TARiH ARA~T1RMAlAR INDA BilGiSAYAR

METOD VE BIR UYGU LA MA DENEMESi

Vallflar Veri Tabam

Ramazan ACU N

Hacettepe Universitesi

Sosyal Bili iller Enstitusu

L isans Ustu Egi tim -Og ret im ve 5lnav

Yo netme l iginin

Tarih Ana Bi lim Da ll i t in Ongordugii

YUK SEK L iS ANS T EZi

Olarak H azlrla n ml~tlr

Ankara Ocak 1988

Sosyal Bilimler EnstitUsU MUdUrlUgU ne

$bu ~all$ma jUrimiz taraflncan Tarih Anabilim

Dallnda YDKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmi$tir

Ba$kan 0 0 0 0 0 0 0 0 0 bull bull 0 0 0 bull 0 0 bull bull

Dye 0 0 0 bull 0 0 0 0 bull 0 0 bull 0 bullbullbullbull bull 0 0 0 bull

Uye

ONAY

Yukarldaki imzalarln adlge~en ogre tim uyelerine ait 01 shy

dugunu onaylarlm

00 0 1988

Enstitii Miidiirii

bull

lctND1Kt 11R

Sayfa

GiRi bull bull bull 1

I BOLDH 15

BiL GiSAYAR VE VERi TABANI YUNET1pound1 S i STEHLERi 1 5

1 1 BILG1SAYAR 1 5

1 1 1 Tarinlt C s i 15

1 1 2 Yap l sl ve ~al1$masl bull 19

1 2 VERi iABANI YONET1f1 S l STEImiddotlliERi 22

1 2 1 Veri Tabanl Tasar l ml ve Kurulmasl 25

1 2 1 1 Sistem ~o zllmleme 25

1 2 1 2 Mantlki Ver i Tabanl Tasa shy

rlml 27

1 2 1 3 Ve ri Tabanlnln Fiziki

01arak Kuru l masl bullbull 29

II BOLDM 33

UY GULAMA VAKIFLAR VERi TABANI bull bullbullbull bull 33

2 1 ltALI $MAlJIN TARiH METODUNDAK YERi 33

2 1 1 $ e kl i Argliman 34

2 1 2 $ekl i Yorum 38

2 1 3 $ek li Biltimleme bull bull bull 42

2 2 iLi$KiLI VAKIFLAR vpoundRi TABANININ KURUL~ill-

SI-- 4 7

2 3 VAKIFLAR VERi TAaANINDAl] SORGULAIvlA ORNEK shy

LER1 60

Sayfa

III BOLUn 75

SOSYO-~KONOM1K TAR1H M1ZiN D~hR KAYNAKLARI VE rliL -

G~SAYAR 75

3 1 Tapu Tallrir lJefterleri 76

3 2 $e r iye Sic i lle r i 79

tKLpoundR bull bull bull bull 94--11t

EK-l Bir Form drne~i bullbull bullbull q4

EK - 2 Ylikle Programl 9~

SONUC 85

131BL1YOGRAFYA 88

BR - 3 Ekrall Gbrlinliml eri 10~

poundK - 4 Kod laDlolarl 11 3

EK - 5 Kodlar bullbullbull l i4

(IKJILAR LisTES1

Sayfa

1- Yl11ara Gore Vaklf SaYlslnl Gosteren Grafik 64

2- Yl11ara Gore Vaklf SaYlslnl Gosteren ~ubuk1ar 65

3- Sosya1 Hizmet1er Oranlnl Gosteren Pasta Di1imshy

1eri 66

5- Tarlm 1~letme1eri Oranlnl Gosteren Pasta Di1imshy

7- Vaklf Unvan1arl Tesci1 Tarihi ve Kuran Ayetshy

8- Vaklf Unvan1arl Iesci1 Tarilli ve Hadis1er Rashy

4- Akar Oran1arlnl Gosteren Pasta Di1im1eri 67

1eri 68

6- Gorev1i Tipo1ojisi Raporu 69

1eri Raporu 70

po r u 71

9- Yerad1arl inde ksi Raporu 72-73

ONSOZ

1970li Ylllardan sonra da ~arCl~lrnlZa iki yeni

kavrarn girrni$ bulunuyor Enforrnatik(nili$irn) ve bilgi topshy

lurnuEnforrnatikbilgiyi ku llanrnaya elveri$li bi~irnlerde dlishy

zenlerne tarzlarl ve rnetodlarlnl inceleyen bilirn dallnl

bilgi toplurnu ise Batlda sanayi toplurnundan sonra ulashy

$llan ve bilginin sosyal ili$kilerde blitlin di~er klyrnetleshy

rin online ge~rnekle oldu~u yeni bir toplurn yaplslnl anlatlshy

yor Bilgiyi ~ok geni$ kesirnlerin kullanrnaslna elveri$li

bi~irnlerde hlZll liretrnek ve yayrnak artlk ~ok onernli Bu

da bliylik ol~lide bilgisayarlarla rnlirnklin oluyor Bilgisayar

glinlirnlizde hernen hernen blitlin bilgi liretirn alanlarlnda kullashy

nlllyor

Bilindi~i gini tarih de insanln poundaliyet gosterdi~i

en eski bilgi liretirn alanlarlndan biridir Bilgisayarlar

$irndi bu alanda da bu i$i yapan tarihGinin de en bliylik

yardlrnclsl dururnuna ge~rni$ ve ar$ivler dolusu vesikalardashy

ki verilerin i$lenrnesine irnkan hazlrlarnl$ bulunuyor Bu

imkanln boyenutlarl ozellikle ABDli ve Avrupall tanih~ishy

lerin ~all$rnalarlyla ba$ dondlirlicli bir hlzla geni$liyor

1$te nu tez bilgisayarln sundu~u bu irnkanlardan zengin

ar$iv kaynaklarlrnlzln i$lenrnesinde de istipoundade etrneye yoshy

nelik olarak oteden beri var olan gayretlerin sornutla$shy

tlrllrnaslna do~ru atllrnl$ bir adlrndlr Bu adlrnln adl Vashy

Klpoundlar Veri Tabanldlr

ii

Vak~flar Veri Tabanl dolaYlslyla bu tez adeta birshy

birleriyle dogrudan hi~bir baglantlsl ilgisi olmayan pek

Tezin danl~manllglnl ProfDr Rlfat Onsoyun yapshy

maSl buyuk bir lutuftur

Do~Dr Bahaeddin YediYlldlzln yaptlgl yerinde

ikaz ve yonlendirmeler de tezin bu son ~eklini almaslnda

~ok etkili oldu Esasen Vaklflar Veri Tabanl onun vaklf

konusunda hem ara~tlrma hem de metod duzeyinde yaptlgl

~all~malarln temelinde yukseldi

Vaklflar Veri Tabanlnln teknik olarak ger~ekle~-

tirilmesinde Bilgisayar Bilimlerl Muhendisligi ~ra~tlrma

Gorevlisi Naci Ishakbeyoglunun ~all$malarl

yi allr

Tez i~in yaptlglmlz harcamalarln bir bOlumunu Turk

Amerikan 11m Ara$tlrmalar Dernegi verdigi ara$tlrma bur-

Bolum hocalarlm ve ara$tlrma gorevlisi arkada$lashy

rlm ~all$malarlmlz boyunca ilgi ve yardlmlarlnl hi~ eksik

etmediler

Universitemizin Bilgi l$lem Merkezinde ~all$lrken

sistem Operatorleri Kenan Bozkurt Talha Ozturk ve Mehshy

met Atasayar i$in acemisi olan bana her zaman yardlm ettishy

ler

iii

bull

Fatma Ustek ve Mehmet Oz Tlirkiyede bulamadlg~lmashy

kaleleri yurt dl~lndan sagladllar

Burada tezin ger~ekle$mesinde maddi manevi katkl shy

da bulan herkese te~ekklirli bir bor~ saYlyorum

Son olarak blitlin eksiklik ve muhtemel hata ve yanshy

ll$larln tek sorumlusu oldugumu belirtirim

Ramazan AeUN

o

G1Rl

Sanayi inkllabl nasll ki insanln kol gUcune buyuk

katkl yaparak onu olaganustu boyutlara ula9tlrrnl9sa gunushy

rnuzde de bilgisayarlar zihin gucune benzeri bir katkl yashy

parak onu bazl dururnlarda beki de rnilyarlarca kere daha

bUyutrnu9 bulunuyor(l) lnsanln faaliyet gosterdigi hernen

hernen her alana gitgide buyuk bir hlzla giren ve yayglnlashy

9an bilgisayar bu alanlarda bilgi uretirni yaYllrnasl deshy

polanmasl ve depolanml9 bilgilere eri9rnede getirdigi hlZ

dogruluk ve g uvenirlilik bilgisayarlarln kullanllrnadlgl

yirrni otuz Yll oncesiyle klyas bile kabul etrniyor

Bilgisayarlarln k ullanlrn alanlarlnln hlzla geli9rneshy

si 9uphesiz donanlrn (hardware) ve yazlllrn (software)sisshy

ternlerindeki geli 9rnelere paraleldir Donanlrndaki geli 9rneshy

ler bir yandan bilgisayarln boyutlarlnl tu~liltup kullashy

nllrnaslnl basitle9tirirken veri i9lerne ve depolarna kapashy

sitesini arttlrrnl9 diger yandan da rnaliyetini ucuzlatashy

rak her kururn ve ki9inin sahip olabilecegi seviyeye indirshy

rni 9 tir Yazlllrn alanlndaki geli9rneler ise ~ok ~e9itli koshy

nudaki degi~ik tlirden verilerin gene ~ok ~e~itli amaca

yonelik olarak ve etkili bi~irnde i 9 lenmesine irnkan haZlrshy

larnl9tlr

lAydln KBksa1 18 Nisan 1987 tarih1i te1evizyon konusectmaslndan

2

-gt

Geli~mi~ yazlllm sistemleriyle donatllml~ bilgisayarshy

lar ~imdi klsaca ge ~misect hakklnda bilgi uretimi diye ifashy

de edebilecegimiz tarih~ilik alanlnda da bu i~i yapan tashyI

rih9inin ar~ivler dolusu belge Yl g lnlarlnln ustesinden gelshy

mesine buyuk o19ude yardlmcl oluyor

Peki nedir bu sihirli alet naSll dogdu geli~ti

Yaplsl nedir Nasll 9all~lr 1sectte daha 9all~mamlza ba~la-

madan once merak edip durdugumuz ve cev ap olarak her flrshy

satta daha 90gunu ogrenmekten buyuk bir haz duydugumuz ilk

sorular bunlardl Bu sorulara 90k uzun olmayan ama bilgi

verici cevaplarln buraya da allnmaslnln hem tez boyunca

slk slk gegecek olan pound rogram ~tlik bellek vs gibi bilshy

gisayarla ilgili belli ba~ll kavrarnlara a9lkllk getirecegi

hem de buaracln daha yaklndan tanlnmaSlnl sagllyacagl dushy

sectuncesiyle hareket ettik

Fakat aSll merak ettigimiz v e ara~tlrdlk9a okuduk shy

9a kimi zaman hayrete ~a~klnllga du~mekten kendimizi alashy

madlgIIDlz konu bilgisayar tarih ve tarih9i ili~kisiydi

Kantitatif tarih (quantitative history) tarihte mikshy

tar gosterme (tarihte nicelle~tirme Quantification in

history) tarihi verinin k a ntitatif analizi ya da klsaca

ifade edildigi sectekli ile (i1iktar gosterrn~~ (nicelle~tinne

Quanti -He Q4 i a -1 1 g ibi ter imler genellikle diger sosyal

bilimlerce-ekonomi sosyolo ji demografi siyaset- oteden

beri kullanllagelen istatistiki teknik v e metodlarln tarishy

hi konu ya da problemlerin ara~tlrllmaslnda da kullanllmashy

3

~

slyla ortaya ~lkan ~ok geni~ bir ara~tlrmalar serisini ve

bunlarla ilgili kavram ve sUre~leri ifade ediyor(2)

Kantititif tarih ~all~malarlnln ba~langlcl bu yUZYlshy

lln ba$langlclDa kadar gotirrUlmesirce ~agmen(3) saYlca ~ogallp

ele allnan konularln ~e~itlenmesi Fransada ortaya ~lkan

Annales ekolUyle olmu~tur Bu ekole mensup tarih~iler geshy

leneksel siyasi ve diplomatik tarihin se~kinci (elitist)

karakterinin verdigi tatminsizlikle se~kinler kadar Sl shy

radan insanlarca da payla~llan ge~mi~in bUtUn sosyal ~evre

ve tecrUbesini ara~tlran ~all~malara yonelmi~lerdir Topshy

luma boylesine bir bUtUn olarak bakl~ ka~lnllmaz olarak

onun yaplslnl en iyi ortaya koyacak tipik saYlSlZ tecrUbe

belgelerinin istatistiki incelemesini de beraberinde geshy

tirmi~tir Alelade insanlarln tatihi kantitatif olmak zoshy

rundaydl ~UnkU onlar ~ok ama ~ok saYldaydl (4)

2istatistik teknik ve metod1ar~n tarihi Lerinin i~lenrnesinde kullashyn~lmasly1a i1gi1i olarak bi1im fe1sefesine de yer veren prat~k uyshygu1ama1ara daya1l ~ok genisect teorik tartlsectma1ar yap~lmlsecttlr ~u der1eshyme kitap1ar bu konuda yeteri kadar fikir vericidir Robert pSwierenga ed Quantification in American History New York 1971 Roderic F1oud

ed Essays in Quanti tative Econo~ic History Oxford 1971j Don Kra1 Rowney Jame s Graham OJr ed Quantltatlve History Homeood 1969 William 00 Aydelo tte-Allan G Bdgue ve diger1eri ed The Dimensions of ~uantitative Research in History Princeton 1972

3Amerika1l tarih~i1er kantitatif ~a1lsectma1arda oncu olarak Frederic Jacson Turner ve onun talebelerini g6sterirler bkz Swierenga ~$_~ S XII William 0 Aydelotte Quantifiaction in History Iova 1971 5 1 Sovyet tarih~i1er oze11ik1e Rusya ziraf tarihi uzerine yapl1an kantitatif ~a1lsectma1arln basectlang~clnl Amerika1l1ardan daha esshykiye l870li Yl1lara kadar goturmektedir1er bkz Ivan Kova1~enko Large Data Files and The Study of Agrarian History of RussiaSoviet Quantitative History ed Don Karl Rmmey London 1984 s47-48

4David Herlihly Computation in History Styles and Method s Computer 8(August 1978) slO Anna1es eko1u hakklnda klsa bi1gi i~in bkz Bahaeddin YediYlldlz Fernand Braudel ve Annales Ekolu Ataturk Kultur Dil ve Tarih Yuksek Kurumu Bulteni 2 (Ankara 1986) s13-161 ~ynl yazar ltagdasect Tarih~ilik Ondukuz Hayls Universitesi Edebiyat

Fakultesi Dergisi 1 (Samsun 1986) s41-44

4

1960 ortalarlndan itibaren bilgisayarlarln ticaret

ve bilim dlinyaslna iyice yerle9mesiyle kantitatif ~all9-

malara ilgi duyan tarih~iler bu yeni ara~ta kendilerine

gli~lli bir destek bulmu91ar bununla ilgili duygularlnl belshy

ki biraz da abartarak ifade etmi 91erdir Mesela Le Roy

Ladurie 1968de yarlnln tarih~isi yasectamak i~in bir bilgishy

sayarl programlamaYl bilmek zorunda olacak (5) George

Lefebre ise daha da ileri giderek tarih yazmak i~in bilshy

gisayarl bilmek gerekir demisecttir(6)

Ancak ilk kantitatif ~all9malarln gerek 0 zamana

kadar desecteri anla9l1madlsectl gerekse ~ okbGy~ k rakam

kolleksiyonlarlnl ihtiva ettisecti i~in kimsenin kullanmaya

cesaret edemedisecti se~im kaYltlarl nufus saylm listeleri

arazi tahrirleri gibi buylik beIge kiHliyatlnl kullanlp isectshy

lemesine ragmen a9lrl ol~lide rakamlarln analizine dayanlshy

yor olmasl ustelik de bazl kantitatif tarih~ilerin bu

~ekilde ~allsecttlklarl fenomeni ol~tuklerini (7) ve bunun da

ilmi slfatlnl hak edebilecek tek metod oldusectunu iddia

5LeRoy Ladurie The Territory of Historian ~ev Ben ve Sion Reynolds Chicago 1979 s6 Bu kitapta yer alan The Historian and The Computer adll rnakale Turk~eye de ~evrilerek yaYlnlanmlsecttlr bkz Ali Boratav ed Tarih ve Tarihyi Annale s Okulu izinde Ankara 1985 s132-135

6Richard C Cobb Georges Lefebre Past and Present 18(1960) sfil

7Miktar gosterme (Quantification) terimi ol~me (measurement) ile esectshyanlamh olarak kullanlllyordu Allan GBogue Ouantification in the 1980 s Numerical and Formal Analysis in united States History Journal of Interdisciplinary Hi s tory XII-I(Summer 1981) s 137

5

etmeleri (8) disiplini ikiye bolmu~ (9) bu ~all~malara

tepkiler ortaya ~lkml~tlr Mesela me~hur bir Amerikall tashy

rih~i butun onemli sorular kantitatif cevaplara hassas 01shy

madlklarl i~in onemlidirler (10) demi~tir Sonradan Le Roy

Ladruenin kendisi de bilgisayarla donatllml~ bile olsa

tarih~inin i~inin bir sanat olarak kalmaya devam edecegini

soylemi~tir (11)

Yine de verileri kartlara delmek zorunda olmak ya-

Zlllm paketlerinin yetersizlikleri gibi butun olumsuzlukshy

lara ragmen kantitfltif ~all~malar artarak devam etmi~hat-

ta tarih~ilere bilgisayarla ara~tlrma yonetimini ve kanti shy

tatif teknikleri ogreten kitap ve makaleler yazllml~(12)

bu tur ~all~malara aglrllkla yer veren dergiler ~lkarllma-

ya ba~lanml~(13) Amerika ve Avrupa un iversitelerinin tashy

rih bolumlerinde lisans velisans ustu duzeyde yenantitatif

8 Ladurie age sll Lee Benson Quantification Scientific History and Scholarly Innovation Quantification in American History 8 25-29

9 Sthepan 1hrenstonn The Historian and the Computer ll Quantification in American History s 70 (Bu makale taraf~m~zdan Turklteye ltevr i l shymisectve H ti ~_debiyat Fakultesi Dergisinde bas~lmak uzere kabul edil shyuUsectti) shy

lOArthur Schlesinger J r liThe Humanist Looks at Emprical Social Research Quantification in American History s35

IlL d bull l l 1a ur~e II Recent H~stor~ca D~scover~es ~ev Dav~d Her ~h y Daedalus XVI(19 77) s145

121980 y~l~na kadar yap~lan yay~nlar iltin sectu bibliyografyaya bkz Nancy EFitch Statistical and Mathematical Methods for Historians An Annototated Bibliogaphy of Selected Books and Articles ll

Historical Methods 134(1980) s222-23l Bu bibliyografyada gosterilen kitapshylar aras~ndan sectunlar ODTU kutuphanesinde de bulundugu iltin kolayca ulasect~labilir durumdad~r Charles MDollar-Richard JJensen Risto rians Guide to Statistics Quantitative Analysis and Histor~ Researh rhicago 19 70 Roderic floud An Int r oduction to Quantitashy~ive Methods tor Historians Princeto~ 1973 Edward Shorter The Historian and The Computer A Practical Guide New York 1971---shy

13J 1 f I d 1 ourna 0 nter ~sc~p ~nary H~story Soc~al Sc~ence H~story

6

teknikleri ogreten derslerin saYlSl ve s a atleri gicerek

artml~tlr (14) Bir klslm ~all~malarda kullanllan istatisshy

tiki teknikler 0 kadar ileriye gitmi~tir ki blrakallm

kullanllan teknigi belli bir matematik temeli olmadan ~a-

ll~malarln kendisi bile anla~llamaz olmu~tur

Bugun bilgisayar teknolojisinin hem donanlm hem de

yazlllm alanlarlnda hlzll geli~mesi bu ileri istatistikf

tekniklerin haz rr olarak kolayllkla uygulanmaslna imksectn

veriyor Bilgisayar teknolojisinin geli~mesinin burada i~a-

ret etmek istedigimiz bize gore aSll onemli sonucu ise

bilgisayardan yardlmcl bir ara~ olarak istifade etmek isshy

teyen tarih~ilerin ara~tlrmalarlnl yalnlzca kantitatif koshy

nularla slnlrlandlrmalarl mecburiyetini ortadan kaldlrml~

olmasldlr Kelime_i~lem (word processing) bilgisayar bilimshy

lerinin temel bran~larlndan biri haline gelmi~tir DolaYlshy

slyla eski kantitatif-kalitatif aYlrlm yok olmu~ bolunmu9

disiplin tekrar bilgisayar etraflnda birle~mi~ tir Amerishy

ka l J tar ih~i Richard Jensen 198 7 d e bir ka~ Yll once bu

kadar 90k saYlda ilgisiz anti-kantitatif~inin kendi bilshy

gisayarlarlna sahip olacaklarlnl ruyamda bile goreme2dim

diyor(15) Bilgisayar kullanmaktan ote kendi bilgisayarlshy

na sahip tarih~i saYlslndaki artl~ donanlm ve yazlllm

Hist or ical Methods ve Journal of Social History bu de rgil erden basectshyllcalarldlr

14Bkz Bogue agm s 155

15 d 1Rlchar Jensen The Hand Wrltlng on the Screen Hlstorl ca Methods 20 1 (Winter 1987) s 36

7

alanlarlndaki yeni lirlinleri tanltlp avantaj ve dezavantaj

kullanlll~ bi~imleri ve fiatlarl hakklnda bilgi vermek sushy

retiyle bunlarl satln almak isteyen tarih~ilere yardlmcl

olmaYl bir ihtiya~ haline getirmi~ olmall ki ozellikle

mikro bilgisayarlarln yayglnla~tlgl 1981den sonra dergishy

lerde bu tlirden yazllar ~lkmaya ba~laml~tlr (16)

Tarih~iler artlk en geli~mi~ yazlllmlarl ve donanlm

ekipmanlarlnl kullanarak bibliyografya ve notlarlnl not

fi~i yerine bilgisayarda sakllyor bu notlara kolayca ulashy

$arak yeni ekleme ve degi$iklikleri sliratle yapabiliyor

bunlarl degi~ik ~ekillerde organize edebilme imk~nl sayeshy

sinde de kompozisyon ve yazma gli~lliklerini bir zevk halishy

ne donli~tlirmli~ bulunuyorlar Gerektiginde odaslndaki ya da

ev indeki kendi kli~Uk bilgisayarlnl bir terminal gibi kulshy

lanarak kamplisteki ana bilgisayarla konu~uyor daha ka rshy

ma~lk i~leri ona yaptlrlyor ve oradan ihtiya~ duydugu bilshy

gile r i ~ekebiliyorlar Dahasl bazl tarih~i ler genellikle

mUhendislik bilimleri ve i~ dlinya slnln ihtiya~ larlna gore

gel i ~tirilmi~ olan hazlr yazlllrnlarl ku llanmakla yetinmeshy

yip tarihi verinin yaplslna ve tarih~inin entellektliel

16Bu yazllarl yazanlar da bilgisayar kullanmakta tecrlibe ve uzmanllk kazanml~ tarih~ilerdir Ornek olarak bkz Jensen agm s 35-45 (lynl yazar liThe Micro Computer Revolution for Historians Journal of Interdisciplinary History XIVl (Summer 1983) s91-111 Don Karl Rowney The Historian and The Microcomputer A Student of the Past Heets the Hfchine of the Future~ 7 (July 1982) s166shy176 Michael M Finefrock Computers and the Historian Prt III Overcoming Computerhobia in Offlce and Closroom AHA Perspectives 219(1983) s 8-13

8

Cgt

gall9ma all9kanllklarlna uygun yeni yazlllmlar geli9tirmek

i~in ~all9lyor ve bunda da ba9arlll olabiliyorlar (17)

Yapay zek~ konusundaki ilerlemelerin tarih~ilere a~-

tlgl yeni ufuklar ise ger~ekten heycan vericidir Bilgishy

sayarl artlk ilk kantitatif tarih~ilerin kullandlgl gek-

Ii ile sadece rakamlarln analizinde kullanmak ona bir

elektronik abacusun pasif rolunu vermek ba9ka bir ifashy

de ile onun potansiyelinden butunuyle istifade edememek

olarak kabul ediliyor(18) $imdi super bilgisayarlar sashy

yesinde tarih~iler metalanguage adl verilen gok geli 9shy

tirilmi9 bir kodlama yontemiyle edeb metinlerdeki fikir

ve temalarl analiz edebiliyorlar bunlar biyografik bilgishy

ler uzerinde yaplldlglnda ilgili ki9inin dU9unce suregleshy

rini ortaya koyabiliyorlar(19 Bilgisayarla onceden dushy

9unulemeyecek dU9unulse bile gergekle$tirilmesi imkanslz

ilgin~ gall9malar da yapllabiliyor Mesela Utah Dniversishy

tesi nde bilgisayarda depolanan ailelerin akraballk ili$shy

kilerini gosteren (genealojik) veri tizerinde ortalama omur

evlilik suresi evliliklerde gocuk saYlsl ve bunlarln neshy

sillere gore klyaslanmasl vs gibi istatistiki hesaplamalar

17BilgisaY2 ~ dergisinde (say~ 74 Haziran 1987 5 34) ~lkan nereden al lndl~~ belirtilmeyen bir haberde illinois Universitesi tarih proshyfesorlerinden Vernon Burton I un bir y~l ugra~arak sadece daha fazla bilgi tararnaya degil eski evraklardaki yaz~ll metinl erin incelenmesine de olanak veren bir programln ilk bollimunu yazd~g~ bildiriliyor Habeshyrin devam~nda Burtonun bu program bittiginde geleneksel tar i h anlashyy~iFna sahip tarih~il e rin(d8 ge~mi~in tozlu raflarlIida kalan Slrshylar~ aydlnl~ga ~~kartmak i~in bilgisayar yar~~~na kat~lacaklar~n~ tahrnin ettigini soyledigi yaz~l~yor

18 dd f 1 11middotInteGeorges Lee-Ru y Le louche ve d~gerler~ Art~ ~ca ~gence

History and Knowledge RepresentationComputers and Humanities16 ( 198 2) s25

19Lee-Le1ouche a gm s26

9

yanlnda kanserin lrS~ olarak ge~ip ge~mediginin de

ara~tlrllmakta oldugunu ogreniyoruz(20)

Yazlllmdaki ilerlemeler veri i~leme alanlnda boyleshy

sine yeni ufuklar a~arken donanlmdaki ilerlemeler de bilgishy

sayarln veri depolama kapasitesinl inanllmaz ol~lide arttlrshy

ml~ bulunuyor Buglin bliylik bir bilgisayara onbinlerce ha~

ta ylizbinlerce belgedeki veriler depolanabiliyor Bu durum

ilk kantitatif tarih~ilerin biraz da lirkek bir ~ekilde

ba~lattlklarl temel kantitatif verilerin toplanarak makishy

naca okunabilir versiyonlarlnln hazlrlanmaslnl hedefleyen

~all~malarlna (21) yeni ve ileri boyutlar ilave etmi 9tir

Buglin bu ~all$malar bliylik ara$tlrma kurulu$larl blinyesinshy

de yalnlzca kantitatif veriyle Slnlrll olmayan geni$ proshy

jeler ~er~evesinde slirdlirlilmektedir Mesela Fransada bushy

lunan Institut de Recherche et dHistorie des Tex tes(IRHT)

adl1 bir ara$tlrma kurumunun slirdlirdligli li~ onemli projeden

biri MEDIUM adl verilen veri tabanldlr Bu veri tabanlna

Orta~aga ait Arap~a da dahil sekiz dilden el yazmalarlnln

~ evrilerek kaydedilme ~all$malarlnln bliylik ol~lide tamamshy

lanml$ oldugunu ve kullanlcllarln bu veri tabanlndan isteshy

digi~bilgileri ~ekerek ~ok boyutlu analize tabi tutabilmekshy

20James C Staples Use of the Computer By the Family Historian An Application to Genelogical Data New England History and Gen Register 13(July 1979) s202

21 k d h 1 S A h B ~ r Bogue The Hlstorlan an t e SOCla Clence Data rc lves In the United States American Behavioral Scientist XIX 1976) 8419shy447 Koval~enko agm s47-73

10

bull te ustelik bunu milletleraras1 telekomunikasyon aglar1na

(TRANSPAC EURONET THYMNET BITNET) bagl1 olan diinyan1n

herhangi bir yerinden bir mikrobilgisayar arac1l1glada

ger~ekle9tirebilmekte olduklar1n1 ogren i yoruz(22) Bu tiirshy

den projeler art1k her ara9t1rmac1n1n ayn1 veriyi ayr1

ayr1 ~evirme bunlar1 kaydetmek i~in bilgisayar1 program-

lama ve sonra bu verilerin giri9ini yapma vs gibi her bi -

rine ayr1 zaman kaybettiren ve zihni kapital israf1na

yol a~an durumlail onluyor Her ara9t1rmac1 ige bilgisayashy

r1n bellegindeki kolayca ula9abildigi haz1r verilerden ba~-

llyor saatler surecek i~lemleri saniyeler dakikalar i~in-

de yaparak geriye kalan zaman1 du~unmeye yoruma ve yeni

baglant1lar ili~kiler bulmaya harc1yor (23) Gunumuzde

bilgi uretimi tarih de dahil her alanda i9te bu yu zden h1Z shy

11 bilgi topluma kavram1n1n dOgu9U i~te bu yuzden

Ancak Amerika ve Avrupada meydana gelen bu geli 9me shy

lerin ulkemizde yeteri kadar yank1 buldugunu ve bu geli 9shy

meleri takip i~in somut ad1mlar at1ld1g1n1 maalesef soyleshy

yemiyoruz Yapay zeka konusunun ulkemizde Bilgisayar Bishy

limleri Muhendisligi alan1nda bile yaln1zca teorik bir sisshy

tern olarak tan1nd1g1n1 ve yapay zeka tekniklerinin pratik

bir uygulamas1n1n bulunmad1glnl biliyoruz Yine de 1970li

22Bu enstitli ve yaptlgl ~allsectma1arkonusunda bkz Lucie Fossier Ma r ieshyJosephe Beaud Introducing the Instut de Recherche et dHistorie des Textes (CNRS) Mediav el Book and Computer Computer and Humanities 20(1986) s 267-268 Medlum projesi hakklnda daha ayrlnshyh b dgil~in bkz Agnes Guillaumont-Jean Lu c Minel MEDIUM Realities and Projects Computer and Humanities 20(1986 ) s269-271

23Bogue Quantl flcatlon s 154

11

Ylllardan bu yana ulkemizde iyice yerle$ip geli$mi$ bulushy

nan bilgi-i$lem teknolojisinin sundugu veri yonetim sistemshy

lerinin (Kutuk yonetimi Veri tabanlarl) imkanlarindan Tashy

pu Tahrirleri Vakfiyeler geriye Sicilleri gibi temel

kantitatif kaynaklardaki verilerin depolanlp i$lenmesinde

kullanllmaslnda bile ge~ kalml$ bulunuyoruz Oysa bu kayshy

naklar uzerinde ~ok klymetli ~all$malar yapml$ blan tarihshy

bull ~ilerimizden Balil Inalclk ve Bahaeddin YediYlldlz zaman

ve mek~n baklmlndan ~ok geni$ seriler olu$turan ve bu yuzshy

den yeteri kadar i$lenemeyen bu kaynaklarl hakklnl vererek

i$leyebilmenin~aresi olarak ara$tlrmalarda bilgisayar kulshy

lanllmasl gerektigini daha 1985 den beri soyluyorlardl(24)

Ancak bu tarih~ilerimizin soyledikleri de yeterli ilgiyle

kar$llanlp ferdi ve kurumlar planlnda geregi i~in derhal

harekete ge~ilemedi(25) Biz bu hareketsizligin bilgisashy

yar l n tarih ara$tlrmalarlnda ya da tarihi verilerin bilgishy

24Bkz Bahaeddin YediYlld l z Vaklf Arasecttlrma Enstitusu Kurulmalldlr Vaklf secturas l 3-5 Arahk 1985 Konusectmalar Tebl igler J Tartqmalar ve Komisyon RaporlarlAnkara 1985 s 104-110 Aynl yazar Ordu KazaSl Sosya1 Tarihi Ankara 1985 s 147 Halil 1na1clk Osmanll Aqivlerinin Turk ve Dunya tarihi 1cin Cinemi (A Konusectma Metni) Osmanll Arsect~vleri ve Arasecttlrmalarl Sempozyumu 1stanbul 1985 s36

25Ger ci daha yaklnlarda Elazlg Dniversitesi Ogretim GCirevlisi Mehmet Ali Dnalln Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal verilerin bilgisashy

yarla degerlendirilmesi konusunda deneme mahiyetinde BASIC diliyle yazllmlsect programlarl yaYlnlandlysa da bu deneme bilgisayarln ku~uk bir hesap makinaslndan biraz daha ileri kullanlllsectlndan basectka bir sectey degildir ~unku BASIC diliyle yaratllan kutukler coklu uygushylamalar icin tamamen e lverisectsizdir Ayrlca bu programlar Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal olmayan verileri isectshylemekten uzaktlr Yine de ilk denemelerden birisi olmaSl aClslndan ovguye laYlk buluyoruz Bkz Mehmet Ali Unal Tapu Tabr ir Deftershylerinin Bilgisayarla Degerlendirilmesi Konusunda Bazl Program Deneshymeleri Ondokuz MaYlz Dniversitesi Egitim Fakultesi Dergisi 2 (Samshysun 1987) s 145-163

12

bull sayarda depolanarak i~lenrnesinde nasll kullanllacaijl ve ~

bunun i~in ne yapllrnasl gerektiiji en ba~ta ise boyle bir

~all~rna yaplldlijlnda bunun ger~ek kazanclnln ne olacaijl koshy

nusundaki bilgi bo~luijundan kaynaklandlijlnl sanlyoruz

l~te bu tezirnizde varsaydlijlrnlz bu bo~luiju birazclk

olsun kapatarak onlirnlizdeki bir ka~ Yll i~inde ba~larnasl

ka~lnllrnaz olan arna 0 zaman da belki artl k ~ok ge~ kalrnl~

olacaijlrnlz bir hareketi one allp hlzlandlrrnaYl hedefliyoshy

ruz

Eu da ~liphesiz bir uygulama yaparak boyle bir ~a-

ll~rna ile ilgili blitlin slire~leri ve elde edilen kazan~ la-

rl gozler online serrnekle en iyi bi~irnde ger~ekle ~tirilebi-

lirdi l~te bu ~all~rnamlzda boyle bir uygularna yaprnaYl deshy

nedik Uygu larnarnlz i~in veri kaynaijl olara k Vak fiyele r i

daha doijrusu vakfiyelerdeki verilerin s i stematik olarak

aktarllchrgl ormlarl kullandlk Bu formla r Vakl flar Genel

MUd Urlliijli Ara~tlrma Birimiblinyesinde vaklf konus unda on -

de gelen uzman bilim adamlarlmlzdan Bahaeddin Yed iYlldlZ

onderliijinde ba~latllan ve i lerde bunlarl bilgisayara kay~

dederek ~e~itli maksatlar i~in kullanmaYl hedefleyen b ir

proje ~er gevesinde hazlrlanml~tl(26) Biz bu form l a rln

kullanma iznini gene YediYlldlZ araclllijl ile aldlk Formshy

lardaki verileri bilgisayara kaydedip i~lemek Uzere ise

diijer alanlarda oldugu gibi bilgisayar destekli tar i h ara~-

26Bu projeden ilerde yeri geldik~e bahsedilecek tir

1 3

tlrrnal arl nda da gidgide yayglnla9an geli9rni9 bir yazlllrn

tlirli olan ili9kili veri tabanl yonetirn sisternlerini se~shy

tik Boylece ~al19rnamlzln ternelini olu9turan Vakl flar Veshy

r i Tab a nl ortaya ~lktl Vaklflar Veri Taban1 1 nl kurrnak

i ~ in ge~tigirniz i9lern basarnaklarlbu veri tabanln~ k ayde t shy

t i girniz 33 vakfiyedeki veriler lizerinden yaptlgl rnlz sorgushy

lama ornekleri tezirnizin II bollirnli uygularna Yl olu9 tushy

ruyor Bu bollirnlin tamamlaYlC1Sl olarak Vaklflar Veri Tashy

banl1nln kurulu9una ge~rneden once bu ~al19rnanln t a r ih rneshy

todundaki yerini belirlernek lizere bilgisayar yardlrnlyla

yapllan tarih a r a9tlrrnalarlnda takip edilen tarz ve strashy

te j ilere aglrl lk vererek tarih tarih~i ve bilgisay a r

i l i9kisine yeniden ama daha yaklndan baklyor ve bu a rada

kullandlglrnlz forrnlarln ha~lrlan1 9 1nl y a plslnl v e bu y a shy

p lnln arna ~ i ~in uygun olup olrnadlglnl t art1 91yoru z

I BollirndE ise bilgisayarln tarih~es i yap lsl ve 9 a shy

ll~rnasl hakk lnda klsa b i l g iden s onra ayr l b a 911k olarak

ku l lan d lglrnlz yazlllrn tlirli ola n ilisectki li v er i t aban l y oneshy

tim s i s ternlerini tanltlyoru z Bunda d a ba911 c a u~ hedef ishy

miz vardl 1- Ni~in bu yazlllrnl tercih ettigirnizi ort aya

koymak 2- II Bo l lirnlin daha iyi anla911rnaslnl saglarnak v e

3- t leride bu yazl11rnl tercih ederek 9al19rna yapacak olanshy

l ar i ~in ternel bi1 g ileri verrnek

~al19rnarnlZln III ve son bollirnlinde Vaklflar Veri

Tab anl y1a kazandlglrnlz tecrlibeleri so s ya1 ve ekonornik

14

tarihirnizin vakfiye1er d1 91nda ka1an diger iki onern1i kayshy

nagl Tapu Tahrir Defter1eri VP ~eriye Sici11eri i~in degershy

1endiriyor bunlarl bi1gisayar yardlrnly1a i91eyebi1rnek x~in

ne1er yapl1abi1ecegi konusunda fikir1er i1eri slirliyoruz

Ve nihayet i1eride yapl1acak ~al19rna1ar1a daha geshy

1i9tiri1rnesini saglarnak lizere hazlr1adlglrnlz blitlin program

ve kod1arl ek olarak veriyoruz

15

Q

I BOLUM

BLG1SAYAR VE VER1 TABANI YONpound rrM S1STEMLER1

1 1 BLGSAYAR

111 Tarih~esi

Bugunku saniyede 1000000 i~lem yapabilen

bilgisayarlarln tarihi genellikle MO 3000 Ylllarlnshy

da Cinde ortaya ~lkan boncuklu i~lem tahtaslna (abakus)

kadar g6turulmektedir Romallla~ da i~inde yuzuklerin h a shy

reket ettirilebildigi yatay oluklar d6~enmi~ i~lem tahtashy

larl kullanlyorlardl Birinci oltik birler basamagln1 ikinshy

ci oluk onlar basamaglnl vb g6steriyordu Bugun hala k u l shy

lanllan hatta bazllarlnda karek6k almak bile miirnkiin olan i$shy

l em tahtalarl uzun sure bilinen tek i~lem yapma araCl o l ashy

rak k aldl 1642de buyuk Fransl z matematik=i Pas GoLfn ~ ~

geli$tirdigi di~li ~arklardan olu~ an hesap makinas lyla ~ arpshy

rna yapabilen (saYllarl katlayabilen) ilk ara9 o r taya ~lklshy

yordu Pascal bu makinaYl glimruk memuru olan babaslna ~ i

hesaplarlnda yardlmcl olmak i9in yapml~tl 1850 1erde bashy

si t ve guvenilir top lama makinasl geli~tirilerek uygulamashy

da kullanllmaya ba~landl 19 yuzYllln sonlarlna dogru d a

b61me yapabilen ilk makina icad edildi

Asllnda bu makinalar pratik olarak tamamen poundaydaslz

90k a z kullanlllyor ve yalnlzca tek bir i ~ lem yapabiliyor

o lmalarlna ragmen mekanik hesaplamanln teme l ini olu~turushy

yor lardl

16

bullMekanik olarak gall~an ve bir ~ok i~lemi bir arada

yapabilen bunun i~inde bir bellek (haflZa) birimine sahip

daha bliylik ve karma~lk bir makinanln yaplmlnl linlli ngiliz

matematik~i Chades Babbage ger~ekle~tirdi Babbage bu mashy

kinaYl daha do geli~tirerek hesaplarl onceden verilen komutshy

lara gore otomatik olarak yapabilecek bir makina yapshy

maYl dli~lindli Ancak ~a~lnln teknolojik seviyesi fik irlerishy

ni uygulamaya irnkan vermedi Onun geli~tirdi~i ~all~ma ilshy

keleri do~rultusunda daha sonra daha geli~mi~ makinalar yashy

plldl (27) 1929 Ida ABDde ilmi hesaplar yapmaya uygun ilk

ayglt ger~ ekle~tirildi Bunun i~leyi~i de mekanikti

1944de MARK I adll makinanln yaplmlyla hareketler

artlk mekanik de~il elektromanyetik enerjiyle ger~eKle~ishy

yordu MARK I saniyede 10 i~lem yapabiliyo rdu ve b u 0 zashy

man i~in ola~anlistli bir hlZdl 18 metre u zunluk v e 25 metshy

r e y likseklikle MARK Iin boyutlarl da ola~anlis tliydli 1 947

de ilk elektron~k tliplli makina yapl1dl ~lemler a r tlk

elektronik devrelerde y apl ilyor olmas lna ia~men ~~ll ~masl

t amamen Babh~ge in ilkelerine dayanlyordu (2 8 )

Pratikte ilk programlama 1950lere dogru ger~ekle9~

t i r ildi Makinaya yapacagl hesaplarla ilgili blitlin komutshy

lar veriliyor ve bundan sonra makina kullanlclnln mlidah a l e shy

si olmaksl zln i91emleri otomatik olarak yapiyordu 1949

27 ~a~1n~n en az ylizy~l otesindeki fikirleri ger~eklesecttirmek i~in ~ashyl ~sectan Babbagein ~al~sectmalar~ hakk~rida kendi yaz~s~ i ~in bkz Cfuarles Babbage The l if e of a Philosopher The Worldof t he Computered John Deiebold New York 1973 s26-34

28jeremy Berstein The middot AnalytiCal Engine The World of The Computer s35-43

17

bull Y1l1nda Cambridge Universitesinde MV Wilkes ve arkada$shy

lar1 taraf1ndan yap1lan EDSAC (Electronik Delay Storage

Automotic Calculator) adl1 bilgisayar ilk modern saY1sal

bilgisayardi

Bunu takip eden Y1llarda bu alanda ba$ka hi~ bir bishy

lim dad1nda rast~~nmayanba$d6ndlirlicli bir geli$me ya$and1

Once elektronik devreler yerlerini daha az yer kaplayan

daha az gerilim gerektiren ve daha az lSl yayan transisshy

t6rlere b1rakt1 Arkas1ndan 1965-1970 araS1 tlimlesectik devshy

reler blilundu Tlimlesectik devreler bilgisayarlar1n veri i$shy

leme kapasite ve h1z1na inan1lmaz boyutlar kazand1rd1 1980

lerde bilgisayar alan1ndaki ilerlemeleri gunli glinline takip

etmek bile mlimklin olmuyor lmi ara$t1rmalar yeni bulusectla~

ra yol a 9a rken yeni bulusectlar ilmi ara$t1rmalar1 h1zland1shy

r 1yor( 29 )

Temeline in i ldiginde insan zihni i~in y a p1 lmas 1 gli~

ala n ve uzun zaman alan ayn1 zamanda s lk1 C1 i$ lemler i mashy

k inaya devredip dli$linmek i~ in daha ~ok zaman yaratma ihshy

tiyac~ndan dogdugunu s6yleyebilecegimiz bilgisayar bu k1s a

tar i hltesinden de g6rlilebilecegi gib i zaman zaman sl~rama-

larla hep mucitlerinin kendilerinden 6ncekilerin tecrlibe shy

lerine dayanmas1yla geli$mi$ ve buglinkli halini alm1$t1r

S6yledlgimiz gibi gel i sectmeler bu glin de bliylik bir h1zla

29Bilgi sayar ~agdasect Teknoloji Ansiklopedisi Ci1t 1 s28

18

devam ediyor Geli$menin hlZl artlk aylarla hatta gunlershy

le o19uluyor Geli$meler Bilgisayar Bilimlerinde ayrl UZshy

manllk dallarl olarak ortaya 91kan birbirine paralel iki

alanda Slnlflanlyor Donanlm (hardware) adl verilen ve

Merke zi $lem Birimi (MB Cetral Proce ssing Unit CPU)

Belek (Memory) Giri$-~lkl$ Denetleyicisi ( I nput-Output

Ports) ve disk ekran klavye bilgiyazar (prlnter) gibi

tamamlaYlcl gere91erden olu$an fiziki yaplslndaki geli$meshy

ler bilgisayarln boyutlarlnl k ugulutmu$ maliyetini ucuzshy

latml$ ve kullanlmlnl basitle$tirmi$tir Boyutlarln kugulshy

mesi buyuk bilgisayar sistemleri yanlnda k U9uk (mikro)

ve ki$isel (personal) bilgisayar sistemlerini yaratml$tlr

Maliyetin ucuzlaYlp kullanlmln basitle$mesi de meslekten

bilgisayar bilimci olmayanlarln da bu makinalarl satln

al l p kull anmaslnl saglaml$tlr

Bilgisayarlarln programlanmaslyla ilg i li her$ey i

i f ade eden yaz ll l m (Sofware) daki gel i $me ler i se gok degishy

sectik alanlarla ilgili veriler i n gene gok degisectik amaca yoshy

nelik olarak i$lenmesine imka n hazlrlam19tlr ( 30)

Bilgisayar yazlllffilnda verilerin degi9ik bi~imlerde

duzenlenip isectlenmesini ve yan bellek (peripheral disk) te

s ak~anrnaslna imkan veren yazlllm sistemlerine -bunlar g e shyI

nellik le bilgi sayar ureticilerince makinayla birlikte verishy

30Mesela bilgisayarlar~n muzik ve kareografide kullan~hsect~ iltin sectu makalelere bkz Barry Truay) Computer Mus~c C~position The Polyshyphonic POD system Computer 8(August 1978) s40-5 0 John Lamsdown The Computer in Chareopraphy Computer 8(August-1978) s19-30

19

~ir Veri Yonetim Sistemleri (Data Managament Systems)

adl verilmektedir Bilgisayarlarln ticari olarak kullanllshy

maslyla birlikte geli9tirilmi9 bulunan ilk veri yonetim

sislttemlerii klitlik yonetim sistemleri (file management) dir

Bu sistemde veriler alan (field) adl verilen mantlki bishy

rimlere ayrlllr Alanlara yapllan kaYltlara (record) tutashy

nak denilmektedir Tutanaklarln tamaml ise klitlikleri olu9shy

turmaktadlr Klitlikler genel ama~ll prograrnlama dilleri

(BASIC COBOL FORTRAN VS) kullanllBrak dlizenlenir

Daha sonra geli9tirilen ve ~e9itli ama~lar igin veshy

rilenlerin etkili olarak i 91enmesine daha elveri91i oldukshy

larl i ~ in gitgide yayglnla9an veri yonetim~sistemler i ise

Veri Tabanl Yonetim Sistemleri (Data Managament Sysshy

terns dir Bizirn ce gall~zda kullandlglmlz sistemlerden

ilerde daha ayrlntlll olarak bahsedecegiz

112 Yaplsl ve yall$maSl

Bir bi1gisayar s istemi g e nel o larak be$ onemli bishy

rirnden olu9maktadlr Bu b i r imler ~ ematik olarak 90yle g osshy

ter i l ebilir

MERKEZ1 1$LEM B1R1M1

GRD BRM1

~ ~

KONTROL B1R1M1 AR1TMET1K MANTIK

t~

BELLEK BRMj

~ B1R1M1~

GIKTI B1RM1

$EKL 1 Bilgisayar sisteminin temel yapls l

20

1 Girdi Birimi 19lenecek verilerin ve bu verile--

rin nas1l i9lenecegini gosteren komutlar1n (programlar1n)

bilgisayara aktar1lmas1n1 saglayan k1s1md1r Bu i9lem esshy

kiden delikli kartlar delikli kag1t geritlermiddotarac111g1Yshy

la yap1l1yordu Buglin ise ekran ve klavyeden olu9an termishy

naller kullan1lmaktad1r

2 Bellek Birimi Programlar1 olu9turan komu tlar1n

2 tabanl1 kodlar1n1 ve bu programlar1n i9leyecegi verilerin

2 tabanl1 kar91l1klar1n1 saklayan mekanizmalar blitlinlidur

Bellekte bilginin saklanmas1 tlimle9ik devreler i~inden geshy

9irilen elektrik sinyallerinin dlizeyininyliksek veya al~ak

olu9una gore 1 yada 0 degerini almaS1 ile olmaktadJr Bilshy

gisayar kendisine verilen rakam harf ve ozel i 9aretlershy

den olu9an blitlin veri ve komutlar1 hep bu $ekilde 0 yada 1

sembollerine (digit) donli9tlirdlikten sonra anlamaktad1r Bushy

na iki tabanl1 say1 sistemi denilmektedir Mesel a bu say1

sisteminde 10 tabanl1 say1 sistemindeki 154 saY1s1n1n karshy

91l1g1 0011010d1r Bilgisayarlara SaY1sal (digital) ad1

i9te bu ylizden verilmektedir Blitlin saY1sal ayg1tlar1n ~a-

11$maS1 bu gekilde olmaktad1r 2 Tabanl1 say1 sistemindeki

bu Oyadal degerinin herbiri bit 8 bitlik bir grup ise by t e

ad1n1 al1r 1ki yada dort byte ise bir kelime olu$turur

Kelimeler komutlar1 komutlar da programlar1 meydana geshy

tirir

Bilgisayarda ana bellegin hacmi yani depolayabile shy

cegi bilgi miktar1 bilgisayar sistemine gore degi$ir Anshy

21

cak bu en btiytik bilgisayar sistemlerinde bile slnlrll shy

dlr Bu ytizden bilgisayarln bellek kapasitesini artlrmak

itin disk manyetek erit vs gibi yan bellekler kulshy

lanlilr Yan belleklerin hacmi ana bellegi kat kat amakshy

tadlr ~ift yogunluklu bir diske milyarlarca bytellk

bilgi saklanabilmektedir Yan belleklere bilgi depolanmashy

Sl yine anabellek araclIlglyla olmaktadlr

3 Kontrol Birimi Bir ~ok elektronik devreden

oluan bu birim bilgisayarln btittin ~allmalarlnl denetler

Komutlarl yorumlar ve hangi Slra itinde ilenecegini beshy

lirler Verileri bellekten allp ilem i~in Aritmetik-Manshy

tlk birimine gonderir ve bu birim de ilenmi$ olarak geshy

len verileri (bilgileri) bellekte depo eder

4 Aritmetik-Mantlk Birimi Bu birim kontrol bishy

riminden gelen sinyallere gore bellek biriminden gelen

verilere dort aritmetik ilemi ve kar$llatarma ilemleshy

rini uygular Bu birim kontrol birimi ile birlikte Mershy

kezi l$lem Birimi (MiB CPU) olarak adiandlrlllr

5 ~lktl Birimi Yapllan ilemlerin sonucunu belshy

lek biriminden allr ve kullanlclya verir 1lenen verileshy

rin sonucunu almak i~in ekran ve bilgiyazarlar kullanl shy

llr Ayrlca ~izici (plotter) ve iaretleyiciler (di9 iti shy

~er)de ozel 9lktl tlirlerini almak i~in kullanllan ~ra~lar~lr

Bilgisayarda Bl1tiin bu bir imlerin i$lemes ini sagshy

layan programla~ programlama dilleriyle yazllan programshy

larln makina diline (iki tabanll sayl sistemine)

