bitiruv malakaviy ishi - urdudl.urdu.uz/arm/files/bmi/bmi1.pdftarkibi va bajarilish sifati:...

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI IQTISODIYOT FAKULTETI

Nurmanova Gulshoda Qadamboyevnaning

5340100 – ,,Iqtisodiyot (makroiqtisodiyot)“ ta’lim yo`nalishi bo`yicha

bakalavr darajasini olish uchun

BITIRUV MALAKAVIY ISHI

Mavzu: ,, O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni

rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni “

Ilmiy rahbar: Matquliyeva Sanobar

Urganch 2014-yil

3

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI

IQTISODIYOT FAKULTETI

,,IQTISODIYOT“ KAFEDRASI

O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni

Bajaruvchi: Nurmanova Gulshoda

Rahbar: Matquliyeva Sanobar

Urganch shahri 2014-yil

4

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI IQTISODIYOT FAKULTETI

,,IQTISODIYOT“ KAFEDRASI

BITIRUV MALAKAVIY ISHNI BAJARISH BO`YICHA TOPSHIRIQLAR REJASI:

1. Talaba Nurmanova Gulshoda Qadamboyevnaga universitet rektorining

“_____”-sonli _________________ buyrug`i bilan bitiruv malakaviy ish bajarish

uchun ,, O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish

istiqbollari va bunda banklarning o’rni “ mavzusi tasdiqlangan.

2. Kafedra majlisining qaroriga binoan ,,Kasb ta’lim“ kafedrasi katta o’qituvchisi

Matquliyeva Sanobar bitiruv malakaviy ishini bajarishga rahbar qilib tayinlangan.

3. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilmasi: kirish, ikki bob, 6 paragraf,

xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati, 5 ta rasm, 7 ta jadval, 3 ta chizmani o’z

ichiga olgan.

4. Bitiruv malakaviy ish uchun ma’lumotlar O’zbеkiston Rеspublikasi va xorijiy

mamlakatlar kichik biznеs sohasining rivojlanishini aks ettiruvchi statistik

matеriallar, tijorat banklarining yillik hisobotlari, shuningdеk, O’zbekiston

Respublikasi Prezidenti asarlari, yil yakunlariga bag’ishlangan ma’ruzalarini

o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanmalari, O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining

farmon va qarorlari, O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining shu sohaga

taalluqli bo’lgan mе'yoriy hujjatlari, internet tarmog’i rasmiy veb-saytlari hamda

ilmiy-ommabop jurnal va ro’znomalarda chop etilgan maqolalardan olindi.

5. Bitiruv malakaviy ishiga O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlari hamda O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Davlat Soliq Qo`mitasi

tomonidan chiqarilgan mavzuga oid me’yoriy hujjatlar tavsiya qilindi.

5

Bitiruv malakaviy ishni bajarish jadvali

№ Bajarilgan ishning mazmuni Bajarish muddati

1. BMI mavzusi va ob’yektini tanlash 15.11.13

2. Mavzu bo`yicha ma’lumotlarni to`plash 11.12.13

3. O`quv-uslubiy manbalarni o`rganish 25.12.13

4. BMI rejasini tuzish 25.01.13

5. 1-bobni tayyorlash 15.01.14

6. 2-bobni tayyorlash 29.01.14

7. Korporativ hamkorlik ob’yektida muhokama qilish 05.02.14

8. Xulosa va takliflar qismini tayyorlash 12.02.14

9. BMI taqdimotini tayyorlash 16.04.14

10. Dastlabki himoyaga tayyorgarlik 23.04.14

Bitiruv malakaviy ish rahbari: __________ Matquliyeva.S.I Bajaruvchi talaba: _________ Nurmanova Gulshoda Qadamboyevna

2014-yil “___” __________

Topshiriqlar rejasi va jadvali kafedra majlisida 201__yil “___” ________da tasdiqlandi ( __- sonli bayonnoma)

Kafedra mudiri: I.f.n Ruzmetov Sherzod

6

BITIRUV MALAKAVIY ISH BO`YICHA RAHBARINING MULOHAZALARI

Talaba: Nurmanova Gulshoda Qadamboyevna.

Bitiruv malakaviy ish mavzusi: ,, O’zbekistonda kichik biznes va xususiy

tadbirkorlikni rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni “

Bitiruv malakaviy ish hajmi:85 sahifadan iborat.

Tushuntirish qismi: Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning mamlakatimiz

iqtisodiy tarmoqlaridagi hissasi, davlat tomonidan ushbu sohani moliyaviy-iqtisodiy

qo’llab-quvvatlashga qaratilgan keng tadbirli yo’nalishlar, qo’llab-quvvatlash

mexanizmlarining tasniflanishi, xorijiy tajribalardan ayrim misollar, kredit

tushunchasi va amaliy ahamiyati, kichik biznesni kreditlash yo’nalishlari va mavjud

muammolar tahlili, ,,Agrobank“ OATB misolida keltirilgan statistik ma’lumotlar,

ushbu sohani kreditlash shakllari, O’zbekiston tijorat banklarining bank-kredit

tizimidagi erishgan ijobiy ko’rsatkichlari va prognoz rejalari aks ettirilgan.

Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish

va amalga oshirilayotgan inqirozga qarshi choralar dasturining eng muhim ustuvor

yo’nalishlaridan biri yangi ish o’rinlarini tashkil etish, aholining daromadlari va

farovonligini oshirishda tobora muhim o’rin tutayotgan xizmatlar ko’rsatish va servis

sohasi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik (KBXT)ni jadal rivojlantirishga

qaratilmoqda.

Mamlakatimizdagi chuqur iqtisodiy islohotlar, ijtimoiy hayotning turli jabhalarida

amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari, iqtisodiyotni modernizatsiyalash va

diversifikatsiyalash, xizmat sohasi va KBXTni rivojlantirishga qaratilgan keng

tarkibiy o’zgarishlar 2013 yilda ham o’zining salmoqli natijalarini ko’rsatdi.

Darhaqiqat, 2013 yil yakunlariga ko’ra KBXTning mamlakatimiz yalpi ichki

mahsulotidagi ulushi 55.8 foizga, iqtisodiyotda jami bandlar sonida KBXTning

hissasi esa 75 foizgacha yetdi, respublikamizda jami yangidan yaratilayotgan ish

7

o’rinlarining yarmidan ko’prog’i shu sektor ulushiga to’g’ri kelmoqda. Shunday

ekan, bitiruv malakaviy ish mavzusi dolzarb va berilgan topshiriqqa to`la mosdir.

Bitiruvchi umumkasbiy va maxsus tayyorgarligining tavsifi: Bitiruvchi

universitetdagi 4 yillik ta’lim jarayonida nazariy bilim olib, malakaviy amaliyotlar

davrida ularni amaliyot bilan bog`lab, mukammal o`rgangan. Bitiruv malakaviy ishini

tayyorlash jarayonida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasidagi qo’shimcha

iqtisodiy bilimlarga ega bo’ldi, statistik ma’lumotlarni iqtisodiy tahlil qilish va

prognozlashtirishga qaratilgan bilimlarini yanada mustahkamladi.

Bitiruvchi talabaning mustaqil ishni bajarish layoqati, maxsus adabiyotlardan

foydalanish qobiliyati va shaxsiy xususiyatlari: talaba fakultetda o’zining

tirishqoqligi, yangilikka intiluvchanligi, har bir ishga ma’suliyat bilan yondashishi

kabi fazilatlari bilan ajralib turadi. Bitiruv malakaviy ishini tayyorlash jarayonida

ham o’zining bu fazilatlari orqali mustaqil ravishda mavzuni kengroq tarzda yoritib

berishga, statistik ma’lumotlar bilan asoslab berishga, KBXT sohasiga qaratilgan

islohotlar tizimi bilan tanishib chiqishga va ulardan samarali foydalanishga harakat

qildi.

Bitiruv malakaviy ishning ijobiy tomonlari: Bitiruv malakaviy ishida keltirilgan

barcha ma’lumotlar keng va tushunarli tarzda yoritilgan bo’lib, mavzuni yoritib

berishda har tomonlama yondashilgan, shuningdek, undagi keltirilgan amaliy taklif

va tavsiyalar bank xodimlari bilan o’zaro fikr almashish natijasida ishlab chiqilgan

bo’lib, agar qonuniy kuchga kiritiladigan bo’lsa, KBXT sub’yektlari uchun yanada

qulay tadbirkorlik muhitini ta’minlab berishga asos bo’lib xizmat qiladi.

Bitiruv malakaviy ishga qo`yilgan talablarning bajarilishi darajasi: Bitiruv

malakaviy ishiga qo’yilgan barcha talablar iqtisodiy adabiyotlardan, statistik

to’plamlardan, qonuniy hujjatlardan, shuningdek, istiqbolli ko’rsatkichlardan

foydalanilgan holda maksimal darajada bajarilgan.

Bitiruv malakaviy ish rahbari:__________Matquliyeva.S.I

8

2014-yil “___” __________

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI

IQTISODIYOT FAKULTETI

5340100 – ,,Iqtisodiyot (makroiqtisodiyot)“ ta’lim yo`nalishi Nurmanova Gulshoda Qadamboyevnaning

Bitiruv malakaviy ishiga

T A Q R I Z Malakaviy ish mavzusi ,, O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni

rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni “.

Malakaviy ishning hajmi: - 14934 so`zdan iborat

a) tushuntirish qismi varaqlar soni: 85 sahifadan iborat;

b) ilovalar soni: -

Bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi va berilgan topshiriqqa

mosligi: Fikrimizcha, 2011 yilning “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” deb

nomlanishining asosiy sabablari sifatida KBXT davlat va jamiyatimiz rivojida

alohida o’rin egallayotganligini, uni rivojlantirmasdan turib iqtisodiyotimizning

kelajagini ta’minlay olmasligimizni, ichki bozorimizni raqobatbardosh va sifatli

mahsulotlar bilan to’ldirishda, aholini ish bilan ta’minlash va shu asnoda ularning

munosib daromad topishi hamda turmush farovonligining oshirib borishida eng

asosiy omillardan biri ekanligini, jamiyatimiz va mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy

tayanchi va poydevori bo’lgan o’rta sinfning shakllanishi va rivojlanishini

ta’minlashini, jamiyatimizdagi ijtimoiy va siyosiy barqarorlikning kafolati va

tayanchiga, yurtimizni taraqqiyot yo’lidan faol harakatlantiradigan kuchga aylanib

borayotganligini ta’kidlash mumkin.

Bitiruv malakaviy ishning “Kirish” qismida va ilova qilingan materiallarning

tarkibi va bajarilish sifati: ,,Kirish“ qismi mavzuning dolzarbligi, o’rganilganlik

darajasi, nazariy-uslubiy asoslari, amaliy ahamiyati, hajmi, maqsad va vazifalari,

ob’yekti va predmeti kabilarning qisqacha mazmunidan tashkil topgan. Xususan,

9

KBXTning iqtisodiyotdagi o’rnini ifodalovchi statistik ma’lumotlari, kichik va o’rta

korxonalarning ma’lum mezonlar bo’yicha guruhlanishi, ,,Agrobank“ OATB Xorazm

viloyati boshqarmasining KBXTni kreditlash parametrlari va jalb qilingan xalqaro

kredit mablag’lari, O’zbekiston Respublikasining bank-kredit sohasida bosib o’tgan

uzoq yillik kreditlash bosqichlari va istiqbollari ilovalar mazmunini tashkil etadi.

Ma’lumotlarning sifatliligi undagi aniq va to’liq izohlarning mavjudligidadir.

Malakaviy ishda ilmiy manbalar. Fan-texnika innovatsiya yutuqlari

natijalaridan foydalanilganligi: BMI mavzusini yoritishda keng mazmundagi va

katta hajmdagi adabiyotlardan foydalanilgan. Asosan yangi ma’lumotlarni qo’llagan

va bunda mamlakatimiz iqtisodiy sohalarida xizmat ko’rsatayotgan tadqiqotchilar,

fan arboblari, iqtisod fanlari nomzodi, professorlarning ilmiy asarlari, maqolalaridan

foydalanilgan.

Bitiruv malakaviy ishning ilmiy-uslubiy va texnik iqtisodiy jihatdan

asoslanganligi: Bitiruv malakaviy ishi UrDU “Iqtisodiyot” kafedrasi majlisida

muhokama qilingan va himoyaga tavsiya etilgan (201__ yil “___” _________dagi

___-sonli bayonnoma).

Bitiruv malakaviy ishning ijobiy tomonlari. Berilgan tavsiyalarni ishlab

chiqarishda va ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanish imkoniyatlari: Bitiruv

malakaviy ishi natijalarida olingan ilmiy g`oyalar va amaliy natijalar ,,Agrobank“

OATB Xorazm viloyati boshqarmasi tomonidan amaliyotga tadbiq etish uchun qabul

qilingan (2014 yil “___” _________dagi ____-sonli ma’lumotnoma).

Bitiruv malakaviy ishidagi kamchiliklar: kamchiliklar shundan iboratki, jahon

adabiyotlaridan kam foydalanilgan, bankning kreditlash tizimi umumiy tarzda

yoritilgan. Ammo, ushbu kamchiliklar bitiruv malakaviy ishining dolzarbligini,

nazariy ahamiyati va ilmiy saviyasini aslo pasaytirmaydi.

Taqrizchi: _________ Yangiboyev B.

2014-yil “___” __________

10

Bitiruv malakaviy ishni DAK tomonidan baholash mezonlari

№ Baholanadigan bo`limlar

Eng yuqori

ko`rsatkich

ball hisobida

1 BMI ning “Kirish” qismida mavzuning dolzarbligi, maqsad

va vazifalarning yoritilishi 10

2 Ishning asosiy (tushuntirish) qismining Nizom talablariga

mos holda bajarilishi 35

3 “Xulosa” qismida ilmiy-nazariy va amaliy tavsiyalarning

mavjudligi 10

4 Ishni bajarishda mavzuga oid manbaalarning tahlili. Chet el

adabiyotlaridan va internet materiallaridan foydalanish 10

5 Ishdagi ilovalarning mavzu mazmuniga mosligi 10

6 Ishni bajarishda grammatika qoidalariga amal qilinganligi 5

7 Himoyaga ish mazmunini bayon qila bilganligi. Savollarga

berilgan javoblar darajasi 10

8

BMI mavzusi bo`yicha ilmiy-nazariy seminarlar va

konferensiyalarda ma’ruza (axborot) bilan ishtiroki, maqola

(tezis) nashr qilinganligi

10

Eslatma: har bir kafedraning xususiyatlari e’tiborga olingan holda baholash

mezonlariga o`zgartirishlar kiritish maqsadga muvofiq.

11

Urganch Davlat universiteti Iqtisodiyot fakulteti 5340100 – ,,Iqtisodiyot

(makroiqtisodiyot)“ ta’lim yo`nalishi bitiruvchisi Nurmanova Gulshoda

Qadamboyevnaning ,, O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni

rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni “ mavzusida bajargan bitiruv

malakaviy ishi DAKning 2014-yil “___” __________ dagi majlisida himoya qilindi.

Davlat attestatsiya komissiyasi bitiruv malakaviy ishga quyidagi o`zlashtirish

ko`rsatkichlarini belgilaydi:

№ Baholanadigan bo`limlar Eng yuqori ko`rsatkich

ball hisobida

Komissiya belgilagan

foiz

1 BMI ning “Kirish” qismida mavzuning dolzarbligi, maqsad va vazifalarning yoritilishi 10

2 Ishning asosiy (tushuntirish) qismining Nizom talablariga mos holda bajarilishi 35

3 “Xulosa” qismida ilmiy-nazariy va amaliy tavsiyalarning mavjudligi 10

4 Ishni bajarishda mavzuga oid manbaalarning tahlili. Chet el adabiyotlaridan va internet materiallaridan foydalanish

10

5 Ishdagi ilovalarning mavzu mazmuniga mosligi 10

6 Ishni bajarishda grammatika qoidalariga amal qilinganligi 5

7 Himoyaga ish mazmunini bayon qila bilganligi. Savollarga berilgan javoblar darajasi 10

8 BMI mavzusi bo`yicha ilmiy-nazariy seminarlar va konferensiyalarda ma’ruza (axborot) bilan ishtiroki, maqola (tezis) nashr qilinganligi

10

Jami:

12

Davlat attestatsiya komissiyasi majlisining qarori:

1.Nurmanova Gulshoda Qadamboyevnaning ,, O’zbekistonda kichik biznes va

xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni “

mavzusida bajargan bitiruv malakaviy ish uchun _____ lik o`zlashtirish ko`rsatkichi

belgilansin va “______” deb baholansin.

2. ________________________________________________________________ __________________________________________________________________ DAK raisi: _______________________________ A’zolari: _________________________________

_________________________________

2014-yil “___” __________

13

Urganch Davlat universiteti Iqtisodiyot fakulteti ,,Iqtisodiyot“ kafedrasi

Bitiruv malakaviy ish _____-sonli tartib raqam bilan qayd qilindi.

Bitiruv malakaviy ishni bajaruvchining ismi-sharifi: Nurmanova Gulshoda

Qadamboyevna

Bitiruv malakaviy ishning mavzusi: ,, O’zbekistonda kichik biznes va xususiy

tadbirkorlikni rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni “.

Ilmiy rahbar (maslahatchi)ning ismi-sharifi: ,,Kasb ta’lim“ kafedrasi katta

o’qituvchisi, Matquliyeva S.I.

Bitiruv malakaviy ish kafedraning 2014-yil ,,___“ __________da o`tkazilgan majlisi

qaroriga muvofiq DAK majlisida himoya qildi.

Bitiruv malakaviy ishga taqrizchi qilib Yangiboyev B.tayinlandi.

Kafedra mudiri: I.f.n.Ruzmetov Sherzod

Kafedraning bitiruv malakaviy ishni DAK majlisida himoya qilish bo`yicha

tavsiyasiga roziman.

Fakultet dekani: ____________ prof. Salayev S.K.

14

Urganch Davlat universiteti Iqtisodiyot fakulteti ,,Iqtisodiyot“ kafedrasi

5340100 – ,,Iqtisodiyot (makroiqtisodiyot)“ bakalavr ta’lim yo`nalishi

,,TASDIQLAYMAN“ fakultet dekani________ i.f.d,

prof. Salayev S.K. “___” __________ 2014-y.

BITIRUV MALAKAVIY ISH BO`YICHA TOPSHIRIQ

Talaba: Nurmanova Gulshoda Qadamboyevna

1. Ishning mavzusi: ,, O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni

rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni” “___“ __________ 2014-yil

universitet rektorining “_____”-sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan.

2. Ishni topshirish muddati: “___” __________ 2014-y.

3. Mavzu bo`yicha dastlabki ma’lumotlar beruvchi adabiyotlar ro`yxati:

a)O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 17 aprel PQ 2164 sonli

“Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish va davlat xizmatlarini ko`rsatish bilan

bog`liq tartibotlari yanada takomillashtirish chora tadbirlari to`g`risida”gi Qarori

b) S. Salayev, N. Fayzullayev, J. Atayev, D. Saidov, M. Gulmonov –

,,Tadbirkorlik asoslari“ o’quv qo’llanmasi. – T.: ,,Fan va texnologiya – 2012.

4. Ishning maqsadi: Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kichik biznes va

xususiy tadbirkorlikning tarmoqlardagi ulushini kengaytirish, bu borada hukumatning

moliyaviy-iqtisodiy qo’llab-quvvatlash mexanizmlaridan foydalanish, kredit

mablag’larini maqsadli tarzda ushbu sohaga yo’naltirgan holda, qulay ishbilarmonlik

muhitini yaratish kabilarni o’z ichiga oluvchi ilmiy xulosalar berish va amaliy

takliflar ishlab chiqishdan iboratdir

5. Chizma materiallar ro`yxati: 5 ta rasm, 7 ta jadval va 3 ta chizmadan iborat.

6. Ilmiy rahbar: “Kasb ta’limi” kafedrasi katta o`qituvchisi, Matquliyeva.S.K

BMI bajaruvchi talaba: ____________ Nurmanova G.Q.

Kafedra mudiri: ____________I.f.n Ruzmetov Sh.

15

O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni

rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni.

Kirish

1-BOB O’zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiya qilish

sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning

huquqiy va nazariy asoslari.

1.1. O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni

rivojlantirishning huquqiy asoslari

1.2. Respublikada kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni

rivojlanish bosqichlari

1.3. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda xorijiy

davlatlar tajribalarini qo’llash xususiyatlari

2-BOB. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni

rivojlantirishda tijorat banklarining o’rni

2.1. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda bank

kreditlarini ajratish tartibi

2.2. O’zbekistonda kichik biznes sub’ektlarini kreditlash taxlili

2.3. O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni

rivojlantirishda bank kreditlarini ajratishni takomillashtirish yo’llari.

Xulosa va takliflar

Foydalanilgan adabiyotlar

16

Kirish

,,Bizning doimiy vazifamiz – kichik biznes

va tadbirkorlikning o’rni va ro’lini

izchil o’sishini ta’minlash“

Islom Karimov

Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish va

amalga oshirilayotgan inqirozga qarshi choralar dasturining eng muhim ustuvor

yo’nalishlaridan biri yangi ish o’rinlarini tashkil etish, aholining daromadlari va

farovonligini oshirishda tobora muhim o’rin tutayotgan xizmatlar ko’rsatish va servis

sohasi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik (KBXT)ni jadal rivojlantirishga

qaratilmoqda.

Mamlakatimizdagi chuqur iqtisodiy islohotlar, ijtimoiy hayotning turli

jabhalarida amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari, iqtisodiyotni modernizatsiyalash

va diversifikatsiyalash, xizmat sohasi va KBXTni rivojlantirishga qaratilgan keng

tarkibiy o’zgarishlar 2013 yilda ham o’zining salmoqli natijalarini ko’rsatdi.

Darhaqiqat, 2013 yil yakunlariga ko’ra KBXTning mamlakatimiz yalpi ichki

mahsulotidagi ulushi 55.8 foizga, iqtisodiyotda jami bandlar sonida KBXTning

hissasi esa 75 foizgacha etdi, respublikamizda jami yangidan yaratilayotgan ish

o’rinlarining yarmidan ko’prog’i shu sektor ulushiga to’g’ri kelmoqda1.

KBXT muhtaram Prezidentimiz tomonidan bugungi kunda mamlakatimizning

iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotini yangi, yanada yuksak bosqichga ko’tarishning asosiy

vositasi sifatida e’tirof etilib,

1O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi Xalq so’zi 18.01.2014 y. (13)

17

2011 yilni mamlakatimizda “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” deb

e’lon qilishni taklif etdi2.

Fikrimizcha, 2011 yilning “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” deb

nomlanishining asosiy sabablari sifatida KBXT davlat va jamiyatimiz rivojida

alohida o’rin egallayotganligini, uni rivojlantirmasdan turib iqtisodiyotimizning

kelajagini ta’minlay olmasligimizni, ichki bozorimizni raqobatbardosh va sifatli

mahsulotlar bilan to’ldirishda, aholini ish bilan ta’minlash va shu asnoda ularning

munosib daromad topishi hamda turmush farovonligining oshirib borishida eng

asosiy omillardan biri ekanligini, jamiyatimiz va mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy

tayanchi va poydevori bo’lgan o’rta sinfning shakllanishi va rivojlanishini

ta’minlashini, jamiyatimizdagi ijtimoiy va siyosiy barqarorlikning kafolati va

tayanchiga, yurtimizni taraqqiyot yo’lidan faol harakatlantiradigan kuchga aylanib

borayotganligini ta’kidlash mumkin.

2014 yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning roli va o‘rni tobora

mustahkamlanib borayotganining o‘zi iqtisodiyotimizning tarkibida bo‘layotgan

ijobiy o‘zgarishlardan dalolat beradi. Faqatgina o‘tgan yilning o‘zida yurtimizda 26

mingdan ziyod kichik biznes sub’ekti ish boshladi va yil oxirida ushbu sektorda

faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarning umumiy soni yil oxiriga kelib 190 mingtaga

yetdi3.

Muammoning o`rganilganlik darajasi. Kichik biznеs va tadbirkorlik sohasi

bo’yicha o’zining muhim hissalarini qo’shgan xorijlik g’arb olimlari qatoriga Y.

Shumpeter, R. Xizrich, R. Kantilon, J.B. Sey, F. Xayeka va boshqalarni alohida

ta'kidlab o’tish lozim. O’zbеkiston Rеspublikasida kichik biznеsni krеditlash va

kredit mexanizmlari tahlilidagi mavjud muammolar borasida ilmiy tadqiqotlar olib

2Prezident I. Karimovning O’z R Konstitutsiyasi qabul qilinganining 18 yilligiga bag’ishlangan tantanal imarosimdagi “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo’liniiz ichil davom ettirish –taraqqiyotimizning muhim omilidir” mavzusida ma’ruzasi Xalqso’zi, 2010 yil, 7 dekabr, 3 bet.


18

borgan iqtisodchi olimlar va ushbu sohada xizmat ko’rsatayotgan davlat arboblari

sifatida F. Mullajonov, M. Solihov, B. Bеrdiyorov, F. Dodiyev, N. Xolmuratov, Sh.

Normo’minov,S.K.Salayev,N.B.Fayzullaev,B.U.Tadjiyev, E. Egamberdiyev, X.

