rivojlanish

prognozi) 4

1- semestr bo‘yicha jami 40 soat

Ma’ruza mashg‘ulotlari multimedia qurulmalari bilan jihozlangan auditoriya-

larda o‘tiladi.

3. Amaliy mashg‘ulotlar

2- jadval

№ Amaliy mashg‘ulotlar mavzulari

Dars

soatlari

hajmi

3-semestr

1. Ijtimoiy - iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va

prognozlash faniga kirish 2

2. Boshqaruv jarayonida matematik modellashtirishning

ahamiyati va modellashtirish ob’ektlarining tahlili 4

3. Modellashtirish turlari 4

4. Prognozlash turlari 4

5. Vaqtli qatorlar va ularning taxlili. Modellashtirish

ekstrapolyatsiyasi 6

6. Prognozlashning ekspert usullari 4

7. Prognozlashnig statik va dinamik modellari 4

8. Aholi turmush darajasi va demografik jarayonlarni

prognozlash 6

9. Prognozlashning ekonometrik modellari, ularning

adekvatligi, ishonchliligi va sifati 4

10. Ekologik-iqtisodiy prognozlash (global rivojlanish

prognozi) 2

1- semestr bo‘yicha jami 40 soat

Amaliy mashg‘ulotlar multimedia qurulmalari bilan jihozlangan auditoriyada

bir guruhga bir o‘qituvchi tomonidan o‘tkazilishi lozim. Mashg‘ulotlar faol va

interfaol usullar yordamida o‘tilishi, mos ravishda munosib pedagogik va axborot

texnologiyalar qo‘llanilishi maqsadga muvofiq. “Keys-stadi” texnologiyasi

ishlatiladi, keyslar mazmuni o‘qituvchi tomonidan belgilanadi. Ko‘rgazmali

materiallar va axborotlar multimedia qurulmalari yordamida uzatiladi.

92

4. Mustaqil ta’lim

3- jadval

№ Mustaqil ta’lim mavzulari

Dars

soatlari

hajmi

3-semestr

1. Prognozlashning oldidagi muammolar. 4

2. Prognozli axborotlar ularni funksional belgisiga qarab

tasniflash. 4

3. Milliy hisoblar tizimini mohiyati. 4

4. Iqtisodiy ko‘rsatkichlarni tasniflash. 4

5. Prognozlashni ekspert usuli. 4

6. Prognozlashni ekstropolyatsiya usuli. 4

7. Matematik modellashtirish usullari. 4

8. Tarmoqlararo dinamik balans modeli. 4

9. Makroiqtisodiy prognozlash modellari. 4

10. O’zbekistonda ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi holatini

prognozlash. 4

1- semestr bo‘yicha 40 soat

Mustaqil o‘zlashtiriladigan mavzular bo‘yicha talabalar tomonidan referatlar,

loyiha ishi tayyorlanadi va ularni taqdimoti tashkil qilinadi.

5. Fan bo‘yicha talabalar bilimini baholash va nazorat qilish me’zonlari

Baholash

usullari

Ekspress testlar, yozma ishlar, og‘zaki so‘rov, prezentatsiyalar.

Baholash

mezonlari

86-100 ball «a’lo»

“Ijtimoiy sohani indikativ rejalashtirish” fani mashg’ulotlari jami

mavzulari bo’yicha har tomonlama chuqur va mukammal bilimga

ega. Nazariy va amaliy mashg’ulotlarda «Ijtimoiy sohani indikativ

rejalashtirish» faoliyati bilan bog’liq masalalar bo’yicha xulosa va

qaror qabul qila oladi, mustaqil mushohada yurita oladi, amalda

qo’llay oladi, mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi, tasavvurga

ega.

71-85 ball «yaxshi»

Fan mashg’ulotlari jami mavzulari bo’yicha to’la bilimga ega.

Mashg’ulotlarda «Ijtimoiy sohani indikativ rejalashtirish» faoliyati

bilan bog’liq masalalar bo’yicha mustaqil mushohada yurita oladi,

93

amalda qo’llay oladi, mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi,

tasavvurga ega.

55-70 ball«qoniqarli»

Fan mashg’ulotlari jami mavzulari bo’yicha koniqarli bilimga ega.

Amaliy mashg’ulotda «Ijtimoiy sohani indikativ rejalashtirish»

faoliyati bilan bog’liq masalalar bo’yicha mohiyatini tushuntira oladi,

aytib beradi, tasavvurga ega .

0-54 ball«qoniqarsiz»

Fan mashg’ulotlari jami mavzulari bo’yicha koniqarsiz bilimga

ega. Amaliy mashg’ulotda «Ijtimoiy sohani indikativ rejalashtirish»

faoliyati bilan bog’liq masalalar yuzasidan aniq tasavvurga ega emas,

bilmaydi.

Reyting baholash turlari

Maks

ball

O’tkazish

vaqti

Oraliq nazorat: 34

ma’ruza mashg‘ulotlarda faolligi,

muntazam ravishda konspekt yuritishi

uchun

4

Semestr

davomida

Mustaqil ta’lim topshiriqlarining o‘z

vaqtida va sifatli bajarilishi 10

Birinchi oraliq nazorat yozma ish (ma’ruza

mashg‘ulot o‘qituvchisi tomonidan qabul

qilinadi).

10 10-hafta

Ikkinchi oraliq nazorat yozma ish (ma’ruza

mashg‘ulot o‘qituvchisi tomonidan qabul

qilinadi).

10 17-hafta

Joriy nazorat: 36

amaliy mashg‘ulotlarda faolligi, muntazam

ravishda konspekt yuritishi uchun 16

Semestr

davomida

Joriy nazorat 2 bosqichda amalga oshiriladi.

Birinchi bosqich, 10 ball-magistrant yakka

tartibda topshiriqlar oladi va himoya qiladi.

Ikkinchi bosqich, 10 ballmagistrantlar

kichik guruhlarga bo‘linadi (har bir guruhda

talabalar soni 5-7 tagacha bo‘lishi mumkin),

har bir guruhga alohida topshiriqlar beriladi

va himoya qabul qilinadi. Topshiriqlar har

darsda magistrantlarga biriktiriladi.

Guruhning faolligi, berilgan topshiriqni

nazariy va amaliy jihatdan yoritilishi,

xulosalarning mantiqiy bog‘liqligi, kreativ

mulohazalarning mavjudligi, huquqiy-

normativ hujjatlarni bilishi va boshqa

talablarga mosligi hisobga olinadi.

20

Semestr

davomida

94

Guruhdagi har bir magistrantga 0-10

oralig‘ida bir xil ball qo‘yiladi.