~eviren derleyici ya J~

22

sevirici denen programlar veri yonetim sistemi progshy

ramlarl ve diger yardlmcl programlar i9letim sistemini

(Disk Operating System DOS) olu9turur (3l)~

12 VER TABANI YUNETM SSTEMLER

Bilgisayar yazlllmlnda dart temel veri yanetim sisshy

temi geli~tirilmi9tir KUtUk Yanetimi (File Management)

SlradUzen (Hiyerar9ik) Ag (Network) ve li~kili (Relati shy

anal) veri tabanl Yanetim Sistemleri

1950 ve 19601 larda yazlllm metodlarlnln birle9tirilffles~le

~r46ya ~ik an kUtUk yanetim sistemleri veriye makinanln

detaylarlyla ugra$madan eri 9me imkanl vermesiyle veri i$shy

leme teknolojisinde temel bir adlm oldu Fakat1960larln

ba~larlnda uygulama alanlarlnln geni 9lemesiyle aynl veri

kUtUgU Uzerinde farkll uygulamalar yapllmasl ihtiyaclnl

dagurdu Uygulama programlarlnln saYlSlnln artl~l ise c id-

di problemler ortaya 9lkardl

1 Verinin yapllandlrlldlgl tarz ilk uygulama

programlarl i9in uygun olmakta fakat daha sonrakiler i9in

bu uygunluk giderek azalmaktadlr

2 Eger kUtUk ~oklu uygulama i9in yeniden yapllanshy

dlrlllrsa bUtUn programlar degi~tirilmektedir

31 Bilgisayarln yaplsl ve isectleyisecti konusunda ayrlntlll bilgi i~in bkz ilgisayar gagdasect Teknoloji Ansiklopedisi ) Cilt 181-154

23

gt

3 Eger klitlikterlo degiik uygulamalar icin kopyasl

allnlrsa bu kere de klitlik kopyalarl araslnda tutarllllgl

saglamak problemi ortaya Clkmaktadlr (32)

te veri tabanl yonetim sistemleri veri eriimde

klitlik yonetimi yaklalmlnln bu yetersizliklerini telafi

etmek lizere gelitirilmi ve tari h gibi verilerin cok yonshy

lli ileme tabi tutuldugu alanlarda klitlik yonetimi yakla9l shy

mlna gore daha cok tercih edilir olmu9tur (33)0

Veri tabanl yonetim sistemleri adlarlnl kullandlkshy

larl VERt MODELnden allrlar Veri Modeli veriler arashy

slndaki ilikinin tlirli ve niteligi goz online allnarak kushy

rulan mantlRi bir yapldlr Bu yapl gercek hayatl yansltshy

maYl amaclar (34)

SIRADUZEN veri mode linde veriler araslndaki ilikishy

ler bir agac yaplsl icinde gosterilir $oyle bir c o grafi

ornek bu modelle iyi biro analoj i oluturur Or tadogu

Tlirkiye Ankara Beytepe Slraduze n veri modeli gercek

hayatta var olan yada olQu bir cok ilikiye benzer bir

yapl getirse de 1- Bir veri birden cok ilikiye girdigin shy

bull 1 comshy32SB yaO-PrlL l L bull l p ABenstelnve d1ger erlData-base S ystems puter 119 (September 1978) S 46-47

33Mesela ABD de (Berkley 3-5 Nisan 1987) yapl-lan Saints and saintshyhood in islam konulu milletlerarasl konferansln davetiyesinde islam mistizmi ~allsectmalarl i~in veri tabanlarl Uzerine tartlsectma yapllacaglna

34dair bir ilan yer almlsecttlr Yadager~ek hayatta olmusect olanl secteklinde ifade ederek tarihe adapshyte edebiliriz Veri modelleri konusunda daha genisect bilgi i~in bkz HUlya Polat Veri Tabanlnln Zamanl Bakl$ Bilgisayar Teknolojisi Dergisi sayl 1 (Ocak-Mart 1986) S5-6

I

Sosyal Bilimler EnstitUsU MUdUrlUgU ne

$bu ~all$ma jUrimiz taraflncan Tarih Anabilim

Dallnda YDKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmi$tir

Ba$kan 0 0 0 0 0 0 0 0 0 bull bull 0 0 0 bull 0 0 bull bull

Dye 0 0 0 bull 0 0 0 0 bull 0 0 bull 0 bullbullbullbull bull 0 0 0 bull

Uye

ONAY

Yukarldaki imzalarln adlge~en ogre tim uyelerine ait 01 shy

dugunu onaylarlm

00 0 1988

Enstitii Miidiirii

bull

lctND1Kt 11R

Sayfa

GiRi bull bull bull 1

I BOLDH 15

BiL GiSAYAR VE VERi TABANI YUNET1pound1 S i STEHLERi 1 5

1 1 BILG1SAYAR 1 5

1 1 1 Tarinlt C s i 15

1 1 2 Yap l sl ve ~al1$masl bull 19

1 2 VERi iABANI YONET1f1 S l STEImiddotlliERi 22

1 2 1 Veri Tabanl Tasar l ml ve Kurulmasl 25

1 2 1 1 Sistem ~o zllmleme 25

1 2 1 2 Mantlki Ver i Tabanl Tasa shy

rlml 27

1 2 1 3 Ve ri Tabanlnln Fiziki

01arak Kuru l masl bullbull 29

II BOLDM 33

UY GULAMA VAKIFLAR VERi TABANI bull bullbullbull bull 33

2 1 ltALI $MAlJIN TARiH METODUNDAK YERi 33

2 1 1 $ e kl i Argliman 34

2 1 2 $ekl i Yorum 38

2 1 3 $ek li Biltimleme bull bull bull 42

2 2 iLi$KiLI VAKIFLAR vpoundRi TABANININ KURUL~ill-

SI-- 4 7

2 3 VAKIFLAR VERi TAaANINDAl] SORGULAIvlA ORNEK shy

LER1 60

Sayfa

III BOLUn 75

SOSYO-~KONOM1K TAR1H M1ZiN D~hR KAYNAKLARI VE rliL -

G~SAYAR 75

3 1 Tapu Tallrir lJefterleri 76

3 2 $e r iye Sic i lle r i 79

tKLpoundR bull bull bull bull 94--11t

EK-l Bir Form drne~i bullbull bullbull q4

EK - 2 Ylikle Programl 9~

SONUC 85

131BL1YOGRAFYA 88

BR - 3 Ekrall Gbrlinliml eri 10~

poundK - 4 Kod laDlolarl 11 3

EK - 5 Kodlar bullbullbull l i4

(IKJILAR LisTES1

Sayfa

1- Yl11ara Gore Vaklf SaYlslnl Gosteren Grafik 64

2- Yl11ara Gore Vaklf SaYlslnl Gosteren ~ubuk1ar 65

3- Sosya1 Hizmet1er Oranlnl Gosteren Pasta Di1imshy

1eri 66

5- Tarlm 1~letme1eri Oranlnl Gosteren Pasta Di1imshy

7- Vaklf Unvan1arl Tesci1 Tarihi ve Kuran Ayetshy

8- Vaklf Unvan1arl Iesci1 Tarilli ve Hadis1er Rashy

4- Akar Oran1arlnl Gosteren Pasta Di1im1eri 67

1eri 68

6- Gorev1i Tipo1ojisi Raporu 69

1eri Raporu 70

po r u 71

9- Yerad1arl inde ksi Raporu 72-73

ONSOZ

1970li Ylllardan sonra da ~arCl~lrnlZa iki yeni

kavrarn girrni$ bulunuyor Enforrnatik(nili$irn) ve bilgi topshy

lurnuEnforrnatikbilgiyi ku llanrnaya elveri$li bi~irnlerde dlishy

zenlerne tarzlarl ve rnetodlarlnl inceleyen bilirn dallnl

bilgi toplurnu ise Batlda sanayi toplurnundan sonra ulashy

$llan ve bilginin sosyal ili$kilerde blitlin di~er klyrnetleshy

rin online ge~rnekle oldu~u yeni bir toplurn yaplslnl anlatlshy

yor Bilgiyi ~ok geni$ kesirnlerin kullanrnaslna elveri$li

bi~irnlerde hlZll liretrnek ve yayrnak artlk ~ok onernli Bu

da bliylik ol~lide bilgisayarlarla rnlirnklin oluyor Bilgisayar

glinlirnlizde hernen hernen blitlin bilgi liretirn alanlarlnda kullashy

nlllyor

Bilindi~i gini tarih de insanln poundaliyet gosterdi~i

en eski bilgi liretirn alanlarlndan biridir Bilgisayarlar

$irndi bu alanda da bu i$i yapan tarihGinin de en bliylik

yardlrnclsl dururnuna ge~rni$ ve ar$ivler dolusu vesikalardashy

ki verilerin i$lenrnesine irnkan hazlrlarnl$ bulunuyor Bu

imkanln boyenutlarl ozellikle ABDli ve Avrupall tanih~ishy

lerin ~all$rnalarlyla ba$ dondlirlicli bir hlzla geni$liyor

1$te nu tez bilgisayarln sundu~u bu irnkanlardan zengin

ar$iv kaynaklarlrnlzln i$lenrnesinde de istipoundade etrneye yoshy

nelik olarak oteden beri var olan gayretlerin sornutla$shy

tlrllrnaslna do~ru atllrnl$ bir adlrndlr Bu adlrnln adl Vashy

Klpoundlar Veri Tabanldlr

ii

Vak~flar Veri Tabanl dolaYlslyla bu tez adeta birshy

birleriyle dogrudan hi~bir baglantlsl ilgisi olmayan pek

Tezin danl~manllglnl ProfDr Rlfat Onsoyun yapshy

maSl buyuk bir lutuftur

Do~Dr Bahaeddin YediYlldlzln yaptlgl yerinde

ikaz ve yonlendirmeler de tezin bu son ~eklini almaslnda

~ok etkili oldu Esasen Vaklflar Veri Tabanl onun vaklf

konusunda hem ara~tlrma hem de metod duzeyinde yaptlgl

~all~malarln temelinde yukseldi

Vaklflar Veri Tabanlnln teknik olarak ger~ekle~-

tirilmesinde Bilgisayar Bilimlerl Muhendisligi ~ra~tlrma

Gorevlisi Naci Ishakbeyoglunun ~all$malarl

yi allr

Tez i~in yaptlglmlz harcamalarln bir bOlumunu Turk

Amerikan 11m Ara$tlrmalar Dernegi verdigi ara$tlrma bur-

Bolum hocalarlm ve ara$tlrma gorevlisi arkada$lashy

rlm ~all$malarlmlz boyunca ilgi ve yardlmlarlnl hi~ eksik

etmediler

Universitemizin Bilgi l$lem Merkezinde ~all$lrken

sistem Operatorleri Kenan Bozkurt Talha Ozturk ve Mehshy

met Atasayar i$in acemisi olan bana her zaman yardlm ettishy

ler

iii

bull

Fatma Ustek ve Mehmet Oz Tlirkiyede bulamadlg~lmashy

kaleleri yurt dl~lndan sagladllar

Burada tezin ger~ekle$mesinde maddi manevi katkl shy

da bulan herkese te~ekklirli bir bor~ saYlyorum

Son olarak blitlin eksiklik ve muhtemel hata ve yanshy

ll$larln tek sorumlusu oldugumu belirtirim

Ramazan AeUN

o

G1Rl

Sanayi inkllabl nasll ki insanln kol gUcune buyuk

katkl yaparak onu olaganustu boyutlara ula9tlrrnl9sa gunushy

rnuzde de bilgisayarlar zihin gucune benzeri bir katkl yashy

parak onu bazl dururnlarda beki de rnilyarlarca kere daha

bUyutrnu9 bulunuyor(l) lnsanln faaliyet gosterdigi hernen

hernen her alana gitgide buyuk bir hlzla giren ve yayglnlashy

9an bilgisayar bu alanlarda bilgi uretirni yaYllrnasl deshy

polanmasl ve depolanml9 bilgilere eri9rnede getirdigi hlZ

dogruluk ve g uvenirlilik bilgisayarlarln kullanllrnadlgl

yirrni otuz Yll oncesiyle klyas bile kabul etrniyor

Bilgisayarlarln k ullanlrn alanlarlnln hlzla geli9rneshy

si 9uphesiz donanlrn (hardware) ve yazlllrn (software)sisshy

ternlerindeki geli 9rnelere paraleldir Donanlrndaki geli 9rneshy

ler bir yandan bilgisayarln boyutlarlnl tu~liltup kullashy

nllrnaslnl basitle9tirirken veri i9lerne ve depolarna kapashy

sitesini arttlrrnl9 diger yandan da rnaliyetini ucuzlatashy

rak her kururn ve ki9inin sahip olabilecegi seviyeye indirshy

rni 9 tir Yazlllrn alanlndaki geli9rneler ise ~ok ~e9itli koshy

nudaki degi~ik tlirden verilerin gene ~ok ~e~itli amaca

yonelik olarak ve etkili bi~irnde i 9 lenmesine irnkan haZlrshy

larnl9tlr

lAydln KBksa1 18 Nisan 1987 tarih1i te1evizyon konusectmaslndan

2

-gt

Geli~mi~ yazlllm sistemleriyle donatllml~ bilgisayarshy

lar ~imdi klsaca ge ~misect hakklnda bilgi uretimi diye ifashy

de edebilecegimiz tarih~ilik alanlnda da bu i~i yapan tashyI

rih9inin ar~ivler dolusu belge Yl g lnlarlnln ustesinden gelshy

mesine buyuk o19ude yardlmcl oluyor

Peki nedir bu sihirli alet naSll dogdu geli~ti

Yaplsl nedir Nasll 9all~lr 1sectte daha 9all~mamlza ba~la-

madan once merak edip durdugumuz ve cev ap olarak her flrshy

satta daha 90gunu ogrenmekten buyuk bir haz duydugumuz ilk

sorular bunlardl Bu sorulara 90k uzun olmayan ama bilgi

verici cevaplarln buraya da allnmaslnln hem tez boyunca

slk slk gegecek olan pound rogram ~tlik bellek vs gibi bilshy

gisayarla ilgili belli ba~ll kavrarnlara a9lkllk getirecegi

hem de buaracln daha yaklndan tanlnmaSlnl sagllyacagl dushy

sectuncesiyle hareket ettik

Fakat aSll merak ettigimiz v e ara~tlrdlk9a okuduk shy

9a kimi zaman hayrete ~a~klnllga du~mekten kendimizi alashy

madlgIIDlz konu bilgisayar tarih ve tarih9i ili~kisiydi

Kantitatif tarih (quantitative history) tarihte mikshy

tar gosterme (tarihte nicelle~tirme Quantification in

history) tarihi verinin k a ntitatif analizi ya da klsaca

ifade edildigi sectekli ile (i1iktar gosterrn~~ (nicelle~tinne

Quanti -He Q4 i a -1 1 g ibi ter imler genellikle diger sosyal

bilimlerce-ekonomi sosyolo ji demografi siyaset- oteden

beri kullanllagelen istatistiki teknik v e metodlarln tarishy

hi konu ya da problemlerin ara~tlrllmaslnda da kullanllmashy

3

~

slyla ortaya ~lkan ~ok geni~ bir ara~tlrmalar serisini ve

bunlarla ilgili kavram ve sUre~leri ifade ediyor(2)

Kantititif tarih ~all~malarlnln ba~langlcl bu yUZYlshy

lln ba$langlclDa kadar gotirrUlmesirce ~agmen(3) saYlca ~ogallp

ele allnan konularln ~e~itlenmesi Fransada ortaya ~lkan

Annales ekolUyle olmu~tur Bu ekole mensup tarih~iler geshy

leneksel siyasi ve diplomatik tarihin se~kinci (elitist)

karakterinin verdigi tatminsizlikle se~kinler kadar Sl shy

radan insanlarca da payla~llan ge~mi~in bUtUn sosyal ~evre

ve tecrUbesini ara~tlran ~all~malara yonelmi~lerdir Topshy

luma boylesine bir bUtUn olarak bakl~ ka~lnllmaz olarak

onun yaplslnl en iyi ortaya koyacak tipik saYlSlZ tecrUbe

belgelerinin istatistiki incelemesini de beraberinde geshy

tirmi~tir Alelade insanlarln tatihi kantitatif olmak zoshy

rundaydl ~UnkU onlar ~ok ama ~ok saYldaydl (4)

2istatistik teknik ve metod1ar~n tarihi Lerinin i~lenrnesinde kullashyn~lmasly1a i1gi1i olarak bi1im fe1sefesine de yer veren prat~k uyshygu1ama1ara daya1l ~ok genisect teorik tartlsectma1ar yap~lmlsecttlr ~u der1eshyme kitap1ar bu konuda yeteri kadar fikir vericidir Robert pSwierenga ed Quantification in American History New York 1971 Roderic F1oud

ed Essays in Quanti tative Econo~ic History Oxford 1971j Don Kra1 Rowney Jame s Graham OJr ed Quantltatlve History Homeood 1969 William 00 Aydelo tte-Allan G Bdgue ve diger1eri ed The Dimensions of ~uantitative Research in History Princeton 1972

3Amerika1l tarih~i1er kantitatif ~a1lsectma1arda oncu olarak Frederic Jacson Turner ve onun talebelerini g6sterirler bkz Swierenga ~$_~ S XII William 0 Aydelotte Quantifiaction in History Iova 1971 5 1 Sovyet tarih~i1er oze11ik1e Rusya ziraf tarihi uzerine yapl1an kantitatif ~a1lsectma1arln basectlang~clnl Amerika1l1ardan daha esshykiye l870li Yl1lara kadar goturmektedir1er bkz Ivan Kova1~enko Large Data Files and The Study of Agrarian History of RussiaSoviet Quantitative History ed Don Karl Rmmey London 1984 s47-48

4David Herlihly Computation in History Styles and Method s Computer 8(August 1978) slO Anna1es eko1u hakklnda klsa bi1gi i~in bkz Bahaeddin YediYlldlz Fernand Braudel ve Annales Ekolu Ataturk Kultur Dil ve Tarih Yuksek Kurumu Bulteni 2 (Ankara 1986) s13-161 ~ynl yazar ltagdasect Tarih~ilik Ondukuz Hayls Universitesi Edebiyat

Fakultesi Dergisi 1 (Samsun 1986) s41-44

4

1960 ortalarlndan itibaren bilgisayarlarln ticaret

ve bilim dlinyaslna iyice yerle9mesiyle kantitatif ~all9-

malara ilgi duyan tarih~iler bu yeni ara~ta kendilerine

gli~lli bir destek bulmu91ar bununla ilgili duygularlnl belshy

ki biraz da abartarak ifade etmi 91erdir Mesela Le Roy

Ladurie 1968de yarlnln tarih~isi yasectamak i~in bir bilgishy

sayarl programlamaYl bilmek zorunda olacak (5) George

Lefebre ise daha da ileri giderek tarih yazmak i~in bilshy

gisayarl bilmek gerekir demisecttir(6)

Ancak ilk kantitatif ~all9malarln gerek 0 zamana

kadar desecteri anla9l1madlsectl gerekse ~ okbGy~ k rakam

kolleksiyonlarlnl ihtiva ettisecti i~in kimsenin kullanmaya

cesaret edemedisecti se~im kaYltlarl nufus saylm listeleri

arazi tahrirleri gibi buylik beIge kiHliyatlnl kullanlp isectshy

lemesine ragmen a9lrl ol~lide rakamlarln analizine dayanlshy

yor olmasl ustelik de bazl kantitatif tarih~ilerin bu

~ekilde ~allsecttlklarl fenomeni ol~tuklerini (7) ve bunun da

ilmi slfatlnl hak edebilecek tek metod oldusectunu iddia

5LeRoy Ladurie The Territory of Historian ~ev Ben ve Sion Reynolds Chicago 1979 s6 Bu kitapta yer alan The Historian and The Computer adll rnakale Turk~eye de ~evrilerek yaYlnlanmlsecttlr bkz Ali Boratav ed Tarih ve Tarihyi Annale s Okulu izinde Ankara 1985 s132-135

6Richard C Cobb Georges Lefebre Past and Present 18(1960) sfil

7Miktar gosterme (Quantification) terimi ol~me (measurement) ile esectshyanlamh olarak kullanlllyordu Allan GBogue Ouantification in the 1980 s Numerical and Formal Analysis in united States History Journal of Interdisciplinary Hi s tory XII-I(Summer 1981) s 137

5

etmeleri (8) disiplini ikiye bolmu~ (9) bu ~all~malara

tepkiler ortaya ~lkml~tlr Mesela me~hur bir Amerikall tashy

rih~i butun onemli sorular kantitatif cevaplara hassas 01shy

madlklarl i~in onemlidirler (10) demi~tir Sonradan Le Roy

Ladruenin kendisi de bilgisayarla donatllml~ bile olsa

tarih~inin i~inin bir sanat olarak kalmaya devam edecegini

soylemi~tir (11)

Yine de verileri kartlara delmek zorunda olmak ya-

Zlllm paketlerinin yetersizlikleri gibi butun olumsuzlukshy

lara ragmen kantitfltif ~all~malar artarak devam etmi~hat-

ta tarih~ilere bilgisayarla ara~tlrma yonetimini ve kanti shy

tatif teknikleri ogreten kitap ve makaleler yazllml~(12)

bu tur ~all~malara aglrllkla yer veren dergiler ~lkarllma-

ya ba~lanml~(13) Amerika ve Avrupa un iversitelerinin tashy

rih bolumlerinde lisans velisans ustu duzeyde yenantitatif

8 Ladurie age sll Lee Benson Quantification Scientific History and Scholarly Innovation Quantification in American History 8 25-29

9 Sthepan 1hrenstonn The Historian and the Computer ll Quantification in American History s 70 (Bu makale taraf~m~zdan Turklteye ltevr i l shymisectve H ti ~_debiyat Fakultesi Dergisinde bas~lmak uzere kabul edil shyuUsectti) shy

lOArthur Schlesinger J r liThe Humanist Looks at Emprical Social Research Quantification in American History s35

IlL d bull l l 1a ur~e II Recent H~stor~ca D~scover~es ~ev Dav~d Her ~h y Daedalus XVI(19 77) s145

121980 y~l~na kadar yap~lan yay~nlar iltin sectu bibliyografyaya bkz Nancy EFitch Statistical and Mathematical Methods for Historians An Annototated Bibliogaphy of Selected Books and Articles ll

Historical Methods 134(1980) s222-23l Bu bibliyografyada gosterilen kitapshylar aras~ndan sectunlar ODTU kutuphanesinde de bulundugu iltin kolayca ulasect~labilir durumdad~r Charles MDollar-Richard JJensen Risto rians Guide to Statistics Quantitative Analysis and Histor~ Researh rhicago 19 70 Roderic floud An Int r oduction to Quantitashy~ive Methods tor Historians Princeto~ 1973 Edward Shorter The Historian and The Computer A Practical Guide New York 1971---shy

13J 1 f I d 1 ourna 0 nter ~sc~p ~nary H~story Soc~al Sc~ence H~story

6

teknikleri ogreten derslerin saYlSl ve s a atleri gicerek

artml~tlr (14) Bir klslm ~all~malarda kullanllan istatisshy

tiki teknikler 0 kadar ileriye gitmi~tir ki blrakallm

kullanllan teknigi belli bir matematik temeli olmadan ~a-

ll~malarln kendisi bile anla~llamaz olmu~tur

Bugun bilgisayar teknolojisinin hem donanlm hem de

yazlllm alanlarlnda hlzll geli~mesi bu ileri istatistikf

tekniklerin haz rr olarak kolayllkla uygulanmaslna imksectn

veriyor Bilgisayar teknolojisinin geli~mesinin burada i~a-

ret etmek istedigimiz bize gore aSll onemli sonucu ise

bilgisayardan yardlmcl bir ara~ olarak istifade etmek isshy

teyen tarih~ilerin ara~tlrmalarlnl yalnlzca kantitatif koshy

nularla slnlrlandlrmalarl mecburiyetini ortadan kaldlrml~

olmasldlr Kelime_i~lem (word processing) bilgisayar bilimshy

lerinin temel bran~larlndan biri haline gelmi~tir DolaYlshy

slyla eski kantitatif-kalitatif aYlrlm yok olmu~ bolunmu9

disiplin tekrar bilgisayar etraflnda birle~mi~ tir Amerishy

ka l J tar ih~i Richard Jensen 198 7 d e bir ka~ Yll once bu

kadar 90k saYlda ilgisiz anti-kantitatif~inin kendi bilshy

gisayarlarlna sahip olacaklarlnl ruyamda bile goreme2dim

diyor(15) Bilgisayar kullanmaktan ote kendi bilgisayarlshy

na sahip tarih~i saYlslndaki artl~ donanlm ve yazlllm

Hist or ical Methods ve Journal of Social History bu de rgil erden basectshyllcalarldlr

14Bkz Bogue agm s 155

15 d 1Rlchar Jensen The Hand Wrltlng on the Screen Hlstorl ca Methods 20 1 (Winter 1987) s 36

7

alanlarlndaki yeni lirlinleri tanltlp avantaj ve dezavantaj

kullanlll~ bi~imleri ve fiatlarl hakklnda bilgi vermek sushy

retiyle bunlarl satln almak isteyen tarih~ilere yardlmcl

olmaYl bir ihtiya~ haline getirmi~ olmall ki ozellikle

mikro bilgisayarlarln yayglnla~tlgl 1981den sonra dergishy

lerde bu tlirden yazllar ~lkmaya ba~laml~tlr (16)

Tarih~iler artlk en geli~mi~ yazlllmlarl ve donanlm

ekipmanlarlnl kullanarak bibliyografya ve notlarlnl not

fi~i yerine bilgisayarda sakllyor bu notlara kolayca ulashy

$arak yeni ekleme ve degi$iklikleri sliratle yapabiliyor

bunlarl degi~ik ~ekillerde organize edebilme imk~nl sayeshy

sinde de kompozisyon ve yazma gli~lliklerini bir zevk halishy

ne donli~tlirmli~ bulunuyorlar Gerektiginde odaslndaki ya da

ev indeki kendi kli~Uk bilgisayarlnl bir terminal gibi kulshy

lanarak kamplisteki ana bilgisayarla konu~uyor daha ka rshy

ma~lk i~leri ona yaptlrlyor ve oradan ihtiya~ duydugu bilshy

gile r i ~ekebiliyorlar Dahasl bazl tarih~i ler genellikle

mUhendislik bilimleri ve i~ dlinya slnln ihtiya~ larlna gore

gel i ~tirilmi~ olan hazlr yazlllrnlarl ku llanmakla yetinmeshy

yip tarihi verinin yaplslna ve tarih~inin entellektliel

16Bu yazllarl yazanlar da bilgisayar kullanmakta tecrlibe ve uzmanllk kazanml~ tarih~ilerdir Ornek olarak bkz Jensen agm s 35-45 (lynl yazar liThe Micro Computer Revolution for Historians Journal of Interdisciplinary History XIVl (Summer 1983) s91-111 Don Karl Rowney The Historian and The Microcomputer A Student of the Past Heets the Hfchine of the Future~ 7 (July 1982) s166shy176 Michael M Finefrock Computers and the Historian Prt III Overcoming Computerhobia in Offlce and Closroom AHA Perspectives 219(1983) s 8-13

8

Cgt

gall9ma all9kanllklarlna uygun yeni yazlllmlar geli9tirmek

i~in ~all9lyor ve bunda da ba9arlll olabiliyorlar (17)

Yapay zek~ konusundaki ilerlemelerin tarih~ilere a~-

tlgl yeni ufuklar ise ger~ekten heycan vericidir Bilgishy

sayarl artlk ilk kantitatif tarih~ilerin kullandlgl gek-

Ii ile sadece rakamlarln analizinde kullanmak ona bir

elektronik abacusun pasif rolunu vermek ba9ka bir ifashy

de ile onun potansiyelinden butunuyle istifade edememek

olarak kabul ediliyor(18) $imdi super bilgisayarlar sashy

yesinde tarih~iler metalanguage adl verilen gok geli 9shy

tirilmi9 bir kodlama yontemiyle edeb metinlerdeki fikir

ve temalarl analiz edebiliyorlar bunlar biyografik bilgishy

ler uzerinde yaplldlglnda ilgili ki9inin dU9unce suregleshy

rini ortaya koyabiliyorlar(19 Bilgisayarla onceden dushy

9unulemeyecek dU9unulse bile gergekle$tirilmesi imkanslz

ilgin~ gall9malar da yapllabiliyor Mesela Utah Dniversishy

tesi nde bilgisayarda depolanan ailelerin akraballk ili$shy

kilerini gosteren (genealojik) veri tizerinde ortalama omur

evlilik suresi evliliklerde gocuk saYlsl ve bunlarln neshy

sillere gore klyaslanmasl vs gibi istatistiki hesaplamalar

17BilgisaY2 ~ dergisinde (say~ 74 Haziran 1987 5 34) ~lkan nereden al lndl~~ belirtilmeyen bir haberde illinois Universitesi tarih proshyfesorlerinden Vernon Burton I un bir y~l ugra~arak sadece daha fazla bilgi tararnaya degil eski evraklardaki yaz~ll metinl erin incelenmesine de olanak veren bir programln ilk bollimunu yazd~g~ bildiriliyor Habeshyrin devam~nda Burtonun bu program bittiginde geleneksel tar i h anlashyy~iFna sahip tarih~il e rin(d8 ge~mi~in tozlu raflarlIida kalan Slrshylar~ aydlnl~ga ~~kartmak i~in bilgisayar yar~~~na kat~lacaklar~n~ tahrnin ettigini soyledigi yaz~l~yor

18 dd f 1 11middotInteGeorges Lee-Ru y Le louche ve d~gerler~ Art~ ~ca ~gence

History and Knowledge RepresentationComputers and Humanities16 ( 198 2) s25

19Lee-Le1ouche a gm s26

9

yanlnda kanserin lrS~ olarak ge~ip ge~mediginin de

ara~tlrllmakta oldugunu ogreniyoruz(20)

Yazlllmdaki ilerlemeler veri i~leme alanlnda boyleshy

sine yeni ufuklar a~arken donanlmdaki ilerlemeler de bilgishy

sayarln veri depolama kapasitesinl inanllmaz ol~lide arttlrshy

ml~ bulunuyor Buglin bliylik bir bilgisayara onbinlerce ha~

ta ylizbinlerce belgedeki veriler depolanabiliyor Bu durum

ilk kantitatif tarih~ilerin biraz da lirkek bir ~ekilde

ba~lattlklarl temel kantitatif verilerin toplanarak makishy

naca okunabilir versiyonlarlnln hazlrlanmaslnl hedefleyen

~all~malarlna (21) yeni ve ileri boyutlar ilave etmi 9tir

Buglin bu ~all$malar bliylik ara$tlrma kurulu$larl blinyesinshy

de yalnlzca kantitatif veriyle Slnlrll olmayan geni$ proshy

jeler ~er~evesinde slirdlirlilmektedir Mesela Fransada bushy

lunan Institut de Recherche et dHistorie des Tex tes(IRHT)

adl1 bir ara$tlrma kurumunun slirdlirdligli li~ onemli projeden

biri MEDIUM adl verilen veri tabanldlr Bu veri tabanlna

Orta~aga ait Arap~a da dahil sekiz dilden el yazmalarlnln

~ evrilerek kaydedilme ~all$malarlnln bliylik ol~lide tamamshy

lanml$ oldugunu ve kullanlcllarln bu veri tabanlndan isteshy

digi~bilgileri ~ekerek ~ok boyutlu analize tabi tutabilmekshy

20James C Staples Use of the Computer By the Family Historian An Application to Genelogical Data New England History and Gen Register 13(July 1979) s202

21 k d h 1 S A h B ~ r Bogue The Hlstorlan an t e SOCla Clence Data rc lves In the United States American Behavioral Scientist XIX 1976) 8419shy447 Koval~enko agm s47-73

10

bull te ustelik bunu milletleraras1 telekomunikasyon aglar1na

(TRANSPAC EURONET THYMNET BITNET) bagl1 olan diinyan1n

herhangi bir yerinden bir mikrobilgisayar arac1l1glada

ger~ekle9tirebilmekte olduklar1n1 ogren i yoruz(22) Bu tiirshy

den projeler art1k her ara9t1rmac1n1n ayn1 veriyi ayr1

ayr1 ~evirme bunlar1 kaydetmek i~in bilgisayar1 program-

lama ve sonra bu verilerin giri9ini yapma vs gibi her bi -

rine ayr1 zaman kaybettiren ve zihni kapital israf1na

yol a~an durumlail onluyor Her ara9t1rmac1 ige bilgisayashy

r1n bellegindeki kolayca ula9abildigi haz1r verilerden ba~-

llyor saatler surecek i~lemleri saniyeler dakikalar i~in-

de yaparak geriye kalan zaman1 du~unmeye yoruma ve yeni

baglant1lar ili~kiler bulmaya harc1yor (23) Gunumuzde

bilgi uretimi tarih de dahil her alanda i9te bu yu zden h1Z shy

11 bilgi topluma kavram1n1n dOgu9U i~te bu yuzden

Ancak Amerika ve Avrupada meydana gelen bu geli 9me shy

lerin ulkemizde yeteri kadar yank1 buldugunu ve bu geli 9shy

meleri takip i~in somut ad1mlar at1ld1g1n1 maalesef soyleshy

yemiyoruz Yapay zeka konusunun ulkemizde Bilgisayar Bishy

limleri Muhendisligi alan1nda bile yaln1zca teorik bir sisshy

tern olarak tan1nd1g1n1 ve yapay zeka tekniklerinin pratik

bir uygulamas1n1n bulunmad1glnl biliyoruz Yine de 1970li

22Bu enstitli ve yaptlgl ~allsectma1arkonusunda bkz Lucie Fossier Ma r ieshyJosephe Beaud Introducing the Instut de Recherche et dHistorie des Textes (CNRS) Mediav el Book and Computer Computer and Humanities 20(1986) s 267-268 Medlum projesi hakklnda daha ayrlnshyh b dgil~in bkz Agnes Guillaumont-Jean Lu c Minel MEDIUM Realities and Projects Computer and Humanities 20(1986 ) s269-271

23Bogue Quantl flcatlon s 154

11

Ylllardan bu yana ulkemizde iyice yerle$ip geli$mi$ bulushy

nan bilgi-i$lem teknolojisinin sundugu veri yonetim sistemshy

lerinin (Kutuk yonetimi Veri tabanlarl) imkanlarindan Tashy

pu Tahrirleri Vakfiyeler geriye Sicilleri gibi temel

kantitatif kaynaklardaki verilerin depolanlp i$lenmesinde

kullanllmaslnda bile ge~ kalml$ bulunuyoruz Oysa bu kayshy

naklar uzerinde ~ok klymetli ~all$malar yapml$ blan tarihshy

bull ~ilerimizden Balil Inalclk ve Bahaeddin YediYlldlz zaman

ve mek~n baklmlndan ~ok geni$ seriler olu$turan ve bu yuzshy

den yeteri kadar i$lenemeyen bu kaynaklarl hakklnl vererek

i$leyebilmenin~aresi olarak ara$tlrmalarda bilgisayar kulshy

lanllmasl gerektigini daha 1985 den beri soyluyorlardl(24)

Ancak bu tarih~ilerimizin soyledikleri de yeterli ilgiyle

kar$llanlp ferdi ve kurumlar planlnda geregi i~in derhal

harekete ge~ilemedi(25) Biz bu hareketsizligin bilgisashy

yar l n tarih ara$tlrmalarlnda ya da tarihi verilerin bilgishy

24Bkz Bahaeddin YediYlld l z Vaklf Arasecttlrma Enstitusu Kurulmalldlr Vaklf secturas l 3-5 Arahk 1985 Konusectmalar Tebl igler J Tartqmalar ve Komisyon RaporlarlAnkara 1985 s 104-110 Aynl yazar Ordu KazaSl Sosya1 Tarihi Ankara 1985 s 147 Halil 1na1clk Osmanll Aqivlerinin Turk ve Dunya tarihi 1cin Cinemi (A Konusectma Metni) Osmanll Arsect~vleri ve Arasecttlrmalarl Sempozyumu 1stanbul 1985 s36

25Ger ci daha yaklnlarda Elazlg Dniversitesi Ogretim GCirevlisi Mehmet Ali Dnalln Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal verilerin bilgisashy

yarla degerlendirilmesi konusunda deneme mahiyetinde BASIC diliyle yazllmlsect programlarl yaYlnlandlysa da bu deneme bilgisayarln ku~uk bir hesap makinaslndan biraz daha ileri kullanlllsectlndan basectka bir sectey degildir ~unku BASIC diliyle yaratllan kutukler coklu uygushylamalar icin tamamen e lverisectsizdir Ayrlca bu programlar Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal olmayan verileri isectshylemekten uzaktlr Yine de ilk denemelerden birisi olmaSl aClslndan ovguye laYlk buluyoruz Bkz Mehmet Ali Unal Tapu Tabr ir Deftershylerinin Bilgisayarla Degerlendirilmesi Konusunda Bazl Program Deneshymeleri Ondokuz MaYlz Dniversitesi Egitim Fakultesi Dergisi 2 (Samshysun 1987) s 145-163

12

bull sayarda depolanarak i~lenrnesinde nasll kullanllacaijl ve ~

bunun i~in ne yapllrnasl gerektiiji en ba~ta ise boyle bir

~all~rna yaplldlijlnda bunun ger~ek kazanclnln ne olacaijl koshy

nusundaki bilgi bo~luijundan kaynaklandlijlnl sanlyoruz

l~te bu tezirnizde varsaydlijlrnlz bu bo~luiju birazclk

olsun kapatarak onlirnlizdeki bir ka~ Yll i~inde ba~larnasl

ka~lnllrnaz olan arna 0 zaman da belki artl k ~ok ge~ kalrnl~

olacaijlrnlz bir hareketi one allp hlzlandlrrnaYl hedefliyoshy

ruz

Eu da ~liphesiz bir uygulama yaparak boyle bir ~a-

ll~rna ile ilgili blitlin slire~leri ve elde edilen kazan~ la-

rl gozler online serrnekle en iyi bi~irnde ger~ekle ~tirilebi-

lirdi l~te bu ~all~rnamlzda boyle bir uygularna yaprnaYl deshy

nedik Uygu larnarnlz i~in veri kaynaijl olara k Vak fiyele r i

daha doijrusu vakfiyelerdeki verilerin s i stematik olarak

aktarllchrgl ormlarl kullandlk Bu formla r Vakl flar Genel

MUd Urlliijli Ara~tlrma Birimiblinyesinde vaklf konus unda on -

de gelen uzman bilim adamlarlmlzdan Bahaeddin Yed iYlldlZ

onderliijinde ba~latllan ve i lerde bunlarl bilgisayara kay~

dederek ~e~itli maksatlar i~in kullanmaYl hedefleyen b ir

proje ~er gevesinde hazlrlanml~tl(26) Biz bu form l a rln

kullanma iznini gene YediYlldlZ araclllijl ile aldlk Formshy

lardaki verileri bilgisayara kaydedip i~lemek Uzere ise

diijer alanlarda oldugu gibi bilgisayar destekli tar i h ara~-

26Bu projeden ilerde yeri geldik~e bahsedilecek tir

1 3

tlrrnal arl nda da gidgide yayglnla9an geli9rni9 bir yazlllrn

tlirli olan ili9kili veri tabanl yonetirn sisternlerini se~shy

tik Boylece ~al19rnamlzln ternelini olu9turan Vakl flar Veshy

r i Tab a nl ortaya ~lktl Vaklflar Veri Taban1 1 nl kurrnak

i ~ in ge~tigirniz i9lern basarnaklarlbu veri tabanln~ k ayde t shy

t i girniz 33 vakfiyedeki veriler lizerinden yaptlgl rnlz sorgushy

lama ornekleri tezirnizin II bollirnli uygularna Yl olu9 tushy

ruyor Bu bollirnlin tamamlaYlC1Sl olarak Vaklflar Veri Tashy

banl1nln kurulu9una ge~rneden once bu ~al19rnanln t a r ih rneshy

todundaki yerini belirlernek lizere bilgisayar yardlrnlyla

yapllan tarih a r a9tlrrnalarlnda takip edilen tarz ve strashy

te j ilere aglrl lk vererek tarih tarih~i ve bilgisay a r

i l i9kisine yeniden ama daha yaklndan baklyor ve bu a rada

kullandlglrnlz forrnlarln ha~lrlan1 9 1nl y a plslnl v e bu y a shy

p lnln arna ~ i ~in uygun olup olrnadlglnl t art1 91yoru z

I BollirndE ise bilgisayarln tarih~es i yap lsl ve 9 a shy

ll~rnasl hakk lnda klsa b i l g iden s onra ayr l b a 911k olarak

ku l lan d lglrnlz yazlllrn tlirli ola n ilisectki li v er i t aban l y oneshy

tim s i s ternlerini tanltlyoru z Bunda d a ba911 c a u~ hedef ishy

miz vardl 1- Ni~in bu yazlllrnl tercih ettigirnizi ort aya

koymak 2- II Bo l lirnlin daha iyi anla911rnaslnl saglarnak v e

3- t leride bu yazl11rnl tercih ederek 9al19rna yapacak olanshy

l ar i ~in ternel bi1 g ileri verrnek

~al19rnarnlZln III ve son bollirnlinde Vaklflar Veri

Tab anl y1a kazandlglrnlz tecrlibeleri so s ya1 ve ekonornik

14

tarihirnizin vakfiye1er d1 91nda ka1an diger iki onern1i kayshy

nagl Tapu Tahrir Defter1eri VP ~eriye Sici11eri i~in degershy

1endiriyor bunlarl bi1gisayar yardlrnly1a i91eyebi1rnek x~in

ne1er yapl1abi1ecegi konusunda fikir1er i1eri slirliyoruz

Ve nihayet i1eride yapl1acak ~al19rna1ar1a daha geshy

1i9tiri1rnesini saglarnak lizere hazlr1adlglrnlz blitlin program

ve kod1arl ek olarak veriyoruz

15

Q

I BOLUM

BLG1SAYAR VE VER1 TABANI YONpound rrM S1STEMLER1

1 1 BLGSAYAR

111 Tarih~esi

Bugunku saniyede 1000000 i~lem yapabilen

bilgisayarlarln tarihi genellikle MO 3000 Ylllarlnshy

da Cinde ortaya ~lkan boncuklu i~lem tahtaslna (abakus)

kadar g6turulmektedir Romallla~ da i~inde yuzuklerin h a shy

reket ettirilebildigi yatay oluklar d6~enmi~ i~lem tahtashy

larl kullanlyorlardl Birinci oltik birler basamagln1 ikinshy

ci oluk onlar basamaglnl vb g6steriyordu Bugun hala k u l shy

lanllan hatta bazllarlnda karek6k almak bile miirnkiin olan i$shy

l em tahtalarl uzun sure bilinen tek i~lem yapma araCl o l ashy

rak k aldl 1642de buyuk Fransl z matematik=i Pas GoLfn ~ ~

geli$tirdigi di~li ~arklardan olu~ an hesap makinas lyla ~ arpshy

rna yapabilen (saYllarl katlayabilen) ilk ara9 o r taya ~lklshy

yordu Pascal bu makinaYl glimruk memuru olan babaslna ~ i

hesaplarlnda yardlmcl olmak i9in yapml~tl 1850 1erde bashy

si t ve guvenilir top lama makinasl geli~tirilerek uygulamashy

da kullanllmaya ba~landl 19 yuzYllln sonlarlna dogru d a

b61me yapabilen ilk makina icad edildi

Asllnda bu makinalar pratik olarak tamamen poundaydaslz

90k a z kullanlllyor ve yalnlzca tek bir i ~ lem yapabiliyor

o lmalarlna ragmen mekanik hesaplamanln teme l ini olu~turushy

yor lardl

16

bullMekanik olarak gall~an ve bir ~ok i~lemi bir arada

yapabilen bunun i~inde bir bellek (haflZa) birimine sahip

daha bliylik ve karma~lk bir makinanln yaplmlnl linlli ngiliz

matematik~i Chades Babbage ger~ekle~tirdi Babbage bu mashy

kinaYl daha do geli~tirerek hesaplarl onceden verilen komutshy

lara gore otomatik olarak yapabilecek bir makina yapshy

maYl dli~lindli Ancak ~a~lnln teknolojik seviyesi fik irlerishy

ni uygulamaya irnkan vermedi Onun geli~tirdi~i ~all~ma ilshy

keleri do~rultusunda daha sonra daha geli~mi~ makinalar yashy

plldl (27) 1929 Ida ABDde ilmi hesaplar yapmaya uygun ilk

ayglt ger~ ekle~tirildi Bunun i~leyi~i de mekanikti

1944de MARK I adll makinanln yaplmlyla hareketler

artlk mekanik de~il elektromanyetik enerjiyle ger~eKle~ishy

yordu MARK I saniyede 10 i~lem yapabiliyo rdu ve b u 0 zashy

man i~in ola~anlistli bir hlZdl 18 metre u zunluk v e 25 metshy

r e y likseklikle MARK Iin boyutlarl da ola~anlis tliydli 1 947

de ilk elektron~k tliplli makina yapl1dl ~lemler a r tlk

elektronik devrelerde y apl ilyor olmas lna ia~men ~~ll ~masl

t amamen Babh~ge in ilkelerine dayanlyordu (2 8 )

Pratikte ilk programlama 1950lere dogru ger~ekle9~

t i r ildi Makinaya yapacagl hesaplarla ilgili blitlin komutshy

lar veriliyor ve bundan sonra makina kullanlclnln mlidah a l e shy

si olmaksl zln i91emleri otomatik olarak yapiyordu 1949

27 ~a~1n~n en az ylizy~l otesindeki fikirleri ger~eklesecttirmek i~in ~ashyl ~sectan Babbagein ~al~sectmalar~ hakk~rida kendi yaz~s~ i ~in bkz Cfuarles Babbage The l if e of a Philosopher The Worldof t he Computered John Deiebold New York 1973 s26-34

28jeremy Berstein The middot AnalytiCal Engine The World of The Computer s35-43

17

bull Y1l1nda Cambridge Universitesinde MV Wilkes ve arkada$shy

lar1 taraf1ndan yap1lan EDSAC (Electronik Delay Storage

Automotic Calculator) adl1 bilgisayar ilk modern saY1sal

bilgisayardi

Bunu takip eden Y1llarda bu alanda ba$ka hi~ bir bishy

lim dad1nda rast~~nmayanba$d6ndlirlicli bir geli$me ya$and1

Once elektronik devreler yerlerini daha az yer kaplayan

daha az gerilim gerektiren ve daha az lSl yayan transisshy

t6rlere b1rakt1 Arkas1ndan 1965-1970 araS1 tlimlesectik devshy

reler blilundu Tlimlesectik devreler bilgisayarlar1n veri i$shy

leme kapasite ve h1z1na inan1lmaz boyutlar kazand1rd1 1980

lerde bilgisayar alan1ndaki ilerlemeleri gunli glinline takip

etmek bile mlimklin olmuyor lmi ara$t1rmalar yeni bulusectla~

ra yol a 9a rken yeni bulusectlar ilmi ara$t1rmalar1 h1zland1shy

r 1yor( 29 )

Temeline in i ldiginde insan zihni i~in y a p1 lmas 1 gli~

ala n ve uzun zaman alan ayn1 zamanda s lk1 C1 i$ lemler i mashy

k inaya devredip dli$linmek i~ in daha ~ok zaman yaratma ihshy

tiyac~ndan dogdugunu s6yleyebilecegimiz bilgisayar bu k1s a

tar i hltesinden de g6rlilebilecegi gib i zaman zaman sl~rama-

larla hep mucitlerinin kendilerinden 6ncekilerin tecrlibe shy

lerine dayanmas1yla geli$mi$ ve buglinkli halini alm1$t1r

S6yledlgimiz gibi gel i sectmeler bu glin de bliylik bir h1zla

29Bilgi sayar ~agdasect Teknoloji Ansiklopedisi Ci1t 1 s28

18

devam ediyor Geli$menin hlZl artlk aylarla hatta gunlershy

le o19uluyor Geli$meler Bilgisayar Bilimlerinde ayrl UZshy

manllk dallarl olarak ortaya 91kan birbirine paralel iki

alanda Slnlflanlyor Donanlm (hardware) adl verilen ve

Merke zi $lem Birimi (MB Cetral Proce ssing Unit CPU)

Belek (Memory) Giri$-~lkl$ Denetleyicisi ( I nput-Output

Ports) ve disk ekran klavye bilgiyazar (prlnter) gibi

tamamlaYlcl gere91erden olu$an fiziki yaplslndaki geli$meshy

ler bilgisayarln boyutlarlnl k ugulutmu$ maliyetini ucuzshy

latml$ ve kullanlmlnl basitle$tirmi$tir Boyutlarln kugulshy

mesi buyuk bilgisayar sistemleri yanlnda k U9uk (mikro)

ve ki$isel (personal) bilgisayar sistemlerini yaratml$tlr

Maliyetin ucuzlaYlp kullanlmln basitle$mesi de meslekten

bilgisayar bilimci olmayanlarln da bu makinalarl satln

al l p kull anmaslnl saglaml$tlr

Bilgisayarlarln programlanmaslyla ilg i li her$ey i

i f ade eden yaz ll l m (Sofware) daki gel i $me ler i se gok degishy

sectik alanlarla ilgili veriler i n gene gok degisectik amaca yoshy

nelik olarak i$lenmesine imka n hazlrlam19tlr ( 30)

Bilgisayar yazlllffilnda verilerin degi9ik bi~imlerde

duzenlenip isectlenmesini ve yan bellek (peripheral disk) te

s ak~anrnaslna imkan veren yazlllm sistemlerine -bunlar g e shyI

nellik le bilgi sayar ureticilerince makinayla birlikte verishy

30Mesela bilgisayarlar~n muzik ve kareografide kullan~hsect~ iltin sectu makalelere bkz Barry Truay) Computer Mus~c C~position The Polyshyphonic POD system Computer 8(August 1978) s40-5 0 John Lamsdown The Computer in Chareopraphy Computer 8(August-1978) s19-30

