ARATIRMA SONULARITOPLANTISI

1. CLT

T.C.KLTR VE TURZM BAKANLII

Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl

T.C.KLTR VE TURZM BAKANLII

Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl

29.ARATIRMA SONULARI

TOPLANTISI1. CLT

23-28 MAYIS 2011MALATYA

T.C. Kltr ve Turizm BakanlKltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl Yayn No: 153/1

YAYINA HAZIRLAYANAdil ZME

Kapak ve UygulamaYusuf KOER

ISSN: 1017-7663

Kapak Fotoraf: Harun ZDA - Nilhan KIZILDA - Emre OKAN "Ege-Akdeniz Blgesi Sualt Aratrmas 2010 Yl almalar"

Not : Aratrma raporlar, yazarlarndan geldii ekliyle, redaksiyonu yaplmadan yaynlanmtr. Yaymlanan yazlarn ieriinden yazarlar sorumludur.

smail Aygl Ofset MatbaaclkSan. Tic. Ltd. ti.ANKARA-2012

NDEKLER

Bilge HRMZL, K. KOHLMEYER, A. De GIORGI, P. IVERSEN, A. Cokun ABUAGLAArzu NAN, U. HECEBL Isparta Arkeolojik Surveyi 2010 Yl almalar: Konane (Conana) .......................1

Mustafa AHN 2010 Yl Bursa li Yzey Aratrmas Harmanck - Mudanya ..............................11

A. Osman UYSAL anakkale li Lapseki, Biga, an, Bayrami, Ayvack, Ezine lelerinde Trk Dnemi Yzey Aratrmas (2010) .............................................................27

Engin AKDENZ 2010 Ylnda Manisa li ve lelerinde Yrtlen Prehistorik-Protohistorik Yzey Aratrmalar ...........................................................................................51

Asuman BALDIRAN, Aytekin BYKZER, Zeliha GDER Takent-Seydiehir 2010 Yl Yzey Aratrmas ................................................69

Ender VARNLOLU Phrygia ve Lydiada (Krsalda) Aile Balar ..........................................................91

Hasan BAHAR, H. Gl KKBEZC 2010 Yl Konya ve Karaman lleri le leleri Arkeolojik Yzey Aratrmas .........97

Thomas CORSTEN, Oliver HLDEN Forschungen in Der Kbyrats Im Jahre 2010 ....................................................117

Meral ORTA Bolu li Yzey Aratrmas 2010: Merkez ve Mudurnu leleri le Kyleri ...........129

Aynur ZFIRAT Van, Ar ve Idr lleri Yzey Aratrmas, 2010 ..............................................155

Atilla ENGN, Bora UYSAL, Filiz AY AFAK, Aydoan BOZKURT Sivas li 2010 Yl Yzey Aratrmas ................................................................173

Derya YALIKLI anakkale li, Yenice lesi ve Balkesir li,Gnen lesi Yzey Aratrmas (2009-2010) .............................................................209

zdemir KOAK Afyonkarahisar li ve leleri 2010 Yl Yzey Aratrmas .................................231

Christine ZGAN, H. Murat ZGEN, Kenan EREN, Aya POLAT, zel INAR Kolophon Antik Kenti 2010 Yl Yzey Aratrmalar ........................................263

Osman AYTEKN Artvin-li ve leleri oruh Vadisindeki Tarihi Yollar ve Kltr Varlklar Yzey Aratrmas, 2010 ........................................................285

Ahmet YARA 2010 Gre (Edremit) Yzey Aratrmas ...........................................................303

Nazl nardal-KARAASLAN, Ayegl AYKURT, Yiit H. ERBL,Neyir Kolankaya-BOSTANCI Panaztepe Kazlar Kapsamnda zmir Blgesi Gediz Deltas Yzey Aratrmas 2010 Yl almalar ..........................................................319

Raffaella Pierobon BENOIT Mandalya Krfezi Arkeolojk Yzey Aratrmas 2010 ......................................343

F. Arzu DEMREL Burdur li ve lelerinde Neojen ve Pleistosen Dnem Fosil Lokalitelerinin Tespiti Yzey Aratrmas-2010 .......................................361

Okan BAOLU, Simge GKKOYUN, ilem SNMEZ, Tue ENER 2010 Yl Nevehir li Miyosen Dnem Fosil Yataklar Yzey Aratrmas.....................................................................369

Christopher H. ROOSEVELT, Christina LUKE Central Lyda Archaeologcal Survey: 2010 Results ..........................................383

Aye . TRKER Archaeological Survey Of Early Christianbyzantine Period On The Valleys That Reached The Hellespont: 2010 Research ...............401

Felix PIRSON Pergamon 2010- Yakn evrede Gerekletirilen Yzey Aratrmalar Raporu .............................................................................429

V

Mustafa H. SAYAR Kilikya Eskia Tarihi-Corafyas ve Yerleim Arkeolojisi Aratrmalar 2010 ........................................................................461

Metin KARTAL Krtik Tepe Yontmata Endstrisi ...................................................................475

Fsun TLEK 2010 Yl Osmaniye li Arkeolojik Aratrmalar ................................................491

Marijana RICL 2010 Epigraphic Survey in the Cayster Valley ..................................................505

VI

1

Isparta li ve lelerinde yrtlen Isparta Arkeolojik Surveyi projesinin 2010 yl almalar, Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izniyle 30 Haziran 29 Temmuz tarihleri arasnda yrtlmtr1. Isparta Arkeolojik Surveyi (IAS) projesi 2010 yl almalar,

1 2010 yl almalarmza Bakanlk Temsilcisi olarak katlm olan Ahmet Erzurumluya (Konya-Ereli Mzesi) ve almalara byk bir emekle katkda bulunan Prof. Dr. Kay Kohlmeyer ve ekibine (HTW), Yrd. Do. Dr. Pervin enola (SD), Maddalena Rumor, Asuman Cokun Abuagla (Bilkent niversitesi), Mlanie Fortin (Berlin); Sezer Seer (stanbul niversitesi); SD Arkeoloji Blm rencilerine (Arzu nan, Uygar Hecebil, Serdar Berber, Banu Dekisizer, Hazal Ezgi Tavanolu, Merve etak ve FatihOuz) desteklerinden dolay teekkr ederim. 2010 yl yzey aratrmas Sleyman Demirel niversitesi, Hochschule fr Technik und Wirtschaft Berlin ve Case Western Reserve niversitesinden oluan uluslararas ve disiplinler aras bir ekiple; sz edilen kurumlar, DSM ve Sunan & nan Kra Vakf, Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstitsnn desteiyle gerekletirilmitir. Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl ve ad geen kurumlara almamza saladklar destekten dolay teekkr ederiz.

ISPARTA ARKEOLOJK SURVEY 2010 YILI ALIMALARI: KONANE (CONANA)

Bilge HRMZL* K. KOHLMEYER

A. De GORGI P. IVERSEN

A. Cokun ABUAGLA Arzu NAN

U. HECEBL

* Do. Dr. Bilge HRMZL, Sleyman Demirel niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 32260 Isparta/TRKYE, bilgehurmuzlu@gmail.com

Prof. Dr. K. KOHLMEYER, FHTW University of Applied Sciences, Wilhelminenhofstrasse 75 A, D-12459 Berlin/ALMANYA

Dr. A. De GIORGI, Department of Classics at Case Western Reserve University in Cleveland, Ohio/USA and10@case.edu

Dr. Paul IVERSEN, Department of Classics at Case Western Reserve University in Cleveland, Ohio/USA paul.iversen@cwru.edu

A. Cokun ABUAGLA, Bilkent niversitesi nsan Bilimler ve Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 06800 Bilkent/ Ankara/TRKYE, asumanc@bilkent.edu.tr

A. NAN, Sleyman Demirel niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 32260 Isparta/TRKYE, arzu_inan00@hotmail.com

U. HECEBL, Sleyman Demirel niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 32260 Isparta/TRKYE, uygarhecebil@gmail.com.

2

youn olarak Konane (Conana) (Gnen) Antik Kentinde gerekletirilmitir (Resim: 1). Gnen lesiyle zdeletirilen Konane (Conana) Antik Kenti, ilenin 2 km. kadar kuzeybatsnda yer alan Kale Tepe zerinde bulunmakta olup tescili 2008 ylnda Isparta Mzesi tarafndan gerekletirilmitir (Resim: 2-3)2.

Kuzeybat Pisidiann nemli bir merkezi olan ve dou bat, kuzey gney gei noktalar zerinde konumlanm olan Konane (Conana) antik kentinde, 2009 ve 2010 yl yzey aratrmalar antik kentin snrlarn ve dnemler boyunca yerleim alanlarnn yaylmn tespit etmeye ynelik olarak yrtlmtr3. Bu almalardan elde edilen veriler, Kale Tepenin gneybatsnda yer alan vadide (Resim: 2: IAS 012 ve 014), M.. 7. ve 6. yzyl yerlemesinin varlna iaret etmektedir. Ele geen Firig/Lydia seramiklerinin (black on red ve streaked ware gibi) yan sra, onia ve Dou Akdeniz sahillerinde sklkla rastlanan bantl seramikler, Konane (Conana) antik kentinin Akdeniz sahilindeki yerlemeler ile ilikisini gstermesi bakmndan nemlidir (Resim:4). Blgenin Demir ada politik ve kltrel adan Frigya ve Lidyann etkisinde olduu aikrdr4.

2 1874 ylnda G. Hirschfeld, Konaney Gnene atfeden ilk bilim adamdr, bkz. G. Hirschfeld, Vorlufiger Bericht ber eine Reise im sdwestlichen Kleinasien, 315316. Gnende yrtlen dier almalar iin bkz. H. Rott, Kleinasiatische Denkmler aus Pisidien, Pamphylien, Kappadoken und Lykien, Leipzig,1908: 82; W. H. Buckler, et al., Monumenta Asia Minoris Antiqua IV, Manchester, 1933; M. zsait, 1984 ve 1985 Yl Isparta evresi Tarihoncesi Aratrmalar, 4. Aratrma Sonular Toplants, Ankara 2630 Mays 1986, Ankara (1987) 323333, Res. 16; Th. DrewBear, Arameia, Konana, Pisidia Antocheiasndan Yeni Yaztlar, Aratrma Sonular Toplants 26, Ankara 26-30 Mays 2007, Ankara (2008): 14754.

3 2009 ve 2010 yl almalarna ilikin detayl bilgi iin bkz. B. Hrmzl, A. De Giorgi, P. A. Iversen, New Research in Northwestern Pisidia: Ancient Konane (Conana) and its Territory, CollAn VIII, 235256 (2009); Hrmzl, B., Kuzeybat Pisidiada Bir Kent: Konane (Conana), TEBE Haberler 30, 2931 (2010); B. Hrmzl, Isparta Blgesi Arkeolojik Yzey Aratrmas 2009 Konane Antik Kenti ve evresi Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri 8, 124126 (2010); http://www.case.edu/artsci/clsc/ias/isparta.html.

4 Hrmzl, B., Pisidia Blgesinde Ele Geen Anthemion Tipi Steller, CollAn VI, 97114 (2007); Hrmzl, B., Pisidiada Gm Geleneklerinin Inda Kltrler Aras likiler, Sleyman Demirel niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15, 122 (2007); Hrmzl, B., Remarks on Cultural Interactions in the Earlier Periods of North West Pisidia, in: H. Lhr G. Mehnert A. Slawisch A. Mehnert R. Einicke St. Lehmann (eds.), Zurck zum Gegenstand. Festschrift fr Andreas E. Furtwngler, Schriften des Zentrums fr Archologie und Kulturgeschichte des Schwarzmeerraumes, hrsg. von F. Bertemes u. A. E. Furtwngler, Bd. 16, 2, Langenweibach, 493500 (2009).

3

2009 ve 2010 yllarnda Konaneden ele geen, M.S. 24. yzyla tarihlenen mezar steller arasnda, Frigce, Pisidce, Makedonca, Yunanca ve Latince isimlere rastlanmaktadr. Blgenin eitli kltrlerle i ie yaamasna iaret etmelerinin yan sra, zellikle Frigce isimler Konane (Conana) ve evresinin yzyllar boyunca Frig kltr etkisi altnda kaldn aka gstermektedirler. rnek olarak, M.S. 4. yzyla tarihlenen bir mezar steli zerinde grlen Appas () genel olarak Kk Asyada ve sklkla Frigyada karmza kan, Frigce veya Pisidce kkenli bir isimdir. Ayn mezar steli zerinde Yunanca ve Makedonca olan Antipatros ve Teimotheos isimleriyle birlikte kullanlmtr (Resim 5)5. Ammia (kadn) ve Appasn (erkek), sa stilleri ge tarihleme iin nemli bir kriter oluturmaktadr6.

1 [][ ] Antipatros ve Teimotheos Ammia ve Appasn hatras . iin.

5 IAS_K_I_09_0026. Halen Isparta Mzesi'nde korunmaktadr. Olduka ak kahverengi kiretandan (Munsell 10YR 8/3). st ve alt ksmlar krlmtr. Bir kadn ve bir erkek bst kabartmas yer alr. 23.07.2009 Gletevler Mahallesi, 14 Sokak (Gnen) yaknlarnda ta yn ierisinde bulunmutur (GPS koordinatlar: 4206109N; 36281172E; ykseklik: 1118 m.). Korunan ykseklik: 0.470 m.; Genilik: 0.410 m.; Kalnlk: 0.130m.; Harf ykseklii: 0.014 0.020 m.; Satr aral: 0.004 0.009 m.

6 Karlatrma iin bkz. R. R. R. Smith, Late Antique Portraits in a Public Context: Honorific Statuary at Aphrodisias in Caria, A.D.300600, The Journal of Roman Studies. 89, 155189 (1999).

4

Gnende ele geen dier bir yazt M.S. 3. veya 4.yzyla tarihlenmelidir (Resim 6) 7:

1 ( Aur(elius) (-) Iman Aur(-) I(?)- Luci- (?) usun Olu. ANDI(?) ve

5 - Ma- -[]() rcia- [] ne n kz - [- - - - - - - -] Mar-[- - - - - - - - - -] [- -] [- - - - - - - -][c- -] [- - - - - - - - - -]

Iman, ve dier bir versiyonu olan Eman8, YunanRoma olmayan bir isimdir ve Pisidiada olduka yaygn olarak karmza kmaktadr. Muhtemelen Pisidcedir9.

Yukarda sz edilen arkeolojik ve epigrafik buluntular, zellikle Frig kltr etkisinin, politik deiimler sonrasnda dahi yzyllarca devam ettiine iaret eden epigrafik buluntular sz konusudur. Bu blgede de Hellenistik Dnemden itibaren Yunanca kullanlmaya balamasna ve baskn dil olmaya devam etmesine ramen, yerel diyalektler de Roma Dnemi ierine dek kullanlmaya devam etmitir.