Yakuniy nazorat 30 20 hafta

Yozma ish 30

JAMI 100

6. Asosiy va qo‘shimcha o‘quv adabiyotlar hamda axborot manbaalari

Asosiy adabiyotlar

1. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar

strategiyasi to‘g‘risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7

fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.

2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 18.04.2017 yildagi “Ijtimoiy-

iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish, mamlakatni modernizatsiya qilish, inson

huquq va erkinliklarining ishonchli himoyasini ta’minlashda prokuratura

organlarining rolini kuchaytirish to‘g‘risida” PF-5019-son Farmoni

3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan

birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.

4. Mirziyoyev Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy

javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –

Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b.

5. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini

birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.

6. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –

yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU,

2017. – 48 b.

7. Xaydarov M.T., Ashurova D.S. Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni

prognozlashtirish. O’quv qo’llanma-T.:TDIU, 2007 yil – 180 b.

8. Ishmuhamedov A.E. «O’zbekiston milliy iqtisodiyoti» Darslik. – T.: TDIU,

2006, - 320 b.

9. Xaydarov M.T., Ashurova D.S. Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni

prognozlashtirish. O’quv qo’llanma-T.:TDIU, 2007 yil – 180 b.

10. Xaydarov M.T., Ashurova D.S., Abdullayeva M. «Ijtimoiy-iqtisodiy

rivojlanishni prognozlashtirish» fanidan Keys-stadiy va masalalar to‘plami.T.: TGEU

2006 y– 280 b.

Qo‘shimcha adabiyotlar

11. Государственное регулирование рыночной экономики. Учебник. 2-е

изд. Доп. перераб. Под обшей редаксий д.е.н. В.И.Кушлина. - М.: РАГС,

2005,- 828с.

12. Прогнозирование и планирование экономики: Учебник. / Г.А.

Кондаурова (и др.); под. общ. ред. Г.А. Кондауровой, В.И.Борисевича. – Мн.:

Современная школа, 2005. – 476 с.

95

13. Xaydarov M.T., Ashurova D.S. «Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni

prognozlashtirish» fanidan ta’lim texnologiyasi, T. 2006 y, 312 b.

14. Berkinov B.B., Ashurova D.S., Abdullayeva M.K. Mintaqalarni ijtimoiy-

iqtisodiy rivojlantirishini prognozlash. O’quv qo‘llanma. T.: TDIU, 2011.-150 b.

15. Xodiyev B.Yu, Bekmurodov A.Sh, G’ofurov U.V. O’zbekiston

Respublikasi Prezidentining «Asosiy vazifamiz - Vatanimiz taraqqiyoti va

xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir» nomli ma’ruzalarini o‘rganish

bo‘yicha O’quv-uslubiy majmua. Toshkent: Iqtisodiyot, 2010. -331 bet.

16. Xaydarov M.T., Ashurova D.S. «Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni

prognozlashtirish» fanidan o‘quv uslubiy majmua, T. 2006 y, 302 b.

17. Irmatov M.M, Xaydarov M.T. «Ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishni

prognozlashtirish» O’quv qo‘llanma T.: TDIU 2004 yil.12-31b.

Internet saytlari

18. www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi hukumati portali.

19. www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari

milliy bazasi.

20. www.mineconomu.uz – O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi

sayti.

21. www.cer.uz – Iqtisodiy tadqiqotlar markazi sayti.

22. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi sayti.

23. www.exponenta.ru – Iqtisodiy-matematik modellashtirish bo‘yicha

Rossiya Federatsiyasi sayti.

96

TARQATMA MATERIALLAR

1. AMALIY MASHG‘ULOTLARNI O’QITISH TEXNOLOGIYALARI

1-Mavzu: Ijtimoiy - iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va

prognozlash fani-ning predmeti, maqsad va vazifalari

1- amaliy mashg‘ulot savollari

1. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash fanining

mazmun-mohiyati, predmeti, maqsadi va asosiy vazifalari Ijtimoiy soha

iqtisodiyotining mazmuni va tarkibi.

2. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash fanining

asosiy obekti.

3. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlashning asosiy

usullari va metodologik asoslari

4. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash fanining

boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi

Qo‘llaniladigan pedagogik texnologiyalar: Blits-so’rov usuli, “Ekspert

so’rovi” usuli, “O’ylang-Juftlikda ishlang-Fikr almashing” texnikasi”

1-Ilova

Blits-so’rov usuli

Blits-so’rov savollari:

1. Ijtimoiy iqtisodiy jarayon tushunchasini ta'riflang?

2. Modellashtirish bosqichlarini sanab beringt?

3. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash asosiy

vazifalari nimalardan iborat?

4. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlashning

asosiy usullari qayd eting?

2- Ilova

O’quv vazifalari:

1- Ekspert varag’i

1. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti modelining mohiyati

2- Ekspert varag’i

1. Modellar va prognozlarning iqtisodiyotni rivojlanishidagi o’rni

3-Ekspert varag’i

1. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida ijtimoiy sohaning o’rni

97

3-Ilova

“O’ylang-Juftlikda ishlang-Fikr almashing” texnikasidan foydalangan holda

guruhlarda ishni tashkil etish jarayonining tuzilishi

1. O’qituvchi savol va topshiriq beradi: oldin o’ylab chiqish, so’ng qisqa

javoblar yozish tartibida.

2. Talabalar juftliklarga bo’linib, bir-biri bilan fikr almashadilar va ikkala

javobni mujassam etgan umumiy javobni ishlab chiqishga harakat qiladilar.

3. O’qituvchi bir necha juftliklarga o’ttiz sekund davomida auditoriyaga o’z

ishining qisqa yakunini ifodalab berishini taklif qiladi.

4-Ilova

Guruhlar faoliyatini baholash jadvali

Har bir guruh boshqa guruhlarni so’zga chiqishlarni baholaydi. Mezonlar

bo’yicha ballarni jamlaydi. (har bir mezon bo’yicha maksimal baholash balli - 5

ball)

Guruhlar Javoblarning

aniqligi

Ko’rgazmaliligi Ommaviyligi

(guruh

a’zolarining

faolligi)

Ballarning

umumiy

summasi

1

2

3

5-Ilova

Umumiy hisobot va baho

Guruhlar Guruhlarning umumiy ballari

1 2 3 4

1 -

2 -

3 -

Umumiy ballar summasi

98

Bahosi (5 ga bo’lingan

ballarning umumiy

summasi)

6-Ilova

Faollashtiruvchi savollar:

1. Ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozni ta'riflang?