19

~ir Veri Yonetim Sistemleri (Data Managament Systems)

adl verilmektedir Bilgisayarlarln ticari olarak kullanllshy

maslyla birlikte geli9tirilmi9 bulunan ilk veri yonetim

sislttemlerii klitlik yonetim sistemleri (file management) dir

Bu sistemde veriler alan (field) adl verilen mantlki bishy

rimlere ayrlllr Alanlara yapllan kaYltlara (record) tutashy

nak denilmektedir Tutanaklarln tamaml ise klitlikleri olu9shy

turmaktadlr Klitlikler genel ama~ll prograrnlama dilleri

(BASIC COBOL FORTRAN VS) kullanllBrak dlizenlenir

Daha sonra geli9tirilen ve ~e9itli ama~lar igin veshy

rilenlerin etkili olarak i 91enmesine daha elveri91i oldukshy

larl i ~ in gitgide yayglnla9an veri yonetim~sistemler i ise

Veri Tabanl Yonetim Sistemleri (Data Managament Sysshy

terns dir Bizirn ce gall~zda kullandlglmlz sistemlerden

ilerde daha ayrlntlll olarak bahsedecegiz

112 Yaplsl ve yall$maSl

Bir bi1gisayar s istemi g e nel o larak be$ onemli bishy

rirnden olu9maktadlr Bu b i r imler ~ ematik olarak 90yle g osshy

ter i l ebilir

MERKEZ1 1$LEM B1R1M1

GRD BRM1

~ ~

KONTROL B1R1M1 AR1TMET1K MANTIK

t~

BELLEK BRMj

~ B1R1M1~

GIKTI B1RM1

$EKL 1 Bilgisayar sisteminin temel yapls l

20

1 Girdi Birimi 19lenecek verilerin ve bu verile--

rin nas1l i9lenecegini gosteren komutlar1n (programlar1n)

bilgisayara aktar1lmas1n1 saglayan k1s1md1r Bu i9lem esshy

kiden delikli kartlar delikli kag1t geritlermiddotarac111g1Yshy

la yap1l1yordu Buglin ise ekran ve klavyeden olu9an termishy

naller kullan1lmaktad1r

2 Bellek Birimi Programlar1 olu9turan komu tlar1n

2 tabanl1 kodlar1n1 ve bu programlar1n i9leyecegi verilerin

2 tabanl1 kar91l1klar1n1 saklayan mekanizmalar blitlinlidur

Bellekte bilginin saklanmas1 tlimle9ik devreler i~inden geshy

9irilen elektrik sinyallerinin dlizeyininyliksek veya al~ak

olu9una gore 1 yada 0 degerini almaS1 ile olmaktadJr Bilshy

gisayar kendisine verilen rakam harf ve ozel i 9aretlershy

den olu9an blitlin veri ve komutlar1 hep bu $ekilde 0 yada 1

sembollerine (digit) donli9tlirdlikten sonra anlamaktad1r Bushy

na iki tabanl1 say1 sistemi denilmektedir Mesel a bu say1

sisteminde 10 tabanl1 say1 sistemindeki 154 saY1s1n1n karshy

91l1g1 0011010d1r Bilgisayarlara SaY1sal (digital) ad1

i9te bu ylizden verilmektedir Blitlin saY1sal ayg1tlar1n ~a-

11$maS1 bu gekilde olmaktad1r 2 Tabanl1 say1 sistemindeki

bu Oyadal degerinin herbiri bit 8 bitlik bir grup ise by t e

ad1n1 al1r 1ki yada dort byte ise bir kelime olu$turur

Kelimeler komutlar1 komutlar da programlar1 meydana geshy

tirir

Bilgisayarda ana bellegin hacmi yani depolayabile shy

cegi bilgi miktar1 bilgisayar sistemine gore degi$ir Anshy

21

cak bu en btiytik bilgisayar sistemlerinde bile slnlrll shy

dlr Bu ytizden bilgisayarln bellek kapasitesini artlrmak

itin disk manyetek erit vs gibi yan bellekler kulshy

lanlilr Yan belleklerin hacmi ana bellegi kat kat amakshy

tadlr ~ift yogunluklu bir diske milyarlarca bytellk

bilgi saklanabilmektedir Yan belleklere bilgi depolanmashy

Sl yine anabellek araclIlglyla olmaktadlr

3 Kontrol Birimi Bir ~ok elektronik devreden

oluan bu birim bilgisayarln btittin ~allmalarlnl denetler

Komutlarl yorumlar ve hangi Slra itinde ilenecegini beshy

lirler Verileri bellekten allp ilem i~in Aritmetik-Manshy

tlk birimine gonderir ve bu birim de ilenmi$ olarak geshy

len verileri (bilgileri) bellekte depo eder

4 Aritmetik-Mantlk Birimi Bu birim kontrol bishy

riminden gelen sinyallere gore bellek biriminden gelen

verilere dort aritmetik ilemi ve kar$llatarma ilemleshy

rini uygular Bu birim kontrol birimi ile birlikte Mershy

kezi l$lem Birimi (MiB CPU) olarak adiandlrlllr

5 ~lktl Birimi Yapllan ilemlerin sonucunu belshy

lek biriminden allr ve kullanlclya verir 1lenen verileshy

rin sonucunu almak i~in ekran ve bilgiyazarlar kullanl shy

llr Ayrlca ~izici (plotter) ve iaretleyiciler (di9 iti shy

~er)de ozel 9lktl tlirlerini almak i~in kullanllan ~ra~lar~lr

Bilgisayarda Bl1tiin bu bir imlerin i$lemes ini sagshy

layan programla~ programlama dilleriyle yazllan programshy

larln makina diline (iki tabanll sayl sistemine)

~eviren derleyici ya J~

22

sevirici denen programlar veri yonetim sistemi progshy

ramlarl ve diger yardlmcl programlar i9letim sistemini

(Disk Operating System DOS) olu9turur (3l)~

12 VER TABANI YUNETM SSTEMLER

Bilgisayar yazlllmlnda dart temel veri yanetim sisshy

temi geli~tirilmi9tir KUtUk Yanetimi (File Management)

SlradUzen (Hiyerar9ik) Ag (Network) ve li~kili (Relati shy

anal) veri tabanl Yanetim Sistemleri

1950 ve 19601 larda yazlllm metodlarlnln birle9tirilffles~le

~r46ya ~ik an kUtUk yanetim sistemleri veriye makinanln

detaylarlyla ugra$madan eri 9me imkanl vermesiyle veri i$shy

leme teknolojisinde temel bir adlm oldu Fakat1960larln

ba~larlnda uygulama alanlarlnln geni 9lemesiyle aynl veri

kUtUgU Uzerinde farkll uygulamalar yapllmasl ihtiyaclnl

dagurdu Uygulama programlarlnln saYlSlnln artl~l ise c id-

di problemler ortaya 9lkardl

1 Verinin yapllandlrlldlgl tarz ilk uygulama

programlarl i9in uygun olmakta fakat daha sonrakiler i9in

bu uygunluk giderek azalmaktadlr

2 Eger kUtUk ~oklu uygulama i9in yeniden yapllanshy

dlrlllrsa bUtUn programlar degi~tirilmektedir

31 Bilgisayarln yaplsl ve isectleyisecti konusunda ayrlntlll bilgi i~in bkz ilgisayar gagdasect Teknoloji Ansiklopedisi ) Cilt 181-154

23

gt

3 Eger klitlikterlo degiik uygulamalar icin kopyasl

allnlrsa bu kere de klitlik kopyalarl araslnda tutarllllgl

saglamak problemi ortaya Clkmaktadlr (32)

te veri tabanl yonetim sistemleri veri eriimde

klitlik yonetimi yaklalmlnln bu yetersizliklerini telafi

etmek lizere gelitirilmi ve tari h gibi verilerin cok yonshy

lli ileme tabi tutuldugu alanlarda klitlik yonetimi yakla9l shy

mlna gore daha cok tercih edilir olmu9tur (33)0

Veri tabanl yonetim sistemleri adlarlnl kullandlkshy

larl VERt MODELnden allrlar Veri Modeli veriler arashy

slndaki ilikinin tlirli ve niteligi goz online allnarak kushy

rulan mantlRi bir yapldlr Bu yapl gercek hayatl yansltshy

maYl amaclar (34)

SIRADUZEN veri mode linde veriler araslndaki ilikishy

ler bir agac yaplsl icinde gosterilir $oyle bir c o grafi

ornek bu modelle iyi biro analoj i oluturur Or tadogu

Tlirkiye Ankara Beytepe Slraduze n veri modeli gercek

hayatta var olan yada olQu bir cok ilikiye benzer bir

yapl getirse de 1- Bir veri birden cok ilikiye girdigin shy

bull 1 comshy32SB yaO-PrlL l L bull l p ABenstelnve d1ger erlData-base S ystems puter 119 (September 1978) S 46-47

33Mesela ABD de (Berkley 3-5 Nisan 1987) yapl-lan Saints and saintshyhood in islam konulu milletlerarasl konferansln davetiyesinde islam mistizmi ~allsectmalarl i~in veri tabanlarl Uzerine tartlsectma yapllacaglna

34dair bir ilan yer almlsecttlr Yadager~ek hayatta olmusect olanl secteklinde ifade ederek tarihe adapshyte edebiliriz Veri modelleri konusunda daha genisect bilgi i~in bkz HUlya Polat Veri Tabanlnln Zamanl Bakl$ Bilgisayar Teknolojisi Dergisi sayl 1 (Ocak-Mart 1986) S5-6

I

bull

lctND1Kt 11R

Sayfa

GiRi bull bull bull 1

I BOLDH 15

BiL GiSAYAR VE VERi TABANI YUNET1pound1 S i STEHLERi 1 5

1 1 BILG1SAYAR 1 5

1 1 1 Tarinlt C s i 15

1 1 2 Yap l sl ve ~al1$masl bull 19

1 2 VERi iABANI YONET1f1 S l STEImiddotlliERi 22

1 2 1 Veri Tabanl Tasar l ml ve Kurulmasl 25

1 2 1 1 Sistem ~o zllmleme 25

1 2 1 2 Mantlki Ver i Tabanl Tasa shy

rlml 27

1 2 1 3 Ve ri Tabanlnln Fiziki

01arak Kuru l masl bullbull 29

II BOLDM 33

UY GULAMA VAKIFLAR VERi TABANI bull bullbullbull bull 33

2 1 ltALI $MAlJIN TARiH METODUNDAK YERi 33

2 1 1 $ e kl i Argliman 34

2 1 2 $ekl i Yorum 38

2 1 3 $ek li Biltimleme bull bull bull 42

2 2 iLi$KiLI VAKIFLAR vpoundRi TABANININ KURUL~ill-

SI-- 4 7

2 3 VAKIFLAR VERi TAaANINDAl] SORGULAIvlA ORNEK shy

LER1 60

Sayfa

III BOLUn 75

SOSYO-~KONOM1K TAR1H M1ZiN D~hR KAYNAKLARI VE rliL -

G~SAYAR 75

3 1 Tapu Tallrir lJefterleri 76

3 2 $e r iye Sic i lle r i 79

tKLpoundR bull bull bull bull 94--11t

EK-l Bir Form drne~i bullbull bullbull q4

EK - 2 Ylikle Programl 9~

SONUC 85

131BL1YOGRAFYA 88

BR - 3 Ekrall Gbrlinliml eri 10~

poundK - 4 Kod laDlolarl 11 3

EK - 5 Kodlar bullbullbull l i4

(IKJILAR LisTES1

Sayfa

1- Yl11ara Gore Vaklf SaYlslnl Gosteren Grafik 64

2- Yl11ara Gore Vaklf SaYlslnl Gosteren ~ubuk1ar 65

3- Sosya1 Hizmet1er Oranlnl Gosteren Pasta Di1imshy

1eri 66

5- Tarlm 1~letme1eri Oranlnl Gosteren Pasta Di1imshy

7- Vaklf Unvan1arl Tesci1 Tarihi ve Kuran Ayetshy

8- Vaklf Unvan1arl Iesci1 Tarilli ve Hadis1er Rashy

4- Akar Oran1arlnl Gosteren Pasta Di1im1eri 67

1eri 68

6- Gorev1i Tipo1ojisi Raporu 69

1eri Raporu 70

po r u 71

9- Yerad1arl inde ksi Raporu 72-73

ONSOZ

1970li Ylllardan sonra da ~arCl~lrnlZa iki yeni

kavrarn girrni$ bulunuyor Enforrnatik(nili$irn) ve bilgi topshy

lurnuEnforrnatikbilgiyi ku llanrnaya elveri$li bi~irnlerde dlishy

zenlerne tarzlarl ve rnetodlarlnl inceleyen bilirn dallnl

bilgi toplurnu ise Batlda sanayi toplurnundan sonra ulashy

$llan ve bilginin sosyal ili$kilerde blitlin di~er klyrnetleshy

rin online ge~rnekle oldu~u yeni bir toplurn yaplslnl anlatlshy

yor Bilgiyi ~ok geni$ kesirnlerin kullanrnaslna elveri$li

bi~irnlerde hlZll liretrnek ve yayrnak artlk ~ok onernli Bu

da bliylik ol~lide bilgisayarlarla rnlirnklin oluyor Bilgisayar

glinlirnlizde hernen hernen blitlin bilgi liretirn alanlarlnda kullashy

nlllyor

Bilindi~i gini tarih de insanln poundaliyet gosterdi~i

en eski bilgi liretirn alanlarlndan biridir Bilgisayarlar

$irndi bu alanda da bu i$i yapan tarihGinin de en bliylik

yardlrnclsl dururnuna ge~rni$ ve ar$ivler dolusu vesikalardashy

ki verilerin i$lenrnesine irnkan hazlrlarnl$ bulunuyor Bu

imkanln boyenutlarl ozellikle ABDli ve Avrupall tanih~ishy

lerin ~all$rnalarlyla ba$ dondlirlicli bir hlzla geni$liyor

1$te nu tez bilgisayarln sundu~u bu irnkanlardan zengin

ar$iv kaynaklarlrnlzln i$lenrnesinde de istipoundade etrneye yoshy

nelik olarak oteden beri var olan gayretlerin sornutla$shy

tlrllrnaslna do~ru atllrnl$ bir adlrndlr Bu adlrnln adl Vashy

Klpoundlar Veri Tabanldlr

ii

Vak~flar Veri Tabanl dolaYlslyla bu tez adeta birshy

birleriyle dogrudan hi~bir baglantlsl ilgisi olmayan pek

Tezin danl~manllglnl ProfDr Rlfat Onsoyun yapshy

maSl buyuk bir lutuftur

Do~Dr Bahaeddin YediYlldlzln yaptlgl yerinde

ikaz ve yonlendirmeler de tezin bu son ~eklini almaslnda

~ok etkili oldu Esasen Vaklflar Veri Tabanl onun vaklf

konusunda hem ara~tlrma hem de metod duzeyinde yaptlgl

~all~malarln temelinde yukseldi

Vaklflar Veri Tabanlnln teknik olarak ger~ekle~-

tirilmesinde Bilgisayar Bilimlerl Muhendisligi ~ra~tlrma

Gorevlisi Naci Ishakbeyoglunun ~all$malarl

yi allr

Tez i~in yaptlglmlz harcamalarln bir bOlumunu Turk

Amerikan 11m Ara$tlrmalar Dernegi verdigi ara$tlrma bur-

Bolum hocalarlm ve ara$tlrma gorevlisi arkada$lashy

rlm ~all$malarlmlz boyunca ilgi ve yardlmlarlnl hi~ eksik

etmediler

Universitemizin Bilgi l$lem Merkezinde ~all$lrken

sistem Operatorleri Kenan Bozkurt Talha Ozturk ve Mehshy

met Atasayar i$in acemisi olan bana her zaman yardlm ettishy

ler

iii

bull

Fatma Ustek ve Mehmet Oz Tlirkiyede bulamadlg~lmashy

kaleleri yurt dl~lndan sagladllar

Burada tezin ger~ekle$mesinde maddi manevi katkl shy

da bulan herkese te~ekklirli bir bor~ saYlyorum

Son olarak blitlin eksiklik ve muhtemel hata ve yanshy

ll$larln tek sorumlusu oldugumu belirtirim

Ramazan AeUN

o

G1Rl

Sanayi inkllabl nasll ki insanln kol gUcune buyuk

katkl yaparak onu olaganustu boyutlara ula9tlrrnl9sa gunushy

rnuzde de bilgisayarlar zihin gucune benzeri bir katkl yashy

parak onu bazl dururnlarda beki de rnilyarlarca kere daha

bUyutrnu9 bulunuyor(l) lnsanln faaliyet gosterdigi hernen

hernen her alana gitgide buyuk bir hlzla giren ve yayglnlashy

9an bilgisayar bu alanlarda bilgi uretirni yaYllrnasl deshy

polanmasl ve depolanml9 bilgilere eri9rnede getirdigi hlZ

dogruluk ve g uvenirlilik bilgisayarlarln kullanllrnadlgl

yirrni otuz Yll oncesiyle klyas bile kabul etrniyor

Bilgisayarlarln k ullanlrn alanlarlnln hlzla geli9rneshy

si 9uphesiz donanlrn (hardware) ve yazlllrn (software)sisshy

ternlerindeki geli 9rnelere paraleldir Donanlrndaki geli 9rneshy

ler bir yandan bilgisayarln boyutlarlnl tu~liltup kullashy

nllrnaslnl basitle9tirirken veri i9lerne ve depolarna kapashy

sitesini arttlrrnl9 diger yandan da rnaliyetini ucuzlatashy

rak her kururn ve ki9inin sahip olabilecegi seviyeye indirshy

rni 9 tir Yazlllrn alanlndaki geli9rneler ise ~ok ~e9itli koshy

nudaki degi~ik tlirden verilerin gene ~ok ~e~itli amaca

yonelik olarak ve etkili bi~irnde i 9 lenmesine irnkan haZlrshy

larnl9tlr

lAydln KBksa1 18 Nisan 1987 tarih1i te1evizyon konusectmaslndan

2

-gt

Geli~mi~ yazlllm sistemleriyle donatllml~ bilgisayarshy

lar ~imdi klsaca ge ~misect hakklnda bilgi uretimi diye ifashy

de edebilecegimiz tarih~ilik alanlnda da bu i~i yapan tashyI

rih9inin ar~ivler dolusu belge Yl g lnlarlnln ustesinden gelshy

mesine buyuk o19ude yardlmcl oluyor

Peki nedir bu sihirli alet naSll dogdu geli~ti

Yaplsl nedir Nasll 9all~lr 1sectte daha 9all~mamlza ba~la-

madan once merak edip durdugumuz ve cev ap olarak her flrshy

satta daha 90gunu ogrenmekten buyuk bir haz duydugumuz ilk

sorular bunlardl Bu sorulara 90k uzun olmayan ama bilgi

verici cevaplarln buraya da allnmaslnln hem tez boyunca

slk slk gegecek olan pound rogram ~tlik bellek vs gibi bilshy

gisayarla ilgili belli ba~ll kavrarnlara a9lkllk getirecegi

hem de buaracln daha yaklndan tanlnmaSlnl sagllyacagl dushy

sectuncesiyle hareket ettik

Fakat aSll merak ettigimiz v e ara~tlrdlk9a okuduk shy

9a kimi zaman hayrete ~a~klnllga du~mekten kendimizi alashy

madlgIIDlz konu bilgisayar tarih ve tarih9i ili~kisiydi

Kantitatif tarih (quantitative history) tarihte mikshy

tar gosterme (tarihte nicelle~tirme Quantification in

history) tarihi verinin k a ntitatif analizi ya da klsaca

ifade edildigi sectekli ile (i1iktar gosterrn~~ (nicelle~tinne

Quanti -He Q4 i a -1 1 g ibi ter imler genellikle diger sosyal

bilimlerce-ekonomi sosyolo ji demografi siyaset- oteden

beri kullanllagelen istatistiki teknik v e metodlarln tarishy

hi konu ya da problemlerin ara~tlrllmaslnda da kullanllmashy

3

~

slyla ortaya ~lkan ~ok geni~ bir ara~tlrmalar serisini ve

bunlarla ilgili kavram ve sUre~leri ifade ediyor(2)

Kantititif tarih ~all~malarlnln ba~langlcl bu yUZYlshy

lln ba$langlclDa kadar gotirrUlmesirce ~agmen(3) saYlca ~ogallp

ele allnan konularln ~e~itlenmesi Fransada ortaya ~lkan

Annales ekolUyle olmu~tur Bu ekole mensup tarih~iler geshy

leneksel siyasi ve diplomatik tarihin se~kinci (elitist)

karakterinin verdigi tatminsizlikle se~kinler kadar Sl shy

radan insanlarca da payla~llan ge~mi~in bUtUn sosyal ~evre

ve tecrUbesini ara~tlran ~all~malara yonelmi~lerdir Topshy

luma boylesine bir bUtUn olarak bakl~ ka~lnllmaz olarak

onun yaplslnl en iyi ortaya koyacak tipik saYlSlZ tecrUbe

belgelerinin istatistiki incelemesini de beraberinde geshy

tirmi~tir Alelade insanlarln tatihi kantitatif olmak zoshy

rundaydl ~UnkU onlar ~ok ama ~ok saYldaydl (4)

2istatistik teknik ve metod1ar~n tarihi Lerinin i~lenrnesinde kullashyn~lmasly1a i1gi1i olarak bi1im fe1sefesine de yer veren prat~k uyshygu1ama1ara daya1l ~ok genisect teorik tartlsectma1ar yap~lmlsecttlr ~u der1eshyme kitap1ar bu konuda yeteri kadar fikir vericidir Robert pSwierenga ed Quantification in American History New York 1971 Roderic F1oud

ed Essays in Quanti tative Econo~ic History Oxford 1971j Don Kra1 Rowney Jame s Graham OJr ed Quantltatlve History Homeood 1969 William 00 Aydelo tte-Allan G Bdgue ve diger1eri ed The Dimensions of ~uantitative Research in History Princeton 1972

3Amerika1l tarih~i1er kantitatif ~a1lsectma1arda oncu olarak Frederic Jacson Turner ve onun talebelerini g6sterirler bkz Swierenga ~$_~ S XII William 0 Aydelotte Quantifiaction in History Iova 1971 5 1 Sovyet tarih~i1er oze11ik1e Rusya ziraf tarihi uzerine yapl1an kantitatif ~a1lsectma1arln basectlang~clnl Amerika1l1ardan daha esshykiye l870li Yl1lara kadar goturmektedir1er bkz Ivan Kova1~enko Large Data Files and The Study of Agrarian History of RussiaSoviet Quantitative History ed Don Karl Rmmey London 1984 s47-48

4David Herlihly Computation in History Styles and Method s Computer 8(August 1978) slO Anna1es eko1u hakklnda klsa bi1gi i~in bkz Bahaeddin YediYlldlz Fernand Braudel ve Annales Ekolu Ataturk Kultur Dil ve Tarih Yuksek Kurumu Bulteni 2 (Ankara 1986) s13-161 ~ynl yazar ltagdasect Tarih~ilik Ondukuz Hayls Universitesi Edebiyat

Fakultesi Dergisi 1 (Samsun 1986) s41-44

4

1960 ortalarlndan itibaren bilgisayarlarln ticaret

ve bilim dlinyaslna iyice yerle9mesiyle kantitatif ~all9-

malara ilgi duyan tarih~iler bu yeni ara~ta kendilerine

gli~lli bir destek bulmu91ar bununla ilgili duygularlnl belshy

ki biraz da abartarak ifade etmi 91erdir Mesela Le Roy

Ladurie 1968de yarlnln tarih~isi yasectamak i~in bir bilgishy

sayarl programlamaYl bilmek zorunda olacak (5) George

Lefebre ise daha da ileri giderek tarih yazmak i~in bilshy

gisayarl bilmek gerekir demisecttir(6)

Ancak ilk kantitatif ~all9malarln gerek 0 zamana

kadar desecteri anla9l1madlsectl gerekse ~ okbGy~ k rakam

kolleksiyonlarlnl ihtiva ettisecti i~in kimsenin kullanmaya

cesaret edemedisecti se~im kaYltlarl nufus saylm listeleri

arazi tahrirleri gibi buylik beIge kiHliyatlnl kullanlp isectshy

lemesine ragmen a9lrl ol~lide rakamlarln analizine dayanlshy

yor olmasl ustelik de bazl kantitatif tarih~ilerin bu

~ekilde ~allsecttlklarl fenomeni ol~tuklerini (7) ve bunun da

ilmi slfatlnl hak edebilecek tek metod oldusectunu iddia

5LeRoy Ladurie The Territory of Historian ~ev Ben ve Sion Reynolds Chicago 1979 s6 Bu kitapta yer alan The Historian and The Computer adll rnakale Turk~eye de ~evrilerek yaYlnlanmlsecttlr bkz Ali Boratav ed Tarih ve Tarihyi Annale s Okulu izinde Ankara 1985 s132-135

6Richard C Cobb Georges Lefebre Past and Present 18(1960) sfil

7Miktar gosterme (Quantification) terimi ol~me (measurement) ile esectshyanlamh olarak kullanlllyordu Allan GBogue Ouantification in the 1980 s Numerical and Formal Analysis in united States History Journal of Interdisciplinary Hi s tory XII-I(Summer 1981) s 137

5

etmeleri (8) disiplini ikiye bolmu~ (9) bu ~all~malara

tepkiler ortaya ~lkml~tlr Mesela me~hur bir Amerikall tashy

rih~i butun onemli sorular kantitatif cevaplara hassas 01shy

madlklarl i~in onemlidirler (10) demi~tir Sonradan Le Roy

Ladruenin kendisi de bilgisayarla donatllml~ bile olsa

tarih~inin i~inin bir sanat olarak kalmaya devam edecegini

soylemi~tir (11)

Yine de verileri kartlara delmek zorunda olmak ya-

Zlllm paketlerinin yetersizlikleri gibi butun olumsuzlukshy

lara ragmen kantitfltif ~all~malar artarak devam etmi~hat-

ta tarih~ilere bilgisayarla ara~tlrma yonetimini ve kanti shy

tatif teknikleri ogreten kitap ve makaleler yazllml~(12)

bu tur ~all~malara aglrllkla yer veren dergiler ~lkarllma-

ya ba~lanml~(13) Amerika ve Avrupa un iversitelerinin tashy

rih bolumlerinde lisans velisans ustu duzeyde yenantitatif

8 Ladurie age sll Lee Benson Quantification Scientific History and Scholarly Innovation Quantification in American History 8 25-29

9 Sthepan 1hrenstonn The Historian and the Computer ll Quantification in American History s 70 (Bu makale taraf~m~zdan Turklteye ltevr i l shymisectve H ti ~_debiyat Fakultesi Dergisinde bas~lmak uzere kabul edil shyuUsectti) shy

lOArthur Schlesinger J r liThe Humanist Looks at Emprical Social Research Quantification in American History s35

IlL d bull l l 1a ur~e II Recent H~stor~ca D~scover~es ~ev Dav~d Her ~h y Daedalus XVI(19 77) s145

121980 y~l~na kadar yap~lan yay~nlar iltin sectu bibliyografyaya bkz Nancy EFitch Statistical and Mathematical Methods for Historians An Annototated Bibliogaphy of Selected Books and Articles ll

Historical Methods 134(1980) s222-23l Bu bibliyografyada gosterilen kitapshylar aras~ndan sectunlar ODTU kutuphanesinde de bulundugu iltin kolayca ulasect~labilir durumdad~r Charles MDollar-Richard JJensen Risto rians Guide to Statistics Quantitative Analysis and Histor~ Researh rhicago 19 70 Roderic floud An Int r oduction to Quantitashy~ive Methods tor Historians Princeto~ 1973 Edward Shorter The Historian and The Computer A Practical Guide New York 1971---shy

13J 1 f I d 1 ourna 0 nter ~sc~p ~nary H~story Soc~al Sc~ence H~story

6

teknikleri ogreten derslerin saYlSl ve s a atleri gicerek

artml~tlr (14) Bir klslm ~all~malarda kullanllan istatisshy

tiki teknikler 0 kadar ileriye gitmi~tir ki blrakallm

kullanllan teknigi belli bir matematik temeli olmadan ~a-

ll~malarln kendisi bile anla~llamaz olmu~tur

Bugun bilgisayar teknolojisinin hem donanlm hem de

yazlllm alanlarlnda hlzll geli~mesi bu ileri istatistikf

tekniklerin haz rr olarak kolayllkla uygulanmaslna imksectn

veriyor Bilgisayar teknolojisinin geli~mesinin burada i~a-

ret etmek istedigimiz bize gore aSll onemli sonucu ise

bilgisayardan yardlmcl bir ara~ olarak istifade etmek isshy

teyen tarih~ilerin ara~tlrmalarlnl yalnlzca kantitatif koshy

nularla slnlrlandlrmalarl mecburiyetini ortadan kaldlrml~

olmasldlr Kelime_i~lem (word processing) bilgisayar bilimshy

lerinin temel bran~larlndan biri haline gelmi~tir DolaYlshy

slyla eski kantitatif-kalitatif aYlrlm yok olmu~ bolunmu9

disiplin tekrar bilgisayar etraflnda birle~mi~ tir Amerishy

ka l J tar ih~i Richard Jensen 198 7 d e bir ka~ Yll once bu

kadar 90k saYlda ilgisiz anti-kantitatif~inin kendi bilshy

gisayarlarlna sahip olacaklarlnl ruyamda bile goreme2dim

diyor(15) Bilgisayar kullanmaktan ote kendi bilgisayarlshy

na sahip tarih~i saYlslndaki artl~ donanlm ve yazlllm

Hist or ical Methods ve Journal of Social History bu de rgil erden basectshyllcalarldlr

14Bkz Bogue agm s 155

15 d 1Rlchar Jensen The Hand Wrltlng on the Screen Hlstorl ca Methods 20 1 (Winter 1987) s 36

7

alanlarlndaki yeni lirlinleri tanltlp avantaj ve dezavantaj

kullanlll~ bi~imleri ve fiatlarl hakklnda bilgi vermek sushy

retiyle bunlarl satln almak isteyen tarih~ilere yardlmcl

olmaYl bir ihtiya~ haline getirmi~ olmall ki ozellikle

mikro bilgisayarlarln yayglnla~tlgl 1981den sonra dergishy

lerde bu tlirden yazllar ~lkmaya ba~laml~tlr (16)

Tarih~iler artlk en geli~mi~ yazlllmlarl ve donanlm

ekipmanlarlnl kullanarak bibliyografya ve notlarlnl not

fi~i yerine bilgisayarda sakllyor bu notlara kolayca ulashy

$arak yeni ekleme ve degi$iklikleri sliratle yapabiliyor

bunlarl degi~ik ~ekillerde organize edebilme imk~nl sayeshy

sinde de kompozisyon ve yazma gli~lliklerini bir zevk halishy

ne donli~tlirmli~ bulunuyorlar Gerektiginde odaslndaki ya da

ev indeki kendi kli~Uk bilgisayarlnl bir terminal gibi kulshy

lanarak kamplisteki ana bilgisayarla konu~uyor daha ka rshy

ma~lk i~leri ona yaptlrlyor ve oradan ihtiya~ duydugu bilshy

gile r i ~ekebiliyorlar Dahasl bazl tarih~i ler genellikle

mUhendislik bilimleri ve i~ dlinya slnln ihtiya~ larlna gore

gel i ~tirilmi~ olan hazlr yazlllrnlarl ku llanmakla yetinmeshy

yip tarihi verinin yaplslna ve tarih~inin entellektliel

16Bu yazllarl yazanlar da bilgisayar kullanmakta tecrlibe ve uzmanllk kazanml~ tarih~ilerdir Ornek olarak bkz Jensen agm s 35-45 (lynl yazar liThe Micro Computer Revolution for Historians Journal of Interdisciplinary History XIVl (Summer 1983) s91-111 Don Karl Rowney The Historian and The Microcomputer A Student of the Past Heets the Hfchine of the Future~ 7 (July 1982) s166shy176 Michael M Finefrock Computers and the Historian Prt III Overcoming Computerhobia in Offlce and Closroom AHA Perspectives 219(1983) s 8-13

8

Cgt

gall9ma all9kanllklarlna uygun yeni yazlllmlar geli9tirmek

i~in ~all9lyor ve bunda da ba9arlll olabiliyorlar (17)

Yapay zek~ konusundaki ilerlemelerin tarih~ilere a~-

tlgl yeni ufuklar ise ger~ekten heycan vericidir Bilgishy

sayarl artlk ilk kantitatif tarih~ilerin kullandlgl gek-

Ii ile sadece rakamlarln analizinde kullanmak ona bir

elektronik abacusun pasif rolunu vermek ba9ka bir ifashy

de ile onun potansiyelinden butunuyle istifade edememek

olarak kabul ediliyor(18) $imdi super bilgisayarlar sashy

yesinde tarih~iler metalanguage adl verilen gok geli 9shy

tirilmi9 bir kodlama yontemiyle edeb metinlerdeki fikir

ve temalarl analiz edebiliyorlar bunlar biyografik bilgishy

ler uzerinde yaplldlglnda ilgili ki9inin dU9unce suregleshy

rini ortaya koyabiliyorlar(19 Bilgisayarla onceden dushy

9unulemeyecek dU9unulse bile gergekle$tirilmesi imkanslz

ilgin~ gall9malar da yapllabiliyor Mesela Utah Dniversishy

tesi nde bilgisayarda depolanan ailelerin akraballk ili$shy

kilerini gosteren (genealojik) veri tizerinde ortalama omur

evlilik suresi evliliklerde gocuk saYlsl ve bunlarln neshy

sillere gore klyaslanmasl vs gibi istatistiki hesaplamalar

17BilgisaY2 ~ dergisinde (say~ 74 Haziran 1987 5 34) ~lkan nereden al lndl~~ belirtilmeyen bir haberde illinois Universitesi tarih proshyfesorlerinden Vernon Burton I un bir y~l ugra~arak sadece daha fazla bilgi tararnaya degil eski evraklardaki yaz~ll metinl erin incelenmesine de olanak veren bir programln ilk bollimunu yazd~g~ bildiriliyor Habeshyrin devam~nda Burtonun bu program bittiginde geleneksel tar i h anlashyy~iFna sahip tarih~il e rin(d8 ge~mi~in tozlu raflarlIida kalan Slrshylar~ aydlnl~ga ~~kartmak i~in bilgisayar yar~~~na kat~lacaklar~n~ tahrnin ettigini soyledigi yaz~l~yor

18 dd f 1 11middotInteGeorges Lee-Ru y Le louche ve d~gerler~ Art~ ~ca ~gence

History and Knowledge RepresentationComputers and Humanities16 ( 198 2) s25

19Lee-Le1ouche a gm s26

9

yanlnda kanserin lrS~ olarak ge~ip ge~mediginin de

ara~tlrllmakta oldugunu ogreniyoruz(20)

Yazlllmdaki ilerlemeler veri i~leme alanlnda boyleshy

sine yeni ufuklar a~arken donanlmdaki ilerlemeler de bilgishy

sayarln veri depolama kapasitesinl inanllmaz ol~lide arttlrshy

ml~ bulunuyor Buglin bliylik bir bilgisayara onbinlerce ha~

ta ylizbinlerce belgedeki veriler depolanabiliyor Bu durum

ilk kantitatif tarih~ilerin biraz da lirkek bir ~ekilde

ba~lattlklarl temel kantitatif verilerin toplanarak makishy

naca okunabilir versiyonlarlnln hazlrlanmaslnl hedefleyen

~all~malarlna (21) yeni ve ileri boyutlar ilave etmi 9tir

Buglin bu ~all$malar bliylik ara$tlrma kurulu$larl blinyesinshy

de yalnlzca kantitatif veriyle Slnlrll olmayan geni$ proshy

jeler ~er~evesinde slirdlirlilmektedir Mesela Fransada bushy

lunan Institut de Recherche et dHistorie des Tex tes(IRHT)

adl1 bir ara$tlrma kurumunun slirdlirdligli li~ onemli projeden

biri MEDIUM adl verilen veri tabanldlr Bu veri tabanlna

Orta~aga ait Arap~a da dahil sekiz dilden el yazmalarlnln

~ evrilerek kaydedilme ~all$malarlnln bliylik ol~lide tamamshy

lanml$ oldugunu ve kullanlcllarln bu veri tabanlndan isteshy

digi~bilgileri ~ekerek ~ok boyutlu analize tabi tutabilmekshy

20James C Staples Use of the Computer By the Family Historian An Application to Genelogical Data New England History and Gen Register 13(July 1979) s202

21 k d h 1 S A h B ~ r Bogue The Hlstorlan an t e SOCla Clence Data rc lves In the United States American Behavioral Scientist XIX 1976) 8419shy447 Koval~enko agm s47-73

10

bull te ustelik bunu milletleraras1 telekomunikasyon aglar1na

(TRANSPAC EURONET THYMNET BITNET) bagl1 olan diinyan1n

herhangi bir yerinden bir mikrobilgisayar arac1l1glada

ger~ekle9tirebilmekte olduklar1n1 ogren i yoruz(22) Bu tiirshy

den projeler art1k her ara9t1rmac1n1n ayn1 veriyi ayr1

ayr1 ~evirme bunlar1 kaydetmek i~in bilgisayar1 program-

lama ve sonra bu verilerin giri9ini yapma vs gibi her bi -

rine ayr1 zaman kaybettiren ve zihni kapital israf1na

yol a~an durumlail onluyor Her ara9t1rmac1 ige bilgisayashy

r1n bellegindeki kolayca ula9abildigi haz1r verilerden ba~-

llyor saatler surecek i~lemleri saniyeler dakikalar i~in-

de yaparak geriye kalan zaman1 du~unmeye yoruma ve yeni

baglant1lar ili~kiler bulmaya harc1yor (23) Gunumuzde

bilgi uretimi tarih de dahil her alanda i9te bu yu zden h1Z shy

11 bilgi topluma kavram1n1n dOgu9U i~te bu yuzden

Ancak Amerika ve Avrupada meydana gelen bu geli 9me shy

lerin ulkemizde yeteri kadar yank1 buldugunu ve bu geli 9shy

meleri takip i~in somut ad1mlar at1ld1g1n1 maalesef soyleshy

yemiyoruz Yapay zeka konusunun ulkemizde Bilgisayar Bishy

limleri Muhendisligi alan1nda bile yaln1zca teorik bir sisshy

tern olarak tan1nd1g1n1 ve yapay zeka tekniklerinin pratik

bir uygulamas1n1n bulunmad1glnl biliyoruz Yine de 1970li

22Bu enstitli ve yaptlgl ~allsectma1arkonusunda bkz Lucie Fossier Ma r ieshyJosephe Beaud Introducing the Instut de Recherche et dHistorie des Textes (CNRS) Mediav el Book and Computer Computer and Humanities 20(1986) s 267-268 Medlum projesi hakklnda daha ayrlnshyh b dgil~in bkz Agnes Guillaumont-Jean Lu c Minel MEDIUM Realities and Projects Computer and Humanities 20(1986 ) s269-271

23Bogue Quantl flcatlon s 154

11

Ylllardan bu yana ulkemizde iyice yerle$ip geli$mi$ bulushy

nan bilgi-i$lem teknolojisinin sundugu veri yonetim sistemshy

lerinin (Kutuk yonetimi Veri tabanlarl) imkanlarindan Tashy

pu Tahrirleri Vakfiyeler geriye Sicilleri gibi temel

kantitatif kaynaklardaki verilerin depolanlp i$lenmesinde

kullanllmaslnda bile ge~ kalml$ bulunuyoruz Oysa bu kayshy

naklar uzerinde ~ok klymetli ~all$malar yapml$ blan tarihshy

bull ~ilerimizden Balil Inalclk ve Bahaeddin YediYlldlz zaman

ve mek~n baklmlndan ~ok geni$ seriler olu$turan ve bu yuzshy

den yeteri kadar i$lenemeyen bu kaynaklarl hakklnl vererek

i$leyebilmenin~aresi olarak ara$tlrmalarda bilgisayar kulshy

lanllmasl gerektigini daha 1985 den beri soyluyorlardl(24)

Ancak bu tarih~ilerimizin soyledikleri de yeterli ilgiyle

kar$llanlp ferdi ve kurumlar planlnda geregi i~in derhal

harekete ge~ilemedi(25) Biz bu hareketsizligin bilgisashy

yar l n tarih ara$tlrmalarlnda ya da tarihi verilerin bilgishy

24Bkz Bahaeddin YediYlld l z Vaklf Arasecttlrma Enstitusu Kurulmalldlr Vaklf secturas l 3-5 Arahk 1985 Konusectmalar Tebl igler J Tartqmalar ve Komisyon RaporlarlAnkara 1985 s 104-110 Aynl yazar Ordu KazaSl Sosya1 Tarihi Ankara 1985 s 147 Halil 1na1clk Osmanll Aqivlerinin Turk ve Dunya tarihi 1cin Cinemi (A Konusectma Metni) Osmanll Arsect~vleri ve Arasecttlrmalarl Sempozyumu 1stanbul 1985 s36

25Ger ci daha yaklnlarda Elazlg Dniversitesi Ogretim GCirevlisi Mehmet Ali Dnalln Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal verilerin bilgisashy

yarla degerlendirilmesi konusunda deneme mahiyetinde BASIC diliyle yazllmlsect programlarl yaYlnlandlysa da bu deneme bilgisayarln ku~uk bir hesap makinaslndan biraz daha ileri kullanlllsectlndan basectka bir sectey degildir ~unku BASIC diliyle yaratllan kutukler coklu uygushylamalar icin tamamen e lverisectsizdir Ayrlca bu programlar Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal olmayan verileri isectshylemekten uzaktlr Yine de ilk denemelerden birisi olmaSl aClslndan ovguye laYlk buluyoruz Bkz Mehmet Ali Unal Tapu Tabr ir Deftershylerinin Bilgisayarla Degerlendirilmesi Konusunda Bazl Program Deneshymeleri Ondokuz MaYlz Dniversitesi Egitim Fakultesi Dergisi 2 (Samshysun 1987) s 145-163

12

bull sayarda depolanarak i~lenrnesinde nasll kullanllacaijl ve ~

bunun i~in ne yapllrnasl gerektiiji en ba~ta ise boyle bir

~all~rna yaplldlijlnda bunun ger~ek kazanclnln ne olacaijl koshy

nusundaki bilgi bo~luijundan kaynaklandlijlnl sanlyoruz

l~te bu tezirnizde varsaydlijlrnlz bu bo~luiju birazclk

olsun kapatarak onlirnlizdeki bir ka~ Yll i~inde ba~larnasl

ka~lnllrnaz olan arna 0 zaman da belki artl k ~ok ge~ kalrnl~

olacaijlrnlz bir hareketi one allp hlzlandlrrnaYl hedefliyoshy

ruz

Eu da ~liphesiz bir uygulama yaparak boyle bir ~a-

ll~rna ile ilgili blitlin slire~leri ve elde edilen kazan~ la-

rl gozler online serrnekle en iyi bi~irnde ger~ekle ~tirilebi-

lirdi l~te bu ~all~rnamlzda boyle bir uygularna yaprnaYl deshy

nedik Uygu larnarnlz i~in veri kaynaijl olara k Vak fiyele r i

daha doijrusu vakfiyelerdeki verilerin s i stematik olarak

aktarllchrgl ormlarl kullandlk Bu formla r Vakl flar Genel

MUd Urlliijli Ara~tlrma Birimiblinyesinde vaklf konus unda on -

de gelen uzman bilim adamlarlmlzdan Bahaeddin Yed iYlldlZ

onderliijinde ba~latllan ve i lerde bunlarl bilgisayara kay~

dederek ~e~itli maksatlar i~in kullanmaYl hedefleyen b ir

proje ~er gevesinde hazlrlanml~tl(26) Biz bu form l a rln

kullanma iznini gene YediYlldlZ araclllijl ile aldlk Formshy

lardaki verileri bilgisayara kaydedip i~lemek Uzere ise

diijer alanlarda oldugu gibi bilgisayar destekli tar i h ara~-

26Bu projeden ilerde yeri geldik~e bahsedilecek tir

1 3

tlrrnal arl nda da gidgide yayglnla9an geli9rni9 bir yazlllrn

tlirli olan ili9kili veri tabanl yonetirn sisternlerini se~shy

tik Boylece ~al19rnamlzln ternelini olu9turan Vakl flar Veshy

r i Tab a nl ortaya ~lktl Vaklflar Veri Taban1 1 nl kurrnak

i ~ in ge~tigirniz i9lern basarnaklarlbu veri tabanln~ k ayde t shy

t i girniz 33 vakfiyedeki veriler lizerinden yaptlgl rnlz sorgushy

lama ornekleri tezirnizin II bollirnli uygularna Yl olu9 tushy

ruyor Bu bollirnlin tamamlaYlC1Sl olarak Vaklflar Veri Tashy

banl1nln kurulu9una ge~rneden once bu ~al19rnanln t a r ih rneshy

todundaki yerini belirlernek lizere bilgisayar yardlrnlyla

yapllan tarih a r a9tlrrnalarlnda takip edilen tarz ve strashy

te j ilere aglrl lk vererek tarih tarih~i ve bilgisay a r

i l i9kisine yeniden ama daha yaklndan baklyor ve bu a rada

kullandlglrnlz forrnlarln ha~lrlan1 9 1nl y a plslnl v e bu y a shy

p lnln arna ~ i ~in uygun olup olrnadlglnl t art1 91yoru z

I BollirndE ise bilgisayarln tarih~es i yap lsl ve 9 a shy

ll~rnasl hakk lnda klsa b i l g iden s onra ayr l b a 911k olarak

ku l lan d lglrnlz yazlllrn tlirli ola n ilisectki li v er i t aban l y oneshy

tim s i s ternlerini tanltlyoru z Bunda d a ba911 c a u~ hedef ishy

miz vardl 1- Ni~in bu yazlllrnl tercih ettigirnizi ort aya

koymak 2- II Bo l lirnlin daha iyi anla911rnaslnl saglarnak v e

3- t leride bu yazl11rnl tercih ederek 9al19rna yapacak olanshy

l ar i ~in ternel bi1 g ileri verrnek

~al19rnarnlZln III ve son bollirnlinde Vaklflar Veri

Tab anl y1a kazandlglrnlz tecrlibeleri so s ya1 ve ekonornik

14

tarihirnizin vakfiye1er d1 91nda ka1an diger iki onern1i kayshy

nagl Tapu Tahrir Defter1eri VP ~eriye Sici11eri i~in degershy

1endiriyor bunlarl bi1gisayar yardlrnly1a i91eyebi1rnek x~in

ne1er yapl1abi1ecegi konusunda fikir1er i1eri slirliyoruz

Ve nihayet i1eride yapl1acak ~al19rna1ar1a daha geshy

1i9tiri1rnesini saglarnak lizere hazlr1adlglrnlz blitlin program

ve kod1arl ek olarak veriyoruz

15

Q

I BOLUM

BLG1SAYAR VE VER1 TABANI YONpound rrM S1STEMLER1

1 1 BLGSAYAR

111 Tarih~esi

Bugunku saniyede 1000000 i~lem yapabilen

bilgisayarlarln tarihi genellikle MO 3000 Ylllarlnshy

da Cinde ortaya ~lkan boncuklu i~lem tahtaslna (abakus)

kadar g6turulmektedir Romallla~ da i~inde yuzuklerin h a shy

reket ettirilebildigi yatay oluklar d6~enmi~ i~lem tahtashy

larl kullanlyorlardl Birinci oltik birler basamagln1 ikinshy

ci oluk onlar basamaglnl vb g6steriyordu Bugun hala k u l shy

lanllan hatta bazllarlnda karek6k almak bile miirnkiin olan i$shy

l em tahtalarl uzun sure bilinen tek i~lem yapma araCl o l ashy

rak k aldl 1642de buyuk Fransl z matematik=i Pas GoLfn ~ ~

geli$tirdigi di~li ~arklardan olu~ an hesap makinas lyla ~ arpshy

rna yapabilen (saYllarl katlayabilen) ilk ara9 o r taya ~lklshy

yordu Pascal bu makinaYl glimruk memuru olan babaslna ~ i

hesaplarlnda yardlmcl olmak i9in yapml~tl 1850 1erde bashy

si t ve guvenilir top lama makinasl geli~tirilerek uygulamashy

da kullanllmaya ba~landl 19 yuzYllln sonlarlna dogru d a

b61me yapabilen ilk makina icad edildi

Asllnda bu makinalar pratik olarak tamamen poundaydaslz

90k a z kullanlllyor ve yalnlzca tek bir i ~ lem yapabiliyor

o lmalarlna ragmen mekanik hesaplamanln teme l ini olu~turushy

yor lardl

16

bullMekanik olarak gall~an ve bir ~ok i~lemi bir arada

yapabilen bunun i~inde bir bellek (haflZa) birimine sahip

daha bliylik ve karma~lk bir makinanln yaplmlnl linlli ngiliz

matematik~i Chades Babbage ger~ekle~tirdi Babbage bu mashy

kinaYl daha do geli~tirerek hesaplarl onceden verilen komutshy

lara gore otomatik olarak yapabilecek bir makina yapshy

maYl dli~lindli Ancak ~a~lnln teknolojik seviyesi fik irlerishy

ni uygulamaya irnkan vermedi Onun geli~tirdi~i ~all~ma ilshy

keleri do~rultusunda daha sonra daha geli~mi~ makinalar yashy

plldl (27) 1929 Ida ABDde ilmi hesaplar yapmaya uygun ilk

ayglt ger~ ekle~tirildi Bunun i~leyi~i de mekanikti

1944de MARK I adll makinanln yaplmlyla hareketler

artlk mekanik de~il elektromanyetik enerjiyle ger~eKle~ishy

yordu MARK I saniyede 10 i~lem yapabiliyo rdu ve b u 0 zashy

man i~in ola~anlistli bir hlZdl 18 metre u zunluk v e 25 metshy

r e y likseklikle MARK Iin boyutlarl da ola~anlis tliydli 1 947

de ilk elektron~k tliplli makina yapl1dl ~lemler a r tlk

elektronik devrelerde y apl ilyor olmas lna ia~men ~~ll ~masl

t amamen Babh~ge in ilkelerine dayanlyordu (2 8 )

Pratikte ilk programlama 1950lere dogru ger~ekle9~

t i r ildi Makinaya yapacagl hesaplarla ilgili blitlin komutshy

lar veriliyor ve bundan sonra makina kullanlclnln mlidah a l e shy

si olmaksl zln i91emleri otomatik olarak yapiyordu 1949

27 ~a~1n~n en az ylizy~l otesindeki fikirleri ger~eklesecttirmek i~in ~ashyl ~sectan Babbagein ~al~sectmalar~ hakk~rida kendi yaz~s~ i ~in bkz Cfuarles Babbage The l if e of a Philosopher The Worldof t he Computered John Deiebold New York 1973 s26-34

28jeremy Berstein The middot AnalytiCal Engine The World of The Computer s35-43

17

bull Y1l1nda Cambridge Universitesinde MV Wilkes ve arkada$shy

lar1 taraf1ndan yap1lan EDSAC (Electronik Delay Storage

Automotic Calculator) adl1 bilgisayar ilk modern saY1sal

bilgisayardi

Bunu takip eden Y1llarda bu alanda ba$ka hi~ bir bishy

lim dad1nda rast~~nmayanba$d6ndlirlicli bir geli$me ya$and1

Once elektronik devreler yerlerini daha az yer kaplayan

daha az gerilim gerektiren ve daha az lSl yayan transisshy

t6rlere b1rakt1 Arkas1ndan 1965-1970 araS1 tlimlesectik devshy

reler blilundu Tlimlesectik devreler bilgisayarlar1n veri i$shy

leme kapasite ve h1z1na inan1lmaz boyutlar kazand1rd1 1980

lerde bilgisayar alan1ndaki ilerlemeleri gunli glinline takip

etmek bile mlimklin olmuyor lmi ara$t1rmalar yeni bulusectla~

ra yol a 9a rken yeni bulusectlar ilmi ara$t1rmalar1 h1zland1shy

r 1yor( 29 )

Temeline in i ldiginde insan zihni i~in y a p1 lmas 1 gli~

ala n ve uzun zaman alan ayn1 zamanda s lk1 C1 i$ lemler i mashy

k inaya devredip dli$linmek i~ in daha ~ok zaman yaratma ihshy

tiyac~ndan dogdugunu s6yleyebilecegimiz bilgisayar bu k1s a

tar i hltesinden de g6rlilebilecegi gib i zaman zaman sl~rama-

larla hep mucitlerinin kendilerinden 6ncekilerin tecrlibe shy

lerine dayanmas1yla geli$mi$ ve buglinkli halini alm1$t1r

S6yledlgimiz gibi gel i sectmeler bu glin de bliylik bir h1zla

29Bilgi sayar ~agdasect Teknoloji Ansiklopedisi Ci1t 1 s28

18

devam ediyor Geli$menin hlZl artlk aylarla hatta gunlershy

le o19uluyor Geli$meler Bilgisayar Bilimlerinde ayrl UZshy

manllk dallarl olarak ortaya 91kan birbirine paralel iki

alanda Slnlflanlyor Donanlm (hardware) adl verilen ve

Merke zi $lem Birimi (MB Cetral Proce ssing Unit CPU)

Belek (Memory) Giri$-~lkl$ Denetleyicisi ( I nput-Output

Ports) ve disk ekran klavye bilgiyazar (prlnter) gibi

tamamlaYlcl gere91erden olu$an fiziki yaplslndaki geli$meshy

ler bilgisayarln boyutlarlnl k ugulutmu$ maliyetini ucuzshy

latml$ ve kullanlmlnl basitle$tirmi$tir Boyutlarln kugulshy

mesi buyuk bilgisayar sistemleri yanlnda k U9uk (mikro)

ve ki$isel (personal) bilgisayar sistemlerini yaratml$tlr

Maliyetin ucuzlaYlp kullanlmln basitle$mesi de meslekten

bilgisayar bilimci olmayanlarln da bu makinalarl satln

al l p kull anmaslnl saglaml$tlr

Bilgisayarlarln programlanmaslyla ilg i li her$ey i

i f ade eden yaz ll l m (Sofware) daki gel i $me ler i se gok degishy

sectik alanlarla ilgili veriler i n gene gok degisectik amaca yoshy

nelik olarak i$lenmesine imka n hazlrlam19tlr ( 30)