Xo’jaqulov, S. Sattorov, N. Abdunazarova, N. O’rmanova, N.

Xusanov,O.Iminovlarni ko’rsatish mumkin.

Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti va predmeti. Ushbu bitiruv malakaviy ishida

tadqiqot ob’ekti qilib ”Agrobank” OATB Xorazm filialini, predmeti qilib esa bank

ko`rsatkichlari olindi.

Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadiO’zbekistonda kichik biznes va

xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish istiqbollariva bunda banklarning

o’rnini aniqlash maqsadiga erishishuchun quyidagi muhim vazifalar belgilab

olindi:

- O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning

huquqiy asoslarini ko`rsatib berish;

- Respublikada kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanish bosqichlari

aniqlash;

- Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda xorijiy davlatlar

tajribalarini qo’llash xususiyatlari ochib berish;

- Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda bank kreditlarini

ajratish tartibini o’rganish;

- O’zbekistonda kichik biznes sub’ektlarini kreditlash taxlili o’tkazish va

baholash;

- O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda bank

kreditlarini ajratishni takomillashtirish yo’llarini ko’rsatib berish.

Bitiruv malakaviy ishining nazariy – uslubiy asosi

BMIningmavzusiniyoritishdaO’zbekistonRespublikasiPrezidentiI.A.Karimovninghal

qaromiqyosdayuqoribaholanayotganvaijobiynatijalarinimamlakatningtaraqqiyotitajrib

asi tasdiqlanayotgantanlanganasarlarito’plamigakiritilgankitoblaridan,

19

ko’plabmaqolavachiqishlaridabozoriqtisodiyotigao’tishborasidagivazifalari haqidagi

asarlari,

shuningdekO’zbekistonRespublikasiOliyMajlisitomonidanqabulqilinganqonunlar,

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoyishlari, O’zbekiston Respublikasi

Vazirlar Maxkamasining qarorlari, O’zbekistonRespublikasiMoliyaVazirligi,

O’zbekiston Respublikasi Markaziybankiva O’zbekiston Respublikasi

Davlatsoliqqo’mitasiningme’yoriyhujjatlaridan,

ommaviyaxborotvositalarimateriallaridankengfoydalanildi.

Bitiruv malakaviy ishining tarkibi. Bitiruvmalakaviyishikirishqismi, ikkitabob,

xulosavatakliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidaniborat.

20

1-BOB O’zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiya qilish sharoitida kichik

biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning huquqiy va nazariy asoslari.

1.1.O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning

huquqiy asoslari

Iqtisodiyotning bugungi kundagi rivojlanish darajasi, iqtisodiy

aloqalarning g’oyat keng miqyosli va murakkab bo’lib borayotgan bir sharoitida

bozor kuchlari o’ta mukammal bo’lib ishlaganda ham iqtisodiy munosabatlarni to’la-

to’kis tartibga sola olmaydi. Hozirgi kunda ishlab chiqarish chuqur ixtisoslashgan

bo’lib, tovar va xizmatlar ko’pchilik mehnatining mahsuliga aylanib, ularning turlari

ko’paymoqda, ishlab chiqaruvchilarning tashqi iqtisodiy aloqalardagi ahamiyati

oshmoqda va bu munosabatlarni o’rnatish hamda tartibga solishda davlatning

ishtiroki zarurdir.

Mamlakatimizning barqaror iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashda kichik biznes

va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, tadbirkorlik bilan shug’ullanayotgan

korxonalarga alohida e’tibor qaratish, iqtisodiy jarayonlarning tarkibiy tuzilishini

mutassil takomillashtirib borish zaruratini kuchaytirmoqda. Hozirgi vaqtda iqtisodiy

faol aholining 65-75 foizi xususiy sektorda bandligini hisobga oladigan bo’lsak,

albatta, bu sektor faoliyat yuritishi uchun barcha sharoitlar mavjud bo’lishini,

yanada samarali mexanizmni ishlab chiqishni taqozo etadi. Bu esa tadbirkorlikning

davlat tomonidan ham huquqiy-ma’muriy mexanizmlar, ham moliyaviy-iqtisodiy

mexanizmlar orqali qo’llab-quvvatlanishiga ehtiyojmand ekanligini anglatadi.

2013yil yakunlarini sarhisob qiladigan bo’lsak,mamlakatimiz yalpi ichki

mahsuloti 8 foizga o‘sdi, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8,8 foizga,

21

qishloq xo‘jaligi – 6,8 foizga, chakana savdo aylanmasi – 14,8 foizga oshdi.

Inflyatsiya darajasi prognoz ko‘rsatkichidan past bo‘ldi va 6,8 foizni tashkil etdi.4

Albatta, bu ijobiy o’zgarishlarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ahamiyati

sezilarli darajada oshayotganini ko’rishimiz mumkin. Iqtisodiyotni

modernizatsiyalash va mahsulot sifatini diversifikatsiyalashda asosiy ustuvor

yo’nalish bo’lgan ushbu sohaning tarkibiy tuzilishi, tabiiy resurslar salohiyati,

geografik joylashuvi, mehnat resurslari hamda omillaridan samarali foydalanishga

ta’sir ko’rsata oladigan davlatning qo’llab-quvvatlash siyosati juda zarur bo’ladi.

Bular quyidagilardan iborat:

tashqi bozordagi konyuktura o’zgarishlariga kam ta’sirchan tarmoq va

sohalarning YaIM va bandlikdagi ulushi yuqori bo’lishini ta’minlash;

kichik biznesda ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlar nomeklaturasini

kengaytirish, YaIMda, eksport tarkibda alohida tarmoq mahsulotining ustunlik

qilishini bartaraf etish;

tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi, shuningdek, eksport qiluvchi korxona va

tarmoqlarning xomashyo va butlovchi qismlar bilan ta’minlanishida mahalliy

korxonalar ulushi ustunligiga erishish;

yuqori texnologiya va zamonaviy texnikalar bilan ta’minlangan, arzon va

sifatli, tashqi bozorda raqobatga kirisha oladigan sanoat tarmoqlarining mamlakat

sanoat ishlab chiqarishi ko’rsatkichlaridagi ulushini oshirish.

Bugungi kunda iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlash

bo’yicha, birinchi navbatda, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, kooperatsiya

aloqalarini kengaytirish, mustahkam hamkorlikni yo’lga qo’yish, mamlakatimizda

ishlab chiqarilgan mahsulotlarga ichki talabni rag’batlantirish masalalariga keng

e’tibor berilmoqda. Jumladan, mazkur tadbirlarda quyidagilarni amalga oshirishga

alohida e’tibor qaratilgan: 4O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi Xalq so’zi 18.01.2014 y. (13)

22

1. Soliq yukini yengillashtirish, soliqqa tortish tizimini soddalashtirish va

unifikatsiya qilish bo’yicha xo’jalik tuzilmalarini qo’llab-quvvatlash maqsadida

tegishli choralar ko’rish.

2. Davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash maqsadida korxonalarning budjet va

budjetdan tashqari jamg’armalariga to’lovlar bo’yicha muddati o’tgan hamda joriy

kreditor qarzlarini qayta ko’rib chiqish.

3. Tadbirkorlik sub’yektlari faoliyatini tashkil etish bilan bog’liq xarajatlarni

kamaytirish bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish.

Iqtisodiyotni tarkibiy o’zgarishining muhim yo’nalishi bo’lgan, aholi va o’rta sinf

mulkdorlari daromadlarini shakllantirish asosi bo’lgan kichik biznes hamda xusuiy

tadbirkorlikni rivojlantirishni yanada rag’batlantirish, bu sohadagi muammolarni hal

etish, kasb-hunar kollejlari va oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarini, qishloq

joylaridagi yoshlarni tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb etish uchun qulay sharoitlar

yaratib berish kerak.

O’zbekiston Respublikasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-

quvvatlash umumiy tarzda quyidagi yo’nalishlardan iborat (1.1.1-chizma):

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash yo’nalishlari

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlarini tashkil etish yo’llarini

soddalashtirish

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlarining

resurslardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlarini quyidagi iqtisodiy mexanizmlar orqali qo’llab-quvvatlash:

Soliq imtiyozlari berish; Soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimi; Imtiyozli kreditlash; Boj haqi va litsenziya mexanizmini qo’llash; Tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishda subsidiyalar

berish; Eksport kvotalarini belgilash; Davlat xaridida imtiyozli sharoitlar yaratish.

23

1.1.1-chizma.Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash

yo’nalishlari.5

Davlat bunday vazifalarni o’z mexanizmini qo’llash orqali amalga oshiradi. Bozor

sharoitida milliy iqtisodiyotning yuqori sur’atlarda o’sishiga erishish va

korxonalarning barqaror holatini yaxshilashda qo’llab-quvvatlashning barcha

mexanizmlari ishtiroki muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda ma’muriy-huquqiy

muhitning ham o’rni, ham roli katta va o’z ta’sir-e’tibori bo’yicha iqtisodiy

mexanizmlarni to’ldirib keladi.

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning davlat tomonidan qo’llab-

quvvatlanishiga ehtiyojmand ekanligini zamonaviy ishlab chiqarishning quyidagi

sabablari doirasida ko’rishimiz mumkin va bu sabablar o’z faoliyatida kuchaytirilgan

talablarga mos bo’lishi kerakligini taqozo etadi:

– mahsulot (xizmat) hayotiylik (layoqatlilik) davrining qisqarganligi,

tovarlarning turi va bir martalik turkum mahsulotlar chiqarish hajmi ko’payganligi

sababli tovar (xizmat)lar turlarini tezda o’zgartirish imkonini beruvchi yuqori

o’zgaruvchan ishlab chiqarishga bo’lgan ehtiyoj;

– mehnatni tashkil etish va taqsimlash nazoratining mutlaqo yangi shakllarini

talab qiladigan murakkab texnologiyalar;

– sotuvdan keyingi xizmat ko’rsatish va qo’shimcha xizmat qiladigan, mahsulot

sifatiga munosabatni tubdan o’zgartiradigan mahsulot (xizmat ko’rsatish) bozoridagi

jiddiy raqobat;

– ishlab chiqarish to’lovlari tarkibining birdaniga o’zgarishi;

– tashqi muhit noaniqligini hisobga olish ehtiyoji6.

Shu maqsadda barcha mamlakatlarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni

rivojlantirish borasida davlat tomonidan o’ziga xos iqtisodiy, huquqiy-me’yoriy 5 N. Murodov – ,,Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning iqtisodiy mexanizmlari“. T.: ,,Iqtisodiyot“, 2012. – 42-b.

6G’ulomov S.S. – ,,Tadbirkorlik va kichik biznеs“. – T.: - 2002.

24

usullarda qo’llab-quvvatlash ishlari amalga oshiriladi hamda rag’batlantirib boriladi.

Qo’llab-quvvatlashning bunday mexanizmlari kichik tadbirkorlik korxonalarining

katta korxonalarga aylanguniga qadar davom etadi.

Ishbilarmonlik – biznes yuritish uchun amaliy qulay sharoit tug‘dirib berish, kichik

biznes va xususiy tadbirkorlikni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish

real iqtisodiyotni isloh etishning navbatdagi eng muhim yo‘nalishiga aylanmog‘i

zarur.

So‘nggi yillarda xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, biznes yuritish,

iqtisodiyotimizga mahalliy va xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish uchun zarur

sharoit va qulay muhit yaratish borasida ulkan ishlarni amalga

oshirildi.Tadbirkorliksub’ektlari huquqlarining ustuvorligi haqidagi prinsip joriy

etildi. Faqat o‘tgan yilning o‘zida ruxsat berishga oid 80 dan ortiq tartib-taomil,

litsenziyalanadigan faoliyat turlarining 15 tasi, 65 turdagi statistik hisobotlar, 23

turdagi hisobotni taqdim etish muddatlari qisqartirildi, 22 turdagi interfaol soliq

xizmati joriy etilib, zarur ruxsatnomalar berish muddati 2-marta va mazkur jarayonlar

uchun xarajatlar qiymati 5-marta qisqartirildi.

Shuni qayd etish joizki, tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan ruxsatnoma olish

jarayonida to‘lanadigan xarajatlar 8 barobar kamaytirildi, banklarda hisobraqami

ochish uchun to‘lovlar bekor qilindi va shu borada boshqa zarur tadbirlar amalga

oshirildi.

O‘zbekiston biznesni ro‘yxatga olish shartlari bo‘yicha jahon miqyosida 66 pozitsiya

yuqoriga ko‘tarilib, reyting o‘tkazilgan 189 mamlakat orasida 21-o‘rinni egalladi,

kredit ajratish bo‘yicha reytingda esa 24 pozitsiya yuqoriga ko‘tarildi. Ayni paytda

shuni e’tirof etish kerakki, mamlakatimizdagi ishbilarmonlik muhiti va biznes

yuritish sharoitining bugungi holati erkin bozor iqtisodiyotining talab va prinsiplari,

umumiy xalqaro normalarga to‘liq javob beradi, deb ayta olmaymiz.

Tadbirkorlarimiz qishloq joylarda energiya ta’minotining beqarorligiga, ishlab

chiqarish va yo‘l infratuzilmasining kerakli darajada rivojlanmaganiga,

25

tekshiruvlarning ko‘pligiga, shuningdek, joylarda ijro intizomining nisbatan

pastligiga haligacha duch kelmoqda.7

Keyingi yillarda muhtaram yurtboshimizning bevosita tashabbuslari bilan

hukumatimiz tomonidan KBXTni qo’llab-quvvatlash va rivojlantirish borasida bir

necha yo’nalishlarda tub ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar amalga oshirildi va bu

yo’nalishlarni shartli ravishda o’n bitta qismga ajratib o’rganishni ma’qul deb topdim.

Ular quyidagilar:

Birinchi yo’nalish – KBXT sub’yektlari uchun yanada qulay ishbilarmonlik muhitini

yaratish.Bu borada bir qator ijobiy ishlar amalga oshirildi:

tadbirkorlik, kichik va xususiy biznesga ko’proq erkinliklar berish;

davlat boshqaruv vazifalari va turli ruhsat berish me’yorlarini qisqartirish,

byurokratik to’siqlarni bartaraf etish;

moliya-kredit hamda xomashyo resurslari, mahsulotlarga davlat buyurtmasidan

foydalanishning bozor dastaklari va mexanizmlarini joriy etish;

mol yetkazib beruvchi korxonalar va barcha xo’jalik yurituvchi sub’yektlar,

xaridorlar bilan kooperatsion aloqalarni rivojlantirish va mustahkamlash va h.k.

Ikkinchi yo’nalish – KBXT sub’yektlarining huquq va manfaatlarini himoya

qilishni kuchaytirishga yo’naltirilgan me’yoriy-huquqiy bazani yanada

takomillashtirish. Bu borada ham bir qator ishlar amalga oshirildi va bugungi kunda

ham islohotlarni chuqurlashtirish bo’yicha tadbirlar ishlab chiqilmoqda.

Jumladan, bevosita KBXT sohasiga taalluqli bo’lgan 400ga yaqin me’yoriy-huquqiy

hujjatlar qabul qilindi. Xususan, ,,Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari

to’g’risida“gi Qonunning yangi tahririni tayyorlash, KBXT sub’yektlari huquq va

manfaatlarini himoya qilishni kuchaytirishga yo’naltirilgan yangi qonun hujjatlarini

qabul qilish bo’yicha O’zbekiston Respublikasining ,,Tadbirkorlik faoliyati sohasida


26

ruxsat berish tartib qoidalari to’g’risida“gi, ,,Xususiy mulkni himoya qilish va

mulkdorlar huquqlarining kafolatlari to’g’risida“gi Qonunlarni ishlab chiqish va

qabul qilish yuzasidan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.

Uchinchi yo’nalish – KBXT sub’yektlarining moliya-xo’jalik faoliyatiga davlat va

nazorat tuzilmalarining aralashuvini keskin kamaytirish hisoblanadi.

To’rtinchi yo’nalish – KBXT sub’yektlarini tashkil etish tartibini soddalashtirish

va faoliyat yuritishning moddiy-texnik sharoitlarini ta’minlashdir. Bu yo’nalish

bo’yicha hukumatimiz tomonidan KBXT sub’yektlariga ko’pgina imtiyoz va

qulayliklar yaratilib berildi. Xususan, mahsulotlarni gigiyenik sertifikatining amal

qilishi cheklanmagan muddatga o’tkazildi, fitosanitariya xulosalarini berish

muddatlari qisqartirildi, elektr va issiqlik tarmoqlariga ulanish uchun texnik shartlarni

bajarish muddatlari 1 oydan 3 kungacha qisqartirildi, binolarni turar joydan noturar

joy toifasiga o’tkazish jarayoni soddalashtirildi, davlat mulkidagi bo’sh binolarning

ijara haqlari pasaytirilishi natijasida 81 foizi tadbirkorlik sub’yektlariga ijaraga

berildi, tashqi reklamani joylashtirish qiymati ayrim viloyatlarning qishloq joylari

uchun 50 foizgacha pasaytirildi va h.k.

Beshinchi yo’nalish – KBXT sub’yektlariga soliq va boshqa to’lovlar borasida

yengilliklar yaratish, hisobot topshirish tizimini takomillashtirish sanaladi. Unga

muvofiq, 1996-2013 yillar mobaynida KBXT sub’yektlariga belgilangan soliq

stavkalari mos ravishda 38 foizdan 5 foizgacha yoki 7,6 martagacha qisqardi, 2014-

yilda ham soliq yukini kamaytirish siyosati davom ettirilmoqda. Kichik korxona va

mikrofirmalar uchun yagona soliq to‘lovi stavkalari 2013yilda 5 foizga tushirilgan va

2014 yilda o`zgarmasdan saqlangan , yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun belgilangan

soliq stavkasi esa sezilarli tarzda, ya’ni o‘rtacha ikki barobar kamaytirilgani buni

yaqqol tasdiqlaydi8.

Shuningdek, kelgusi hisobotlar topshirish jarayonlaridagi qog’ozbozlikni va har xil

ovoragarchilikni, to’rachilik kabi salbiy illatlarni oldini olish, vaqtni tejash va ish

samaradorligini oshirish maqsadida tadbirkorlik sub’yektlarining elektron hisobot 8O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi Xalq so’zi 18.01.2014 y. (13)

27

topshirish tizimini joriy qilindi. Bundan tashqari, tarmoq yo’nalishida ham KBXT

sub’yektlariga bir qator imtiyozlar berilgan bo’lib, ular quyidagilar:

- 2015-yil 1-yanvarigacha yangidan tashkil etilgan ta’mirlash-qurilish

tashkilotlari soliqlarning barcha turlaridan va ayrim majburiy ajratmalarni to’lashdan

ozod qilingan;

- 15 xildagi nooziq-ovqat iste’mol tovarlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan

mikrofirmalar va kichik korxonalar foyda solig’i, mulk solig’i va yagona soliq

to’lovlaridan, respublika yo’l jamg’armasiga majburiy ajratmalar to’lashdan, ishlab

chiqarishda foydalaniladigan asbob-uskunalarni import qilishda bojxona to’lovlaridan

ozod qilingan.

Oltinchi yo’nalish – KBXT sub’yektlarini kreditlash mexanizmlarini yanada

takomillashtirish hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 10-

noyabrdagi PQ-4051-sonli Farmoniga muvofiq, tadbirkorlik faoliyatini boshlash

uchun imtiyozli kreditlar bo’yicha foiz stavkalari maksimal stavkani yillik 5 foizdan

3 foizga, KBXT sub’yektlari faoliyatini kengaytirish va aylanma mablag’larni

to’ldirish uchun mikrokreditlar bo’yicha qayta moliyalash stavkasining 100 foizidan

50 foizigacha, KBXT sub’yektlari uchun imtiyozli mikrolizing xizmalari bo’yicha

maksimal stavkani yillik 7 foizdan 5 foizgacha pasaytirilishiga erishildi. Shuningdek,

KBXT sub’yektlarini qo’llab-quvvatlash uchun ajratilgan kreditlar miqdori, 2001-

yilda 171,5 mlrd. so’mdan 2011-yilga kelib 4,04 trln. so’mga yoki qariyb 24

barobargacha oshdi. 2012-yilda esa iqtisodiyotning real sektoriga yo‘naltirilgan

kreditlar hajmi 2010-yilga nisbatan 1,6 barobar oshdi, 2013-yilda iqtisodiyotning

real sektoriga ajratilgan kreditlarning yalpi hajmi 30 foizga oshdi Ajratilgan

kreditlarning 76 foizdan ziyodi uch yildan ortiq muddatga berilgan uzoq muddatli

kreditlar ekani, ayniqsa, e’tiborga molik9.


28

Yettinchi yo’nalish – KBXTni rivojlantirish uchun xorijiy investitsiyalarni keng jalb

etish sanaladi. Jumladan, 2008-yilda Osiyo taraqqiyot banki (ADB), Islom taraqqiyot

banki (IDB), Germaniya taraqqiyot banki (KfW), Xitoy xalq respublikasi

hukumatining va boshqa xorijiy investitsiyalarning moliyalashtirilishi asosida KBXT

sektoriga 80,0 mln. AQSh dollari miqdorida bevosita investitsiyalar kiritilgan bo’lsa,

2009-yilda bu ko’rsatkich 121,8 mln. AQSh dollarni tashkil etdi va 2008-yilga

nisbatan o’sish 152,2 foizni tashkil etdi. 2013-yilda mamlakatimizning yuqori

sur’atlar bilan barqaror o‘sishini tahlil qilar ekanmiz, buning asosiy omillaridan biri

iqtisodiyotimizga yo‘naltirilgan kapital mablag‘lar, investitsiyalarning tobora o‘sib

borayotganligiga amin bo’lamiz va bu ko‘rsatkich joriy yilda yalpi ichki mahsulotga

nisbatan 23 foizni tashkil etgani fikrimiz dalilidir. 2013-yilda Investitsiya dasturini

amalga oshirish doirasida mamlakatimizda 13 milliard dollar qiymatidagi kapital

qo‘yilmalar o‘zlashtirildi, bu 2012-yilga nisbatan 11,3 foizga ko‘pdir. O‘zlashtirilgan

kapital qo‘yilmalar umumiy hajmining deyarli yarmini, ya’ni 47 foizini xususiy

investitsiyalar – korxonalar va aholining shaxsiy mablag‘lari tashkil etgani alohida

e’tiborga loyiqdir. Jalb etilayotgan investitsiyalarning asosiy qismi – 70 foizdan

ortig‘i, birinchi navbatda, ishlab chiqarish ob’ektlarini qurishga yo‘naltirildi, eng

yangi zamonaviy uskunalar xarid qilishga sarflangan investitsiyalar ulushi esa qariyb

40 foizni tashkil etdi.

O‘zlashtirilgan umumiy kapital qo‘yilmalar hajmining 3 milliard dollardan ortig‘ini

xorijiy investitsiyalar tashkil etdi. Shuning 72 foizdan ziyodi yoki 2 milliard 200

million dollari to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalardir.10

Respublikamizda KBXTni rivojlantirish va qo’llab-quvvatlashning sakkizinchi

yo’nalishi – KBXT sub’yektlarining tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi ishtirokini

kengaytirishdir. Bu borada KBXT sub’yektlarining ulushi unchalik salmoqli darajada

emas.


29

Navbatdagi to’qqizinchi yo’nalish esa ilg’or ilm va fan yutuqlariga asoslangan

venchur tadbirkorligini va xususiy biznesini rivojlantirishga keng yo’l ochib berish

sanaladi. Shu o’rinda venchur tadbirkorligi to’g’risida qisqacha ta’rif berib o’tsak.

Venchur tadbirkorligi (венчурнoe предпринимательство, venchure enterprise) –

bu hozirgi zamon tadbirkorlik turlaridan biri bo’lib, ilmiy tadqiqotlar, yangi

ixtirolarni tadbiq etish hamda yirik firmalar buyurtmalari, davlat shartnomalarini

bajarish bilan shug’ullanuvchi faoliyatdir.

Tadbirkorlik faoliyati va kichik biznesni rivojlantirish va qo’llab-quvvatlashning

keyingi o’ninchi yo’nalishi esa, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-1271-

sonli Qaroriga11 muvofiq, aholi va o’rta sinf mulkdorlari daromadlarini

shakllantirish asosi bo’lgan KBXTni rivojlantirishni yanada rag’batlantirish, bu

sohadagi mavjud muammolarni hal etish, yoshlar, avvalambor, kasb-hunar kollejlari

va oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarini, ayniqsa, qishloq joylarida ularni

tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb etish uchun zarur sharoitlar yaratish hisoblanadi.

Respublikada KBXTni rivojlantirish va qo’llab-quvvatlashning o’n birinchi

yo’nalishi KBXT sub’yektlariga taqdim etilyotgan imtiyozlar va qulay sharoitlar

tizimini yanada rivojlantirish hisoblanadi. Jumladan, KBXT sub’yektlariga taqdim

etilayotgan imtiyozlar, preferensiyalar va xo’jalik yuritishning qulay sharoitlarini

yaratish, resurslar bilan ta’minlanish mexanizmlarini takomillashtirish, kadrlar

tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish to’g’risidagi axborot ta’minoti va

maslahat berishning yaxlit integratsiyalashgan tizimini yanada rivojlantirish kabilar

mazkur yo’nalishdagi eng muhim vazifalardan sanaladi.