2. Modellashtirish bosqichlari nimalardan iborat?

3. Prognozlashni qanday usullari mavjud?

4. Ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash fanining

asosiy vazifalari nimalardan iborat?

5. Ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni modellashtirishning iqtisodiyot tarmoqlarini

rivojlantirishdagi o’rni nimadan iborat?

7-Ilova

Mustaqil ishlash uchun topshiriqlar

1. Ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlashning maqsad

va vazifalari

2. Ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlashga bo’lgan

talab

3. Modellashtirish va prognozlash tushunchasini tariflang?

4. Ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash faning

iqtisodiy fanlar bilan aloqasi?

5. Ijtimoiy va iqtisodiy soha tizimi nimadan iborat?

6. O’zbekistonda ijtimoiy iqtisodiy sohani rivojlantirishdagi asosiy vazifalar

nimadan iborat?

99

3-4. Mavzular . Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va

prognozlash asoslari va turlari

Amaliy mashg‘ulot savollari

1. Modellashtirishning asosiy tushunchalari va vazifalari. Modellashtirish

bosqichlari

2. Prognozlash, uning vazifalari va tamoyillari. Prognoz turlari.

3. Prognozlashning vaziyatli taxlilida mantikiy usullar: “SWOT” taxlil usuli,

analitik yozishma usuli, ssenariy usuli, maksadli daraxt usuli.

4. Prognoz natijalari haqqoniyligini statistik mezonlar orqali baholash.

Qo‘llaniladigan pedagogik texnologiyalar: Blits-so’rov usuli, “Ekspert

so’rovi” usuli, “Zig-zag” usuli

Blits-so’rov usuli

O’quv vazifalari

1-Ekspert varag’i

1. Modellashtirish bosqichlarini tavsiflang.

2-Ekspert varag’i

1. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida ijtimoiy iqtosodiy

tarmoqlarida modellashtirish va prognozlashning ahamiyati nimalarda namoyon

bo’ladi? Ijtimoiy soha taraqqiyotini ta’minlashga doir prognozlarini guruhlarga

ajrating.

3-Ekspert varag’i

1. Ijtimoiy sohaga doir davlat dasturlarining mavjud ijtimoiy me'yorlarga

moslashuvchanligi, kishilarning qarashlarida, o’z ehtiyojlarini anglashlarida

zarur o’zgarishlar yasashga qobilligini asoslang. Misollar keltiring.

4-Ekspert varag’i

1.Ijtimoiy islohotlarni amalga oshiruvchi mutasaddi tashkilotlar va idoralar

hamda mahalliy aholi manfaatdorligini ta'minlash strategiyasini izohlang.

Ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishda ijtimoiy soha taraqqiyotini ta’minlashga

asos yaratuvchi tashkilotlarning ijtimoiy islohotlarni barcha bosqichlarida

uzluksiz ishtirokini o’rganing. Buni izohlab bering va misollar keltiring.

100

Zig-zag usuli

2-Ilova

Zig-zag usulining qo’llanilishi

1. Ekspert varag’ining savollariga guruhning har bir talabasi o’quv

materialidan zarur malumotlarni topadi.

2. “Ekspertlar uchrashuvi”-turli guruhlarda bir xil materialni o’rganayotganlar

o’zaro uchrashadi, ekspert sifatida malumotlarni almashadi,o’z savollariga

birgalikda javob topadi va bu ma’lumotlarini o’z guruhlaridagi talabalarga

qanday qilib yetkazish kerakligini rejalashtiradi.

3. “Ekspertlar” o’z guruhlariga qaytim ma’lumotlarni tushuntiradi.

4. Bir-biriga savollar berib, bir-birlarining bilimlarini baholaydi.

3-Ilova

Guruhlar faoliyatini baholash jadvali

Har bir guruh boshqa guruhlarni so’zga chiqishlarni baholaydi. Mezonlar

bo’yicha ballarni jamlaydi. (har bir mezon bo’yicha maksimal baholash balli - 5

ball)

Guruhlar Javoblarning

aniqligi

Ko’rgazmaliligi Ommaviyligi

(guruh

a’zolarining

faolligi)

Ballarning

umumiy

summasi

1

2

3

4-Ilova

Umumiy hisobot va baho

Guruhlar Guruhlarning umumiy ballari

1 2 3 4

1 -

2 -

3 -

Umumiy ballar summasi

Bahosi (5 ga bo’lingan

ballarning umumiy

summasi)

101

5-Ilova

Iqtisodiy modellar yordamida quyidagilar aniqlanadi:

Prognozlashtirish modelini tuzishning 3 ta bosqichi bor:

1- босқич:

2- босқич:.

3- босқич

1.

2.

3.

Iqtisodiy–ijtimoiy izlanishda qo’laniladigan matematik apparat iqtisodiy-matematik

modellashtirish deyiladi.

Model – bu iqtisodiy–ijtimoiy xolatining soddalashtirilgan shemasidir. Modelda berilgan

jarayonga ta’sir etuvchi barcha omillar ularning ta’sir bo’yicha submodellar tariqasida yagona

model tarkibiga kiritiladi.

102

5-Mavzu. Vaqtli qatorlar modeli prognozlashning instrumentidi

1. Vaqtli qatorlar va ularning tahlili.

2. Ijtimoiy iqtisodiy ko‘rsatkichlarini vaqt qatorlari modellari asosida prognozlash.

3. Trend turlarini tanlash muammolari va ularni echish usullari.

4. Prognozlashni ekstropolyasiya usuli.

(“Tafakkur xaritasi” texnologiyasi o’tilgan darslarni takrorlashda yaxshi

natija beradi.).

Vazifa: Quyida “Tafakkur xaritasi” keltirilgan

Xaritada ekonometrik modellarning nomlari sanab o’tilgan.

Sizning vazifangiz rasmni to’ldirib, tafakkur xaritasidagi har bir

modellashtirish turining bosqichlarini yozib chiqishdan iborat.

Avtoregressi

ya

SARIMA Siljuvchi o’rta

qiymat usuli

Eksponensial

silliqlash

Trend

Ekonometrik

modellar

Avtoregressiya

SARIMA Siljuvchi o’rta

qiymat usuli

Eksponensial

silliqlash

Trend

Ekonometrik

modellar

103

Oddiy regressiya. Funktsional va statistik modellar. Ishonch va bashorat

oraliqlari

Usul: Venn diagrammalari:

1-vazifa: funktsional (A) va statistik (B) modellarning ta’rifini yozing,

misollar keltiring. Ularning o’xshash va farqli tomonlarini ko’rsating.