Bilgisayar yazlllffilnda verilerin degi9ik bi~imlerde

duzenlenip isectlenmesini ve yan bellek (peripheral disk) te

s ak~anrnaslna imkan veren yazlllm sistemlerine -bunlar g e shyI

nellik le bilgi sayar ureticilerince makinayla birlikte verishy

30Mesela bilgisayarlar~n muzik ve kareografide kullan~hsect~ iltin sectu makalelere bkz Barry Truay) Computer Mus~c C~position The Polyshyphonic POD system Computer 8(August 1978) s40-5 0 John Lamsdown The Computer in Chareopraphy Computer 8(August-1978) s19-30

19

~ir Veri Yonetim Sistemleri (Data Managament Systems)

adl verilmektedir Bilgisayarlarln ticari olarak kullanllshy

maslyla birlikte geli9tirilmi9 bulunan ilk veri yonetim

sislttemlerii klitlik yonetim sistemleri (file management) dir

Bu sistemde veriler alan (field) adl verilen mantlki bishy

rimlere ayrlllr Alanlara yapllan kaYltlara (record) tutashy

nak denilmektedir Tutanaklarln tamaml ise klitlikleri olu9shy

turmaktadlr Klitlikler genel ama~ll prograrnlama dilleri

(BASIC COBOL FORTRAN VS) kullanllBrak dlizenlenir

Daha sonra geli9tirilen ve ~e9itli ama~lar igin veshy

rilenlerin etkili olarak i 91enmesine daha elveri91i oldukshy

larl i ~ in gitgide yayglnla9an veri yonetim~sistemler i ise

Veri Tabanl Yonetim Sistemleri (Data Managament Sysshy

terns dir Bizirn ce gall~zda kullandlglmlz sistemlerden

ilerde daha ayrlntlll olarak bahsedecegiz

112 Yaplsl ve yall$maSl

Bir bi1gisayar s istemi g e nel o larak be$ onemli bishy

rirnden olu9maktadlr Bu b i r imler ~ ematik olarak 90yle g osshy

ter i l ebilir

MERKEZ1 1$LEM B1R1M1

GRD BRM1

~ ~

KONTROL B1R1M1 AR1TMET1K MANTIK

t~

BELLEK BRMj

~ B1R1M1~

GIKTI B1RM1

$EKL 1 Bilgisayar sisteminin temel yapls l

20

1 Girdi Birimi 19lenecek verilerin ve bu verile--

rin nas1l i9lenecegini gosteren komutlar1n (programlar1n)

bilgisayara aktar1lmas1n1 saglayan k1s1md1r Bu i9lem esshy

kiden delikli kartlar delikli kag1t geritlermiddotarac111g1Yshy

la yap1l1yordu Buglin ise ekran ve klavyeden olu9an termishy

naller kullan1lmaktad1r

2 Bellek Birimi Programlar1 olu9turan komu tlar1n

2 tabanl1 kodlar1n1 ve bu programlar1n i9leyecegi verilerin

2 tabanl1 kar91l1klar1n1 saklayan mekanizmalar blitlinlidur

Bellekte bilginin saklanmas1 tlimle9ik devreler i~inden geshy

9irilen elektrik sinyallerinin dlizeyininyliksek veya al~ak

olu9una gore 1 yada 0 degerini almaS1 ile olmaktadJr Bilshy

gisayar kendisine verilen rakam harf ve ozel i 9aretlershy

den olu9an blitlin veri ve komutlar1 hep bu $ekilde 0 yada 1

sembollerine (digit) donli9tlirdlikten sonra anlamaktad1r Bushy

na iki tabanl1 say1 sistemi denilmektedir Mesel a bu say1

sisteminde 10 tabanl1 say1 sistemindeki 154 saY1s1n1n karshy

91l1g1 0011010d1r Bilgisayarlara SaY1sal (digital) ad1

i9te bu ylizden verilmektedir Blitlin saY1sal ayg1tlar1n ~a-

11$maS1 bu gekilde olmaktad1r 2 Tabanl1 say1 sistemindeki

bu Oyadal degerinin herbiri bit 8 bitlik bir grup ise by t e

ad1n1 al1r 1ki yada dort byte ise bir kelime olu$turur

Kelimeler komutlar1 komutlar da programlar1 meydana geshy

tirir

Bilgisayarda ana bellegin hacmi yani depolayabile shy

cegi bilgi miktar1 bilgisayar sistemine gore degi$ir Anshy

21

cak bu en btiytik bilgisayar sistemlerinde bile slnlrll shy

dlr Bu ytizden bilgisayarln bellek kapasitesini artlrmak

itin disk manyetek erit vs gibi yan bellekler kulshy

lanlilr Yan belleklerin hacmi ana bellegi kat kat amakshy

tadlr ~ift yogunluklu bir diske milyarlarca bytellk

bilgi saklanabilmektedir Yan belleklere bilgi depolanmashy

Sl yine anabellek araclIlglyla olmaktadlr

3 Kontrol Birimi Bir ~ok elektronik devreden

oluan bu birim bilgisayarln btittin ~allmalarlnl denetler

Komutlarl yorumlar ve hangi Slra itinde ilenecegini beshy

lirler Verileri bellekten allp ilem i~in Aritmetik-Manshy

tlk birimine gonderir ve bu birim de ilenmi$ olarak geshy

len verileri (bilgileri) bellekte depo eder

4 Aritmetik-Mantlk Birimi Bu birim kontrol bishy

riminden gelen sinyallere gore bellek biriminden gelen

verilere dort aritmetik ilemi ve kar$llatarma ilemleshy

rini uygular Bu birim kontrol birimi ile birlikte Mershy

kezi l$lem Birimi (MiB CPU) olarak adiandlrlllr

5 ~lktl Birimi Yapllan ilemlerin sonucunu belshy

lek biriminden allr ve kullanlclya verir 1lenen verileshy

rin sonucunu almak i~in ekran ve bilgiyazarlar kullanl shy

llr Ayrlca ~izici (plotter) ve iaretleyiciler (di9 iti shy

~er)de ozel 9lktl tlirlerini almak i~in kullanllan ~ra~lar~lr

Bilgisayarda Bl1tiin bu bir imlerin i$lemes ini sagshy

layan programla~ programlama dilleriyle yazllan programshy

larln makina diline (iki tabanll sayl sistemine)

~eviren derleyici ya J~

22

sevirici denen programlar veri yonetim sistemi progshy

ramlarl ve diger yardlmcl programlar i9letim sistemini

(Disk Operating System DOS) olu9turur (3l)~

12 VER TABANI YUNETM SSTEMLER

Bilgisayar yazlllmlnda dart temel veri yanetim sisshy

temi geli~tirilmi9tir KUtUk Yanetimi (File Management)

SlradUzen (Hiyerar9ik) Ag (Network) ve li~kili (Relati shy

anal) veri tabanl Yanetim Sistemleri

1950 ve 19601 larda yazlllm metodlarlnln birle9tirilffles~le

~r46ya ~ik an kUtUk yanetim sistemleri veriye makinanln

detaylarlyla ugra$madan eri 9me imkanl vermesiyle veri i$shy

leme teknolojisinde temel bir adlm oldu Fakat1960larln

ba~larlnda uygulama alanlarlnln geni 9lemesiyle aynl veri

kUtUgU Uzerinde farkll uygulamalar yapllmasl ihtiyaclnl

dagurdu Uygulama programlarlnln saYlSlnln artl~l ise c id-

di problemler ortaya 9lkardl

1 Verinin yapllandlrlldlgl tarz ilk uygulama

programlarl i9in uygun olmakta fakat daha sonrakiler i9in

bu uygunluk giderek azalmaktadlr

2 Eger kUtUk ~oklu uygulama i9in yeniden yapllanshy

dlrlllrsa bUtUn programlar degi~tirilmektedir

31 Bilgisayarln yaplsl ve isectleyisecti konusunda ayrlntlll bilgi i~in bkz ilgisayar gagdasect Teknoloji Ansiklopedisi ) Cilt 181-154

23

gt

3 Eger klitlikterlo degiik uygulamalar icin kopyasl

allnlrsa bu kere de klitlik kopyalarl araslnda tutarllllgl

saglamak problemi ortaya Clkmaktadlr (32)

te veri tabanl yonetim sistemleri veri eriimde

klitlik yonetimi yaklalmlnln bu yetersizliklerini telafi

etmek lizere gelitirilmi ve tari h gibi verilerin cok yonshy

lli ileme tabi tutuldugu alanlarda klitlik yonetimi yakla9l shy

mlna gore daha cok tercih edilir olmu9tur (33)0

Veri tabanl yonetim sistemleri adlarlnl kullandlkshy

larl VERt MODELnden allrlar Veri Modeli veriler arashy

slndaki ilikinin tlirli ve niteligi goz online allnarak kushy

rulan mantlRi bir yapldlr Bu yapl gercek hayatl yansltshy

maYl amaclar (34)

SIRADUZEN veri mode linde veriler araslndaki ilikishy

ler bir agac yaplsl icinde gosterilir $oyle bir c o grafi

ornek bu modelle iyi biro analoj i oluturur Or tadogu

Tlirkiye Ankara Beytepe Slraduze n veri modeli gercek

hayatta var olan yada olQu bir cok ilikiye benzer bir

yapl getirse de 1- Bir veri birden cok ilikiye girdigin shy

bull 1 comshy32SB yaO-PrlL l L bull l p ABenstelnve d1ger erlData-base S ystems puter 119 (September 1978) S 46-47

33Mesela ABD de (Berkley 3-5 Nisan 1987) yapl-lan Saints and saintshyhood in islam konulu milletlerarasl konferansln davetiyesinde islam mistizmi ~allsectmalarl i~in veri tabanlarl Uzerine tartlsectma yapllacaglna

34dair bir ilan yer almlsecttlr Yadager~ek hayatta olmusect olanl secteklinde ifade ederek tarihe adapshyte edebiliriz Veri modelleri konusunda daha genisect bilgi i~in bkz HUlya Polat Veri Tabanlnln Zamanl Bakl$ Bilgisayar Teknolojisi Dergisi sayl 1 (Ocak-Mart 1986) S5-6

I

Sayfa

III BOLUn 75

SOSYO-~KONOM1K TAR1H M1ZiN D~hR KAYNAKLARI VE rliL -

G~SAYAR 75

3 1 Tapu Tallrir lJefterleri 76

3 2 $e r iye Sic i lle r i 79

tKLpoundR bull bull bull bull 94--11t

EK-l Bir Form drne~i bullbull bullbull q4

EK - 2 Ylikle Programl 9~

SONUC 85

131BL1YOGRAFYA 88

BR - 3 Ekrall Gbrlinliml eri 10~

poundK - 4 Kod laDlolarl 11 3

EK - 5 Kodlar bullbullbull l i4

(IKJILAR LisTES1

Sayfa

1- Yl11ara Gore Vaklf SaYlslnl Gosteren Grafik 64

2- Yl11ara Gore Vaklf SaYlslnl Gosteren ~ubuk1ar 65

3- Sosya1 Hizmet1er Oranlnl Gosteren Pasta Di1imshy

1eri 66

5- Tarlm 1~letme1eri Oranlnl Gosteren Pasta Di1imshy

7- Vaklf Unvan1arl Tesci1 Tarihi ve Kuran Ayetshy

8- Vaklf Unvan1arl Iesci1 Tarilli ve Hadis1er Rashy

4- Akar Oran1arlnl Gosteren Pasta Di1im1eri 67

1eri 68

6- Gorev1i Tipo1ojisi Raporu 69

1eri Raporu 70

po r u 71

9- Yerad1arl inde ksi Raporu 72-73

ONSOZ

1970li Ylllardan sonra da ~arCl~lrnlZa iki yeni

kavrarn girrni$ bulunuyor Enforrnatik(nili$irn) ve bilgi topshy

lurnuEnforrnatikbilgiyi ku llanrnaya elveri$li bi~irnlerde dlishy

zenlerne tarzlarl ve rnetodlarlnl inceleyen bilirn dallnl

bilgi toplurnu ise Batlda sanayi toplurnundan sonra ulashy

$llan ve bilginin sosyal ili$kilerde blitlin di~er klyrnetleshy

rin online ge~rnekle oldu~u yeni bir toplurn yaplslnl anlatlshy

yor Bilgiyi ~ok geni$ kesirnlerin kullanrnaslna elveri$li

bi~irnlerde hlZll liretrnek ve yayrnak artlk ~ok onernli Bu

da bliylik ol~lide bilgisayarlarla rnlirnklin oluyor Bilgisayar

glinlirnlizde hernen hernen blitlin bilgi liretirn alanlarlnda kullashy

nlllyor

Bilindi~i gini tarih de insanln poundaliyet gosterdi~i

en eski bilgi liretirn alanlarlndan biridir Bilgisayarlar

$irndi bu alanda da bu i$i yapan tarihGinin de en bliylik

yardlrnclsl dururnuna ge~rni$ ve ar$ivler dolusu vesikalardashy

ki verilerin i$lenrnesine irnkan hazlrlarnl$ bulunuyor Bu

imkanln boyenutlarl ozellikle ABDli ve Avrupall tanih~ishy

lerin ~all$rnalarlyla ba$ dondlirlicli bir hlzla geni$liyor

1$te nu tez bilgisayarln sundu~u bu irnkanlardan zengin

ar$iv kaynaklarlrnlzln i$lenrnesinde de istipoundade etrneye yoshy

nelik olarak oteden beri var olan gayretlerin sornutla$shy

tlrllrnaslna do~ru atllrnl$ bir adlrndlr Bu adlrnln adl Vashy

Klpoundlar Veri Tabanldlr

ii

Vak~flar Veri Tabanl dolaYlslyla bu tez adeta birshy

birleriyle dogrudan hi~bir baglantlsl ilgisi olmayan pek

Tezin danl~manllglnl ProfDr Rlfat Onsoyun yapshy

maSl buyuk bir lutuftur

Do~Dr Bahaeddin YediYlldlzln yaptlgl yerinde

ikaz ve yonlendirmeler de tezin bu son ~eklini almaslnda

~ok etkili oldu Esasen Vaklflar Veri Tabanl onun vaklf

konusunda hem ara~tlrma hem de metod duzeyinde yaptlgl

~all~malarln temelinde yukseldi

Vaklflar Veri Tabanlnln teknik olarak ger~ekle~-

tirilmesinde Bilgisayar Bilimlerl Muhendisligi ~ra~tlrma

Gorevlisi Naci Ishakbeyoglunun ~all$malarl

yi allr

Tez i~in yaptlglmlz harcamalarln bir bOlumunu Turk

Amerikan 11m Ara$tlrmalar Dernegi verdigi ara$tlrma bur-

Bolum hocalarlm ve ara$tlrma gorevlisi arkada$lashy

rlm ~all$malarlmlz boyunca ilgi ve yardlmlarlnl hi~ eksik

etmediler

Universitemizin Bilgi l$lem Merkezinde ~all$lrken

sistem Operatorleri Kenan Bozkurt Talha Ozturk ve Mehshy

met Atasayar i$in acemisi olan bana her zaman yardlm ettishy

ler

iii

bull

Fatma Ustek ve Mehmet Oz Tlirkiyede bulamadlg~lmashy

kaleleri yurt dl~lndan sagladllar

Burada tezin ger~ekle$mesinde maddi manevi katkl shy

da bulan herkese te~ekklirli bir bor~ saYlyorum

Son olarak blitlin eksiklik ve muhtemel hata ve yanshy

ll$larln tek sorumlusu oldugumu belirtirim

Ramazan AeUN

o

G1Rl

Sanayi inkllabl nasll ki insanln kol gUcune buyuk

katkl yaparak onu olaganustu boyutlara ula9tlrrnl9sa gunushy

rnuzde de bilgisayarlar zihin gucune benzeri bir katkl yashy

parak onu bazl dururnlarda beki de rnilyarlarca kere daha

bUyutrnu9 bulunuyor(l) lnsanln faaliyet gosterdigi hernen

hernen her alana gitgide buyuk bir hlzla giren ve yayglnlashy

9an bilgisayar bu alanlarda bilgi uretirni yaYllrnasl deshy

polanmasl ve depolanml9 bilgilere eri9rnede getirdigi hlZ

dogruluk ve g uvenirlilik bilgisayarlarln kullanllrnadlgl

yirrni otuz Yll oncesiyle klyas bile kabul etrniyor

Bilgisayarlarln k ullanlrn alanlarlnln hlzla geli9rneshy

si 9uphesiz donanlrn (hardware) ve yazlllrn (software)sisshy

ternlerindeki geli 9rnelere paraleldir Donanlrndaki geli 9rneshy

ler bir yandan bilgisayarln boyutlarlnl tu~liltup kullashy

nllrnaslnl basitle9tirirken veri i9lerne ve depolarna kapashy

sitesini arttlrrnl9 diger yandan da rnaliyetini ucuzlatashy

rak her kururn ve ki9inin sahip olabilecegi seviyeye indirshy

rni 9 tir Yazlllrn alanlndaki geli9rneler ise ~ok ~e9itli koshy

nudaki degi~ik tlirden verilerin gene ~ok ~e~itli amaca

yonelik olarak ve etkili bi~irnde i 9 lenmesine irnkan haZlrshy

larnl9tlr

lAydln KBksa1 18 Nisan 1987 tarih1i te1evizyon konusectmaslndan

2

-gt

Geli~mi~ yazlllm sistemleriyle donatllml~ bilgisayarshy

lar ~imdi klsaca ge ~misect hakklnda bilgi uretimi diye ifashy

de edebilecegimiz tarih~ilik alanlnda da bu i~i yapan tashyI

rih9inin ar~ivler dolusu belge Yl g lnlarlnln ustesinden gelshy

mesine buyuk o19ude yardlmcl oluyor

Peki nedir bu sihirli alet naSll dogdu geli~ti

Yaplsl nedir Nasll 9all~lr 1sectte daha 9all~mamlza ba~la-

madan once merak edip durdugumuz ve cev ap olarak her flrshy

satta daha 90gunu ogrenmekten buyuk bir haz duydugumuz ilk

sorular bunlardl Bu sorulara 90k uzun olmayan ama bilgi

verici cevaplarln buraya da allnmaslnln hem tez boyunca

slk slk gegecek olan pound rogram ~tlik bellek vs gibi bilshy

gisayarla ilgili belli ba~ll kavrarnlara a9lkllk getirecegi

hem de buaracln daha yaklndan tanlnmaSlnl sagllyacagl dushy

sectuncesiyle hareket ettik

Fakat aSll merak ettigimiz v e ara~tlrdlk9a okuduk shy

9a kimi zaman hayrete ~a~klnllga du~mekten kendimizi alashy

madlgIIDlz konu bilgisayar tarih ve tarih9i ili~kisiydi

Kantitatif tarih (quantitative history) tarihte mikshy

tar gosterme (tarihte nicelle~tirme Quantification in

history) tarihi verinin k a ntitatif analizi ya da klsaca

ifade edildigi sectekli ile (i1iktar gosterrn~~ (nicelle~tinne

Quanti -He Q4 i a -1 1 g ibi ter imler genellikle diger sosyal

bilimlerce-ekonomi sosyolo ji demografi siyaset- oteden

beri kullanllagelen istatistiki teknik v e metodlarln tarishy

hi konu ya da problemlerin ara~tlrllmaslnda da kullanllmashy

3

~

slyla ortaya ~lkan ~ok geni~ bir ara~tlrmalar serisini ve

bunlarla ilgili kavram ve sUre~leri ifade ediyor(2)

Kantititif tarih ~all~malarlnln ba~langlcl bu yUZYlshy

lln ba$langlclDa kadar gotirrUlmesirce ~agmen(3) saYlca ~ogallp

ele allnan konularln ~e~itlenmesi Fransada ortaya ~lkan

Annales ekolUyle olmu~tur Bu ekole mensup tarih~iler geshy

leneksel siyasi ve diplomatik tarihin se~kinci (elitist)

karakterinin verdigi tatminsizlikle se~kinler kadar Sl shy

radan insanlarca da payla~llan ge~mi~in bUtUn sosyal ~evre

ve tecrUbesini ara~tlran ~all~malara yonelmi~lerdir Topshy

luma boylesine bir bUtUn olarak bakl~ ka~lnllmaz olarak

onun yaplslnl en iyi ortaya koyacak tipik saYlSlZ tecrUbe

belgelerinin istatistiki incelemesini de beraberinde geshy

tirmi~tir Alelade insanlarln tatihi kantitatif olmak zoshy

rundaydl ~UnkU onlar ~ok ama ~ok saYldaydl (4)

2istatistik teknik ve metod1ar~n tarihi Lerinin i~lenrnesinde kullashyn~lmasly1a i1gi1i olarak bi1im fe1sefesine de yer veren prat~k uyshygu1ama1ara daya1l ~ok genisect teorik tartlsectma1ar yap~lmlsecttlr ~u der1eshyme kitap1ar bu konuda yeteri kadar fikir vericidir Robert pSwierenga ed Quantification in American History New York 1971 Roderic F1oud

ed Essays in Quanti tative Econo~ic History Oxford 1971j Don Kra1 Rowney Jame s Graham OJr ed Quantltatlve History Homeood 1969 William 00 Aydelo tte-Allan G Bdgue ve diger1eri ed The Dimensions of ~uantitative Research in History Princeton 1972

3Amerika1l tarih~i1er kantitatif ~a1lsectma1arda oncu olarak Frederic Jacson Turner ve onun talebelerini g6sterirler bkz Swierenga ~$_~ S XII William 0 Aydelotte Quantifiaction in History Iova 1971 5 1 Sovyet tarih~i1er oze11ik1e Rusya ziraf tarihi uzerine yapl1an kantitatif ~a1lsectma1arln basectlang~clnl Amerika1l1ardan daha esshykiye l870li Yl1lara kadar goturmektedir1er bkz Ivan Kova1~enko Large Data Files and The Study of Agrarian History of RussiaSoviet Quantitative History ed Don Karl Rmmey London 1984 s47-48

4David Herlihly Computation in History Styles and Method s Computer 8(August 1978) slO Anna1es eko1u hakklnda klsa bi1gi i~in bkz Bahaeddin YediYlldlz Fernand Braudel ve Annales Ekolu Ataturk Kultur Dil ve Tarih Yuksek Kurumu Bulteni 2 (Ankara 1986) s13-161 ~ynl yazar ltagdasect Tarih~ilik Ondukuz Hayls Universitesi Edebiyat

Fakultesi Dergisi 1 (Samsun 1986) s41-44

4

1960 ortalarlndan itibaren bilgisayarlarln ticaret

ve bilim dlinyaslna iyice yerle9mesiyle kantitatif ~all9-

malara ilgi duyan tarih~iler bu yeni ara~ta kendilerine

gli~lli bir destek bulmu91ar bununla ilgili duygularlnl belshy

ki biraz da abartarak ifade etmi 91erdir Mesela Le Roy

Ladurie 1968de yarlnln tarih~isi yasectamak i~in bir bilgishy

sayarl programlamaYl bilmek zorunda olacak (5) George

Lefebre ise daha da ileri giderek tarih yazmak i~in bilshy

gisayarl bilmek gerekir demisecttir(6)

Ancak ilk kantitatif ~all9malarln gerek 0 zamana

kadar desecteri anla9l1madlsectl gerekse ~ okbGy~ k rakam

kolleksiyonlarlnl ihtiva ettisecti i~in kimsenin kullanmaya

cesaret edemedisecti se~im kaYltlarl nufus saylm listeleri

arazi tahrirleri gibi buylik beIge kiHliyatlnl kullanlp isectshy

lemesine ragmen a9lrl ol~lide rakamlarln analizine dayanlshy

yor olmasl ustelik de bazl kantitatif tarih~ilerin bu

~ekilde ~allsecttlklarl fenomeni ol~tuklerini (7) ve bunun da

ilmi slfatlnl hak edebilecek tek metod oldusectunu iddia

5LeRoy Ladurie The Territory of Historian ~ev Ben ve Sion Reynolds Chicago 1979 s6 Bu kitapta yer alan The Historian and The Computer adll rnakale Turk~eye de ~evrilerek yaYlnlanmlsecttlr bkz Ali Boratav ed Tarih ve Tarihyi Annale s Okulu izinde Ankara 1985 s132-135

6Richard C Cobb Georges Lefebre Past and Present 18(1960) sfil

7Miktar gosterme (Quantification) terimi ol~me (measurement) ile esectshyanlamh olarak kullanlllyordu Allan GBogue Ouantification in the 1980 s Numerical and Formal Analysis in united States History Journal of Interdisciplinary Hi s tory XII-I(Summer 1981) s 137

5

etmeleri (8) disiplini ikiye bolmu~ (9) bu ~all~malara

tepkiler ortaya ~lkml~tlr Mesela me~hur bir Amerikall tashy

rih~i butun onemli sorular kantitatif cevaplara hassas 01shy

madlklarl i~in onemlidirler (10) demi~tir Sonradan Le Roy

Ladruenin kendisi de bilgisayarla donatllml~ bile olsa

tarih~inin i~inin bir sanat olarak kalmaya devam edecegini

soylemi~tir (11)

Yine de verileri kartlara delmek zorunda olmak ya-

Zlllm paketlerinin yetersizlikleri gibi butun olumsuzlukshy

lara ragmen kantitfltif ~all~malar artarak devam etmi~hat-

ta tarih~ilere bilgisayarla ara~tlrma yonetimini ve kanti shy

tatif teknikleri ogreten kitap ve makaleler yazllml~(12)

bu tur ~all~malara aglrllkla yer veren dergiler ~lkarllma-

ya ba~lanml~(13) Amerika ve Avrupa un iversitelerinin tashy

rih bolumlerinde lisans velisans ustu duzeyde yenantitatif

8 Ladurie age sll Lee Benson Quantification Scientific History and Scholarly Innovation Quantification in American History 8 25-29

9 Sthepan 1hrenstonn The Historian and the Computer ll Quantification in American History s 70 (Bu makale taraf~m~zdan Turklteye ltevr i l shymisectve H ti ~_debiyat Fakultesi Dergisinde bas~lmak uzere kabul edil shyuUsectti) shy

lOArthur Schlesinger J r liThe Humanist Looks at Emprical Social Research Quantification in American History s35

IlL d bull l l 1a ur~e II Recent H~stor~ca D~scover~es ~ev Dav~d Her ~h y Daedalus XVI(19 77) s145

121980 y~l~na kadar yap~lan yay~nlar iltin sectu bibliyografyaya bkz Nancy EFitch Statistical and Mathematical Methods for Historians An Annototated Bibliogaphy of Selected Books and Articles ll

Historical Methods 134(1980) s222-23l Bu bibliyografyada gosterilen kitapshylar aras~ndan sectunlar ODTU kutuphanesinde de bulundugu iltin kolayca ulasect~labilir durumdad~r Charles MDollar-Richard JJensen Risto rians Guide to Statistics Quantitative Analysis and Histor~ Researh rhicago 19 70 Roderic floud An Int r oduction to Quantitashy~ive Methods tor Historians Princeto~ 1973 Edward Shorter The Historian and The Computer A Practical Guide New York 1971---shy

13J 1 f I d 1 ourna 0 nter ~sc~p ~nary H~story Soc~al Sc~ence H~story

6

teknikleri ogreten derslerin saYlSl ve s a atleri gicerek

artml~tlr (14) Bir klslm ~all~malarda kullanllan istatisshy

tiki teknikler 0 kadar ileriye gitmi~tir ki blrakallm

kullanllan teknigi belli bir matematik temeli olmadan ~a-

ll~malarln kendisi bile anla~llamaz olmu~tur

Bugun bilgisayar teknolojisinin hem donanlm hem de

yazlllm alanlarlnda hlzll geli~mesi bu ileri istatistikf

tekniklerin haz rr olarak kolayllkla uygulanmaslna imksectn

veriyor Bilgisayar teknolojisinin geli~mesinin burada i~a-

ret etmek istedigimiz bize gore aSll onemli sonucu ise

bilgisayardan yardlmcl bir ara~ olarak istifade etmek isshy

teyen tarih~ilerin ara~tlrmalarlnl yalnlzca kantitatif koshy

nularla slnlrlandlrmalarl mecburiyetini ortadan kaldlrml~

olmasldlr Kelime_i~lem (word processing) bilgisayar bilimshy

lerinin temel bran~larlndan biri haline gelmi~tir DolaYlshy

slyla eski kantitatif-kalitatif aYlrlm yok olmu~ bolunmu9

disiplin tekrar bilgisayar etraflnda birle~mi~ tir Amerishy

ka l J tar ih~i Richard Jensen 198 7 d e bir ka~ Yll once bu

kadar 90k saYlda ilgisiz anti-kantitatif~inin kendi bilshy

gisayarlarlna sahip olacaklarlnl ruyamda bile goreme2dim

diyor(15) Bilgisayar kullanmaktan ote kendi bilgisayarlshy

na sahip tarih~i saYlslndaki artl~ donanlm ve yazlllm

Hist or ical Methods ve Journal of Social History bu de rgil erden basectshyllcalarldlr

14Bkz Bogue agm s 155

15 d 1Rlchar Jensen The Hand Wrltlng on the Screen Hlstorl ca Methods 20 1 (Winter 1987) s 36

7

alanlarlndaki yeni lirlinleri tanltlp avantaj ve dezavantaj

kullanlll~ bi~imleri ve fiatlarl hakklnda bilgi vermek sushy

retiyle bunlarl satln almak isteyen tarih~ilere yardlmcl

olmaYl bir ihtiya~ haline getirmi~ olmall ki ozellikle

mikro bilgisayarlarln yayglnla~tlgl 1981den sonra dergishy

lerde bu tlirden yazllar ~lkmaya ba~laml~tlr (16)

Tarih~iler artlk en geli~mi~ yazlllmlarl ve donanlm

ekipmanlarlnl kullanarak bibliyografya ve notlarlnl not

fi~i yerine bilgisayarda sakllyor bu notlara kolayca ulashy

$arak yeni ekleme ve degi$iklikleri sliratle yapabiliyor

bunlarl degi~ik ~ekillerde organize edebilme imk~nl sayeshy

sinde de kompozisyon ve yazma gli~lliklerini bir zevk halishy

ne donli~tlirmli~ bulunuyorlar Gerektiginde odaslndaki ya da

ev indeki kendi kli~Uk bilgisayarlnl bir terminal gibi kulshy

lanarak kamplisteki ana bilgisayarla konu~uyor daha ka rshy

ma~lk i~leri ona yaptlrlyor ve oradan ihtiya~ duydugu bilshy

gile r i ~ekebiliyorlar Dahasl bazl tarih~i ler genellikle

mUhendislik bilimleri ve i~ dlinya slnln ihtiya~ larlna gore

gel i ~tirilmi~ olan hazlr yazlllrnlarl ku llanmakla yetinmeshy

yip tarihi verinin yaplslna ve tarih~inin entellektliel

16Bu yazllarl yazanlar da bilgisayar kullanmakta tecrlibe ve uzmanllk kazanml~ tarih~ilerdir Ornek olarak bkz Jensen agm s 35-45 (lynl yazar liThe Micro Computer Revolution for Historians Journal of Interdisciplinary History XIVl (Summer 1983) s91-111 Don Karl Rowney The Historian and The Microcomputer A Student of the Past Heets the Hfchine of the Future~ 7 (July 1982) s166shy176 Michael M Finefrock Computers and the Historian Prt III Overcoming Computerhobia in Offlce and Closroom AHA Perspectives 219(1983) s 8-13

8

Cgt

gall9ma all9kanllklarlna uygun yeni yazlllmlar geli9tirmek

i~in ~all9lyor ve bunda da ba9arlll olabiliyorlar (17)

Yapay zek~ konusundaki ilerlemelerin tarih~ilere a~-

tlgl yeni ufuklar ise ger~ekten heycan vericidir Bilgishy

sayarl artlk ilk kantitatif tarih~ilerin kullandlgl gek-

Ii ile sadece rakamlarln analizinde kullanmak ona bir

elektronik abacusun pasif rolunu vermek ba9ka bir ifashy

de ile onun potansiyelinden butunuyle istifade edememek

olarak kabul ediliyor(18) $imdi super bilgisayarlar sashy

yesinde tarih~iler metalanguage adl verilen gok geli 9shy

tirilmi9 bir kodlama yontemiyle edeb metinlerdeki fikir

ve temalarl analiz edebiliyorlar bunlar biyografik bilgishy

ler uzerinde yaplldlglnda ilgili ki9inin dU9unce suregleshy

rini ortaya koyabiliyorlar(19 Bilgisayarla onceden dushy

9unulemeyecek dU9unulse bile gergekle$tirilmesi imkanslz

ilgin~ gall9malar da yapllabiliyor Mesela Utah Dniversishy

tesi nde bilgisayarda depolanan ailelerin akraballk ili$shy

kilerini gosteren (genealojik) veri tizerinde ortalama omur

evlilik suresi evliliklerde gocuk saYlsl ve bunlarln neshy

sillere gore klyaslanmasl vs gibi istatistiki hesaplamalar

17BilgisaY2 ~ dergisinde (say~ 74 Haziran 1987 5 34) ~lkan nereden al lndl~~ belirtilmeyen bir haberde illinois Universitesi tarih proshyfesorlerinden Vernon Burton I un bir y~l ugra~arak sadece daha fazla bilgi tararnaya degil eski evraklardaki yaz~ll metinl erin incelenmesine de olanak veren bir programln ilk bollimunu yazd~g~ bildiriliyor Habeshyrin devam~nda Burtonun bu program bittiginde geleneksel tar i h anlashyy~iFna sahip tarih~il e rin(d8 ge~mi~in tozlu raflarlIida kalan Slrshylar~ aydlnl~ga ~~kartmak i~in bilgisayar yar~~~na kat~lacaklar~n~ tahrnin ettigini soyledigi yaz~l~yor

18 dd f 1 11middotInteGeorges Lee-Ru y Le louche ve d~gerler~ Art~ ~ca ~gence

History and Knowledge RepresentationComputers and Humanities16 ( 198 2) s25

19Lee-Le1ouche a gm s26

9

yanlnda kanserin lrS~ olarak ge~ip ge~mediginin de

ara~tlrllmakta oldugunu ogreniyoruz(20)

Yazlllmdaki ilerlemeler veri i~leme alanlnda boyleshy

sine yeni ufuklar a~arken donanlmdaki ilerlemeler de bilgishy

sayarln veri depolama kapasitesinl inanllmaz ol~lide arttlrshy

ml~ bulunuyor Buglin bliylik bir bilgisayara onbinlerce ha~

ta ylizbinlerce belgedeki veriler depolanabiliyor Bu durum

ilk kantitatif tarih~ilerin biraz da lirkek bir ~ekilde

ba~lattlklarl temel kantitatif verilerin toplanarak makishy

naca okunabilir versiyonlarlnln hazlrlanmaslnl hedefleyen

~all~malarlna (21) yeni ve ileri boyutlar ilave etmi 9tir

Buglin bu ~all$malar bliylik ara$tlrma kurulu$larl blinyesinshy

de yalnlzca kantitatif veriyle Slnlrll olmayan geni$ proshy

jeler ~er~evesinde slirdlirlilmektedir Mesela Fransada bushy

lunan Institut de Recherche et dHistorie des Tex tes(IRHT)

adl1 bir ara$tlrma kurumunun slirdlirdligli li~ onemli projeden

biri MEDIUM adl verilen veri tabanldlr Bu veri tabanlna

Orta~aga ait Arap~a da dahil sekiz dilden el yazmalarlnln

~ evrilerek kaydedilme ~all$malarlnln bliylik ol~lide tamamshy

lanml$ oldugunu ve kullanlcllarln bu veri tabanlndan isteshy

digi~bilgileri ~ekerek ~ok boyutlu analize tabi tutabilmekshy

20James C Staples Use of the Computer By the Family Historian An Application to Genelogical Data New England History and Gen Register 13(July 1979) s202

21 k d h 1 S A h B ~ r Bogue The Hlstorlan an t e SOCla Clence Data rc lves In the United States American Behavioral Scientist XIX 1976) 8419shy447 Koval~enko agm s47-73

10

bull te ustelik bunu milletleraras1 telekomunikasyon aglar1na

(TRANSPAC EURONET THYMNET BITNET) bagl1 olan diinyan1n

herhangi bir yerinden bir mikrobilgisayar arac1l1glada

ger~ekle9tirebilmekte olduklar1n1 ogren i yoruz(22) Bu tiirshy

den projeler art1k her ara9t1rmac1n1n ayn1 veriyi ayr1

ayr1 ~evirme bunlar1 kaydetmek i~in bilgisayar1 program-

lama ve sonra bu verilerin giri9ini yapma vs gibi her bi -

rine ayr1 zaman kaybettiren ve zihni kapital israf1na

yol a~an durumlail onluyor Her ara9t1rmac1 ige bilgisayashy

r1n bellegindeki kolayca ula9abildigi haz1r verilerden ba~-

llyor saatler surecek i~lemleri saniyeler dakikalar i~in-

de yaparak geriye kalan zaman1 du~unmeye yoruma ve yeni

baglant1lar ili~kiler bulmaya harc1yor (23) Gunumuzde

bilgi uretimi tarih de dahil her alanda i9te bu yu zden h1Z shy

11 bilgi topluma kavram1n1n dOgu9U i~te bu yuzden

Ancak Amerika ve Avrupada meydana gelen bu geli 9me shy

lerin ulkemizde yeteri kadar yank1 buldugunu ve bu geli 9shy

meleri takip i~in somut ad1mlar at1ld1g1n1 maalesef soyleshy

yemiyoruz Yapay zeka konusunun ulkemizde Bilgisayar Bishy

limleri Muhendisligi alan1nda bile yaln1zca teorik bir sisshy

tern olarak tan1nd1g1n1 ve yapay zeka tekniklerinin pratik

bir uygulamas1n1n bulunmad1glnl biliyoruz Yine de 1970li

22Bu enstitli ve yaptlgl ~allsectma1arkonusunda bkz Lucie Fossier Ma r ieshyJosephe Beaud Introducing the Instut de Recherche et dHistorie des Textes (CNRS) Mediav el Book and Computer Computer and Humanities 20(1986) s 267-268 Medlum projesi hakklnda daha ayrlnshyh b dgil~in bkz Agnes Guillaumont-Jean Lu c Minel MEDIUM Realities and Projects Computer and Humanities 20(1986 ) s269-271

23Bogue Quantl flcatlon s 154

11

Ylllardan bu yana ulkemizde iyice yerle$ip geli$mi$ bulushy

nan bilgi-i$lem teknolojisinin sundugu veri yonetim sistemshy

lerinin (Kutuk yonetimi Veri tabanlarl) imkanlarindan Tashy

pu Tahrirleri Vakfiyeler geriye Sicilleri gibi temel

kantitatif kaynaklardaki verilerin depolanlp i$lenmesinde

kullanllmaslnda bile ge~ kalml$ bulunuyoruz Oysa bu kayshy

naklar uzerinde ~ok klymetli ~all$malar yapml$ blan tarihshy

bull ~ilerimizden Balil Inalclk ve Bahaeddin YediYlldlz zaman

ve mek~n baklmlndan ~ok geni$ seriler olu$turan ve bu yuzshy

den yeteri kadar i$lenemeyen bu kaynaklarl hakklnl vererek

i$leyebilmenin~aresi olarak ara$tlrmalarda bilgisayar kulshy

lanllmasl gerektigini daha 1985 den beri soyluyorlardl(24)

Ancak bu tarih~ilerimizin soyledikleri de yeterli ilgiyle

kar$llanlp ferdi ve kurumlar planlnda geregi i~in derhal

harekete ge~ilemedi(25) Biz bu hareketsizligin bilgisashy

yar l n tarih ara$tlrmalarlnda ya da tarihi verilerin bilgishy

24Bkz Bahaeddin YediYlld l z Vaklf Arasecttlrma Enstitusu Kurulmalldlr Vaklf secturas l 3-5 Arahk 1985 Konusectmalar Tebl igler J Tartqmalar ve Komisyon RaporlarlAnkara 1985 s 104-110 Aynl yazar Ordu KazaSl Sosya1 Tarihi Ankara 1985 s 147 Halil 1na1clk Osmanll Aqivlerinin Turk ve Dunya tarihi 1cin Cinemi (A Konusectma Metni) Osmanll Arsect~vleri ve Arasecttlrmalarl Sempozyumu 1stanbul 1985 s36

25Ger ci daha yaklnlarda Elazlg Dniversitesi Ogretim GCirevlisi Mehmet Ali Dnalln Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal verilerin bilgisashy

yarla degerlendirilmesi konusunda deneme mahiyetinde BASIC diliyle yazllmlsect programlarl yaYlnlandlysa da bu deneme bilgisayarln ku~uk bir hesap makinaslndan biraz daha ileri kullanlllsectlndan basectka bir sectey degildir ~unku BASIC diliyle yaratllan kutukler coklu uygushylamalar icin tamamen e lverisectsizdir Ayrlca bu programlar Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal olmayan verileri isectshylemekten uzaktlr Yine de ilk denemelerden birisi olmaSl aClslndan ovguye laYlk buluyoruz Bkz Mehmet Ali Unal Tapu Tabr ir Deftershylerinin Bilgisayarla Degerlendirilmesi Konusunda Bazl Program Deneshymeleri Ondokuz MaYlz Dniversitesi Egitim Fakultesi Dergisi 2 (Samshysun 1987) s 145-163

12

bull sayarda depolanarak i~lenrnesinde nasll kullanllacaijl ve ~

bunun i~in ne yapllrnasl gerektiiji en ba~ta ise boyle bir

~all~rna yaplldlijlnda bunun ger~ek kazanclnln ne olacaijl koshy

nusundaki bilgi bo~luijundan kaynaklandlijlnl sanlyoruz

l~te bu tezirnizde varsaydlijlrnlz bu bo~luiju birazclk

olsun kapatarak onlirnlizdeki bir ka~ Yll i~inde ba~larnasl

ka~lnllrnaz olan arna 0 zaman da belki artl k ~ok ge~ kalrnl~

olacaijlrnlz bir hareketi one allp hlzlandlrrnaYl hedefliyoshy

ruz

Eu da ~liphesiz bir uygulama yaparak boyle bir ~a-

ll~rna ile ilgili blitlin slire~leri ve elde edilen kazan~ la-

rl gozler online serrnekle en iyi bi~irnde ger~ekle ~tirilebi-

lirdi l~te bu ~all~rnamlzda boyle bir uygularna yaprnaYl deshy

nedik Uygu larnarnlz i~in veri kaynaijl olara k Vak fiyele r i

daha doijrusu vakfiyelerdeki verilerin s i stematik olarak

aktarllchrgl ormlarl kullandlk Bu formla r Vakl flar Genel

MUd Urlliijli Ara~tlrma Birimiblinyesinde vaklf konus unda on -

de gelen uzman bilim adamlarlmlzdan Bahaeddin Yed iYlldlZ

onderliijinde ba~latllan ve i lerde bunlarl bilgisayara kay~

dederek ~e~itli maksatlar i~in kullanmaYl hedefleyen b ir

proje ~er gevesinde hazlrlanml~tl(26) Biz bu form l a rln

kullanma iznini gene YediYlldlZ araclllijl ile aldlk Formshy

lardaki verileri bilgisayara kaydedip i~lemek Uzere ise

diijer alanlarda oldugu gibi bilgisayar destekli tar i h ara~-

26Bu projeden ilerde yeri geldik~e bahsedilecek tir

1 3

tlrrnal arl nda da gidgide yayglnla9an geli9rni9 bir yazlllrn

tlirli olan ili9kili veri tabanl yonetirn sisternlerini se~shy

tik Boylece ~al19rnamlzln ternelini olu9turan Vakl flar Veshy

r i Tab a nl ortaya ~lktl Vaklflar Veri Taban1 1 nl kurrnak

i ~ in ge~tigirniz i9lern basarnaklarlbu veri tabanln~ k ayde t shy

t i girniz 33 vakfiyedeki veriler lizerinden yaptlgl rnlz sorgushy

lama ornekleri tezirnizin II bollirnli uygularna Yl olu9 tushy

ruyor Bu bollirnlin tamamlaYlC1Sl olarak Vaklflar Veri Tashy

banl1nln kurulu9una ge~rneden once bu ~al19rnanln t a r ih rneshy

todundaki yerini belirlernek lizere bilgisayar yardlrnlyla

yapllan tarih a r a9tlrrnalarlnda takip edilen tarz ve strashy

te j ilere aglrl lk vererek tarih tarih~i ve bilgisay a r

i l i9kisine yeniden ama daha yaklndan baklyor ve bu a rada

kullandlglrnlz forrnlarln ha~lrlan1 9 1nl y a plslnl v e bu y a shy

p lnln arna ~ i ~in uygun olup olrnadlglnl t art1 91yoru z

I BollirndE ise bilgisayarln tarih~es i yap lsl ve 9 a shy

ll~rnasl hakk lnda klsa b i l g iden s onra ayr l b a 911k olarak

ku l lan d lglrnlz yazlllrn tlirli ola n ilisectki li v er i t aban l y oneshy

tim s i s ternlerini tanltlyoru z Bunda d a ba911 c a u~ hedef ishy

miz vardl 1- Ni~in bu yazlllrnl tercih ettigirnizi ort aya

koymak 2- II Bo l lirnlin daha iyi anla911rnaslnl saglarnak v e

3- t leride bu yazl11rnl tercih ederek 9al19rna yapacak olanshy

l ar i ~in ternel bi1 g ileri verrnek

~al19rnarnlZln III ve son bollirnlinde Vaklflar Veri

Tab anl y1a kazandlglrnlz tecrlibeleri so s ya1 ve ekonornik

14

tarihirnizin vakfiye1er d1 91nda ka1an diger iki onern1i kayshy

nagl Tapu Tahrir Defter1eri VP ~eriye Sici11eri i~in degershy

1endiriyor bunlarl bi1gisayar yardlrnly1a i91eyebi1rnek x~in

ne1er yapl1abi1ecegi konusunda fikir1er i1eri slirliyoruz

Ve nihayet i1eride yapl1acak ~al19rna1ar1a daha geshy

1i9tiri1rnesini saglarnak lizere hazlr1adlglrnlz blitlin program

ve kod1arl ek olarak veriyoruz

15

Q

I BOLUM

BLG1SAYAR VE VER1 TABANI YONpound rrM S1STEMLER1

1 1 BLGSAYAR

111 Tarih~esi

Bugunku saniyede 1000000 i~lem yapabilen

bilgisayarlarln tarihi genellikle MO 3000 Ylllarlnshy

da Cinde ortaya ~lkan boncuklu i~lem tahtaslna (abakus)

kadar g6turulmektedir Romallla~ da i~inde yuzuklerin h a shy

reket ettirilebildigi yatay oluklar d6~enmi~ i~lem tahtashy

larl kullanlyorlardl Birinci oltik birler basamagln1 ikinshy

ci oluk onlar basamaglnl vb g6steriyordu Bugun hala k u l shy

lanllan hatta bazllarlnda karek6k almak bile miirnkiin olan i$shy

l em tahtalarl uzun sure bilinen tek i~lem yapma araCl o l ashy

rak k aldl 1642de buyuk Fransl z matematik=i Pas GoLfn ~ ~

geli$tirdigi di~li ~arklardan olu~ an hesap makinas lyla ~ arpshy

rna yapabilen (saYllarl katlayabilen) ilk ara9 o r taya ~lklshy

yordu Pascal bu makinaYl glimruk memuru olan babaslna ~ i

hesaplarlnda yardlmcl olmak i9in yapml~tl 1850 1erde bashy

si t ve guvenilir top lama makinasl geli~tirilerek uygulamashy

da kullanllmaya ba~landl 19 yuzYllln sonlarlna dogru d a

b61me yapabilen ilk makina icad edildi

Asllnda bu makinalar pratik olarak tamamen poundaydaslz

90k a z kullanlllyor ve yalnlzca tek bir i ~ lem yapabiliyor

o lmalarlna ragmen mekanik hesaplamanln teme l ini olu~turushy

yor lardl

16

bullMekanik olarak gall~an ve bir ~ok i~lemi bir arada

yapabilen bunun i~inde bir bellek (haflZa) birimine sahip

daha bliylik ve karma~lk bir makinanln yaplmlnl linlli ngiliz

matematik~i Chades Babbage ger~ekle~tirdi Babbage bu mashy

kinaYl daha do geli~tirerek hesaplarl onceden verilen komutshy

lara gore otomatik olarak yapabilecek bir makina yapshy

maYl dli~lindli Ancak ~a~lnln teknolojik seviyesi fik irlerishy

ni uygulamaya irnkan vermedi Onun geli~tirdi~i ~all~ma ilshy

keleri do~rultusunda daha sonra daha geli~mi~ makinalar yashy

plldl (27) 1929 Ida ABDde ilmi hesaplar yapmaya uygun ilk

ayglt ger~ ekle~tirildi Bunun i~leyi~i de mekanikti

1944de MARK I adll makinanln yaplmlyla hareketler

artlk mekanik de~il elektromanyetik enerjiyle ger~eKle~ishy

yordu MARK I saniyede 10 i~lem yapabiliyo rdu ve b u 0 zashy

man i~in ola~anlistli bir hlZdl 18 metre u zunluk v e 25 metshy

r e y likseklikle MARK Iin boyutlarl da ola~anlis tliydli 1 947

de ilk elektron~k tliplli makina yapl1dl ~lemler a r tlk

elektronik devrelerde y apl ilyor olmas lna ia~men ~~ll ~masl

t amamen Babh~ge in ilkelerine dayanlyordu (2 8 )

Pratikte ilk programlama 1950lere dogru ger~ekle9~

t i r ildi Makinaya yapacagl hesaplarla ilgili blitlin komutshy

lar veriliyor ve bundan sonra makina kullanlclnln mlidah a l e shy

si olmaksl zln i91emleri otomatik olarak yapiyordu 1949

27 ~a~1n~n en az ylizy~l otesindeki fikirleri ger~eklesecttirmek i~in ~ashyl ~sectan Babbagein ~al~sectmalar~ hakk~rida kendi yaz~s~ i ~in bkz Cfuarles Babbage The l if e of a Philosopher The Worldof t he Computered John Deiebold New York 1973 s26-34

28jeremy Berstein The middot AnalytiCal Engine The World of The Computer s35-43

17

bull Y1l1nda Cambridge Universitesinde MV Wilkes ve arkada$shy

lar1 taraf1ndan yap1lan EDSAC (Electronik Delay Storage

Automotic Calculator) adl1 bilgisayar ilk modern saY1sal

bilgisayardi

Bunu takip eden Y1llarda bu alanda ba$ka hi~ bir bishy

lim dad1nda rast~~nmayanba$d6ndlirlicli bir geli$me ya$and1

Once elektronik devreler yerlerini daha az yer kaplayan

daha az gerilim gerektiren ve daha az lSl yayan transisshy

t6rlere b1rakt1 Arkas1ndan 1965-1970 araS1 tlimlesectik devshy

reler blilundu Tlimlesectik devreler bilgisayarlar1n veri i$shy

leme kapasite ve h1z1na inan1lmaz boyutlar kazand1rd1 1980

lerde bilgisayar alan1ndaki ilerlemeleri gunli glinline takip

etmek bile mlimklin olmuyor lmi ara$t1rmalar yeni bulusectla~

ra yol a 9a rken yeni bulusectlar ilmi ara$t1rmalar1 h1zland1shy

r 1yor( 29 )