Oxirgi yillarda kichik biznes sub’yektlari uchun yagona soliq to’lovi stavkasi yil

sayin kamayib borishi kuzatilmoqda.2014-yil uchun belgilangan soliq stavkasi 1996-

yilga nisbatan 7, 6 marta, 2000-yilga nisbatan 6 marta, 2005-yilga nisbatan esa 3

martaga qisqartirilgan (1.1.1-rasm).

11O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 27.01.2010-yildagi PQ-1271- sonli ,,Barkamol avlod yili Davlat dasturi

to’g’risida”gi Qarori.

30

1.1.1-rasm. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlari uchun yagona soliq

to’lovi stavkasi (foizda)12.

2012-yildan boshlab ishlab chiqilgan soliq siyosatida kichik biznes sub’yektlariga

nisbatan soliq imtiyozlari kengaytirildi, ayrimlarining muddati uzaytirildi. Xususan,

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ,,O’zbekiston Respublikasida 2006-2010

yillarda xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish chora-

tadbirlari to’g’risida gi 2006-yil 17-apreldagi PQ-325-sonli Qarori bilan mikrofirma

va kichik korxonalarga berilgan soliq imtiyozlari hamda O’zbekiston Respublikasi

Prezidentining ,,Mahalliy nooziq-ovqat iste’mol tovarlari ishlab chiqarish

kengaytirilishini rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida“gi

2009-yil 25-oktabrdagi PQ-1050-sonli Qarori bilan belgilangan soliq va bojxona

imtiyozlari 2014-yilning 1-yanvariga qadar uzaytirildi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013-yil 25-dekabrdagi ,,O’zbekiston

Respublikasining 2014-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat

budjeti parametrlari to’g’risida“gi 2099-sonli qarori bilan 2014-yilning 1-yanvaridan

boshlab Soliq kodeksida soliq va boshqa majburiy to’lovlarni to’lash majburiyati

yuklatilgan yuridik shaxslar uchun soliq qarzlari EKIHning 20 barobarigacha

(1922100 so’mgacha), jismoniy shaxslarning soliq qarzlari EKIHning 5


31

barobarigacha (480525 so’mgacha) bo’lgan hollarda ushbu soliq qarzlarini mol-mulk

hisobidan undirish uchun murojaat qilinmasligi belginlandi.

Kichik biznes sub’yektlari faoliyatiga yo’naltirilgan kredit berish

mexanizmi.So’nggi yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy

qo’llab-quvvatlashning asosiy tizimlaridan biri bo’lgan kredit berish mexanizmini

takomillashtirishga alohida e’tibor berilmoqda. Xususan, 2010-yilda kichik biznes va

xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun 2690,2 mlrd.so’m kredit ajratilgan bo’lsa,

2011-yilda esa bu ko’ratkich 4041 mlrd. so’mni tashkil etdi, 2012-2013 yillarda esa

bu ko’rsatkich yanada o’sishi ta’minlandi.

(1.1.2-rasm).

01000

2000

30004000

5000

6000

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

171,5 265 282,3 353,7 464 607,2 7441251

1851,72690,2

4041 4377

5346

1.1.2-rasm.Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun ajratilgan

kredit miqdori (mlrd.so’m)13

Rasmdagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki 2001-2013 yillar mobaynida kichik

biznes va xususiy tadbirkorlik sohasiga yo’naltirilgan kreditlar miqdori qariyb 31

martagacha ko’paygan.

Hozirgi kunda tadbirkorlik faoliyatini mikromoliyalash tizimi ham keng yo’lga

qo’yilmoqda. Bu borada respublikamizda mikromoliyalashtirishni rivojlantirish

uchun zarur me’yoriy-huquqiy baza yaratilgan. Jumladan,

13I.Karimovning 2011-yil yakunlari va 2012-yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ldi“ mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.:O’qituvchi“ NMIU, 2012. – 212-b. 2.www.referat.uz rasmiy veb-sayti.

32

,,Mikromoliyalashtirishto’g’risida“, ,,Mikrokreditlash tashkilotlari to’g’risida“gi

O’zbekiston Respublikasi qonunlari, Vazirlar Mahkamasining ,,Mikromoliyaviy

xizmatlar bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida“ 2007-yil 19-

fevraldagi 37-sonli qarorlari qabul qilindi14.Bu qarorlar asosida kichik tadbirkorlik

sub’yektlariga tijorat banklari tomonidan mikrokreditlar ajratilishi yo’lga qo’yilgan.

(1.1.3-rasm).

1.1.3-rasm.Tijorat banklari tomonidan barcha manbalar hisobidan kichik tadbirkorlik

sub’yektlariga 1-yanvar holatiga ko’ra ajratilayotgan mikrokreditlarning miqdori

(mlrd.so’m)15.

Moliya-bank tizimini izchil isloh qilish sharoitida moliyalashtirishning tijorat

manbalari, xususan xalqaro moliya institutlari, tijorat banklari va davlat maqsadli

jamg’armalarining kredit liniyalari hisobiga tijorat banklarining kredit resurs bazasini

shakllantirishga ko’maklashish ishlari yo’lga qo’yilmoqda.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26-noyabrdagi PQ-1438-sonli

,,2011-2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va

barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga erishishning

ustuvor yo’nalishlari to’g’risida“gi Qaroriga muvofiq, mamlakatimiz tijorat

14,,O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami”, №23, 2007. 15,,Kichik biznesni kreditlash va moliyalashtirish“. ,, Biznes konsultant“iqtisodiy, amaliy-ommabop oylik jurnali,№3,2012. –19-b. 2. ,,2012-yilda pul-kredit sohasidagi vaziyat va monetar siyosatning 2013-yilga mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari“. ,,Bozor, Pul va Kredit“ ilmiy-amaliy oylik jurnali, №1, 2013. – 18-b.

33

banklarining kredit mexanizmini samarali amalga oshirishining asosiy manbai

hisoblanmish kredit resurslari taklifinining hajmini oshirish, kreditga bo’lgan talabni

to’laqonli qondirish maqsadida xalqaro moliya institutlari va xorijiy mamlakatlar

hukumatlari tomonidan ajratiladigan grantlar va kredit liniyalari miqdori 2011-yilda

75 mln. AQSh dollarni tashkil etgan bo’lsa, 2015-yilga borib esa, 155 mln.AQSh

dollarni tashkil etishi mo’ljallangan (1.1.4-rasm).

1.1.4-rasm.2011-2015 yillarda xalqaro moliya institutlari va xorijiy mamlakatlar

hukumatlari tomonidan ajratiladigan grantlar va kreditlar miqdori

(mln. AQSh dollar)16.

Albatta, mamlakatimizda iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiyalash, yangi

ish o’rinlarini yaratish maqsadida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlariga

yanadayangi zamonaviy bank xizmatlari ko’rsatish takomillashtirilib borilishini talab

etadi. Hozirda mamlakatimiz moliya-bank tizimi barqaror va ishonchli faoliyat

yuritib, yuqori ko‘rsatkichlarni namoyon etib kelmoqda. 2013-yilda bank tizimining

jami kapitali 25 foizga, 2000-yilga nisbatan esa 46 barobardan ziyod ko‘paydi.

Natijada bugungi kunda banklarimiz kapitaliningyetarlilik darajasi 24,3 foizni tashkil

161. Islom Karimovning 2011-yil yakunlari va 2012-yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan ,,2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ldi“ mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.: ,,O’qituvchi“ NMIU, 2012. – 214-b.

34

etmoqda, bu esa bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi tomonidan 8 foiz etib

belgilangan talabdan uch barobar ko‘pdir17.

Davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashning moliyaviy-iqtisodiy mexanizmi –KBXT

sohasida qo’yilgan maqsadlarga erishishni, iqtisodiyotdagi turli bo’g’inlar faoliyatini

bir-biriga mos holda rivojlanishini va to’g’ri foydalanish natijasida korxona ravnaqini

ta’minlovchi moddiy-texnik, moliyaviy, ijtimoiy va institutsional resurslarni

qo’llashning texnologiyasi, vositalari, dastaklaridan iborat bir butun tizimdir. Bu

tizimning mustahkam bo’lishi va izchil ravishda faoliyat olib borishi muhim iqtisodiy

tarmoqlarning progressiv rivojlanishiga, makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning intensiv

bo’lishiga zamin yaratadi.

Shu jumladan yaqindatadbirkorlik faoliyatiniamalga oshirish va davlat

xizmatlariniko’rsatish bilan bog’liq tartibotlarni yanadatakomillashtirish chora-

tadbirlariO’zbekiston Respublikasi Prezidentining "O’zbekiston Respublikasida

investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirishga doir

qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida"gi 2014 yil 7 apreldagi PF-4609-sonli

Farmoniga muvofiq hamda litsenziyalashni va ruxsat etish xarakteriga ega hujjatlarni

berish mexanizmlarini yanada soddalashtirish va arzonlashtirish, shuningdek

tadbirkorlikka ko’proq erkinlik berish maqsadidaO’zbekiston Respublikasi

Prezidentining PQ-2164sonli Qarorni qabul qildi.18

1.2. Respublikada kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanish

bosqichlari

Tadbirkorlik o'tgan ikki asr davomida rivojlanib, turli davrlar va bosqichlami

bosib o'tdi. Har bir davr va bosqichda tadbirkorlik oldida o'ziga xos vazifalar turadi.


18 O’zbekiston respublikasi prezidentining qarori 15.04.2014 y.n pq-2164

35

O'zbekistonda tadbirkorlikning rivojlanishida xo'jalik erkinligining oshishi

va ma'muriy-qonunchilik cheklovlarining qisqarishi, tadbirkorlik (avvalo, kichik,

xususiy, qo'shma tadbirkorlik)ning davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi,

tadbirkorlik tashabbusining yangi imkoniyatlari va sohalarining ochib borilishi, soliq

islohotlari va ma'muriy islohotlar ham katta yordam berdi. Mamlakatda sarmoya

bozori va biznesni mablag' bilan ta'minlash imkoniyatlari kengaydi, yangi moliya

muassasalari va axborot ta'minoti rivojlandi, patent-litsenziya tizimi mustahkamlandi,

xo'jalik faoliyatining yangi turlari paydo bo'ldi va kengayib bormoqda. Respublikada

tadbirkorlikni tezroq oyoqqa turg'azish, rivojlantirish, jamiyatda o'zigamunosib

o'rinni egallab olishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratildi va ularniyaxshilash davom

etmoqda. Ulardan eng muhimi va boshqa shart-sharoitlar uchun asos hisoblanadigani

me'yoriy-huquqiy bazadir. Bu baza yildan-yilga kengayib, mustahkamlanib,

takomillashib, rivojlanib bormoqda.

O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994- yil 21- yanvardagi "Iqtisodiy

islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk muhofazasini ta'minlash va

tadbirkorlikni rivojlantirish to'g'risida"gi Farmoni bilan xususiy mulkka asoslangan

tadbirkorlikning shakllanishi iqtisodiy islohotlarning eng asosiy vazifalaridan biri

sifatida e'tirof etildi. Bu vazifani bajarish uchun tadbirkorlikni rivojlantirish siyosati

va qo'llab-quvvatlash tizimi yaratildi. U O'zbekiston Respublikasi qonunlari,

Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlariga asoslanadi.

1994-yili O'zbekistonning barcha viloyatlari Qoraqalpog'iston Respublikasi va

Toshkent shahri bo'yicha tadbirkorlikni rivojlantirish mintaqaviy dasturlari ishlab

chiqildi. 1995- yil 28- avgustda "O'zbekistonda kichik biznes va xususiy

tadbirkorlikni rivojlantirishni qo'llab-quvvatlash" "Davlat dasturi" qabul qilindi. Bu

dasturlarga har yili tegishli aniqliklar kiritilib, ular uzluksiz amalga oshirilmoqda.

Bundan tashqari, tadbirkorlikni rivojlantirish va qo'llab-quvvatlash siyosatini

samarali amalga oshirishni ta'minlashga yo'naltirilgan qator qonunlar, farmonlar,

qarorlar qabul qilinib kelmoqda. Ularni ro'yobga chiqarishni tashkil etish va

ta'minlash uchun maxsus davlat organlari va nodavlat tashkilotlari tuzildi:

O'zbekiston Respublikasi davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo'llab-

36

quvvatlash davlat qo'mitasi, Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni

qo'llab-quvvatlash davlat qo'mitasi (u 2005-yilda qayta tashkil etilib, tadbirkorlikni

rivojlantirish va qo'llab-quvvatlash vazifalari Davlat mulk qo'mitasidan unga

o'tkazildi), tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi (2004 yilda uning

negizida O'zbekiston savdo-sanoat palatasi tuzildi), kichik va xususiy tadbirkorlikni

rivolantiirishni rag'batlantirish Respublika muvofiqiashtirish kengashi, tadbirkorlarga

xizmat qiluvchi Tadbirkorbanku 2006 yilda Mikrokreditbankka aylantirildi,

tadbirkorlik subyektlarini davlat ro'yxatidan o'tkazuvchi organlar, prokuratura va

Adliya vazirligi tizimlarida tashkil etilgan fermer va dehqon xo'jaliklari, tadbirkorlik

subyektlari huquqlarini himoya qilish boshqarmasi va bo'limlari faoliyat yuritib

kelmoqda.

O’zbekiston hududida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanish

bosqichlari quyidagicha

I bosqich (1989-1991 yy.): ilmiy-texnik ijodiyot markazlari, kooperativlar shaklida

dastlabki tadbirkorlik tuzilmalarining paydo bo’lishi, tadbirkorlikning tajribaviy

tavsifi va kam sondagi jarayon ishtirokchilari, respublikamizning mustaqillik

erishishi, Qomusimizda xususiy mulkning e’tirof qilinishi, bozor iqtisodiyotining

negizini tashkil etuvchi bir qator Qonunlarning qabul qilinishi munosabati bilan

xususiy mulk negizida tadbirkorlikning shakllana boshlashi. Bu davr kichik biznes

infratuzilmasi va institutsional qo’llab-quvvatlash-ning, uning YaIM dagi ulushining

deyarli yo’qligi bilan tavsiflanadi.

II bosqich (1992-1997 yy.): bozor munosabatlarining poydevori qo’yilishi,

iqtisodiy islohotlar va xususiylashtirishning amalga oshirilishi, kichik biznesni

qo’llab-quvvatlovchi ilk infratuzilmalar “Biznes-fond”, “Madad” sug’urta agentligi,

“Tadbirkorbank”, “Biznes maktab” va “Biznes-inkubator”lar tarmog’i va h.k.larning

tashkil etilishi evaziga kichik korxona va kooperativlar sonining tez o’sishi bilan

tavsiflanadi. Ushbu davrda faoliyat yuritayotgan sub’ektlarning aksariyati savdo

sohasiga to’g’ri kelar edi.

37

III bosqich (1998-2001 yy.): ushbu davr respublikamizda makroiqtisodiy barqarorlikka

erishib, iqtisodiy o’sishning boshlanishi, davlat va mintaqa darajalarida kichik biznesni

qo’llab-quvvatlovchi turli muassasalarning tashkil etilishi, tadbirkorlik tasniflanishining

o’zgarishi, sinayotgan va faoliyat yuritmayotgan sub’ektlar sonining ortishi,

xususiylashtirish, iqtisodiy islohotlarning chuqurlashuvi, iqtisodiyotni

erkinlashtirishning boshlanishi, soliq yukining kamaya boshlashi, mamlakat YaIM da,

iqtisodiyot tarmoqlaridagi faoliyat yuritayotgan sub’ektlar va iqtisodiyotda bandlar

sonida kichik biznes ulushining orta boshlashi bilan tavsiflanadi.

IV bosqich (2002-2006 yy.): ushbu davr makro va mikrodarajada kichik biznesni

har tomonlama rag’batlantirishning kuchayishi, soha tasnifining o’zgarishi,

soddalashtirilgan «bir yo’la» ro’yxatga olish, sertifikatlash, standartlash, litsenziyalash,

ruxsat berishning joriy etilishi, faoliyat yuritmayotgan sub’ektlar ulushi kattaligi, soliq

yukining kamayishi, YaIM da sektor ulushining yanada ortishi, iqtisodiyot tarmoqlarida

sub’ektlar optimal nisbatining shakllanishi, kasanachilik asosi-dagi kooperatsiya, xizmat

ko’rsatish va servis sohasining rivojlana boshlashi bilan tavsiflanadi

V bosqich (2007 yildan – hozirgi vaqtgacha): ushbu davr biznesni ixtiyoriy

tugatish, turli resurslarni erkin sotib olishning soddalashtirilishi, texnik va texnologik

modernizatsiyalash, eksportga mahsulot ishlab chiqaruvchilarning soliq yuki, faoliyat

yuritmayotgan sub’ektlar soni kama-yishi, ish o’rinlari yaratishda kasanachilik

ulushining ortishi, xizmat ko’rsatish va servis sohasining yanada rivojlanishi, “2007-

2010 yillarda aholi bandligini ta’minlash, tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash va

rivojlantirish hududiydasturlari” ishlab chiqilishi bilan tavsiflanadi.

Tadbirkorlikni rivojlantirish uchun quyidagi shart-sharoitlar talab etiladi: Mulk

munosabatlarining uyg’unlashuvi, tadbirkorlarga o’z qobiliyatini to’la namoyon

etish uchun quyidagi iqtisodiy erkinliklarning berilishi, bozorning ochiqligi, ya’ni

tovarlar, sarmoyalar, ma’lumotlar, ish kuchi, xom ashyo harakati uchun sun’iy

to’siqlar yo’qligi, bozor infratuzilmasining mavjud-ligi, tadbirkorlik uchun huquqiy

kafolatning mavjudligi, ya’ni tadbirkor-likni himoyalovchi qonunchilikning

mavjudligi,yangi korxonalarga kadrlar tayyorlash, kredit olish, solik to’lash, tabiiy

boyliklardan foydalanish buyicha davlat tomonidan berilgan imtiyozlar va h.k.

38

Tadbirkorlikni rivojlantirish o’z navbatida muayyan ijtimoiy holatni -

tadbirkorlik muhitini bo’lishini taqozo etadi.

Tadbirkorlik muhiti - bu hududiy yaxlitlikni ifoda qiladi va shu hudud

doirasida tadbirkorlikning kasbiy faoliyatiga ma’lum bir omillar ta’sir etadi, tadbirkor

bu omillarni hisobga olishga majbur va u o’z faoliyatini shular asosida quradi.

Tadbirkorlik muhitini huquqiy, ijtimoiy va iqtisodiy sohalar kabi uchta sohaning

majmui, yig’indisi sifatida tavsiflash mumkin.

Xuquqiy soha - bu tadbirkorning kasbiy faoliyat ko’rsatishi uchun jamiyat

tomonidan o’rnatilgan "o’yin qoidalari" dir, ya’ni bu qoidalar va qonuniy xujjatlar

bo’lib, ular xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ishbilarmonlik faolligini tartibga solib

turadi. Bu qonunlar asosida tadbirkor samarali faoliyat ko’rsatishi, munosabatlarga

ishlashini rostlab turiladi.

Ijtimoiy soha - o’z tabiatiga ko’ra juda keng bo’lib, o’z ichiga jamiyatda

rivojlanishning yuqori maqsadlariga erishishning hukmron tamoyili, milliy an’analar

va urf – odatlar, millatning savodlilik darajasi va mutaxassislarning kasbiy

tayyorgarlik darajasi, davlat va jamiyatningg tadbirkorlik faoliyati va tadbirkorlik

vakillariga munosabati (qabul qilmaslik, nafrat), tadbirkorlik faolligini samarali

amalga oshirish uchun zarur bo’lgan infratuzilmaning mavjudligi kabilarni qamrab

oladi.

Iqtisodiy soha - tanlangan tadbirkorlik faoliyati sohasidagi raqo-batchilik

shartlarini hamda bahoni shakllantirish shartlarini ifoda etadi. Bahoni shakllantirish

ishlab chiqarish omillari baholari darajasi, ssuda foizi va soliqqa tortish stavkalari

o’lchamlariga asoslanadi.

O’tish davrining muhim jihatlaridan yana biri maxalliy xom-ashyoda ishlovchi

tarmoqlarni tashkil etishga, takomillashtirish hisobiga importning o’rnini bosuvchi va

eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishga, barcha resurslaridan

samarali foydalanishga, iste’molchilar ehtiyojlarini to’laroq qondirishga imkon

beradigan kichik biznes (KB) sub’ektlari tarmog’ini rivojlantirishdir.

Mustaqillikning ilk yillarida respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan KB

sub’ektlari ishi tajribasi, ularning yirik korxonalarga nisbatan bir qator afzalliklarga

39

ega ekanligini ko’rsatdi. Ularda yirik korxonalarga nisbatan ishlab chiqarish va

bozordagi o’zgarishlarga muvofiqholda ish olib borish imkoniyatlarining kengligi,

yangi texnika va texnologiyalarni tezda joriy qilish imkoniyati, yangi ishlab chiqarish

quvvatlarini hosil qilish va ulardan unumli foydalanish kabi qator yaxshi mezonlar

ko’p. Jahon tajribasi shuni tasdiqlaydiki, KB sub’ektlari tarmog’ini rivojlantirish turli

tovar bozorlarida yirik biznes bilan haqiqiy raqobatni boshlash, katta shaharlarda va

ayniqsa qishloqlarda mehnat resurslaridan unumli foydalanish, mahalliy xom ashyo

resurslaridan keng foydalanishga imkon yaratadi.

Ta’kidlash joizki, kundalik iqtisodiy hayotimizda KB ning oldingi safga

chiqishi tasodif emas. Chunki, sobiq buyruqbozlik tizimida rivojlangan davlatlar

iqtisodiyotida ham yirik ishlab chiqarish hukmronlik qildi. Bu siyosat ishlab chiqarish

harajatlarini sezilarlicha qisqartirishga, gigantlarga o’z monopol holatidan foydalanib

bozorni katta seriyadagi “sifatli” tovarlar bilan to’ldirishiga imkon berdi.

Kichik biznes ITT ni lokomotivi sifatida to’xtovsiz rivojlanishini ta’minlash,

hududiy, tarmoqdagi va tarmoqlararo muammolarni hal etish, o’tish davri sharoitida

chuqur tarkibiy o’zgarishlar sababli xalq xo’jaligi tarmoqlarida bo’sh qolgan ishchi

kuchini ishlab chiqarishga jalb etish, yirik korporatsiyalarga nisbatan tasodifiy

iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hodisalarning salbiy ta’sirini kamaytirish, yirik firmalar

egallamagan bozorning taqchil qismini to’ldirish, jamiyatning faol, erkin ishlash

layoqatli a’zolariga o’z bilim va tajribalarini sinab ko’rish imkoniyatlarini yaratib

berish kabi muhim vazifalarni ham bajaradi.

KB juda qisqa muddatlarda taqchil mahsulot turini ishlab chiqarishni tez

tashkil etishni ta’minlaganligi, hududiy iste’mol talablarini mahalliy xom-ashyoni,

ishlab chiqarish chiqindilarini qayta ishlash bo’yicha qondirganligi uchun ITT

rivojlanishiga olib keladi.

Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Kichik va o’rta biznes, xususiy

tadbirkorlik mamlakatning nafaqat yalpi ichki mahsulotini shakl-lantirishda asosiy

bo’g’in, balki aholi bandligi va daromadlari manbaining, milliy farovonlika

erishishning muhim omili ham bo’lishi darkor.”

KB sub’ektlarini tashkil etish zarurligi quyidagi holatlar bilan ham ifodalanadi:

40

a) birinchidan, iqtisodiyotning bozorga o’tishida sinayotgan korxona va

tashkilotlar, ishsizlar armiyasi paydo bo’la boshladi. KB sub’ektlarini ta’sis etish esa

millionlagan kishilarga yangi mulk va ish o’rni berdi.

b) ikkinchidan, KB sub’ektlarining paydo bo’lishi yirik biznes mono-polizmini

tugatishga imkon beradi, iste’mol bozorini shakllantiradi, infrastruktura ob’ektlarini

rivojlantirishni tezlashtiradi;

v) uchinchidan,KB sub’ektlari iqtisodiyotning innovatsion majmuasi asosi

bo’ladi. Juda tor yo’nalishdagi korxonalar yangiliklarni joriy qilish, sotish,

iste’molchilarga etkazish bilan shug’ullanishadi;

g) to’rtinchidan, qo’shma korxonalar orqali jalb qilinuvchi ko’pchilik xorijiy

investitsiyalar asosan KB ga yo’naltiriladi.19

19SALAEV S.K. Kichik biznes rivojlanish tendentsiyalarini modellashtirish va bashoratlash muammolari: nazariya, uslubiyot va amaliyot.Monografiya.Toshkent.: «Fan», 2007. 241 bet.

41

1.3. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda xorijiy davlatlar

tajribalarini qo’llash xususiyatlari

Biz kichik biznes korxonalarini tashkil qilishning xorijiy tajribalarini tahlil

qilgan holda, ko’pchilik xorijiy davlatlar uchun xarakterli bo’lgan quyidagi asosiy

yo’llarni ajratib ko’rsatamiz:

1. Yirik korxona, firma yoki kontserndan tarkibiy birlikni ajratish;

2. Hissadorlar qiziqishlari doirasida va moliyaviy nazorat ostida bir yoki bir

qancha korxonalar (firmalar) bilan aniq bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun kichik

va o’rta korxonalar (firmalar) tashkil qilish.