2-vazifa: ishonch (A) va bashorat (B) oraliqlarini hisoblash formulalarida

qatnashuvchi miqdorlarni sanab o’ting; ularning o’xshash va farqli tomonlarini

ko’rsating.

«Aqliy hujum» metodining asosiy qoidalari:

1. Olg‘a surilgan fikr va g‘oyalar tanqid ostiga olinmaydi va baholanmaydi;

2. Taklif qilinayotgan fikr va g‘oyalar qanchalik fantastik va antiqa bo‘lsa

ham, uni baholashdan o‘zingizni tiying!

3. Tanqid qilmang – hamma bildirilgan fikrlar bir xilda bebahodir.

4. Fikr bildirilayotganda bo‘lmang!

5. Maqsad – fikr va g‘oyalar sonini ko‘paytirish.

6. Qanchalik ko‘p fikr va g‘oyalar bildirilsa, shunchalik yaxshi. YAngi va

bebaho fikr va g‘oyaning vujudga kelish ehtimoli paydo bo‘ladi.

7. Agar fikrlar qaytarilsa asabiylashmang va hayron bo‘lmang.

8. Bu muammo faqatgina ma’lum usullar yordamidagina hal bo‘lishi mumkin,

deb o‘ylamang.

9. Fikrlar «hujumi»ni o‘tkazish vaqti aniqlanadi va unga qat’iyan rioya

qilinishi shart.

“T-sxema-texnikasi”

Bu texnologiya murakkab, ko’p tarmoqli, muammo xarakteridagi mavzuli

ma'ruza mashg’ulotlarining yakunida qo’llaniladi. Talabalarda tanqidiy, tahliliy,

mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga, hamda o’z g’oyalari va fikrlarini yozma yoki

og’zaki bayon etish, ularni himoya qilishga imkoniyat tug’diradi.

Vaqtli qatorlarni taxlil qilish

ko’rsatkichlari

1.

2.

3.

104

1-Ilova

Guruhlar faoliyatini baholash jadvali

Har bir guruh boshqa guruhlarni so’zga chiqishlarni baholaydi. Mezonlar

bo’yicha ballarni jamlaydi. (har bir mezon bo’yicha maksimal baholash balli - 5

ball)

Guruhlar Javoblarning

aniqligi

Ko’rgazmaliligi Ommaviyligi

(guruh

a’zolarining

faolligi)

Ballarning

umumiy

summasi

1

2

3

Trend

modelini

baholovchi

ko’rsatkichla

r

Ekstrapolyatsiya usuli yordamida taxlil qilish va baholash

1 2 3

105

2-Ilova

Umumiy hisobot va baho

Guruhlar Guruhlarning umumiy ballari

1 2 3 4

1 -

2 -

3 -

Umumiy ballar summasi

Bahosi (5 ga bo’lingan

ballarning umumiy

summasi)

3-Ilova

Faollashtiruvchi savollar:

1. Vaqtli qatorlar va ularning tahlil qilish ko‘rsatkichlarini sanab o‘ting

2. Ijtimoiy iqtisodiy ko‘rsatkichlarini vaqt qatorlari modellari asosida prognozlash

axamiyati nimadan iborat.

3. Trend turlarini tanlash muammolari qanday xal qilinadi.

4. Prognozlashni ekstropolyasiya usuli axamiyati va olingan natijalar qanday

baxolanadi.

6 -Mavzu. Prognozlashning ekspert usullari

1. Ekspert usuli xakida tushuncha

2. Ekspertlarni savolga tayyorlash jarayoni

3. Ekspert guruhlarini tuzish

4. G‘oyalarni «kollektiv generatsiyalash» usuli

5. Delfi usuli

6. Ekspert baholashning boshqa usullari

106

Prognozlashning ekspert usuli.

Prognoz qilish usullarining turkumlanishi

Тахлилий

усуллари

Сценарийлар

тузиш

Ғояни

жамоавий

генерациялаш

усули “Дельфи” усули

Экспонен-

циал

силлиқлаш

Имитациявий

Прогноз қилиш усуллари

Формаллаштирилган Интуитив

Индивидуал

экспертлар

бахолари

Жамоавий

экспертлар

бахолари

Экстропол-

яциялар

усули

Моделлашти

риш усуллари

Энг кичик

квадратлар

Балансли

Prognozlash qilinadigan voqea, jarayonning xususiyatlariga qarab qo‘llaniladigan usul

samaradorligi ham o‘zgarib boradi. Prognoz uchun asosiy zarur omil- axborot, unga qo‘yilgan

to‘g‘rilik, to‘liqlik va ishonchlilik kabi talablar bajarilishi prognoz qilinishi yengillashtiradi va

prognoz haqiqatga yaqin bo‘ladi.

Интервью

Комиссиялар

усули

Сирпанувчи

ўртача

катталиклар

Меъёрий

Прогнозлашнинг асосий усуллари

Эксперт усуллари Экстраполяция усуллари

Математик моделлаштириш усуллари

107

Prognozlashning ekspert usuli.

3 – savol. Prognozlashning ekstropolyasiya usuli.

Эксперт усули

Интервю усули прогноз

қилувчининг эксперт билан

бўладиган суҳбатини тахмин

қилади ва шунга кўра

объектнинг перспектив

тараққиётига оид саволлар

қўяди. Бундай баҳолаш

субъектив бўлиб суҳбат

ўтказилаётган экспертнинг

маҳоратига боғлиқ.

Ekspert jamoasi yordami bilan prognozlashni yo‘lga qo‘yishi uchun asosan quydagilarga e’tibor

berishi lozim:

- malakali ekspert guruhlarni shakllantirish;

- ekspertizalarni tayyorlash va o‘tkazish;

- olingan hujjatlar yordamida statistik hisoblashlarni o‘tkazish;

Интервью усули Аналитик – эксперт баҳолаш

усули

Аналитик – эксперт усулида

эксперт барча маълумотлардан

фойдаланади ва ҳодиса,

жараённи етарлича яхши

ўрганиши учун вақт етарли

бўлади.

Экстрополяция усули муайян жараённинг жорий давр хусусиятларини сақлаган ҳолда

келгуси даврда омилар ўзгариши ва уларнинг таъсир улушларини ҳисобга олиб, динамик

қаторларни кейинги даврлар учун кенгайтириш ёки тренд йўналишини келгуси даврлар учун

айтиб беришдир.