Temeline in i ldiginde insan zihni i~in y a p1 lmas 1 gli~

ala n ve uzun zaman alan ayn1 zamanda s lk1 C1 i$ lemler i mashy

k inaya devredip dli$linmek i~ in daha ~ok zaman yaratma ihshy

tiyac~ndan dogdugunu s6yleyebilecegimiz bilgisayar bu k1s a

tar i hltesinden de g6rlilebilecegi gib i zaman zaman sl~rama-

larla hep mucitlerinin kendilerinden 6ncekilerin tecrlibe shy

lerine dayanmas1yla geli$mi$ ve buglinkli halini alm1$t1r

S6yledlgimiz gibi gel i sectmeler bu glin de bliylik bir h1zla

29Bilgi sayar ~agdasect Teknoloji Ansiklopedisi Ci1t 1 s28

18

devam ediyor Geli$menin hlZl artlk aylarla hatta gunlershy

le o19uluyor Geli$meler Bilgisayar Bilimlerinde ayrl UZshy

manllk dallarl olarak ortaya 91kan birbirine paralel iki

alanda Slnlflanlyor Donanlm (hardware) adl verilen ve

Merke zi $lem Birimi (MB Cetral Proce ssing Unit CPU)

Belek (Memory) Giri$-~lkl$ Denetleyicisi ( I nput-Output

Ports) ve disk ekran klavye bilgiyazar (prlnter) gibi

tamamlaYlcl gere91erden olu$an fiziki yaplslndaki geli$meshy

ler bilgisayarln boyutlarlnl k ugulutmu$ maliyetini ucuzshy

latml$ ve kullanlmlnl basitle$tirmi$tir Boyutlarln kugulshy

mesi buyuk bilgisayar sistemleri yanlnda k U9uk (mikro)

ve ki$isel (personal) bilgisayar sistemlerini yaratml$tlr

Maliyetin ucuzlaYlp kullanlmln basitle$mesi de meslekten

bilgisayar bilimci olmayanlarln da bu makinalarl satln

al l p kull anmaslnl saglaml$tlr

Bilgisayarlarln programlanmaslyla ilg i li her$ey i

i f ade eden yaz ll l m (Sofware) daki gel i $me ler i se gok degishy

sectik alanlarla ilgili veriler i n gene gok degisectik amaca yoshy

nelik olarak i$lenmesine imka n hazlrlam19tlr ( 30)

Bilgisayar yazlllffilnda verilerin degi9ik bi~imlerde

duzenlenip isectlenmesini ve yan bellek (peripheral disk) te

s ak~anrnaslna imkan veren yazlllm sistemlerine -bunlar g e shyI

nellik le bilgi sayar ureticilerince makinayla birlikte verishy

30Mesela bilgisayarlar~n muzik ve kareografide kullan~hsect~ iltin sectu makalelere bkz Barry Truay) Computer Mus~c C~position The Polyshyphonic POD system Computer 8(August 1978) s40-5 0 John Lamsdown The Computer in Chareopraphy Computer 8(August-1978) s19-30

19

~ir Veri Yonetim Sistemleri (Data Managament Systems)

adl verilmektedir Bilgisayarlarln ticari olarak kullanllshy

maslyla birlikte geli9tirilmi9 bulunan ilk veri yonetim

sislttemlerii klitlik yonetim sistemleri (file management) dir

Bu sistemde veriler alan (field) adl verilen mantlki bishy

rimlere ayrlllr Alanlara yapllan kaYltlara (record) tutashy

nak denilmektedir Tutanaklarln tamaml ise klitlikleri olu9shy

turmaktadlr Klitlikler genel ama~ll prograrnlama dilleri

(BASIC COBOL FORTRAN VS) kullanllBrak dlizenlenir

Daha sonra geli9tirilen ve ~e9itli ama~lar igin veshy

rilenlerin etkili olarak i 91enmesine daha elveri91i oldukshy

larl i ~ in gitgide yayglnla9an veri yonetim~sistemler i ise

Veri Tabanl Yonetim Sistemleri (Data Managament Sysshy

terns dir Bizirn ce gall~zda kullandlglmlz sistemlerden

ilerde daha ayrlntlll olarak bahsedecegiz

112 Yaplsl ve yall$maSl

Bir bi1gisayar s istemi g e nel o larak be$ onemli bishy

rirnden olu9maktadlr Bu b i r imler ~ ematik olarak 90yle g osshy

ter i l ebilir

MERKEZ1 1$LEM B1R1M1

GRD BRM1

~ ~

KONTROL B1R1M1 AR1TMET1K MANTIK

t~

BELLEK BRMj

~ B1R1M1~

GIKTI B1RM1

$EKL 1 Bilgisayar sisteminin temel yapls l

20

1 Girdi Birimi 19lenecek verilerin ve bu verile--

rin nas1l i9lenecegini gosteren komutlar1n (programlar1n)

bilgisayara aktar1lmas1n1 saglayan k1s1md1r Bu i9lem esshy

kiden delikli kartlar delikli kag1t geritlermiddotarac111g1Yshy

la yap1l1yordu Buglin ise ekran ve klavyeden olu9an termishy

naller kullan1lmaktad1r

2 Bellek Birimi Programlar1 olu9turan komu tlar1n

2 tabanl1 kodlar1n1 ve bu programlar1n i9leyecegi verilerin

2 tabanl1 kar91l1klar1n1 saklayan mekanizmalar blitlinlidur

Bellekte bilginin saklanmas1 tlimle9ik devreler i~inden geshy

9irilen elektrik sinyallerinin dlizeyininyliksek veya al~ak

olu9una gore 1 yada 0 degerini almaS1 ile olmaktadJr Bilshy

gisayar kendisine verilen rakam harf ve ozel i 9aretlershy

den olu9an blitlin veri ve komutlar1 hep bu $ekilde 0 yada 1

sembollerine (digit) donli9tlirdlikten sonra anlamaktad1r Bushy

na iki tabanl1 say1 sistemi denilmektedir Mesel a bu say1

sisteminde 10 tabanl1 say1 sistemindeki 154 saY1s1n1n karshy

91l1g1 0011010d1r Bilgisayarlara SaY1sal (digital) ad1

i9te bu ylizden verilmektedir Blitlin saY1sal ayg1tlar1n ~a-

11$maS1 bu gekilde olmaktad1r 2 Tabanl1 say1 sistemindeki

bu Oyadal degerinin herbiri bit 8 bitlik bir grup ise by t e

ad1n1 al1r 1ki yada dort byte ise bir kelime olu$turur

Kelimeler komutlar1 komutlar da programlar1 meydana geshy

tirir

Bilgisayarda ana bellegin hacmi yani depolayabile shy

cegi bilgi miktar1 bilgisayar sistemine gore degi$ir Anshy

21

cak bu en btiytik bilgisayar sistemlerinde bile slnlrll shy

dlr Bu ytizden bilgisayarln bellek kapasitesini artlrmak

itin disk manyetek erit vs gibi yan bellekler kulshy

lanlilr Yan belleklerin hacmi ana bellegi kat kat amakshy

tadlr ~ift yogunluklu bir diske milyarlarca bytellk

bilgi saklanabilmektedir Yan belleklere bilgi depolanmashy

Sl yine anabellek araclIlglyla olmaktadlr

3 Kontrol Birimi Bir ~ok elektronik devreden

oluan bu birim bilgisayarln btittin ~allmalarlnl denetler

Komutlarl yorumlar ve hangi Slra itinde ilenecegini beshy

lirler Verileri bellekten allp ilem i~in Aritmetik-Manshy

tlk birimine gonderir ve bu birim de ilenmi$ olarak geshy

len verileri (bilgileri) bellekte depo eder

4 Aritmetik-Mantlk Birimi Bu birim kontrol bishy

riminden gelen sinyallere gore bellek biriminden gelen

verilere dort aritmetik ilemi ve kar$llatarma ilemleshy

rini uygular Bu birim kontrol birimi ile birlikte Mershy

kezi l$lem Birimi (MiB CPU) olarak adiandlrlllr

5 ~lktl Birimi Yapllan ilemlerin sonucunu belshy

lek biriminden allr ve kullanlclya verir 1lenen verileshy

rin sonucunu almak i~in ekran ve bilgiyazarlar kullanl shy

llr Ayrlca ~izici (plotter) ve iaretleyiciler (di9 iti shy

~er)de ozel 9lktl tlirlerini almak i~in kullanllan ~ra~lar~lr

Bilgisayarda Bl1tiin bu bir imlerin i$lemes ini sagshy

layan programla~ programlama dilleriyle yazllan programshy

larln makina diline (iki tabanll sayl sistemine)

~eviren derleyici ya J~

22

sevirici denen programlar veri yonetim sistemi progshy

ramlarl ve diger yardlmcl programlar i9letim sistemini

(Disk Operating System DOS) olu9turur (3l)~

12 VER TABANI YUNETM SSTEMLER

Bilgisayar yazlllmlnda dart temel veri yanetim sisshy

temi geli~tirilmi9tir KUtUk Yanetimi (File Management)

SlradUzen (Hiyerar9ik) Ag (Network) ve li~kili (Relati shy

anal) veri tabanl Yanetim Sistemleri

1950 ve 19601 larda yazlllm metodlarlnln birle9tirilffles~le

~r46ya ~ik an kUtUk yanetim sistemleri veriye makinanln

detaylarlyla ugra$madan eri 9me imkanl vermesiyle veri i$shy

leme teknolojisinde temel bir adlm oldu Fakat1960larln

ba~larlnda uygulama alanlarlnln geni 9lemesiyle aynl veri

kUtUgU Uzerinde farkll uygulamalar yapllmasl ihtiyaclnl

dagurdu Uygulama programlarlnln saYlSlnln artl~l ise c id-

di problemler ortaya 9lkardl

1 Verinin yapllandlrlldlgl tarz ilk uygulama

programlarl i9in uygun olmakta fakat daha sonrakiler i9in

bu uygunluk giderek azalmaktadlr

2 Eger kUtUk ~oklu uygulama i9in yeniden yapllanshy

dlrlllrsa bUtUn programlar degi~tirilmektedir

31 Bilgisayarln yaplsl ve isectleyisecti konusunda ayrlntlll bilgi i~in bkz ilgisayar gagdasect Teknoloji Ansiklopedisi ) Cilt 181-154

23

gt

3 Eger klitlikterlo degiik uygulamalar icin kopyasl

allnlrsa bu kere de klitlik kopyalarl araslnda tutarllllgl

saglamak problemi ortaya Clkmaktadlr (32)

te veri tabanl yonetim sistemleri veri eriimde

klitlik yonetimi yaklalmlnln bu yetersizliklerini telafi

etmek lizere gelitirilmi ve tari h gibi verilerin cok yonshy

lli ileme tabi tutuldugu alanlarda klitlik yonetimi yakla9l shy

mlna gore daha cok tercih edilir olmu9tur (33)0

Veri tabanl yonetim sistemleri adlarlnl kullandlkshy

larl VERt MODELnden allrlar Veri Modeli veriler arashy

slndaki ilikinin tlirli ve niteligi goz online allnarak kushy

rulan mantlRi bir yapldlr Bu yapl gercek hayatl yansltshy

maYl amaclar (34)

SIRADUZEN veri mode linde veriler araslndaki ilikishy

ler bir agac yaplsl icinde gosterilir $oyle bir c o grafi

ornek bu modelle iyi biro analoj i oluturur Or tadogu

Tlirkiye Ankara Beytepe Slraduze n veri modeli gercek

hayatta var olan yada olQu bir cok ilikiye benzer bir

yapl getirse de 1- Bir veri birden cok ilikiye girdigin shy

bull 1 comshy32SB yaO-PrlL l L bull l p ABenstelnve d1ger erlData-base S ystems puter 119 (September 1978) S 46-47

33Mesela ABD de (Berkley 3-5 Nisan 1987) yapl-lan Saints and saintshyhood in islam konulu milletlerarasl konferansln davetiyesinde islam mistizmi ~allsectmalarl i~in veri tabanlarl Uzerine tartlsectma yapllacaglna

34dair bir ilan yer almlsecttlr Yadager~ek hayatta olmusect olanl secteklinde ifade ederek tarihe adapshyte edebiliriz Veri modelleri konusunda daha genisect bilgi i~in bkz HUlya Polat Veri Tabanlnln Zamanl Bakl$ Bilgisayar Teknolojisi Dergisi sayl 1 (Ocak-Mart 1986) S5-6

I

(IKJILAR LisTES1

Sayfa

1- Yl11ara Gore Vaklf SaYlslnl Gosteren Grafik 64

2- Yl11ara Gore Vaklf SaYlslnl Gosteren ~ubuk1ar 65

3- Sosya1 Hizmet1er Oranlnl Gosteren Pasta Di1imshy

1eri 66

5- Tarlm 1~letme1eri Oranlnl Gosteren Pasta Di1imshy

7- Vaklf Unvan1arl Tesci1 Tarihi ve Kuran Ayetshy

8- Vaklf Unvan1arl Iesci1 Tarilli ve Hadis1er Rashy

4- Akar Oran1arlnl Gosteren Pasta Di1im1eri 67

1eri 68

6- Gorev1i Tipo1ojisi Raporu 69

1eri Raporu 70

po r u 71

9- Yerad1arl inde ksi Raporu 72-73

ONSOZ

1970li Ylllardan sonra da ~arCl~lrnlZa iki yeni

kavrarn girrni$ bulunuyor Enforrnatik(nili$irn) ve bilgi topshy

lurnuEnforrnatikbilgiyi ku llanrnaya elveri$li bi~irnlerde dlishy

zenlerne tarzlarl ve rnetodlarlnl inceleyen bilirn dallnl

bilgi toplurnu ise Batlda sanayi toplurnundan sonra ulashy

$llan ve bilginin sosyal ili$kilerde blitlin di~er klyrnetleshy

rin online ge~rnekle oldu~u yeni bir toplurn yaplslnl anlatlshy

yor Bilgiyi ~ok geni$ kesirnlerin kullanrnaslna elveri$li

bi~irnlerde hlZll liretrnek ve yayrnak artlk ~ok onernli Bu

da bliylik ol~lide bilgisayarlarla rnlirnklin oluyor Bilgisayar

glinlirnlizde hernen hernen blitlin bilgi liretirn alanlarlnda kullashy

nlllyor

Bilindi~i gini tarih de insanln poundaliyet gosterdi~i

en eski bilgi liretirn alanlarlndan biridir Bilgisayarlar

$irndi bu alanda da bu i$i yapan tarihGinin de en bliylik

yardlrnclsl dururnuna ge~rni$ ve ar$ivler dolusu vesikalardashy

ki verilerin i$lenrnesine irnkan hazlrlarnl$ bulunuyor Bu

imkanln boyenutlarl ozellikle ABDli ve Avrupall tanih~ishy

lerin ~all$rnalarlyla ba$ dondlirlicli bir hlzla geni$liyor

1$te nu tez bilgisayarln sundu~u bu irnkanlardan zengin

ar$iv kaynaklarlrnlzln i$lenrnesinde de istipoundade etrneye yoshy

nelik olarak oteden beri var olan gayretlerin sornutla$shy

tlrllrnaslna do~ru atllrnl$ bir adlrndlr Bu adlrnln adl Vashy

Klpoundlar Veri Tabanldlr

ii

Vak~flar Veri Tabanl dolaYlslyla bu tez adeta birshy

birleriyle dogrudan hi~bir baglantlsl ilgisi olmayan pek

Tezin danl~manllglnl ProfDr Rlfat Onsoyun yapshy

maSl buyuk bir lutuftur

Do~Dr Bahaeddin YediYlldlzln yaptlgl yerinde

ikaz ve yonlendirmeler de tezin bu son ~eklini almaslnda

~ok etkili oldu Esasen Vaklflar Veri Tabanl onun vaklf

konusunda hem ara~tlrma hem de metod duzeyinde yaptlgl

~all~malarln temelinde yukseldi

Vaklflar Veri Tabanlnln teknik olarak ger~ekle~-

tirilmesinde Bilgisayar Bilimlerl Muhendisligi ~ra~tlrma

Gorevlisi Naci Ishakbeyoglunun ~all$malarl

yi allr

Tez i~in yaptlglmlz harcamalarln bir bOlumunu Turk

Amerikan 11m Ara$tlrmalar Dernegi verdigi ara$tlrma bur-

Bolum hocalarlm ve ara$tlrma gorevlisi arkada$lashy

rlm ~all$malarlmlz boyunca ilgi ve yardlmlarlnl hi~ eksik

etmediler

Universitemizin Bilgi l$lem Merkezinde ~all$lrken

sistem Operatorleri Kenan Bozkurt Talha Ozturk ve Mehshy

met Atasayar i$in acemisi olan bana her zaman yardlm ettishy

ler

iii

bull

Fatma Ustek ve Mehmet Oz Tlirkiyede bulamadlg~lmashy

kaleleri yurt dl~lndan sagladllar

Burada tezin ger~ekle$mesinde maddi manevi katkl shy

da bulan herkese te~ekklirli bir bor~ saYlyorum

Son olarak blitlin eksiklik ve muhtemel hata ve yanshy

ll$larln tek sorumlusu oldugumu belirtirim

Ramazan AeUN

o

G1Rl

Sanayi inkllabl nasll ki insanln kol gUcune buyuk

katkl yaparak onu olaganustu boyutlara ula9tlrrnl9sa gunushy

rnuzde de bilgisayarlar zihin gucune benzeri bir katkl yashy

parak onu bazl dururnlarda beki de rnilyarlarca kere daha

bUyutrnu9 bulunuyor(l) lnsanln faaliyet gosterdigi hernen

hernen her alana gitgide buyuk bir hlzla giren ve yayglnlashy

9an bilgisayar bu alanlarda bilgi uretirni yaYllrnasl deshy

polanmasl ve depolanml9 bilgilere eri9rnede getirdigi hlZ

dogruluk ve g uvenirlilik bilgisayarlarln kullanllrnadlgl

yirrni otuz Yll oncesiyle klyas bile kabul etrniyor

Bilgisayarlarln k ullanlrn alanlarlnln hlzla geli9rneshy

si 9uphesiz donanlrn (hardware) ve yazlllrn (software)sisshy

ternlerindeki geli 9rnelere paraleldir Donanlrndaki geli 9rneshy

ler bir yandan bilgisayarln boyutlarlnl tu~liltup kullashy

nllrnaslnl basitle9tirirken veri i9lerne ve depolarna kapashy

sitesini arttlrrnl9 diger yandan da rnaliyetini ucuzlatashy

rak her kururn ve ki9inin sahip olabilecegi seviyeye indirshy

rni 9 tir Yazlllrn alanlndaki geli9rneler ise ~ok ~e9itli koshy

nudaki degi~ik tlirden verilerin gene ~ok ~e~itli amaca

yonelik olarak ve etkili bi~irnde i 9 lenmesine irnkan haZlrshy

larnl9tlr

lAydln KBksa1 18 Nisan 1987 tarih1i te1evizyon konusectmaslndan

2

-gt

Geli~mi~ yazlllm sistemleriyle donatllml~ bilgisayarshy

lar ~imdi klsaca ge ~misect hakklnda bilgi uretimi diye ifashy

de edebilecegimiz tarih~ilik alanlnda da bu i~i yapan tashyI

rih9inin ar~ivler dolusu belge Yl g lnlarlnln ustesinden gelshy

mesine buyuk o19ude yardlmcl oluyor

Peki nedir bu sihirli alet naSll dogdu geli~ti

Yaplsl nedir Nasll 9all~lr 1sectte daha 9all~mamlza ba~la-

madan once merak edip durdugumuz ve cev ap olarak her flrshy

satta daha 90gunu ogrenmekten buyuk bir haz duydugumuz ilk

sorular bunlardl Bu sorulara 90k uzun olmayan ama bilgi

verici cevaplarln buraya da allnmaslnln hem tez boyunca

slk slk gegecek olan pound rogram ~tlik bellek vs gibi bilshy

gisayarla ilgili belli ba~ll kavrarnlara a9lkllk getirecegi

hem de buaracln daha yaklndan tanlnmaSlnl sagllyacagl dushy

sectuncesiyle hareket ettik

Fakat aSll merak ettigimiz v e ara~tlrdlk9a okuduk shy

9a kimi zaman hayrete ~a~klnllga du~mekten kendimizi alashy

madlgIIDlz konu bilgisayar tarih ve tarih9i ili~kisiydi

Kantitatif tarih (quantitative history) tarihte mikshy

tar gosterme (tarihte nicelle~tirme Quantification in

history) tarihi verinin k a ntitatif analizi ya da klsaca

ifade edildigi sectekli ile (i1iktar gosterrn~~ (nicelle~tinne

Quanti -He Q4 i a -1 1 g ibi ter imler genellikle diger sosyal

bilimlerce-ekonomi sosyolo ji demografi siyaset- oteden

beri kullanllagelen istatistiki teknik v e metodlarln tarishy

hi konu ya da problemlerin ara~tlrllmaslnda da kullanllmashy

3

~

slyla ortaya ~lkan ~ok geni~ bir ara~tlrmalar serisini ve

bunlarla ilgili kavram ve sUre~leri ifade ediyor(2)

Kantititif tarih ~all~malarlnln ba~langlcl bu yUZYlshy

lln ba$langlclDa kadar gotirrUlmesirce ~agmen(3) saYlca ~ogallp

ele allnan konularln ~e~itlenmesi Fransada ortaya ~lkan

Annales ekolUyle olmu~tur Bu ekole mensup tarih~iler geshy

leneksel siyasi ve diplomatik tarihin se~kinci (elitist)

karakterinin verdigi tatminsizlikle se~kinler kadar Sl shy

radan insanlarca da payla~llan ge~mi~in bUtUn sosyal ~evre

ve tecrUbesini ara~tlran ~all~malara yonelmi~lerdir Topshy

luma boylesine bir bUtUn olarak bakl~ ka~lnllmaz olarak

onun yaplslnl en iyi ortaya koyacak tipik saYlSlZ tecrUbe

belgelerinin istatistiki incelemesini de beraberinde geshy

tirmi~tir Alelade insanlarln tatihi kantitatif olmak zoshy

rundaydl ~UnkU onlar ~ok ama ~ok saYldaydl (4)

2istatistik teknik ve metod1ar~n tarihi Lerinin i~lenrnesinde kullashyn~lmasly1a i1gi1i olarak bi1im fe1sefesine de yer veren prat~k uyshygu1ama1ara daya1l ~ok genisect teorik tartlsectma1ar yap~lmlsecttlr ~u der1eshyme kitap1ar bu konuda yeteri kadar fikir vericidir Robert pSwierenga ed Quantification in American History New York 1971 Roderic F1oud

ed Essays in Quanti tative Econo~ic History Oxford 1971j Don Kra1 Rowney Jame s Graham OJr ed Quantltatlve History Homeood 1969 William 00 Aydelo tte-Allan G Bdgue ve diger1eri ed The Dimensions of ~uantitative Research in History Princeton 1972

3Amerika1l tarih~i1er kantitatif ~a1lsectma1arda oncu olarak Frederic Jacson Turner ve onun talebelerini g6sterirler bkz Swierenga ~$_~ S XII William 0 Aydelotte Quantifiaction in History Iova 1971 5 1 Sovyet tarih~i1er oze11ik1e Rusya ziraf tarihi uzerine yapl1an kantitatif ~a1lsectma1arln basectlang~clnl Amerika1l1ardan daha esshykiye l870li Yl1lara kadar goturmektedir1er bkz Ivan Kova1~enko Large Data Files and The Study of Agrarian History of RussiaSoviet Quantitative History ed Don Karl Rmmey London 1984 s47-48

4David Herlihly Computation in History Styles and Method s Computer 8(August 1978) slO Anna1es eko1u hakklnda klsa bi1gi i~in bkz Bahaeddin YediYlldlz Fernand Braudel ve Annales Ekolu Ataturk Kultur Dil ve Tarih Yuksek Kurumu Bulteni 2 (Ankara 1986) s13-161 ~ynl yazar ltagdasect Tarih~ilik Ondukuz Hayls Universitesi Edebiyat

Fakultesi Dergisi 1 (Samsun 1986) s41-44

4

1960 ortalarlndan itibaren bilgisayarlarln ticaret

ve bilim dlinyaslna iyice yerle9mesiyle kantitatif ~all9-

malara ilgi duyan tarih~iler bu yeni ara~ta kendilerine

gli~lli bir destek bulmu91ar bununla ilgili duygularlnl belshy

ki biraz da abartarak ifade etmi 91erdir Mesela Le Roy

Ladurie 1968de yarlnln tarih~isi yasectamak i~in bir bilgishy

sayarl programlamaYl bilmek zorunda olacak (5) George

Lefebre ise daha da ileri giderek tarih yazmak i~in bilshy

gisayarl bilmek gerekir demisecttir(6)

Ancak ilk kantitatif ~all9malarln gerek 0 zamana

kadar desecteri anla9l1madlsectl gerekse ~ okbGy~ k rakam

kolleksiyonlarlnl ihtiva ettisecti i~in kimsenin kullanmaya

cesaret edemedisecti se~im kaYltlarl nufus saylm listeleri

arazi tahrirleri gibi buylik beIge kiHliyatlnl kullanlp isectshy

lemesine ragmen a9lrl ol~lide rakamlarln analizine dayanlshy

yor olmasl ustelik de bazl kantitatif tarih~ilerin bu

~ekilde ~allsecttlklarl fenomeni ol~tuklerini (7) ve bunun da

ilmi slfatlnl hak edebilecek tek metod oldusectunu iddia

5LeRoy Ladurie The Territory of Historian ~ev Ben ve Sion Reynolds Chicago 1979 s6 Bu kitapta yer alan The Historian and The Computer adll rnakale Turk~eye de ~evrilerek yaYlnlanmlsecttlr bkz Ali Boratav ed Tarih ve Tarihyi Annale s Okulu izinde Ankara 1985 s132-135

6Richard C Cobb Georges Lefebre Past and Present 18(1960) sfil

7Miktar gosterme (Quantification) terimi ol~me (measurement) ile esectshyanlamh olarak kullanlllyordu Allan GBogue Ouantification in the 1980 s Numerical and Formal Analysis in united States History Journal of Interdisciplinary Hi s tory XII-I(Summer 1981) s 137

5

etmeleri (8) disiplini ikiye bolmu~ (9) bu ~all~malara

tepkiler ortaya ~lkml~tlr Mesela me~hur bir Amerikall tashy

rih~i butun onemli sorular kantitatif cevaplara hassas 01shy

madlklarl i~in onemlidirler (10) demi~tir Sonradan Le Roy

Ladruenin kendisi de bilgisayarla donatllml~ bile olsa

tarih~inin i~inin bir sanat olarak kalmaya devam edecegini

soylemi~tir (11)

Yine de verileri kartlara delmek zorunda olmak ya-

Zlllm paketlerinin yetersizlikleri gibi butun olumsuzlukshy

lara ragmen kantitfltif ~all~malar artarak devam etmi~hat-

ta tarih~ilere bilgisayarla ara~tlrma yonetimini ve kanti shy

tatif teknikleri ogreten kitap ve makaleler yazllml~(12)

bu tur ~all~malara aglrllkla yer veren dergiler ~lkarllma-

ya ba~lanml~(13) Amerika ve Avrupa un iversitelerinin tashy

rih bolumlerinde lisans velisans ustu duzeyde yenantitatif

8 Ladurie age sll Lee Benson Quantification Scientific History and Scholarly Innovation Quantification in American History 8 25-29

9 Sthepan 1hrenstonn The Historian and the Computer ll Quantification in American History s 70 (Bu makale taraf~m~zdan Turklteye ltevr i l shymisectve H ti ~_debiyat Fakultesi Dergisinde bas~lmak uzere kabul edil shyuUsectti) shy

lOArthur Schlesinger J r liThe Humanist Looks at Emprical Social Research Quantification in American History s35

IlL d bull l l 1a ur~e II Recent H~stor~ca D~scover~es ~ev Dav~d Her ~h y Daedalus XVI(19 77) s145

121980 y~l~na kadar yap~lan yay~nlar iltin sectu bibliyografyaya bkz Nancy EFitch Statistical and Mathematical Methods for Historians An Annototated Bibliogaphy of Selected Books and Articles ll

Historical Methods 134(1980) s222-23l Bu bibliyografyada gosterilen kitapshylar aras~ndan sectunlar ODTU kutuphanesinde de bulundugu iltin kolayca ulasect~labilir durumdad~r Charles MDollar-Richard JJensen Risto rians Guide to Statistics Quantitative Analysis and Histor~ Researh rhicago 19 70 Roderic floud An Int r oduction to Quantitashy~ive Methods tor Historians Princeto~ 1973 Edward Shorter The Historian and The Computer A Practical Guide New York 1971---shy

13J 1 f I d 1 ourna 0 nter ~sc~p ~nary H~story Soc~al Sc~ence H~story

6

teknikleri ogreten derslerin saYlSl ve s a atleri gicerek

artml~tlr (14) Bir klslm ~all~malarda kullanllan istatisshy

tiki teknikler 0 kadar ileriye gitmi~tir ki blrakallm

kullanllan teknigi belli bir matematik temeli olmadan ~a-

ll~malarln kendisi bile anla~llamaz olmu~tur

Bugun bilgisayar teknolojisinin hem donanlm hem de

yazlllm alanlarlnda hlzll geli~mesi bu ileri istatistikf

tekniklerin haz rr olarak kolayllkla uygulanmaslna imksectn

veriyor Bilgisayar teknolojisinin geli~mesinin burada i~a-

ret etmek istedigimiz bize gore aSll onemli sonucu ise

bilgisayardan yardlmcl bir ara~ olarak istifade etmek isshy

teyen tarih~ilerin ara~tlrmalarlnl yalnlzca kantitatif koshy

nularla slnlrlandlrmalarl mecburiyetini ortadan kaldlrml~

olmasldlr Kelime_i~lem (word processing) bilgisayar bilimshy

lerinin temel bran~larlndan biri haline gelmi~tir DolaYlshy

slyla eski kantitatif-kalitatif aYlrlm yok olmu~ bolunmu9

disiplin tekrar bilgisayar etraflnda birle~mi~ tir Amerishy

ka l J tar ih~i Richard Jensen 198 7 d e bir ka~ Yll once bu

kadar 90k saYlda ilgisiz anti-kantitatif~inin kendi bilshy

gisayarlarlna sahip olacaklarlnl ruyamda bile goreme2dim

diyor(15) Bilgisayar kullanmaktan ote kendi bilgisayarlshy

na sahip tarih~i saYlslndaki artl~ donanlm ve yazlllm

Hist or ical Methods ve Journal of Social History bu de rgil erden basectshyllcalarldlr

14Bkz Bogue agm s 155

15 d 1Rlchar Jensen The Hand Wrltlng on the Screen Hlstorl ca Methods 20 1 (Winter 1987) s 36

7

alanlarlndaki yeni lirlinleri tanltlp avantaj ve dezavantaj

kullanlll~ bi~imleri ve fiatlarl hakklnda bilgi vermek sushy

retiyle bunlarl satln almak isteyen tarih~ilere yardlmcl

olmaYl bir ihtiya~ haline getirmi~ olmall ki ozellikle

mikro bilgisayarlarln yayglnla~tlgl 1981den sonra dergishy

lerde bu tlirden yazllar ~lkmaya ba~laml~tlr (16)

Tarih~iler artlk en geli~mi~ yazlllmlarl ve donanlm

ekipmanlarlnl kullanarak bibliyografya ve notlarlnl not

fi~i yerine bilgisayarda sakllyor bu notlara kolayca ulashy

$arak yeni ekleme ve degi$iklikleri sliratle yapabiliyor

bunlarl degi~ik ~ekillerde organize edebilme imk~nl sayeshy

sinde de kompozisyon ve yazma gli~lliklerini bir zevk halishy

ne donli~tlirmli~ bulunuyorlar Gerektiginde odaslndaki ya da

ev indeki kendi kli~Uk bilgisayarlnl bir terminal gibi kulshy

lanarak kamplisteki ana bilgisayarla konu~uyor daha ka rshy

ma~lk i~leri ona yaptlrlyor ve oradan ihtiya~ duydugu bilshy

gile r i ~ekebiliyorlar Dahasl bazl tarih~i ler genellikle

mUhendislik bilimleri ve i~ dlinya slnln ihtiya~ larlna gore

gel i ~tirilmi~ olan hazlr yazlllrnlarl ku llanmakla yetinmeshy

yip tarihi verinin yaplslna ve tarih~inin entellektliel

16Bu yazllarl yazanlar da bilgisayar kullanmakta tecrlibe ve uzmanllk kazanml~ tarih~ilerdir Ornek olarak bkz Jensen agm s 35-45 (lynl yazar liThe Micro Computer Revolution for Historians Journal of Interdisciplinary History XIVl (Summer 1983) s91-111 Don Karl Rowney The Historian and The Microcomputer A Student of the Past Heets the Hfchine of the Future~ 7 (July 1982) s166shy176 Michael M Finefrock Computers and the Historian Prt III Overcoming Computerhobia in Offlce and Closroom AHA Perspectives 219(1983) s 8-13

8

Cgt

gall9ma all9kanllklarlna uygun yeni yazlllmlar geli9tirmek

i~in ~all9lyor ve bunda da ba9arlll olabiliyorlar (17)

Yapay zek~ konusundaki ilerlemelerin tarih~ilere a~-

tlgl yeni ufuklar ise ger~ekten heycan vericidir Bilgishy

sayarl artlk ilk kantitatif tarih~ilerin kullandlgl gek-

Ii ile sadece rakamlarln analizinde kullanmak ona bir

elektronik abacusun pasif rolunu vermek ba9ka bir ifashy

de ile onun potansiyelinden butunuyle istifade edememek

olarak kabul ediliyor(18) $imdi super bilgisayarlar sashy

yesinde tarih~iler metalanguage adl verilen gok geli 9shy

tirilmi9 bir kodlama yontemiyle edeb metinlerdeki fikir

ve temalarl analiz edebiliyorlar bunlar biyografik bilgishy

ler uzerinde yaplldlglnda ilgili ki9inin dU9unce suregleshy

rini ortaya koyabiliyorlar(19 Bilgisayarla onceden dushy

9unulemeyecek dU9unulse bile gergekle$tirilmesi imkanslz

ilgin~ gall9malar da yapllabiliyor Mesela Utah Dniversishy

tesi nde bilgisayarda depolanan ailelerin akraballk ili$shy

kilerini gosteren (genealojik) veri tizerinde ortalama omur

evlilik suresi evliliklerde gocuk saYlsl ve bunlarln neshy

sillere gore klyaslanmasl vs gibi istatistiki hesaplamalar

17BilgisaY2 ~ dergisinde (say~ 74 Haziran 1987 5 34) ~lkan nereden al lndl~~ belirtilmeyen bir haberde illinois Universitesi tarih proshyfesorlerinden Vernon Burton I un bir y~l ugra~arak sadece daha fazla bilgi tararnaya degil eski evraklardaki yaz~ll metinl erin incelenmesine de olanak veren bir programln ilk bollimunu yazd~g~ bildiriliyor Habeshyrin devam~nda Burtonun bu program bittiginde geleneksel tar i h anlashyy~iFna sahip tarih~il e rin(d8 ge~mi~in tozlu raflarlIida kalan Slrshylar~ aydlnl~ga ~~kartmak i~in bilgisayar yar~~~na kat~lacaklar~n~ tahrnin ettigini soyledigi yaz~l~yor

18 dd f 1 11middotInteGeorges Lee-Ru y Le louche ve d~gerler~ Art~ ~ca ~gence

History and Knowledge RepresentationComputers and Humanities16 ( 198 2) s25

19Lee-Le1ouche a gm s26

9

yanlnda kanserin lrS~ olarak ge~ip ge~mediginin de

ara~tlrllmakta oldugunu ogreniyoruz(20)

Yazlllmdaki ilerlemeler veri i~leme alanlnda boyleshy

sine yeni ufuklar a~arken donanlmdaki ilerlemeler de bilgishy

sayarln veri depolama kapasitesinl inanllmaz ol~lide arttlrshy

ml~ bulunuyor Buglin bliylik bir bilgisayara onbinlerce ha~

ta ylizbinlerce belgedeki veriler depolanabiliyor Bu durum

ilk kantitatif tarih~ilerin biraz da lirkek bir ~ekilde

ba~lattlklarl temel kantitatif verilerin toplanarak makishy

naca okunabilir versiyonlarlnln hazlrlanmaslnl hedefleyen

~all~malarlna (21) yeni ve ileri boyutlar ilave etmi 9tir

Buglin bu ~all$malar bliylik ara$tlrma kurulu$larl blinyesinshy

de yalnlzca kantitatif veriyle Slnlrll olmayan geni$ proshy

jeler ~er~evesinde slirdlirlilmektedir Mesela Fransada bushy

lunan Institut de Recherche et dHistorie des Tex tes(IRHT)

adl1 bir ara$tlrma kurumunun slirdlirdligli li~ onemli projeden

biri MEDIUM adl verilen veri tabanldlr Bu veri tabanlna

Orta~aga ait Arap~a da dahil sekiz dilden el yazmalarlnln

~ evrilerek kaydedilme ~all$malarlnln bliylik ol~lide tamamshy

lanml$ oldugunu ve kullanlcllarln bu veri tabanlndan isteshy

digi~bilgileri ~ekerek ~ok boyutlu analize tabi tutabilmekshy

20James C Staples Use of the Computer By the Family Historian An Application to Genelogical Data New England History and Gen Register 13(July 1979) s202

21 k d h 1 S A h B ~ r Bogue The Hlstorlan an t e SOCla Clence Data rc lves In the United States American Behavioral Scientist XIX 1976) 8419shy447 Koval~enko agm s47-73

10

bull te ustelik bunu milletleraras1 telekomunikasyon aglar1na

(TRANSPAC EURONET THYMNET BITNET) bagl1 olan diinyan1n

herhangi bir yerinden bir mikrobilgisayar arac1l1glada

ger~ekle9tirebilmekte olduklar1n1 ogren i yoruz(22) Bu tiirshy

den projeler art1k her ara9t1rmac1n1n ayn1 veriyi ayr1

ayr1 ~evirme bunlar1 kaydetmek i~in bilgisayar1 program-

lama ve sonra bu verilerin giri9ini yapma vs gibi her bi -

rine ayr1 zaman kaybettiren ve zihni kapital israf1na

yol a~an durumlail onluyor Her ara9t1rmac1 ige bilgisayashy

r1n bellegindeki kolayca ula9abildigi haz1r verilerden ba~-

llyor saatler surecek i~lemleri saniyeler dakikalar i~in-

de yaparak geriye kalan zaman1 du~unmeye yoruma ve yeni

baglant1lar ili~kiler bulmaya harc1yor (23) Gunumuzde

bilgi uretimi tarih de dahil her alanda i9te bu yu zden h1Z shy

11 bilgi topluma kavram1n1n dOgu9U i~te bu yuzden

Ancak Amerika ve Avrupada meydana gelen bu geli 9me shy

lerin ulkemizde yeteri kadar yank1 buldugunu ve bu geli 9shy

meleri takip i~in somut ad1mlar at1ld1g1n1 maalesef soyleshy

yemiyoruz Yapay zeka konusunun ulkemizde Bilgisayar Bishy

limleri Muhendisligi alan1nda bile yaln1zca teorik bir sisshy

tern olarak tan1nd1g1n1 ve yapay zeka tekniklerinin pratik

bir uygulamas1n1n bulunmad1glnl biliyoruz Yine de 1970li

22Bu enstitli ve yaptlgl ~allsectma1arkonusunda bkz Lucie Fossier Ma r ieshyJosephe Beaud Introducing the Instut de Recherche et dHistorie des Textes (CNRS) Mediav el Book and Computer Computer and Humanities 20(1986) s 267-268 Medlum projesi hakklnda daha ayrlnshyh b dgil~in bkz Agnes Guillaumont-Jean Lu c Minel MEDIUM Realities and Projects Computer and Humanities 20(1986 ) s269-271

23Bogue Quantl flcatlon s 154

11

Ylllardan bu yana ulkemizde iyice yerle$ip geli$mi$ bulushy

nan bilgi-i$lem teknolojisinin sundugu veri yonetim sistemshy

lerinin (Kutuk yonetimi Veri tabanlarl) imkanlarindan Tashy

pu Tahrirleri Vakfiyeler geriye Sicilleri gibi temel

kantitatif kaynaklardaki verilerin depolanlp i$lenmesinde

kullanllmaslnda bile ge~ kalml$ bulunuyoruz Oysa bu kayshy

naklar uzerinde ~ok klymetli ~all$malar yapml$ blan tarihshy

bull ~ilerimizden Balil Inalclk ve Bahaeddin YediYlldlz zaman

ve mek~n baklmlndan ~ok geni$ seriler olu$turan ve bu yuzshy

den yeteri kadar i$lenemeyen bu kaynaklarl hakklnl vererek

i$leyebilmenin~aresi olarak ara$tlrmalarda bilgisayar kulshy

lanllmasl gerektigini daha 1985 den beri soyluyorlardl(24)

Ancak bu tarih~ilerimizin soyledikleri de yeterli ilgiyle

kar$llanlp ferdi ve kurumlar planlnda geregi i~in derhal

harekete ge~ilemedi(25) Biz bu hareketsizligin bilgisashy

yar l n tarih ara$tlrmalarlnda ya da tarihi verilerin bilgishy

24Bkz Bahaeddin YediYlld l z Vaklf Arasecttlrma Enstitusu Kurulmalldlr Vaklf secturas l 3-5 Arahk 1985 Konusectmalar Tebl igler J Tartqmalar ve Komisyon RaporlarlAnkara 1985 s 104-110 Aynl yazar Ordu KazaSl Sosya1 Tarihi Ankara 1985 s 147 Halil 1na1clk Osmanll Aqivlerinin Turk ve Dunya tarihi 1cin Cinemi (A Konusectma Metni) Osmanll Arsect~vleri ve Arasecttlrmalarl Sempozyumu 1stanbul 1985 s36

25Ger ci daha yaklnlarda Elazlg Dniversitesi Ogretim GCirevlisi Mehmet Ali Dnalln Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal verilerin bilgisashy

yarla degerlendirilmesi konusunda deneme mahiyetinde BASIC diliyle yazllmlsect programlarl yaYlnlandlysa da bu deneme bilgisayarln ku~uk bir hesap makinaslndan biraz daha ileri kullanlllsectlndan basectka bir sectey degildir ~unku BASIC diliyle yaratllan kutukler coklu uygushylamalar icin tamamen e lverisectsizdir Ayrlca bu programlar Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal olmayan verileri isectshylemekten uzaktlr Yine de ilk denemelerden birisi olmaSl aClslndan ovguye laYlk buluyoruz Bkz Mehmet Ali Unal Tapu Tabr ir Deftershylerinin Bilgisayarla Degerlendirilmesi Konusunda Bazl Program Deneshymeleri Ondokuz MaYlz Dniversitesi Egitim Fakultesi Dergisi 2 (Samshysun 1987) s 145-163

12

bull sayarda depolanarak i~lenrnesinde nasll kullanllacaijl ve ~

bunun i~in ne yapllrnasl gerektiiji en ba~ta ise boyle bir

~all~rna yaplldlijlnda bunun ger~ek kazanclnln ne olacaijl koshy

nusundaki bilgi bo~luijundan kaynaklandlijlnl sanlyoruz

l~te bu tezirnizde varsaydlijlrnlz bu bo~luiju birazclk

olsun kapatarak onlirnlizdeki bir ka~ Yll i~inde ba~larnasl

ka~lnllrnaz olan arna 0 zaman da belki artl k ~ok ge~ kalrnl~

olacaijlrnlz bir hareketi one allp hlzlandlrrnaYl hedefliyoshy

ruz

Eu da ~liphesiz bir uygulama yaparak boyle bir ~a-

ll~rna ile ilgili blitlin slire~leri ve elde edilen kazan~ la-

rl gozler online serrnekle en iyi bi~irnde ger~ekle ~tirilebi-

lirdi l~te bu ~all~rnamlzda boyle bir uygularna yaprnaYl deshy

nedik Uygu larnarnlz i~in veri kaynaijl olara k Vak fiyele r i

daha doijrusu vakfiyelerdeki verilerin s i stematik olarak

aktarllchrgl ormlarl kullandlk Bu formla r Vakl flar Genel

MUd Urlliijli Ara~tlrma Birimiblinyesinde vaklf konus unda on -

de gelen uzman bilim adamlarlmlzdan Bahaeddin Yed iYlldlZ

onderliijinde ba~latllan ve i lerde bunlarl bilgisayara kay~

dederek ~e~itli maksatlar i~in kullanmaYl hedefleyen b ir

proje ~er gevesinde hazlrlanml~tl(26) Biz bu form l a rln

kullanma iznini gene YediYlldlZ araclllijl ile aldlk Formshy

lardaki verileri bilgisayara kaydedip i~lemek Uzere ise

diijer alanlarda oldugu gibi bilgisayar destekli tar i h ara~-

26Bu projeden ilerde yeri geldik~e bahsedilecek tir

1 3

tlrrnal arl nda da gidgide yayglnla9an geli9rni9 bir yazlllrn

tlirli olan ili9kili veri tabanl yonetirn sisternlerini se~shy

tik Boylece ~al19rnamlzln ternelini olu9turan Vakl flar Veshy

r i Tab a nl ortaya ~lktl Vaklflar Veri Taban1 1 nl kurrnak

i ~ in ge~tigirniz i9lern basarnaklarlbu veri tabanln~ k ayde t shy

t i girniz 33 vakfiyedeki veriler lizerinden yaptlgl rnlz sorgushy

lama ornekleri tezirnizin II bollirnli uygularna Yl olu9 tushy

ruyor Bu bollirnlin tamamlaYlC1Sl olarak Vaklflar Veri Tashy

banl1nln kurulu9una ge~rneden once bu ~al19rnanln t a r ih rneshy

todundaki yerini belirlernek lizere bilgisayar yardlrnlyla

yapllan tarih a r a9tlrrnalarlnda takip edilen tarz ve strashy

te j ilere aglrl lk vererek tarih tarih~i ve bilgisay a r

i l i9kisine yeniden ama daha yaklndan baklyor ve bu a rada

kullandlglrnlz forrnlarln ha~lrlan1 9 1nl y a plslnl v e bu y a shy

p lnln arna ~ i ~in uygun olup olrnadlglnl t art1 91yoru z

I BollirndE ise bilgisayarln tarih~es i yap lsl ve 9 a shy

ll~rnasl hakk lnda klsa b i l g iden s onra ayr l b a 911k olarak

ku l lan d lglrnlz yazlllrn tlirli ola n ilisectki li v er i t aban l y oneshy

tim s i s ternlerini tanltlyoru z Bunda d a ba911 c a u~ hedef ishy

miz vardl 1- Ni~in bu yazlllrnl tercih ettigirnizi ort aya

koymak 2- II Bo l lirnlin daha iyi anla911rnaslnl saglarnak v e

3- t leride bu yazl11rnl tercih ederek 9al19rna yapacak olanshy

l ar i ~in ternel bi1 g ileri verrnek

~al19rnarnlZln III ve son bollirnlinde Vaklflar Veri

Tab anl y1a kazandlglrnlz tecrlibeleri so s ya1 ve ekonornik

14

tarihirnizin vakfiye1er d1 91nda ka1an diger iki onern1i kayshy

nagl Tapu Tahrir Defter1eri VP ~eriye Sici11eri i~in degershy

1endiriyor bunlarl bi1gisayar yardlrnly1a i91eyebi1rnek x~in

ne1er yapl1abi1ecegi konusunda fikir1er i1eri slirliyoruz

Ve nihayet i1eride yapl1acak ~al19rna1ar1a daha geshy

1i9tiri1rnesini saglarnak lizere hazlr1adlglrnlz blitlin program

ve kod1arl ek olarak veriyoruz

15

Q

I BOLUM

BLG1SAYAR VE VER1 TABANI YONpound rrM S1STEMLER1

1 1 BLGSAYAR

111 Tarih~esi

Bugunku saniyede 1000000 i~lem yapabilen

bilgisayarlarln tarihi genellikle MO 3000 Ylllarlnshy

da Cinde ortaya ~lkan boncuklu i~lem tahtaslna (abakus)

kadar g6turulmektedir Romallla~ da i~inde yuzuklerin h a shy

reket ettirilebildigi yatay oluklar d6~enmi~ i~lem tahtashy

larl kullanlyorlardl Birinci oltik birler basamagln1 ikinshy

ci oluk onlar basamaglnl vb g6steriyordu Bugun hala k u l shy

lanllan hatta bazllarlnda karek6k almak bile miirnkiin olan i$shy

l em tahtalarl uzun sure bilinen tek i~lem yapma araCl o l ashy

rak k aldl 1642de buyuk Fransl z matematik=i Pas GoLfn ~ ~

geli$tirdigi di~li ~arklardan olu~ an hesap makinas lyla ~ arpshy

rna yapabilen (saYllarl katlayabilen) ilk ara9 o r taya ~lklshy

yordu Pascal bu makinaYl glimruk memuru olan babaslna ~ i

hesaplarlnda yardlmcl olmak i9in yapml~tl 1850 1erde bashy

si t ve guvenilir top lama makinasl geli~tirilerek uygulamashy

da kullanllmaya ba~landl 19 yuzYllln sonlarlna dogru d a

b61me yapabilen ilk makina icad edildi

Asllnda bu makinalar pratik olarak tamamen poundaydaslz

90k a z kullanlllyor ve yalnlzca tek bir i ~ lem yapabiliyor

o lmalarlna ragmen mekanik hesaplamanln teme l ini olu~turushy

yor lardl

16

bullMekanik olarak gall~an ve bir ~ok i~lemi bir arada

yapabilen bunun i~inde bir bellek (haflZa) birimine sahip

daha bliylik ve karma~lk bir makinanln yaplmlnl linlli ngiliz

matematik~i Chades Babbage ger~ekle~tirdi Babbage bu mashy

kinaYl daha do geli~tirerek hesaplarl onceden verilen komutshy

lara gore otomatik olarak yapabilecek bir makina yapshy

maYl dli~lindli Ancak ~a~lnln teknolojik seviyesi fik irlerishy

ni uygulamaya irnkan vermedi Onun geli~tirdi~i ~all~ma ilshy

keleri do~rultusunda daha sonra daha geli~mi~ makinalar yashy

plldl (27) 1929 Ida ABDde ilmi hesaplar yapmaya uygun ilk

ayglt ger~ ekle~tirildi Bunun i~leyi~i de mekanikti

1944de MARK I adll makinanln yaplmlyla hareketler

artlk mekanik de~il elektromanyetik enerjiyle ger~eKle~ishy

yordu MARK I saniyede 10 i~lem yapabiliyo rdu ve b u 0 zashy

man i~in ola~anlistli bir hlZdl 18 metre u zunluk v e 25 metshy

r e y likseklikle MARK Iin boyutlarl da ola~anlis tliydli 1 947

de ilk elektron~k tliplli makina yapl1dl ~lemler a r tlk

elektronik devrelerde y apl ilyor olmas lna ia~men ~~ll ~masl

t amamen Babh~ge in ilkelerine dayanlyordu (2 8 )

Pratikte ilk programlama 1950lere dogru ger~ekle9~

t i r ildi Makinaya yapacagl hesaplarla ilgili blitlin komutshy

lar veriliyor ve bundan sonra makina kullanlclnln mlidah a l e shy

si olmaksl zln i91emleri otomatik olarak yapiyordu 1949

27 ~a~1n~n en az ylizy~l otesindeki fikirleri ger~eklesecttirmek i~in ~ashyl ~sectan Babbagein ~al~sectmalar~ hakk~rida kendi yaz~s~ i ~in bkz Cfuarles Babbage The l if e of a Philosopher The Worldof t he Computered John Deiebold New York 1973 s26-34