3. Bir yoki bir qancha «jismoniy shaxslarning» xususiy tashabbusi asosida

kichik va o’rta korxonalar (firmalar) tashkil qilish.20

Kichik korxonalarni tashkil qilish yo’llari va tashkil qilish shakl-larini: tanlash

ma’lum darajada ta’sischilar oldida turgan maqsadlar, iqtisodiyotning rivojlanish

darajasi va boshqa omillarga bog’liq bo’ladi.

Biz quyida rivojlangan mamlakatlarda, Sharqiy Evropa mamlakatla-rida kichik

va o’rta korxonalar tashkil qilishning va ular faoliyatining xususiyatlari to’g’risida

batafsilroq to’xtalamiz.

AQShda kichik va o’rta korxonalarning faoliyat sohalari juda xilma-xildir.

Kichik biznesning an’anaviy sohasi bo’lgan-xizmat ko’rsatish sohasida (53,5%)

keyingi o’n yilliklarda eng ko’p ish o’rinlari ochilmoqda. Bu o’sishning yarmidan

ko’pi bandlar soni 500 kishigacha bo’lgan korxonalar ulushiga to’g’ri keladi. Bular

asosan, sog’liqni saqlash, maorif, huquqiy masalalar bo’yicha maslahat berish,

ijtimoiy xizmatlar ko’rsatish, avtomo-billarni ta’mirlash korxonalaridir. Yirik

korxonalar yoppasiga, ommaviy xizmat ko’rsatish kabi katta jarayonlar bilan ish

ko’radi (sanoat va xizmat ko’rsatish sohasikorxonalaridagi kiyim-kechaklarning katta 20 Т.Дycтжонов, С.Салаев. Кичик бизнеснинг катта имкониятлари. Урганч.Хоразм , 1997. 33-бет.

42

partiyalarini yuvish va tozalash, aeroport va mehmonxonalarda ishbilarmonlar uchun

avtomobillarga xizmat ko’rsatish). Yirik korxonalar xizmatlar sohasidagi kor-xonalar

bilan tez-tez ishbilarmonlik munosabatlarida bo’lsa, individual ravishda kishilar bilan

juda kam munosabatda bo’lishadi. Bandlar soni bo’yicha ikkinchi o’rinni chakana

savdo egallaydi (2,5 mln. qo’shimcha ishchi o’rinlari). Biroq bu erda asosiy rolni

yirik firmalar o’ynab kelgan va o’ynamoqda (faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarni

kengaytirish va yangilarni tashkil qilish bu tarmoq uchun 75% qo’shimcha ish

o’rinlarini berdi). Amerikalik mutaxassislarning fikricha, «chakana savdoni yirik

biznes nazorat qilib turadi va u iste’molchilarning - yuqorisifat, nisbatan past baholar

kabi qiziqishgalariga to’liq javob beradi». AQSh da kichik va o’rta korxonalar juda

keskin raqobat sharoitlarida faoliyat ko’rsatishadi. 1980-1990 yillar mobaynida 5

mln. ga yaqinfirmalar ochildi va o’z navbatida 4 mln. ga yaqinfirma yopildi.

Bankrotlikning asosiy sabablaridan biri bu ixtisoslashmagan rahbarlikda va uning

layoqatsizligidadir. AQSh mutaxas-sislari fikricha, butun Amerika iqtisodiyotining

rivojlanishi mayda biznesning gullab-yashnashiga ma’lum darajada bog’liq. Kichik

biznes davlat tomonidan yaxshi qo’llab-quvvatlanadi va shunga suyanadi. 1953 yilda

AQSh Kongressi tomonidan Kichik biznes ma’muriyati (KBM) tashkil qilindi. Shu

bilan bir vaqtda kichik biznes haqida qonun qabul qilindi.21

Rossiyalik olim A.V.Belo’x Rossiya kichik va o’rta biznesini to’rt qavatga

ajratadi:22Birinchi, eng yuqori «yupqa» qavatda kam sondagi, bandlar soni oz

bo’lgan, ammo kapitallar bilan, intensiv ishlovchi texnologiyalar bilan to’la

qurollangan, Rossiya bozorini o’zlashtirgan va xalqaro bozorda muvaffaqiyatli

qadam tashlayotgan, katta salohiyatga ega «biznes elitasi» joylashgan. Ular

bozorning yangi o’zlashtirilmagan «och segmentlariga kirib boradilar. Ikkinchi

qavatda, nisbatan barqaror bo’lgan asta-sekin rivoj-lanayotgan, ba’zi xududlar

bozorlari o’zlashtirayotgan, o’z mijozlari tarmoq-lariga ega bo’layotgan, xodimlarini

ko’paytirayotgan, ishlab chiqarish omilla-rini uyg’unlashtirishni uddalayotgan

21 В.Абатуров и др. Малый и средный бизнес в Узбекистане: современное состояние, проблемы и перспективы.\\Экономическое обозрение.\\2000, №3 (13), стр.5. 22 Белых Н.Ю. Социально-экономическая политика и эффективное управление развитием малого и среднего бизнеса. Москва. Юнити., стр.83.

43

topqirlar joylashgan. Keyingi uchinchi qavatda juda keng ko’lamdagi mayda firmalar

joylashgan bo’lib, ular tinim-siz yashash uchun kurashadilar. Bular qatoriga kichik

do’konchalar, nonvoyxona-lar, atelelar, sartaroshxona, turistik byurolar, kichik

restoranlarni kiri-tish mumkin bo’lib, ularning taqdiri ko’p omillarga bog’liq: yaqin

atrofda o’xshash raqobatchi firmalarning mavjudligi yoki yo’qligi, xaridorlar

didlarining o’zgaruvchanligi, maxalliy rahbarlar va tekshiruvchi organlar-ning

«munosabati» va h.k. Bunday kichik biznes sub’ektlarining «ufqda istiqboli

ko’rinishi ancha murakkab.» Eng pastki qavatda – mustaqil band bo’lganlar

joylashadi. Unga kichkina oilaviy korxonalar (er va xotinlar-niki, ota va bolalarniki)

kiradi. U aholini kamroq ta’minlangan qatlam-lariga uncha murakkab bo’lmagan

ta’mirlash xizmatlari, tikish xizmatlari ko’rsatadi hamda bu qatlamga yo’llarda

sabzavot, mevalar va «go’mma» sotuvchi kishilar ham kiradi. Ular faqat o’z oilasini

tebratish uchungina ishlashadi.

Sharqiy Evropa mamlakatlarida kichik va o’rta korxonalarning quyi-dagi asosiy

shakllari keng tarqalgan:

1. Yakuniy mahsulot ishlab chiqaruvchi mustaqil kichik va o’rta korxonalar;

2. Birlashmalar yoki kombinatlar tarkibidagi kichik va o’rta korxonalar (ayrim

detal va mexanizmlarni ishlab chiqaruvchi).

3. Bir qancha yirik korxonalarga xizmat ko’rsatuvchi kichik va o’rta korxonalar.

4. Innovatsion turdagi kichik va o’rta korxonalar

Xitoyda kichik va o’rta korxonalarning rivojlanishi ikki yo’nalish bo’yicha

amalga oshadi. Shaharlarda «shahar jamoa mulkchiligi korxona-lari», qishloq

joylarida esa «qishloq korxonalari» tuziladi. Sanoat ish-lab chiqarishi o’sishining

umumiy hajmi davlat sanoati hamda yuqoridagi korxonalar o’rtasida teng

taqsimlanadi. «Shahar jamoa mulkchiligi» korxo-nalari keyingi o’n yilliklarda 2

marta ko’paydi va «yirik jamoa korxona-lari», «mayda jamoa korxonalari» ga

bo’lindi. «Qishloq korxonalarining» sanoat mahsuloti hajmi yildan-yilga o’smoqda.

1990 yilda ular mamlakat sanoat mahsulotining 25% inietkazib berdilar. Bu

korxonalardagi ishla-yotganlarning o’rtacha soni 5,2 kishi, ishlab chiqaradigan

mahsuloti hajmi - 23 ming yuan, foydasi esa 2 ming yuan atrofidadir. Ammo, bunday

44

korxona-lar ichida gigantlari ham bor. 1992 yilda «qishloq korxonalarining»

mamlakat eksportidagi ulushi 10% ni tashkil qildi. Boshqacha aytganda, Xitoy

iqtisodiyotida keyingi yillarda ro’y bergan muvaffaqiyatlar kichik korxonalar

tarmog’ini rivojlantirish bilan bevosita bog’liqdir.23

Kichik va o’rta korxonalarning istalgan mamlakat iqtisodiyotiga mu-vaffaqiyatli

kirib kelishi uchun, mayda biznes normal faoliyat ko’rsati-shini ta’minlaydigan

ma’lum bir shart-sharoitlar zarur. Avvalo, bu yirik va mayda korxonalar o’rtasidagi

raqobatni cheklashga tegishlidir. Raqobat korxonalar o’rtasida taxminan bir xil

kattalikda bo’lgandagina, u ijobiy rol o’ynaydi. Kichik biznesning rivojlanishi uchun

qulay sharoitlar yaratish masalalari bilan butun dunyoda, jumladan O’zbekistonda

ham har xil hukumat va hukumatlararo tashkilotlar shug’ullanishmoqda.24

Germaniyada kichik biznes sub’ektlari tashkil qilish va ular faoliya-tiga ta’sir

qilishning mukammal turi ishlangan bo’lib, u o’z ichiga quyidagi asosiy bo’limlarni

oladi;

1. Kapital jamg’arishga ta’sir qilish.

a) Bevosita ta’sir qilish firmaning ta’sis kapitali sifatida foydalanishi uchun

subsidiyalar berish. Subsidiya maqsadli xarakterga ega va qaytarilmaydi. Uning

hajmi jismoniy shaxs tomonidan investitsiyalangan pul miqdorining 20 %ini tashkil

qiladi, ammo 10000 markadan yuqori emas.

b) Bilvosita ta’sir qilish muhandislik maslahat firmalarining xizmatlari bo’yicha

davlat dotatsiyalari berish. Maslahat beruvchi firmalarning joriy harajatlarining 60%

ini tashkil qiladi, Bundan tashqari, firma tashkil qilingan kundan boshlab ikki yil

23 Т.Дyстжонов ,С.Салаев .Кичик бизнеснинг катта имкониятлари.Урганч.Хоразм.1997 й. 24 ПРООН- (БМТ ривожланиш лойиxаси) –турли мамлакатларда бизнес-инкубаторлар тармокни, технопаркларни, халкаро бизнес-семинарларни ташкил этиш бyйича БМТ ривожланиш лойиxаси; ЕТТБ, ОТТБ, XМК, Ислом Ривожланиш банки ва бошка халкаро молия институтлари; Kимматли когозлар бозорини, маслачат хизматларини ривожлантириш, бошкарув усулларини, хусусий тадбиркорлик ва оилавий бизнесни такомиллаштириш бyйича ТАСИС, ЮСАИД дастурлари; Давлат Мулк Kyмитаси (ДМK)Товар ишлаб чикарувчилар ва тадбиркорлар Палатаси (ТТП), Деxкон ва фермер хyжаликлари уюшмаси (ДФХУ), Кичик ва yрта бизнесни ривожланишини рагбатлантириш бyйича республика мувофиклаштирувчи Кенгаши, Адлия вазирлиги, Иктисодиёт вазирлиги, Давлат стандартлаштириш агентлиги, Ташки иктисодий алокалар агентлиги, Давлат божхона кyмитаси, Марказий банк, тижорат банклари, Yзинвестлойиxа,Бандликка ва бошка нобюджет жамгармалари, бозор инфратузилмасининг бошšа давлат ва нодавлат институтлари

45

davomida firma egasi tashkiliy, texnik va moliyaviy masalalar bo’yicha maslahatlar

olishi uchun 7,5 ming marka miqdorida subsidiya olish huquqiga ega

2. Kichik va o’rta firmalarni moliyalashtirishda va ular faoliyatida

davlatning ishtiroki

Firma ochmoqchi bo’lgan tadbirkorlarga «Kichik va o’rta firmalarda mulkka

ta’sir qilish dasturi»ga asosan ta’sir qilinadi.

a) 300 ming marka miqdorida 20 yilgacha muddatda mablag’lar ajratish (birinchi

10 yili foizlardan ozod qilinadi. Imtiyozli foiz stavkasi).

b) «Kapitalda ishtirok etish bo’yicha jamiyat» tashkil qilish. Kichik va o’rta

firmalar haqidagi qonunchilikka asosan, birjada qatnashish imkoniga ega bo’lganlar,

vositachilar xizmatidan foydalanishlari mumkin. Soliqimtiyozlari ko’zda tutilgan.

v) Yangi kichik va o’rta firmalarni «Evropaning tiklanish dasturi» fondi hisobiga

mablag’lar bilan ta’minlash.

Mablag’lar 300 ming marka doirasida bo’lib, yangi sanoat va savdo korxonalari

uchun 10 yil muddatga, qurilish firmalari uchun esa 15yil muddatga beriladi.

3. Imtiyozli kreditlash

Kichik va o’rta firmalar davlat byudjeti mablag’lari hisobiga tashkil qilinganda

ularga imtiyozli kreditlar beriladi.

Yillik sotuv hajmi 300 mln. markadan oshmagan firmalar ham kreditlardan

foydalanish huquqiga ega. EHMlardan joriy qilish bo’yicha shug’ullanuvchi firmalar

15 yil muddatga ssudalar olishadi.

4. Maxsus dasturlar doirasidagi subsidiyalar.

a) Atrof-muhitni muhofaza qilish bilan bog’liq davlat subsidiyalari.

b) Yangi mutaxassislarni tayyorlash uchun subsidiyalar. Har bir o’rganuvchi

uchun subsidiyaning maksimal o’lchovi — 30000 marka.

5. Kreditni kafolatlash.

Davlat kichik va o’rta firmalar tomonidan olinadigan kreditlarni kafolatlaydi.

Ammo shuni aytish kerakki, 1990 yilda davlat subsidiya-laridan har 12 firmaning

bittasi foydalanadi. Ko’pchilik firmalar o’zlarining 90% iste’mollarini shaxsiy

46

mablag’lar hisobiga qondiradilar, qolganlari esa bank kreditlari hisobiga o’z

ehtiyojlarini ta’minlaydilar.

6. Soliqlar bo’yicha imtiyozlar berish

Germaniyada 1984 yil 1-yanvardagi maxsus qonunga asosan («Soliqqa

tortishdan ozod qilish to’g’risida) sarmoyasi 12 ming markagacha bo’lgan kichik va

o’rta firmalar «sanoat solig’i»dan ozod qilinadi.

Kichik korxonalar faoliyatini boshqarib turish va ularga ta’sir qi-lishbo’yicha

Yaponiyada yuksak tajribalar yig’ilgan. Yaponiyada kichik biznesni tasniflashda

ikkita mezondan foydalaniladi: nizom sarmoyasi va bandlar soni. Masalan, qayta

ishlash va tog’-kon sanoatida nizom sarmoyasi 100 mln. iena, ishchilar soni 300

gacha bo’lgan,ulgurji savdoda mos ravishda 30 mln. iena va 100 kishigacha, chakana

savdo va xizmatlar sohasida 10 mln. iena va 50 kishigacha ishchisi bo’lgan sub’ektlar

kichik hisoblanadi. Ammo, ishchilar soni ko’rsatkichi bilan birga har bir tarmoqning

o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ko’rsatkichlar ham ishlatilishi mum-

kin. Chakana savdoda 5 kishigacha, qayta ishlash va tog’-kon sanoatida 20 ki-

shigacha ishchisi bo’lgan sub’ektlar «partsellyar» (juda mayda) korxonalar

deyiladi.251949 yilda Yaponiyada «Milliy moliya korporatsiyasi» (MMK ta’sis

tashkil etildi. Uning asosiy majburiyatlari moliyaviy muassasa-lardan mablag’lar

olishda qiynalayotgan aholining keng qatlamiga kredit berish. Qoidaga ko’ra MMK

shaxsiy iste’mol uchun emas, balki ishlab chiqarish faoliyati uchun kredit ajratadi.

Buyuk Britaniyada kichik korxonalarda bandlar uchun eng yuqori chegara 24

kishini, o’rta korxonalar uchun esa 200 kishini tashkil etadi.26 Sharqiy Evropa

mamlakatlarida kichik va o’rta korxona faoliyati uchun sharoitlar yaratish uch

jabhada ifodalanadi:

1. Kichik va o’rta korxonalarni tashkil qilish va rivojlantirish bilan

shug’ullanuvchi maxsus organning mavjudligi (Bolgariyada — Bolgariya "industrial

xo’jalik assotsiatsiyasi va xo’jalik tashabbuslari banki);

25 В.Абатуров и др. Малый и средный бизнес в Узбекистане: современное состояние, проблемы и перспективы.\\Экономическое обозрение.\\2000, №3 (13), стр.5. 26Qaralsin:O’shajoyda

47

2. Kichik va o’rta korxonalarni tashkil qilish asosan, xududiy boshqa-rish

organlari tashabbusi bo’yicha o’z faoliyatlari sohasida amalga oshiriladi (Vengriyada,

Polshada);

3. Bolgariyada kichik va o’rta korxonalarni tashkil qilish va faoliyat ko’rsatish

masalalari bilan Bolgariya Vazirlar Mahkamasi tomonidan tayinlanadigan

tekshiruvchi texnik iqtisodiy kengash shug’ullanadi. Kengash tarkibiga barcha

markaziy davlat va xo’jalik organlari vakillari kiradi. Kengash arizalar bo’yicha

konkurs o’tkazadi. Samarali ishlayotgan korxonalarga har yili bank kreditlari beriladi.

Kichik biznes, xususiy tadbirkorlikni taraqqiy qilishi raqobat muhitida «yashab

qolish» muammosi bilan bog’liqdir. O’tish davridagi bozor iqtisodiyoti zaif

korxonalar bozordan chiqib ketishi va ular o’rniga kuchli, sifat jihatidan yaxshiroq

tuzilmalarning paydo bo’lishidir.27Kichik biznesni hayotiy sikli rivojlanish

bosqichlarining almashinuvida va hatto uning bankrot bo’lishida axborot

asimmetriyasining ham roli kattadir. Chunki bozor, resurslar, moliyaviy holat va

boshqalar haqidagi axborotlar-ning ishlab chiqish va xaridor, sotuvchi va xaridor,

qarz oluvchi va beruvchi o’rtasidagi notekis taqsimlanishi u yoki bu tomonning kasod

bo’lishiga, biznesini «o’lishi»ga olib keladi.28

Bizning fikrimizcha, kichik biznesning rivojlanish jarayoni bevosita u yoki bu

mamlakatda amal qilayotgan iqtisodiy mexanizmlar va tarmoq xususiyatlari bilan

bog’liq. Shu sababdan ham, biz rivojlangan kapitalistik mamlakatlarning raqam

ko’rsatkichlari va kichik biznes rivojlanish tajri-basini O’zbekistondagi amaliyot

bilan taqqoslaganda, albatta institutsional va ishlab chiqarish infratuzilmasini

rivojlanish darajasi, milliy iqti-sodiyotining tarmoq tuzilishi va boshqa ijtimoiy

madaniy xususiyatlarini e’tiborga olish zarur deb o’ylaymiz. Masalan, AQSh

iqtisodiyotida quyidagi ko’rsatkichlardan foydalangan holda tarmoqlar tasniflanadi:

bandlik, xususiy korxonalar soni, ularning milliy daromaddagi ulushi29

27 Г. Шарифжонова. Янги бизнесни кредитлашда таваккалчилик .\\Бозор , пул ва кредит.2000, № 6, 8-бет 28 О. Намозов. Молиявий асимметриянинг œтиш иктисодиётига таъсири.\\ Бозор, пул ва кредит.2000 й. № 10,5-6 бетлар 29А.Б.Крутик, М.А.Горенбургов. Малое предпринимательство и бизнес-коммуникации. 1998 г. Стр. 27

48

Kichik va o’rta korxonalarni ishlab chiqarish tuzilmalariga qo’shili-shiga milliy

xususiyatlar ham sezilarli ta’sir ko’rsatadi. G’arbiy Evropa manbalarida bunday

qo’shilishlarning bir qancha turlari ajratib ko’rsati-ladi.30Germaniyada 2

mln.kichikkorxonavao’rtafirmalarYaMMning 50 % iniishlabchiqaradiva 66%

bandliknita’minlaydi. Italiyadakichikvao’rtakorxonalarsoniEI (EvropaIttifoqi)

davlatlariningko’pchiligidananchayuqoribo’lib,

ularmamlakatiqtisodiyotinegizinitashkiletadi.

EImamlakatlaridaumumiyolgandakichikbiznesningYaIMdagiulushi 67%

danoshadi.Yaponiyada jami band aholining deyarli 80% i, EI mamla-katlarida 70% i

ushbu sektorda band. 1961-2001 yillar davomida AQSh da kichik biznesning

mamlakat YaIM dagi ulushi 10% dan 52% gacha o’sdi. Frantsiyada kichik firmalarga

ishchilar soni 10-50 kishigacha bo’lgan, o’rta firmalarga esa 50-500 ishchisi bo’lgan

korxonalar tegishli bo’ladi.31

Quyidagi jadvalda biz ba’zi mamlakatlarda kichik va o’rta biznesning

rivojlanganlik darajasini ko’rib o’tamiz (1.3.1-jadvalga qarang).

1.3.1-jadval

Ba’zi mamlakatlarda kichik va o’rta biznesni rivojlanish darajasi32

Mamlakatlar

KO’Klar

soni

(ming

birlik

da)

har 1000 ki-

shiga to’g’ri

keluvchi

KO’Klar soni

KO’Klarda

bandlarning

umumiy

bandlar

sonidagi

ulushi, % da

KO’Klarning

YaIM dagi

ulushi, % da

Buyuk Britaniya 2930 46 49 50-53

Germaniya 2290 37 46 50-54

Italiya 3920 68 73 57-60

Frantsiya 1980 35 54 55-62

30Qarang: o’shajoyda: Стр. 26. 31В.Абатуров и др. Малый и средный бизнес в Узбекистане: современное состояние, проблемы и перспективы.\\Экономическое обозрение.\\2000, №3 (13), стр.5. 32 А.Блинов. Условия регулирования малого бизнеса. \\Российский экономический журнал. № 7 , 1998 г.

49

YeI mamlakatlari 15770 45 72 63-67

AQSh 19300 74 54 50-52

Yaponiya 6450 50 78 52-55

O’zbekiston 384 13,4 69,3 42,133

1.3.1 - jadvaldan ko’rinadiki, eng ko’p kichik biznes sub’ektlari soni bo’yicha

AQSh (19 mln. 300 ming) va YeI mamlakatlari (15 mln. 770 ming), har 1000 kishiga

to’g’ri keluvchi kichik biznes sub’ektlar soni bo’yicha AQSh (74 ta), Italiya (68 ta),

Yaponiya (50 ta), bandlikdagi ulushi bo’yicha Yaponiya (78%), EI mamlakatlari

(72%), Italiya (73%) etakchilik qiladi.

Ma’lumki, keyingi yillarda ham ilmiy, ham maxsus, ommabop nashrlarda,

mutaxassislar, ishbilarmon kishilar o’rtasida kichik biznes va tadbirkorlik

atamasining «kichik va o’rta biznes», «kichik va o’rta korxo-nalar», «kichik biznes

sub’ektlari», «kichik biznes tadbirkorlari», «Kichik biznes iqtisodiyot sektori

sifatida», «tadbirkorlik va kichik biznes» kabi talqinlari uchraydi.

Tushunchani noto’g’ri ishlatish esa, noto’g’ri natijalarga olib kelishi mumkin.

Aytish kerakki, yuqorida sanab o’tilgan atamalar jumladan, “xo’jalik yuritishning

kichik shakllari”34 kabi kam ishlatiladigan atamalar nafaqat o’zbek tili nuqtai

nazaridan noo’rin ishlatiladi, balki ingliz tilida mukammal analoglariga ega: “Small

business”,” Small businesses”, “Small and medium enterprises (SME)”, “Small

business sector”, “Small business-owners”, “enterepeurship and small business”. Shu

bilan birga ba’zida ehtiyotsizlik tufayli mutaxassislarning professional leksikasida

«kichik tadbirkor» yoki «iqtisodiyotning kichik sektori» kabi neologizmlar

mustahkam o’rnashmoqda. Ba’zan ular dissertatsiya va ilmiy maqolalarning, davlat

ahamiyatiga molik me’yoriy-huquqiy xujjatlarning varaqlarida ham uchrab turadi.

Bizning fikrimizcha, rasmiy xujjatlarda ko’p ishlatiladigan kichik tadbirkorlik

atamasi o’z ishlatilishiga nisbatan adekvat emas.Birinchidan, ixtiyoriy tadbirkorlik

o’z mazmuniga ko’ra haddan ziyod ko’p qirrali va integral bo’lib, o’zining har xil

332006yilma`lumotlariasosidamualliftomonidan ishlanma. 34 Ичитовкин Б.М. Малые формы хозяйствования. Москва. Экономика., 1991г. стр.47.