Динамик қаторлар иккита унсурдан ташкил топган:

Даврлар(йиллар): Yt Yt+1 Yt+2 ...... Yt+n

Миқдорлар: Qt Qt+1 Qt+2 ...... Qt+n

108

Ijtimoiy – iqtisodiy prognozlashtirishda “Delfi” usuli

1-Ilova

Guruhlar faoliyatini baholash jadvali

Har bir guruh boshqa guruhlarni so’zga chiqishlarni baholaydi. Mezonlar

bo’yicha ballarni jamlaydi. (har bir mezon bo’yicha maksimal baholash balli - 5

ball)

Guruhlar Javoblarning

aniqligi

Ko’rgazmaliligi Ommaviyligi

(guruh

a’zolarining

faolligi)

Ballarning

umumiy

summasi

1

2

3

2-Ilova

Umumiy hisobot va baho

Guruhlar Guruhlarning umumiy ballari

1 2 3 4

1 -

2 -

3 -

Umumiy ballar summasi

Bahosi (5 ga bo’lingan

ballarning umumiy

summasi)

Дельфи техникаси

ечилаётган муаммони

ичидан яхши вариантни

танлаб олиб унга жамоа

бўлиб баҳо

берилади.

Хар бир мезон оптималлик (иқтисодлилик) нуқтаи

назаридан баҳоланади самарали ёки бошқа кўрсаткич

учун 1-энг юқори балл;10-энг паст балл. Иш натижалари

“Б” қаторга ёзилади.

“Р” ва “Б” қатор натижалари кўпайтирилади ва

натижаси жамловчи қаторнинг “П” қаторига ёзилади.

Жамловчи баҳолаш листи тузилади. Кўпайтманинг энг

кичик натижаси текширилаётган муаммонинг мувофиқ

қиймати ҳисобланади.

Хар бир гурух аъзоси муаммони зарурлик даражасига кўра

ажратади. (1-энг зарури, n-унга зарур бўлмаган белгисига

қараб) ва натижани жадвалга ёзиб беради.

109

7-Mavzu. Prognozlashning statik va dinamik modellari

1. Prognozlashning ekonometrik usullari.

2. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni prognozlashda korrelyasion-regression

usullarni qo‘llas

3. Prognozlar sifatini baholash usullari

4. Modellarni baholash (YAIM, iste’mol baholari indeksi, chakana savdo

aylanmasi, sanoat ishlab chiqarish indeksi va boshq.)

5. Iqtisodiy kursatkichlarni prognozlashda ishlab chiqarish funksiyasidan

foydalanish.

6. Ekonometrik tenglamalar tizimi, turlari va ularni baholash mezonlari.

Jadvalda 9 xil oila guruhlari uchun oila hajmi, jon boshiga daromad va

ovqatlanish uchun xarajatlar haqida statistik ma’lumotlar keltirilgan

Guruh nomeri Ovqatlanish uchun xarajatlar (u) Jon boshiga

daromad (x1)

Oila hajmi (x2)

1. 439 928 1,5

2. 716 1677 2,2

3. 900 2059 2,8

4. 1103 3801 3,2

5. 1395 4296 3,5

6. 1688 5926 3,8

7. 1745 7281 4,7

8. 1984 9850 4,2

9. 2411 9807 3,8

Talab qilinadi: ovqatlanish xarajatlar kattaligini jon boshiga daromadlar va oila

hajmi kattaliklariga bogliklikni tahlil qiling. Tegishli xulosalar yasang.

Qo‘llaniladigan pedagogik texnologiyalar: 1-mashg‘ulot «Kaskad

texnikasi» yordamida, 2-mashg‘ulot “ekspert so‘rovi” asosida o‘tkaziladi.

110

1- ilova

«Kaskad» texnikasi

1-topshiriq

Savol yuzasidan fikrlaringizni bildiring va ularni asoslang.

2-topshiriq

Savol yuzasidan fikrlaringizni bildiring va ularni asoslang.

Prognozlashning

ekonometrik

usullarining afzalliklari

nimadan iborat?

Ushbu tеxnologiya g’oyalar tizimini ishlab chiqishga ko’mak bеradi:

Asosiy maqsadi: aniq va ijodiy fikrlash qobiliyatini faollashtirish.

Iqtisodiyotga

prognozlash

bosqichlari va

prognozlashning

axamiyati nimada?

111

3-topshiriq

Savol yuzasidan fikrlaringizni bildiring va ularni asoslang.

Nazorat uchun savollar va topshiriqlar:

Amaliy mashg‘ulot jarayonida ishtirok etuvchilar uchun savollar:

1. Nima uchun ekonometrik modellar tenglamalar tizimi ko‘rinishida ifodalanadi

Avtokorrelyasiya qachon vujudga keladi?

2. Avtokorrelyasiyani necha xil usul yordamida bartaraf etish mumkin?

3. Ekonometrik modelni real o‘rganilayotgan jarayonga mos kelishini qaysi mezon

yordamida aniqlash mumkin?

4. Ekonometrik modeldagi parametrlardan birortasi ishonchsiz bo‘lsa, uni nima

qiilish mumkin?

5. Darbin-Uotson mezoni qiymati qaysi oraliqda o‘zgaradi?

6. Ekonometrik usullar qo‘llash sohalarini tushuntirib bering.

7. Korrelyasion bog‘lanish haqida tushuncha.

8. Juft korrelyasiya koeffitsienti.

9. Xususiy korrelyasiya koeffitsienti.

10. Bog‘lanish zichligi nima?

11. Korrelyasiya tahlilining mohiyati nimadan iborat?

12. Regressiya tahlilining mazmunini tushuntirib bering.

13. Dispersiya tahlili nimaga asoslanadi?

14. Statistik modellashtirish usulining mohiyatini tushuntirib bering.

15. Ekonometrika fani haqida tushunchalar.

Natijalarni baholash varag‘i

Induvidual baho esse bahosi (1 ball) va guruh ishining bahosi (2 ball)

yig‘indisiga teng. Darsdagi maksimal baho - 3 ball. 2,2 – 3 ball – «a’lo», 1,2-2 ball

– «yaxshi», 0,5-1,1 ball – «qoniqarli», 0-0,5 ball «qoniqarsiz».

Ishlab chiqarish

ffunksiyalarining turlari?

112

Savol

va

guruh

raqami

To‘g‘ri javob Boshqalarga

savol Qo‘shimchalar

Ko‘rgazma-

lilik(chizma,

jadval va x.z)

Ballar

yig‘indisi

1 (1,6 ball) (0,2 ball) (0,2 ball) (1,0 ball)

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Qo‘llaniladigan pedagogik texnologiyalar: Insert jadvali, “Ekspert so’rovi”

usuli

1-Ilova

Mavzuga doir savollar asosida jadvalni to’ldiring.