28jeremy Berstein The middot AnalytiCal Engine The World of The Computer s35-43

17

bull Y1l1nda Cambridge Universitesinde MV Wilkes ve arkada$shy

lar1 taraf1ndan yap1lan EDSAC (Electronik Delay Storage

Automotic Calculator) adl1 bilgisayar ilk modern saY1sal

bilgisayardi

Bunu takip eden Y1llarda bu alanda ba$ka hi~ bir bishy

lim dad1nda rast~~nmayanba$d6ndlirlicli bir geli$me ya$and1

Once elektronik devreler yerlerini daha az yer kaplayan

daha az gerilim gerektiren ve daha az lSl yayan transisshy

t6rlere b1rakt1 Arkas1ndan 1965-1970 araS1 tlimlesectik devshy

reler blilundu Tlimlesectik devreler bilgisayarlar1n veri i$shy

leme kapasite ve h1z1na inan1lmaz boyutlar kazand1rd1 1980

lerde bilgisayar alan1ndaki ilerlemeleri gunli glinline takip

etmek bile mlimklin olmuyor lmi ara$t1rmalar yeni bulusectla~

ra yol a 9a rken yeni bulusectlar ilmi ara$t1rmalar1 h1zland1shy

r 1yor( 29 )

Temeline in i ldiginde insan zihni i~in y a p1 lmas 1 gli~

ala n ve uzun zaman alan ayn1 zamanda s lk1 C1 i$ lemler i mashy

k inaya devredip dli$linmek i~ in daha ~ok zaman yaratma ihshy

tiyac~ndan dogdugunu s6yleyebilecegimiz bilgisayar bu k1s a

tar i hltesinden de g6rlilebilecegi gib i zaman zaman sl~rama-

larla hep mucitlerinin kendilerinden 6ncekilerin tecrlibe shy

lerine dayanmas1yla geli$mi$ ve buglinkli halini alm1$t1r

S6yledlgimiz gibi gel i sectmeler bu glin de bliylik bir h1zla

29Bilgi sayar ~agdasect Teknoloji Ansiklopedisi Ci1t 1 s28

18

devam ediyor Geli$menin hlZl artlk aylarla hatta gunlershy

le o19uluyor Geli$meler Bilgisayar Bilimlerinde ayrl UZshy

manllk dallarl olarak ortaya 91kan birbirine paralel iki

alanda Slnlflanlyor Donanlm (hardware) adl verilen ve

Merke zi $lem Birimi (MB Cetral Proce ssing Unit CPU)

Belek (Memory) Giri$-~lkl$ Denetleyicisi ( I nput-Output

Ports) ve disk ekran klavye bilgiyazar (prlnter) gibi

tamamlaYlcl gere91erden olu$an fiziki yaplslndaki geli$meshy

ler bilgisayarln boyutlarlnl k ugulutmu$ maliyetini ucuzshy

latml$ ve kullanlmlnl basitle$tirmi$tir Boyutlarln kugulshy

mesi buyuk bilgisayar sistemleri yanlnda k U9uk (mikro)

ve ki$isel (personal) bilgisayar sistemlerini yaratml$tlr

Maliyetin ucuzlaYlp kullanlmln basitle$mesi de meslekten

bilgisayar bilimci olmayanlarln da bu makinalarl satln

al l p kull anmaslnl saglaml$tlr

Bilgisayarlarln programlanmaslyla ilg i li her$ey i

i f ade eden yaz ll l m (Sofware) daki gel i $me ler i se gok degishy

sectik alanlarla ilgili veriler i n gene gok degisectik amaca yoshy

nelik olarak i$lenmesine imka n hazlrlam19tlr ( 30)

Bilgisayar yazlllffilnda verilerin degi9ik bi~imlerde

duzenlenip isectlenmesini ve yan bellek (peripheral disk) te

s ak~anrnaslna imkan veren yazlllm sistemlerine -bunlar g e shyI

nellik le bilgi sayar ureticilerince makinayla birlikte verishy

30Mesela bilgisayarlar~n muzik ve kareografide kullan~hsect~ iltin sectu makalelere bkz Barry Truay) Computer Mus~c C~position The Polyshyphonic POD system Computer 8(August 1978) s40-5 0 John Lamsdown The Computer in Chareopraphy Computer 8(August-1978) s19-30

19

~ir Veri Yonetim Sistemleri (Data Managament Systems)

adl verilmektedir Bilgisayarlarln ticari olarak kullanllshy

maslyla birlikte geli9tirilmi9 bulunan ilk veri yonetim

sislttemlerii klitlik yonetim sistemleri (file management) dir

Bu sistemde veriler alan (field) adl verilen mantlki bishy

rimlere ayrlllr Alanlara yapllan kaYltlara (record) tutashy

nak denilmektedir Tutanaklarln tamaml ise klitlikleri olu9shy

turmaktadlr Klitlikler genel ama~ll prograrnlama dilleri

(BASIC COBOL FORTRAN VS) kullanllBrak dlizenlenir

Daha sonra geli9tirilen ve ~e9itli ama~lar igin veshy

rilenlerin etkili olarak i 91enmesine daha elveri91i oldukshy

larl i ~ in gitgide yayglnla9an veri yonetim~sistemler i ise

Veri Tabanl Yonetim Sistemleri (Data Managament Sysshy

terns dir Bizirn ce gall~zda kullandlglmlz sistemlerden

ilerde daha ayrlntlll olarak bahsedecegiz

112 Yaplsl ve yall$maSl

Bir bi1gisayar s istemi g e nel o larak be$ onemli bishy

rirnden olu9maktadlr Bu b i r imler ~ ematik olarak 90yle g osshy

ter i l ebilir

MERKEZ1 1$LEM B1R1M1

GRD BRM1

~ ~

KONTROL B1R1M1 AR1TMET1K MANTIK

t~

BELLEK BRMj

~ B1R1M1~

GIKTI B1RM1

$EKL 1 Bilgisayar sisteminin temel yapls l

20

1 Girdi Birimi 19lenecek verilerin ve bu verile--

rin nas1l i9lenecegini gosteren komutlar1n (programlar1n)

bilgisayara aktar1lmas1n1 saglayan k1s1md1r Bu i9lem esshy

kiden delikli kartlar delikli kag1t geritlermiddotarac111g1Yshy

la yap1l1yordu Buglin ise ekran ve klavyeden olu9an termishy

naller kullan1lmaktad1r

2 Bellek Birimi Programlar1 olu9turan komu tlar1n

2 tabanl1 kodlar1n1 ve bu programlar1n i9leyecegi verilerin

2 tabanl1 kar91l1klar1n1 saklayan mekanizmalar blitlinlidur

Bellekte bilginin saklanmas1 tlimle9ik devreler i~inden geshy

9irilen elektrik sinyallerinin dlizeyininyliksek veya al~ak

olu9una gore 1 yada 0 degerini almaS1 ile olmaktadJr Bilshy

gisayar kendisine verilen rakam harf ve ozel i 9aretlershy

den olu9an blitlin veri ve komutlar1 hep bu $ekilde 0 yada 1

sembollerine (digit) donli9tlirdlikten sonra anlamaktad1r Bushy

na iki tabanl1 say1 sistemi denilmektedir Mesel a bu say1

sisteminde 10 tabanl1 say1 sistemindeki 154 saY1s1n1n karshy

91l1g1 0011010d1r Bilgisayarlara SaY1sal (digital) ad1

i9te bu ylizden verilmektedir Blitlin saY1sal ayg1tlar1n ~a-

11$maS1 bu gekilde olmaktad1r 2 Tabanl1 say1 sistemindeki

bu Oyadal degerinin herbiri bit 8 bitlik bir grup ise by t e

ad1n1 al1r 1ki yada dort byte ise bir kelime olu$turur

Kelimeler komutlar1 komutlar da programlar1 meydana geshy

tirir

Bilgisayarda ana bellegin hacmi yani depolayabile shy

cegi bilgi miktar1 bilgisayar sistemine gore degi$ir Anshy

21

cak bu en btiytik bilgisayar sistemlerinde bile slnlrll shy

dlr Bu ytizden bilgisayarln bellek kapasitesini artlrmak

itin disk manyetek erit vs gibi yan bellekler kulshy

lanlilr Yan belleklerin hacmi ana bellegi kat kat amakshy

tadlr ~ift yogunluklu bir diske milyarlarca bytellk

bilgi saklanabilmektedir Yan belleklere bilgi depolanmashy

Sl yine anabellek araclIlglyla olmaktadlr

3 Kontrol Birimi Bir ~ok elektronik devreden

oluan bu birim bilgisayarln btittin ~allmalarlnl denetler

Komutlarl yorumlar ve hangi Slra itinde ilenecegini beshy

lirler Verileri bellekten allp ilem i~in Aritmetik-Manshy

tlk birimine gonderir ve bu birim de ilenmi$ olarak geshy

len verileri (bilgileri) bellekte depo eder

4 Aritmetik-Mantlk Birimi Bu birim kontrol bishy

riminden gelen sinyallere gore bellek biriminden gelen

verilere dort aritmetik ilemi ve kar$llatarma ilemleshy

rini uygular Bu birim kontrol birimi ile birlikte Mershy

kezi l$lem Birimi (MiB CPU) olarak adiandlrlllr

5 ~lktl Birimi Yapllan ilemlerin sonucunu belshy

lek biriminden allr ve kullanlclya verir 1lenen verileshy

rin sonucunu almak i~in ekran ve bilgiyazarlar kullanl shy

llr Ayrlca ~izici (plotter) ve iaretleyiciler (di9 iti shy

~er)de ozel 9lktl tlirlerini almak i~in kullanllan ~ra~lar~lr

Bilgisayarda Bl1tiin bu bir imlerin i$lemes ini sagshy

layan programla~ programlama dilleriyle yazllan programshy

larln makina diline (iki tabanll sayl sistemine)

~eviren derleyici ya J~

22

sevirici denen programlar veri yonetim sistemi progshy

ramlarl ve diger yardlmcl programlar i9letim sistemini

(Disk Operating System DOS) olu9turur (3l)~

12 VER TABANI YUNETM SSTEMLER

Bilgisayar yazlllmlnda dart temel veri yanetim sisshy

temi geli~tirilmi9tir KUtUk Yanetimi (File Management)

SlradUzen (Hiyerar9ik) Ag (Network) ve li~kili (Relati shy

anal) veri tabanl Yanetim Sistemleri

1950 ve 19601 larda yazlllm metodlarlnln birle9tirilffles~le

~r46ya ~ik an kUtUk yanetim sistemleri veriye makinanln

detaylarlyla ugra$madan eri 9me imkanl vermesiyle veri i$shy

leme teknolojisinde temel bir adlm oldu Fakat1960larln

ba~larlnda uygulama alanlarlnln geni 9lemesiyle aynl veri

kUtUgU Uzerinde farkll uygulamalar yapllmasl ihtiyaclnl

dagurdu Uygulama programlarlnln saYlSlnln artl~l ise c id-

di problemler ortaya 9lkardl

1 Verinin yapllandlrlldlgl tarz ilk uygulama

programlarl i9in uygun olmakta fakat daha sonrakiler i9in

bu uygunluk giderek azalmaktadlr

2 Eger kUtUk ~oklu uygulama i9in yeniden yapllanshy

dlrlllrsa bUtUn programlar degi~tirilmektedir

31 Bilgisayarln yaplsl ve isectleyisecti konusunda ayrlntlll bilgi i~in bkz ilgisayar gagdasect Teknoloji Ansiklopedisi ) Cilt 181-154

23

gt

3 Eger klitlikterlo degiik uygulamalar icin kopyasl

allnlrsa bu kere de klitlik kopyalarl araslnda tutarllllgl

saglamak problemi ortaya Clkmaktadlr (32)

te veri tabanl yonetim sistemleri veri eriimde

klitlik yonetimi yaklalmlnln bu yetersizliklerini telafi

etmek lizere gelitirilmi ve tari h gibi verilerin cok yonshy

lli ileme tabi tutuldugu alanlarda klitlik yonetimi yakla9l shy

mlna gore daha cok tercih edilir olmu9tur (33)0

Veri tabanl yonetim sistemleri adlarlnl kullandlkshy

larl VERt MODELnden allrlar Veri Modeli veriler arashy

slndaki ilikinin tlirli ve niteligi goz online allnarak kushy

rulan mantlRi bir yapldlr Bu yapl gercek hayatl yansltshy

maYl amaclar (34)

SIRADUZEN veri mode linde veriler araslndaki ilikishy

ler bir agac yaplsl icinde gosterilir $oyle bir c o grafi

ornek bu modelle iyi biro analoj i oluturur Or tadogu

Tlirkiye Ankara Beytepe Slraduze n veri modeli gercek

hayatta var olan yada olQu bir cok ilikiye benzer bir

yapl getirse de 1- Bir veri birden cok ilikiye girdigin shy

bull 1 comshy32SB yaO-PrlL l L bull l p ABenstelnve d1ger erlData-base S ystems puter 119 (September 1978) S 46-47

33Mesela ABD de (Berkley 3-5 Nisan 1987) yapl-lan Saints and saintshyhood in islam konulu milletlerarasl konferansln davetiyesinde islam mistizmi ~allsectmalarl i~in veri tabanlarl Uzerine tartlsectma yapllacaglna

34dair bir ilan yer almlsecttlr Yadager~ek hayatta olmusect olanl secteklinde ifade ederek tarihe adapshyte edebiliriz Veri modelleri konusunda daha genisect bilgi i~in bkz HUlya Polat Veri Tabanlnln Zamanl Bakl$ Bilgisayar Teknolojisi Dergisi sayl 1 (Ocak-Mart 1986) S5-6

I

ONSOZ

1970li Ylllardan sonra da ~arCl~lrnlZa iki yeni

kavrarn girrni$ bulunuyor Enforrnatik(nili$irn) ve bilgi topshy

lurnuEnforrnatikbilgiyi ku llanrnaya elveri$li bi~irnlerde dlishy

zenlerne tarzlarl ve rnetodlarlnl inceleyen bilirn dallnl

bilgi toplurnu ise Batlda sanayi toplurnundan sonra ulashy

$llan ve bilginin sosyal ili$kilerde blitlin di~er klyrnetleshy

rin online ge~rnekle oldu~u yeni bir toplurn yaplslnl anlatlshy

yor Bilgiyi ~ok geni$ kesirnlerin kullanrnaslna elveri$li

bi~irnlerde hlZll liretrnek ve yayrnak artlk ~ok onernli Bu

da bliylik ol~lide bilgisayarlarla rnlirnklin oluyor Bilgisayar

glinlirnlizde hernen hernen blitlin bilgi liretirn alanlarlnda kullashy

nlllyor

Bilindi~i gini tarih de insanln poundaliyet gosterdi~i

en eski bilgi liretirn alanlarlndan biridir Bilgisayarlar

$irndi bu alanda da bu i$i yapan tarihGinin de en bliylik

yardlrnclsl dururnuna ge~rni$ ve ar$ivler dolusu vesikalardashy

ki verilerin i$lenrnesine irnkan hazlrlarnl$ bulunuyor Bu

imkanln boyenutlarl ozellikle ABDli ve Avrupall tanih~ishy

lerin ~all$rnalarlyla ba$ dondlirlicli bir hlzla geni$liyor

1$te nu tez bilgisayarln sundu~u bu irnkanlardan zengin

ar$iv kaynaklarlrnlzln i$lenrnesinde de istipoundade etrneye yoshy

nelik olarak oteden beri var olan gayretlerin sornutla$shy

tlrllrnaslna do~ru atllrnl$ bir adlrndlr Bu adlrnln adl Vashy

Klpoundlar Veri Tabanldlr

ii

Vak~flar Veri Tabanl dolaYlslyla bu tez adeta birshy

birleriyle dogrudan hi~bir baglantlsl ilgisi olmayan pek

Tezin danl~manllglnl ProfDr Rlfat Onsoyun yapshy

maSl buyuk bir lutuftur

Do~Dr Bahaeddin YediYlldlzln yaptlgl yerinde

ikaz ve yonlendirmeler de tezin bu son ~eklini almaslnda

~ok etkili oldu Esasen Vaklflar Veri Tabanl onun vaklf

konusunda hem ara~tlrma hem de metod duzeyinde yaptlgl

~all~malarln temelinde yukseldi

Vaklflar Veri Tabanlnln teknik olarak ger~ekle~-

tirilmesinde Bilgisayar Bilimlerl Muhendisligi ~ra~tlrma

Gorevlisi Naci Ishakbeyoglunun ~all$malarl

yi allr

Tez i~in yaptlglmlz harcamalarln bir bOlumunu Turk

Amerikan 11m Ara$tlrmalar Dernegi verdigi ara$tlrma bur-

Bolum hocalarlm ve ara$tlrma gorevlisi arkada$lashy

rlm ~all$malarlmlz boyunca ilgi ve yardlmlarlnl hi~ eksik

etmediler

Universitemizin Bilgi l$lem Merkezinde ~all$lrken

sistem Operatorleri Kenan Bozkurt Talha Ozturk ve Mehshy

met Atasayar i$in acemisi olan bana her zaman yardlm ettishy

ler

iii

bull

Fatma Ustek ve Mehmet Oz Tlirkiyede bulamadlg~lmashy

kaleleri yurt dl~lndan sagladllar

Burada tezin ger~ekle$mesinde maddi manevi katkl shy

da bulan herkese te~ekklirli bir bor~ saYlyorum

Son olarak blitlin eksiklik ve muhtemel hata ve yanshy

ll$larln tek sorumlusu oldugumu belirtirim

Ramazan AeUN

o

G1Rl

Sanayi inkllabl nasll ki insanln kol gUcune buyuk

katkl yaparak onu olaganustu boyutlara ula9tlrrnl9sa gunushy

rnuzde de bilgisayarlar zihin gucune benzeri bir katkl yashy

parak onu bazl dururnlarda beki de rnilyarlarca kere daha

bUyutrnu9 bulunuyor(l) lnsanln faaliyet gosterdigi hernen

hernen her alana gitgide buyuk bir hlzla giren ve yayglnlashy

9an bilgisayar bu alanlarda bilgi uretirni yaYllrnasl deshy

polanmasl ve depolanml9 bilgilere eri9rnede getirdigi hlZ

dogruluk ve g uvenirlilik bilgisayarlarln kullanllrnadlgl

yirrni otuz Yll oncesiyle klyas bile kabul etrniyor

Bilgisayarlarln k ullanlrn alanlarlnln hlzla geli9rneshy

si 9uphesiz donanlrn (hardware) ve yazlllrn (software)sisshy

ternlerindeki geli 9rnelere paraleldir Donanlrndaki geli 9rneshy

ler bir yandan bilgisayarln boyutlarlnl tu~liltup kullashy

nllrnaslnl basitle9tirirken veri i9lerne ve depolarna kapashy

sitesini arttlrrnl9 diger yandan da rnaliyetini ucuzlatashy

rak her kururn ve ki9inin sahip olabilecegi seviyeye indirshy

rni 9 tir Yazlllrn alanlndaki geli9rneler ise ~ok ~e9itli koshy

nudaki degi~ik tlirden verilerin gene ~ok ~e~itli amaca

yonelik olarak ve etkili bi~irnde i 9 lenmesine irnkan haZlrshy

larnl9tlr

lAydln KBksa1 18 Nisan 1987 tarih1i te1evizyon konusectmaslndan

2

-gt

Geli~mi~ yazlllm sistemleriyle donatllml~ bilgisayarshy

lar ~imdi klsaca ge ~misect hakklnda bilgi uretimi diye ifashy

de edebilecegimiz tarih~ilik alanlnda da bu i~i yapan tashyI

rih9inin ar~ivler dolusu belge Yl g lnlarlnln ustesinden gelshy

mesine buyuk o19ude yardlmcl oluyor

Peki nedir bu sihirli alet naSll dogdu geli~ti

Yaplsl nedir Nasll 9all~lr 1sectte daha 9all~mamlza ba~la-

madan once merak edip durdugumuz ve cev ap olarak her flrshy

satta daha 90gunu ogrenmekten buyuk bir haz duydugumuz ilk

sorular bunlardl Bu sorulara 90k uzun olmayan ama bilgi

verici cevaplarln buraya da allnmaslnln hem tez boyunca

slk slk gegecek olan pound rogram ~tlik bellek vs gibi bilshy

gisayarla ilgili belli ba~ll kavrarnlara a9lkllk getirecegi

hem de buaracln daha yaklndan tanlnmaSlnl sagllyacagl dushy

sectuncesiyle hareket ettik

Fakat aSll merak ettigimiz v e ara~tlrdlk9a okuduk shy

9a kimi zaman hayrete ~a~klnllga du~mekten kendimizi alashy

madlgIIDlz konu bilgisayar tarih ve tarih9i ili~kisiydi

Kantitatif tarih (quantitative history) tarihte mikshy

tar gosterme (tarihte nicelle~tirme Quantification in

history) tarihi verinin k a ntitatif analizi ya da klsaca

ifade edildigi sectekli ile (i1iktar gosterrn~~ (nicelle~tinne

Quanti -He Q4 i a -1 1 g ibi ter imler genellikle diger sosyal

bilimlerce-ekonomi sosyolo ji demografi siyaset- oteden

beri kullanllagelen istatistiki teknik v e metodlarln tarishy

hi konu ya da problemlerin ara~tlrllmaslnda da kullanllmashy

3

~

slyla ortaya ~lkan ~ok geni~ bir ara~tlrmalar serisini ve

bunlarla ilgili kavram ve sUre~leri ifade ediyor(2)

Kantititif tarih ~all~malarlnln ba~langlcl bu yUZYlshy

lln ba$langlclDa kadar gotirrUlmesirce ~agmen(3) saYlca ~ogallp

ele allnan konularln ~e~itlenmesi Fransada ortaya ~lkan

Annales ekolUyle olmu~tur Bu ekole mensup tarih~iler geshy

leneksel siyasi ve diplomatik tarihin se~kinci (elitist)

karakterinin verdigi tatminsizlikle se~kinler kadar Sl shy

radan insanlarca da payla~llan ge~mi~in bUtUn sosyal ~evre

ve tecrUbesini ara~tlran ~all~malara yonelmi~lerdir Topshy

luma boylesine bir bUtUn olarak bakl~ ka~lnllmaz olarak

onun yaplslnl en iyi ortaya koyacak tipik saYlSlZ tecrUbe

belgelerinin istatistiki incelemesini de beraberinde geshy

tirmi~tir Alelade insanlarln tatihi kantitatif olmak zoshy

rundaydl ~UnkU onlar ~ok ama ~ok saYldaydl (4)

2istatistik teknik ve metod1ar~n tarihi Lerinin i~lenrnesinde kullashyn~lmasly1a i1gi1i olarak bi1im fe1sefesine de yer veren prat~k uyshygu1ama1ara daya1l ~ok genisect teorik tartlsectma1ar yap~lmlsecttlr ~u der1eshyme kitap1ar bu konuda yeteri kadar fikir vericidir Robert pSwierenga ed Quantification in American History New York 1971 Roderic F1oud

ed Essays in Quanti tative Econo~ic History Oxford 1971j Don Kra1 Rowney Jame s Graham OJr ed Quantltatlve History Homeood 1969 William 00 Aydelo tte-Allan G Bdgue ve diger1eri ed The Dimensions of ~uantitative Research in History Princeton 1972

3Amerika1l tarih~i1er kantitatif ~a1lsectma1arda oncu olarak Frederic Jacson Turner ve onun talebelerini g6sterirler bkz Swierenga ~$_~ S XII William 0 Aydelotte Quantifiaction in History Iova 1971 5 1 Sovyet tarih~i1er oze11ik1e Rusya ziraf tarihi uzerine yapl1an kantitatif ~a1lsectma1arln basectlang~clnl Amerika1l1ardan daha esshykiye l870li Yl1lara kadar goturmektedir1er bkz Ivan Kova1~enko Large Data Files and The Study of Agrarian History of RussiaSoviet Quantitative History ed Don Karl Rmmey London 1984 s47-48

4David Herlihly Computation in History Styles and Method s Computer 8(August 1978) slO Anna1es eko1u hakklnda klsa bi1gi i~in bkz Bahaeddin YediYlldlz Fernand Braudel ve Annales Ekolu Ataturk Kultur Dil ve Tarih Yuksek Kurumu Bulteni 2 (Ankara 1986) s13-161 ~ynl yazar ltagdasect Tarih~ilik Ondukuz Hayls Universitesi Edebiyat

Fakultesi Dergisi 1 (Samsun 1986) s41-44

4

1960 ortalarlndan itibaren bilgisayarlarln ticaret

ve bilim dlinyaslna iyice yerle9mesiyle kantitatif ~all9-

malara ilgi duyan tarih~iler bu yeni ara~ta kendilerine

gli~lli bir destek bulmu91ar bununla ilgili duygularlnl belshy

ki biraz da abartarak ifade etmi 91erdir Mesela Le Roy

Ladurie 1968de yarlnln tarih~isi yasectamak i~in bir bilgishy

sayarl programlamaYl bilmek zorunda olacak (5) George

Lefebre ise daha da ileri giderek tarih yazmak i~in bilshy

gisayarl bilmek gerekir demisecttir(6)

Ancak ilk kantitatif ~all9malarln gerek 0 zamana

kadar desecteri anla9l1madlsectl gerekse ~ okbGy~ k rakam

kolleksiyonlarlnl ihtiva ettisecti i~in kimsenin kullanmaya

cesaret edemedisecti se~im kaYltlarl nufus saylm listeleri

arazi tahrirleri gibi buylik beIge kiHliyatlnl kullanlp isectshy

lemesine ragmen a9lrl ol~lide rakamlarln analizine dayanlshy

yor olmasl ustelik de bazl kantitatif tarih~ilerin bu

~ekilde ~allsecttlklarl fenomeni ol~tuklerini (7) ve bunun da

ilmi slfatlnl hak edebilecek tek metod oldusectunu iddia

5LeRoy Ladurie The Territory of Historian ~ev Ben ve Sion Reynolds Chicago 1979 s6 Bu kitapta yer alan The Historian and The Computer adll rnakale Turk~eye de ~evrilerek yaYlnlanmlsecttlr bkz Ali Boratav ed Tarih ve Tarihyi Annale s Okulu izinde Ankara 1985 s132-135

6Richard C Cobb Georges Lefebre Past and Present 18(1960) sfil

7Miktar gosterme (Quantification) terimi ol~me (measurement) ile esectshyanlamh olarak kullanlllyordu Allan GBogue Ouantification in the 1980 s Numerical and Formal Analysis in united States History Journal of Interdisciplinary Hi s tory XII-I(Summer 1981) s 137

5

etmeleri (8) disiplini ikiye bolmu~ (9) bu ~all~malara

tepkiler ortaya ~lkml~tlr Mesela me~hur bir Amerikall tashy

rih~i butun onemli sorular kantitatif cevaplara hassas 01shy

madlklarl i~in onemlidirler (10) demi~tir Sonradan Le Roy

Ladruenin kendisi de bilgisayarla donatllml~ bile olsa

tarih~inin i~inin bir sanat olarak kalmaya devam edecegini

soylemi~tir (11)

Yine de verileri kartlara delmek zorunda olmak ya-

Zlllm paketlerinin yetersizlikleri gibi butun olumsuzlukshy

lara ragmen kantitfltif ~all~malar artarak devam etmi~hat-

ta tarih~ilere bilgisayarla ara~tlrma yonetimini ve kanti shy

tatif teknikleri ogreten kitap ve makaleler yazllml~(12)

bu tur ~all~malara aglrllkla yer veren dergiler ~lkarllma-

ya ba~lanml~(13) Amerika ve Avrupa un iversitelerinin tashy

rih bolumlerinde lisans velisans ustu duzeyde yenantitatif

8 Ladurie age sll Lee Benson Quantification Scientific History and Scholarly Innovation Quantification in American History 8 25-29

9 Sthepan 1hrenstonn The Historian and the Computer ll Quantification in American History s 70 (Bu makale taraf~m~zdan Turklteye ltevr i l shymisectve H ti ~_debiyat Fakultesi Dergisinde bas~lmak uzere kabul edil shyuUsectti) shy

lOArthur Schlesinger J r liThe Humanist Looks at Emprical Social Research Quantification in American History s35

IlL d bull l l 1a ur~e II Recent H~stor~ca D~scover~es ~ev Dav~d Her ~h y Daedalus XVI(19 77) s145

121980 y~l~na kadar yap~lan yay~nlar iltin sectu bibliyografyaya bkz Nancy EFitch Statistical and Mathematical Methods for Historians An Annototated Bibliogaphy of Selected Books and Articles ll

Historical Methods 134(1980) s222-23l Bu bibliyografyada gosterilen kitapshylar aras~ndan sectunlar ODTU kutuphanesinde de bulundugu iltin kolayca ulasect~labilir durumdad~r Charles MDollar-Richard JJensen Risto rians Guide to Statistics Quantitative Analysis and Histor~ Researh rhicago 19 70 Roderic floud An Int r oduction to Quantitashy~ive Methods tor Historians Princeto~ 1973 Edward Shorter The Historian and The Computer A Practical Guide New York 1971---shy

13J 1 f I d 1 ourna 0 nter ~sc~p ~nary H~story Soc~al Sc~ence H~story

6

teknikleri ogreten derslerin saYlSl ve s a atleri gicerek

artml~tlr (14) Bir klslm ~all~malarda kullanllan istatisshy

tiki teknikler 0 kadar ileriye gitmi~tir ki blrakallm

kullanllan teknigi belli bir matematik temeli olmadan ~a-

ll~malarln kendisi bile anla~llamaz olmu~tur

Bugun bilgisayar teknolojisinin hem donanlm hem de

yazlllm alanlarlnda hlzll geli~mesi bu ileri istatistikf

tekniklerin haz rr olarak kolayllkla uygulanmaslna imksectn

veriyor Bilgisayar teknolojisinin geli~mesinin burada i~a-

ret etmek istedigimiz bize gore aSll onemli sonucu ise

bilgisayardan yardlmcl bir ara~ olarak istifade etmek isshy

teyen tarih~ilerin ara~tlrmalarlnl yalnlzca kantitatif koshy

nularla slnlrlandlrmalarl mecburiyetini ortadan kaldlrml~

olmasldlr Kelime_i~lem (word processing) bilgisayar bilimshy

lerinin temel bran~larlndan biri haline gelmi~tir DolaYlshy

slyla eski kantitatif-kalitatif aYlrlm yok olmu~ bolunmu9

disiplin tekrar bilgisayar etraflnda birle~mi~ tir Amerishy

ka l J tar ih~i Richard Jensen 198 7 d e bir ka~ Yll once bu

kadar 90k saYlda ilgisiz anti-kantitatif~inin kendi bilshy

gisayarlarlna sahip olacaklarlnl ruyamda bile goreme2dim

diyor(15) Bilgisayar kullanmaktan ote kendi bilgisayarlshy

na sahip tarih~i saYlslndaki artl~ donanlm ve yazlllm

Hist or ical Methods ve Journal of Social History bu de rgil erden basectshyllcalarldlr

14Bkz Bogue agm s 155

15 d 1Rlchar Jensen The Hand Wrltlng on the Screen Hlstorl ca Methods 20 1 (Winter 1987) s 36

7

alanlarlndaki yeni lirlinleri tanltlp avantaj ve dezavantaj

kullanlll~ bi~imleri ve fiatlarl hakklnda bilgi vermek sushy

retiyle bunlarl satln almak isteyen tarih~ilere yardlmcl

olmaYl bir ihtiya~ haline getirmi~ olmall ki ozellikle

mikro bilgisayarlarln yayglnla~tlgl 1981den sonra dergishy

lerde bu tlirden yazllar ~lkmaya ba~laml~tlr (16)

Tarih~iler artlk en geli~mi~ yazlllmlarl ve donanlm

ekipmanlarlnl kullanarak bibliyografya ve notlarlnl not

fi~i yerine bilgisayarda sakllyor bu notlara kolayca ulashy

$arak yeni ekleme ve degi$iklikleri sliratle yapabiliyor

bunlarl degi~ik ~ekillerde organize edebilme imk~nl sayeshy

sinde de kompozisyon ve yazma gli~lliklerini bir zevk halishy

ne donli~tlirmli~ bulunuyorlar Gerektiginde odaslndaki ya da

ev indeki kendi kli~Uk bilgisayarlnl bir terminal gibi kulshy

lanarak kamplisteki ana bilgisayarla konu~uyor daha ka rshy

ma~lk i~leri ona yaptlrlyor ve oradan ihtiya~ duydugu bilshy

gile r i ~ekebiliyorlar Dahasl bazl tarih~i ler genellikle

mUhendislik bilimleri ve i~ dlinya slnln ihtiya~ larlna gore

gel i ~tirilmi~ olan hazlr yazlllrnlarl ku llanmakla yetinmeshy

yip tarihi verinin yaplslna ve tarih~inin entellektliel

16Bu yazllarl yazanlar da bilgisayar kullanmakta tecrlibe ve uzmanllk kazanml~ tarih~ilerdir Ornek olarak bkz Jensen agm s 35-45 (lynl yazar liThe Micro Computer Revolution for Historians Journal of Interdisciplinary History XIVl (Summer 1983) s91-111 Don Karl Rowney The Historian and The Microcomputer A Student of the Past Heets the Hfchine of the Future~ 7 (July 1982) s166shy176 Michael M Finefrock Computers and the Historian Prt III Overcoming Computerhobia in Offlce and Closroom AHA Perspectives 219(1983) s 8-13

8

Cgt

gall9ma all9kanllklarlna uygun yeni yazlllmlar geli9tirmek

i~in ~all9lyor ve bunda da ba9arlll olabiliyorlar (17)

Yapay zek~ konusundaki ilerlemelerin tarih~ilere a~-

tlgl yeni ufuklar ise ger~ekten heycan vericidir Bilgishy

sayarl artlk ilk kantitatif tarih~ilerin kullandlgl gek-

Ii ile sadece rakamlarln analizinde kullanmak ona bir

elektronik abacusun pasif rolunu vermek ba9ka bir ifashy

de ile onun potansiyelinden butunuyle istifade edememek

olarak kabul ediliyor(18) $imdi super bilgisayarlar sashy

yesinde tarih~iler metalanguage adl verilen gok geli 9shy

tirilmi9 bir kodlama yontemiyle edeb metinlerdeki fikir

ve temalarl analiz edebiliyorlar bunlar biyografik bilgishy

ler uzerinde yaplldlglnda ilgili ki9inin dU9unce suregleshy

rini ortaya koyabiliyorlar(19 Bilgisayarla onceden dushy

9unulemeyecek dU9unulse bile gergekle$tirilmesi imkanslz

ilgin~ gall9malar da yapllabiliyor Mesela Utah Dniversishy

tesi nde bilgisayarda depolanan ailelerin akraballk ili$shy

kilerini gosteren (genealojik) veri tizerinde ortalama omur

evlilik suresi evliliklerde gocuk saYlsl ve bunlarln neshy

sillere gore klyaslanmasl vs gibi istatistiki hesaplamalar

17BilgisaY2 ~ dergisinde (say~ 74 Haziran 1987 5 34) ~lkan nereden al lndl~~ belirtilmeyen bir haberde illinois Universitesi tarih proshyfesorlerinden Vernon Burton I un bir y~l ugra~arak sadece daha fazla bilgi tararnaya degil eski evraklardaki yaz~ll metinl erin incelenmesine de olanak veren bir programln ilk bollimunu yazd~g~ bildiriliyor Habeshyrin devam~nda Burtonun bu program bittiginde geleneksel tar i h anlashyy~iFna sahip tarih~il e rin(d8 ge~mi~in tozlu raflarlIida kalan Slrshylar~ aydlnl~ga ~~kartmak i~in bilgisayar yar~~~na kat~lacaklar~n~ tahrnin ettigini soyledigi yaz~l~yor

18 dd f 1 11middotInteGeorges Lee-Ru y Le louche ve d~gerler~ Art~ ~ca ~gence

History and Knowledge RepresentationComputers and Humanities16 ( 198 2) s25

19Lee-Le1ouche a gm s26

9

yanlnda kanserin lrS~ olarak ge~ip ge~mediginin de

ara~tlrllmakta oldugunu ogreniyoruz(20)

Yazlllmdaki ilerlemeler veri i~leme alanlnda boyleshy

sine yeni ufuklar a~arken donanlmdaki ilerlemeler de bilgishy

sayarln veri depolama kapasitesinl inanllmaz ol~lide arttlrshy

ml~ bulunuyor Buglin bliylik bir bilgisayara onbinlerce ha~

ta ylizbinlerce belgedeki veriler depolanabiliyor Bu durum

ilk kantitatif tarih~ilerin biraz da lirkek bir ~ekilde

ba~lattlklarl temel kantitatif verilerin toplanarak makishy

naca okunabilir versiyonlarlnln hazlrlanmaslnl hedefleyen

~all~malarlna (21) yeni ve ileri boyutlar ilave etmi 9tir

Buglin bu ~all$malar bliylik ara$tlrma kurulu$larl blinyesinshy

de yalnlzca kantitatif veriyle Slnlrll olmayan geni$ proshy

jeler ~er~evesinde slirdlirlilmektedir Mesela Fransada bushy

lunan Institut de Recherche et dHistorie des Tex tes(IRHT)

adl1 bir ara$tlrma kurumunun slirdlirdligli li~ onemli projeden

biri MEDIUM adl verilen veri tabanldlr Bu veri tabanlna

Orta~aga ait Arap~a da dahil sekiz dilden el yazmalarlnln

~ evrilerek kaydedilme ~all$malarlnln bliylik ol~lide tamamshy

lanml$ oldugunu ve kullanlcllarln bu veri tabanlndan isteshy

digi~bilgileri ~ekerek ~ok boyutlu analize tabi tutabilmekshy

20James C Staples Use of the Computer By the Family Historian An Application to Genelogical Data New England History and Gen Register 13(July 1979) s202

21 k d h 1 S A h B ~ r Bogue The Hlstorlan an t e SOCla Clence Data rc lves In the United States American Behavioral Scientist XIX 1976) 8419shy447 Koval~enko agm s47-73

10

bull te ustelik bunu milletleraras1 telekomunikasyon aglar1na

(TRANSPAC EURONET THYMNET BITNET) bagl1 olan diinyan1n

herhangi bir yerinden bir mikrobilgisayar arac1l1glada

ger~ekle9tirebilmekte olduklar1n1 ogren i yoruz(22) Bu tiirshy

den projeler art1k her ara9t1rmac1n1n ayn1 veriyi ayr1

ayr1 ~evirme bunlar1 kaydetmek i~in bilgisayar1 program-

lama ve sonra bu verilerin giri9ini yapma vs gibi her bi -

rine ayr1 zaman kaybettiren ve zihni kapital israf1na

yol a~an durumlail onluyor Her ara9t1rmac1 ige bilgisayashy

r1n bellegindeki kolayca ula9abildigi haz1r verilerden ba~-

llyor saatler surecek i~lemleri saniyeler dakikalar i~in-

de yaparak geriye kalan zaman1 du~unmeye yoruma ve yeni

baglant1lar ili~kiler bulmaya harc1yor (23) Gunumuzde

bilgi uretimi tarih de dahil her alanda i9te bu yu zden h1Z shy

11 bilgi topluma kavram1n1n dOgu9U i~te bu yuzden

Ancak Amerika ve Avrupada meydana gelen bu geli 9me shy

lerin ulkemizde yeteri kadar yank1 buldugunu ve bu geli 9shy

meleri takip i~in somut ad1mlar at1ld1g1n1 maalesef soyleshy

yemiyoruz Yapay zeka konusunun ulkemizde Bilgisayar Bishy

limleri Muhendisligi alan1nda bile yaln1zca teorik bir sisshy

tern olarak tan1nd1g1n1 ve yapay zeka tekniklerinin pratik

bir uygulamas1n1n bulunmad1glnl biliyoruz Yine de 1970li

22Bu enstitli ve yaptlgl ~allsectma1arkonusunda bkz Lucie Fossier Ma r ieshyJosephe Beaud Introducing the Instut de Recherche et dHistorie des Textes (CNRS) Mediav el Book and Computer Computer and Humanities 20(1986) s 267-268 Medlum projesi hakklnda daha ayrlnshyh b dgil~in bkz Agnes Guillaumont-Jean Lu c Minel MEDIUM Realities and Projects Computer and Humanities 20(1986 ) s269-271

23Bogue Quantl flcatlon s 154

11

Ylllardan bu yana ulkemizde iyice yerle$ip geli$mi$ bulushy

nan bilgi-i$lem teknolojisinin sundugu veri yonetim sistemshy

lerinin (Kutuk yonetimi Veri tabanlarl) imkanlarindan Tashy

pu Tahrirleri Vakfiyeler geriye Sicilleri gibi temel

kantitatif kaynaklardaki verilerin depolanlp i$lenmesinde

kullanllmaslnda bile ge~ kalml$ bulunuyoruz Oysa bu kayshy

naklar uzerinde ~ok klymetli ~all$malar yapml$ blan tarihshy

bull ~ilerimizden Balil Inalclk ve Bahaeddin YediYlldlz zaman

ve mek~n baklmlndan ~ok geni$ seriler olu$turan ve bu yuzshy

den yeteri kadar i$lenemeyen bu kaynaklarl hakklnl vererek

i$leyebilmenin~aresi olarak ara$tlrmalarda bilgisayar kulshy

lanllmasl gerektigini daha 1985 den beri soyluyorlardl(24)

Ancak bu tarih~ilerimizin soyledikleri de yeterli ilgiyle

kar$llanlp ferdi ve kurumlar planlnda geregi i~in derhal

harekete ge~ilemedi(25) Biz bu hareketsizligin bilgisashy

yar l n tarih ara$tlrmalarlnda ya da tarihi verilerin bilgishy

24Bkz Bahaeddin YediYlld l z Vaklf Arasecttlrma Enstitusu Kurulmalldlr Vaklf secturas l 3-5 Arahk 1985 Konusectmalar Tebl igler J Tartqmalar ve Komisyon RaporlarlAnkara 1985 s 104-110 Aynl yazar Ordu KazaSl Sosya1 Tarihi Ankara 1985 s 147 Halil 1na1clk Osmanll Aqivlerinin Turk ve Dunya tarihi 1cin Cinemi (A Konusectma Metni) Osmanll Arsect~vleri ve Arasecttlrmalarl Sempozyumu 1stanbul 1985 s36

25Ger ci daha yaklnlarda Elazlg Dniversitesi Ogretim GCirevlisi Mehmet Ali Dnalln Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal verilerin bilgisashy

yarla degerlendirilmesi konusunda deneme mahiyetinde BASIC diliyle yazllmlsect programlarl yaYlnlandlysa da bu deneme bilgisayarln ku~uk bir hesap makinaslndan biraz daha ileri kullanlllsectlndan basectka bir sectey degildir ~unku BASIC diliyle yaratllan kutukler coklu uygushylamalar icin tamamen e lverisectsizdir Ayrlca bu programlar Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal olmayan verileri isectshylemekten uzaktlr Yine de ilk denemelerden birisi olmaSl aClslndan ovguye laYlk buluyoruz Bkz Mehmet Ali Unal Tapu Tabr ir Deftershylerinin Bilgisayarla Degerlendirilmesi Konusunda Bazl Program Deneshymeleri Ondokuz MaYlz Dniversitesi Egitim Fakultesi Dergisi 2 (Samshysun 1987) s 145-163

12

bull sayarda depolanarak i~lenrnesinde nasll kullanllacaijl ve ~

bunun i~in ne yapllrnasl gerektiiji en ba~ta ise boyle bir

~all~rna yaplldlijlnda bunun ger~ek kazanclnln ne olacaijl koshy

nusundaki bilgi bo~luijundan kaynaklandlijlnl sanlyoruz

l~te bu tezirnizde varsaydlijlrnlz bu bo~luiju birazclk

olsun kapatarak onlirnlizdeki bir ka~ Yll i~inde ba~larnasl

ka~lnllrnaz olan arna 0 zaman da belki artl k ~ok ge~ kalrnl~

olacaijlrnlz bir hareketi one allp hlzlandlrrnaYl hedefliyoshy

ruz

Eu da ~liphesiz bir uygulama yaparak boyle bir ~a-

ll~rna ile ilgili blitlin slire~leri ve elde edilen kazan~ la-

rl gozler online serrnekle en iyi bi~irnde ger~ekle ~tirilebi-

lirdi l~te bu ~all~rnamlzda boyle bir uygularna yaprnaYl deshy

nedik Uygu larnarnlz i~in veri kaynaijl olara k Vak fiyele r i

daha doijrusu vakfiyelerdeki verilerin s i stematik olarak

aktarllchrgl ormlarl kullandlk Bu formla r Vakl flar Genel

MUd Urlliijli Ara~tlrma Birimiblinyesinde vaklf konus unda on -

de gelen uzman bilim adamlarlmlzdan Bahaeddin Yed iYlldlZ

onderliijinde ba~latllan ve i lerde bunlarl bilgisayara kay~

dederek ~e~itli maksatlar i~in kullanmaYl hedefleyen b ir

proje ~er gevesinde hazlrlanml~tl(26) Biz bu form l a rln

kullanma iznini gene YediYlldlZ araclllijl ile aldlk Formshy

lardaki verileri bilgisayara kaydedip i~lemek Uzere ise

diijer alanlarda oldugu gibi bilgisayar destekli tar i h ara~-

26Bu projeden ilerde yeri geldik~e bahsedilecek tir

1 3

tlrrnal arl nda da gidgide yayglnla9an geli9rni9 bir yazlllrn

tlirli olan ili9kili veri tabanl yonetirn sisternlerini se~shy

tik Boylece ~al19rnamlzln ternelini olu9turan Vakl flar Veshy

r i Tab a nl ortaya ~lktl Vaklflar Veri Taban1 1 nl kurrnak

i ~ in ge~tigirniz i9lern basarnaklarlbu veri tabanln~ k ayde t shy

t i girniz 33 vakfiyedeki veriler lizerinden yaptlgl rnlz sorgushy

lama ornekleri tezirnizin II bollirnli uygularna Yl olu9 tushy

ruyor Bu bollirnlin tamamlaYlC1Sl olarak Vaklflar Veri Tashy

banl1nln kurulu9una ge~rneden once bu ~al19rnanln t a r ih rneshy

todundaki yerini belirlernek lizere bilgisayar yardlrnlyla

yapllan tarih a r a9tlrrnalarlnda takip edilen tarz ve strashy

te j ilere aglrl lk vererek tarih tarih~i ve bilgisay a r

i l i9kisine yeniden ama daha yaklndan baklyor ve bu a rada

kullandlglrnlz forrnlarln ha~lrlan1 9 1nl y a plslnl v e bu y a shy

p lnln arna ~ i ~in uygun olup olrnadlglnl t art1 91yoru z

I BollirndE ise bilgisayarln tarih~es i yap lsl ve 9 a shy

ll~rnasl hakk lnda klsa b i l g iden s onra ayr l b a 911k olarak

ku l lan d lglrnlz yazlllrn tlirli ola n ilisectki li v er i t aban l y oneshy

tim s i s ternlerini tanltlyoru z Bunda d a ba911 c a u~ hedef ishy

miz vardl 1- Ni~in bu yazlllrnl tercih ettigirnizi ort aya

koymak 2- II Bo l lirnlin daha iyi anla911rnaslnl saglarnak v e

3- t leride bu yazl11rnl tercih ederek 9al19rna yapacak olanshy

l ar i ~in ternel bi1 g ileri verrnek

~al19rnarnlZln III ve son bollirnlinde Vaklflar Veri

Tab anl y1a kazandlglrnlz tecrlibeleri so s ya1 ve ekonornik

14

tarihirnizin vakfiye1er d1 91nda ka1an diger iki onern1i kayshy

nagl Tapu Tahrir Defter1eri VP ~eriye Sici11eri i~in degershy

1endiriyor bunlarl bi1gisayar yardlrnly1a i91eyebi1rnek x~in

ne1er yapl1abi1ecegi konusunda fikir1er i1eri slirliyoruz

Ve nihayet i1eride yapl1acak ~al19rna1ar1a daha geshy

1i9tiri1rnesini saglarnak lizere hazlr1adlglrnlz blitlin program

ve kod1arl ek olarak veriyoruz

15

Q

I BOLUM

BLG1SAYAR VE VER1 TABANI YONpound rrM S1STEMLER1

1 1 BLGSAYAR

111 Tarih~esi

Bugunku saniyede 1000000 i~lem yapabilen

bilgisayarlarln tarihi genellikle MO 3000 Ylllarlnshy

da Cinde ortaya ~lkan boncuklu i~lem tahtaslna (abakus)

kadar g6turulmektedir Romallla~ da i~inde yuzuklerin h a shy

reket ettirilebildigi yatay oluklar d6~enmi~ i~lem tahtashy

larl kullanlyorlardl Birinci oltik birler basamagln1 ikinshy

ci oluk onlar basamaglnl vb g6steriyordu Bugun hala k u l shy

lanllan hatta bazllarlnda karek6k almak bile miirnkiin olan i$shy

l em tahtalarl uzun sure bilinen tek i~lem yapma araCl o l ashy

rak k aldl 1642de buyuk Fransl z matematik=i Pas GoLfn ~ ~

geli$tirdigi di~li ~arklardan olu~ an hesap makinas lyla ~ arpshy

rna yapabilen (saYllarl katlayabilen) ilk ara9 o r taya ~lklshy

yordu Pascal bu makinaYl glimruk memuru olan babaslna ~ i

hesaplarlnda yardlmcl olmak i9in yapml~tl 1850 1erde bashy

si t ve guvenilir top lama makinasl geli~tirilerek uygulamashy

da kullanllmaya ba~landl 19 yuzYllln sonlarlna dogru d a

b61me yapabilen ilk makina icad edildi

Asllnda bu makinalar pratik olarak tamamen poundaydaslz

90k a z kullanlllyor ve yalnlzca tek bir i ~ lem yapabiliyor

o lmalarlna ragmen mekanik hesaplamanln teme l ini olu~turushy

yor lardl

16

bullMekanik olarak gall~an ve bir ~ok i~lemi bir arada

yapabilen bunun i~inde bir bellek (haflZa) birimine sahip

daha bliylik ve karma~lk bir makinanln yaplmlnl linlli ngiliz

matematik~i Chades Babbage ger~ekle~tirdi Babbage bu mashy

kinaYl daha do geli~tirerek hesaplarl onceden verilen komutshy

lara gore otomatik olarak yapabilecek bir makina yapshy

maYl dli~lindli Ancak ~a~lnln teknolojik seviyesi fik irlerishy

ni uygulamaya irnkan vermedi Onun geli~tirdi~i ~all~ma ilshy

keleri do~rultusunda daha sonra daha geli~mi~ makinalar yashy

plldl (27) 1929 Ida ABDde ilmi hesaplar yapmaya uygun ilk

ayglt ger~ ekle~tirildi Bunun i~leyi~i de mekanikti

1944de MARK I adll makinanln yaplmlyla hareketler

artlk mekanik de~il elektromanyetik enerjiyle ger~eKle~ishy

yordu MARK I saniyede 10 i~lem yapabiliyo rdu ve b u 0 zashy

man i~in ola~anlistli bir hlZdl 18 metre u zunluk v e 25 metshy

r e y likseklikle MARK Iin boyutlarl da ola~anlis tliydli 1 947

de ilk elektron~k tliplli makina yapl1dl ~lemler a r tlk

elektronik devrelerde y apl ilyor olmas lna ia~men ~~ll ~masl

t amamen Babh~ge in ilkelerine dayanlyordu (2 8 )

Pratikte ilk programlama 1950lere dogru ger~ekle9~

t i r ildi Makinaya yapacagl hesaplarla ilgili blitlin komutshy

lar veriliyor ve bundan sonra makina kullanlclnln mlidah a l e shy

si olmaksl zln i91emleri otomatik olarak yapiyordu 1949

27 ~a~1n~n en az ylizy~l otesindeki fikirleri ger~eklesecttirmek i~in ~ashyl ~sectan Babbagein ~al~sectmalar~ hakk~rida kendi yaz~s~ i ~in bkz Cfuarles Babbage The l if e of a Philosopher The Worldof t he Computered John Deiebold New York 1973 s26-34