50

namoyon bo’lishiga ko’ra san’atdan, fandan, sportdan, o’yindan, harbiy strategiyadan

tubdan farq qiladi. Yana shuni aytish kerakki, katta san’at va oddiygina «san’at»

mavjud, ammo «kichik san’at» yo’q, yoki u endi san’at emas, balki yomon badiiy

ijodkorlikdir. «Katta sport» va oddiygina «sport» atamasi bor, ammo «kichik sport»

yo’q yoki u endi sport emas, balki jismoniy tarbiyadir. Mos ravishda bizning

fikrimizcha, «kichik tadbirkorlik», «kichik tadbirkorlar» tushunchasi ham xuddi

shunday. Vaholanki, «tadbirkorlik» va «kichik biznes» tushunchalari o’zaro aloqador

bo’lsa ham, ular ekvivalent emas. Bunda kichik biznes egasi, kichik firmaning

ta’sischisi bo’lgan mulkdor, o’z ishini boshqarar ekan - u har doim tadbirkor

hisoblanadi, ammo har kanday tadbirkorlik kichik biznes emas.Ikkinchidan, halqaro

ishbilarmonlik atamashunosligi nuqtai nazaridan ham, «kichik tadbirkorlik»

tushunchasi hech kanday analogiga ega emas, hamda fikrimizcha «Small business”

atamasining tilimizga tarjima qilingan variantidir. Xuddi shunday «iqtisodiyotning

kichik sektori» atamasi ham taajjubli, chunki «qaysi ma’noda kichik sektor?» degan

tabiiy savol tug’iladi.

Keyingi 10-15 yilliklarda kichik va o’rta korxonalar tadbirkorlar, olimlar,

iqtisodchilar, siyosatchilarni diqqat e’tiborini tobora ko’prok tortmoqda. Ammo,

hozirgacha umumqabul qilingan o’zimizda va xorijda uni-versal ravishda

ishlatiladigan atama paydo bo’lgani yo’q. Xorijlik35va MDX36 olimlarining yagona,

umumlashtirilgan ta’rif ishlab chiqishga qaratilgan alohida urinishlari ham natija

bermayapti. Aytish kerakki, ba’zi sohalarda juda qat’iy ta’rif, ba’zi masalalarda

kelishilgan formal ta’rif ham ishlatish mumkin.

Korxona ko’lamini qanday o’lchash kerak? O’lchash uchun qaysi mezon

tanlanishiga ko’ra, bir korxonaning o’zi bir vaqtda ham yirik, ham o’rta yoki kichik

korxona bo’lishi mumkin. Masalan, katta oborotli, o’rtacha operatsiyalar ko’lamiga

va kichik sondagi ishchilarga ega bo’lgan reklama kompaniyasi. Ya’ni bir tarmoq

yoki bozor segmenti uchun «o’rtacha» hisob-langan korxona, boshqasi uchun 35 Brooksbank R. Defining the Small Business: A New Classification of Campany Size/ - Entrepreneurship and Regional Devolopment? 1991, №, p.17-13 36 Малый бизнес России. Проблемы и перспективы. Аналитичский доклад. РАРМП. М.1996: мониторинг предпринимательства. Малый бизнес России: Адаптация к переходным условиям. – Предпринимательства в России. 1995 №1,2.

51

“mayda” yoki “yirik” hisoblanishi mumkin. Masalan, musiqa sohasi, biznes-ta’lim

va sanoatdagi, qurilishdagi firmalar oborotlarini taqqoslaymiz, yoki O’zbekiston va

Germaniya uchun yoki Gonkong uchun «operatsiyalar ko’lamini» taqqoslaymiz.

Korxonalarni o’lchamlari bo’yicha ajratuvchi chiziq qayerdan o’tadi? O’lcham

nima? va uni qanday o’lchash mumkin? degan savollar echilgandan keyin ham,

kichik, o’rta va yirik firmalarni ajratib turuvchi chiziqlar qaerdan o’tadi degan savol

ko’nadalang turadi. K.Grey va J.Stenuort ushbu masala bo’yicha quyidagi xulosaga

kelishadi: “hamma masalalar uchun kichik korxonalarning har kanday universal tarifi

ham etarli bo’lmaydi”. Oyna yuvuvchi, ikki ishchisi bor mustaqil do’kon, 300 ga eri

bo’lgan, beshta yollanma ishchisi, traktori va boshqa texnologiyalari bo’lgan fermer,

50 ishchisi bo’lgan tikuvchilik fabrikasi – bularning hammasi transmilliy

korporatsiyalarnikidan farqli bo’lgan umumiy muammolar bilan to’qnash kelishadi.37

Shuning uchun ham, bizning fikrimizcha kichik, o’rta, yirik firmalarning bir-biridan

ajratuvchi universal ta’rif o’rniga kichik va yirik korxonalarni imkon qadar

umumlashtirgan ma’qulroq.

Kichik va o’rta korxonalarni aniqlashda miqdoriy, sifatiy va aralash

yondashuvlarni ajratish mumkin. Miqdoriy yondashuvga asoslangan kichik va o’rta

korxonalarni aniqlash usullarida asosan tahlil uchun oson bo’lgan mezonlar

ishlatiladi: bandlar soni, sotuvlar hajmi, aktivlarning balans qiymati (1.3.2-jadvalga

qarang).

1.3.2-jadval

Kichik va o’rta korxonalarni EI usuli bo’yicha aniqlash (1995 yil, yanvar)38

Korxona Bandlar soni,

kishi

Yillik oboroti

(mln, EKYu)

Balansi,

mln.EKYu.

Kichik 50 dan kam 4 dan kam 2 dan kam

O’rta 50-250 16 dan kam 8 dan kam

37 Stanwors J, Gray C. Bolton. 20 Years On: The small Firm in 1990 s. 38PROMEESE Profiles of Management Excellence in European Small Enterprises.

52

Yana shuni ta’kidlash kerakki, u yoki bu tadqiqotchilar, siyosatchilarning kichik

yoki o’rta biznesni har xil sub’ektiv yoki ob’ektiv tushunishlari ham chegaralarni

aniqlashni murakablashtiradi.Aynan bir mamlakat darajasida ham yagona mezonlar

bo’lmasligi mumkin (1.3.3-jadval).

1.3.3-jadval.

O’rta korxonani miqdoriy aniqlash variantlari(Buyuk Britaniya va boshqa

mamlakatlar)39

Tadqiqot turi

Aktivlarning

balans qiyma-

ti, mln.f.st.

Sotuvlar

hajmi

mln.f.st.

Bandlar

soni,

kishi

Buxgalteriya hisobi maqsadlarida firma

o’lchamlarini aniqlash

1,4-5,75 1,4-5,75 50-250

O’rta biznes (O’B) da rejalashtirish - 10-33,3 -

O’rta biznesda strategiya - - 10-500

O’Bda korporativ rejalashtirish - 9-160 1800-4999

O’Bda eksport marketingi strategiyalari - - 100-500

AQSh da kompaniyalarni muvaffa-

qiyatli o’sish omillari

- 16-666 -

Buyuk Britaniyada elektronika sanoati-

da kompaniyalarni muvaffaqiyatli o’sish

omillari

- 10-120 -

Gretsiya sanoatida innovatsiyalar - - 50-250

O’Bda marketing tadqiqotlari - - 100-500

O’B da texnologiyalarni rivojlantirish - 13-66 -

39 Brooksbank N, R.Defining the Small Business? A New Classification of Company Size.1991, r 32.

53

strategiyalari

Sifatiy yondashuvning yana bir ko’rinishi X. Velu tomonidan tashkilot

rivojlanish jarayonlari bo’yicha 4 ko’rsatkichga asoslangan (maqsadlar, menejment,

mahsulot, xarajatlar) ishlab chiqilgan usul bo’lib, u kichik korxonalardan to yirik

korxonalarga xos bo’lgan xususiyatlarni tartibga solib chiqadi.

Ko’pchilik muammolarda KB rivojlanishi dinamikasiva holati to’g’risidagi

statistik ma’lumotlar etishmasligi sababli mavjud holatni baholab bo’lmaydi.

Jumladan, KB to’g’risidagi axborotni Qozog’istonda adliya vazirligi va Soliq

Qo’mitasidan olish mumkin, ammo faoliyat ko’rsatayotgan KB sub’ektlarining aniq

soni ma’lum emas.40 Ko’pchilik ro’yxatdan o’tgan KB sub’ektlari o’z egalarining

ikkinchi yoki uchinchi ish joyi bo’lib ular hech qanday maosh olmaydi, qo’shimcha

ish o’rni ham yaratmaydi va atigi yiliga «kichkina» 2-3 ta operatsiyalar o’tkazishadi

xolos.

Fikrimizcha, iqtisodiyoti o’tish davrida bo’lgan, ko’pchilik mamlakat-larda KB

sektori rivoji uchun quyidagi to’siqlar halaqit qiladi:

KB sub’ektlari ichidagi to’siqlar: mablag’lar etishmasligi; zamonaviy

menejment, moliyaviy va marketing tahlili tamoyillarini o’z ichiga oluvchi biznes

yuritish usullarini tushunishning cheklanganligi; ijodiy va innovatsion yondashuv

bilan tavakkallik qilmaslik; o’z mamlakati va xorijda sherik topish bo’yicha tajriba va

bilimlarning etishmasligi; menejerlarning tavakkalchilikka kam moyilligi;

KB sektori iqtisodiy va ijtimoiy muhiti doirasidagi to’siqlar: Soliq

rag’batlarining, kreditlashning adekvat manbalarining etishmas-ligi; kreditlashning

noqulay shartlari (yuqori foiz stavkalari, qayta-rishning qisqa muddatlari); tijorat

banklarida mayda sub’ektlarga nis-batan qiziqishning yo’qligi; qonuniy va iqtisodiy

tizimning beqarorligi.

Bevosita to’siqlar: inflyatsiyaning yuqori darajasi va milliy valyuta to’la

konvertatsiyasi yo’qligi; etarlicha rivojlangan mustaqil raqobatdosh bozor va bozor

40 Войцех Хюбнер. Сектор малых и средних предприятий в Казахстане, Кыргызстане и Узбекистане: ожидания, действительность и потенциал. Центральная Азия 2010. – Перспективы человеческого развития. Стр. 137.

54

mahsulotlarini shakllanmaganligi; moliyaviy va sug’urta tizimi infratuzilmasining

rivojlanmaganligi; ko’rgazma, yarmarka yoki investitsion forumlarda etarlicha

qatnashmaslik; mamlakat ichida va tashqi dunyo bilan bog’lanishda arzon samarali

aloqa vositalarining etishmasligi; korruptsiya va xufyona iqtisodiyot mavqeining

balandligi.

Bilvosita to’siqlar: axborot bilan ta’minlash, o’qitish va maslahat berish

bo’yicha ixtisoslashgan xizmatlarning kamligi va mavjudlarining ham qimmatligi;

KB ni qo’llab-quvvatlash bo’yicha har xil vazifalarni amalga oshirishda faoliyat

sohalarida noaniqlik mavjudligi; mamlakatlararo foydani harakatlantirish, tasarruf

etish bo’yicha xalqaro darajadagi unifikatsiyalashgan me’yoriy bazaning yo’qligi.

55

2-BOB. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni

rivojlantirishda bank kreditlarini ajratishni takomillashtirish yo’llari

2.1. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda

bank kreditlarini ajratish tartibi

Ma’lumki, hukumatimiz tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni

moliyaviy-iqtisodiy qo’llab-quvvatlashning bosh dastagi hisoblanmish kredit berish

tizimi hozirgi kunda mamlakatimiz moliyaviy institutlarining asosiy xizmat turlaridan

biriga aylanib bormoqda. Uning iqtisodiyotdagi, shu jumladan, KBXT sohasini

rivojlantirishdagi ahamiyatini yoritib berishdan oldin, ,,Kredit” tushunchasiga

iqtisodiy termin sifatida qarab, nazariy jihatdan ta’rif berishga harakat qilaman.

Kredit deganda, o’z egalari qo’lida vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini

boshqalar tomonidan ma’lum muddatga haq to’lash sharti bilan qarzga olish va

qaytarib berish yuzasidan kelib chiqqan munosabatlar yig’indisi tushuniladi[14].

Krеdit takror ishlab chiqarish jarayonini tеzlashtiradi va ijtimoiy ishlab chiqarishning

uzluksizligini ta'minlaydi. Korxonalarga bеriladigan krеdit ularning vaqtinchalik

moliyaviy rеsurslarga bo’lgan ehtiyojini qondiradi va korxona ishlab chiqarish

faoliyatining muntazam davom etishiga imkon yaratadi.

Krеditning hozirgi sharoitdagi mavqеini oshirish uchun banklar krеdit

rеsurslaridan foydalanish samaradorligini ta'minlashlari, likvidlik qobiliyatiga ega

bo’lmagan zaxiralar va xarajatlarga krеdit bеrmasliklari, krеditning muomala

xarajatlarini iqtisod qilishda kеng qo’llashni hisobga olishlari zarur.

56

Krеdit tizimi dеb krеdit munosabatlar majmuasi va krеdit munosabatlarini tashkil

qiluvchi va amalga oshiruvchi krеdit institutlar yig’indisiga aytiladi. Krеdit tizimi

orqali yuridik va jismoniy shaxslarning vaqtincha bo’sh mablag’lari yig’iladi va

korxona, tashkilotlarga, aholiga, davlatga vaqtincha foydalanish uchun bеriladi.

Krеdit tizimi bir nеcha bo’g’inlardan iborat. Mablag’larning jalb qilinishi va

taqsimlanishiga qarab kredit tizimi bo’g’inlari o’z xususiyatlariga ega bo’ladi. Jahon

amaliyotida krеdit tizimi o’zining tashkil qilinish shakliga qarab quyidagi

bo’g’inlarga bo’linadi:

- Markaziy bank;

- tijorat banklar;

- maxsus-krеdit institutlar.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida ikki pog’onali krеdit bank tizimi ko’p mamlakatlar

iqtisodiyotining asosi bo’lib xizmat qiladi. Bu Markaziy bank hamda bank institutlari

va nobank krеdit muassasalaridir.

Bank institutlariga quyidagi banklar kiradi:

- tijorat banklar;

- invеstitsiya banklari;

- jamg’armalar jalb qiluvchi banklar (O’zbеkistonda ,,Xalq banki“);

- ipotеka banki;

- savdo banklari;

- tashqi iqtisodiy aloqalar bo’yicha banklar;

- tarmoqlar bo’yicha ixtisoslashgan banklar va boshqalar.

Nobank krеdit tashkilotlarga:

- invеstitsiya kompaniyalari;

- sug’urta kompaniyalari;

- nafaqa va boshqa fondlar kiradi.

Ushbu institutlarning kredit bilan bog’liq faoliyati alohida moliyaviy mexanizmga

asoslanadi, shunga muvofiq, kredit mexanizmi hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida

quyidagicha tus olmoqda.

57

(2.1.1-chizma):

2.1.1-chizma. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kredit mexanizmi41

Ushbu mexanizmga asoslangan kredit tizimida asosiy o’rinni bank institutlari,

bank institutlari tarkibida esa salmoqli o’rinni tijorat banklari egallaydi. Tijorat

banklari krеdit tizimining boshqa bo’g’inlariga nisbatan ko’proq bo’sh rеsurslarni

jalb qiladi va ko’p miqdorda mijozlarga krеditlar bеradi.

Mamlakatimiz rahbari I. Karimov aholining faol qismi o’z biznesini tashkil etishi

va samarali yuritishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, ayniqsa qishloq joylarida 41www.referat.uz rasmiy veb-sayti

KREDIT MEXANIZMI

Jalb qilingan mablag’lar

Banklararo kreditlar

Bank kapitali

Akkumulatsiya mexanizmi

Garov, kafolat, kafillik asosida kreditlash

Kredit klassifikatsiyasi

Kreditga layoqatlilik

Xo’jalik sub’yektlariga kredit berish mexanizmi

Kredit shartnomasi

58

aholi bandligini oshirishga ko’maklashuvchi kichik va mikrobiznes subyektlari

faoliyatini rivojlantirish maqsadida tijorat banklari oldiga kichik biznes va xususiy

tadbirkorlik sub’yektlarini imtiyozli foiz stavkasi va imtiyozli muddatlarda

kreditlashni ustuvor vazifa qilib belgiladi.

Respublikamizda ushbu ustuvor vazifalarni bajarish uchun, umuman olganda,

tijorat banklarining moliyaviy va mikromoliyaviy xizmatlarini yanada rivojlantirish

uchun quyidagi asosiy yo’nalishlar doirasida iqtisodiy faoliyat olib borish maqsadga

muvofiqdir:

moliyaviy hamda mikromoliyaviy xizmatlarga muhtoj aholi to’liq qamrab

olinishi ta’minlangan holda mamlakatning barcha mintaqalarida kredit va

mikrokredit berish tarmoqlarini kengaytirish uchun iqtisodiy va tashkiliy

shart-sharoitlar yaratish;

me’yoriy-huquqiy bazani takomillashtirish hamda kredit va mikrokreditlar

resursiga ega bo’lgan banklar tizimining barqaror rivojlanishini ta’minlovchi,

ular faoliyatini tartibga soluvchi samarali mexanizmni tashkil etish;

moliyalashtirishning tijorat manbalari, xususan, xalqaro moliya institutlari,

tijorat banklari va davlat maqsadli jamg’armalarining kredit liniyalari

hisobiga kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlarining iqtisodiy

faoliyatini maqsadli va uzluksiz tarzda olib borishlari uchun moliyaviy

jihatdan rag’batlantirish;

mikromoliyalashtirish xizmatlarini kengaytirish, xususan, mikrolizing

xizmatlarini rivojlantirish;

kredit va mikrokredit tizimlarining professional xizmatlarga va zarur kredit

axborotlariga kirib borishini ta’minlovchi yordamchi xizmatlarni va

infratuzilmani rivojlantirish;

bank likvidligi bo’yicha normativlarni takomillashtirish, xususan, bank

nazorati bo’yicha Bazel qo’mitasining yangi tavsiyalarini joriy etish;

59

jahonning eng barqaror banklari tajribasini inobatga olgan holda ishlab

chiqarilgan zamonaviy uslubiyatlar asosida banklar mijozlarining kreditga

layoqatliligini skoring-tahlil qilish tadbirlarini davom ettirish;

bank faoliyatida kamchiliklarga yo’l qo’yilgani uchun uning kengashi

a’zolariga ta’sir choralarini belgilash vakolatini beruvchi qonunchilik

talablarini qabul qilish bilan bog’liq ishlarni davom ettirish.

Mamlakat iqtisodiyoti va uning yetakchi tarmoqlarini diversifikatsiyalash va

modernizatsiyalash uchun ham tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishda tijorat

banklarining kreditlash jarayonlarini takomillashtirish uning iqtisodiy barqarorligi,

ayniqsa, xavfsizligini ta’minlash, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi oqibatlarini

bartaraf etishda va yangi salbiy moliyaviy tebranishlar oldini olishda muhim

ahamiyat kasb etadi. Tijorat banklari barqarorligi, likvidligi va iqtisodiy xavfsizligini

ta’minlash esa banklarning real iqtisodiyotni kreditlash bilan bog’liq kredit portfelini

to’g’ri shakllantirish va risklar oshishini kamaytirish, ularni samarali boshqarish bilan

amalga oshiriladi.

Bankning hududiy filiallari tomonidan tadbirkorlik sub’ektlariga mikromoliyaviy

xizmatlar ko’rsatish to’g’risida Nizomga muofiq O’zbekiston Respublikasining

Fuqarolik kodeksi, “O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida”,

“Banklar va bank faoliyati to’g’risida” va “Mikromoliyalash to’g’risida”gi Qonunlari,

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 24-avgustdagi “Kichik biznes va

xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini

shakllantirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-4354-sonli hamda

2012 yil 18-iyuldagi “Ishbilarmonlik muhitini yanada tubdan yaxshilash va

tadbirkorlikka yanada keng erkinlik berish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-4455-

sonli Farmonlari, 2009 yil 30-martdagi “Agrobank” aktsiyadorlik tijorat bankini

tashkil etish to’g’risida”gi 1084-sonli hamda Vazirlar Mahkamasining 2009 yil

31-martdagi “Agrobank” aktsiyadorlik tijorat banki faoliyatini tashkil etish chora-

tadbirlari to’g’risida”gi 89-sonli Qarorlari, Markaziy bankning kreditlashga oid

me’yoriy hujjatlari, bankning Ustavi hamda ichki me’yoriy hujjatlari talablari asosida

ishlab chiqilgan.

60

Mikromoliyaviy xizmatlar O’zbekiston Respublikasining rezidentlari bo’lgan

hamda faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etmasdan amalga oshiruvchi yakka

tartibdagi tadbirkorlar va dehqon xo’jaliklari, fermer xo’jaliklariga hamda kichik

biznesning boshqa sub’ektlariga ko’rsatiladi.

Mikromoliyaviy xizmatlar mikrokreditlar ajratish va mikrolizing xizmatini

ko’rsatish orqali amalga oshiriladi.

Mikrokredit va mikrolizing xizmatlari ko’rsatish asoslari.

Mikrokredit – bu o’z faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etmasdan amalga oshiruvchi

yakka tartibdagi tadbirkorlar va dehqon xo’jaliklariga tadbirkorlik faoliyatini amalga

oshirish uchun eng kam ish haqining 500 (besh yuz) baravari miqdoridan

oshmaydigan, o’z faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etgan holda amalga oshiruvchi

dehqon xo’jaliklari, fermer xo’jaliklari hamda kichik biznesning boshqa sub’ektlariga

tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun eng kam ish haqining 1000 (ming)

baravari miqdoridan oshmaydigan summada qaytarishlik, to’lovlilik, ta’minlanganlik,

muddatlilik va maqsadli foydalanish shartlari asosida mazkur Nizomda belgilangan

tartibda beriladigan kreditdir.

Yosh oilalarga mikrokredit ajratishda mazkur Nizom tatbiq etiladigan yosh oila

toifasiga har biri o’ttiz yoshdan oshmagan, birinchi marta rasmiy nikohdan o’tgan

yoshlar kiradi.

Mikrolizing – bank filiallari tomonidan lizing oluvchining topshirig’iga binoan

uchinchi tarafdan mol-mulk olish hamda uni egalik qilish va foydalanish uchun lizing

oluvchiga shartnomada belgilangan shartlar asosida haq evaziga berishni nazarda

tutuvchi hamda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun lizing to’g’risidagi

qonun hujjatlariga muvofiq eng kam ish haqining 2000 (ikki) ming baravari

miqdoridan oshmaydigan summada ko’rsatiladigan xizmatdir.

Mikrokreditlar qarz oluvchilarga quyidagi maqsadlarga beriladi:

a)mini uskunalarni xarid qilish;

b)o’z ishlab chiqarishini rivojlantirish va kengaytirish, shu jumladan urug’lik,

chorva mollari, parranda, em-xashak hamda omuxta em, veterinariya preparatlari,

o’simliklarni himoyalash kimyoviy vositalari, ma’danli o’g’itlar sotib olish;

61

v)xom ashyo va materiallarga dastlabki ishlov berish;

g)mehnat vositalari, xom ashyo, yarim tayyor mahsulotlar, furnitura sotib olish;

d)xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’at buyumlarini ishlab chiqarish;

e)hunarmandchilikni rivojlantirish, kasanachilik mehnatini tashkil etish;

yo)servis xizmatlarini va aholiga maishiy xizmat ko’rsatishni rivojlantirish;

j)sogliqni saqlash xizmatini rivojlantirish;

z)sayyohlik industriyasini rivojlantirish;

i)kichikhajmli ishlab chiqarishlarni tashkil etish;

y)O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchilik hujjatlari bilan

taqiqlanmagan, xalq iste’moli tovarlarini ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish

(ishlarni bajarish) sohasi bilan bog’liq tadbirkorlik faoliyatining boshqa turlari.

Mikrokreditlar quyidagi maqsadlarga berilishi mumkin emas:

a)ilgari olingan kreditlar yoki har qanday boshqa qarzlarni so’ndirish;

b)tamakichilik va alkogolli ichimliklarni ishlab chiqarish;

v)savdo-vositachilik faoliyatini amalga oshirish;

g)ishlab chiqarish maqsadlarida foydalanilmaydigan shaxsiy mol-mulkni xarid

qilish.

Mikrokreditlardan foydalanganlik uchun foiz stavkasining miqdori qarz oluvchi

bilan bank o’rtasida kredit shartnomasiga asosan o’zaro kelishuv bo’yicha

belgilanadi.

Yosh oilalar, oilaviy tadbirkorlik va hunarmandchilik, kasb hunar kolleji

bitiruvchilari va boshlang’ich sarmoyani shakllantirishga berilayotgan

mikrokreditning yillik foiz stavkasi Markaziy bankning amaldagi qayta moliyalash

stavkasidan kelib chiqib belgilanadi.

Mikrokreditni rasmiylashtirish tartibi

O’z faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etmasdan amalga oshiruvchi yakka

tartibdagi tadbirkorlar va dehqon xo’jaliklari mikrokredit olish uchun bankka

quyidagi hujjatlarni taqdim etadilar:

a)so’ralayotgan kredit summasi, foizi, foydalanish muddati, kredit ta’minoti

ko’rsatilgan holda kredit buyurtmanomasi;

62

b)olinayotgan kreditdan foydalanish maqsadlari albatta ko’rsatiladigan biznes-

reja;

v)kredit ta’minoti.