V + - ?

Insert jadvali

. Insert jadvali qoidasi:

V- olgan bilimimga to’g’ri keladi

+ - yangi ma’lumot

-- - olgan bilimimga qarama-qarshi

? – tushunarsiz (аniqlanishi zarur bo’lgan ma’lumot)

113

2-Ilova

O’quv vazifalari

1-Ekspert varag’i

1. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi qanday prognozlanadi?

2-Ekspert varag’i

1. Ijtimoiy soha tarmoqlarida soliq islohotlarini amalga oshirish yo’nalishlari

3-Ekspert varag’i

1.Ijtimoiy rivojlanish potensialining tarkibi nimlaradan tashkil topgan?

1-Ilova

Guruhlar faoliyatini baholash jadvali

Har bir guruh boshqa guruhlarni so’zga chiqishlarni baholaydi. Mezonlar

bo’yicha ballarni jamlaydi. (har bir mezon bo’yicha maksimal baholash balli - 5

ball)

Guruhlar Javoblarning

aniqligi

Ko’rgazmaliligi Ommaviyligi

(guruh

a’zolarining

faolligi)

Ballarning

umumiy

summasi

1

2

3

2-Ilova

Umumiy hisobot va baho

Guruhlar Guruhlarning umumiy ballari

1 2 3 4

1 -

2 -

3 -

Umumiy ballar summasi

Bahosi (5 ga bo’lingan

ballarning umumiy

summasi)

114

3-Ilova

Nazorat va muhokama uchun savollar

1. Qaysi sohani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish fani o‘rganmaydi.

2. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasini prognozlash bosqichlarini sanab bering?

3. Ijtimoiy rivojlanish potensialini mohiyatini ochib bering?

8-Mavzu: Aholi turmush darajasi va demografik jarayonlarini prognozlash

1. Aholi turmush darajasi va uni tavsiflovchi ko‘rsatkichlar. Aholi bandligi

va daromadlari dinamikasi taxlili.

2. Aholi daromadlari va xarajalari balansi tartibi. Aholi daromadlari va

xarajalarining ekonometrik prognozi.

3. Aholining oziq-ovqat va nooziq ovqat tovarlariga bo‘lgan ehtiyojlarini

prognozi.

4. Aholi jon boshiga ist’emol indekslari va ularni hisoblash usullari.

5. Iste’mol baholari indeksi. Inflyasiya darajasini prognozlash usullari.

Inflyasion kutishlar.

Qo‘llaniladigan pedagogik texnologiyalar: Blits-so’rov usuli, Bumerang

texnologiyasi, “Ekspert so’rovi” usuli

Blits-so’rov usuli

1-Ilova

Blits so’rov savollari:

1. Jamiyat boyligini aniqlashdagi yondashuvlar o’rtasidagi farqli

xususiyatlar?

2. Ishlab chiqarish omillari va foydalilik nazariyasi o’rtasidagi asosiy farq?

3. A.Smit va A.Marshalning jamiyat boyligini aniqlash to’g’risidagi

nazariyalari?

4. I.Bentam tomonidan ishlab chiqilgan jamiyat boyligi nazariyasi. paretoning

haqqoniylik vaziyati?

115

2-Ilova

Bumerang texnologiyasini qo’llash qoidalari.

1. Guruhlarga ajratiladi.

2. Rejadagi savollar har bir guruhga alohida ajratiladi.

3. Har bir guruh a’zolarining 1.2.3. raqamli kartochkalar yordamida

yangi guhlarga ajratiladi.

4. Yangi guruh a’zolaridan o’z mavzularini bir-biriga gapirib berish

so’raladi (10 -15 daqiqa)

5. Yangi guruh a’zolarining rejadagi barcha savollar bilan tanishib olishi

ta’minlanadi.

6. Har bir guruhdan bitta talabaga baholash varag’i beriladi va shu talaba

jadvalni to’ldirib boradi.

7. Yangi guruh a’zolari o’z guruhlariga qaytariladi va guruhlar bir-biriga

mavzu bo’yicha savollar tayyorlashadi.

8. Baholash varag’i yig’ib olinadi.

3-Ilova

Baholash varag’i

1. Guruha bahosi+O’qituvchi bahosi

2. Savollarga to’liq javob berish darajasi

3. Savollarga qo’shimchalar kiritish holati

4. Savolning to’g’ri qo’yilishi

Jami:

2-Ilova

Savollar

1-savol

1. Aholi daromadlarining tabaqalanish sabablarini tushuntiring.

2-savol

1. Paretoning jamiyat boyligiga oid haqqoniylik nazariyasini mazmun-

mohiyatini ochib bering.

3-savol 3-savol

1. Jamiyat boyligi qanday aniqlanadi?

116

3-Ilova

O’quv vazifalari

1-Ekspert varag’i

1. Jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash ko’rsatkichlari

2-Ekspert varag’i

1. Jamiyatda ijtimoiy tabaqalanish va xavsizlik darajasini baholashning Jini

indeksi

3-Ekspert varag’i

1. Bentamning jamiyat boyligi nazariyasi va jamiyat boyligini

aniqlashning zamonaviy nazariyalari

4-Ilova

Guruhlar faoliyatini baholash jadvali

Har bir guruh boshqa guruhlarni so’zga chiqishlarni baholaydi. Mezonlar

bo’yicha ballarni jamlaydi. (har bir mezon bo’yicha maksimal baholash balli - 5

ball)

Guruhlar Javoblarning

aniqligi

Ko’rgazmaliligi Ommaviyligi

(guruh

a’zolarining

faolligi)

Ballarning

umumiy

summasi

1

2

3

5-Ilova

Umumiy hisobot va baho

Guruhlar Guruhlarning umumiy ballari

1 2 3 4

1 -

2 -

3 -

Umumiy ballar summasi

Bahosi (5 ga bo’lingan

ballarning umumiy

summasi)

117

6-Ilova

Nazorat va muhokama uchun savollar

1. Aholi daromadlar tensizligini yuzaga keltiruvchi asosiy sabablar?

2. Jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashning hozirgi zamon

muammolari?

3. O’zbekistonda aholi turmush farovonligini oshirishning ustuvor yo’nalishlari

9-Mavzu. Pronozlashning ekonometrik modellari

1. “Xarajat – ishlab chiqarish” modelining umumiy tuzilishi. Modelda

tarmoqlararo balansning asosiy matematik bog‘lanishlari.

2. Leontev multplikatori. Balans qismlarining tavsifi. Bevosita moddiy

harajatlar koeffitsentlarini hisoblash usuli.