7 IAS_K_I_09_0027. Halen Isparta Mzesinde korunmaktadr. Gnen Akmeme mevkiinde bulunmutur (GPS koordinatlar: 4205802N; 360278710E; ykseklik: 1152 m.). Olduka ak kahverengi kiretandan (Munsell 10YR 8/2). Alt ve st sa ksm krktr. st ksm ortada rozetin yer ald bir alnlk eklindedir. st ksmnda akroter krktr. Gvdede zm salkmnn sarkt girlandn altnda yazt yer almaktadr. Harfler olduka s ve eit olmayan iki stun halinde kaznmtr. Tan zerindeki sonradan oluan siyah leke ve bozulmalar yaztn okunmasn gletirmektedir. Korunan ykseklik: 0.580 m.; Genilik: 0.289 m.; Kalnlk: 0.120m.; Harf ykseklii: 0.013 0.026 m.; Satr aral: 0.004 0.009 m.

8 .emfor t Muund i e 2009 ylnda Isparta Arkeolojik Surveyi tarafndan bulunan dier bir yaztta daha karmza kmaktadr (IAS_K_I_09_0031).

9 ad Pisidia Antiokhiada M.S. 3. yzylda olduka yaygndr, bkz. W.M. Ramsay, The Tekmoreian Guest-Friends: An Anti-Christian Society on the Imperial Estates at Pisidian Antioch, W.M. Ramsay, ed., Studies in History and Art in the Eastern Provinces of the Roman Empire, written for the quatercentenary of the University of Aberdeen by seven of its graduates. Aberdeen (1906): 305377: p. 319, no. 2,1.38; p. 333, no. 10, 1. 2; p. 333, no. 12, l. 10; p. 335, no. 15, ll. 35, 44 ve 45; p. 337, no. 16, ll. 37, 40, 49, 50, 55 ve 73; p. 340, no. 18, l. 43; p. 342, no. 19, l. 14; W.M. Ramsay, The Tekmoreian Guest-Friends, JHS 32 (1912): 151-170: 164, no. 27, l. 5 ve l. 13.

5

Konane (Conana) antik kentinde yrtlen almalarn dier bir nemli sonucu Hellenistik Dnem yerlemesinin Kale Tepe zerinde merkezlendiinin belirlenmesi olmutur. Kale Tepe yerlemesi yaklak olarak 1656 m. ykseklikteki tepe zerinde yer almaktadr ve etkileyici bir biimde tahkim edilmitir (Resim: 2). 2009 ylnda belgelenen bu saptamann yan sra, Kale Tepenin zellikle M.. 1. yzyldan daha ge bir tarihe gitmedii de toplanan seramiklerden anlalmaktadr. 2010 yl almalar, Kale Tepedeki merkezi yerleimin yan sra, Hellenistik Dnemde vadiye yaylan kk lekli yerlemelerin (iftliklerin?) varln ortaya koymaktadr (Resim 2: IAS 023).

Son olarak, Konane antik kenti ve evresini belgeleme almalarnn nemli bir kapsamn antik kentin yol gzerghlarnn anlalmasna ynelik almalar oluturmaktadr. 2009 ylnda ele geen iki yeni Roma Dnemi mil ta, Konanenin Tetrari Dnemindeki gl varlna iaret etmektedir10. M.S. 4. yzyla tarihlenen bu mil talar, bulunduklar noktadan fazla uzaa ait olmamalar gerektii savlandnda, yerlemenin snrlar ve yol gzerghlar hakknda nemli veriler salamaktadr. Yzey aratrmas almalarnn nemli bir blmn Konane (Conana) ve evresindeki antik kentlerin birbirine nasl balandn saptamak; Via Sebastia ile ilikilerini belirlemek ve Kuzeybat Pisidia yol sistemlerini aklamaya almaktr.

Bu almalara nemli bir katk salayacak olan ansl dier bir buluntu ise, 2010 yl almalarnda Kzlck ky yaknlarnda ele geen bir dier mil tadr (Resim 2: WP012 ve 7). M.S. ge 3. yzyla ya da erken 4. yzyla tarihli bu snr ta, bir iftinin, modern yolun yanndaki tarlasnn kenarndaki ta yn iinde bulunmutur. Asl yerine ok yakn olmas kuvvetle muhtemel bu mil ta Konane antik kentinin kuzeybat yol gzergh hakknda nemli ipucu salamaktadr. Silindir biimli ve beyaz kire tandan yaplm olan bu snr ta11, mparator Diocletianusa, Valerius Maximianusa, Constantinusa ve olaslkla Galeriusa da ithaf edilmitir. Olaslkla kent adnn ve mil 10 B. Hrmzl, A. De Giorgi, P. A. Iversen, New Research in Northwestern Pisidia: Ancient

Konane (Conana) and its Territory, CollAn VIII, 2009: 241, 250, Fig. 1.11 (Munsell 2. 5YR 1/ 1); ller: Ykseklik: 0. 730 m.; ap: 0. 350 m.; evresi: 1. 110 m.; Harf

Ykseklii: 0. 038 0. 050 m.; Harf Aras Boluk: 0. 00 m. 0. 018 m.

6

mesafesinin yer ald tan alt blm de krlmtr.

[]

[] ()

[]

() ()] ()

[] ,

[, ] [()]

[] [ ()]

[ . - - - - - -]

[- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -]

mparatorlar Caesar Gaius Val(erius) Diocletianus Puius Felix Invictus Augustus ve Marcus Aurelius Val(erius) Maximinianus Puius Felix Invictus Augustus ve Flavius Valerius [Constantinus vb. -----] [- - - - - - - - - - - - - - - - - -]

Tarih: M.S. 293 305

7

Resim 1: Pisidia ve Via Sebaste Yolu (A. De Giorgi, IAS Arivi).

8

Resim 2: Kale Tepe zerindeki Savunma Sistemi (B. Hrmzl, IAS Arivi).

Resim 3: Isparta Arkeolojik Surveyi 2009 ve 2010 alma Alanlar (A. De Giorgi, IAS Arivi).

9

Resim 4: Konane Demir a Yerlemesi ve Buluntular (U. Hecebil, A. De Giorgi, IAS Arivi).

Resim 5: IAS_K_I_09_0026 (Isparta Mzesi) (P. Iversen, IAS Arivi).

10

Resim 6: IAS_K_I_09_0027 (Isparta Mzesi) (P. Iversen, IAS Arivi).

Resim 7: WP012 (Isparta Mzesi) (P. Iversen, IAS Arivi).

11

2010 YILI BURSA L YZEY ARATIRMASIHARMANCIK - MUDANYA

Mustafa AHN*Bursa ve evresi yzey aratrmasna 2010 ylnda da devam edilmi ve

Harmanck ile Mudanya ilelerinde incelemelerde bulunulmutur1. Aratrma Uluda niversitesi Rektrl ve Harmanck Belediyesi tarafndan desteklenmitir. Yardmlar ve destekleri iin merhum Rektrmz Prof. Dr. M. Mete Cengiz ve Harmanck Belediye Bakan Mustafa etinkayaya minnettarz. Yzey aratrmas boyunca bizimle birlikte olan ve uyumlu almalaryla bize katkda bulunan Bakanlk Temsilcimiz Mustafa Poyraza teekkr ederiz. Ayrca byk bir zveri ve gayretle almalarn her aamasnda katkda bulunan Arkeoloji Blm retim yesi Do. Dr. . Hakan Mert, retim Grevlisi Reyhan ahine, Aratrma Grevlileri Serkan Gndz ile Ali Altna ve Yksek Lisans rencimiz Berkay Dinere de teekkr bir bor biliriz.

Harmanck ve Mudanya ileleri ile bunlarn kylerini kapsayan yzey aratrmas 1 Haziran 2010 tarihinde balanm ve 18 Haziran 2010 tarihinde sona ermitir. Aratrmada ncelik Harmanck ilesinde yer alan kylere verilmitir, yamurlarn arazi almalarn engellemesi zerine Mudanya lesine geilmitir.

Yzey aratrmas esnasnda Harmanckta alt tane yeni yerleim yeri tespit edilerek ST kapsamna alnmas salanm ve Mudanya lesinde ST snrlarn geniletilmesi iin bavuruda bulunulmutur.

Harmanck ilesi kylerin konumlar ve yol gzerghlar gz nnde bulundurularak Kuzey ve Gney olarak kendi iinde iki blgeye ayrlmtr. lk etapta Harmanckn kuzeyinde bulunan kyler ziyaret edilmitir. Bunlardan atalst, akmak, ve Bayramlar kylerindeki incelemelerimiz

1 Yzey aratrmas Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn 20.05.2010 tarih ve 106205 sayl izinleri ile yrtlmtr.

* Prof. Dr. Mustafa AHN. Uluda niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 16059 Grkle Bursa / TRKYE. E-mail: mustafasahin@uludag.edu.tr

12

2009 ylnda tamamlanmt. Kuzeydouda yer alan Akalan, Demirciler, Klavuzlar, Yayaba, Hobandaniment, Glz (Krt Ky), Yeilyurt (Kanlc), Doanclar, Kekler, Okular ve Ballsaray kylerinde ise 2010 kampanyasnda incelemer yaplmtr. Bylece Harmanckn kuzeyinde yer alan yerleim alanlarnn tamamnda taramalar sona ermitir.

2010 yzey aratrmasnda ilk uradmz yerleim Nalbant Ky olmutur. Mihmandarmzn yer gstermesi zerine Cuma Camii mevkiinde incelemelere balanmtr (Resim: 1 )2. Bilindii gibi, Osmanl dneminde her kye imam verilemedii iin Cuma Camii ad verilen ortak camiler ina edilmitir. Cami, zerindeki kitabeye gre 1957 ylnda onarlmtr. Ancak camiide ok sayda devirme malzeme kullanld dikkat ekmektedir (Resim: 2-4)3. Camiinin duvar temellerinin de mermer bloklar kullanlmtr. Mermer bloklarn dizilme ekli bunlarn muhtemelen in situ olduuna iaret etmektedir. Bloklar caminin kuzey snrnda Dou-Bat dorultusunda 950 cm. uzanmakta, caminin giriinde ise Kuzey-Gney dorultusunda 310 cm. ieri doru girmektedir. Ke balantlarnda, birisi aka grlebilen, sunaklar yer almaktadr4. Sol kede yer alan sunak zerinde 5 satr okunabilen Yunanca bir yazt bulunmaktadr (Resim : 3)5. Giri kapsnn her iki kesinde ise birer tane monolit mermer stun yer almaktadr. Bu stunlar sva nedeniyle dardan belli olmayp, sadece i taraftan grlebilmektedir.

Cami iindeki ahap direkler ise yine mermer stun kaideleri zerinde durmaktadr (Resim: 4). Kaidelerin zerinde ahap kaplama olduu iin lleri alnamamtr6. Kaidelerin in situ olduu varsaylrsa, burada daha nce bazilikal planda ina edilen bir yapnn bulunduunu ileri srmek 2 Harmancktaki incelemelerimizde mihmandarlmz yapan Sayn Ramazan z ve

frlmz yapan Sayn Nurettin Demire teekkr ederiz.3 Cuma Caminin koordinatlar 35690108D ve 4398492K. Deniz seviyesinden 871 m. ykseklikte

yer almaktadr.4 Ky muhtar Hasan Yldzn ifadesine gore, zeri sva ile kapatlm olan sunak zerinde de

yazt yer almaktadr. 5 Sunan zerindeki yaztn tamam ans eseri daha nce E. Schwertheim tarafndan okunarak

yaynlanmtr. E. Schwertheim, Die Inschriften von Hadrianoi und Hadrianeia, I.K. 33 (1987), 49 No. 61 Taf. 14. Sunan lleri: st profil genilii: 52 cm., Gvde genilii: 48 cm., Ykseklik: 48 cm., Derinlik: 40 cm., st profil derinlii: 46 cm. Yaztta harf ykseklii ise 2 cm. olarak llmtr.

6 Kaidelerden sadece birinin st profil genilii 32 cm. olarak llebilmitir.

13

mmkndr. Caminin st rtsn tayan direklerin kaideler zerine yerletirilmesi ile yine bazilikal planda bir cami tasar ortaya kmtr.

Sonu olarak caminin muhtemel bir antik yapnn temelleri zerine ina edildiini dnyoruz. Bu durumu yapnn evresinde topladmz seramik paralar da glendirmektedir. Gnlk kullanma iaret eden seramik paralarna gre yapnn ge Roma veya Bizans alarna kadar geri gittiini savlamak olasdr. Yine caminin cemaat yerinin st katnda duvara monte edilmi olan bir mezar steli Ge Roma Dnemi tarihi ile bu varsaymmz destekler niteliktedir (Resim : 2)7.

Cami evresinde Antik aa ilikin bulgular say olarak artrmak mmkndr. rnein caminin yaklak 20 m kuzey dousunda bir eme yknts bulunmaktadr. emenin temelinde mermer bloklarn kullanlm olduu anlalmaktadr. Define amal tahribat emenin sonunu hazrlamtr.

Caminin kuzey dousunda yaklak 50 m. mesafede Nalbant Mezarl bulunmaktadr. Mezarln iinde de iki adet mermer bloa rastlanmtr. Bunlardan ilki yivler nedeniyle batabana ait olabilir. Yine ky muhtarn ifadesine gre, kyller tarla srerken bazen pulluklara mermer bloklar taklmakta, ancak arazileri ellerinden alnr korkusu ile tekrar gmlmektedirler.

Nalbant Kynn en muhteem yeri kyller tarafndan Asar Tepe olarak adlandrlan mevkidir8. Tepe Cuma Cami mevkiinin yaklak 1200 m. gney batsnda yer almaktadr. Tepenin en st noktas deniz seviyesinden yaklak 880 metre yksektedir. Tepeye trmanrken yamata tespit ettiimiz Kalkolitik Dneme ait olabilecek seramik paralar bu alan daha da ilgin hale getirmitir. Tepe zerinde ok sayda pimi toprak kp parasna ve kk seramik krklarna rastlanmtr. Seramikler arasnda Hellenistik Dneme ait olabilecek paralar da yer almaktadr (Resim: 5). Ana kayann zerini kaplayan toprak rtnn fazla kaln olmamas burada bir tepe yerleiminin

7 Mezar stelinin lleri: Okunabilen Y: 99, Okunabilen G: 65 ve D: 31 cm. nce kristalli ve gri damarl beyaz mermerden mezar stelinin alnlnda bir rzgar gl betimi bulunmaktadr.

8 Tepenin koordinatlar: 35 689 124 D ve 439 7886 K, 35 688 992 D ve 439 7916 K, 35 689 034 D ve 439 7933 K, 35 689 012 D ve 439 7868 K.