Bundan tashqari, yakka tartibdagi tadbirkor yoki dehqon xo’jaligining rahbari

pasportini shaxsan ko’rsatadi, uning ko’chirma nusxasi kredit yig’majildiga tikib

qo’yiladi.

Fermer xo’jaliklari va o’z faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etgan holda

amalga oshiruvchi tadbirkorlik sub’ektlari mikrokredit olish uchun bankka quyidagi

hujjatlarni taqdim etadilar:

a)so’ralayotgan kredit summasi, foizi, foydalanish muddati, kredit ta’minoti

ko’rsatilgan holda kredit buyurtmanomasi;

b)olinayotgan kreditdan foydalanish maqsadlari albatta ko’rsatiladigan biznes-

reja;

v)Davlat soliq xizmatining mahalliy (tuman) organi tasdiqlagan, oxirgi hisobot

davri uchun buxgalteriya balansi (1-sonli shakl), debitorlik va kreditorlik qarzlari

to’g’risida ma’lumotnoma (2a-sonli shakl), shuningdek 90 kundan ziyod qarzga doir

solishtirish dalolatnomalari, moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot (2-sonli shakl)

(dehqon xo’jaliklaridan tashqari);

g)kredit ta’minoti.

Olingan kreditni qaytarilmaslik xatarining oldini olish maqsadida qarz oluvchi tez

va erkin sotilish talablariga javob beradigan ta’minotga ega bo’lishi kerak. Qarz

oluvchi bankka ta’minotning quyidagi turlaridan birini taqdim etish huquqiga ega:

a)mol-mulk yoki qimmatli qog’ozlar garovi;

b)bank yoki sug’urta tashkilotining kafolati;

v)uchinchi shaxslar kafilligi;

g)qarz oluvchining kreditni so’ndirmasligi xavfi sug’urtalangani to’g’risida

sug’urta kompaniyasining sug’urta polisi.

d)bir million so’mgacha bo’lgan miqdorda ajratiladigan mikrokreditlarga

jismoniy shaxslarning kafilligi. Bunda faqat byudjet tashkilotlarida kamida uch yil

63

muddatga tuzilgan mehnat shartnomasi asosida ishlayotgan xodimlarning kafilligi

qabul qilinadi.

Yosh oilalar kredit buyurtmasida nikoh qayd etilgan sanani ko’rsatadilar va

nikoh guvohnomasining nusxasini kredit buyurtmasiga ilova qiladilar.

Taqdim etilgan kredit ta’minot turi amaldagi qonunchilik asosida o’rganib

chiqilib, ta’minotga qabul qilinadi.

Kredit ta’minoti amaldagi qonunchilik va Agrobank ichki me’yoriy hujjatlari

talablariga javob bermasa bank filiali ta’minot turini qabul qilish huquqiga ega emas.

Nizomda ko`rsatilgan hujjatlar ilova qilingan holda bankka kredit

buyurtmanomasi (ariza) taqdim etilgandan so’ng, bank 3 ish kuni ichida mijozga

mikrokredit ajratish to’g’risida yoki mikrokredit ajratishni asoslantirilgan holda rad

etish haqida qaror qabul qilishi shart.

Mikrokreditlarning berilishi va qaytarilishi

Kreditlar naqd pulsiz shaklda ajratilib talab qilib olinguncha depozit

hisobvarag’i joylashgan hudud bo’yicha amalga oshiriladi.

Mikrokreditning muddati kreditlanayotgan loyihaning o’zini qoplash

davriyligiga bog’liqdir, xususan kichik biznes sub’ektlariga aylanma mablag’larni

to’ldirish (xom ashyo sotib olish) uchun kreditlar 12 oy muddatga beriladi; kichik

biznes sub’ektlariga beriladigan kreditlarni so’ndirishning eng katta muddati, uni

uzaytirishni hisobga olingan holda 3 yildan oshishi mumkin emas, kutilmagan

(fors-major) holatlar bundan mustasno.

Oldingi olingan kreditdan qarzdorligi mavjud bo’lgan mijozlarga yangi kredit

ajratilishiga yo’l qo’yilmaydi.it hisobidan naqd pul berilishiga yo’l qo’yilmaydi.

Kredit xodimining farmoyishiga binoan alohida ssuda hisobvaraqlari bo’yicha

berilgan ssudalar muddatli majburiyatlar bilan rasmiylashtiriladi, ular to’liq

so’ndirilishiga qadar, kreditlash muddatlariga bog’liq holda, 91901-''Qarzdorlarning

qisqa muddatli kreditlari bo’yicha majburiyatlari", 91905-"'Qarzdorlarning uzoq

muddatli kreditlar va lizinglar bo’yicha majburiyatlari” kutilmagan holatlar

hisobvaraqlarida to’liq so’ndirishga qadar hisobga olinadi.

64

Fermerlarga va kichik biznesning boshqa sub’ektlariga berilgan mikrokreditlar

kreditlash muddatiga bog’liq holda 13101-''Xususiy korxonalar, xo’jalik shirkatlari

va jamiyatlariga berilgan qisqa muddatli kreditlar" va 15501-"Xususiy korxonalar,

xo’jalik shirkatlari va jamiyatlariga berilgan uzoq muddatli kreditlar" balans

hisobvarag’ida hisobga olinadi.

Kredit xodimining farmoyishiga binoan alohida ssuda hisobvaraqlari bo’yicha

berilgan ssudalar muddatli majburiyatlar bilan rasmiylashtiriladi, ular kreditlash

muddatlariga bog’liq holda 91901-''Qarzdorlarning qisqa muddatli kreditlari

bo’yicha majburiyatlari", 91903-'Qarzdorlarning uzoq muddatli kreditlar va lizinglar

bo’yicha majburiyatlari" kutilmagan holatlar hisobvaraqlarida to’liq so’ndirishga

qadar hisobga olinadi.So’ndirish muddatlari grafik ko’rinishida taqdim etilishi

mumkin, grafikda uni pul oqimlarining kelib tushish istiqboliga bog’liq holda bir

necha bosqichlar bilan so’ndirish ko’zda tutiladi.

So’ndirish muddati kelgan va qarz oluvchida pul mablag’lari bo’lmagan

taqdirda kredit muddati o’tgan ssudalar hisobvarag’i orqali undiriladi, unga doir

muddatli majburiyatlar esa 2-sonli kartotekaga joylashtiriladi hamda taqvimiy navbat

tartibida so’ndirilishi kerak. Bunda foizlar kredit qarzidan oldin so’ndiriladi.

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning kreditga layoqatliligini hisoblash usuli

Kreditga layoqatlilik – bu xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy holatini

baholash, ularning kreditni o’z vaqtida va to’liq qaytarish qobiliyatidir.

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning kreditga layoqatliligi bir qator ko’rsatkichlar

bilan tavsiflanadi. Ko’rsatkichlar miqdori cheklanmaydi va xizmat ko’rsatilayotgan

mijozlar faoliyatining o’ziga xos xususiyatidan kelib chiqqan holda har bir tijorat

banki tomonidan mustaqil tarzda belgilanadi.

Mazkur medodika kreditga layoqatlilikning zaruriy shartli ko’rsatkichlari

ko’rib chiqiladi: qoplash, likvidlilik va xususiy mablag’lar bilan ta’minlanganlik

koeffitsientlari (avtonomiya koeffitsienti), moliyaviy leveraj (majburiyatlarning

umumiy xususiy kapitalga nisbati), sof foyda, aktivlar va kapitalning rentabillik

65

koeffitsientlari (ROA va ROE), shuningdek, aylanma mablag’larning mavjudligi

(XAMM).

Kreditga layoqatlikni baholash xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning foyda va

zararlar to’g’risida hisoboti hamda balansining tahlili asosida amalga oshiriladi.

Bundan tashqari zarur hollarda kreditga layoqatlilikni baholashda iqtisodchi

statistlarning ma’lumotlari, bankning o’zining statistika va tahliliy materiallari hamda

boshqa axborot manbalaridan foydalaniladi.

Kreditga layoqatlilikning asosiy ko’rsatgichlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:

1. Qoplanish koeffitsienti –QP;

2. Likvidlilik koeffitsienti – KL;

3. O’z manbalari bilan ta’minlanganligi (avtonomiya koeffitsienti - KA)

Kreditga layoqatlilik ko’rsatgichlarining hisob-kitobi

Balansni qoplash koeffitsienti joriy aktivlarning joriy majburiyatlarga

Nisbati sifatida hisoblab chiqiladi:

LS

KP =

Kr.O

Bu erda, KP – qoplanish koeffitsienti;

LS- qisqa muddatli toifadagi likvid mablag’lar;

Kr.O- qisqa muddatli majburiyatlar, ya’ni

Pul mablag’lari + Oson sotil. talablar +Oson sotil. zahiralar

KP = ¸ yoki

66

Qisqa muddatli majburiyatlar

I-bo’lim + II- bo’lim + III- bo’lim

KP =

IV-bo’lim

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy holati muvaffaqiyatli hisoblanishi

mumkin, agarda likvidli aktivlarning qisqa muddatli majburiyatlaridan kamida 2

barobar ko’p bo’lsa. Ushbu yuqori kriterial chegara bo’lib hisoblanadi. Korxonaning

qisqa muddatli aktivlariga likvidli aktivlarning miqdor jihatidan teng bo’lgan payti

pastki chegara sifatida qabul qilinadi.

Shu bilan birgalikda ishlab chiqarishning tavsifi, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar

aktivlarining tarkibiy tuzilishi kabi omillar qoplanish ko’rsatgichi bilan tavsiflanuvchi

korxona balansi likvidliligining haqiqiy holatini birmuncha noto’g’ri ko’rsatishi

mumkin.

Turli omillar ta’sirini kamaytirish uchun xo’jalik yurituvchi sub’ektlar

balansining likvidlilik koeffitsienti hisoblab chiqiladi, u likvidli aktivlar summasi (pul

mablag’lari va oson sotiladigan talablar)ning joriy majburiyatlarga nisbati sifatida

aniqlanadi, ya’ni tovar-moddiy qimmatliklar zahiralari hisobga kiritilmaydi, balki

faqat real likvidli aktivlar hisobga olinadi:

DS Q LRT

KL= _____

Kr.O

Bu yerda, KL – likvidlilik koeffitsienti;

DS – pul mablag’lari

LRT – oson sotiladigan talablar;

67

Kr.O – qisqa muddatli majburiyatlar, ya’ni:

Pul mablag’lari + oson sotiladigan talablar

KL = ;

Qisqa muddatli majburiyatlar

yoki

I-bo’lim+ II-bo’lim

KL = _;

IV-bo’lim

Likvidlilik koeffitsienti joriy majburiyatlarning qanday qismi nafaqatnaqd

mablag’lar hisobiga, balki yuklab jo’natilganmahsulot, bajarilgan ishlar va

ko’rsatilgan xizmatlar yuzasidan kutilayotgan pul tushumlari hisobiga ham

so’ndirilishi mumkinligini ko’rsatadi.

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning xususiy mablag’lar manbalari bilan

ta’minlanganligi (yoki avtonomiya koeffitsienti) xususiy mablag’lar manbalari

ulushining passiv umumiy summasiga nisbati orqali baholanadi va xo’jalik yurituvchi

sub’ektlarning qarz mablag’lar manbalaridan mustaqilligini aks ettiradi:

SI

KA = _____

PB

buyerda, KA – avtonomiya koeffitsienta;

SI – Xususiy mablag’lar manbalari - 480 satr;

68

PB – balansning passivi - 780 satr

Ya’ni:

480 satr

KA= ____

780 satr

Korxonaning xususiymanbalar bilan ta’minlanganlik foizi 30 foizdan kam

bo’lmasligi lozim (quyi chegarasi). Faqat aylanma mablag’lar yuqori aylanishga ega

bo’lgan taqdirda va korxona faoliyatining tavsifidan kelib chiqqan holda ushbu

ko’rsatgichning yo’l qo’yiladigan hajmi birmuncha pastroq bo’lishi mumkin.

Agar mazkur koeffitsient 0,6 dan, ya’ni 60 foizdan yuqorini tashkil etsa, unda

kredit tavakkalchiligining eng past darajasiga erishildi deb hisoblanadi.

Kreditga layoqatlilikning qo’shimcha ko’rsatgichlariga o’z aylanma

mablag’larini mavjudligi, foydalilik, to’lanmagan to’lovlar hamda aylanma

mablag’lar aylanish tezligining dinamikasi hisoblanadi.

O’z aylanma mablag’larining mavjudligi:

NSOS = ISS – DA

Bu erda, NSOS - o’z aylanma mablag’larining mavjudligi;

ISS - o’z mablag’larining manbalari - 480+580+570

DA – uzoq muddatli aktivlar - 130 satr, ya’ni:

o’z aylanma mablag’larining mavjudligi = (480+580+570) – 130.

Xo’jalik yurituvchi sub’ektda uzoq muddatli aktivlar (balans aktivining I-

bo’limi) xususiy mablag’lar manbalaridan ortiq bo’lgan taqdirda nolikvid balansi

mavjud xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bank kreditlaridan foydalanish huquqiga ega

emasdlar.

69

Korxona aylanma mablag’larning aylanishi ikki ko’rsatkich bilan hisoblanadi,

ya’ni aylanma mablag’larning aylanish koeffitsienti va aylanma mablag’larning

kunlar hisobidagi aylanishi.

Aylanma mablag’larning aylanish koeffitsienti aylanma mablag’lar

aylanishining tezligini ko’rsatadi va quyidagicha hisoblanadi:

R

a) Kob=

SO

Bu erda, Kob – aylanish koeffitsienti;

R – sotilgan mahsulotninghajmi;

SO – aylanma mablag’larningo’rtacha xronologikqoldiqlari.

Aylanma mablag’larning kunlar hisobidagi aylanishi:

SO x D

Kunlar hisobidagi aylanishi = _______

R

Bu erda, SO-aylanma mablag’larning o’rtacha xronologikqoldiqlari.

D – tahlil etilayotgan davrdagi kunlar soni;

R – sotilishhajmi,

Yuqoridagilarquyidagicha aniqlanadi:

balansning 390-satri:

-birinchi chorak uchun (1-yanvar holatiga bo’lgan qoldiqlar summasi plyus 1-

aprel holatiga va 2 bo’linganligi);

70

-yarim yillik uchun (1-yanvar holatiga qoldiqlarning yarmi plyus 1-aprel

holatiga (to’liqqoldiq) plyus 1-iyul holatiga qoldiqning yarmi va 2 bo’linganligi);

-9 oy uchun (1-yanvar holatiga qoldiqlarning yarmi plyus1-aprel holatiga plyus

1-iyul holatiga plyus 1-oktyabr holatiga qoldiqlarning yarmi va 3 bo’linganligi);

-yilligi (1-yanvar holatiga qoldiqlarning yarmi plyus1-aprel holatiga plyus 1-

iyul holatiga plyus 1-oktyabr holatiga plyus 1-yanvar holatiga qoldiqning yarmi va 4

bo’linganligi).

Eslatma: Qishloqxo’jaligikorxonalari bo’yicha

1.Avtonomlik koeffitsienti va o’z aylanma mablag’larining mavjudligi faqat

yillik hisobot bo’yicha aniqlanadi hamda ushbu miqdor yil davomida hisobga olinadi.

2. Qoplanish koeffitsientining hisob-kitobida tugallanmagan ishlab chiqarish

(ishlab chiqarish jarayonidan olib tashlangan tugallanmagan ishlab chiqarish bo’yicha

xarajatlar ayirilgan holda), ya’ni balansning 130 satri «Oson sotiladigan zaxiralar»ga

qo’shiladi.

Korxonani rivojlantirish tendentsiyasi, xo’jalik faoliyati natijalarining

yaxshilanishi yoki yomonlashishini aniqlash masalasiga alohida e’tibor berish zarur.

Mijozning moliyaviy ko’rsatgichlari yomonlashganda sodir bo’lgan o’zgarishning

ob’ektiv va sub’ektiv sabablarini aniqlab olish darkor.

2.1.1-jadval

Kreditga layoqatlilikning klassi bo’yicha asosiy ko’rsatgichlar talablari

Nomi Iklass II klass III klass

1 Qoplash

koeffitsienti (KP) QK>2,0 2,0> QK>1,0 1,0> QK >0,5

2 Likvidlilik

koeffitsienti (KL) LK>1,5 1,5>LK>1,0 1,0>LK>0,5

3 Avtonomiya AK>60% 60%>AK>30% 30%>AK>15%

71

koeffitsienti (KA)

Koeffitsientlar hajmining tahlili asosida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar kreditga

layoqatlilik bo’yicha 3 klassga tasniflanadi va u yoki boshqa klassga tegishli

ekanligiga bog’liq holda bankning mijoz bilan o’zaro munosabatlari yo’lga qo’yiladi.

Birinchi klassga kiritilgan korxonalar:

umumiy asoslarda (shartlarda) kreditlanadi. Ularga nisbatan kreditlashning imtiyozli

tartibi ham ko’zda tutilishi mumkin, ya’ni qonunchilik va bankning ichki kredit

siyosatiga muvofiq imtiyozlar berilishi mumkin;

ikkinchi klassga kiritilgan korxonalar umumiy asoslarda kreditlanadi va agar ijobiy

ko’rsatkichlar mavjud bo’lsa imtiyozlar ham berilishi mumkin.

Kreditga layoqatlilik bo’yicha ikkinchi klassga kiritilgan xo’jalik yurituvchi

sub’ektlar salbiy qo’shimcha ko’rsatgichlar va yomon tendentsiyaga ega bo’lgan

taqdirda, uning moliyaviy holatini nisbatan barqaror emas deb hisoblash zarur hamda

kredit shartnomasini tuzish chog’ida uning faoliyati va kreditning qaytarilishi

yuzasidan qo’shimcha nazorat choralarini (jumladan garov huquqining ta’sirini

kuchaytirish, foiz stavkalarini oshirish, ssudalardan foydalanish hajmlari va

muddatlarini cheklashni) ko’zda tutish darkor. Xususan, garov yuzasidan talablarning

kuchaytirilishi, foiz stavkalarni o’zgartirilishi, ssudalardan foydalanishning hajmlari

va muddatlarini cheklanishi va boshqalar.

72

2.2. O’zbekistonda kichik biznes sub’ektlarini kreditlash taxlili

Milliy iqtisodiyotimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida respublikamiz

mintaqalarini barqaror va mutanosib rivojlantirish, joylarda kichik biznes va xususiy

tadbirkorlikni yanada rivojlantirish, sohaga investitsiyalarni yo’naltirish orqali yangi

ish o’rinlarini yaratish, aholining turmush farovonligini oshirish yechimini

kutayotgan dolzarb muammolardan biridir.

2013-yil Prezidentimiz I. Karimov tomonidan ,,Obod turmush yili“42 deb e’tirof

etilishi munosabati bilan qabul qilingan Davlat dasturi doirasida tijorat banklariga bir

qator vazifalar belgilab berilgan bo’lib, bu vazifalar bo’yicha kichik biznes

sub’yektlariga, oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirishga ajratiladigan kreditlar

miqdorini mazkur yilda ham o’tgan yildagiga nisbatan 1,3 barobarga oshirish

belgilab berildi. Xorazm viloyatida 2013-yilda tijorat banklari tomonidan 134,7

mlrd.so’m miqdorida kreditlar ajratilishi rejalashtirilgan bo’lib, amalda 155,5

mlrd.so’m miqdorida kredit mablag’lari ajratildi va reja 115 foizga bajarildi. Bu 42I.Karimovning 2011-yil yakunlari va 2012-yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ldi“ mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.:O’qituvchi“ NMIU, 2012. – 212-b.

73

borada 2012-yilning shu davridagiga nisbatan 1,5 barobarga o’sish bo’lib, 2013-

yilda ajratilgan kreditlar hisobiga 15048 ta yangi ish o’rinlari yaratilishiga erishildi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ,,Mahalliy oziq-ovqat iste’mol tovarlari

ishlab chiqarish kengaytirilishini rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-

tadbirlar to’g’risida“gi 1050-sonli Qarori ijrosini ta’minlash maqsadida viloyatda

2012-yilda 25,9 mlrd. so’mlik kreditlar ajratildi hamda belgilangan reja 107,5 foizga

bajarildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 842-sonli Qarori ijrosini

ta’minlash maqsadida 2013-yil davomida tijorat banklarining o’z mablag’lari

hisobidan 3,4 mlrd.so’m miqdorida kredit mablag’lari ajratildi.

Respublikamizdagi kabi Xorazm viloyatida ham kichik biznesni qo’llab-

quvvatlash, rivojlantirish maqsadida Prezidentimiz farmonlari, Vazirlar Mahkamasi

qarorlari va boshqa tegishli hujjatlar ijrosini ta’minlashga tijorat banklari ham o’z

hissalarini qo’shib kelmoqdalar.

Bundan tashqari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ,,O’zbekiston Xotin-

qizlarni qo’llab-quvvatlash borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida“gi

3434-sonli Farmoni ijrosini ta’minlash bo’yicha tijorat banklari tomonidan tadbirkor

ayollarni qo’llab-quvvatlash va ish bilan band qilish maqsadida 2012-yilda tijorat

banklari tomonidan ajratilgan kreditlar 21,8 mlrd. so’mni tashkil etdi.

Quyidagi jadvalda Xorazm viloyati bo’yicha kichik biznes va xususiy

tadbirkorlik sub’yektlariga ajratilgan kreditlarning hududlar kesimidagi

ma’lumotlarini ko’rib chiqamiz (2.2.1-jadval):

2.2.1-jadval

2012-yilda Xorazm viloyati tuman va shaharlari kesimidagi KBXT sub’yektlariga

ajratilgan kreditlar (mln.so’m)43.

№ Tumanlar Reja Haqiqatda

ajratilgan

kredit

Bajarilishi

(%)

Ajratilgan kredit

hisobiga yaratilgan

ish o’rni (dona)

43Xorazm viloyati ,,Markaziy bank” boshqarmasi ma’lumotlari

74

1. Urganch shahri 31757 35908 113 2333

2. Gurlan 8571 9369 109 914

3. Bog’ot 8471 9352 110 1379

4. Xazorasp 13292 14472 109 1259

5. Xonqa 13225 14797 112 1403

6. Xiva 14091 16539 117 1757

7. Yangiariq 7309 7913 108 958

8. Qo’shko’pir 6004 7112 118 1041

9. Shovot 8874 11832 133 1571

10. Urganch tumani 17191 21600 126 1760

11. Yangibozor 6002 6582 110 727

Jami 134787 155476 115 15048

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, viloyatda KBXTga eng ko’p ulush

kreditlari Urganch shahri bo’yicha 23,5 foizni, Urganch tumani 12,7 foizni, Xivada

10,4 foizni, Xonqa tumanida 9,8 foizni va Xazoraspda esa 9,9 foizni tashkil qilgan.

KBXTni kreditlashda Yangibozor va Qo’shko’pir tumanlari ulushi eng kam bo’lib,

4,4 foizni tashkil etgan. Kreditlash bo’yicha eng yuqori ulushga ega Urganch shahri

va eng kam ulushga ega Yangibozor tumanlari o’rtasidagi nisbat 5,3 martani tashkil

qilgan.

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yilida Xorazm viloyatida kasb-hunar

kollejlari bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyati va biznesga yo’naltirish maqsadida

ham bir qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. Jumladan, viloyat bo’yicha jami 319

nafar bitiruvchiga 1 mlrd. 594 mln. so’mlik hajmdagi imtiyozli kreditlar ajratildi.

Yuqoridagi tahlillarimizdan ko’rinadiki, viloyatda KBXTni qo’llab-quvvatlash va

sohaga investitsiyalarni yo’naltirish yosh oilalarga kreditlar ajratish, kasb-hunar

kollejlari bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyati va biznesga yo’naltirish, tadbirkor

ayollarni rag’batlantirish kabi yo’nalishlarda amalga oshirilayotgan bo’lib, Xorazm

viloyatini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda KBXTning roli izchil ravishda oshib

75

borgani holda bunga tijorat banklari tomonidan sohaga yo’naltirilayotgan kreditlar

bevosita ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda.

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanib borishi, mamlakat

iqtisodiyotidagi o’rnining yil sayin yuksalib borishida, albatta, tijorat banklari

tomonidan ko’rsatilayotgan moliyaviy rag’batlantirishlar yuqori samara bermoqda.

Endilikda esa, ana shunday tijorat banklaridan biri hisoblanmish, 2012-yilda

,, Oilaviy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlovchi eng yaxshi bank” unvoniga sazovor

bo’lgan bank ,,Agrobank” ATB va uning Xorazm viloyati boshqarmasi Urganch

shahridagi filialida tadbirkorlik sub’yektlarini kreditlash tizimi haqida batafsil

to’xtalamiz.

,,Agrobank“ OATB mamlakatimizning barcha hududlarida o’zining

muassasalariga ega bo’lib, Qoraqalpog’iston Respublikasi va 12 ta viloyat

boshqarmasi, 183 ta tuman (shahar) filiali, 300 ta minibanki, 240 ta maxsus kassasi,

254 ta valuta ayirboshlash shoxobchasi orqali sifatli zamonaviy bank xizmatlarini

ko’rsatib kelmoqda.