28jeremy Berstein The middot AnalytiCal Engine The World of The Computer s35-43

17

bull Y1l1nda Cambridge Universitesinde MV Wilkes ve arkada$shy

lar1 taraf1ndan yap1lan EDSAC (Electronik Delay Storage

Automotic Calculator) adl1 bilgisayar ilk modern saY1sal

bilgisayardi

Bunu takip eden Y1llarda bu alanda ba$ka hi~ bir bishy

lim dad1nda rast~~nmayanba$d6ndlirlicli bir geli$me ya$and1

Once elektronik devreler yerlerini daha az yer kaplayan

daha az gerilim gerektiren ve daha az lSl yayan transisshy

t6rlere b1rakt1 Arkas1ndan 1965-1970 araS1 tlimlesectik devshy

reler blilundu Tlimlesectik devreler bilgisayarlar1n veri i$shy

leme kapasite ve h1z1na inan1lmaz boyutlar kazand1rd1 1980

lerde bilgisayar alan1ndaki ilerlemeleri gunli glinline takip

etmek bile mlimklin olmuyor lmi ara$t1rmalar yeni bulusectla~

ra yol a 9a rken yeni bulusectlar ilmi ara$t1rmalar1 h1zland1shy

r 1yor( 29 )

Temeline in i ldiginde insan zihni i~in y a p1 lmas 1 gli~

ala n ve uzun zaman alan ayn1 zamanda s lk1 C1 i$ lemler i mashy

k inaya devredip dli$linmek i~ in daha ~ok zaman yaratma ihshy

tiyac~ndan dogdugunu s6yleyebilecegimiz bilgisayar bu k1s a

tar i hltesinden de g6rlilebilecegi gib i zaman zaman sl~rama-

larla hep mucitlerinin kendilerinden 6ncekilerin tecrlibe shy

lerine dayanmas1yla geli$mi$ ve buglinkli halini alm1$t1r

S6yledlgimiz gibi gel i sectmeler bu glin de bliylik bir h1zla

29Bilgi sayar ~agdasect Teknoloji Ansiklopedisi Ci1t 1 s28

18

devam ediyor Geli$menin hlZl artlk aylarla hatta gunlershy

le o19uluyor Geli$meler Bilgisayar Bilimlerinde ayrl UZshy

manllk dallarl olarak ortaya 91kan birbirine paralel iki

alanda Slnlflanlyor Donanlm (hardware) adl verilen ve

Merke zi $lem Birimi (MB Cetral Proce ssing Unit CPU)

Belek (Memory) Giri$-~lkl$ Denetleyicisi ( I nput-Output

Ports) ve disk ekran klavye bilgiyazar (prlnter) gibi

tamamlaYlcl gere91erden olu$an fiziki yaplslndaki geli$meshy

ler bilgisayarln boyutlarlnl k ugulutmu$ maliyetini ucuzshy

latml$ ve kullanlmlnl basitle$tirmi$tir Boyutlarln kugulshy

mesi buyuk bilgisayar sistemleri yanlnda k U9uk (mikro)

ve ki$isel (personal) bilgisayar sistemlerini yaratml$tlr

Maliyetin ucuzlaYlp kullanlmln basitle$mesi de meslekten

bilgisayar bilimci olmayanlarln da bu makinalarl satln

al l p kull anmaslnl saglaml$tlr

Bilgisayarlarln programlanmaslyla ilg i li her$ey i

i f ade eden yaz ll l m (Sofware) daki gel i $me ler i se gok degishy

sectik alanlarla ilgili veriler i n gene gok degisectik amaca yoshy

nelik olarak i$lenmesine imka n hazlrlam19tlr ( 30)

Bilgisayar yazlllffilnda verilerin degi9ik bi~imlerde

duzenlenip isectlenmesini ve yan bellek (peripheral disk) te

s ak~anrnaslna imkan veren yazlllm sistemlerine -bunlar g e shyI

nellik le bilgi sayar ureticilerince makinayla birlikte verishy

30Mesela bilgisayarlar~n muzik ve kareografide kullan~hsect~ iltin sectu makalelere bkz Barry Truay) Computer Mus~c C~position The Polyshyphonic POD system Computer 8(August 1978) s40-5 0 John Lamsdown The Computer in Chareopraphy Computer 8(August-1978) s19-30

19

~ir Veri Yonetim Sistemleri (Data Managament Systems)

adl verilmektedir Bilgisayarlarln ticari olarak kullanllshy

maslyla birlikte geli9tirilmi9 bulunan ilk veri yonetim

sislttemlerii klitlik yonetim sistemleri (file management) dir

Bu sistemde veriler alan (field) adl verilen mantlki bishy

rimlere ayrlllr Alanlara yapllan kaYltlara (record) tutashy

nak denilmektedir Tutanaklarln tamaml ise klitlikleri olu9shy

turmaktadlr Klitlikler genel ama~ll prograrnlama dilleri

(BASIC COBOL FORTRAN VS) kullanllBrak dlizenlenir

Daha sonra geli9tirilen ve ~e9itli ama~lar igin veshy

rilenlerin etkili olarak i 91enmesine daha elveri91i oldukshy

larl i ~ in gitgide yayglnla9an veri yonetim~sistemler i ise

Veri Tabanl Yonetim Sistemleri (Data Managament Sysshy

terns dir Bizirn ce gall~zda kullandlglmlz sistemlerden

ilerde daha ayrlntlll olarak bahsedecegiz

112 Yaplsl ve yall$maSl

Bir bi1gisayar s istemi g e nel o larak be$ onemli bishy

rirnden olu9maktadlr Bu b i r imler ~ ematik olarak 90yle g osshy

ter i l ebilir

MERKEZ1 1$LEM B1R1M1

GRD BRM1

~ ~

KONTROL B1R1M1 AR1TMET1K MANTIK

t~

BELLEK BRMj

~ B1R1M1~

GIKTI B1RM1

$EKL 1 Bilgisayar sisteminin temel yapls l

20

1 Girdi Birimi 19lenecek verilerin ve bu verile--

rin nas1l i9lenecegini gosteren komutlar1n (programlar1n)

bilgisayara aktar1lmas1n1 saglayan k1s1md1r Bu i9lem esshy

kiden delikli kartlar delikli kag1t geritlermiddotarac111g1Yshy

la yap1l1yordu Buglin ise ekran ve klavyeden olu9an termishy

naller kullan1lmaktad1r

2 Bellek Birimi Programlar1 olu9turan komu tlar1n

2 tabanl1 kodlar1n1 ve bu programlar1n i9leyecegi verilerin

2 tabanl1 kar91l1klar1n1 saklayan mekanizmalar blitlinlidur

Bellekte bilginin saklanmas1 tlimle9ik devreler i~inden geshy

9irilen elektrik sinyallerinin dlizeyininyliksek veya al~ak

olu9una gore 1 yada 0 degerini almaS1 ile olmaktadJr Bilshy

gisayar kendisine verilen rakam harf ve ozel i 9aretlershy

den olu9an blitlin veri ve komutlar1 hep bu $ekilde 0 yada 1

sembollerine (digit) donli9tlirdlikten sonra anlamaktad1r Bushy

na iki tabanl1 say1 sistemi denilmektedir Mesel a bu say1

sisteminde 10 tabanl1 say1 sistemindeki 154 saY1s1n1n karshy

91l1g1 0011010d1r Bilgisayarlara SaY1sal (digital) ad1

i9te bu ylizden verilmektedir Blitlin saY1sal ayg1tlar1n ~a-

11$maS1 bu gekilde olmaktad1r 2 Tabanl1 say1 sistemindeki

bu Oyadal degerinin herbiri bit 8 bitlik bir grup ise by t e

ad1n1 al1r 1ki yada dort byte ise bir kelime olu$turur

Kelimeler komutlar1 komutlar da programlar1 meydana geshy

tirir

Bilgisayarda ana bellegin hacmi yani depolayabile shy

cegi bilgi miktar1 bilgisayar sistemine gore degi$ir Anshy

21

cak bu en btiytik bilgisayar sistemlerinde bile slnlrll shy

dlr Bu ytizden bilgisayarln bellek kapasitesini artlrmak

itin disk manyetek erit vs gibi yan bellekler kulshy

lanlilr Yan belleklerin hacmi ana bellegi kat kat amakshy

tadlr ~ift yogunluklu bir diske milyarlarca bytellk

bilgi saklanabilmektedir Yan belleklere bilgi depolanmashy

Sl yine anabellek araclIlglyla olmaktadlr

3 Kontrol Birimi Bir ~ok elektronik devreden

oluan bu birim bilgisayarln btittin ~allmalarlnl denetler

Komutlarl yorumlar ve hangi Slra itinde ilenecegini beshy

lirler Verileri bellekten allp ilem i~in Aritmetik-Manshy

tlk birimine gonderir ve bu birim de ilenmi$ olarak geshy

len verileri (bilgileri) bellekte depo eder

4 Aritmetik-Mantlk Birimi Bu birim kontrol bishy

riminden gelen sinyallere gore bellek biriminden gelen

verilere dort aritmetik ilemi ve kar$llatarma ilemleshy

rini uygular Bu birim kontrol birimi ile birlikte Mershy

kezi l$lem Birimi (MiB CPU) olarak adiandlrlllr

5 ~lktl Birimi Yapllan ilemlerin sonucunu belshy

lek biriminden allr ve kullanlclya verir 1lenen verileshy

rin sonucunu almak i~in ekran ve bilgiyazarlar kullanl shy

llr Ayrlca ~izici (plotter) ve iaretleyiciler (di9 iti shy

~er)de ozel 9lktl tlirlerini almak i~in kullanllan ~ra~lar~lr

Bilgisayarda Bl1tiin bu bir imlerin i$lemes ini sagshy

layan programla~ programlama dilleriyle yazllan programshy

larln makina diline (iki tabanll sayl sistemine)

~eviren derleyici ya J~

22

sevirici denen programlar veri yonetim sistemi progshy

ramlarl ve diger yardlmcl programlar i9letim sistemini

(Disk Operating System DOS) olu9turur (3l)~

12 VER TABANI YUNETM SSTEMLER

Bilgisayar yazlllmlnda dart temel veri yanetim sisshy

temi geli~tirilmi9tir KUtUk Yanetimi (File Management)

SlradUzen (Hiyerar9ik) Ag (Network) ve li~kili (Relati shy

anal) veri tabanl Yanetim Sistemleri

1950 ve 19601 larda yazlllm metodlarlnln birle9tirilffles~le

~r46ya ~ik an kUtUk yanetim sistemleri veriye makinanln

detaylarlyla ugra$madan eri 9me imkanl vermesiyle veri i$shy

leme teknolojisinde temel bir adlm oldu Fakat1960larln

ba~larlnda uygulama alanlarlnln geni 9lemesiyle aynl veri

kUtUgU Uzerinde farkll uygulamalar yapllmasl ihtiyaclnl

dagurdu Uygulama programlarlnln saYlSlnln artl~l ise c id-

di problemler ortaya 9lkardl

1 Verinin yapllandlrlldlgl tarz ilk uygulama

programlarl i9in uygun olmakta fakat daha sonrakiler i9in

bu uygunluk giderek azalmaktadlr

2 Eger kUtUk ~oklu uygulama i9in yeniden yapllanshy

dlrlllrsa bUtUn programlar degi~tirilmektedir

31 Bilgisayarln yaplsl ve isectleyisecti konusunda ayrlntlll bilgi i~in bkz ilgisayar gagdasect Teknoloji Ansiklopedisi ) Cilt 181-154

23

gt

3 Eger klitlikterlo degiik uygulamalar icin kopyasl

allnlrsa bu kere de klitlik kopyalarl araslnda tutarllllgl

saglamak problemi ortaya Clkmaktadlr (32)

te veri tabanl yonetim sistemleri veri eriimde

klitlik yonetimi yaklalmlnln bu yetersizliklerini telafi

etmek lizere gelitirilmi ve tari h gibi verilerin cok yonshy

lli ileme tabi tutuldugu alanlarda klitlik yonetimi yakla9l shy

mlna gore daha cok tercih edilir olmu9tur (33)0

Veri tabanl yonetim sistemleri adlarlnl kullandlkshy

larl VERt MODELnden allrlar Veri Modeli veriler arashy

slndaki ilikinin tlirli ve niteligi goz online allnarak kushy

rulan mantlRi bir yapldlr Bu yapl gercek hayatl yansltshy

maYl amaclar (34)

SIRADUZEN veri mode linde veriler araslndaki ilikishy

ler bir agac yaplsl icinde gosterilir $oyle bir c o grafi

ornek bu modelle iyi biro analoj i oluturur Or tadogu

Tlirkiye Ankara Beytepe Slraduze n veri modeli gercek

hayatta var olan yada olQu bir cok ilikiye benzer bir

yapl getirse de 1- Bir veri birden cok ilikiye girdigin shy

bull 1 comshy32SB yaO-PrlL l L bull l p ABenstelnve d1ger erlData-base S ystems puter 119 (September 1978) S 46-47

33Mesela ABD de (Berkley 3-5 Nisan 1987) yapl-lan Saints and saintshyhood in islam konulu milletlerarasl konferansln davetiyesinde islam mistizmi ~allsectmalarl i~in veri tabanlarl Uzerine tartlsectma yapllacaglna

34dair bir ilan yer almlsecttlr Yadager~ek hayatta olmusect olanl secteklinde ifade ederek tarihe adapshyte edebiliriz Veri modelleri konusunda daha genisect bilgi i~in bkz HUlya Polat Veri Tabanlnln Zamanl Bakl$ Bilgisayar Teknolojisi Dergisi sayl 1 (Ocak-Mart 1986) S5-6

I

ii

Vak~flar Veri Tabanl dolaYlslyla bu tez adeta birshy

birleriyle dogrudan hi~bir baglantlsl ilgisi olmayan pek

Tezin danl~manllglnl ProfDr Rlfat Onsoyun yapshy

maSl buyuk bir lutuftur

Do~Dr Bahaeddin YediYlldlzln yaptlgl yerinde

ikaz ve yonlendirmeler de tezin bu son ~eklini almaslnda

~ok etkili oldu Esasen Vaklflar Veri Tabanl onun vaklf

konusunda hem ara~tlrma hem de metod duzeyinde yaptlgl

~all~malarln temelinde yukseldi

Vaklflar Veri Tabanlnln teknik olarak ger~ekle~-

tirilmesinde Bilgisayar Bilimlerl Muhendisligi ~ra~tlrma

Gorevlisi Naci Ishakbeyoglunun ~all$malarl

yi allr

Tez i~in yaptlglmlz harcamalarln bir bOlumunu Turk

Amerikan 11m Ara$tlrmalar Dernegi verdigi ara$tlrma bur-

Bolum hocalarlm ve ara$tlrma gorevlisi arkada$lashy

rlm ~all$malarlmlz boyunca ilgi ve yardlmlarlnl hi~ eksik

etmediler

Universitemizin Bilgi l$lem Merkezinde ~all$lrken

sistem Operatorleri Kenan Bozkurt Talha Ozturk ve Mehshy

met Atasayar i$in acemisi olan bana her zaman yardlm ettishy

ler

iii

bull

Fatma Ustek ve Mehmet Oz Tlirkiyede bulamadlg~lmashy

kaleleri yurt dl~lndan sagladllar

Burada tezin ger~ekle$mesinde maddi manevi katkl shy

da bulan herkese te~ekklirli bir bor~ saYlyorum

Son olarak blitlin eksiklik ve muhtemel hata ve yanshy

ll$larln tek sorumlusu oldugumu belirtirim

Ramazan AeUN

o

G1Rl

Sanayi inkllabl nasll ki insanln kol gUcune buyuk

katkl yaparak onu olaganustu boyutlara ula9tlrrnl9sa gunushy

rnuzde de bilgisayarlar zihin gucune benzeri bir katkl yashy

parak onu bazl dururnlarda beki de rnilyarlarca kere daha

bUyutrnu9 bulunuyor(l) lnsanln faaliyet gosterdigi hernen

hernen her alana gitgide buyuk bir hlzla giren ve yayglnlashy

9an bilgisayar bu alanlarda bilgi uretirni yaYllrnasl deshy

polanmasl ve depolanml9 bilgilere eri9rnede getirdigi hlZ

dogruluk ve g uvenirlilik bilgisayarlarln kullanllrnadlgl

yirrni otuz Yll oncesiyle klyas bile kabul etrniyor

Bilgisayarlarln k ullanlrn alanlarlnln hlzla geli9rneshy

si 9uphesiz donanlrn (hardware) ve yazlllrn (software)sisshy

ternlerindeki geli 9rnelere paraleldir Donanlrndaki geli 9rneshy

ler bir yandan bilgisayarln boyutlarlnl tu~liltup kullashy

nllrnaslnl basitle9tirirken veri i9lerne ve depolarna kapashy

sitesini arttlrrnl9 diger yandan da rnaliyetini ucuzlatashy

rak her kururn ve ki9inin sahip olabilecegi seviyeye indirshy

rni 9 tir Yazlllrn alanlndaki geli9rneler ise ~ok ~e9itli koshy

nudaki degi~ik tlirden verilerin gene ~ok ~e~itli amaca

yonelik olarak ve etkili bi~irnde i 9 lenmesine irnkan haZlrshy

larnl9tlr

lAydln KBksa1 18 Nisan 1987 tarih1i te1evizyon konusectmaslndan

2

-gt

Geli~mi~ yazlllm sistemleriyle donatllml~ bilgisayarshy

lar ~imdi klsaca ge ~misect hakklnda bilgi uretimi diye ifashy

de edebilecegimiz tarih~ilik alanlnda da bu i~i yapan tashyI

rih9inin ar~ivler dolusu belge Yl g lnlarlnln ustesinden gelshy

mesine buyuk o19ude yardlmcl oluyor

Peki nedir bu sihirli alet naSll dogdu geli~ti

Yaplsl nedir Nasll 9all~lr 1sectte daha 9all~mamlza ba~la-

madan once merak edip durdugumuz ve cev ap olarak her flrshy

satta daha 90gunu ogrenmekten buyuk bir haz duydugumuz ilk

sorular bunlardl Bu sorulara 90k uzun olmayan ama bilgi

verici cevaplarln buraya da allnmaslnln hem tez boyunca

slk slk gegecek olan pound rogram ~tlik bellek vs gibi bilshy

gisayarla ilgili belli ba~ll kavrarnlara a9lkllk getirecegi

hem de buaracln daha yaklndan tanlnmaSlnl sagllyacagl dushy

sectuncesiyle hareket ettik

Fakat aSll merak ettigimiz v e ara~tlrdlk9a okuduk shy

9a kimi zaman hayrete ~a~klnllga du~mekten kendimizi alashy

madlgIIDlz konu bilgisayar tarih ve tarih9i ili~kisiydi

Kantitatif tarih (quantitative history) tarihte mikshy

tar gosterme (tarihte nicelle~tirme Quantification in

history) tarihi verinin k a ntitatif analizi ya da klsaca

ifade edildigi sectekli ile (i1iktar gosterrn~~ (nicelle~tinne

Quanti -He Q4 i a -1 1 g ibi ter imler genellikle diger sosyal

bilimlerce-ekonomi sosyolo ji demografi siyaset- oteden

beri kullanllagelen istatistiki teknik v e metodlarln tarishy

hi konu ya da problemlerin ara~tlrllmaslnda da kullanllmashy

3

~

slyla ortaya ~lkan ~ok geni~ bir ara~tlrmalar serisini ve

bunlarla ilgili kavram ve sUre~leri ifade ediyor(2)

Kantititif tarih ~all~malarlnln ba~langlcl bu yUZYlshy

lln ba$langlclDa kadar gotirrUlmesirce ~agmen(3) saYlca ~ogallp

ele allnan konularln ~e~itlenmesi Fransada ortaya ~lkan

Annales ekolUyle olmu~tur Bu ekole mensup tarih~iler geshy

leneksel siyasi ve diplomatik tarihin se~kinci (elitist)

karakterinin verdigi tatminsizlikle se~kinler kadar Sl shy

radan insanlarca da payla~llan ge~mi~in bUtUn sosyal ~evre

ve tecrUbesini ara~tlran ~all~malara yonelmi~lerdir Topshy

luma boylesine bir bUtUn olarak bakl~ ka~lnllmaz olarak

onun yaplslnl en iyi ortaya koyacak tipik saYlSlZ tecrUbe

belgelerinin istatistiki incelemesini de beraberinde geshy

tirmi~tir Alelade insanlarln tatihi kantitatif olmak zoshy

rundaydl ~UnkU onlar ~ok ama ~ok saYldaydl (4)

2istatistik teknik ve metod1ar~n tarihi Lerinin i~lenrnesinde kullashyn~lmasly1a i1gi1i olarak bi1im fe1sefesine de yer veren prat~k uyshygu1ama1ara daya1l ~ok genisect teorik tartlsectma1ar yap~lmlsecttlr ~u der1eshyme kitap1ar bu konuda yeteri kadar fikir vericidir Robert pSwierenga ed Quantification in American History New York 1971 Roderic F1oud

ed Essays in Quanti tative Econo~ic History Oxford 1971j Don Kra1 Rowney Jame s Graham OJr ed Quantltatlve History Homeood 1969 William 00 Aydelo tte-Allan G Bdgue ve diger1eri ed The Dimensions of ~uantitative Research in History Princeton 1972

3Amerika1l tarih~i1er kantitatif ~a1lsectma1arda oncu olarak Frederic Jacson Turner ve onun talebelerini g6sterirler bkz Swierenga ~$_~ S XII William 0 Aydelotte Quantifiaction in History Iova 1971 5 1 Sovyet tarih~i1er oze11ik1e Rusya ziraf tarihi uzerine yapl1an kantitatif ~a1lsectma1arln basectlang~clnl Amerika1l1ardan daha esshykiye l870li Yl1lara kadar goturmektedir1er bkz Ivan Kova1~enko Large Data Files and The Study of Agrarian History of RussiaSoviet Quantitative History ed Don Karl Rmmey London 1984 s47-48

4David Herlihly Computation in History Styles and Method s Computer 8(August 1978) slO Anna1es eko1u hakklnda klsa bi1gi i~in bkz Bahaeddin YediYlldlz Fernand Braudel ve Annales Ekolu Ataturk Kultur Dil ve Tarih Yuksek Kurumu Bulteni 2 (Ankara 1986) s13-161 ~ynl yazar ltagdasect Tarih~ilik Ondukuz Hayls Universitesi Edebiyat

Fakultesi Dergisi 1 (Samsun 1986) s41-44

4

1960 ortalarlndan itibaren bilgisayarlarln ticaret

ve bilim dlinyaslna iyice yerle9mesiyle kantitatif ~all9-

malara ilgi duyan tarih~iler bu yeni ara~ta kendilerine

gli~lli bir destek bulmu91ar bununla ilgili duygularlnl belshy

ki biraz da abartarak ifade etmi 91erdir Mesela Le Roy

Ladurie 1968de yarlnln tarih~isi yasectamak i~in bir bilgishy

sayarl programlamaYl bilmek zorunda olacak (5) George

Lefebre ise daha da ileri giderek tarih yazmak i~in bilshy

gisayarl bilmek gerekir demisecttir(6)

Ancak ilk kantitatif ~all9malarln gerek 0 zamana

kadar desecteri anla9l1madlsectl gerekse ~ okbGy~ k rakam

kolleksiyonlarlnl ihtiva ettisecti i~in kimsenin kullanmaya

cesaret edemedisecti se~im kaYltlarl nufus saylm listeleri

arazi tahrirleri gibi buylik beIge kiHliyatlnl kullanlp isectshy

lemesine ragmen a9lrl ol~lide rakamlarln analizine dayanlshy

yor olmasl ustelik de bazl kantitatif tarih~ilerin bu

~ekilde ~allsecttlklarl fenomeni ol~tuklerini (7) ve bunun da

ilmi slfatlnl hak edebilecek tek metod oldusectunu iddia

5LeRoy Ladurie The Territory of Historian ~ev Ben ve Sion Reynolds Chicago 1979 s6 Bu kitapta yer alan The Historian and The Computer adll rnakale Turk~eye de ~evrilerek yaYlnlanmlsecttlr bkz Ali Boratav ed Tarih ve Tarihyi Annale s Okulu izinde Ankara 1985 s132-135

6Richard C Cobb Georges Lefebre Past and Present 18(1960) sfil

7Miktar gosterme (Quantification) terimi ol~me (measurement) ile esectshyanlamh olarak kullanlllyordu Allan GBogue Ouantification in the 1980 s Numerical and Formal Analysis in united States History Journal of Interdisciplinary Hi s tory XII-I(Summer 1981) s 137

5

etmeleri (8) disiplini ikiye bolmu~ (9) bu ~all~malara

tepkiler ortaya ~lkml~tlr Mesela me~hur bir Amerikall tashy

rih~i butun onemli sorular kantitatif cevaplara hassas 01shy

madlklarl i~in onemlidirler (10) demi~tir Sonradan Le Roy

Ladruenin kendisi de bilgisayarla donatllml~ bile olsa

tarih~inin i~inin bir sanat olarak kalmaya devam edecegini

soylemi~tir (11)

Yine de verileri kartlara delmek zorunda olmak ya-

Zlllm paketlerinin yetersizlikleri gibi butun olumsuzlukshy

lara ragmen kantitfltif ~all~malar artarak devam etmi~hat-

ta tarih~ilere bilgisayarla ara~tlrma yonetimini ve kanti shy

tatif teknikleri ogreten kitap ve makaleler yazllml~(12)

bu tur ~all~malara aglrllkla yer veren dergiler ~lkarllma-

ya ba~lanml~(13) Amerika ve Avrupa un iversitelerinin tashy

rih bolumlerinde lisans velisans ustu duzeyde yenantitatif

8 Ladurie age sll Lee Benson Quantification Scientific History and Scholarly Innovation Quantification in American History 8 25-29

9 Sthepan 1hrenstonn The Historian and the Computer ll Quantification in American History s 70 (Bu makale taraf~m~zdan Turklteye ltevr i l shymisectve H ti ~_debiyat Fakultesi Dergisinde bas~lmak uzere kabul edil shyuUsectti) shy

lOArthur Schlesinger J r liThe Humanist Looks at Emprical Social Research Quantification in American History s35

IlL d bull l l 1a ur~e II Recent H~stor~ca D~scover~es ~ev Dav~d Her ~h y Daedalus XVI(19 77) s145

121980 y~l~na kadar yap~lan yay~nlar iltin sectu bibliyografyaya bkz Nancy EFitch Statistical and Mathematical Methods for Historians An Annototated Bibliogaphy of Selected Books and Articles ll

Historical Methods 134(1980) s222-23l Bu bibliyografyada gosterilen kitapshylar aras~ndan sectunlar ODTU kutuphanesinde de bulundugu iltin kolayca ulasect~labilir durumdad~r Charles MDollar-Richard JJensen Risto rians Guide to Statistics Quantitative Analysis and Histor~ Researh rhicago 19 70 Roderic floud An Int r oduction to Quantitashy~ive Methods tor Historians Princeto~ 1973 Edward Shorter The Historian and The Computer A Practical Guide New York 1971---shy

13J 1 f I d 1 ourna 0 nter ~sc~p ~nary H~story Soc~al Sc~ence H~story

6

teknikleri ogreten derslerin saYlSl ve s a atleri gicerek

artml~tlr (14) Bir klslm ~all~malarda kullanllan istatisshy

tiki teknikler 0 kadar ileriye gitmi~tir ki blrakallm

kullanllan teknigi belli bir matematik temeli olmadan ~a-

ll~malarln kendisi bile anla~llamaz olmu~tur

Bugun bilgisayar teknolojisinin hem donanlm hem de

yazlllm alanlarlnda hlzll geli~mesi bu ileri istatistikf

tekniklerin haz rr olarak kolayllkla uygulanmaslna imksectn

veriyor Bilgisayar teknolojisinin geli~mesinin burada i~a-

ret etmek istedigimiz bize gore aSll onemli sonucu ise

bilgisayardan yardlmcl bir ara~ olarak istifade etmek isshy

teyen tarih~ilerin ara~tlrmalarlnl yalnlzca kantitatif koshy

nularla slnlrlandlrmalarl mecburiyetini ortadan kaldlrml~

olmasldlr Kelime_i~lem (word processing) bilgisayar bilimshy

lerinin temel bran~larlndan biri haline gelmi~tir DolaYlshy

slyla eski kantitatif-kalitatif aYlrlm yok olmu~ bolunmu9

disiplin tekrar bilgisayar etraflnda birle~mi~ tir Amerishy

ka l J tar ih~i Richard Jensen 198 7 d e bir ka~ Yll once bu

kadar 90k saYlda ilgisiz anti-kantitatif~inin kendi bilshy

gisayarlarlna sahip olacaklarlnl ruyamda bile goreme2dim

diyor(15) Bilgisayar kullanmaktan ote kendi bilgisayarlshy

na sahip tarih~i saYlslndaki artl~ donanlm ve yazlllm

Hist or ical Methods ve Journal of Social History bu de rgil erden basectshyllcalarldlr

14Bkz Bogue agm s 155

15 d 1Rlchar Jensen The Hand Wrltlng on the Screen Hlstorl ca Methods 20 1 (Winter 1987) s 36

7

alanlarlndaki yeni lirlinleri tanltlp avantaj ve dezavantaj

kullanlll~ bi~imleri ve fiatlarl hakklnda bilgi vermek sushy

retiyle bunlarl satln almak isteyen tarih~ilere yardlmcl

olmaYl bir ihtiya~ haline getirmi~ olmall ki ozellikle

mikro bilgisayarlarln yayglnla~tlgl 1981den sonra dergishy

lerde bu tlirden yazllar ~lkmaya ba~laml~tlr (16)

Tarih~iler artlk en geli~mi~ yazlllmlarl ve donanlm

ekipmanlarlnl kullanarak bibliyografya ve notlarlnl not

fi~i yerine bilgisayarda sakllyor bu notlara kolayca ulashy

$arak yeni ekleme ve degi$iklikleri sliratle yapabiliyor

bunlarl degi~ik ~ekillerde organize edebilme imk~nl sayeshy

sinde de kompozisyon ve yazma gli~lliklerini bir zevk halishy

ne donli~tlirmli~ bulunuyorlar Gerektiginde odaslndaki ya da

ev indeki kendi kli~Uk bilgisayarlnl bir terminal gibi kulshy

lanarak kamplisteki ana bilgisayarla konu~uyor daha ka rshy

ma~lk i~leri ona yaptlrlyor ve oradan ihtiya~ duydugu bilshy

gile r i ~ekebiliyorlar Dahasl bazl tarih~i ler genellikle

mUhendislik bilimleri ve i~ dlinya slnln ihtiya~ larlna gore

gel i ~tirilmi~ olan hazlr yazlllrnlarl ku llanmakla yetinmeshy

yip tarihi verinin yaplslna ve tarih~inin entellektliel

16Bu yazllarl yazanlar da bilgisayar kullanmakta tecrlibe ve uzmanllk kazanml~ tarih~ilerdir Ornek olarak bkz Jensen agm s 35-45 (lynl yazar liThe Micro Computer Revolution for Historians Journal of Interdisciplinary History XIVl (Summer 1983) s91-111 Don Karl Rowney The Historian and The Microcomputer A Student of the Past Heets the Hfchine of the Future~ 7 (July 1982) s166shy176 Michael M Finefrock Computers and the Historian Prt III Overcoming Computerhobia in Offlce and Closroom AHA Perspectives 219(1983) s 8-13

8

Cgt

gall9ma all9kanllklarlna uygun yeni yazlllmlar geli9tirmek

i~in ~all9lyor ve bunda da ba9arlll olabiliyorlar (17)

Yapay zek~ konusundaki ilerlemelerin tarih~ilere a~-

tlgl yeni ufuklar ise ger~ekten heycan vericidir Bilgishy

sayarl artlk ilk kantitatif tarih~ilerin kullandlgl gek-

Ii ile sadece rakamlarln analizinde kullanmak ona bir

elektronik abacusun pasif rolunu vermek ba9ka bir ifashy

de ile onun potansiyelinden butunuyle istifade edememek

olarak kabul ediliyor(18) $imdi super bilgisayarlar sashy

yesinde tarih~iler metalanguage adl verilen gok geli 9shy

tirilmi9 bir kodlama yontemiyle edeb metinlerdeki fikir

ve temalarl analiz edebiliyorlar bunlar biyografik bilgishy

ler uzerinde yaplldlglnda ilgili ki9inin dU9unce suregleshy

rini ortaya koyabiliyorlar(19 Bilgisayarla onceden dushy

9unulemeyecek dU9unulse bile gergekle$tirilmesi imkanslz

ilgin~ gall9malar da yapllabiliyor Mesela Utah Dniversishy

tesi nde bilgisayarda depolanan ailelerin akraballk ili$shy

kilerini gosteren (genealojik) veri tizerinde ortalama omur

evlilik suresi evliliklerde gocuk saYlsl ve bunlarln neshy

sillere gore klyaslanmasl vs gibi istatistiki hesaplamalar

17BilgisaY2 ~ dergisinde (say~ 74 Haziran 1987 5 34) ~lkan nereden al lndl~~ belirtilmeyen bir haberde illinois Universitesi tarih proshyfesorlerinden Vernon Burton I un bir y~l ugra~arak sadece daha fazla bilgi tararnaya degil eski evraklardaki yaz~ll metinl erin incelenmesine de olanak veren bir programln ilk bollimunu yazd~g~ bildiriliyor Habeshyrin devam~nda Burtonun bu program bittiginde geleneksel tar i h anlashyy~iFna sahip tarih~il e rin(d8 ge~mi~in tozlu raflarlIida kalan Slrshylar~ aydlnl~ga ~~kartmak i~in bilgisayar yar~~~na kat~lacaklar~n~ tahrnin ettigini soyledigi yaz~l~yor

18 dd f 1 11middotInteGeorges Lee-Ru y Le louche ve d~gerler~ Art~ ~ca ~gence

History and Knowledge RepresentationComputers and Humanities16 ( 198 2) s25

19Lee-Le1ouche a gm s26

9

yanlnda kanserin lrS~ olarak ge~ip ge~mediginin de

ara~tlrllmakta oldugunu ogreniyoruz(20)

Yazlllmdaki ilerlemeler veri i~leme alanlnda boyleshy

sine yeni ufuklar a~arken donanlmdaki ilerlemeler de bilgishy

sayarln veri depolama kapasitesinl inanllmaz ol~lide arttlrshy

ml~ bulunuyor Buglin bliylik bir bilgisayara onbinlerce ha~

ta ylizbinlerce belgedeki veriler depolanabiliyor Bu durum

ilk kantitatif tarih~ilerin biraz da lirkek bir ~ekilde

ba~lattlklarl temel kantitatif verilerin toplanarak makishy

naca okunabilir versiyonlarlnln hazlrlanmaslnl hedefleyen

~all~malarlna (21) yeni ve ileri boyutlar ilave etmi 9tir

Buglin bu ~all$malar bliylik ara$tlrma kurulu$larl blinyesinshy

de yalnlzca kantitatif veriyle Slnlrll olmayan geni$ proshy

jeler ~er~evesinde slirdlirlilmektedir Mesela Fransada bushy

lunan Institut de Recherche et dHistorie des Tex tes(IRHT)

adl1 bir ara$tlrma kurumunun slirdlirdligli li~ onemli projeden

biri MEDIUM adl verilen veri tabanldlr Bu veri tabanlna

Orta~aga ait Arap~a da dahil sekiz dilden el yazmalarlnln

~ evrilerek kaydedilme ~all$malarlnln bliylik ol~lide tamamshy

lanml$ oldugunu ve kullanlcllarln bu veri tabanlndan isteshy

digi~bilgileri ~ekerek ~ok boyutlu analize tabi tutabilmekshy

20James C Staples Use of the Computer By the Family Historian An Application to Genelogical Data New England History and Gen Register 13(July 1979) s202

21 k d h 1 S A h B ~ r Bogue The Hlstorlan an t e SOCla Clence Data rc lves In the United States American Behavioral Scientist XIX 1976) 8419shy447 Koval~enko agm s47-73

10

bull te ustelik bunu milletleraras1 telekomunikasyon aglar1na

(TRANSPAC EURONET THYMNET BITNET) bagl1 olan diinyan1n

herhangi bir yerinden bir mikrobilgisayar arac1l1glada

ger~ekle9tirebilmekte olduklar1n1 ogren i yoruz(22) Bu tiirshy

den projeler art1k her ara9t1rmac1n1n ayn1 veriyi ayr1

ayr1 ~evirme bunlar1 kaydetmek i~in bilgisayar1 program-

lama ve sonra bu verilerin giri9ini yapma vs gibi her bi -

rine ayr1 zaman kaybettiren ve zihni kapital israf1na

yol a~an durumlail onluyor Her ara9t1rmac1 ige bilgisayashy

r1n bellegindeki kolayca ula9abildigi haz1r verilerden ba~-

llyor saatler surecek i~lemleri saniyeler dakikalar i~in-

de yaparak geriye kalan zaman1 du~unmeye yoruma ve yeni

baglant1lar ili~kiler bulmaya harc1yor (23) Gunumuzde

bilgi uretimi tarih de dahil her alanda i9te bu yu zden h1Z shy

11 bilgi topluma kavram1n1n dOgu9U i~te bu yuzden

Ancak Amerika ve Avrupada meydana gelen bu geli 9me shy

lerin ulkemizde yeteri kadar yank1 buldugunu ve bu geli 9shy

meleri takip i~in somut ad1mlar at1ld1g1n1 maalesef soyleshy

yemiyoruz Yapay zeka konusunun ulkemizde Bilgisayar Bishy

limleri Muhendisligi alan1nda bile yaln1zca teorik bir sisshy

tern olarak tan1nd1g1n1 ve yapay zeka tekniklerinin pratik

bir uygulamas1n1n bulunmad1glnl biliyoruz Yine de 1970li

22Bu enstitli ve yaptlgl ~allsectma1arkonusunda bkz Lucie Fossier Ma r ieshyJosephe Beaud Introducing the Instut de Recherche et dHistorie des Textes (CNRS) Mediav el Book and Computer Computer and Humanities 20(1986) s 267-268 Medlum projesi hakklnda daha ayrlnshyh b dgil~in bkz Agnes Guillaumont-Jean Lu c Minel MEDIUM Realities and Projects Computer and Humanities 20(1986 ) s269-271

23Bogue Quantl flcatlon s 154

11

Ylllardan bu yana ulkemizde iyice yerle$ip geli$mi$ bulushy

nan bilgi-i$lem teknolojisinin sundugu veri yonetim sistemshy

lerinin (Kutuk yonetimi Veri tabanlarl) imkanlarindan Tashy

pu Tahrirleri Vakfiyeler geriye Sicilleri gibi temel

kantitatif kaynaklardaki verilerin depolanlp i$lenmesinde

kullanllmaslnda bile ge~ kalml$ bulunuyoruz Oysa bu kayshy

naklar uzerinde ~ok klymetli ~all$malar yapml$ blan tarihshy

bull ~ilerimizden Balil Inalclk ve Bahaeddin YediYlldlz zaman

ve mek~n baklmlndan ~ok geni$ seriler olu$turan ve bu yuzshy

den yeteri kadar i$lenemeyen bu kaynaklarl hakklnl vererek

i$leyebilmenin~aresi olarak ara$tlrmalarda bilgisayar kulshy

lanllmasl gerektigini daha 1985 den beri soyluyorlardl(24)

Ancak bu tarih~ilerimizin soyledikleri de yeterli ilgiyle

kar$llanlp ferdi ve kurumlar planlnda geregi i~in derhal

harekete ge~ilemedi(25) Biz bu hareketsizligin bilgisashy

yar l n tarih ara$tlrmalarlnda ya da tarihi verilerin bilgishy

24Bkz Bahaeddin YediYlld l z Vaklf Arasecttlrma Enstitusu Kurulmalldlr Vaklf secturas l 3-5 Arahk 1985 Konusectmalar Tebl igler J Tartqmalar ve Komisyon RaporlarlAnkara 1985 s 104-110 Aynl yazar Ordu KazaSl Sosya1 Tarihi Ankara 1985 s 147 Halil 1na1clk Osmanll Aqivlerinin Turk ve Dunya tarihi 1cin Cinemi (A Konusectma Metni) Osmanll Arsect~vleri ve Arasecttlrmalarl Sempozyumu 1stanbul 1985 s36

25Ger ci daha yaklnlarda Elazlg Dniversitesi Ogretim GCirevlisi Mehmet Ali Dnalln Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal verilerin bilgisashy

yarla degerlendirilmesi konusunda deneme mahiyetinde BASIC diliyle yazllmlsect programlarl yaYlnlandlysa da bu deneme bilgisayarln ku~uk bir hesap makinaslndan biraz daha ileri kullanlllsectlndan basectka bir sectey degildir ~unku BASIC diliyle yaratllan kutukler coklu uygushylamalar icin tamamen e lverisectsizdir Ayrlca bu programlar Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal olmayan verileri isectshylemekten uzaktlr Yine de ilk denemelerden birisi olmaSl aClslndan ovguye laYlk buluyoruz Bkz Mehmet Ali Unal Tapu Tabr ir Deftershylerinin Bilgisayarla Degerlendirilmesi Konusunda Bazl Program Deneshymeleri Ondokuz MaYlz Dniversitesi Egitim Fakultesi Dergisi 2 (Samshysun 1987) s 145-163

12

bull sayarda depolanarak i~lenrnesinde nasll kullanllacaijl ve ~

bunun i~in ne yapllrnasl gerektiiji en ba~ta ise boyle bir

~all~rna yaplldlijlnda bunun ger~ek kazanclnln ne olacaijl koshy

nusundaki bilgi bo~luijundan kaynaklandlijlnl sanlyoruz

l~te bu tezirnizde varsaydlijlrnlz bu bo~luiju birazclk

olsun kapatarak onlirnlizdeki bir ka~ Yll i~inde ba~larnasl

ka~lnllrnaz olan arna 0 zaman da belki artl k ~ok ge~ kalrnl~

olacaijlrnlz bir hareketi one allp hlzlandlrrnaYl hedefliyoshy

ruz

Eu da ~liphesiz bir uygulama yaparak boyle bir ~a-

ll~rna ile ilgili blitlin slire~leri ve elde edilen kazan~ la-

rl gozler online serrnekle en iyi bi~irnde ger~ekle ~tirilebi-

lirdi l~te bu ~all~rnamlzda boyle bir uygularna yaprnaYl deshy

nedik Uygu larnarnlz i~in veri kaynaijl olara k Vak fiyele r i

daha doijrusu vakfiyelerdeki verilerin s i stematik olarak

aktarllchrgl ormlarl kullandlk Bu formla r Vakl flar Genel

MUd Urlliijli Ara~tlrma Birimiblinyesinde vaklf konus unda on -

de gelen uzman bilim adamlarlmlzdan Bahaeddin Yed iYlldlZ

onderliijinde ba~latllan ve i lerde bunlarl bilgisayara kay~

dederek ~e~itli maksatlar i~in kullanmaYl hedefleyen b ir

proje ~er gevesinde hazlrlanml~tl(26) Biz bu form l a rln

kullanma iznini gene YediYlldlZ araclllijl ile aldlk Formshy

lardaki verileri bilgisayara kaydedip i~lemek Uzere ise

diijer alanlarda oldugu gibi bilgisayar destekli tar i h ara~-

26Bu projeden ilerde yeri geldik~e bahsedilecek tir

1 3

tlrrnal arl nda da gidgide yayglnla9an geli9rni9 bir yazlllrn

tlirli olan ili9kili veri tabanl yonetirn sisternlerini se~shy

tik Boylece ~al19rnamlzln ternelini olu9turan Vakl flar Veshy

r i Tab a nl ortaya ~lktl Vaklflar Veri Taban1 1 nl kurrnak

i ~ in ge~tigirniz i9lern basarnaklarlbu veri tabanln~ k ayde t shy

t i girniz 33 vakfiyedeki veriler lizerinden yaptlgl rnlz sorgushy

lama ornekleri tezirnizin II bollirnli uygularna Yl olu9 tushy

ruyor Bu bollirnlin tamamlaYlC1Sl olarak Vaklflar Veri Tashy

banl1nln kurulu9una ge~rneden once bu ~al19rnanln t a r ih rneshy

todundaki yerini belirlernek lizere bilgisayar yardlrnlyla

yapllan tarih a r a9tlrrnalarlnda takip edilen tarz ve strashy

te j ilere aglrl lk vererek tarih tarih~i ve bilgisay a r

i l i9kisine yeniden ama daha yaklndan baklyor ve bu a rada

kullandlglrnlz forrnlarln ha~lrlan1 9 1nl y a plslnl v e bu y a shy

p lnln arna ~ i ~in uygun olup olrnadlglnl t art1 91yoru z

I BollirndE ise bilgisayarln tarih~es i yap lsl ve 9 a shy

ll~rnasl hakk lnda klsa b i l g iden s onra ayr l b a 911k olarak

ku l lan d lglrnlz yazlllrn tlirli ola n ilisectki li v er i t aban l y oneshy

tim s i s ternlerini tanltlyoru z Bunda d a ba911 c a u~ hedef ishy

miz vardl 1- Ni~in bu yazlllrnl tercih ettigirnizi ort aya

koymak 2- II Bo l lirnlin daha iyi anla911rnaslnl saglarnak v e

3- t leride bu yazl11rnl tercih ederek 9al19rna yapacak olanshy

l ar i ~in ternel bi1 g ileri verrnek

~al19rnarnlZln III ve son bollirnlinde Vaklflar Veri

Tab anl y1a kazandlglrnlz tecrlibeleri so s ya1 ve ekonornik

14

tarihirnizin vakfiye1er d1 91nda ka1an diger iki onern1i kayshy

nagl Tapu Tahrir Defter1eri VP ~eriye Sici11eri i~in degershy

1endiriyor bunlarl bi1gisayar yardlrnly1a i91eyebi1rnek x~in

ne1er yapl1abi1ecegi konusunda fikir1er i1eri slirliyoruz

Ve nihayet i1eride yapl1acak ~al19rna1ar1a daha geshy

1i9tiri1rnesini saglarnak lizere hazlr1adlglrnlz blitlin program

ve kod1arl ek olarak veriyoruz

15

Q

I BOLUM

BLG1SAYAR VE VER1 TABANI YONpound rrM S1STEMLER1

1 1 BLGSAYAR

111 Tarih~esi

Bugunku saniyede 1000000 i~lem yapabilen

bilgisayarlarln tarihi genellikle MO 3000 Ylllarlnshy

da Cinde ortaya ~lkan boncuklu i~lem tahtaslna (abakus)

kadar g6turulmektedir Romallla~ da i~inde yuzuklerin h a shy

reket ettirilebildigi yatay oluklar d6~enmi~ i~lem tahtashy

larl kullanlyorlardl Birinci oltik birler basamagln1 ikinshy

ci oluk onlar basamaglnl vb g6steriyordu Bugun hala k u l shy

lanllan hatta bazllarlnda karek6k almak bile miirnkiin olan i$shy

l em tahtalarl uzun sure bilinen tek i~lem yapma araCl o l ashy

rak k aldl 1642de buyuk Fransl z matematik=i Pas GoLfn ~ ~

geli$tirdigi di~li ~arklardan olu~ an hesap makinas lyla ~ arpshy

rna yapabilen (saYllarl katlayabilen) ilk ara9 o r taya ~lklshy

yordu Pascal bu makinaYl glimruk memuru olan babaslna ~ i

hesaplarlnda yardlmcl olmak i9in yapml~tl 1850 1erde bashy

si t ve guvenilir top lama makinasl geli~tirilerek uygulamashy

da kullanllmaya ba~landl 19 yuzYllln sonlarlna dogru d a

b61me yapabilen ilk makina icad edildi

Asllnda bu makinalar pratik olarak tamamen poundaydaslz

90k a z kullanlllyor ve yalnlzca tek bir i ~ lem yapabiliyor

o lmalarlna ragmen mekanik hesaplamanln teme l ini olu~turushy

yor lardl

16

bullMekanik olarak gall~an ve bir ~ok i~lemi bir arada

yapabilen bunun i~inde bir bellek (haflZa) birimine sahip

daha bliylik ve karma~lk bir makinanln yaplmlnl linlli ngiliz

matematik~i Chades Babbage ger~ekle~tirdi Babbage bu mashy

kinaYl daha do geli~tirerek hesaplarl onceden verilen komutshy

lara gore otomatik olarak yapabilecek bir makina yapshy

maYl dli~lindli Ancak ~a~lnln teknolojik seviyesi fik irlerishy

ni uygulamaya irnkan vermedi Onun geli~tirdi~i ~all~ma ilshy

keleri do~rultusunda daha sonra daha geli~mi~ makinalar yashy

plldl (27) 1929 Ida ABDde ilmi hesaplar yapmaya uygun ilk

ayglt ger~ ekle~tirildi Bunun i~leyi~i de mekanikti

1944de MARK I adll makinanln yaplmlyla hareketler

artlk mekanik de~il elektromanyetik enerjiyle ger~eKle~ishy

yordu MARK I saniyede 10 i~lem yapabiliyo rdu ve b u 0 zashy

man i~in ola~anlistli bir hlZdl 18 metre u zunluk v e 25 metshy

r e y likseklikle MARK Iin boyutlarl da ola~anlis tliydli 1 947

de ilk elektron~k tliplli makina yapl1dl ~lemler a r tlk

elektronik devrelerde y apl ilyor olmas lna ia~men ~~ll ~masl

t amamen Babh~ge in ilkelerine dayanlyordu (2 8 )

Pratikte ilk programlama 1950lere dogru ger~ekle9~

t i r ildi Makinaya yapacagl hesaplarla ilgili blitlin komutshy

lar veriliyor ve bundan sonra makina kullanlclnln mlidah a l e shy

si olmaksl zln i91emleri otomatik olarak yapiyordu 1949

27 ~a~1n~n en az ylizy~l otesindeki fikirleri ger~eklesecttirmek i~in ~ashyl ~sectan Babbagein ~al~sectmalar~ hakk~rida kendi yaz~s~ i ~in bkz Cfuarles Babbage The l if e of a Philosopher The Worldof t he Computered John Deiebold New York 1973 s26-34

28jeremy Berstein The middot AnalytiCal Engine The World of The Computer s35-43

17

bull Y1l1nda Cambridge Universitesinde MV Wilkes ve arkada$shy

lar1 taraf1ndan yap1lan EDSAC (Electronik Delay Storage

Automotic Calculator) adl1 bilgisayar ilk modern saY1sal

bilgisayardi

Bunu takip eden Y1llarda bu alanda ba$ka hi~ bir bishy

lim dad1nda rast~~nmayanba$d6ndlirlicli bir geli$me ya$and1

Once elektronik devreler yerlerini daha az yer kaplayan

daha az gerilim gerektiren ve daha az lSl yayan transisshy

t6rlere b1rakt1 Arkas1ndan 1965-1970 araS1 tlimlesectik devshy

reler blilundu Tlimlesectik devreler bilgisayarlar1n veri i$shy

leme kapasite ve h1z1na inan1lmaz boyutlar kazand1rd1 1980

lerde bilgisayar alan1ndaki ilerlemeleri gunli glinline takip

etmek bile mlimklin olmuyor lmi ara$t1rmalar yeni bulusectla~

ra yol a 9a rken yeni bulusectlar ilmi ara$t1rmalar1 h1zland1shy

r 1yor( 29 )

Temeline in i ldiginde insan zihni i~in y a p1 lmas 1 gli~

ala n ve uzun zaman alan ayn1 zamanda s lk1 C1 i$ lemler i mashy

k inaya devredip dli$linmek i~ in daha ~ok zaman yaratma ihshy

tiyac~ndan dogdugunu s6yleyebilecegimiz bilgisayar bu k1s a

tar i hltesinden de g6rlilebilecegi gib i zaman zaman sl~rama-

larla hep mucitlerinin kendilerinden 6ncekilerin tecrlibe shy

lerine dayanmas1yla geli$mi$ ve buglinkli halini alm1$t1r

S6yledlgimiz gibi gel i sectmeler bu glin de bliylik bir h1zla

29Bilgi sayar ~agdasect Teknoloji Ansiklopedisi Ci1t 1 s28

18

devam ediyor Geli$menin hlZl artlk aylarla hatta gunlershy

le o19uluyor Geli$meler Bilgisayar Bilimlerinde ayrl UZshy

manllk dallarl olarak ortaya 91kan birbirine paralel iki

alanda Slnlflanlyor Donanlm (hardware) adl verilen ve

Merke zi $lem Birimi (MB Cetral Proce ssing Unit CPU)