14

olduunu akla getirmektedir. Tepenin btn araziye kar hakim konumu da yerleimin nemine iaret etmektedir. Tepenin zerinden bakldnda douda Grsu, gney douda Okular, gneyde Ballsaray ve sonrasnda Ktahyann arazileri, Batda Yaylaba ve Klavuzlar grlebilmektedir.

Tepeden inerken yamata defineciler tarafndan alan bir ukurda iskelet kalnts ile karlatk. Yerleimin nekropol alannn bir blm muhtemel burada yer almaldr.

Asartepeye trmanrken rastladmz erken dnem seramiklerine tepenin zerindeki yerleimde rastlayamadk. Bunun zerine sahay biraz geni tutarak inmeye baladk. Gruplardan birisi beklediimiz erken dnem seramiini Asartepenin kuzeydousunda yer alan ve Yarard olarak adlandrlan yaklak 150 x 100 m. llerindeki dzlkte buldu9. Yamalara bulduumuz seramik paralar olaslkla buradan aa akm olmaldr.

Nalbant Ky, mevki olarak bir anlamda Cuma Cami ile Asartepenin nerede ise tam ortasnda kalmaktadr. Kyn uzun bir tarihi gemii olduu kyn iinde ve evresinde bulunan kalntlardan da anlalmaktadr. Kyller tarafndan kyn kuzeyindeki yamata ok sayda mezarn bulunduu ifade edildi. Define amacyla alan ukurlarda bu iddiann doru olduu anlalmaktadr. Nekropol sahasnn geni bir alana yaylm olduu sulama deposunun bulunduu Sakarca mevkiinde yapm olduumuz incelemelerde daha iyi anlalmtr. Burada alan define ukurlarndan birisi aka bu alanda nekropol bulunduunu belgelemektedir (Resim: 6). Dou-bat ynde uzanan mezar ana kayaya oyulmu olup zerinin nasl kapatld belli deildir10.

Kyde mermer bloklara da rastlamak mmkndr. Bunlardan en ilginci zerinde birka harfi okunabilen sunak parasdr (Resim: 7)11. Ayrca kyn sakinlerinden Mustafa Uysaln bahesinde bulunan mermer korkuluk

9 GPS Koordinatlar 35 689 346 D ve 4398169 K. Deniz seviyesinden ykseklii 822 m.10 ller: Uzunluk: 232 cm., Genilik: 57 cm. ve Derinlik: 120 cm.11 Sunan, st profil genilii: 48 cm. Gvde genilii: 44 cm. Derinlii: 45 cm. ve Ykseklii: 88

cm. dir.

15

paras12 ve stun gvde paras13 da kayda deer buluntular arasnda yer almaktadr.

Harmanck ilesinde ikinci duramz Glz (Krt) Ky olmutur. Burada nce Gavur evleri mevkiine gittik14. Yzeyde bol miktarda moloz ta bulunmaktadr. Bununla birlikte ok youn olmasa da gnlk kullanma ait kaba seramik paralar da yer almaktadr. Buras bir yerleim yeri olabilir. Ancak fazla ipucuna rastlamadk.

Yeilyurt Kynde ise sadece ky camiinin nnde gri damarl beyaz mermerden bir sutn tamburu paras15 ve bir kaide paras16 bulunmaktadr. Bunlarn dnda herhangi bir kalntya rastlayamadk.

Gzergahtaki son uradmz ky Harmanckalan-Akalandr. Burada Kamil Akalnn mihmandarlnda kale mevkiye geldik. Kalede prehistorik a seramii ve duvar kalnts bulunmaktadr. Sonrasnda prehistorik dneme iaret eden seramik paralarnn bulunduu Ebelemka olarak adlandrlan alana gidilmitir17. Burada ayrca Tmls olabilecek bir tepe mevcuttur (Resim: 8). Youn bitki rts ve ok geni bir alana yaylmas nedeniyle kesin bir ey sylemek zordur. Tmls, Keles lesinde bulunan Mentee Nekropolnde olduu gibi kk moloz talarla oluturulmutur.

Kuzey dou Harmanck gzergahnda ziyaret ettiimiz son ky olan Hobandanimentte caminin avlusunda birisi stun gvdesi18, birisi ift yarm stun bal19 ve birisi sunak20 olmak zere adet mermer mimari malzeme bulunmaktadr (Resim: 9-10). Bunlarn tamam Bizans ana aittir.

12 Korunan ller: Uzunluk: 52 cm. Genilik: 26 cm. Kalnlk: 12 cm. 13 ap: 28 cm. Ykseklik: 46 cm. Dbel delii ap: 3,5 cm.14 Mihmandarlmz yapan sayn Emin Aytekine ok teekkr ederiz.15 lleri: ap: 30 cm. ve Uzunluk: 47 cm. 16 lleri: st Profil genilii: 60 cm., Gvde genilii: 42 cm., Derinlik: 43 cm. ve Ykseklik: 50 cm.17 Koordinatlar: 35686679D ve 4403177K. Deniz seviyesinden ykseklii: 705 m.18 Ykseklik: 182 cm, ap 65 cm.19 ller: Ykseklik: 37 cm., Genilik: 64 cm., Derinlik: 27 cm.20 ller: Ykseklik: 52 cm., Genilik: 53 cm., Derinlik: 48 cm., Ni genilii: 25 cm., Ni

ykseklii: 16 cm., Ni derinlii: 5,5 cm.

16

Kydeki en dikkate deer buluntuya Demirkaynak Hazretleri Trbesinin bulunduu ky mezarlnda rastlanmtr21. Trbe onarlrken ierden bir takm mermer malzeme dar kartlm. Bunlar arasnda gri damarl beyaz mermerden bir adet mezar steli n plana kmaktadr (Resim: 11)22. Mezar steli iki paradan olumaktadr. Paralardan birisi yaklak 30 m. uzaklkta paralanm stun parasnn yannda bulunarak zerine eklenmitir. Bylece yan tarafndaki motifler de tamamlanmtr. Mezar stelinin zerinde 15 satrdan oluan bir yazt bulunmaktadr. Bu blmn ortasnda sonradan bir kanal almtr. Yan blmde ise tahrip olmu ekilde alak kabartma, ikili bir motif yer almaktadr. Bununla birlikte evreye geliigzel dalm mermer mimari bloklar dikkat ekmektedir. Bulutularn tamam defineciler tarafndan tahrip edilmitir.

Trbenin iinde ise Bizans Dnemine ait yarm stunlar bulunmaktadr. Bunlardan birisinin zerinde bitkisel motif yer almaktadr. Bu alanlardaki mermerler arasnda bir adet stun kaidesi de dikkat ekmektedir.

Bir dier yol gzergh Okular ve Ballsaray ynne doru ilerlemektedir. Okular kynde mihmandarlmz muhtar Ahmet Glen yapmtr. Ky ierisinde cami bahesinde birisi zerinde yazt bulunan stun gvdesi23 ve dieri zerinde ok ucu bitili yarm daire motifi bulunan kaide24 olmak zere iki adet Bizans dnemine ait mermer mimari para bulunmaktadr.

Ballsaray kynde ise eski caminin avlusunda birisi ikili stuna ait Bizans a stun bal25 ve dierleri iki adet mermer stun gvdesi26 olmak zere adet gri damarl beyaz mermerden mimari malzeme bulunmaktadr. Cami pergolesinin direklerinden birisine kaide olarak kullanlan stun balnn arka yz ilenmeden braklmtr. Mermer mimari malzemeler bir kiliseye ait olmaldr. 21 Koordinatlar: 35 690 729D ve 439 9297K. Deniz seviyesinden ykseklik: 913 m.22 ller: Ykseklik: 98 cm. Genilik: 49 cm. Derinlik: 36,5 cm. Kaide derinlii: 46 cm. Dbel

delii: 3 x 4 cm. Harf ykseklii: 2,5 cm.23 ller: ap: 30 cm. Ykseklik: 82 cm.24 ller: Ykseklik: 21 cm. Derinlik: 62 cm.Genilik: 70 cm.25 (ller: Genilik: 63 cm. Derinlik: 39 cm. Ykseklik: 21 cm.)26 Bezemesiz stun parasnn lleri: Ykseklik: 65 cm. ap: 31 cm. zerinde ha motifi

bulunan stun tamburunun lleri: Ykseklik: 70 cm., ap: 33 cm.

17

Ballsaray Ky ile birlikte Harmanckn kuzeyinde bulunan kylerin tamam incelenmitir. 2010 programnda sadece kuzeyde bulunan kylerde aratrma yapmay planlamtk. Tahmin edildiinden daha hzl bir ekilde ilerlememiz nedeniyle Harmanck aratrmalarna bir gn daha ayrarak Gneyde bulunan yerleimleri de ziyaret etmeye baladk. Bunlardan ilki Harmancka bal Kepekdere mahallesidir. Burada eski Muhtar Hsn etinin evinin bahesinde bir sunak bulunmaktadr27. Sunan zerinde gnmzde tamamen tahrip olmu durumda olan 8 satrlk bir yazt yer almaktadr. Hsn Bey, yaklak ayn yerden kartlan bir adet sunak ve adet kaidenin daha ky camisinin avlusunda bulunduunu sylemesi zerine cami avlusuna gidilmi ve stun kaidelerinin caminin revanda kaide olarak kullanld tespit edilmitir28.

Hsn Beyin yer gstermesi zerine kyn gneyinde yer alan ve Asar Tepe olarak adlandrlan tepe de ziyaret edilmitir29. Tepe am aalar ile kapl durumdadr. Youn olmamakla birlikte yzeyde seramik paralar bulunmaktadr (Resim: 12).

Kepekdere mahallesi ile birlikte Harmancktaki almalarmza 2010 sezonu iin ara verilerek Mudanya ilesine geilmitir. Buradaki ilk duramz Kapanca mevkii olmutur. Zeytinba ile Ekel beldeleri arasnda kalan sahada deniz kysnda bir limana ait kalntlar dikkat ekmektedir (Resim: 13 )30. Uzaktan bakldnda yaklak W formuna sahip olan limann gney mendireini iri kesilmi yerli tatan oluan bloklar oluturmaktadr. Deniz kysnda duran ve zamanla yamatan akan toprakla byk lde dolan yapnn bir liman olduunu mendirek zerinde yatk olarak duran gemi balama ta ak bir ekilde gstermektedir (Resim: 14). Liman evresinde yzeyde deiik dnemlere ait ok sayda seramik paras bulunmaktadr.

27 lleri: Ykseklik: 80 cm. Profilli derinlik: 46 cm. Profilsiz derinlik: 38 cm. Genilik: 38 cm.28 Mezar altar ller: Ykseklik: 90 cm. Genilik: 37 cm. Profilli genilik: 41 cm. Kaide 1 ller: Ykseklik: 27 cm. Genilik: 52 cm. Derinlik: 51 cm. st ap: 40 cm. Kaide 2 ller: Ykseklik: 22 cm. stap: 33 cm. Kaide 3 ller: Ykseklik: 27 cm.Korunan Genilik: 42 cm.st ap: 33 cm.29 Koordinatlar: 35 687 667 D ve 439 1449 K. Deniz seviyesinden ykseklik 824 m.30 Bu konuda ayrca bkz. M. ahin Y. Polat T. Zimmermann, Der Hafen von Kapanca: Ein

neuer Vorschlag zur Lokalisation der Stadt Caesarea Germanica, Olba 19, 2011, 203-232.

18

Bununla birlikte Liman evresinde ok sayda defineci ukurunun bulunduu da zellikle vurgulanmaldr. Liman, Bursa Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulunun 05/05/2006 tarih ve 1431 sayl karar ile ST kapsamna alnmtr. Ancak evrede yaptmz incelemeler seramik paralarnn koruma altna alnandan daha geni bir sahaya yayldn ortaya koymutur. Bu nedenle Blge Koruma Kuruluna belirlenen snrlarn biraz daha geniletilmesi ynnde neride bulunulmasna karar verilmitir.

2010 sezonunda son olarak Mudanyada Apameia / Myrleia kentinin oturduu alanda incelemelerde bulunulmutur31. Yine Bursa Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulunun 20.05.2010 tarih ve 106205 sayl karar ile ST kapsamna alnan alanda yaptmz incelemelerde yzeyde ok sayda Klasik ve Hellenistik aa ait seramik krklarna rastlanmtr (Resim: 15 ). Yaplan ST incelemesinde dikkati eken; alann ok dar tutulduudur. Kentin limannn gnmzde Petrol Ofisi dolum tesislerinin altnda kald anlalmaktadr. Kentin Petrol Ofisine doru ilerlediini 2009 ylnda Bursa Mze Mdrl tarafndan alan sondaj ukuru en iyi ekilde gstermektedir. Sondaj ukurunda henz yzeyde olunmasna ramen hemen temel kalntlarna ulalmtr. Kentin dou snrnn en azndan mevcut dere yatana kadar uzanmas gerektiini, burada bir blm yzeyde izlenebilen yap kalnts gstermektedir. Bu nedenle Blge Koruma Kuruluna ST snrlarnn geniletilmesi konusunda bavuruda bulunulmasna karar verilmitir. Kentin 1. Derece ST kapsamnda kalan ve Akropol olarak adlandrlan blmnde ok sayda defineci ukuru ile de karlalmtr. nlem alnmad takdirde ilerde ok byk tahribatlarn meydana gelmesi kanlmazdr.

2010 ylndaki yzey aratrmalarmz Mudanya ilesinde yer alan ve byk bir blm halen yaplamaya almam olan antik Apameia / Myrleia kentindeki incelemelerle sona ermitir.

31 Mudanyada yaptmz yzey aratrmas esnasnda Emekli Mze Mdr cal zeren ve Mze Uzman Recep Oku bize mihmandarlk yapmtr. Her ikisine de katklarndan dolay teekkr ederiz.

19

Resim: 1

Resim: 2

20

Resim: 3

Resim: 4

21

Resim: 5

Resim: 6

22

Resim: 7

Resim: 8

23

Resim: 9

Resim: 10

24

Resim: 11

Resim: 12

25

Resim: 13

Resim: 14

26

Resim: 15

27

ANAKKALE L LAPSEK, BGA, AN, BAYRAM, AYVACIK, EZNE LELERNDE TRK DNEM

YZEY ARATIRMASI (2010)A. Osman UYSAL*

* Prof. Dr. A. Osman UYSAL, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm, Terziolu yerlekesi, anakkale/TRKYE.

Kltr ve Turizm Bakanl-Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izniyle balam olduumuz yzey aratrmasnn 2010 sezonu almalar 13-24 Eyll 2010 tarihleri arasnda yaplmtr. Yzey aratrmasna bakanlk temsilcisi Aye Aytemur ile birlikte blmmz elemanlarndan Yard.Do.Dr. Zekiye Uysal, Yard.Do.Dr. Alptekin Yava, Dr. Mesut Dndar, Ara.Gr. Yusuf Acolu ve Ara.Gr. Ouz Koyiit itirak etmilerdir.