3. Mehanat xarajatlari koeffitsientlarini aniqlash usullari. “Xarajat – ishlab

chiqarish” modelining ko‘rsatkichlari va axborot ta’minoti.

4. Natijalarning iqtisodiy taxlili.

Qo‘llaniladigan pedagogik texnologiyalar: Blits-so’rov usuli, “Ekspert

so’rovi” usuli, BBB jadvali

Blits-so’rov usuli

1-Ilova

Blits so’rov savollari:

1.Ishlab chiqarish funksiyalari va ularning turlari.

2.Ishlab chiqarish funksiyasining iqtisodiy xarakteristikalari.

3.Tarmoqlararo balans modeli nimani o‘rganadi?

4.Ishlab chiqarish funksiyasini tuzishda nimalar e’tiborga olinadi?

5.Ishlab chiqarish funksiyasining asosichilari kimlar?

118

2- Ilova

O’quv vazifalari:

1- Ekspert varag’i

1. Ishlab chiqarish funksiyalarining turlari

2- Ekspert varag’i

1. Ishlab chiqarish funksiyalarning parametrlarini xususiyatlari

3-Ekspert varag’i

1. Ishlab chiqarish funksiyalarda ilmiy-texnik taraqqiyotning ahamiyati

BBB jadvali

3-Ilova

Talabalar BBB jadvalini to’ldirish qoidalari bilan

tanishadi. Yakka holda yoki juftlikda jadvalni

to’ldiradi.

“Shu mavzu bo’yich siz nimalarni bilasiz?”,

“Nimalarni bilmoqchisiz?” savollariga javob beradi .

Jadvalni birinchi va ikkinchi ustuni to’ldiriladi

(yakka holda yoki juftlikda)

Мustaqil holda ma’ruza o’qiladi

Uchinchi ustun to’ldiriladi

BBB jadvali - bilaman/

bilishni xoxlayman/bilib oldim.

Mavzu bo’yicha ilmiy

tekshirish ishlarini bajarishni

ta’minlaydi.

Sistemali fikrlash tahlil

asoslari va strukturalashni rivoj-

lantiradi.

Yangi mavzuni o’rganish-

dan oldin qo’llaniladi: birinchi

va ikkinchi ustunlar to’ldiriladi

va so’ngra yakunlovchi qismida

uchunchi ustun to’ldiriladi

119

4-Ilova

Guruhlar faoliyatini baholash jadvali

Har bir guruh boshqa guruhlarni so’zga chiqishlarni baholaydi. Mezonlar

bo’yicha ballarni jamlaydi. (har bir mezon bo’yicha maksimal baholash balli - 5

ball)

Guruhlar

Javoblarning

aniqligi

Ko’rgazmaliligi Ommaviyligi

(guruh

a’zolarining

faolligi)

Ballarning

umumiy

summasi

1

2

3

5-Ilova

Umumiy hisobot va baho

Guruhlar Guruhlarning umumiy ballari

1 2 3 4

1 -

2 -

3 -

Umumiy ballar summasi

Bahosi (5 ga bo’lingan

ballarning umumiy

summasi)

6-Ilova

Faollashtiruvchi savollar:

1. “xarajat – ishlab chiqarish” modeli va tarmoqlar rivojlanishini prognozlash

qaysi olim tomonidan tadqiq etilgan?

2. “harajat – ishlab chiqarish” modelida inobatga olinishi kerak bo‘lgan

jihatlarni sanab bering.

3. V.Leontevning “harajat – ishlab chiqarish” modelining mohiyati nimadan

iborat?

4. Bu model davlat va mintaqa makroiqtisodiy rivojlanish strategiyalarida

hisobga olinishi mumkinmi

120

1. Iqtisodiy o‘sish modellari qachon qo‘llaniladi?

2. Iqtisodiy o‘sish modellarni xususiyatlari nimalardan iborat?

3. Iqtisodiy o‘sish deganda nimani tushunasiz?

4. Iqtisodiy o‘sishning asosiy tushunchalarni bayon qiling.

5. Iqtisodiy o‘sishga ta’sir qiluvchi omillarni qanday ta’riflaysiz?

33 usulini qo‘llash qoidasi

1. Talabalarni 3 ta guruhga ajratish lozim.

2. Uchta garuhga 3 ta savol beriladi.

3. Ma’lum bir vaqtdan so‘ng topshiriqlarni yig‘ib olish kerak.

4. Topshiriqlarni guruhlararo almashtirish kerak. (3-marta)

5. Topshiriqlarni birinchi holatdagi guruhlarga qaytarish lozim.

6. Prezentatsiya qilinadi.

7. Kamchilik va yutuqlar aytiladi

1-topshiriq

2017 yilga kelib paxta to‘qimachilik sanoati mahsulotlarining 2001 yilga

nisbatan 4 baravarga oshishi kutilmoqda. Agar paxta tolasining ichki iste’moli

215.9 ming tonna bo‘lsa va paxta tolasining umumiy hajmi 980 ming tonna bo‘lsa,

paxta tolasi to‘qimachilik mahsulotlari eksporti necha foizni tashkil qiladi.

2- topshiriq

Paxtachilikda “YUlduz” paxta navidan 36.8 – 39 foiz tola chiqsa va bir

ko‘sakning vazni 4.4-4.8 gr. bo‘lsa, 1 tonna tola ishlab chiqarish uchun 386 ishchi

kuni sarf qilinsa, Kobb-Duglas ishlab chiqarish funksiyasi yordamida “YUlduz”

navidan olinadigan tola hajmining maksimumini toping.

3-topshiriq

“Buxoro-6” paxta navini hosildorligi gektariga 39.2-45.8 sentner bo‘lsa, 1

tonna paxta etishtirish uchun mexnat sarfi 376 ishchi kuni, mineral o‘g‘it sarfi

umumiy yig‘indisi 1 tonnaga 15800 so‘mni tashkil etsa, Errou-CHeneri ishlab

chiqarish funksiyasi yordamida mehnat va kapitalning ishlab chiqarish hajmiga

ta’sirini aniqlang

«Baliq skeleti» texnikasi

Ushbu texnika katta muammolarning echimini topishga qaratilgan. Yuqori

qismida muammolar turi yozilsa, pastki qismida esa misollar bilan izohlanadi.