Iqtisodiyotning agrar sеktorini yanada barqaror rivojlantirish, qishloq xo’jaligida

iqtisodiy islohotlarni izchillik bilan chuqurlashtirib borish, fеrmеrlik harakatini

qo’llab-quvvatlash, uning moddiy va moliyaviy bazasini mustahkamlash, qishloq

xo’jalik ishlab chiqaruvchilariga qishloq xo’jalik mahsulotlarini chuqur qayta

ishlovchi zamonaviy korxonalarni jadal barpo etish, yuqori sifatli, raqobatbardosh

mahsulotlarni ishlab chiqarish bo’yicha zamonaviy tеxnologiyalar va uskunalarni

tadbiq qilish hamda ichki bozorni mahalliy oziq-ovqat tovarlari bilan to’ldirishga

yo’naltirilgan kеng turdagi bank xizmatlarini ko’rsatish maqsadida ,,Agrobank“

Aksiyadorlik Tijorat Bankining Xorazm viloyati Urganch filiali O’zbekiston

Respublikasi Prezidenti I. Karimovning PQ-1084-sonli Qaroriga muvofiq 2009-yil

30-martda ,,Paxtabank“ Aksiyadorlik Tijorat Bankining aksiyadorlari tomonidan

,,Agrobank“ ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati shaklida qayta tashkil etildi.

Ushbu qarorga muvofiq ,,Agrobank“ OATBning asosiy vazifalari etib quyidagilar

belgilandi:

76

– qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqaruvchi fеrmеr xo’jaliklariga krеdit bеrish

va komplеks tarzdagi bank xizmatlarini ko’rsatish;

– qishloq xo’jalik ishlab chiqaruvchilari, barcha mulkchilik shaklidagi korxonalar,

shu jumladan, paxta va g’alla mahsulotlarini qayta ishlash, saqlash, tashish va

sotishga ixtisoslashgan paxta tozalash va donni qayta ishlash sanoati korxonalariga

krеdit bеrish va moliyalashtirish mеxanizmlarini izchil takomillashtirib borish;

– yеrlarning mеliorativ holatini yaxshilashga, agrosanoat komplеksi tarmoqlarida

ishlab chiqarishni modеrnizatsiyalashga, tеxnik va tеxnologik yangilashga,

zamonaviy chеt el tеxnologiyalari va uskunalarini jalb etishga yo’naltirilgan faol

invеstitsiya siyosatini amalga oshirish, shu asosda yuqori sifatli, ichki va tashqi

bozorlarda raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni ta'minlash, ichki istе'mol

bozorini mahalliy oziq-ovqat tovarlari bilan barqaror to’ldirish;

– bankning shaxsiy rеsurslarini safarbar qilish, omonatlar va dеpozitlarning yangi

jozibador turlarini taklif etish yo’li bilan aholi va korxonalarning mablag’larini jalb

qilish, ulardan samarali, shu jumladan, invеstitsiya loyihalarini amalga oshirishda

samarali foydalanish, qo’yilgan mablag’lar o’z vaqtida va to’liq qaytarilishini

ta'minlash;

– xalqaro moliya institutlari va yеtakchi xorijiy banklarning imtiyozli krеditlari,

invеstitsiyalari va grantlarini jalb etib, kеyinchalik qishloq xo’jalik ishlab

chiqaruvchilari va rеspublika iqtisodiyoti agrosanoat sеktori korxonalarini ana shu

mablag’lar hisobiga qayta moliyalashtirish44.

O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining "2011-2015 yillarda moliya-bank tizimini

yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro rеyting

ko’rsatkichlariga erishishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida" 2011-yil 26-

noyabrdagi PQ-1438-sonli qaroriga muvofiq hamda kichik biznеs va xususiy

tadbirkorlik sub'yеktlariga krеdit bеrish tartibini takomillashtirish va hajmlarini

ko’paytirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining ,,Tijorat banklarining kichik

tadbirkorlikni rivojlantirishda qatnashishini rag’batlantirishga doir qo’shimcha chora-

tadbirlari to’g’risida“ 2000-yil 19-maydagi 195-sonli qaroriga o’zgartirish va 44 "O’zbеkiston Rеspublikasi qonun hujjatlari to’plami",№14, 2009. –55-modda.

77

qo’shimchalar kiritish haqidagi 2011-yil 19-martdagi45hamda O’zbekiston

Respublikasi Prezidenti I. Karimovning ,,Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik

sub’yektlariga kreditlar berishni ko’paytirish to’g’risida“ gi PQ-1501-sonli 2011-yil

15-martdagi46 Qarorlarining ijrosini ta’minlash maqsadida ,,Agrobank“ OATB

kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasini rivojlantirish, oilaviy tadbirkorlikni

qo’llab-quvvatlash, kasb-hunar kolleji bitiruvchilarini tadbirkorlik sohasiga jalb

qilish, shuningdek, tadbirkor ayollarni moliyaviy jihatdan rag’batlantirish hamda

xizmat ko’rsatish va servis sohasini kengaytirish maqsadida imtiyozli kredit va

mikrokredit berish xizmatlari bilan shug’ullanib kelmoqda.

Kreditlar berilishidan oldin kredit oluvchi tomonning kreditga layoqatlilik darajasi

hisoblab chiqiladi.BMI ning 2.1. rejasida bu to’g’risida batafsil to’xtalgan.

Koeffisentlar hajmining tahlili asosida xo’jalik yurituvchi sub’yektlar

kreditgalayoqatlilik bo’yicha 3 klassga tasniflanadi va u yoki boshqa klassga tegishli

ekanligiga bog’liq holda bankning mijoz bilan o’zaro munosabatlari yo’lga qo’yiladi.

Bank tomonidan tadbirkorliksub’yektlariga ajratilayotgan kreditlar miqdori yildan

yilga ko’payib bormoqda, buni biz quyidagi 2.2.1-rasm orqali ham ko’rishimiz

mumkin.

(2.2.1-rasm):

45,,O’zbekiston Respublikasi Hukumati qarorlari to’plami“, №5, 2000. – 25-modda. 46,,O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami“, №10-11, 2011, 98-modda hamda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, №3, 2011-yil. – 81-modda.

78

2.2.1-rasm.2012-2014yillar 1-aprelholatigako’ra,,Agrobank“

OATBtomonidantadbirkorliksub’yektlarigaajratilgankreditlar (mlrd.so’m)47.

O’zbekistonRespublikasiningQonunchilikpalatasitomonidan 2006-yil 21-

iyundaqabulqilingan,,Mikromoliyalashto’g’risida”giO’RQ-50-

sonliQonuniijrosinita’minlashmaqsadida, ,,Agrobank”

OATBXorazmviloyatiboshqarmasiKBXTsub’yektlarigabirnechayillarmobaynidasifat

limikromoliyaviyxizmatlarnihamko’rsatibkelmoqda.

2.2.2-jadval,,Agrobank“OATBXorazmviloyatiboshqarmasitomonidan 2013-2014

yillardavomida (1-aprelholatigako’ra)

oilaviytadbirkorlikvahunarmandchiliknikengaytirishuchunajratilgankreditlarmiqdori

(mlrd.so’m)48

Yaratilgan ish o’rinlar (ta)

2013 2014

2013 2014 Urganch shahri 15 15.0 1 1

Gurlan 8 15.0 1 1

Bog’ot 0 34.5 - 3

Xazorasp 34 47.0 3 5

Xonqa 10.5 23.1 1 2

Xiva 20 20.0 1 1

Yangiariq 0 15.0 - 1

47Agrobank“ OATB Xorazm viloyati boshqarmasi ma’lumotlari. 48,,Agrobank“ OATB Xorazm viloyati boshqarmasi ma’lumotlari

79

Qo’shko’pir 20 23.0 3 3

Shovot 15 20.0 2 3

Qorovul 59 50.0 5 5

Pitnak 9 10.0 2 2

Yangibozor 6.5 16,5 2 8

JAMI 197 289.1 21 35 OATBXorazmviloyatiboshqarmasitomonidan 2013-2014 yillardavomida (1-

aprelholatigako’ra)

oilaviytadbirkorlikvahunarmandchiliknikengaytirishuchunajratilgankreditlarmiqdori

2013 yilganisbatan2014 yil 32% oshishirejalashtirilgan.

2013 yilQorovulbo`limiengko`p 59 mlrdso`majratiganbo`lib,2014

yildaYangibozor,Bog`ot,Yangiariq,Xonqa,Xozorasp,Gurlanbo`limlaridarejalashtirilg

antadbirkorlikvahunarmandchiliknikengaytirishuchunajratilgankreditlarmiqdorioshga

n.

Bank tomonidan tadbirkor ayollarni moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlashning 4

yillik tahlilini 1-aprel xolatiga nisbatan ko`radigan bo`lsak quyidagi 2.2.2 -rasm

orqali uning yildan yilga o`sib borayotganini ko`rishimiz mumkin.

2.2.2-rasm

,,Agrobank“ OATB Xorazm viloyati boshqarmasi tomonidan tadbirkor ayollarga

ajratilgan kreditlar miqdori (mlrd.so’m)49

49,,Agrobank“ OATB Xorazm viloyati boshqarmasi ma’lumotlari

80

Bundan tashqari, ,,Agrobank” OATB Xorazm viloyati bo’yicha xizmat ko’rsatish va

servis sohasini rivojlantirish uchun, kasb-hunar kolleji bitiruvchilarini tadbirkorlik

sohasiga jalb qilish uchun, shuningdek, oilaviy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash

borasida ham kredit mablag’lari jalb qilib kelmoqda.

Xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirish maqsadida ajratilayotgan kreditlar

summasining 3 yillik tahlilini quyidagi jadvalda aks ettirib, kerakli xulosalarga ega

bo’lamiz (2.2.2-jadval):

2.2.2-jadval

,,Agrobank“ OATB Xorazm viloyati boshqarmasi tomonidan xizmat ko’rsatish va

servis sohasini rivojlantirish uchun ajratilgan kreditlar miqdorining 1-aprel holatiga

ko’ra 3 yillik tahlili (mlrd.so’m)50.

№ Hududlar nomi 2012 2013 2014 Yaratilgan ish o’rinlar (ta)

2012 2013 2014

1. Urganch

shahri

0,0 36 37 0 26 39

50,,Agrobank“ OATB Xorazm viloyati boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tayyorladi

81

2. Gurlan 0,0 10 35,0 0 3 2

3. Bog’ot 0,0 15 20,0 0 2 2

4. Xazorasp 10,0 20 30,0 3 3 2

5. Xonqa 5,0 50 32,0 2 5 2

6. Xiva 0,0 13 20,0 0 2 2

7. Yangiariq 7,0 12 50,0 2 2 2

8. Qo’shko’pir 0,0 20 51,0 0 5 3

9. Shovot 32,0 43 30,0 4 6 1

10. Qorovul 0,0 17 56,0 0 3 2

11. Pitnak 30,0 12 20,0 3 3 2

12. Yangibozor 105,0 20 30,0 5 3 2

JAMI 189,0 268 411,0 19 63 61

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadi-ki, 2012 yilda xizmat ko’rsatish va servis sohasiga

bank tomonidan ajratilgan kreditlar miqdori boshqa yillarga nisbatan ancha past (189

mlrd.so’m), ammo 3 yil mobaynida ushbu sohaga ajratilgan kredit mablag’lari qariyb

2,2 barobarga oshgan. 2012yilda ajratilgan kreditlar hisobiga yaratilgan yangi ish

o’rinlari tahlil qilinayotgan boshqa yillarga nisbatan sezilarli darajada yuqori bo’lib

(61 ta), bu ko’rsatkich, ayniqsa, Urganch shahri, Shovot, Xonqa va Qoshko’pir

tumanlarida (5-6 ta) boshqa tumanlarga nisbatan 2-3 barobar yuqoriligini ko’rishimiz

mumkin. 2014-yilda bank tomonidan viloyatda xizmat ko’rsatish va servis sohasini

rivojlantirish maqsadida, ayniqsa, Qorovul hududi (56 mlrd.so’m, 13,6 foiz),

Yangiariq va Qo’shko’pir tumanlariga (50-51 mlrd.so’m, 12,1-12,4 foiz) nisbatan

ko’proq kredit mablag’lari sarflangan bo’lib, jami kreditlarning o’rtacha 12,7 foizini

tashkil etadi. Bundan tashqari, joriy yilda kreditlar eng kam sarflangan hududlar

Bog’ot, Xiva, Pitnak hududlari bo’lib (20 mlrd.so’m), ularning jami ajratilgan

mablag’lardagi ulushi o’rtacha 4,8 foizga to’g’ri keladi. 2014 yilning so’nggi 3 oyi

ichida ajratilgan jami kreditlar miqdorida eng ko’p kredit jalb qilingan Qorovul bilan

82

eng kam kredit sarflangan Pitnak hududlariga ajratilgan mablag’lar o’rtasidagi nisbat

2,8 martani tashkil etgan.

,,Agrobank” OATB Xorazm viloyati boshqarmasi misolida keltirilgan yuqoridagi

barcha bank xizmatlari O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2012-

yil 15-mayda qabul qilingan 2364-sonli qarori hamda O’zbekiston Respublikasi

Markaziy banki boshqaruvining 2012-yil 24-martda qabul qilingan 101-sonli qaroriga

ilova tarzida berilgan ,,Tijorat banklari tomonidan bank kafolatlarini berish tartibi

to’g’risida”gi Nizomiga muvofiq, KBXT sub’yektlarining tijorat banklari

xizmatlaridan belgilangan tartibda foydalanish va bank kafolatlarini olish huquqlari

hamda majburiyatlari davlat himoyasida va nazoratidadir.

Shu qatorda “Agrobank”OATBning Yangibozor filialiga xam nazar tashlaydigan

bo`lsak 2012yilga nisbatan 2013 yil ajratilgan kreditlar miqdorini oshganini

ko`ramiz

2.2.3-rasm “Agrobank”OATBning Yangibozor filialining 2012- 2013 yillarda

tadbirkor ayollarga ajratilgan kreditlar(mln

so`mda)

“Agrobank”OATBning Yangibozor filialining 2012- 2013 yillarda tadbirkor

ayollarga ajratilgan kreditlar miqdori qarib 132 barobar oshganini ko`ramiz bu juda

katta o`sish.

83

2.2.4-rasm “Agrobank”OATBning Yangibozor filialining 2012- 2013 yillarda kollej

bitiruvchilariga ajratilgan kreditlar(mln so`m)

“Agrobank”OATBning Yangibozor filialining 2012- 2013 yillarda kollej

bitiruvchilariga ajratilgan kreditlar miqdori 2.4 barobar o`sishga erishgan bo`lsa

yosh oilalarga ajratilgan kreditlar miqdori esa 7.7 barobar o`sish gan 2.2.5-rasmda

ko`rishimiz mumkin.

2.2.5-rasm “Agrobank”OATBning Yangibozor filialining 2012- 2013 yillarda yosh

oilalarga ajratilgan kreditlar miqdori(mln so`mda)

84

Bu ko`rsatkichlardan ko`rinib turibdiki bir yil mobaynida ajratilgan kreditlar

miqdori katta suratlar bilan o`sganini ko`ryapmiz,ammo KBXT subeklariga ajratilgan

qisqa va uzoq muddatli kreditlar miqdori 2013 yil 2012 yilga nisbatan pasayish

kuzatilgan buni 2.2.3 -jadvalda ko`rishimiz mumkin .51

KBXT subektlariga

ajratigan qisqa muddatli

kreditlar(mln so`mda)

KBXT subektlariga ajratilgan uzoq muddatli kreditlar(mlrd so`mda)

1 2012 yilda 955.568 1.76

2 2013 yilda 820.383 1.518

Barcha ma’lumotlarni umumlashtirgan holda shuni aytishimiz mumkinki,

,,Agrobank” OATB Xorzam viloyati boshqarmasida KBXT sub’yektlarini barcha

sohalar bo’yicha kredit resurslari bilan uzluksiz ta’minlash keng yo’lga qo’yilgan

hamda kredit berish va undirish tartibi, bank kafolatlari qonunlar, farmoyishlar

asosida mustahkamlangan. KBXTni banklar tomonidan qo’llab-quvvatlash bo’yicha

keltirilgan yuqoridagi barcha statistik ma’lumotlar mamlakatimizning faqatgina bitta

tijorat banki misolida ochib berishga, qisqa va aniq tarzda izohlashga harakat qilindi.

Davlatimizdagi boshqa tijorat banklarda ham bu kabi ijobiy ko’rsatkichlarga erishib

kelayotganligi hech kimga sir emas. Bularning barchasi, albatta, O’zbekistonning

bank-moliya sohasidagi chuqur islohotlari, bank likvidligi va barqarorligin oshirishga

qaratilgan chora-tadbirlar, kredit tizimini yanada takomillashtirish borasidagi dunyo

tajribalarining milliy qonunchilik va tadqiqotlarda aks ettirilib kelinayotganligi

natijasidir.

2.3.O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni

rivojlantirishda bank kreditlarini ajratishni takomillashtirish yo’llari. Mamlakatimizhayotidagiijtimoiy-iqtisodiyo’zgarishlar, iqtisodi-

yotningso’nggiyillardagibarqaroro’sishinita’minlashda, shubhasiz,

51“Agrobank”OATBning Yangibozor filialining 2012- 2013 yillardagi ko`rsatkichlar asosida muallif ishlanmasi.

85

realsektorgakiritilayotganqo’yilmalarningrolikattabo’lmoqda.

Barchatarmoqlargabankmablag’lariningkirib borish

ishlabchiqarishizchilliginita’minlashgarovibo’libqolmoqda.O’zbekistondaiqtisodiyisl

ohotlarnichuqurlashtirishningustuvoryo’nalishlariqatoridankichikbiznesvaxususiytad

birkorliknirivojlantirishalohidaahamiyatkasbetadi. Binobarin, kichik biznes va

xususiy tadbirkorlik jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida muhim ahamiyat kasb

etayotganligini hayotning o’zi yaqqol ko’rsatib turibdi. Prezidentimiz I.A. Karimov

bu haqida «Biz yangi davlat, yangi jamiyat qurishga kirishgan dastlabki

kunlardanoq ichki bozorni o’z xomashyomizdan ishlab chiqarilgan tovarlar bilan

to’ldirish, xizmat ko’rsatish tarmoqlarini yo’lga qo’yish vazifalarini muhim, ustuvor

yo’nalishlardan biri sifatida belgilab oldik. Bu murakkab vazifani qisqa muddatda hal

etish lozim edi. Mana shunday og’ir vaziyatda kichik korxonalarning, xususiy

tadbirkorlikning ahamiyati nechog’lik beqiyosekanini isbotlab o’tishga hojat

bo’lmasa kerak»52 - deya bejizta’kidlamaganlar. Ayni shu sohaga mamlakat iqtisodiy

o’sishining asosiy omili sifatida qaralib, 2013 yilda tijorat banklar tomonidan kichik

biznesva xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga barcha moliyaviy manbalar

hisobidanajratilgan kreditlar 2012 yilga nisbatan 1,3 barobarga oshib, 5 trln.

346mlrd so’mni tashkil etdi. Ushbu ajratilgan kreditlarning 1 trln. 172 mlrd.so’mi

mikrokreditlar bo’lib, ularning hajmi 2012 yilga nisbatan 1,5 barobaro’sdi.Xalqaro

moliyaviy institutlar va xorijiy mamlakatlarning kreditliniyalari va grantlari

hisobidan 181,7 mln. AQSh dollari miqdorida kredit mablag’lari ajratildi53. Joriy

yilning birinchi yarmida 2012 yilning shudavriga nisbatan 1,3 barobar ko’p, ya’ni

3,7 trillion so’m hajmida kreditlar,jumladan, 775,2 milliard so’mlik mikrokreditlar

(o’sish 1,4 barobar),shuningdek, xalqaro moliya institutlarining kredit liniyalari

doirasida 59,8million dollar ajratildi.

Tahlillarga ko’ra, rivojlangan davlatlarda yalpi ichki mahsulotqo’shimcha

o’sishining yarmi kichik biznes hisobidan ta’minlanmoqda. Bumamlakatlarda

aholining 40 % dan ortig’i kichik biznes bilan band. Yaponiya,Italiya mamlakatlarida 52Karimov I.A”Bosh maqsadimiz –keng ko`lamli isloxatlar va modernizatsiya yo`lini qat`iyat bilan davom ettirish”T,O`zbekiston,2013-21B 53O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki sayti www.cbu.uz

86

bu ko’rsatkich 60 % dan yuqori. Shuni ta’kidlashjoizki, aholisi 300 mln.dan

ziyodroq bo’lgan AQSh da ro’yxatdan o’tkazilgankichik korxonlar soni qariyb, 11

mln. nafarni tashkil etadi. Kichik biznesinnovatsion rivojlanishda alohida ro`l

o’ynaydi. Jahonning etakchimamlakatlarida barcha yangiliklarning 30 foizdan 50

foizgacha kichikfirmalar hissasiga to’g’ri keladi. AQShda kichik biznes yirik

biznesganisbatan 5 marta ko’proq yangiliklarni amalga oshiradi va sotadi.Hozirgi

kunda kichik xo’jalik yurituvchi tadbirkorlik sub’ektlariyirik korxonalarning asosiy

raqobatchisi va hamkori sifatida, yirik ishlabchiqarish hamda butun milliy iqtisodiyot

taraqqiyotining muhim omili bo’libqolmoqda. 1973-1975 yillarda jahonda taraqqiy

etgan mamlakatlar iqtisodiyotida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik

faoliyatiningiqtisodiy inqirozlarga bardosh bera olishini, XX asrning 90-

yillariso’nggidagi Osiyo, ayniqsa, Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida

boshlanib,keyinchalik butun dunyoni qamrab olgan moliyaviy inqiroz natijalaridan

hamyaqqol ko’rishimiz mumkin. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik

sub’ektlarikorxonalari milliy iqtisodiyotda nisbatan ustun o’rinlarga ega

bo’lganmamlakatlar (Malayziya, Singapur kabilar) inqirozdan eng kam talafut

bilanchiqqan bo’lsalar, yirik korxonalarga ustuvorlik bergan mamlakatlar(Janubiy

Koreya) eng ko’p zarar ko’rgan edilar.2000 yilda mamlakatimiz yalpi ichki

mahsulotining qariyb31 foizi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik

hisobigashakllantirilgan bo’lsa, 2013 yilga kelib bu ko’rsatkich 55,8 foiznitashkil

etgan , 2015 yilda ushbu ko’rsatkich rivojlanganmamlakatlardagi kabi 60 foiz

bo’lishi kutilmoqda.54Bu esa bugungikunda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik

sohasining mamlakatiqtisodiyotida ahamiyatining oshib borayotganligidan dalolat

beradi. Shundankelib chiqqan holda, kichik biznes sub’ektlari

loyihalarinimoliyalashtirishda xalqaro moliya institutlari kredit liniyalarini jalbetishni

takomillashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirish alohida ahamiyatga ega.


87

Bozoriqtisodiyotisharoitidaxususiybiznesnimoliyaviyqo’llab-

quvvatlashdaxorijiykreditliniyalarimablag’larini

banklarorqalirealsektorgajalbqilishhisobigakichikishlabchiqarishnirivojlantirishmuhi

mahamiyatkasbetadi.

Kelajakdaularnegizidamoliyaviyjihatdanbaquvvatko’ptarmoqliyirikishlabchiqarishko

rxonalarishakllanishiko’zda

tutiladi.Xorijiykreditliniyalarihisobidankreditlartadbirkorliksub’ektlarigaeksportgamo

’ljallanganvaimporto’rninibosuvchimahsulotlar,

ya’niqishloqxo’jaligimahsulotlarivaboshqamilliyxom-

ashyoresurslariniqaytaishlashni, mashinasozlikva elektron sanoati

uchundetallarvakundalikehtiyojixalqiste’moltovarlarininazardatutadigan

investitsionloyihalargao’rtavauzoqmuddatgaimtiyozlikreditlarajratilmoqda.

HozirgikundaO’zbekistonRespublikasi “TIFMilliybanki”,“Agrobank”,

“O’zsanoatqurilishbank”, “Asakabank”, “Ipoteka-bank”, “Ipakyo’li” bankiva

“Hamkorbank”

tomonidankichikbiznessub’ektlarininginvestitsionloyihalarinimoliyalashtirishuchunx

orijiykreditliniyalarijalbqilingan.Kichikbiznesvaxususiytadbirkorliksub’ektlarigakredi

tlarberishmexanizminiyanadatakomillashtirishvaularninghajminioshirish,

birinchinavbatda, investitsiyamaqsadlariga,

boshlang’ichsarmoyanishakllantirishgakreditlarajratish,

ishlabchiqarishnimodernizatsiyaqilishhamdatexnologikyangilashuchuno’rtavauzoqm

uddatlikreditlarberishdaniboratdir.

Tadbirkorlik mamlakatning nafaqat yalpi ichki maxsulotini shakllantirishda

asosiy bo’g’in, balki aholi bandligi va daromadlari manbaining takomillashuvi

hamda milliy farovonlikka erishishning muhim omilidir.