Bu dnem almalar zellikle Lapseki ilesi, Ayvackn Babakale ve Ksedere kyleri ile Ezine merkezde yrtlmtr.

1) LAPSEK LES

a) le Merkezi: Kuruluu M.. VII. Yzyla kadar inen Antik Lampsakos1 Trkler tarafndan fethedildikten sonra Lapseki telffuzuyla anlmaya balanmtr. Lapseki ile merkezinde Gazi Sleyman Paa Camii ve yanndaki hamam kalnts incelenmitir. Ariv kaytlar Lapsekideki caminin banisi olarak Rumeli Fatihi Gazi Sleyman Paay gstermektedir.2 lk olarak XIV. yy. ortalarnda yapld anlalan cami, yredeki bir ok eser gibi defalarca tamir grerek zgn niteliini yitirmitir. kdam gazetesinde 5 ubat 1312 (17 ubat 1897) tarihinde yaynlanan bir habere gre; cami ok harap

1 N. Arslan, 2003 Yl Lapseki (Lampsakos) ve an ileleri Yzey Aratrmas, 22. Aratrma Sonular Toplants (24-28 Mays 2004, Konya), Ankara.2005, s.318. Lapsekinin Antik gemii iin bkz.; N. Arslan, Antik ada Lampsakos/Lapseki, Lapseki Sempozyumu07 (23-24 Haziran 2007,Lapseki), anakkale..2007, s.167-174.

2 Bkz.; E.H. Ayverdi, Gazi Sleyman Paa Vakfiyesi ve Tahrir Defterleri, Vakflar Dergisi, Say:7, Ankara.1968, s.19-28.

28

olduundan yktrlarak yeniden yaptrlmtr.3 Bu kayt, bugnk caminin M.1896-1897 tarihli yenilemenin rn olduunu gstermektedir. imdiki haliyle derinlemesine dikdrtgen planl, tek minareli ve ahap tavanldr. Caminin dou tarafndaki hamamn (Resim:1) sadece bir mekan kalabilmitir. Lapsekinin mezar talar da incelenmitir. Bunlar daha ziyade XVIII-XIX.yy. talardr.4

b) ardak: Antik Abarnis ile ilikilendirilmeye allan5 ardak beldesi, Erken Osmanl devrinde teekkl etmi nemli bir menzil ve liman yerlemesidir. Erken Osmanl devrinde Bursa-Edirne yolunun boazn Anadolu yakasndaki menzilidir. Liman, Lapseki liman ile birlikte hem asker hem de ticar tamaclk iin nem tamtr. Burada Fatih devrinden Yakub Beyin klliyesi ve aile mezarl, ge devire ait bir cami, yerleime adn verdii sanlan bir kalnt, tarih mezarlk ve konutlar dikkati ekmektedir. ardakta ge devirden kald anlalan bir hamam yakn tarihlerde yklmtr.

ardaktaki Yakub Bey klliyesi(M.1462-1464); vakfiye kaytlarna gre cmi, dokuz hcreli bir medrese, medresenin yannda bir mektep ve trbe olmak zere bir menzil, bir zaviye, bir hamam, aevi, mutfak, frn, bir muallim evi, bir han, bir ambar ve be adet kuyudan olumaktayd.6 Bunlardan medrese, mektep, zaviye, aevi, mutfak, frn, muallim evi, ambar yok olmutur. Sadece cami, han, kuyular ve hamamn kalnts gnmze gelebilmitir. Klliyeyi yllar nce incelemi olan Ekrem Hakk Ayverdi, kendi tespitlerine gre bir vaziyet krokisi izmi, ayrca cami ve hann rlvelerini karmtr. Ayverdi, klliyenin hamamnn ortadan kalktn sanmtr.7

3 . akr, Lapseki ve Yresindeki Eski Harfli Kitbelere Kltrel ve Edeb Bir Bak, Lapseki Sempozyumu07 (23-24 Haziran 2007,Lapseki), anakkale..2007, s.277-278.

4 mer akr, Lapseki, ardak ve Umurbeydeki mezar talarndan baz rnekleri makalesine koymutur. Bkz., . akr, a.g.m., s.279-285.

5 Bkz.; N. Arslan, 2003 Yl Lapseki (lampsakos) ve an leleri Yzey Aratrmas, s.319.6 Yakub Bey bn Abdullahn H.889 Tarihli Arapa Vakfiyesinin Tercmesi, VGM. Arivi.

Defter No.: 1767: 316.7 Bkz.; E.H. Ayverdi, Fatih Devri Mimarisi, stanbul Fetih Cemiyeti stanbul Enstits Yaynlar,

stanbul.1953, s.186; E.H. Ayverdi, Fatih Devri Mimarisi (Zeyl), stanbul Fetih Cemiyeti

29

Ayverdiden biraz farkl olarak klliyenin vaziyet plan krokisi ile onun grmedii hamamn rlvesi gemi yllarda tarafmzdan karlmt.8 Yzey aratrmas kapsamnda ise; mevcut binalar yeniden incelenirken, Yakub Bey vakfiyesinde geen kuyularn yerleri tespit edilmitir. Yakub Bey Camii, kare plan zerine tek kubbeli harim ve onu doudan ve kuzeyden kuatan son cemaat yeri ve bir minareden olumaktadr. (Resim: 2) Son cemaat yerindeki stunlar ve balklar devirmedir.

Han, 61,90x18,45 m boyutlarnda, iki sahnl ve ahap atl bir yap olup (Resim: 3), kuzey cephesindeki ta kapda kitbe yuvas bulunmaktadr. 9 Buradaki kitbelerden birisi yok olmutur. Dier iki kitbeye gre hann inasna H.867 / M. 1462-63 tarihinde balanlm ve H.868 / M.1463-64 tarihinde tamamlanmtr.10 erdeki ve kap revandaki stunlar ve balklar devirmedir. Yapnn iinde, uzun kenarlara bitiik olarak 50-60 cm yksekliinde seki uzanr. Bu sekilerin yasland duvarlarda ocaklar ve dolap nileri yer alr.

Bugne harap durumda gelebilmi olan Yakub Bey hamamnn soyunmal ve klhan yklmtr. Enine scaklkl, iki halvetli tipte bir yapdr.

Bu dnem almasnda rlvesini kardmz Hac Mahmud Aa Camiinin kuzey cephesinde iki kitbe dikkati ekmektedir. Bunlardan birisi H.1105/M.1693-94 tarihlidir. Hac Mahmudun adn veren kitbe ise H.1315/M.1897-98 tarihini tamakta olup bir onarm kayddr.

stanbul Enstits Yaynlar, stanbul.1961, s.21-23.8 Bkz.; A.Osman Uysal, Lapseki/ardakda Yakup Bey Klliyesi, Sevim Bulu An Kitab,

anakkale Onsekiz Mart niversitesi Yayn, anakkale.2006, s.123-144.9 Gnl Cantay, hann tek sahnl bir yap olduu grndedir. G. Cantay, Trkiyede

Osmanl Devri Kervansaray Yaplarnn Tipolojisi IX. Trk Tarih Kongresi (21-25 Eyll 1981. Ankara) III, Ankara.1989, s.1389. Bu arada Tfekiolunun yapy sahnl olarak tanmlamasn doru bulmuyoruz. A. Tfekiolu , Bursa-anakkale Yolu zerindeki Kprler ve Hanlar Uluslararas Sanat Tarihi Sempozyumu (10-13 Ekim 2001. zmir), Gnl neye Armaan, zmir.2002, s.563.

10 Kitbe metinleri daha nce yaynlandklar iin, buraya tekrar koymay gereksiz bulduk. Kitbe metinleri iin bkz.; E.H. Ayverdi, a.g.e., stanbul.1953, s.192; A. Tfekiolu, a.g.m., s. 562.

30

Mezarlktaki ahidelerin bir blm toplanarak belediyenin bitiiindeki Yakub Bey aile mezarl iine dizilmilerdir. Bu ahidelerin arasnda birka stun paras ile bir mihraba ait olmas muhtemel mimari para, H.1307/M.1889-1890 tarihli bir eme kitbesi ve bir baka emenin ayna ta da yer almaktadr.

ardak sokaklarnda grlen dibeklerin bazlar hamam kurnalarndan yaplmtr.

c) Umurbey: Lapsekiye bal bir belde konumundaki Umurbeyin yerletii alann gemii M.. VI-V. yzyllara kadar inmekte ve Antik Perkote, Umurbeyin Tabaklar Mahallesine yerletirilmektedir.11 Sokaklardaki yass ve yuvarlak Bizans stun paralarnn yan sra Osmanl devrinden baz harabelerdeki devirme malzemeler de buna iaret etmektedir. Burasnn eski ad Bergaz/Burgaz dr. I. Murad devrine ait olan camisi yakn zamanlarda yktrlarak yerine yepyeni bir cami yaplmtr. Eski caminin stunlar, nce beldedeki benzin istasyonuna tanm; sonra oradan alnarak anakkale Arkeoloji Mzesine getirilmilerdir.12 Kasabada tarihi bir hamam kalnts ile zerinde kitbe yer alan bir eme harabesi, salam durumda kitbeli bir baka eme ile kitbesiz iki eme belirlenmitir. Hamamn plan rlvesi karlmtr. kitbeli emedeki (Resim: 4) kitbelerden birisi (H.857 / M.1453) Fatih devrine aittir. Dier kitbeler H.1069/M.1658-59 ve H.1131/M.1718-19 tarihini tamaktadr. Dier eme ise H.1181/M.1767-68 tarihlidir.

Kasabadaki kitbesiz emelerden birisi, ayna tann bezemesi ve sivri kemerli niiyle Lle devrine uygun dmektedir. Drdnc eme de sivri kemer nilidir. Bu yapda ayna ta olarak bezemeli bir Bizans mermer levhas kullanlmtr. Kasabada imdi mevcut olmayan bir mescitin haziresinde stun biimli bir ahide dikkati ekiyor. Mehmed bin Fethullaha ait ahidede

11 Bkz.; N. Arslan, 2007 Yl Lampsakos/Lapseki, Abydos ve an Yzey Aratrmas, 26. Aratrma Sonular Toplants (26-30 Mays 2008, Ankara), C.1, Ankara.2009, s.335.

12 N. Arslan, 2007 Yl Lampsakos/Lapseki, Abydos ve an Yzey Aratrmas, s.335.

31

H.1027/M.1617-18 tarihi okunmaktadr. Umurbeyin tarih mezarl bakmsz durumdadr. Mezarlar ve talarn ou toprak altnda kalmtr. Yzeyde grlebilen ahideler zerinde H.1153, 1180, 1181, 1187, 1221 ve 1331 tarihleri okunmutur. Umurbeyin yasland yamacn yukarsnda ant niteliinde bir nar vardr. Umurbeyin yukarsndaki Tabaklar ky, imdi beldeye bal bir mahalledir. Burada da antsal bir nar aac bulunmaktadr.

d) Lapsekinin Kyleri: Lapseki ilesine bal kylerin ounda Trk dnemiyle ilgili tarih nitelikte kalntya rastlanmamtr. Bu kyler esas olarak Balkan gmenleri iin oluturulmu yerlemelerdir. Beypnar, Nusretiye ve Beyayr bata olmak zere birok ky bu niteliktedir. Bununla birlikte baz kylerde Trk dnemine ait madd kltr unsurlar ve birka antsal tabiat varl tespit edilmitir.

leye bal lyaskydeki cami M.1929 tarihli bir eserdir. Kyn mezarlndaki ahidelerin ou toprak altnda kalmtr. Toprak stnde tespit edilen ahidelerde H.1181/M.1767-68, H.1202/M.1787-88 ve H.1205/M.1790-91 tarihi okunmutur. Kyn kuzeydousunda metruk ve harap vaziyette bir yel deirmeni belirlenmi; rlvesi karlarak fotoraflar ekilmitir.

Dibudak kyndeki metruk caminin kaps zerinde yeni yaz ile 1881/M.1767-68 tarihi bulunmaktadr. Caminin haziresinde iki mezar vardr. Bunlardan birisi H.1320/M.1902-03 tarihlidir. Dierinin tarih satr okunamamtr. Ayak talar bezemelidir.

Tatepe ky ile Derekyn mezarl ortak grnmektedir. Mezarlktaki talarn ou toprak altnda kalmtr. Burada bir temizlik yaplabilirse ok sayda ahide aa kabilir. Bizim almamz srasnda H.1204/M.1789-90 ve H.1313/M.1895-96 tarihli iki ba ta ile bezemeli bir ayak ta tespit edildi. Alpagut ky dndaki mezarlkta da ge devir mezar talar yer almaktadr.

Gkkyde mimari adan kayda deer bir kalntya rastlanlamad. Buna karlk ky mezarlnda H. 1321/M.1903-04 tarihli, fes tipi balkl harap bir

32

ahide ile H.1279/M.1862-63 ve H.1305/M.1887-88 tarihli iki ahide bulundu. Kyn mezarlk tarafndaki kta, hemen yol kenarna betonarme duvarl sanduka biimli bir mezar yaplp iine iki ahide konulmu olduu grld. Talardan birisi H.1196/M.1781-82, dieri ise H.1217/M.1802-03 tarihini tamaktadr. Kyn aasndaki antsal narlarn yannda iki adet ta dibek bulunmaktadr. Etnografik nitelikteki dibeklerin karsnda ykselen narlardan birisinin gvde ap 4,5- 5 m.yi bulmaktadr. Dierinin ap 2,5 m.dir. Bunlarn tabiat varl olarak korunmas gereklidir.

Greci kynn ad erken devir Osmanl kroniklerinde yer alr. Ky meydannda sokak kenarlarna konmu durumda Bizans devrinden iki stun bal13 ile slam kitbeli, harap iki ta dikkati ekmektedir. Talarn zerindeki yazlar okunamamtr. Yenilenmi durumdaki caminin yannda, XX. yzyl balarna ait grnen metruk bir karakol binas ile arkasnda bunun mtemilat olan bir ev yer almaktadr. Kyde iki katl dzende, st katlar ahap yal baskl cepheli evler gze arpyor. Bunlar XIX. Yzyl sonu ile XX. yzyl ilk yarsna ait olmallar. Kyn kullanlmayan ilkokul binas 1929 ylndan kalmadr. Birinci mill mimarlk dnemine aittir. Sokak aralarnda ta dibekler var. Kyn yukarsndaki bir emenin yalak tann yan yznde tek satrlk Greke yaz grlmektedir. Greci kynn mezarlnda ok sayda tarihi mezar ta bulunuyor. Bunlarn bazlar yeni caminin avlu duvar dibindedir. Mezarlktaki talar tipolojik bakmdan zengin bir eitlilik sunuyor. H.1181, 1182, 1201, 1207 tarihleri tespit edildi. Bir gelin mezar ta ise 18.9.1928 tarihini tayor. Mezarlktaki antsal aalar korumaya alnmaldr.