121

O‘quv topshiriqlari

1-guruh

2-guruh

3-guruh

Ekstensiv va intensiv

o’sish omillari

Ishlab chiqarish

resusrslarining integral

samaradorligi aniqlash

usullari

Ishlab chiqarish

resurslarining o’rtacha

va eng yo’qori

samaradorligini aniqlash

usullari

122

Yalpi talab-yalpi taklif modeli

Masalalarni echilishi bo‘yicha namunalar

1-masala

O‘tgan yili AD egri chizig‘i tenglamasi: Y = 3300 – 3P ko‘rinishiga ega edi.

Joriy yilda bu tenglama: Y = 3270 – 3P ko‘rinishiga ega. Potensial YAIM avvalgi

darajasi 3000 da qolgan. Inflyasiya darajasini va qisqa muddatdagi muvozanatli

YAIM hajmini aniqlang.

Yechish:

Birinchi yilda: 3000 =3300 – 3P P = 100,

Ikkinchi yilda: 3000 = 3270 – 3P P = 90,

ya’ni bu davrda narxlar darajasi 10%ga pasaygan.

Ikki yildagi AD egri chiziq tenglamalariga ko‘ra, qisqa muddatda egri chiziq

chapga siljigan, shuning uchun:

Y = 3270 – 300 = 2970, ya’ni yalpi talabning qisqarishi ikkinchi -yilda ishlab

chiqarish hajmi kamayishiga olib kelgan.

2-masala

Uzoq muddatli AD egri chizig‘i Y = 3000 tengligi, qisqa muddatli AS egri

chizig‘i R = 1,0 darajasida berilgan. AD egri chizig‘i tenglamasi: Y = 3,0 M/P. Pul

taklifi (M) 1000 ga teng. Narx shoki natijasida qisqa muddatli AS egri chizig‘i P

= 1,5 darajasiga siljgan, uzoq muddatli AD egri chizig‘i - Y = 2500. AD egri

chizig‘i esa o‘zgarmagan. Qisqa va uzoq muddatdagi yangi Y va P ni aniqlang.

Yechish:

Qisqa muddatda:

AD = 3 M/P, M = 1000

Y = 3 x 1000:1,5 =2000, ya’ni qisqa muddatda Y va P muvofiq tarzda

quyidagilarga teng:

Y = 2000, P = 1,5.

Uzoq muddatda:

AD: 2500 = 3 x 1000/P, R = 1,2, ya’ni uzoq muddatda Y va P mos ravishda

quyidagilarga teng:

Y = 2500, P = 1,2 (chizma).

123

P LRAS

SRAS

AD

Mustaqil ishlash uchun masalalar

1. YAlpi talab egri chizig‘i tenglamasi (AD): Y=4 (M/R). Dastlabki holatda

pul massasi (M) 1200 mlrd. dollarga teng. Pul massasi 5 %ga o‘sganidan so‘ng

qisqa muddatli muvozanatli narxlar darajasini va daromadlar darajasini aniqlang.

2. Uzoq muddatli AS egri chizig‘i Y=2000, qisqa muddatli AS- egri chizig‘i

P=1,0 darajasida gorizontal. AD egri chizig‘i tenglamasi Y=2.0 *M/P. Pul taklifi

(M) 1000 ga teng. Baho shoki natijasida yalpi taklif egri chizig‘i P=1.25

darajasigacha ko‘tarildi.

a) shokdan so‘ng iqtisodiyotda o‘rnatilgan qisqa muddatli muvozanat

nuqtasining koordinatlari qanday?

b) iqtisodiyotda ishlab chiqarishning dastlabki darajasini tiklash uchun

Markaziy bank pul taklifini qanchaga oshirishi kerak?

3. Iqtisodiyot dastlab to‘liq bandlilik sharoitida turgan edi. YAlpi talabning

uzoq muddatli tenglamasi (LRAS): Y=4000 mlrd.doll. YAlpi talabning qisqa

muddatli tenglamasi (SRAS): P= 1,2, YAlpi talab egri chizig‘i (AD) tenglamasi:

Y=4 (M/R). Dastlabki holatda pul massasi (M) 1200 mlrd. dollarga teng. Pul

massasi 5 %ga o‘sganidan so‘ng uzoq muddatli va qisqa muddatli muvozanat

nuqtalari koordinatlarini aniqlang.

124

Masalalarni echilishi bo‘yicha namunalar:

1-masala

Uch yil davomida mehnat sarfi miqdori va uning unumdorligi to‘g‘risidagi

ma’lumotlar jadvalda keltirilgan:

Yil Mehnat sarfi

miqdori, (soat)

Mehnat unumdorligi ( bir

soatda yaratilgan YAIM

hajmi (pul birligida))

Real YAIM hajmi,

(pul birligida)

1 1000 100

2 1000 105

3 1100 105

Aniqlang:

a) Barcha yillar uchun YAIM real hajmini;

b) birinchi yilga nisbatan ikkinchi yili mehnat unumdorligi necha foizga

o‘sdi; buning natijasida (mehnat sarfi o‘zgarmagan holda) YAIMning real hajmi

qancha foizga ortdi?

v) ikkinchi yil bilan qiyoslaganda uchinchi yilda mehnat hajmi qancha foizga

o‘sdi; buning natijasida (mehnat unumdorligi o‘zgarmagan holda) YAIM necha

foizga ortdi?

Mehnat sarfi miqdorining ortishi va uning unumdorligi o‘sishi qanday

iqtisodiy o‘sish omiliga kiradi?

Yechish:

a) Real YAIM hajmi:

1 yil = 1000 x 100 = 100000

2 yil =1000 x 105 = 105000

3 yil = 1100 x 105 = 115000

b) ikkinchi yilda birinchi yilga nisbatan mehnat unumdorligi o‘sishi

quyidagini tashkil etadi:

%5%100100100105 .

Birinchi yilga nisbatan ikkinchi yili real YAIMning o‘sishi to‘liq mehnat

unumdorligi o‘sishi oqibatida yuzaga kelgan, chunki mehnat sarfi o‘zgarmagan.

125

[(105000 – 100000) : 100] x 100% = 5%.

Bu iqtisodiy o‘sishning intensiv omilidir.

v) uchinchi yilda ikkinchi yilga nisbatan mehnat sarfi miqdorining o‘sishi:

[(1100 – 1000) : 1000]x 100% = 10% tashkil etadi.

Ikkinchi yilga nisbatan uchinchi yilda real YAIMning qo‘shimcha o‘sishi

[(115500 – 105000) : 105000] x 100% = 9.52% ni tashkil etadi.

Mehnat unumdorligi o‘smaganligi sababli bu o‘sish to‘liq mehnat sarfi

miqdorining ko‘payishi hisobiga ro‘y berdi. Demak uchinchi yilgi iqtisodiy

o‘sishni ekstensiv deb baholash mumkindir.