Shu o’rinda kichik biznes sub’ektlarini kreditlash jarayoniga xorijiy banklar va

xalqaro moliya institutlarining kreditliniyalari tobora keng jalb etilayotganligini

ta’kidlab o’tish joiz.“2011-2015 yillarda Respublika moliya-bank tizimini yanada

isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga

erishishning ustuvor yo’nalishlari dasturi” ga asosan kichik biznes va xususiy

88

tadbirkorlik sub’ektlarini moliyalashtirish uchun xalqaro moliya institutlari va xorijiy

davlatlar hukumatlarining imtiyozli kreditliniyalari va grantlaridan 2013 yilda – 110

mln. dollar ajratilganbo’lsa,2014 yilda – 130 mln. dollar, 2015 yilga kelib esa, 155

mln. dollar jalb etish ko’zda tutilgan.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 17 aprel PQ -1957-sonli, “2013 -

2016 yillarda qishloq joylarida xizmat ko’rsatish va servissohasini jadal rivojlantirish

yuzasidan qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi qaroriga asosan xizmat ko’rsatish

va servis sohasimamlakatimizda ishbilarmonlik muhitini tubdan yaxshilash,

bozorislohotlarini liberallashtirish va chuqurlashtirish, tadbirkorlikka yanadako’proq

erkinlik berish, sohani rivojlantirish yo’lidagi to’siq va g’ovlarnibartaraf etish yo’lida

xizmat qilmoqda. Darhaqiqat, ko’rilayotgan chora-tadbirlar natijasida bugungi kunda

xizmat ko’rsatish va servis sohasivakillarining ilgarigidanda erkin faoliyat

yuritayotganini, ularnikreditlash hajmining sezilarli darajada oshayotganini kuzatish

mumkin.Xususan, 2013-2016 yillar davomida xizmat ko’rsatish va servissohalariga

umumiy qiymati 604 60904 ml.n so’mlik kreditlar

ajratilishirejalashtirilgan.55Ta’kidlash joizki, mazkur islohotlar natijasidamahalliy

aholi bandligi va farovonligini oshirishga alohida e’tiborqaratilayotganini kuzatish

mumkin. Quyidagi jadvalda respublikamiztijorat banklari tomonidan mazkur sohaga

rejalashtirilayotgan kreditlarni ko’rish mumkin:

Ta’kidlash joizki, mazkur islohotlar natijasidamahalliy aholi bandligi va farovonligini

oshirishga alohida e’tiborqaratilayotganini kuzatish mumkin. Quyidagi jadvalda

respublikamiztijorat banklari tomonidan mazkur sohaga rejalashtirilayotgan

kreditlarniko’rish mumkin:

2.3.1-Jadval

2013 - 2016 yillarda O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan qishloq

joylarda xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirishga rejalashtirilgan

kreditlar56 (mln so’m)

55O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 17 aprel PQ 1957 sonli “2013-2016”yillardaqishloq joylarida xizmat ko`rsatish va servis sohasini rivojlantirish yuzasidan qo`shimcha chora tadbirlar to`g`risidagi qarori 56O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 17 aprel PQ 1957 sonli “2013-2016”yillardaqishloq joylarida xizmat ko`rsatish va servis sohasini rivojlantirish yuzasidan qo`shimcha chora tadbirlar to`g`risidagi qarori

89

Tijorat banklari 2013 yil 2014 yil 2015 yil 2016 yil

1 “Xalq bank”DTB 17026,0 20431,2 24517,4 29420,9

2 “Mikrokredit

bank”OATB

12562,1 15674,5 18689,4 21707,3

3 “Milliy bank”TIF 7634,2 9161,1 10993,3 13192,0

4 “Asaka bank”DATB 5463,4 6556,1 7867,4 9440,8

5 “Agrobank”OATB 10140,3 12168,6 14601,3 17522,5

6 “O`zsanoat qurulish

bank”OATB

3801,8 4562,1 5474,5 6569,4

7 “Ipoteka bank”AITB 4777,7 5733,2 6879,6 8255,8

8 “Qishloq qurilish

bank” OATB

7630,8 9157,0 10988,4 13186,1

9 Boshqa tijorat

banklari

6673,6 8008,2 9609,8 11531,9

2013 - 2016

yillardaO’zbekistonRespublikasitijoratbanklaritomonidanqishloqjoylardaxizmatko’rs

atishvaservissohasinirivojlantirishgarejalashtirilgankreditlar miqdoridan ko`rinib

turibdiki 3yil mobaynida “Xalq banki”DTB ning shu sohaga rejalashtirilgan kreditlar

miqdori 25 barobar oshishi rejalashtirilgan.

“Agrobank”OATBtomonidanqishloq joylarda xizmat ko’rsatish va servis sohasini

rivojlantirishga rejalashtirilgan kreditlar miqdori qariyb 4 barobar oshganini

ko`ryapmiz

Ta’kidlashlozimki,

O’zbekistondaxususiytadbirkorlikningrivojlanishinitartibgasoluvchivabusohaningmu

ammolarinihaletishbilanshug’ullanuvchidavlatdasturiishlabchiqilgan.

Aynandavlatdasturiniamalgaoshirish,

90

imtiyozlikreditlarberishhisobigaloyihalarniamalgaoshirishxarajatlariniqoplash,

sug’urtalashvabanklardankreditolishdakichikkorxonalargadavlatkafolatlariberishgao’t

ishkabiomillarkichiktadbirkorlikkajalbqilinadiganmoliyaviyresurslarningkengayishid

amuhimomilbo’libxizmatqilmoqda.

Shubilanbirqatordamamlakatimizhuquqsohasidaolibborilayotganizchilislohotlar,

kichikbiznesvaxususiytadbirkorliknirivojlantirishdamuhimomillardanbirihisoblanadi.

Respublikamizda 2013 yil qabul qilingan “Garovreestri” to’g’risidagi qonunning ham

kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirishga, ya’ni garov

ta’minotining ortiqcha qismidan foydalangan holda qo’shimcha bank kreditlaridan

foydalanish imkoniyatini beradi. Biroq, bu kichik biznes subektlarini moliyaviy

ta’minlashda muammolar yo’q degani emas. Hozirgi kunda tadbirkorlarga moliyaviy

yordam tizimidagi qiyinchiliklardan biri bu tadbirkorlar xorijiy valyutada olgan

kreditlarini va ularning foizlarini qat’iy valyutada qaytarishlari shartligidir.

Ma’lumki, ko’pgina loyihalar asosan ichki bozordagi talabni qondirishga

mo’ljallanadi, kreditni xorijiyvalyutada qaytarish uchun valyuta konvertatsiyasining

qat’iy tartibda o’rnatilganligini inobatga oladigan bo’lsak, ko’pgina tadbirkorlar

valyutada kredit olishdan voz kechadilar. Mamlakatimizda kichik biznes va

xususiy tadbirkorlik sub’ektlari moliyaviy barqarorligini ta’minlashda davlat

boshqaruv organlari va tijorat banklari tomonidan quyidagi chora-tadbirlarni amalga

oshirish maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz:

- tijorat banklarining kapitallashuv darajasini oshirish bo’yicha aniq

chora-tadbirlarni belgilab, ular bo’yicha ishlarni amalga oshirib borish,mamlakatda

banklarning kreditlash imkoniyatlarini kengaytirib borish lozim;

- kichik biznes sub’ektlarini davlat tomonidan ro’yxatga olishning yanada

takomillashgan mexanizmini joriy etish;

- respublikamiz yirik tijorat banklari kredit portfeli tarkibida kichik biznes

sub’ektlari faoliyatiga yo’naltiriladigan kreditlar hajmini yanada oshirishga erishish

lozim;

- axborot xizmatlari ko’rsatishni takomillashtirish, "innovatsioniqlim"ni yaratish;

91

- pul-kredit, narx va valyuta siyosati vositalarini qamrab olgan qulay makroiqtisodiy

muhitni yaratish ham ustuvor yo’nalishlardandir. Bu sohadagi muammolarning

echimini topish tadbirkorlarga moliyaviyyordam berish mexanizmining rivojlanishi

uchun xizmat qiladi. Bunda ichki kredit manbalarini safarbar etish chora-tadbirlari

bilan birgalikda xorijiy sarmoyalarni rag’batlantirishga xizmat qiladigan qulay muhit

yaratish, chet el kredit liniyalarini jalb etish va ularni maqsadli o’zlashtirish, eng

asosiysi bu ishlarning ma’lum iqtisodiy samarasiga erishish masalasi biz uchun

o’tamuhim strategik ahamiyatga ega.

Xulosa o’rnida aytish mumkinki, mamlakatimizda davlat boshqaruvorganlari hamda

tijorat banklari kichik biznes sub’ektlarining har tomonlama qo’llab-quvvatlash

imkoniyatlari juda keng bo’lib, ulardansamarali foydalanishga erishish milliy

iqtisodiyotning rivoji va aholiturmush darajasini yaxshilashga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.

Ayniqsa, kichikbiznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini iqtisodiyotni

modernizatsiyaqilish va yangilashni asosiy tayanchi bo’lgan o’rta sinf mulkdorlar

qatlaminishakllantirishdagi ahamiyatini hech narsa bilan qiyoslab bo’lmaydi.

Shujihatdan olgandakichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishlab

chiqarishfaoliyatidagi o’rni va ahamiyatini yanada oshirish darkor.

XULOSA VA TAKLIFLAR

Mamlakatimizda xususiy sеktorning ulushi tobora ortib bormoqda. Bu borada

Rеspublikamizda olib borilayotgan tub islohotlar samara bеrayotganligini ko’rib

o’tdik. Unda kichik tadbirkorlikni rivojlantirishda hali bir qator muammolar to’siq

bo’layotganligiga guvoh bo’ldik. Bularni o’rganishdan maqsad ushbu soha rivojiga

to’g’ri xulosa bеrishdan iboratdir.

Tadqiqot davomida erishilgan natijalarni umumlashtirgan holda, olingan qisqacha

xulosalar quyidagilardan iborat:

-Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tushunchasiga ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan baho

beriladigan bo’lsa, oddiylik va murakkablikning o’zaro uyg’unlikda va

92

aloqadorlikdagi faoliyati, yaxlit tamoyillar, maqsad va vazifa yo’nalishlari KBXT

sohasining mazmuniy ifodasini tashkil etadi.

-Mamlakatimizning iqtisodiy taraqqiyoti, iqtisodiy mustaqilligi, xalqning farovon

turmush darajasi, shuningdek, mehnat resurslarining ish bilan bandlik darajasi

bevosita kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivoji bilan bog’liq.

-Kichik biznes sohasining iqtisodiyotdagi ahamiyati uning iqtisodiyotda raqobat

muhitini ta’minlash, yirik korxonalar uchun mahsulot va xizmatlar yetkazib berish,

yangi ish o’rinlarini yaratish va ikkilamchi bandlikni ta’minlash, bozor tizimining

moslashuvchanligini oshirish, ilmiy-taxnikaviy inqilobni jadallashtirish, resurslarni

ishlab chiqarishga safarbar etish, soliq tushumlari hajmining o’sishini ta’minlash,

aholi daromadlari darajasini barqarorlashtirish kabi rivojlanish omillari bilan

belgilanadi.

-Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiyotdagi hissasi quyidagi

tarmoqlarda namoyon bo’ladi:

- ro’yxatga olingan, shuningdek, haqiqatan faoliyat ko’rsatayotgan

korxonalar umumiy sonidagi hissasi;

- YaIMda, sanoat, qishloq xo’jaligi mahsulotlari hajmida, savdo va xizmat

ko’rsatish sohasidagi hissasi;

- iqtisodiyotda band aholi sonidagi hissasi;

- Eksportmahsulotihajmidagihissasi.

-Kichikbiznesvaxususiytadbirkorliknikrеditlashdajahontajribasini-

o’rganishimizdanasosiymaqsad,

rivojlanganmamlakatlardayillarmobaynidao’zinioqlabkelayotgantajribalarnibizningm

amlakatdaqo’llashdanhamdao’zimizningmilliy strategig

maqsadlarimizyo’nalishlarinianiqbelgilabolishdaniborat.

Krеdit munosabatlaritizimitakror ishlab chiqarish jarayonini tеzlashtiradi va ijtimoiy

ishlab chiqarishning uzluksizligini ta'minlaydi. Korxonalarga bеriladigan krеdit

ularning vaqtinchalik moliyaviy rеsurslarga bo’lgan ehtiyojini qondiradi va korxona

ishlab chiqarish faoliyatining muntazam davom etishiga imkon yaratadi.

93

Kredit samaradorligi – umuminsoniy faoliyat hamda uning shaxsiy insoniy omiliga

xizmat qiluvchi tizim sub’yektlarining kredit munosabati asosida o’zaro aloqa va

bog’liqlikda uzviy faoliyat yuritgan holda o’z oldilariga qo’ygan maqsadlariga

muvaffaqiyatli erishib, iqtisodiy o’sishi uchun zamin yaratilishi darajasidir.

Kredit munosabatlari samaradorligiga salbiy ta’sir etuvchi asosiy holatbumajburiyat

ijrosini ikkilamchi manba predmetlari asosida to’g’ri rasmiylashtirmaslik vaziyatiga

sababchi bo’luvchi omillardir.

KBXT sohasining mintaqalarda, xususan, Xorazm viloyatida rivojlantirish borasida

olib borilayotgan islohotlar va bunda tijorat banklarining roli tobora ortib bormoqda.

2011-2015 yillarda bank-moliya tizimini rivojlantirishning eng muhim ustuvor

yo’nalishlari tijorat banklarining kapitallashuv darajasini yanada oshirish hamda

ularning resurs bazasini mustahkamlashdan iboratdir.

Kichik biznеs sub’yеktlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash bilan bog’liq

muammolarga barham bеrilishi, eng avvalo, bankning xizmat ko’rsatuvchi xodimlari

malakasini oshirish, hududiy filiallarda yosh mutaxassislar bilan ishlash tizimining

keng yo’lga qo’yilish, takomillashtirilishi hamda huquqiy bazaning mukammal

yaratilishi sharoitida erishiladi.

Kichik biznеs faoliyatining rivojlanishiga ta'sir qiluvchi bеshta asosiy jarayonni

ko’rsatish mumkin:

– davlat nazorati asosida davlat va biznеs manfaatlarining muvozanatlashuvi;

– ro’yxatdan o’tkazishning sodda va tushunarli bo’lishi;

– soliq qonunchiligining barqarorligi;

– banklarning imtiyozli krеditlar bilan ta'minlashi;

– samarali eksport-import jarayoni.

Respublikamizda 2013 yil qabul qilingan “Garovreestri” to’g’risidagi57 qonunning

ham kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirishga, ya’ni garov

ta’minotining ortiqcha qismidan foydalangan holda qo’shimcha bank kreditlaridan

foydalanish imkoniyatini beradi. Biroq, bu kichik biznes subektlarini moliyaviy

ta’minlashda muammolar yo’q degani emas. Hozirgi kunda tadbirkorlarga moliyaviy 572013 yil qabul qilingan “Garovreestri” to’g’risidagi qonun

94

yordam tizimidagi qiyinchiliklardan biri bu tadbirkorlar xorijiy valyutada olgan

kreditlarini va ularning foizlarini qat’iy valyutada qaytarishlari shartligidir.

Ma’lumki, ko’pgina loyihalar asosan ichki bozordagi talabni qondirishga

mo’ljallanadi, kreditni xorijiy valyutada qaytarish uchun valyuta konvertatsiyasining

qat’iy tartibda o’rnatilganligini inobatga oladigan bo’lsak, ko’pgina tadbirkorlar

valyutada kredit olishdan voz kechadilar. Mamlakatimizda kichik biznes va

xususiy tadbirkorlik sub’ektlari moliyaviy barqarorligini ta’minlashda davlat

boshqaruv organlari va tijorat banklari tomonidan quyidagi chora-tadbirlarni amalga

oshirish maqsadga muvofiq.

Bitiruv malakaviy ishi natijalari bo’yicha ishlab chiqilgan amaliy tavsiyalar va

takliflar quyidagilardan iborat:

1. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlarining iqtisodiy faoliyati

eksport mahsulotlarini ishlab chiqarishga yo’naltirilgan bo’lsa, bank tomonidan

ajratiladigan kredit mablag’larining foiz stavkasini qayta moliyalash

stavkasining (10 foiz) 50 foizidan 70 foizgacha bo’lgan summada to’lansa,

maqsadga muvofiq bo’lar edi.

2. Ishlab chiqarish vositalari va uskunalari nisbatan eskirib qolgan korxonalarni

iqtisodiy jihatdan modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan yangilash

qisqartirish, shuningdek, soliq to’lovlarini kamaytirish korxona faoliyati uchun

samaraliroq bo’lishi mumkin.

3. Hududiy bank filiallarida bankning xizmat ko’rsatuvchi xodimlari malakasini

oshirish,chet tillarini mukammal bilish,axborot komunikatsiyatexnologiyalari

bilan ishlashni chuqur o`zlashtirish,bank tizimidagi ilmiy-texnik yutuqlar bilan

tanishtirish, bilim va ko’nikmalarini mustahkamlash uchun ma’lum

muddatlarga mo’ljallangan maxsus o’quv kurslarini tashkil qilish kredit

xizmatlari samaradorligini oshirishda va banklarni yetuk mutaxassis kadrlar

bilan ta’minlashda asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi.

4. Kichik biznes sub’ektlarini davlat tomonidan ro’yxatga olishning yanada

takomillashgan mexanizmini joriy etish;

95

5. Respublikamiz yirik tijorat banklari kredit portfeli tarkibida kichik biznes

sub’ektlari faoliyatiga yo’naltiriladigan kreditlar hajmini yanada oshirishga

erishish lozim;

6. Axborot xizmatlari ko’rsatishni takomillashtirish, "innovatsioniqlim"ni

yaratish;

96

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. Prezident Islom Karimovning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 20

yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimida so’zlagan ,,Inson manfaati,

huquq va erkinliklarini ta’minlash, hayotimizning yanada erkin va obod

bo’lishiga erishish – bizning bosh maqsadimiz“ mavzusidagi ma’ruzasini

o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.: ,,O’qituvchi“ NMIU, 2013. – 10, 30-

31, 76 betlar.

2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011-yilning asosiy

yakunlari va 2012-yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning

ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasining majlisidagi ,,2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga

ko’taradigan yil bo’ldi“ mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv

qo’llanma. – T.: ,,O’qituvchi“ NMIU, 2012. – 21, 63-64, 153-154, 210-223

betlar.

3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012-yilda

mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga

mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga

bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ,,Bosh maqsadimiz – keng

ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish“

mavzusidagi ma’ruzasi. – 19.01.2013.

4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni

2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga


bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi Xalq so’zi

18.01.2014 y. (13)

5. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2010-yil 29-yanvardagi ,,Asosiy

vazifamiz - Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yanada

yuksaltirishdir“ mavzusidagi 2009-yilning asosiy yakunlari va 2010-yilda

O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor

97

yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi.

,,Bank axborotnomasi“ ro’znomasi. №5(716) 2010-yil 3-fеvral.

6. O’zbekiston Respublikasining ,,Tadbirkorlik to’g’risida”gi Qonuni.

O’zbekiston Respublikasi Qonun va Farmonlari. T.: ,,O’zbekiston”, 1992.–

137-b.

7. ,,Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi O’zbekiston

Respublikasi Qonuni. ,,Biznes konsultant” iqtisodiy, amaliy-ommabop oylik

jurnali, №5-6, 2012. –37-b.

8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 27.01.2010-yildagi PQ-1271- sonli

,,Barkamol avlod yili Davlat dasturi to’g’risida”gi Qarori.

9. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 17 aprel PQ 1957 sonli

“2013-2016” yillarda qishloq joylarida xizmat ko`rsatish va servis sohasini

rivojlantirish yuzasidan qo`shimcha chora tadbirlar to`g`risidagi qarori.

10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 17 aprel PQ 2164 sonli

“Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish va davlat xizmatlarini ko`rsatish

bilan bog`liq tartibotlari yanada takomillashtirish chora tadbirlari to`g`risida”gi

Qarori

11. ,,O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami”, №23, 2007.

12. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 1998-yil 9-aprеldagi 1987-sonli

,,Xususiy tadbirkorlik, kichik biznеsni rivojlantirishni yanada rag’batlantirish

chora-tadbirlari to’g’risida“gi Farmoni. O’zbеkiston Rеspublikasi banklari

tomonidan kichik biznеsni qo’llab-quvvatlash bo’yicha qonunchilik hujjatlari

to’plami. T.: ,,O’zbеkiston“, 2003. – 156-160 bеtlar.

13. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2003-yil 23-dеkabrdagi 3367-sonli

,,Kichik tadbirkorlik sub’yеktlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash mеxanizmini

takomillashtirish to’g’risida“gi Farmoni. O’zbеkiston Rеspublikasi qonun

qujjatlari to’plami. №51, 2003.

14. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2008-yil 10-noyabrdagi 4051-sonli

,,Mikrokrеditbank“ aksiyadorlik tijorat bankining tadbirkorlik sub’yektlarini

qo’llab-quvvatlash borasidagi faoliyatini yanada kеngaytirish chora-tadbirlari

98

to’g’risida“gi Farmoni. O’zbеkiston Rеspublikasi qonun hujjatlari to’plami.

№45, 2008.

15. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2003-yil 23-dеkabrdagi 3367-sonli

,,Kichik tadbirkorlik sub’yеktlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash mеxanizmini

takomillashtirish to’g’risida“gi Farmoni. O’zbеkiston Rеspublikasi qonun

qujjatlari to’plami. №51, 2003.

16. "O’zbеkiston Rеspublikasi qonun hujjatlari to’plami",№14, 2009. –

a. 155-modda.

17. ,,O’zbekiston Respublikasi Hukumati qarorlari to’plami“, №5, 2000. – 25-

modda.

18. ,,O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami“, №10-11, 2011, 98-

modda hamda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining

Axborotnomasi, №3, 2011-yil. – 81-modda.

19. ,,O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami“, №37-38, 2006. – 369-

modda.

20. S. Salayev, N. Fayzullayev, J. Atayev, D. Saidov, M. Gulmonov –

,,Tadbirkorlik asoslari“ o’quv qo’llanmasi. – T.: ,,Fan va texnologiya“, 2012. –

3, 8, 12-18, 30- betlar.

21. Y.Abdullayev, F. Karimov – ,,Kichik biznes va tadbirkorlik asoslari“ o’quv

qo’llanmasi (1-qism). – T.: ,,Mehnat“, 2000. – 8-11 betlar.

22. T. Do’stjanov, S. Salayev – ,,Iqtisodiyot va tadbirkorlik asoslari“ o’quv

qo’llanmasi. – T.: ,,IQTISOD VA MOLIYA“, 2006. – 243-b.

23. БусыгинА.В. – ,,Предпринимательства“. М.: ,,Инфра-М“, 1997. – c-14.

24. I.f.n.N. Murodova – ,,Kichik biznesning rivojlanish tendensiyalari“.

,,O’zbekiston iqtisodiy axborotnomasi“ tahliliy jurnali, №1, 2012. – 44-b.

25. E. Egamberdiyev, X. Xo’jaqulov – ,, Kichik biznes va tadbirkorlik“ o’quv

qo’llanmasi. – Toshkent-2003. – 124-127 betlar.

26. B.A. Erkayev, G.I. Karimova – ,,Bozor iqtisodiyoti“ izohli lug’ati. – T.:

,,SHARQ“ Nashriyot-Matbaa. – 137-b.

27. X. Shodiyev – ,,Moliya statistikasi“ o’quv qo’llanmasi. – T.: ,,IQTISOD-

99

a. MOLIYA“, 2010. – 127-b.

28. Y. Abdullayev, T. Boboqulov – ,,Kredit“ 100 savolga 100 javob. – T.:

,,Mehnat“, 1996. – 8-b.

29. Sh. Abdullayeva – ,,Pul, kredit va banklar“ o’quv qo’llanmasi. – T.:

,,IQTISOD-MOLIYA“ , 2007. – 191-194, 235-237 betlar.

30. G’ulomov S.S. – ,,Tadbirkorlik va kichik biznеs“. – T.: - 2002.

31. Qosimova M.S., Xodiеv B.Yu. va boshqalar – ,,Kichik biznеsni boshqarish“.

– T.: -2003.

32. ,,O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining mustaqillik

yillaridagi (1990-2010 yillar) asosiy tendensiyalari va ko’rsatkichlari hamda

2011-2015 yillarga mo’ljallangan prognozlari“ statistik to’plami. – T.:

,,O’zbekiston“ – 2011. – 119, 124-125 betlar.

33. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni

2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga


bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi Xalq so’zi

18.01.2014 y. (13)

34. ,,2012-yilda pul-kredit sohasidagi vaziyat va monetar siyosatning 2013-yilga

mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari“. ,,Bozor, Pul va Kredit“ ilmiy-amaliy oylik

jurnali, №1, 2013. – 18-19 betlar.

35. Yusufbek To’rayev – ,,Xorazm viloyati banklari: bunyodkorlik va taraqqiyot

yo’lidagi izchillik“ . ,,Bozor, Pul va Kredit“ ilmiy-amaliy oylik jurnali, №3,

2013. – 19-25 betlar.

36. Internet tarmog’i veb-saytlari va manzillari

37. www.stat.uz

38. www.referat.uz

39. www.ziyo.net

40. www.lex.uz

41. www.cbu.uz

42. Google tezkor qidiruv portali

bitiruv malakaviy ishi - urdudl.urdu.uz/arm/files/bmi/bmi1.pdftarkibi va bajarilish sifati:...

Documents