13 Bunlardan ha motifli stun bal Nurettin Arslan tarafndan da vurgulanmtr. Bkz.; N. Arslan, 2003 Yl Lapseki (lampsakos) ve an ileleri Yzey Aratrmas, s.319.

33

2) Ezine ile merkezi: Eski ad Ezine Pazar olan Ezinede Trk devrine ait tarih antlarn banda Ulu Cami gelmektedir. Bundan baka Sefer ah Mescidi ve hamam, Zeytinli Camii nemli yaplar arasnda yer alr. Ayrca Ahi Yunus Zaviyesine ilikin bir trbe yaps vardr. Ulu Cami, daha nce E.H. Ayverdi14 ve Zekiye Uysal15 tarafndan incelenmitir. Ulu Cami, kuzeyinde son cemaat yeri bulunan, tek minareli, sahn zerine ahap tavanl bir eserdir. (Resim: 5) Sefer ah Mescidi (Resim: 6) geirdii onarmlar nedeniyle zgn durumunu biraz yitirmitir. Hamam ise son yllarda restorasyon geirmi olup, hlen kullanma kapaldr. (Resim: 7) Zeytinli Camii, kuzeyinde son cemaat yeri bulunan derinlemesine dikdrtgen planl bir yapdr. (Resim: 8) Kaps zerinde iki kitbe bulunmaktadr. Bunlardan birisi H.977/M.1569-70, dieri H.1317/M.1899-1900 tarihlidir. Yap son eklini H.1317 ylndaki onarmda alm olmaldr. Ezinede kitbeli bir eme tespit edilmitir. zerinde Rgbetl-hasent el-Hac Halil Aa kerimesi erfe Hanm Hayrat 1325 (M.1907-08) yazldr. (Resim: 9) Hemen belediyenin nnde bulunan iki katl binada gze arpan kitbenin zlebilmesi iin daha yakndan fotoraflanmas gerekiyor. ehirde zellikle XIX.yy.dan kalma tula duvarl konutlar ayrca inceleme konusu yaplmaldr.

3) Ayvack lesi: Ayvack ilesi daha ok hal, kilim v.d. dokumalaryla nldr. le merkezinde mimari adan dikkate deer bir rnekle karlalmaz. Buna karlk kylerin bazlarnda ant niteliinde yaplar ve mezar talar vardr. Bu dnem Ayvackn Babakale ky ile Ksedere ky incelenmitir.

14 E.H. Ayverdi, Osmanl Mimarisinin lk Devri, C.I, stanbul.1966, s.134-137.15 Z. Uysal, Ezine Abdurrahman (Ulu) Camii, Ezine Deerleri Sempozyumu (29-30 Austos

2008), anakkale.2008, s. 27-49.

34

a)Babakale Ky: Babakale kyndeki mimari eserler daha nceki bir aratrmamzda16 ele alnmt. Bu mevsim, kydeki caminin rlvesi karlarak eksiklikler gzden geirilmitir.

Babakale, Anadolunun batsnda Biga yarmadasnn gneybat ucunda irin, kk bir kydr. Nfus itibariyle kklne karn bu yerleim, tarihi ve barndrd mimarlk antlaryla ok ilgi ekicidir. Lle devrinde bir ky yerlemesi olarak ekillenen Babakalenin; mevcut eserlere bakldnda, neredeyse tmyle Kaymak Mustafa Paa tarafndan kurulmu bir yerleim olduu sylenebilir. Tespit edebildiimiz kadaryla, imdiye dek Babakale zerine bir tek mstakil makale yazlmtr. idem Trkerin kaleminden kan bu yazda; kydeki tarih doku, eserler ve gelenekler zetlenmitir.17 Trkerin makalesi zellikle yaplarn tarihleri bakmndan briz yanllklar ihtiva etmektedir. Vakfiye kaydna gre, Mustafa Paann kalenin iinde hamam ve cmi; dnda hamam, cmi, dkknlar ve evler18 ile limanda binalar yaptrd anlalyor.19 Bu n bilgilerin nda kydeki tarih antlara gz atacak olursak; bugn iin Babakalede kalenin dnda, bir cmi, hamam ve be adet eme tespit edilebilmektedir. Kyn tarih dokusuna ait ar ve evlerden geriye pek bir ey kalmamtr. Sadece, hamamn yaknndaki bir konan Mustafa Paa devrinden kald sylenmektedir. Kalenin kuzeyindeki Latif Baba Trbesi yenilenmitir. Kalenin evresindeki mezar talar ayr bir inceleme konusudur.

16 Bkz.; A. Osman Uysal, Kaymak Mustafa Paann Htras: Babakale, Ayvack Deerleri Sempozyumu (29-30 Austos.2008, Ayvack), anakkale.2008, s.115-150.

17 Bkz.; . Trker, Anadolu Yarmadasnn En Bat Ucunda Yer Alan Tipik Bir Osmanl Ky: Babakale, Trk Etnografya Dergisi, XVIII, Ankara.1988, s. 139-151.

18 H.B. Kunter, Trk Vakflarnn Milliyetilik Cephesi, Vakflar Dergisi, III, Vakflar Umum Mdrl Yayn, Ankara.1956, s.3.

19 Kaymak Mustafa Paann vakflar iin bkz.; M. Aktepe, Derya Kapdan Mustafa Paa ve Bir Vakfiyesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 15, 1968, s. 31-39; M. Aktepe, XVIII. Yzyl Vezirlerinden Kapdn- Derya Kaymak Mustafa Paaya Ait Vakfiyeler, Vakflar Dergisi, Say:VIII, Vakflar Genel Mdrl Yayn, Ankara.1969, s.15-36.

35

Yerleimi ve zellikle liman savunan Hrzl-Bahr (Deniz Sna) kalesi; kelerinde okgen kuleleri bulunan dikdrtgen planl kk bir kaledir. (Resim: 10) indeki cami, hamam, emeler v.d. yaplar yklmtr. Kale caminin minaresi sur duvar zerinde olup, ykktr.

Kale kaps zerindeki mermer ina kitbesi iki stuna yedi satr dzeninde yazlm ondrt satrdan olumaktadr. Kitbenin boyutu, kavsaradaki kitbe yuvasndan kktr. Sanki sonradan buraya konulmu izlenimi brakmaktadr. Osmanl Trkesiyle yazlm kitbe yledir:

Bu mahal cy- harbe mevzi-i mahsr idiMekmen-i korsn idi mevy- efrenc emnBu havliye slk iden muhanned emnEsr gret-i itimad idi daim dy- dnAsaf- mukaddem Kapudan Mustafa Paa ki HakZt- pk eyledi her hayr ve ihsna karnVkf olunca bu ahvl (e) mazarrat gstere (n)Defaten dmn- cehd dermiyn itdi hemnYapd hamam ve cevmi itdi icr-i emelerekdi mestr etrfa iskn itdi vfir-i msellhnOlmayub bir levh trihine msaid leyl-i vakttdi Vehb bin yz elli be tayin seninMustafa Paa bins oldu bu sr- hasnde Hrzl-bahri Yezdn keyd-i dmenden emnSene 1135 Sene1141

Kitbe, kalenin ina gerekesini, iindeki yaplar ve ina tarihini ortaya koymaktadr. Buna gre, sakncal harap bir alan olan bu yer, Frenk korsanlar iin gvenilir bir pusu yatayd. Buraya gelen hin din dmanlar iin en iyi apul ve esir alma mevkisiydi. Kapudan Mustafa Paa, bu zarar verici duruma vkf olunca, hemen ie koyulup surlar ektirmi; hamam, cmi ve emeler yaptrarak etraf iskn etmitir.

36

Metinde kitbenin, Lle devrinin Srnme yazar ir Seyyid Vehbnin (l.1736) kaleminden kt anlalmaktadr. Seyyid Vehb, hem yazyla, hem de ebced uslyle kalenin ina tarihini dmtr. Onikinci satrda Vehbnin kale iin 1155 tarihini tayin ettii yazldr. M.1742-1743 ylna tekbl eden bu tarihin, kalenin yapld zaman gstermesi imknszdr. nk, bu durumda kitbe, Vehbnin lmnden (M.1736) sonraya rastlamaktadr ki; metinde airin ad getiine gre, byle bir eliki dnlemez. Buna karlk, sz konusu satr izleyen Mustafa Paa bins oldu bu sr- hasnibresinin harf deerleri toplam 1139 saysn vermektedir. Kitbe metninin altndaki kartulardan sa alttakinde sene 1135 tespit edilirken; sol altta sene 1141 tarihi vardr. Fakat . Trker, bunlardan birisini H.1139 biiminde okumutur.20 Bu tarih, bizim ebced hesabyla bulduumuza uygun gibi grnse de; aslnda sz konusu ebced hesab eksiktir. Metinde; 1139 saysn, alttaki 1135 veya 1141 tarihleriyle ayn hle getirecek ip ular aranmaldr. yle sanyoruz ki; metinde yazyla verilen 1155 de ayr bir ebced oyunun parasdr. H.1135 veya H.1141 bulabilmek iin 1155den dlecek uygun say deerinde bir kelime ya da bir semboln aranmas gerekiyor. Lkin, biz bu srr zemedik. Dier taraftan kitbenin, mevcut kitbe yuvasna nazaran kkl, yukarda da vurguladmz gibi, buraya sonradan konulduu hissini uyandryor. Belki zgn kitbe tahrip olduundan, metin yeni bir taa kopyalanmtr. ayet byle ise; sz konusu i srasnda zgn metindeki baz ifadeler eksik ya da hatal kopyalanm olabilir ki; bu durum doal olarak ebced satrlarnn say deerlerini etkiler. Bu bilinmeyeni bir kenara brakrsak; H.1135/ M.1722-1723 ve H.1141/M.1728-1729 tarihleri, Mustafa Paann kaptan- deryalk dnemine uygun dyor. Ayrca vakfiyede, sz konusu binalar saken yaptrd kaydedildii iin, bir gerein de ifadesi oluyor. Buna gre kalenin inasna H.1135/M.1722-23de balanlm ve H.1141/ M.1728-29da tamamlanmtr. Bunlar, ayn zamanda kale iindeki cmi, hamam ve emeler ile muhafzlara ait dier binalarn da ina tarihleri olarak kabul edilmelidir. Son bir bilgi olarak kalenin adndaki hrz kelimesi, Arapada snak, nazara kar muska anlamlarn tamaktadr. Kalenin

20 . Trker, a.g.m., s.140.

37

konumu gz nne alndnda; Hrzl-bahr (Deniz Sna veya Deniz Muskas) isminin yapya ok uygun dt sylenebilir.

Babakaledeki Ulu Cami, kuzeyinde son cemaat yeri bulunan, ahap direkli ve tavanl, tek minareli bir yap olup, kuzeyindeki avluda mermerden bir adrvan vardr. 21 (Resim: 11) Caminin her iki kapsnn zerinde birer kitbe yer almaktadr. Bunlardan kuzey kaps zerindeki kitbe, iki stuna yedier satrlk dzende ondrt msradan olumaktadr. Dnemin Trkesiyle yazlm metin aaya sunulmutur:

Baba burnu dimek ile mehrBerzh- sab idi bu virneGevher-i cism-i Ltif BabaDndrb senin siyhn kneGizlenb koltuuna dzd-i FrenkKasd iderlerdi mslimnneVkf olunca Kapudan Paatdi fermn buray umrneYapd bu mabed-i pki evvelHalk tergb iderek itneDidi trihi in mlhem-i gaybBu iki msra g-i cneMevzi-i hsna bu bde hemeOldu trih bu ibadethneSene 1140 sene 1141

21 Bu yap zerinde, heyet yelerimizden Z. Uysal ayrntl bir alma yapmaktadr. Bu nedenle, bildiride Ulu Caminin ayrntlarna girilmemitir.

38

Caminin bat kaps zerindeki kitbe22 ise, iki stuna er satr dzeninde olmak zere toplam alt msradan olumaktadr :

Himmet idince Kapudn Mustafa Paa hemn bu bdne bu mabedle kld iftithEhl-i slm in ol itdi bir cami binKim olur hsl- temsnda sadr- insilhVehbiy tekmilini htif grb tenbih ileDidi sall hamsekm bil-hamd y ehlis-salh Sene 1139

Bat kapsndaki kitbe H.1139/M.1726-27 tarihini verir ki; bu tarih caminin inasna, kalenin inas srerken balanldn ortaya koyar. air Vehb tarafndan yazlan kitbenin son iki msrasnda ebcedle tarih dlmtr. Kuzey kaps zerindeki kitbenin metni daha uzun tutulmutur. Kalenin kitbesinde olduu gibi, burada da; Baba burnu mevkisinin Frenk ismiyle tanmlanan dmanlarn gizlenip, Mslmanlara zarar verdikleri bir yer hline gelmesi zerine; bunu renen Mustafa Paann Baba burnunun imarn emrettii ve ncelikle camiyi yaptrd anlatlmaktadr. Her ne kadar metnin altna rakamla tarihler verilmise de, son iki msrada ayrca ebcedle tarih dlmtr. Bu msralarn say deerleri toplam, altta verilen rakamlarla (H.1140/M.1727-28; H.1141/M.1728-29) ayndr. Bunlara gre inasna M.1726-27 ylnda balanan cami, M.1728-29 ylnda tamamlanmtr. 1959-1961 yllar arasnda tamir geiren eser23; son olarak 2007-2008 yllarnda esasl bir onarm grmtr.

Caminin gneydou tarafndaki hamam harabeye dnmtr. (Resim: 12) Evlerin arasna skp kalan yap kk boyutlu olmasna ramen, ifte hamam dzenine sahiptir. Dou tarafn kadnlara, bat taraftaki blmn ise erkeklere 22 Kaplar zerindeki kitbeler R. Eren tarafndan da okunmutur. Fakat onun okumasnda baz

hatalar vardr. Bunun yan sra kitbelerin altna koyduu tarihler de yanltr. nk bu kitbelerdeki tarihler Erenin verdii biimde deildir. Bkz.: R. Eren, anakkale Yresi Trk Devri Eserleri, anakkale.1990, s.139-140.

23 . Trker, a.g.m., s.140.

39

tahsis edildii sylenmektedir. Kadnlar ksmnn sadece scaklk mekn ayaktadr. Geriye kalan blmnn zerinde bir ev kondurulmutur. Erkekler ksmnn ise soyunmalk blm yklmtr. Hamamn klhan blm de yok olmutur. Yapnn her iki blm plan bakmndan birbirini tekrarlyor grnmektedir. Erkekler blmnn duvarlarnda dikkati eken gemi tasvirli graffitiler ilgin desenlerdir. Benzerlerini Hasan Paa kona gibi ge devir yaplarnda da grdmz graffitiler ayr bir inceleme konusudur.24

Hamamn zerinde ina tarihini verecek bir kitbe yoktur. Buna karlk vakfiye kayd, kale ve ar emesi kitbelerindeki ifadeler, yapnn Mustafa Paa tarafndan dier eserlerle birlikte ina ettirildiinin kantdr. Hamamn istimlak sorununun zlerek restore edilmesi gerekmektedir.

Kalenin nndeki meydanda, caminin bat tarafnda yer alan ar emesi, dierleri gibi hazneli tiptedir. (Resim: 13) Asl cephesi douya bakmaktadr. Fakat kuzey cephesinde de bir niinin varl, emenin iki cepheli biimde dzenlendiini gsteriyor. Dou cephede ,kavsara ksmndaki enine dikdrtgen ereveli mermer kitbe gzel bir sls hatla yazlmtr. ki stuna beer satr halinde taksim edilmi on satrlk manzum Osmanl Trkesi kitbe yledir:

Vezr rfk sret Kapudn Mustafa Paaeh fahr-i gzn asaf- zn bi-himmet-i chZemn- avz suytunda kemn idb bu mevzidederdi dim insyl- meskt dmen-i gmrhOlunca hle vkf cehd idb ol hecsini defatenmret eyledi bu mevzii ehl-i esnf-ghMabed yapd hamam itdi bin ve etdi b- haytBir ayn- cn fezy eyledi nazf-i berdl-hevhAknca llesi m idb Vehb k h feDidi ayetine ye elif lam b- zll i f seblillah Sene 1140

24 Graffitiler iin bkz.; S. Alter, Denizlerden Duvarlara: Ayvacktaki Osmanl Dnemi Yaplarnda Betimlenen Denizcilikle lgili Grafitti Tasvirler, Ayvack Deerleri Sempozyumu (29-30 Austos 2008, Ayvack), anakkale.2008, s.151-171.

40

Buradaki kitbe, tpk kale ve caminin kitbeleri gibi, sadece emeyi anlatmakla kalmyor; ayn zamanda Mustafa Paann Babakalede niin imara giritiini ve baka hangi binalar yaptn da anlatyor. Buna gre iyi huylu vezir Mustafa Paa, burasnn dmann pusu yata hline geldiini renince; hemen imra giriip bu yerdeki esnaf iin cami, hamam ve eme yaptrmtr. Kale ve cami kitbelerinde olduu gibi, bu emenin kitbesi de Seyyid Vehbnin kaleminden kmtr. Vehb, metnin son iki msrasnda ebced ile tarih dmtr. Altta ayrca rakamla da tarih verilmitir. Buna gre eme H.1140/M.1727-1728 tarihinde Kaymak Mustafa Paa tarafndan yaptrlmtr. . Trker, kitbenin tarihini yanl olarak H.1139 biiminde vermitir.25

Limanda yer alan Yal emesi, Babakaledeki emelerin en antsaldr. Tek cepheli olup, byke bir hazneye sahiptir. Harap durumdadr. (Resim: 14).

Gneye bakan n cephe sivri kemerli nile ekillendirilmitir. Niin kavsara ksmnda kitbe yuvas anlalabilmekle birlikte, kitbesi mevcut deildir. Niin alt tarafndaki yatay dikdrtgen ereveli iki mermer levha ayna ta ilevi grmektedir. Bunlarn her birine ikier sar ka kemer ilenerek ortalarna musluk delikleri almtr. Levhalardan sol taraftakinin yzeyi anmtr. Buna karlk daha salam vaziyetteki sa levhada; kemerlerin altna yatay konumda birer kartu ve kemerlerin arasna selvi aac motifi kabartlmtr. Keliklerde ise rozetler yer almaktadr. Ayn kompozisyon dier levha zerinde de tekrarlanmtr.

emenin kitbesi mevcut olmamakla birlikte; Kaymak Mustafa Paann vakfiyesindeki kayda gre onun tarafndan yaptrlan eserlerden birisidir. Dolaysyla Yal emesi, paann dier binalarnn ina edildii M.1722-23 ile M.1728-29 yllar arasnda yaptrlmtr.

Ulu Caminin dou tarafnda bir sokak kenarnda yer alan Ahmed Aa emesi kk boyutlu olup, tek cephelidir. Yap baka aratrmalarda Ali Bey emesi adyla verilmitir.26 Arkasnda kk bir su haznesi vardr. Bask

25 Bkz.; . Trker, a.g.m., s.141.26 Bkz.; . Trker, a.g.m., s.141 ; A. aylak, anakkale emeleri, Gazi niversitesi Sosyal

41

kemer biimli niin iki kesindeki mermer sveler aslnda bir btn levha iken; ikiye blnp buraya konulmu izlenimi brakyorlar. Muhtemelen tek para hlinde, yzeyine sar ka kemer ilenmi bir emenin ayna ta olmalydlar. Bunlarn zerine selvi aac ve rozet motifleri kabartlmtr.

eme niindeki ayna ta ile kavsarann iindeki kitbelerin tarih farkll, bu paralardan birisinin sonradan buraya yerletirildiini dndryor. Mermer ayna tann st tarafnda, dzensiz ekilde oyulmu kartu bulunmaktadr. sttekilerin iindeki yazlar anmtr. Buna karlk alttaki kartuta sene 1207 (M.1792-1793) ibaresi okunabiliyor. Bunlarn sol alt tarafnda ise bir mhr- Sleyman motifi dikkati ekiyor. Ni iindeki kitbenin bir ksm krlp yok olmutur. ki satrlk kitbede unlar okunabilmektedir:

vel-hasent tahmis emni Ahmed Aa sene 1151

Buna gre eme, tahmis emini Ahmed Aa tarafndan H.1151/ M.1738-1739 ylnda yaptrlmtr. Ahmed Aa, burada kahve (tahmis) iiyle grevli bir memur olsa gerektir. M.1792-93 tarihi kaznm ayna ta ya baka bir emeye aittir; ya da sz konusu tarih, emenin geirdii bir onarmla ilgilidir.

Babakalede bunlardan baka, Hanm emesi, Yukar eme ve Musa emesi isimleriyle anlan eme daha bulunmaktadr. Bu eserlerin XVIII-XIX. Yzyllardan kaldklarn sanyoruz.

b)Ksedere Ky: Ksedere kynde ge dneme ait bir cami (M.1874) (Resim: 15) ile yaknndaki hamamn rlvesi karlmtr. Caminin nnde, ksmen topraa gml kitbe bir kprye aittir. Zira adan gelimi yerleim olan Ksederede kitbesiz bir eme dikkati eker. Kyde konutlar ve mezarlk bal bana bir inceleme konusu olarak gzkmektedir.

Bilimler Enstits Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara.1997, s.52.

42

Resim 1: Lapseki'de hamam kalnts

Resim 2: ardak Yakub Bey Camii

43

Resim 3: ardak Yakub Bey Han

Resim 4: Umurbey'de Kitabeli eme

44

Resim 5: Ezine Ulu Camii

Resim 6: Ezine Sefer ah Mescidi

45

Resim 7: Ezine Sefer ah Hamam

Resim 8: Ezine Zeytinli Camii

46

Resim 9: Ezine erife Hanm emesi

Resim 10: Babakale Hrz'l-bahr Kalesi

47

Resim 11: Babakale Ulu Camii

Resim 12: Babakale ifte Hamam Kalnts

48

Resim 13: Babakale ar emesi

Resim 14: Babakale Yal emesi

49

Resim 15: Ksedere Camii

50

51

Manisa li ve lelerinde Prehistorik-Protohistorik dnemleri kapsayan yzey aratrmas 12 Temmuz 2010- 23 Temmuz 2010 tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Aratrmalarmzda Kltr ve Turizm Bakanl temsilcisi olarak Aydn Mzesi uzman Handan zkan grev almtr1.

Bu seneki yzey aratrmalarmz Manisa linin Akhisar ve Grdes ilelerinde srdrlmtr (Harita: 1,2). Akhisar ilesi snrlarnda bir hyk, bir yama yerleimi, bir tepest yerleimi ve bir mezarlkta, Grdes lesi snrlarnda ise iki hyk, bir yama yerleimi, bir mezarlk ve bir kalede incelemeler yaplmtr. Aratrmalar srasnda toplanan ettlk nitelikteki paralar dnda, duyarl vatandalarmzn tutanakla teslim ettii 5 para arkeolojik eser bilimsel incelemelerimizin ardndan Manisa mzesine verilmitir. Yzey aratrmalarmz srasnda incelenen buluntu merkezlerinin ilelere ve merkezin zelliine gre dalmlar yledir;

A)-AKHSAR LES

I)-HYKLER

1) ahin Kayas Hy: lk defa 2008 yl aratrmalarmz srasnda saptanarak incelemeler yaplan hyk, Akhisarn 21 km. dousunda, Grdesin 18 km. dou-gneydousunda, Yayakrldk Kynn 2,5 km. gneydousunda yer almaktadr (Harita:1,2; Resim:1)2. 120x80 m.

1 Yzey aratrmalarnn gerekletirilmesine imkan salayan Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne, Manisa l Kltr ve Turizm Mdrlne, Manisa Mze Mdrlne, Kayack ve Akhisar Belediye Bakanlklarna teekkr ederim.

2 Akdeniz 2010, 161.

2010 YILINDA MANSA L VE LELERNDE YRTLEN PREHSTORK-PROTOHSTORK

YZEY ARATIRMALARIEngin AKDENZ*

* Do.Dr.Engin AKDENZ, Adnan Menderes niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Aytepe-Aydn/TRKYE. akdeniz113@hotmail.com

52

llerindedir. Yrede ilk tespit edilen Prehistorik dnem yerleimi olma zelliine sahip hye bu adn verilmesinin sebebi yaknndaki ahin Kayas kalesidir. Hykte Son Kalkolitik a ve lk Tun a buluntular saptanmtr.

II) YAMA YERLEMLER

1)Yayakrldk Kyii Mevkii Yama Yerleimi: Akhisara bal Yaya Krldk Kynn gneybatsndaki Salk Ocann arkasndaki yamata yer almaktadr (Harita: 1,2,3; Resim: 2). lk Tun ana ait snrl sayda buluntu veren bir yerleimdir. Yazn kuruyan Haydar Deresi, yerleimin batsndan gemektedir. Yerleimin gneybatsnda zeytinya tesisi bulunmaktadr. Bu tesisi yapmak iin yerleimin bulunduu tepe tahrip edilmi olsa da profilde yaptmz incelemelerde herhangi bir buluntuya rastlanmamtr.

III) TEPEST YERLEMLER

1)Babakabac Mevkii Tepest Yerleimi: Akhisara bal Yayakrldk Kynn 3 km. gneybatsnda, Bakabac mevkiindedir (Harita: 1,2,4; Resim: 3). lk Tun ana tarihlenebilecek buluntulara rastlanmtr. Az sayda olmasna karn kaliteli hamurlaryla dikkat eken seramik paralarnn saptand yerleimin yaknndan gnmzde kuruyan Gl Deresi gemektedir.

IV) MEZARLIKLAR

1) ahin Kayas Hy Mezarl: 2008 ylnda tespit edilen ahin Kayas Hyne ait mezarl bulmak amacyla yrede incelemelere devam edilmitir (Harita: 1,2,5; Resim:4). Yayakrldk Kynn 2,5 km. gneydousundaki hyn kuzeydousunda yer alan Killik Deirmeni Mevkiinde geni bir alanda kaak kazlar sonucunda ok sayda kp mezar ile az sayda ta sanduka mezarn ortaya karld saptanmtr. Bu alanda

53

youn bir ekilde kaak kazlar devam etmektedir. Mezarlardan ve toplanan buluntulardan yrenin, ahin Kayas Hyne ait mezarlk sahas olduu anlalmtr. Kp mezarlara ait paralar dnda herhangi baka bir buluntuya rastlanmamtr.

B)GRDES LES

I) HYKLER

1) Gonca ren Hy: Kayack Beldesinin 7 km. kuzeybatsnda, Gonca ren mevkiindedir (Harita: 1,2,6; Resim 5). Daha geni bir alan yaylmasna karn yaklak 120x60 m.lik bir alan makilerden temizlenip tarma uygun hale getirildiinden ancak bu kesimlerde buluntu ele gemektedir. 6 m. yksekliindeki hyn kuzeyinden Koa ay gemektedir. lk Tun ana ait buluntular iermektedir. Arazi sahibi arazisinde bulduu gaga azl bir testicik, bir ta kap ve 3 ara tutanakla aratrma ekibine teslim etmitir. zerinde bilimsel almalar tamamlanan bu lk Tun a buluntular Manisa Mzesine verilmitir.

2)Yankda Hy: Yankda Hy, Kayack Kasabasnn 3,5 km. kuzeydousunda, ahin Kayasnn 5 km. kuzeydousunda yer almaktadr (Harita: 1,2; Resim: 6). Yerleim 200x150 m. boyutlarnda olduka geni bir alana yaylmtr. En yksek noktas 12 m.yi bulmaktadr. Yerleim yeri halk arasnda hisar olarak da gemektedir. lk defa 2009 yl aratrmalarmz srasnda tespit edilen hyk btn vadiye hakim bir noktadadr. Kuzeybatsnda ana kaya rahatlkla grlmektedir. Hyk bu ana kaya zerine ina edilmitir. Hyk zerinde arazi sahibi tarafndan tarmsal faaliyetler yrtlmektedir. Hyn yzeyinde lk Tun andan itibaren iskan edildiini kantlayan seramik paralar bulunmutur.

54

B) YAMA YERLEMLER

1) Balkl Kyii Mevkii Yama Yerleimi: Grdes lesine bal Balkl Kynn merkezinde, yeni ky camiinin hemen arkasndaki yamata yer almaktadr (Harita: 1,2, 7; Resim: 7). Dou-bat dorultusunda uzanmaktadr. Yaklak 180x100 m. boyutlarndadr. Tepenin zellikle gneydou ksmnda lk Tun a malzemesi younlamaktadr. Daha az miktarda Roma ve Bizans malzemesi de grlmektedir. Tepenin gneydousundaki eski ilkokul bahesi ve evresinde kp mezar kt sylenmekteyse de yaplan incelemelerde herhangi bir bulguya ulalamamtr. Ky halk, su deposu yapm srasnda kazlan alanda balk fosillerine rastlandn ve kyn adn buradan aldn bildirmektedir. Ancak grnrde herhangi bir kalnt yoktur.

C) MEZARLIKLAR

1) Yankda Hy Mezarl: 2009 yl aratrmalarnda saptanan Yankda Hynn mezarln saptamak bu sene mmkn olmutur (Harita: 1,2). Hyn dousundaki alanda yer alan mezarlk sahasnda yaplan almalarda lk Tun ana tarihlendirilebilecek youn miktarda kp mezar paralar ile seramik paralar ele gemitir.

D) DER MERKEZLER

1) ahin Kayas Kalesi: Grdes lesinin gneybatsndaki Kayack Beldesinin yaklak 4 kilometre batsndadr (Harita: 2; Resim: 8). Son derece etkileyeci bu kaya ktlesi yre halk arasnda ahin Kaya, ahan Kaya, ahin Kayas, ahan Kayas gibi farkl isimlerle de anlmasna karn doru adlandrma ahin Kayas eklindedir. Kale, yama arazilerinden yaklak 300 m., ovadan yaklak 500 m., deniz seviyesinden ise yaklak olarak kuzey zirvesi 974, gney zirvesi 960 m. yksekliindedir. ift konili tepe arasndaki dzlem kalenin en nemli ksmn oluturmaktadr. Kaleye ulamak iin

55

kayalarn oyulduu ya da talarla dzenlenen ok basamakl merdiven-ta deme kalenin ne kadar sarp bir araziye ina edildiini gstermektedir. Ancak bu sarp arazi, bylesine bir kale iin ideal savunma zelliini oluturmaktadr.

Gnmzde sur duvarlar bata olmak zere kuleler, bina temelleri, sarnlar balca kalntlardr. Tepenin toporafik yaps ve kalntlarn deerlendirilmesi burasnn bir kale olarak nitelendirilmesine olanak salamaktadr. Yzeydeki kalntlarn bir ksm Orta Bizans dnemine ait olmasna karn daha az miktardaki mimari eleman Pers kltrnn ve Hellenistik dnemin izlerini de tamaktadr. Dolaysyla, mevcut bilgilere dayanarak tepenin en azndan M.. VI. yzyldan balayarak iskan edildii ve blgedeki Pers hakimiyeti srasnda da nemli bir Pers yerleimi olduu sylenebilir3. ahin Kayasnda biri ksmen, dieri ise neredeyse tamamen tahrip edilmi durumdaki iki ate suna Pers kltryle ilikili balca iki kanttr. ahin Kayas dnda Kayack ve evresinde Pers kltrne ait youn veriler mevcuttur. Bunlar arasnda balcalar, Kayackda bulunduu belirtilen ve Manisa Mzesinde korunmakta olan, zerinde Sardeisdeki Pers satrap Tissaphernesin adnn yazl olduu bir sapan ta4 ile Gkeler Ky yaknlarnda bulunan olduka zengin mezar buluntulardr5. Ayrca aada da anlatlaca zere Kayack Tepesindeki (Kayaba Tepesi) kalntlar, dier kltrlerin yan sra yredeki Pers kltrne ait izlerdendir.

Uzun sre kullanld anlalan ahin Kayas kalesindeki yerleim ile evredeki kalntlar hakknda en nemli sorun ait olduu dnemlerdeki ismidir. Daha ncesindeki dnemlerde hangi ad(lar?)la anld konusu tartlmakla birlikte6 Pers dneminde yerleimin Maibozanoi adyla anlm olabilecei ne srlmtr7. zkann aktardna gre, bu isim Ephesosda bulunan ve Roma mparatorluk devri yerleim adlarn kaydeden bir yaztta

3 Foss 1987, 81.4 Roosevelt 2003, 673; Roosevelt 2009, 120, 242, Fig. C.21.5 zkan 1991, 1 vd.; Roosevelt 2003, 673; Roosevelt 2009, 240, 241.6 Roosevelt 2009, 271, dipnot 42, Harana Da.7 zkan 1989, 42; Roosevelt 2003, 279; Roosevelt 2009, 120.

56

gemektedir8. Ayrca, yaknlardaki Kavakalan Kynde bulunan bir yaztta Lora adl yerleimden ve halkndan (Loreni) sz edilmektedir9. Ancak ok sonraki dnemlerde, genel olarak M.S. 9. ve 10. yzyllarda Plateia Petra (dzlenmi-dzeltilmi kaya) adyla anlan yerleimin gnmzdeki ahin Kayas olduu kabul edilmekte ve eletirme bu isme gre yaplmaktadr10. Zaten, Evliya elebinin Seyahatnamesinde geen Petromir kelimesi de Petrann zaman ierisinde deimi ekli olmaldr11. Kaleden bahseden en son belge M.S. 10. yy.a ait Bizans ve Arap metinleridir12. Hatta yine Fossun bildirdiine gre corafyac bni Havkal kalenin Bizans mparatorluk dneminin 4 byk hapishanesinden biri olduunu anlatmaktadr13. Gerekten de kalenin trmanlmas ve inilmesi ok g doal bir tepe zerine ina edilmi olmas onu bylesine bir hapishane kullanm iin uygun hale getirmi olmaldr.

ahin Kayas Tepesinin bulunduu yrenin en nemli zellii farkl corafi kesimler arasndaki balanty denetler konumu ve savunma asndan ok elverili doal yapsdr. Bu konuma, Kayack ay (antik devirdeki adyla olaslkla Glaucus14) tarafndan sulanan verimli tarm arazileri de eklendiinde yredeki uzun sreli yerleimin sebebi anlalmaktadr. Yrenin biyolojik zenginlii, evrede gzlenen endemik bitki trleriyle de konunun uzmanlar asndan nem arz etmektedir. Yerleim yeri seiminde blgedeki zeolit rezervinin etken olup olmad u an iin bilinmemektedir15. Bu nemli yerleim iin yantlanmas gereken ciddi bir sorun kalede Bizans iskannn ardndan herhangi bir dneme ait hibir Trk izine rastlanmamasdr. Bir baka ifadeyle bu kale, Orta Bizans dneminden sonra niin terk edilmitir?

Blge, 17. yzyldan balayarak eitli gezginlerin ziyaretine sahne olmutur. Bunlar arasnda Trk tarihi asndan zel bir yeri olan kii phesiz

8 zkan 1991, 131.9 Robert 1958, 133, dipnot 117; zkan 1991, 42; Roosevelt 2003, 279.10 Robert 1958, 133, dipnot 117; Foss 1987, 88,89; Roosevelt 2009, 118.11 Foss 1987, 88.12 Foss 1987, 89.13 Foss 1987, 89.14 Roosevelt 2009, 43.15 Yldrm 2005, 361-362.

57

Evliya elebidir16. 1671 ylnda yreye gelen Evliya elebi, buraya ulamak iin Salihli, Grdes yolunu kullanmtr. ahin Kayas dnda evresinde, gnmzde belde olan Kayack ile eski adyla Yaya Kzlad (Yaya Kzld17) kyne de gitmitir. ahin Kayasndan ok etkilenen Evliya elebi Seyahatnamesinde, 32 senedir 18 padiahlk yer gezdiini, byle yksek bir da grmediini vurgulamakta, tepedeki yerleime ulamak iin kayalara oyulmu, bugn de bir ksm grlebilen 3050 basamakl bir merdivenden sz etmektedir. Ayrca tepeye at, katr ve eekle klamayacan belirtmektedir. Evliya elebinin baz metinlerinde allagelen slubun bir paras olarak kalenin zirvesine vardklarnda yedi konak batda Akdenizin bir hal gibi grnd bilgisi verilse de bu doru olmayp, Evliya elebinin kendisine zg slubunun bir paras olarak deerlendirilebilir18.

Evliya elebinin Seyahatnamesi dnda yreye yaplan inceleme gezilerini ieren yaynlar arasnda Radetin 188619, Bureschin 1890daki20 almalar saylabilir. Arkeoloji aratrmalarnda bavuru kaynaklarndan olan Kiepertin 1890 tarihli haritasnda Sapan Kaya21 adyla belirtilen kaleye bir dnemin nl Alman corafyacs Philippson ise 1901 ylnda gelmi ve 1914 tarihli yaynnda ahin Kayas Tepesini doru bir ekilde 960 m. yksekliinde bir tepe olarak gstermitir22.

Robertin 1958 ve 1962deki yaynlar23 ile zellikle 1980 senesindeki almalarn ieren 1987 tarihli Fossun makalesi ahin Kayas hakknda dikkat ekmektedir24. Ayrca Rooseveltin 2009da yaynlad eserinde yre hakknda da bilgi verilmektedir25. Rooseveltin yaynnn nemi, Son Tun ana ait olabilecek (?) bir duvar kalntsndan sz edilmesidir. Bu bilgilere ilaveten, yrede yaplan bilimsel almalar arasnda, 1992 ylnda Manisa

16 Evliya elebi Seyahatnamesi, IX, 34.17 Evliya elebi Seyahatnamesi, IX, 34.18 Evliya elebi Seyahatnamesi, IX, 34.19 Foss 1987, 86.20 Buresch 1898, 184.21 Kiepert 1890.22 Philippson 1914, pl. 1 ve 2.23 Robert 1958, 117 dipnot 133; Robert 1962, 318, 429, dipnot 2.24 Foss 1987, 79 vd.25 Roosevelt 2009, 118, 119, 120, 240.

58

Mzesi uzmanlar tarafndan bir kilisede kurtarma kazsnn yapldn aktarmak gerekmektedir26.

Kalenin kuzeydou kesiminde yer alan sur duvar farkl iilik ve boyuttaki talarla dikkat ekmektedir. Daha sonraki dnemlerde de yer yer onarld gzlenen duvarn yanna Bizans dneminde bir kule eklenmitir. Duvar ve evresinde yaptmz incelemelerde Hellenistik adan daha eskiye ait olabilecek herhangi bir kalntya rastlanmamtr.

2)Kayack Tepesi (Kayaba Tepesi) : Kayack Kasabasnn yaklak 5 km. gney-gneybatsnda yer almaktadr (Harita: 2). ahin Kayas gibi bu tepe de Evliya elebinin seyahatnamesinde anlmaktadr. Tepenin ne kadar sarp olduunu anlatan Evliya elebi, buraya iki saatte kabildiklerini, bir kilise ve su sarnc kalnts grdkleri anlatmaktadr27. Tm blgeye hakim durumdaki, 1033 m. yksekliindeki tepenin zerinde gnmzde bu zelliinden faydalanmak amacyla yaplan yangn gzetleme kulesi yer almaktadr. Aslnda kule ve grevlileri, asli grevleri olmamasna karn zerinde ok youn kalntnn bulunduu bu tepedeki kaak kaz faaliyetlerini uzun yllar boyunca engellemitir. Ancak gnmzde bu dolayl korumaya karn tahribat gittike artmaktadr. Byk boyutlu kayalarn bile dinamit ya da benzeri nesneler yardmyla patlatld kolayca grlmektedir. Tepedeki en ilgi ekici kalnt halk arasnda Ambar Kaya ya da Ambar Kayas olarak anlan mezardr. Orijinal halinde piramit tarzndaki mezarlarn bir rnei olan bu kaya mezar, yredeki kaya ktlesinin bir oda eklinde ilenmesi ve st ksmnn piramit ekline getirilmesiyle oluturulmutur. Etrafta ok sayda merdiven basama (yre halk okul adn vermitir) ve eitli kalntlar tepenin bu kesiminin dinsel amalarla kullanldn aka gstermektedir. Tepenin daha st ksmlarnda ise savunma ve gzetlemeye ynelik yani askeri amal yaplarn-duvarlarn kalntlar grlmektedir. Kalntlar daha ok Hellenistik dnemin ya da az ncesindeki GrekoPers

26 Dedeolu 1992, 185 vd.27 Evliya elebi Seyahatnamesi, IX, 34.

59

kltrnn izlerini tamaktadr.

Bu seneki yzey aratrmalarnda yukarda bahsedilen merkezler dnda ahin Kayasnn gneydoundaki Eti tmls, ahin Kayasnn kuzey dou eteklerinde Gerda tmls, ahin Kayasnn kuzey dou eteklerinde, Gerda tmlsnn batsndaki Gerda oda mezar, ahin Kayasnn kuzeybatsnda, yre halknn Seyoba (Seyfibaba) yatr dedikleri alandaki Seyoba tmls, ahin Kayas Kalesinin kuzeydou kesiminde yer alan cicim aa mevkii ile Kayacka bal Kozluca mahallesinin karsndaki Gavur Ka mevkiinde yaptmz incelemelerde antik ve ge antik devir kalntlarna rastlanmtr.

60

KAYNAKA

Buresch 1898; K.Buresch, Aus Lydien: epigraphische-georaphische

Reisefrchte, Leipzig.

Dedeolu 1992; H.Dedeolu, Lydiada Bir Kilise Kazs (n Rapor), III. Mze Kurtarma Kazlar Semineri, 27-30 Nisan 1992), (Nisan 1991 Efes), Ankara 1992, 185-, 197.

Evliya elebi Seyahatnamesi; Evliya elebi bin Dervi Mehemmed Zlli. IX. Kitap, (Haz.Y.Dal, S.A.Kahraman, R.Dankoff) , stanbul, 2000.

Foss 1987; C.Foss, Sites and Strongholds of Northern Lydia, Anatolian Studies 37: 81101.

Kiepert 1890; H.Kiepert, Spezialkarte vom Westlichen Klein Asien,

1:250,000, Berlin 1890.

zkan 1989; T. zkan, Akhisar-Gkeler Ky Akhamenit Buluntu Grubu, Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi, zmir.

zkan 1991; T.zkan, Lydiada Ele Geen Bir Greko-Pers Buluntu Grubu, Ege niversitesi Arkeoloji Dergisi 1 (1991), 131135.

Philippson 1914; A.Philippson, Reisen und Forschungen im

westlichen Kleinasien, IV. Gtha.

Robert 1958; L.Robert, Reliefs votifs et cultes dAnatolie, Anatolia 3 (1958), 103-136.

Robert 1962; L.Robert, Villes dAsie Mineure, Paris.

Roosevelt 2003; C.H. Roosevelt, Lydian and Persian Period Settlement in Lydia, Volume I-II, Doktora Tezi, Cornell University.

Roosevelt 2009; C.H.Roosevelt, The Archaeology of Lydia, From Gyges to Alexander, Newyork.

ahin 1998; I.ahin, Lydiada Kk Yerleimler (Ege niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi), zmir 1998.

Yldrm 2005; S.Yldrm, 2004 Yl Manisa l evre Durum Raporu, Manisa Valilii, l evre ve Orman Mdrl, Manisa.

61

Harita 1: Manisa li snrlar ierisindeki Prehistorik-Protohistorik merkezler

62

Harita 2: Kayack evresindeki merkezler

Harita 3: Yayakrldk ky ii mevkii

63

Harita 4: Babakabac mevkii

Harita 5: ahin Kayas Hy mezarl

64

Harita 6: Goncaren Hy

Harita 7: Balkl Kyii mevkii

65

Resim 1: ahin Kayas Hy

Resim 2: Yayakrldk kyii mevkii

66

Resim 3: Babakabac mevkii

Resim 4: ahinkayas Hy mezarl

67

Resim 5: Goncaren Hy

Resim 6: Yankda Hy

68

Resim 7: Balkl Kyii mevkii

Resim 8: ahin Kayas Kalesi

69

2010 yl almalar Do. Dr. Asuman Baldran bakanlnda, Ar. Gr. Aytekin Bykzer, Ar. Gr. Zeliha Gider ve Yksek Lisans rencisi Mustafa imenden oluan ekiple, Bakanlk temsilcisi Side Mzesinden Melih Klnn nezaretinde 15.06.2009-25.06.2009 tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Bu ylki almalar Seydiehir merkez, Akalar, Gevrekli Kasabas, Gevrekli Yaylas, Irmakl, ncesu, Muradiye, Kesecik, Taal kyleri ile Vasada antik kentinde yrtlmtr.

Seydiehir lesinin merkezinde yaptmz almalarda Hac Seyit Ali mahallesindeki iki dkkann d duvarnda devirme malzeme olarak kullanlm drtgen altar ile aritrav blou tespit edilmitir. Altarn bir yznde bereket boynuzu iinden kan asma dal ve zm salkm, grnen dier yznde boa balar tarafndan tanan girland betimlenmitir. Ta ksmnda drt satr Greke yazt bulunmaktadr. Aritrav blounun yzeyi fasciaya ayrlm, fascia geilerine inci-boncuk dizisi ilenmitir. Ta profili tralandndan bezeme seilememektedir.

Seyid Harun Camisinin duvarlarnda devirme malzeme olarak kullanlm 7 adet ta eser tespit edilmitir. Bunlardan zellikle caminin kuzey tarafndaki trbenin giriinde orijinal ekline uygun kullanlm olan kap sve ve lento bloklar olduka dikkat ekicidir. Gri renkli yerel kumtandan yaplm olan bloklar Vasada antik kentinin mimari bloklar ile benzerdir. Sve ve lento bloklarnn yzeyi fascial olup, fascia geilerine inci-boncuk

TAKENT-SEYDEHR 2010 YILI YZEY ARATIRMASIAsuman BALDIRAN*Aytekin BYKZER

Zeliha GDER

* Do. Dr. Asuman Baldran, Seluk niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Kampus, Konya/TRKYE

Ar. Gr. Aytekin Bykzer, Seluk niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Kampus, Konya/TRKYE

Ar. Gr. Zeliha Gider, Seluk niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Kampus, Konya/TRKYE

70

dizisi, ta ksmna ise ak ve kapal palmet motifi ilenmitir. Bu bloklarn kullanld cephede, biri kapnn st tarafna dieri keye yerletirilmi, yzeyine bitkisel bezekler ilenmi kk paralar vardr. Caminin dou duvarnda tavan kaseti bulunmaktadr. Grnen iki kasetin i ksmna farkl tipte rozet motifleri, kasetler arasndaki konsollara ise tonoz yzeyli sofit ilenmitir. Kasetlerin devamnda birbirine dolanarak devam eden asma dallar ile zm salkmlar betimlenmitir. Caminin gneybat kesine yerletirilen ostothek gvdesinin grnen uzun yzne, arap iliklerinde kullanlan ezme teknelerini anmsatan i ie gemi iki daire ile devamna asma dal ile zm salkmlar ilenmitir. Caminin kuzey duvarnda bulunan dier ostothek gvdesinin grnen uzun yznde ise bir anaktan karak her iki yana devam eden asma dallar ile zm salkmlar betimlenmi, asma dallarnn st ksmnda oluan bolua kanatlar yar ak kartal figr1 ve hemen yanna krater betimi ilenmitir. Bu betim, blgede yaplan yzey aratrmalarnda tespit edilen pek ok ostothek gvdesinin uzun cephelerinde de grlmektedir.2

Yukarda detayl tanmlar verilen eserlerin yan sra, Caminin bahesinde 2 adet Bizans bal ile caminin duvarlarnda ve bahe duvarnn d yznde devirme malzeme olarak kullanlm Bizans Dnemine ait pek ok mimari blok paras tespit edilmitir.

Seydiehirin eitli yerlerinde bulunan ta eserler toplanarak, belediye binasnn nnde yer alan ehit Mehmet Uysal Parkna getirilmi ve burada koruma altna alnmtr. Parkta 33 adet ta eser bulunmaktadr. Bunlardan 18i Roma Dnemine, 15i ise Ge Antik aa aittir. Roma Dnemine tarihlenen eserlerin byk ounluunu ostothek gvde ve kapaklar oluturmaktadr. Bunlarn dnda, yzeyinde figrn betimlendii mezar steli, postament, aritrav paras, yaztl bronz heykel kaidesi, yzeyi defne

1 Kartal tanrlk semboldr. Kanatlar ak olarak betimlenen kartal genellikle Zeus Baal Saminin semboldr. Gagasnda elenk olanlar ise eref ve sonsuzluu ifade eder: Y. Er-Scarborough, The Funerary Monuments of Cilicia Tracheia, Cornell University, 1991 (Yaynlanmam Doktora Tezi).

2 A. Baldran, Some Archaelogical Material from Seydiehir, 15th Symposium on Mediterranean Archaeology, 3-5 Mart 2011, Catania (Baskda)

71

yapraklar ile bezenmi stun tamburu, yivsiz stun tamburu ve ezme teknesi bulunmaktadr.

Ostothekler arasnda, gvde ile kapa yekpare bloktan ilenmi bir rnek tespit edilmitir. Kapan stnde yatar ekilde betimlenen aslan figr bulunmaktadr. Kapaklar zerinde uzanm olarak betimlenen aslan figrleri sauria, Pisidia, Lykia, Kilikya ve Lykaonia blgelerinde yaygndr3. Scarborough aslan figrleri iin aslanlarn mezar bekisi olduklarn ve ly koruduklarn ifade eder4. Ostothek gvdesinin sadece n cepheye gelen dar yzne kl-kalkan kabartmas ilenmi, uzun yzlerinden birine iki satr yazt kaznmtr (Resim: 1).

Ostothek gvdelerinden birinin uzun yzne her iki kenarda anteler, ortada Dor balkl stunlar tarafndan tanan girlandlar ilenmitir. Dier bir ostothek gvdesinin uzun yznde ise, sol kenara yakn alana yerletirilmi, iki yaprakl bir anaktan kan ve her iki yana doru devam eden asma dallar ile zm salkmlar betimlenmitir. Bolluk ve bereketin sembol olan zm salkm ve asma dallar zellikle Lykaonia, Kilikia ve sauria Blgelerinde yaygndr. Saa doru devam eden asma dal daha uzun ilenmi olup alt ksmnda oluan bolua iki at eken erkek figr yerletirilmitir. Asma dallarnn ortasnda kanatlar yar ak kartal figr bulunmaktadr (Resim: 2). Wujewskinin Rodenwalta dayanarak verdii bilgilere gre ise Kartal Zeus Brontonun semboldr5.Ostothein sol dar yznde kap motifi, sa dar yznde ise kalkan betimi vardr. Benzer bir kompozisyon, gnmze yakn bir dnemde eme yala olarak kullanlm olan bir ostothek gvdesinin yzeyinde grlmektedir. Uzun yzne iki yaprakl bir anaktan kan ve her iki yana doru devam eden asma dallar ile zm salkmlar betimlenmi olan ostothek gvdesinde, sadaki asma dalnn stnde erkek bst, ostothein st snrnda ise iki satr Greke yazt bulunmaktadr. Ostothein sol dar yzne kap betimi ilenmi, dier iki yz bo braklmtr.

3 G. Koch, Roma mparatorluk Dnemi Lahitleri, (ev.Z. lkgelen), stanbul 2001.4 Y. Er-Scarborough, The Funerary Monuments of Cilicia Tracheia, Cornell University, 1991

(Yaynlanmam Doktora Tezi).5 T. Wujewski, Anatolian Sepulchral Stelae in Roman Times, Poznan, 1991, 23.

72

Seydiehirin knda, Seydiehir-Konya karayolu zerinde bulunan Sebelta Fabrikasnn arka bahesinde biri orbis, dier ezme teknesinden oluan ilik bloklar, 2 adet yivsiz stun tamburu, 2 adet ifte Bizans stunu, kabaca oyulmu lahit teknesi ile orthostat blou bulunmaktadr. Eserlerin nereden getirildii belli deildir.

Akalar Kasabasnda yaplan almalarda Atatrk parknda yer alan iki ostothek kapann katalogu yaplmtr. Kapaklardan birisinin stnde yatar pozisyonda betimlenmi aslan figr bulunmaktadr. Dier kapak gen formlu olup, salam olan alnlkta rozet betimi grlmektedir. Akalar Kasabasnn eski ilkokul binas yklm ve buradan kan ta eserler belediyenin bahesine getirilmitir. Bu eserler arasnda drtgen altar, Attik-Ion tipi kaide, kabartmal mimari blok, birka duvar blou ile ifte Bizans stunu bulunmaktadr. Drtgen altarn n cephesinin tamam, her iki yan cephesi yarya kadar ilenmi, arka cephesi ilenmeden kullanlmtr. n yznde yer alan kabartma youn tahribattan dolay belirsizdir. Burada bulunan kabartmal mimari bloun n cephesinde ayakta durur ekilde cepheden betimlenmi, bann her iki yannda geni kanatlara sahip bir figr bulunmaktadr. Ba ksm ok tahrip olduundan figrn kimlii seilememektedir. Akalar Kasabasnn merkezinde, Byk Camiinin gney duvarnda devirme malzeme olarak kullanlm mezar steli bulunmaktadr. Mezar stelinde sol tarafta boa ile nnde ayakta durur ekilde erkek figr betimlenmitir. gen alnlkta rozet betimi, alnln alt silmesinde ve devamnda iki satr yazt vardr. Caminin nndeki emenin st tarafna ters yerletirilmi ekilde duran toikhobat blou kaydedilmitir. Bunun yan sra ara sokaklarda stnde yatar ekilde aslan betimi olan ostothek kapa paras, yzeyinde kertenkele betimi olan duvar blou, iki ezme teknesi ile bir ilik blou tespit edilmitir.

Gevrekli Kasabasnda Polatbey Camiinin nnde yer alan parkta stnde yatar ekilde aslan betimi olan ostothek kapa, Bizans stun bal, iki adet yivsiz stun tamburu, konik formlu ilik blou ile arap retiminde kullanlan ezme teknesi bulunmaktadr. Bunun yan sra Yunus Emre sokann

73

giriinde yer alan Ali Koa ait evin duvarnda iki adet ostothek gvdesi tespit edilmitir. Ostothek gvdelerinden birinin grnen dar yzeyinde yksek lentolu kap betimi, kapnn stnde yatar pozisyonda betimlenmi aslan figr bulunmaktadr. Ayn evin duvarnda, alt kattaki deponun giriinde uzun yz da gelecek ekilde yerletirilmi ostothek gvdesi vardr. Uzun yznde kline zerine uzanm, havaya kaldrd sa elinde elenk tutan erkek figr, sol taraftaki bolukta kadn bst bulunmaktadr. Dar yznde ise kap betimi vardr.

Gevrekli Yaylasnn kuzeyindeki tepenin gney eteinde tek bana duran bir kaya mezar bulunmaktadr (Resim: 3). Mezar yuvarlak formlu bir doal kayaya oyulmu olup, giriin karsnda yer alan tek klineden olumaktadr Orijinalinde giri ksm ovaya bakan mezarn bulunduu kaya, baka bir yere tanmak amacyla vinle yerinden oynatlm, tanamaynca ayn yerine ters konmutur. Mezarn kapak ta giri kapsnn yan tarafnda durmaktadr.

Gevrekli Kasabasndaki almalar tamamlandktan sonra, kasabann yaklak 5 km kuzeydousunda yer alan Irmakl kyne geilmitir. Irmakl kynde caminin giriinin sol tarafnda ters duran bir Lahit kapa bulunmaktadr. Kyn iinde, asfalt yolun kenarndaki eski bir evin duvarnda kabartmal bir blok tespit edilmitir. Bloun grnen yznde ortada ayakta durur ekilde cepheden betimlenmi Daniel, her iki yannda ayaklarn srmak iin hamle yapm aslan figrleri bulunmaktadr.6

Bostandere Kasabasnn yaklak 500 m dousunda Vasada antik kenti olarak lokalize edilen yerleim alan bulunmaktadr. Vasada antik kenti, yan yana iki tepeden oluan geni bir alana yaylmtr. Geen yl sadece kuzeydeki tepenin bat eteinde yer alan ve 1970li yllarda ksa dnem kurtarma kazs yaplan tiyatro kalnts incelenebilmitir7. Bu ylki almalar yap kalntlarnn bulunduu iki tepede younlamtr.

6 Benzer bir rnek Seydiehirin Dikilita Kynde de bulunmaktadr. A. Baldran-.M.Mimirolu, An Arckitectural Plastik Piece with Daniel Description, 14th Symposium on Mediterranean Archaeology, 2010 Kiew (Baskda)

7 G. Alp, Konya evre Aratrmalar 1970, VIII. TTK Kongresi, 1. Cilt, 1979, 537-538, Lev. 325-330; A. Baldran, Takent-Seydiehir 2009 Yl Yzey Aratrmas, 28. AST, 24-28 Mays 2010, stanbul (Baskda).

74

Tiyatronun bulunduu tepenin kuzeyinde yer alan ve halk arasnda Gzet Kayas olarak adlandrlan tepede sur duvar ve yap kalntlar tespit edilmitir (Resim: 4). Kyklopien tarzda okgen talardan ina edilen sur duvar yer yer 3,65 m yksekliinde korunmutur. Surun i ksmnda ise yine byk boyutlu bloklardan ina edilmi duvarlar grlmektedir. Mevcut haliyle bu yap kalnts sur duvar ile duvarn gerisinde yer alan kuleleri oluturmaktadr. Yaplan almalarda sur duvarnn kuzeybatya doru devam ettii tespit edilmitir. Sur duvarnn bat taraf byk boyutlu talardan ina edilmi iken, daha kayalk bir alan olan dou tarafta ounlukla olduka yksek ve dik olan doal kayalardan yararlanlmtr. Sur duvar gneydeki tepe zerinde daha salam durumda iken, kuzeydeki tepede fazlaca tahrip olmutur.

Gzet Kayas olarak adlandrlan gneydeki tepede yaplan almalarda bu alann defineciler tarafndan tahrip edildii grlmtr. Defineciler tarafndan alan ukurlarn etrafnda yeni paralanm pithoslar ile seramik paralar olduka youndur. Defineciler tarafndan krlarak ukurun hemen gerisine atlm tme yakn bir kase ile salam bir arlk bulunmutur (Resim: 5). Bu alann yaklak 10 m kuzeybatsnda yer alan bir baka ukurun kenarnda ise tme yakn bir kapak bulunmutur (Resim: 5).

Vasada antik