Belek (Memory) Giri$-~lkl$ Denetleyicisi ( I nput-Output

Ports) ve disk ekran klavye bilgiyazar (prlnter) gibi

tamamlaYlcl gere91erden olu$an fiziki yaplslndaki geli$meshy

ler bilgisayarln boyutlarlnl k ugulutmu$ maliyetini ucuzshy

latml$ ve kullanlmlnl basitle$tirmi$tir Boyutlarln kugulshy

mesi buyuk bilgisayar sistemleri yanlnda k U9uk (mikro)

ve ki$isel (personal) bilgisayar sistemlerini yaratml$tlr

Maliyetin ucuzlaYlp kullanlmln basitle$mesi de meslekten

bilgisayar bilimci olmayanlarln da bu makinalarl satln

al l p kull anmaslnl saglaml$tlr

Bilgisayarlarln programlanmaslyla ilg i li her$ey i

i f ade eden yaz ll l m (Sofware) daki gel i $me ler i se gok degishy

sectik alanlarla ilgili veriler i n gene gok degisectik amaca yoshy

nelik olarak i$lenmesine imka n hazlrlam19tlr ( 30)

Bilgisayar yazlllffilnda verilerin degi9ik bi~imlerde

duzenlenip isectlenmesini ve yan bellek (peripheral disk) te

s ak~anrnaslna imkan veren yazlllm sistemlerine -bunlar g e shyI

nellik le bilgi sayar ureticilerince makinayla birlikte verishy

30Mesela bilgisayarlar~n muzik ve kareografide kullan~hsect~ iltin sectu makalelere bkz Barry Truay) Computer Mus~c C~position The Polyshyphonic POD system Computer 8(August 1978) s40-5 0 John Lamsdown The Computer in Chareopraphy Computer 8(August-1978) s19-30

19

~ir Veri Yonetim Sistemleri (Data Managament Systems)

adl verilmektedir Bilgisayarlarln ticari olarak kullanllshy

maslyla birlikte geli9tirilmi9 bulunan ilk veri yonetim

sislttemlerii klitlik yonetim sistemleri (file management) dir

Bu sistemde veriler alan (field) adl verilen mantlki bishy

rimlere ayrlllr Alanlara yapllan kaYltlara (record) tutashy

nak denilmektedir Tutanaklarln tamaml ise klitlikleri olu9shy

turmaktadlr Klitlikler genel ama~ll prograrnlama dilleri

(BASIC COBOL FORTRAN VS) kullanllBrak dlizenlenir

Daha sonra geli9tirilen ve ~e9itli ama~lar igin veshy

rilenlerin etkili olarak i 91enmesine daha elveri91i oldukshy

larl i ~ in gitgide yayglnla9an veri yonetim~sistemler i ise

Veri Tabanl Yonetim Sistemleri (Data Managament Sysshy

terns dir Bizirn ce gall~zda kullandlglmlz sistemlerden

ilerde daha ayrlntlll olarak bahsedecegiz

112 Yaplsl ve yall$maSl

Bir bi1gisayar s istemi g e nel o larak be$ onemli bishy

rirnden olu9maktadlr Bu b i r imler ~ ematik olarak 90yle g osshy

ter i l ebilir

MERKEZ1 1$LEM B1R1M1

GRD BRM1

~ ~

KONTROL B1R1M1 AR1TMET1K MANTIK

t~

BELLEK BRMj

~ B1R1M1~

GIKTI B1RM1

$EKL 1 Bilgisayar sisteminin temel yapls l

20

1 Girdi Birimi 19lenecek verilerin ve bu verile--

rin nas1l i9lenecegini gosteren komutlar1n (programlar1n)

bilgisayara aktar1lmas1n1 saglayan k1s1md1r Bu i9lem esshy

kiden delikli kartlar delikli kag1t geritlermiddotarac111g1Yshy

la yap1l1yordu Buglin ise ekran ve klavyeden olu9an termishy

naller kullan1lmaktad1r

2 Bellek Birimi Programlar1 olu9turan komu tlar1n

2 tabanl1 kodlar1n1 ve bu programlar1n i9leyecegi verilerin

2 tabanl1 kar91l1klar1n1 saklayan mekanizmalar blitlinlidur

Bellekte bilginin saklanmas1 tlimle9ik devreler i~inden geshy

9irilen elektrik sinyallerinin dlizeyininyliksek veya al~ak

olu9una gore 1 yada 0 degerini almaS1 ile olmaktadJr Bilshy

gisayar kendisine verilen rakam harf ve ozel i 9aretlershy

den olu9an blitlin veri ve komutlar1 hep bu $ekilde 0 yada 1

sembollerine (digit) donli9tlirdlikten sonra anlamaktad1r Bushy

na iki tabanl1 say1 sistemi denilmektedir Mesel a bu say1

sisteminde 10 tabanl1 say1 sistemindeki 154 saY1s1n1n karshy

91l1g1 0011010d1r Bilgisayarlara SaY1sal (digital) ad1

i9te bu ylizden verilmektedir Blitlin saY1sal ayg1tlar1n ~a-

11$maS1 bu gekilde olmaktad1r 2 Tabanl1 say1 sistemindeki

bu Oyadal degerinin herbiri bit 8 bitlik bir grup ise by t e

ad1n1 al1r 1ki yada dort byte ise bir kelime olu$turur

Kelimeler komutlar1 komutlar da programlar1 meydana geshy

tirir

Bilgisayarda ana bellegin hacmi yani depolayabile shy

cegi bilgi miktar1 bilgisayar sistemine gore degi$ir Anshy

21

cak bu en btiytik bilgisayar sistemlerinde bile slnlrll shy

dlr Bu ytizden bilgisayarln bellek kapasitesini artlrmak

itin disk manyetek erit vs gibi yan bellekler kulshy

lanlilr Yan belleklerin hacmi ana bellegi kat kat amakshy

tadlr ~ift yogunluklu bir diske milyarlarca bytellk

bilgi saklanabilmektedir Yan belleklere bilgi depolanmashy

Sl yine anabellek araclIlglyla olmaktadlr

3 Kontrol Birimi Bir ~ok elektronik devreden

oluan bu birim bilgisayarln btittin ~allmalarlnl denetler

Komutlarl yorumlar ve hangi Slra itinde ilenecegini beshy

lirler Verileri bellekten allp ilem i~in Aritmetik-Manshy

tlk birimine gonderir ve bu birim de ilenmi$ olarak geshy

len verileri (bilgileri) bellekte depo eder

4 Aritmetik-Mantlk Birimi Bu birim kontrol bishy

riminden gelen sinyallere gore bellek biriminden gelen

verilere dort aritmetik ilemi ve kar$llatarma ilemleshy

rini uygular Bu birim kontrol birimi ile birlikte Mershy

kezi l$lem Birimi (MiB CPU) olarak adiandlrlllr

5 ~lktl Birimi Yapllan ilemlerin sonucunu belshy

lek biriminden allr ve kullanlclya verir 1lenen verileshy

rin sonucunu almak i~in ekran ve bilgiyazarlar kullanl shy

llr Ayrlca ~izici (plotter) ve iaretleyiciler (di9 iti shy

~er)de ozel 9lktl tlirlerini almak i~in kullanllan ~ra~lar~lr

Bilgisayarda Bl1tiin bu bir imlerin i$lemes ini sagshy

layan programla~ programlama dilleriyle yazllan programshy

larln makina diline (iki tabanll sayl sistemine)

~eviren derleyici ya J~

22

sevirici denen programlar veri yonetim sistemi progshy

ramlarl ve diger yardlmcl programlar i9letim sistemini

(Disk Operating System DOS) olu9turur (3l)~

12 VER TABANI YUNETM SSTEMLER

Bilgisayar yazlllmlnda dart temel veri yanetim sisshy

temi geli~tirilmi9tir KUtUk Yanetimi (File Management)

SlradUzen (Hiyerar9ik) Ag (Network) ve li~kili (Relati shy

anal) veri tabanl Yanetim Sistemleri

1950 ve 19601 larda yazlllm metodlarlnln birle9tirilffles~le

~r46ya ~ik an kUtUk yanetim sistemleri veriye makinanln

detaylarlyla ugra$madan eri 9me imkanl vermesiyle veri i$shy

leme teknolojisinde temel bir adlm oldu Fakat1960larln

ba~larlnda uygulama alanlarlnln geni 9lemesiyle aynl veri

kUtUgU Uzerinde farkll uygulamalar yapllmasl ihtiyaclnl

dagurdu Uygulama programlarlnln saYlSlnln artl~l ise c id-

di problemler ortaya 9lkardl

1 Verinin yapllandlrlldlgl tarz ilk uygulama

programlarl i9in uygun olmakta fakat daha sonrakiler i9in

bu uygunluk giderek azalmaktadlr

2 Eger kUtUk ~oklu uygulama i9in yeniden yapllanshy

dlrlllrsa bUtUn programlar degi~tirilmektedir

31 Bilgisayarln yaplsl ve isectleyisecti konusunda ayrlntlll bilgi i~in bkz ilgisayar gagdasect Teknoloji Ansiklopedisi ) Cilt 181-154

23

gt

3 Eger klitlikterlo degiik uygulamalar icin kopyasl

allnlrsa bu kere de klitlik kopyalarl araslnda tutarllllgl

saglamak problemi ortaya Clkmaktadlr (32)

te veri tabanl yonetim sistemleri veri eriimde

klitlik yonetimi yaklalmlnln bu yetersizliklerini telafi

etmek lizere gelitirilmi ve tari h gibi verilerin cok yonshy

lli ileme tabi tutuldugu alanlarda klitlik yonetimi yakla9l shy

mlna gore daha cok tercih edilir olmu9tur (33)0

Veri tabanl yonetim sistemleri adlarlnl kullandlkshy

larl VERt MODELnden allrlar Veri Modeli veriler arashy

slndaki ilikinin tlirli ve niteligi goz online allnarak kushy

rulan mantlRi bir yapldlr Bu yapl gercek hayatl yansltshy

maYl amaclar (34)

SIRADUZEN veri mode linde veriler araslndaki ilikishy

ler bir agac yaplsl icinde gosterilir $oyle bir c o grafi

ornek bu modelle iyi biro analoj i oluturur Or tadogu

Tlirkiye Ankara Beytepe Slraduze n veri modeli gercek

hayatta var olan yada olQu bir cok ilikiye benzer bir

yapl getirse de 1- Bir veri birden cok ilikiye girdigin shy

bull 1 comshy32SB yaO-PrlL l L bull l p ABenstelnve d1ger erlData-base S ystems puter 119 (September 1978) S 46-47

33Mesela ABD de (Berkley 3-5 Nisan 1987) yapl-lan Saints and saintshyhood in islam konulu milletlerarasl konferansln davetiyesinde islam mistizmi ~allsectmalarl i~in veri tabanlarl Uzerine tartlsectma yapllacaglna

34dair bir ilan yer almlsecttlr Yadager~ek hayatta olmusect olanl secteklinde ifade ederek tarihe adapshyte edebiliriz Veri modelleri konusunda daha genisect bilgi i~in bkz HUlya Polat Veri Tabanlnln Zamanl Bakl$ Bilgisayar Teknolojisi Dergisi sayl 1 (Ocak-Mart 1986) S5-6

I

iii

bull

Fatma Ustek ve Mehmet Oz Tlirkiyede bulamadlg~lmashy

kaleleri yurt dl~lndan sagladllar

Burada tezin ger~ekle$mesinde maddi manevi katkl shy

da bulan herkese te~ekklirli bir bor~ saYlyorum

Son olarak blitlin eksiklik ve muhtemel hata ve yanshy

ll$larln tek sorumlusu oldugumu belirtirim

Ramazan AeUN

o

G1Rl

Sanayi inkllabl nasll ki insanln kol gUcune buyuk

katkl yaparak onu olaganustu boyutlara ula9tlrrnl9sa gunushy

rnuzde de bilgisayarlar zihin gucune benzeri bir katkl yashy

parak onu bazl dururnlarda beki de rnilyarlarca kere daha

bUyutrnu9 bulunuyor(l) lnsanln faaliyet gosterdigi hernen

hernen her alana gitgide buyuk bir hlzla giren ve yayglnlashy

9an bilgisayar bu alanlarda bilgi uretirni yaYllrnasl deshy

polanmasl ve depolanml9 bilgilere eri9rnede getirdigi hlZ

dogruluk ve g uvenirlilik bilgisayarlarln kullanllrnadlgl

yirrni otuz Yll oncesiyle klyas bile kabul etrniyor

Bilgisayarlarln k ullanlrn alanlarlnln hlzla geli9rneshy

si 9uphesiz donanlrn (hardware) ve yazlllrn (software)sisshy

ternlerindeki geli 9rnelere paraleldir Donanlrndaki geli 9rneshy

ler bir yandan bilgisayarln boyutlarlnl tu~liltup kullashy

nllrnaslnl basitle9tirirken veri i9lerne ve depolarna kapashy

sitesini arttlrrnl9 diger yandan da rnaliyetini ucuzlatashy

rak her kururn ve ki9inin sahip olabilecegi seviyeye indirshy

rni 9 tir Yazlllrn alanlndaki geli9rneler ise ~ok ~e9itli koshy

nudaki degi~ik tlirden verilerin gene ~ok ~e~itli amaca

yonelik olarak ve etkili bi~irnde i 9 lenmesine irnkan haZlrshy

larnl9tlr

lAydln KBksa1 18 Nisan 1987 tarih1i te1evizyon konusectmaslndan

2

-gt

Geli~mi~ yazlllm sistemleriyle donatllml~ bilgisayarshy

lar ~imdi klsaca ge ~misect hakklnda bilgi uretimi diye ifashy

de edebilecegimiz tarih~ilik alanlnda da bu i~i yapan tashyI

rih9inin ar~ivler dolusu belge Yl g lnlarlnln ustesinden gelshy

mesine buyuk o19ude yardlmcl oluyor

Peki nedir bu sihirli alet naSll dogdu geli~ti

Yaplsl nedir Nasll 9all~lr 1sectte daha 9all~mamlza ba~la-

madan once merak edip durdugumuz ve cev ap olarak her flrshy

satta daha 90gunu ogrenmekten buyuk bir haz duydugumuz ilk

sorular bunlardl Bu sorulara 90k uzun olmayan ama bilgi

verici cevaplarln buraya da allnmaslnln hem tez boyunca

slk slk gegecek olan pound rogram ~tlik bellek vs gibi bilshy

gisayarla ilgili belli ba~ll kavrarnlara a9lkllk getirecegi

hem de buaracln daha yaklndan tanlnmaSlnl sagllyacagl dushy

sectuncesiyle hareket ettik

Fakat aSll merak ettigimiz v e ara~tlrdlk9a okuduk shy

9a kimi zaman hayrete ~a~klnllga du~mekten kendimizi alashy

madlgIIDlz konu bilgisayar tarih ve tarih9i ili~kisiydi

Kantitatif tarih (quantitative history) tarihte mikshy

tar gosterme (tarihte nicelle~tirme Quantification in

history) tarihi verinin k a ntitatif analizi ya da klsaca

ifade edildigi sectekli ile (i1iktar gosterrn~~ (nicelle~tinne

Quanti -He Q4 i a -1 1 g ibi ter imler genellikle diger sosyal

bilimlerce-ekonomi sosyolo ji demografi siyaset- oteden

beri kullanllagelen istatistiki teknik v e metodlarln tarishy

hi konu ya da problemlerin ara~tlrllmaslnda da kullanllmashy

3

~

slyla ortaya ~lkan ~ok geni~ bir ara~tlrmalar serisini ve

bunlarla ilgili kavram ve sUre~leri ifade ediyor(2)

Kantititif tarih ~all~malarlnln ba~langlcl bu yUZYlshy

lln ba$langlclDa kadar gotirrUlmesirce ~agmen(3) saYlca ~ogallp

ele allnan konularln ~e~itlenmesi Fransada ortaya ~lkan

Annales ekolUyle olmu~tur Bu ekole mensup tarih~iler geshy

leneksel siyasi ve diplomatik tarihin se~kinci (elitist)

karakterinin verdigi tatminsizlikle se~kinler kadar Sl shy

radan insanlarca da payla~llan ge~mi~in bUtUn sosyal ~evre

ve tecrUbesini ara~tlran ~all~malara yonelmi~lerdir Topshy

luma boylesine bir bUtUn olarak bakl~ ka~lnllmaz olarak

onun yaplslnl en iyi ortaya koyacak tipik saYlSlZ tecrUbe

belgelerinin istatistiki incelemesini de beraberinde geshy

tirmi~tir Alelade insanlarln tatihi kantitatif olmak zoshy

rundaydl ~UnkU onlar ~ok ama ~ok saYldaydl (4)

2istatistik teknik ve metod1ar~n tarihi Lerinin i~lenrnesinde kullashyn~lmasly1a i1gi1i olarak bi1im fe1sefesine de yer veren prat~k uyshygu1ama1ara daya1l ~ok genisect teorik tartlsectma1ar yap~lmlsecttlr ~u der1eshyme kitap1ar bu konuda yeteri kadar fikir vericidir Robert pSwierenga ed Quantification in American History New York 1971 Roderic F1oud

ed Essays in Quanti tative Econo~ic History Oxford 1971j Don Kra1 Rowney Jame s Graham OJr ed Quantltatlve History Homeood 1969 William 00 Aydelo tte-Allan G Bdgue ve diger1eri ed The Dimensions of ~uantitative Research in History Princeton 1972

3Amerika1l tarih~i1er kantitatif ~a1lsectma1arda oncu olarak Frederic Jacson Turner ve onun talebelerini g6sterirler bkz Swierenga ~$_~ S XII William 0 Aydelotte Quantifiaction in History Iova 1971 5 1 Sovyet tarih~i1er oze11ik1e Rusya ziraf tarihi uzerine yapl1an kantitatif ~a1lsectma1arln basectlang~clnl Amerika1l1ardan daha esshykiye l870li Yl1lara kadar goturmektedir1er bkz Ivan Kova1~enko Large Data Files and The Study of Agrarian History of RussiaSoviet Quantitative History ed Don Karl Rmmey London 1984 s47-48

4David Herlihly Computation in History Styles and Method s Computer 8(August 1978) slO Anna1es eko1u hakklnda klsa bi1gi i~in bkz Bahaeddin YediYlldlz Fernand Braudel ve Annales Ekolu Ataturk Kultur Dil ve Tarih Yuksek Kurumu Bulteni 2 (Ankara 1986) s13-161 ~ynl yazar ltagdasect Tarih~ilik Ondukuz Hayls Universitesi Edebiyat

Fakultesi Dergisi 1 (Samsun 1986) s41-44

4

1960 ortalarlndan itibaren bilgisayarlarln ticaret

ve bilim dlinyaslna iyice yerle9mesiyle kantitatif ~all9-

malara ilgi duyan tarih~iler bu yeni ara~ta kendilerine

gli~lli bir destek bulmu91ar bununla ilgili duygularlnl belshy

ki biraz da abartarak ifade etmi 91erdir Mesela Le Roy

Ladurie 1968de yarlnln tarih~isi yasectamak i~in bir bilgishy

sayarl programlamaYl bilmek zorunda olacak (5) George

Lefebre ise daha da ileri giderek tarih yazmak i~in bilshy

gisayarl bilmek gerekir demisecttir(6)

Ancak ilk kantitatif ~all9malarln gerek 0 zamana

kadar desecteri anla9l1madlsectl gerekse ~ okbGy~ k rakam

kolleksiyonlarlnl ihtiva ettisecti i~in kimsenin kullanmaya

cesaret edemedisecti se~im kaYltlarl nufus saylm listeleri

arazi tahrirleri gibi buylik beIge kiHliyatlnl kullanlp isectshy

lemesine ragmen a9lrl ol~lide rakamlarln analizine dayanlshy

yor olmasl ustelik de bazl kantitatif tarih~ilerin bu

~ekilde ~allsecttlklarl fenomeni ol~tuklerini (7) ve bunun da

ilmi slfatlnl hak edebilecek tek metod oldusectunu iddia

5LeRoy Ladurie The Territory of Historian ~ev Ben ve Sion Reynolds Chicago 1979 s6 Bu kitapta yer alan The Historian and The Computer adll rnakale Turk~eye de ~evrilerek yaYlnlanmlsecttlr bkz Ali Boratav ed Tarih ve Tarihyi Annale s Okulu izinde Ankara 1985 s132-135

6Richard C Cobb Georges Lefebre Past and Present 18(1960) sfil

7Miktar gosterme (Quantification) terimi ol~me (measurement) ile esectshyanlamh olarak kullanlllyordu Allan GBogue Ouantification in the 1980 s Numerical and Formal Analysis in united States History Journal of Interdisciplinary Hi s tory XII-I(Summer 1981) s 137

5

etmeleri (8) disiplini ikiye bolmu~ (9) bu ~all~malara

tepkiler ortaya ~lkml~tlr Mesela me~hur bir Amerikall tashy

rih~i butun onemli sorular kantitatif cevaplara hassas 01shy

madlklarl i~in onemlidirler (10) demi~tir Sonradan Le Roy

Ladruenin kendisi de bilgisayarla donatllml~ bile olsa

tarih~inin i~inin bir sanat olarak kalmaya devam edecegini

soylemi~tir (11)

Yine de verileri kartlara delmek zorunda olmak ya-

Zlllm paketlerinin yetersizlikleri gibi butun olumsuzlukshy

lara ragmen kantitfltif ~all~malar artarak devam etmi~hat-

ta tarih~ilere bilgisayarla ara~tlrma yonetimini ve kanti shy

tatif teknikleri ogreten kitap ve makaleler yazllml~(12)

bu tur ~all~malara aglrllkla yer veren dergiler ~lkarllma-

ya ba~lanml~(13) Amerika ve Avrupa un iversitelerinin tashy

rih bolumlerinde lisans velisans ustu duzeyde yenantitatif

8 Ladurie age sll Lee Benson Quantification Scientific History and Scholarly Innovation Quantification in American History 8 25-29

9 Sthepan 1hrenstonn The Historian and the Computer ll Quantification in American History s 70 (Bu makale taraf~m~zdan Turklteye ltevr i l shymisectve H ti ~_debiyat Fakultesi Dergisinde bas~lmak uzere kabul edil shyuUsectti) shy

lOArthur Schlesinger J r liThe Humanist Looks at Emprical Social Research Quantification in American History s35

IlL d bull l l 1a ur~e II Recent H~stor~ca D~scover~es ~ev Dav~d Her ~h y Daedalus XVI(19 77) s145

121980 y~l~na kadar yap~lan yay~nlar iltin sectu bibliyografyaya bkz Nancy EFitch Statistical and Mathematical Methods for Historians An Annototated Bibliogaphy of Selected Books and Articles ll

Historical Methods 134(1980) s222-23l Bu bibliyografyada gosterilen kitapshylar aras~ndan sectunlar ODTU kutuphanesinde de bulundugu iltin kolayca ulasect~labilir durumdad~r Charles MDollar-Richard JJensen Risto rians Guide to Statistics Quantitative Analysis and Histor~ Researh rhicago 19 70 Roderic floud An Int r oduction to Quantitashy~ive Methods tor Historians Princeto~ 1973 Edward Shorter The Historian and The Computer A Practical Guide New York 1971---shy

13J 1 f I d 1 ourna 0 nter ~sc~p ~nary H~story Soc~al Sc~ence H~story

6

teknikleri ogreten derslerin saYlSl ve s a atleri gicerek

artml~tlr (14) Bir klslm ~all~malarda kullanllan istatisshy

tiki teknikler 0 kadar ileriye gitmi~tir ki blrakallm

kullanllan teknigi belli bir matematik temeli olmadan ~a-

ll~malarln kendisi bile anla~llamaz olmu~tur

Bugun bilgisayar teknolojisinin hem donanlm hem de

yazlllm alanlarlnda hlzll geli~mesi bu ileri istatistikf

tekniklerin haz rr olarak kolayllkla uygulanmaslna imksectn

veriyor Bilgisayar teknolojisinin geli~mesinin burada i~a-

ret etmek istedigimiz bize gore aSll onemli sonucu ise

bilgisayardan yardlmcl bir ara~ olarak istifade etmek isshy

teyen tarih~ilerin ara~tlrmalarlnl yalnlzca kantitatif koshy

nularla slnlrlandlrmalarl mecburiyetini ortadan kaldlrml~

olmasldlr Kelime_i~lem (word processing) bilgisayar bilimshy

lerinin temel bran~larlndan biri haline gelmi~tir DolaYlshy

slyla eski kantitatif-kalitatif aYlrlm yok olmu~ bolunmu9

disiplin tekrar bilgisayar etraflnda birle~mi~ tir Amerishy

ka l J tar ih~i Richard Jensen 198 7 d e bir ka~ Yll once bu

kadar 90k saYlda ilgisiz anti-kantitatif~inin kendi bilshy

gisayarlarlna sahip olacaklarlnl ruyamda bile goreme2dim

diyor(15) Bilgisayar kullanmaktan ote kendi bilgisayarlshy

na sahip tarih~i saYlslndaki artl~ donanlm ve yazlllm

Hist or ical Methods ve Journal of Social History bu de rgil erden basectshyllcalarldlr

14Bkz Bogue agm s 155

15 d 1Rlchar Jensen The Hand Wrltlng on the Screen Hlstorl ca Methods 20 1 (Winter 1987) s 36

7

alanlarlndaki yeni lirlinleri tanltlp avantaj ve dezavantaj

kullanlll~ bi~imleri ve fiatlarl hakklnda bilgi vermek sushy

retiyle bunlarl satln almak isteyen tarih~ilere yardlmcl

olmaYl bir ihtiya~ haline getirmi~ olmall ki ozellikle

mikro bilgisayarlarln yayglnla~tlgl 1981den sonra dergishy

lerde bu tlirden yazllar ~lkmaya ba~laml~tlr (16)

Tarih~iler artlk en geli~mi~ yazlllmlarl ve donanlm

ekipmanlarlnl kullanarak bibliyografya ve notlarlnl not

fi~i yerine bilgisayarda sakllyor bu notlara kolayca ulashy

$arak yeni ekleme ve degi$iklikleri sliratle yapabiliyor

bunlarl degi~ik ~ekillerde organize edebilme imk~nl sayeshy

sinde de kompozisyon ve yazma gli~lliklerini bir zevk halishy

ne donli~tlirmli~ bulunuyorlar Gerektiginde odaslndaki ya da

ev indeki kendi kli~Uk bilgisayarlnl bir terminal gibi kulshy

lanarak kamplisteki ana bilgisayarla konu~uyor daha ka rshy

ma~lk i~leri ona yaptlrlyor ve oradan ihtiya~ duydugu bilshy

gile r i ~ekebiliyorlar Dahasl bazl tarih~i ler genellikle

mUhendislik bilimleri ve i~ dlinya slnln ihtiya~ larlna gore

gel i ~tirilmi~ olan hazlr yazlllrnlarl ku llanmakla yetinmeshy

yip tarihi verinin yaplslna ve tarih~inin entellektliel

16Bu yazllarl yazanlar da bilgisayar kullanmakta tecrlibe ve uzmanllk kazanml~ tarih~ilerdir Ornek olarak bkz Jensen agm s 35-45 (lynl yazar liThe Micro Computer Revolution for Historians Journal of Interdisciplinary History XIVl (Summer 1983) s91-111 Don Karl Rowney The Historian and The Microcomputer A Student of the Past Heets the Hfchine of the Future~ 7 (July 1982) s166shy176 Michael M Finefrock Computers and the Historian Prt III Overcoming Computerhobia in Offlce and Closroom AHA Perspectives 219(1983) s 8-13

8

Cgt

gall9ma all9kanllklarlna uygun yeni yazlllmlar geli9tirmek

i~in ~all9lyor ve bunda da ba9arlll olabiliyorlar (17)

Yapay zek~ konusundaki ilerlemelerin tarih~ilere a~-

tlgl yeni ufuklar ise ger~ekten heycan vericidir Bilgishy

sayarl artlk ilk kantitatif tarih~ilerin kullandlgl gek-

Ii ile sadece rakamlarln analizinde kullanmak ona bir

elektronik abacusun pasif rolunu vermek ba9ka bir ifashy

de ile onun potansiyelinden butunuyle istifade edememek

olarak kabul ediliyor(18) $imdi super bilgisayarlar sashy

yesinde tarih~iler metalanguage adl verilen gok geli 9shy

tirilmi9 bir kodlama yontemiyle edeb metinlerdeki fikir

ve temalarl analiz edebiliyorlar bunlar biyografik bilgishy

ler uzerinde yaplldlglnda ilgili ki9inin dU9unce suregleshy

rini ortaya koyabiliyorlar(19 Bilgisayarla onceden dushy

9unulemeyecek dU9unulse bile gergekle$tirilmesi imkanslz

ilgin~ gall9malar da yapllabiliyor Mesela Utah Dniversishy

tesi nde bilgisayarda depolanan ailelerin akraballk ili$shy

kilerini gosteren (genealojik) veri tizerinde ortalama omur

evlilik suresi evliliklerde gocuk saYlsl ve bunlarln neshy

sillere gore klyaslanmasl vs gibi istatistiki hesaplamalar

17BilgisaY2 ~ dergisinde (say~ 74 Haziran 1987 5 34) ~lkan nereden al lndl~~ belirtilmeyen bir haberde illinois Universitesi tarih proshyfesorlerinden Vernon Burton I un bir y~l ugra~arak sadece daha fazla bilgi tararnaya degil eski evraklardaki yaz~ll metinl erin incelenmesine de olanak veren bir programln ilk bollimunu yazd~g~ bildiriliyor Habeshyrin devam~nda Burtonun bu program bittiginde geleneksel tar i h anlashyy~iFna sahip tarih~il e rin(d8 ge~mi~in tozlu raflarlIida kalan Slrshylar~ aydlnl~ga ~~kartmak i~in bilgisayar yar~~~na kat~lacaklar~n~ tahrnin ettigini soyledigi yaz~l~yor

18 dd f 1 11middotInteGeorges Lee-Ru y Le louche ve d~gerler~ Art~ ~ca ~gence

History and Knowledge RepresentationComputers and Humanities16 ( 198 2) s25

19Lee-Le1ouche a gm s26

9

yanlnda kanserin lrS~ olarak ge~ip ge~mediginin de

ara~tlrllmakta oldugunu ogreniyoruz(20)

Yazlllmdaki ilerlemeler veri i~leme alanlnda boyleshy

sine yeni ufuklar a~arken donanlmdaki ilerlemeler de bilgishy

sayarln veri depolama kapasitesinl inanllmaz ol~lide arttlrshy

ml~ bulunuyor Buglin bliylik bir bilgisayara onbinlerce ha~

ta ylizbinlerce belgedeki veriler depolanabiliyor Bu durum

ilk kantitatif tarih~ilerin biraz da lirkek bir ~ekilde

ba~lattlklarl temel kantitatif verilerin toplanarak makishy

naca okunabilir versiyonlarlnln hazlrlanmaslnl hedefleyen

~all~malarlna (21) yeni ve ileri boyutlar ilave etmi 9tir

Buglin bu ~all$malar bliylik ara$tlrma kurulu$larl blinyesinshy

de yalnlzca kantitatif veriyle Slnlrll olmayan geni$ proshy

jeler ~er~evesinde slirdlirlilmektedir Mesela Fransada bushy

lunan Institut de Recherche et dHistorie des Tex tes(IRHT)

adl1 bir ara$tlrma kurumunun slirdlirdligli li~ onemli projeden

biri MEDIUM adl verilen veri tabanldlr Bu veri tabanlna

Orta~aga ait Arap~a da dahil sekiz dilden el yazmalarlnln

~ evrilerek kaydedilme ~all$malarlnln bliylik ol~lide tamamshy

lanml$ oldugunu ve kullanlcllarln bu veri tabanlndan isteshy

digi~bilgileri ~ekerek ~ok boyutlu analize tabi tutabilmekshy

20James C Staples Use of the Computer By the Family Historian An Application to Genelogical Data New England History and Gen Register 13(July 1979) s202

21 k d h 1 S A h B ~ r Bogue The Hlstorlan an t e SOCla Clence Data rc lves In the United States American Behavioral Scientist XIX 1976) 8419shy447 Koval~enko agm s47-73

10

bull te ustelik bunu milletleraras1 telekomunikasyon aglar1na

(TRANSPAC EURONET THYMNET BITNET) bagl1 olan diinyan1n

herhangi bir yerinden bir mikrobilgisayar arac1l1glada

ger~ekle9tirebilmekte olduklar1n1 ogren i yoruz(22) Bu tiirshy

den projeler art1k her ara9t1rmac1n1n ayn1 veriyi ayr1

ayr1 ~evirme bunlar1 kaydetmek i~in bilgisayar1 program-

lama ve sonra bu verilerin giri9ini yapma vs gibi her bi -

rine ayr1 zaman kaybettiren ve zihni kapital israf1na

yol a~an durumlail onluyor Her ara9t1rmac1 ige bilgisayashy

r1n bellegindeki kolayca ula9abildigi haz1r verilerden ba~-

llyor saatler surecek i~lemleri saniyeler dakikalar i~in-

de yaparak geriye kalan zaman1 du~unmeye yoruma ve yeni

baglant1lar ili~kiler bulmaya harc1yor (23) Gunumuzde

bilgi uretimi tarih de dahil her alanda i9te bu yu zden h1Z shy

11 bilgi topluma kavram1n1n dOgu9U i~te bu yuzden

Ancak Amerika ve Avrupada meydana gelen bu geli 9me shy

lerin ulkemizde yeteri kadar yank1 buldugunu ve bu geli 9shy

meleri takip i~in somut ad1mlar at1ld1g1n1 maalesef soyleshy

yemiyoruz Yapay zeka konusunun ulkemizde Bilgisayar Bishy

limleri Muhendisligi alan1nda bile yaln1zca teorik bir sisshy

tern olarak tan1nd1g1n1 ve yapay zeka tekniklerinin pratik

bir uygulamas1n1n bulunmad1glnl biliyoruz Yine de 1970li

22Bu enstitli ve yaptlgl ~allsectma1arkonusunda bkz Lucie Fossier Ma r ieshyJosephe Beaud Introducing the Instut de Recherche et dHistorie des Textes (CNRS) Mediav el Book and Computer Computer and Humanities 20(1986) s 267-268 Medlum projesi hakklnda daha ayrlnshyh b dgil~in bkz Agnes Guillaumont-Jean Lu c Minel MEDIUM Realities and Projects Computer and Humanities 20(1986 ) s269-271

23Bogue Quantl flcatlon s 154

11

Ylllardan bu yana ulkemizde iyice yerle$ip geli$mi$ bulushy

nan bilgi-i$lem teknolojisinin sundugu veri yonetim sistemshy

lerinin (Kutuk yonetimi Veri tabanlarl) imkanlarindan Tashy

pu Tahrirleri Vakfiyeler geriye Sicilleri gibi temel

kantitatif kaynaklardaki verilerin depolanlp i$lenmesinde

kullanllmaslnda bile ge~ kalml$ bulunuyoruz Oysa bu kayshy

naklar uzerinde ~ok klymetli ~all$malar yapml$ blan tarihshy

bull ~ilerimizden Balil Inalclk ve Bahaeddin YediYlldlz zaman

ve mek~n baklmlndan ~ok geni$ seriler olu$turan ve bu yuzshy

den yeteri kadar i$lenemeyen bu kaynaklarl hakklnl vererek

i$leyebilmenin~aresi olarak ara$tlrmalarda bilgisayar kulshy

lanllmasl gerektigini daha 1985 den beri soyluyorlardl(24)

Ancak bu tarih~ilerimizin soyledikleri de yeterli ilgiyle

kar$llanlp ferdi ve kurumlar planlnda geregi i~in derhal

harekete ge~ilemedi(25) Biz bu hareketsizligin bilgisashy

yar l n tarih ara$tlrmalarlnda ya da tarihi verilerin bilgishy

24Bkz Bahaeddin YediYlld l z Vaklf Arasecttlrma Enstitusu Kurulmalldlr Vaklf secturas l 3-5 Arahk 1985 Konusectmalar Tebl igler J Tartqmalar ve Komisyon RaporlarlAnkara 1985 s 104-110 Aynl yazar Ordu KazaSl Sosya1 Tarihi Ankara 1985 s 147 Halil 1na1clk Osmanll Aqivlerinin Turk ve Dunya tarihi 1cin Cinemi (A Konusectma Metni) Osmanll Arsect~vleri ve Arasecttlrmalarl Sempozyumu 1stanbul 1985 s36

25Ger ci daha yaklnlarda Elazlg Dniversitesi Ogretim GCirevlisi Mehmet Ali Dnalln Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal verilerin bilgisashy

yarla degerlendirilmesi konusunda deneme mahiyetinde BASIC diliyle yazllmlsect programlarl yaYlnlandlysa da bu deneme bilgisayarln ku~uk bir hesap makinaslndan biraz daha ileri kullanlllsectlndan basectka bir sectey degildir ~unku BASIC diliyle yaratllan kutukler coklu uygushylamalar icin tamamen e lverisectsizdir Ayrlca bu programlar Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal olmayan verileri isectshylemekten uzaktlr Yine de ilk denemelerden birisi olmaSl aClslndan ovguye laYlk buluyoruz Bkz Mehmet Ali Unal Tapu Tabr ir Deftershylerinin Bilgisayarla Degerlendirilmesi Konusunda Bazl Program Deneshymeleri Ondokuz MaYlz Dniversitesi Egitim Fakultesi Dergisi 2 (Samshysun 1987) s 145-163

12

bull sayarda depolanarak i~lenrnesinde nasll kullanllacaijl ve ~

bunun i~in ne yapllrnasl gerektiiji en ba~ta ise boyle bir

~all~rna yaplldlijlnda bunun ger~ek kazanclnln ne olacaijl koshy

nusundaki bilgi bo~luijundan kaynaklandlijlnl sanlyoruz

l~te bu tezirnizde varsaydlijlrnlz bu bo~luiju birazclk

olsun kapatarak onlirnlizdeki bir ka~ Yll i~inde ba~larnasl

ka~lnllrnaz olan arna 0 zaman da belki artl k ~ok ge~ kalrnl~

olacaijlrnlz bir hareketi one allp hlzlandlrrnaYl hedefliyoshy

ruz

Eu da ~liphesiz bir uygulama yaparak boyle bir ~a-

ll~rna ile ilgili blitlin slire~leri ve elde edilen kazan~ la-

rl gozler online serrnekle en iyi bi~irnde ger~ekle ~tirilebi-

lirdi l~te bu ~all~rnamlzda boyle bir uygularna yaprnaYl deshy

nedik Uygu larnarnlz i~in veri kaynaijl olara k Vak fiyele r i

daha doijrusu vakfiyelerdeki verilerin s i stematik olarak

aktarllchrgl ormlarl kullandlk Bu formla r Vakl flar Genel

MUd Urlliijli Ara~tlrma Birimiblinyesinde vaklf konus unda on -

de gelen uzman bilim adamlarlmlzdan Bahaeddin Yed iYlldlZ

onderliijinde ba~latllan ve i lerde bunlarl bilgisayara kay~

dederek ~e~itli maksatlar i~in kullanmaYl hedefleyen b ir

proje ~er gevesinde hazlrlanml~tl(26) Biz bu form l a rln

kullanma iznini gene YediYlldlZ araclllijl ile aldlk Formshy

lardaki verileri bilgisayara kaydedip i~lemek Uzere ise

diijer alanlarda oldugu gibi bilgisayar destekli tar i h ara~-

26Bu projeden ilerde yeri geldik~e bahsedilecek tir

1 3

tlrrnal arl nda da gidgide yayglnla9an geli9rni9 bir yazlllrn

tlirli olan ili9kili veri tabanl yonetirn sisternlerini se~shy

tik Boylece ~al19rnamlzln ternelini olu9turan Vakl flar Veshy

r i Tab a nl ortaya ~lktl Vaklflar Veri Taban1 1 nl kurrnak

i ~ in ge~tigirniz i9lern basarnaklarlbu veri tabanln~ k ayde t shy

t i girniz 33 vakfiyedeki veriler lizerinden yaptlgl rnlz sorgushy

lama ornekleri tezirnizin II bollirnli uygularna Yl olu9 tushy

ruyor Bu bollirnlin tamamlaYlC1Sl olarak Vaklflar Veri Tashy

banl1nln kurulu9una ge~rneden once bu ~al19rnanln t a r ih rneshy

todundaki yerini belirlernek lizere bilgisayar yardlrnlyla

yapllan tarih a r a9tlrrnalarlnda takip edilen tarz ve strashy

te j ilere aglrl lk vererek tarih tarih~i ve bilgisay a r

i l i9kisine yeniden ama daha yaklndan baklyor ve bu a rada

kullandlglrnlz forrnlarln ha~lrlan1 9 1nl y a plslnl v e bu y a shy

p lnln arna ~ i ~in uygun olup olrnadlglnl t art1 91yoru z

I BollirndE ise bilgisayarln tarih~es i yap lsl ve 9 a shy

ll~rnasl hakk lnda klsa b i l g iden s onra ayr l b a 911k olarak

ku l lan d lglrnlz yazlllrn tlirli ola n ilisectki li v er i t aban l y oneshy

tim s i s ternlerini tanltlyoru z Bunda d a ba911 c a u~ hedef ishy

miz vardl 1- Ni~in bu yazlllrnl tercih ettigirnizi ort aya

koymak 2- II Bo l lirnlin daha iyi anla911rnaslnl saglarnak v e

3- t leride bu yazl11rnl tercih ederek 9al19rna yapacak olanshy

l ar i ~in ternel bi1 g ileri verrnek

~al19rnarnlZln III ve son bollirnlinde Vaklflar Veri

Tab anl y1a kazandlglrnlz tecrlibeleri so s ya1 ve ekonornik

14

tarihirnizin vakfiye1er d1 91nda ka1an diger iki onern1i kayshy

nagl Tapu Tahrir Defter1eri VP ~eriye Sici11eri i~in degershy

1endiriyor bunlarl bi1gisayar yardlrnly1a i91eyebi1rnek x~in

ne1er yapl1abi1ecegi konusunda fikir1er i1eri slirliyoruz

Ve nihayet i1eride yapl1acak ~al19rna1ar1a daha geshy

1i9tiri1rnesini saglarnak lizere hazlr1adlglrnlz blitlin program

ve kod1arl ek olarak veriyoruz

15

Q

I BOLUM

BLG1SAYAR VE VER1 TABANI YONpound rrM S1STEMLER1

1 1 BLGSAYAR

111 Tarih~esi

Bugunku saniyede 1000000 i~lem yapabilen

bilgisayarlarln tarihi genellikle MO 3000 Ylllarlnshy

da Cinde ortaya ~lkan boncuklu i~lem tahtaslna (abakus)

kadar g6turulmektedir Romallla~ da i~inde yuzuklerin h a shy

reket ettirilebildigi yatay oluklar d6~enmi~ i~lem tahtashy

larl kullanlyorlardl Birinci oltik birler basamagln1 ikinshy

ci oluk onlar basamaglnl vb g6steriyordu Bugun hala k u l shy

lanllan hatta bazllarlnda karek6k almak bile miirnkiin olan i$shy

l em tahtalarl uzun sure bilinen tek i~lem yapma araCl o l ashy

rak k aldl 1642de buyuk Fransl z matematik=i Pas GoLfn ~ ~

geli$tirdigi di~li ~arklardan olu~ an hesap makinas lyla ~ arpshy

rna yapabilen (saYllarl katlayabilen) ilk ara9 o r taya ~lklshy

yordu Pascal bu makinaYl glimruk memuru olan babaslna ~ i

hesaplarlnda yardlmcl olmak i9in yapml~tl 1850 1erde bashy

si t ve guvenilir top lama makinasl geli~tirilerek uygulamashy

da kullanllmaya ba~landl 19 yuzYllln sonlarlna dogru d a

b61me yapabilen ilk makina icad edildi

Asllnda bu makinalar pratik olarak tamamen poundaydaslz

90k a z kullanlllyor ve yalnlzca tek bir i ~ lem yapabiliyor

o lmalarlna ragmen mekanik hesaplamanln teme l ini olu~turushy

yor lardl

16

bullMekanik olarak gall~an ve bir ~ok i~lemi bir arada

yapabilen bunun i~inde bir bellek (haflZa) birimine sahip

daha bliylik ve karma~lk bir makinanln yaplmlnl linlli ngiliz

matematik~i Chades Babbage ger~ekle~tirdi Babbage bu mashy

kinaYl daha do geli~tirerek hesaplarl onceden verilen komutshy

lara gore otomatik olarak yapabilecek bir makina yapshy

maYl dli~lindli Ancak ~a~lnln teknolojik seviyesi fik irlerishy

ni uygulamaya irnkan vermedi Onun geli~tirdi~i ~all~ma ilshy

keleri do~rultusunda daha sonra daha geli~mi~ makinalar yashy

plldl (27) 1929 Ida ABDde ilmi hesaplar yapmaya uygun ilk

ayglt ger~ ekle~tirildi Bunun i~leyi~i de mekanikti

1944de MARK I adll makinanln yaplmlyla hareketler

artlk mekanik de~il elektromanyetik enerjiyle ger~eKle~ishy

yordu MARK I saniyede 10 i~lem yapabiliyo rdu ve b u 0 zashy

man i~in ola~anlistli bir hlZdl 18 metre u zunluk v e 25 metshy

r e y likseklikle MARK Iin boyutlarl da ola~anlis tliydli 1 947

de ilk elektron~k tliplli makina yapl1dl ~lemler a r tlk

elektronik devrelerde y apl ilyor olmas lna ia~men ~~ll ~masl

t amamen Babh~ge in ilkelerine dayanlyordu (2 8 )

Pratikte ilk programlama 1950lere dogru ger~ekle9~

t i r ildi Makinaya yapacagl hesaplarla ilgili blitlin komutshy

lar veriliyor ve bundan sonra makina kullanlclnln mlidah a l e shy

si olmaksl zln i91emleri otomatik olarak yapiyordu 1949

27 ~a~1n~n en az ylizy~l otesindeki fikirleri ger~eklesecttirmek i~in ~ashyl ~sectan Babbagein ~al~sectmalar~ hakk~rida kendi yaz~s~ i ~in bkz Cfuarles Babbage The l if e of a Philosopher The Worldof t he Computered John Deiebold New York 1973 s26-34

28jeremy Berstein The middot AnalytiCal Engine The World of The Computer s35-43

17

bull Y1l1nda Cambridge Universitesinde MV Wilkes ve arkada$shy

lar1 taraf1ndan yap1lan EDSAC (Electronik Delay Storage

Automotic Calculator) adl1 bilgisayar ilk modern saY1sal

bilgisayardi

Bunu takip eden Y1llarda bu alanda ba$ka hi~ bir bishy

lim dad1nda rast~~nmayanba$d6ndlirlicli bir geli$me ya$and1

Once elektronik devreler yerlerini daha az yer kaplayan

daha az gerilim gerektiren ve daha az lSl yayan transisshy

t6rlere b1rakt1 Arkas1ndan 1965-1970 araS1 tlimlesectik devshy

reler blilundu Tlimlesectik devreler bilgisayarlar1n veri i$shy

leme kapasite ve h1z1na inan1lmaz boyutlar kazand1rd1 1980

lerde bilgisayar alan1ndaki ilerlemeleri gunli glinline takip

etmek bile mlimklin olmuyor lmi ara$t1rmalar yeni bulusectla~

ra yol a 9a rken yeni bulusectlar ilmi ara$t1rmalar1 h1zland1shy

r 1yor( 29 )

Temeline in i ldiginde insan zihni i~in y a p1 lmas 1 gli~

ala n ve uzun zaman alan ayn1 zamanda s lk1 C1 i$ lemler i mashy

k inaya devredip dli$linmek i~ in daha ~ok zaman yaratma ihshy

tiyac~ndan dogdugunu s6yleyebilecegimiz bilgisayar bu k1s a

tar i hltesinden de g6rlilebilecegi gib i zaman zaman sl~rama-

larla hep mucitlerinin kendilerinden 6ncekilerin tecrlibe shy

lerine dayanmas1yla geli$mi$ ve buglinkli halini alm1$t1r

S6yledlgimiz gibi gel i sectmeler bu glin de bliylik bir h1zla

29Bilgi sayar ~agdasect Teknoloji Ansiklopedisi Ci1t 1 s28

18

devam ediyor Geli$menin hlZl artlk aylarla hatta gunlershy

le o19uluyor Geli$meler Bilgisayar Bilimlerinde ayrl UZshy

manllk dallarl olarak ortaya 91kan birbirine paralel iki

alanda Slnlflanlyor Donanlm (hardware) adl verilen ve

Merke zi $lem Birimi (MB Cetral Proce ssing Unit CPU)

Belek (Memory) Giri$-~lkl$ Denetleyicisi ( I nput-Output

Ports) ve disk ekran klavye bilgiyazar (prlnter) gibi

tamamlaYlcl gere91erden olu$an fiziki yaplslndaki geli$meshy

ler bilgisayarln boyutlarlnl k ugulutmu$ maliyetini ucuzshy

latml$ ve kullanlmlnl basitle$tirmi$tir Boyutlarln kugulshy

mesi buyuk bilgisayar sistemleri yanlnda k U9uk (mikro)

ve ki$isel (personal) bilgisayar sistemlerini yaratml$tlr

Maliyetin ucuzlaYlp kullanlmln basitle$mesi de meslekten

bilgisayar bilimci olmayanlarln da bu makinalarl satln

al l p kull anmaslnl saglaml$tlr

Bilgisayarlarln programlanmaslyla ilg i li her$ey i

i f ade eden yaz ll l m (Sofware) daki gel i $me ler i se gok degishy

sectik alanlarla ilgili veriler i n gene gok degisectik amaca yoshy

nelik olarak i$lenmesine imka n hazlrlam19tlr ( 30)

Bilgisayar yazlllffilnda verilerin degi9ik bi~imlerde

duzenlenip isectlenmesini ve yan bellek (peripheral disk) te

s ak~anrnaslna imkan veren yazlllm sistemlerine -bunlar g e shyI

nellik le bilgi sayar ureticilerince makinayla birlikte verishy

30Mesela bilgisayarlar~n muzik ve kareografide kullan~hsect~ iltin sectu makalelere bkz Barry Truay) Computer Mus~c C~position The Polyshyphonic POD system Computer 8(August 1978) s40-5 0 John Lamsdown The Computer in Chareopraphy Computer 8(August-1978) s19-30

19

~ir Veri Yonetim Sistemleri (Data Managament Systems)

adl verilmektedir Bilgisayarlarln ticari olarak kullanllshy

maslyla birlikte geli9tirilmi9 bulunan ilk veri yonetim

sislttemlerii klitlik yonetim sistemleri (file management) dir

Bu sistemde veriler alan (field) adl verilen mantlki bishy

rimlere ayrlllr Alanlara yapllan kaYltlara (record) tutashy

nak denilmektedir Tutanaklarln tamaml ise klitlikleri olu9shy

turmaktadlr Klitlikler genel ama~ll prograrnlama dilleri

(BASIC COBOL FORTRAN VS) kullanllBrak dlizenlenir

Daha sonra geli9tirilen ve ~e9itli ama~lar igin veshy

rilenlerin etkili olarak i 91enmesine daha elveri91i oldukshy

larl i ~ in gitgide yayglnla9an veri yonetim~sistemler i ise

Veri Tabanl Yonetim Sistemleri (Data Managament Sysshy

terns dir Bizirn ce gall~zda kullandlglmlz sistemlerden

ilerde daha ayrlntlll olarak bahsedecegiz

112 Yaplsl ve yall$maSl

Bir bi1gisayar s istemi g e nel o larak be$ onemli bishy

rirnden olu9maktadlr Bu b i r imler ~ ematik olarak 90yle g osshy

ter i l ebilir

MERKEZ1 1$LEM B1R1M1

GRD BRM1

~ ~

KONTROL B1R1M1 AR1TMET1K MANTIK

t~

BELLEK BRMj

~ B1R1M1~

GIKTI B1RM1

$EKL 1 Bilgisayar sisteminin temel yapls l

20

1 Girdi Birimi 19lenecek verilerin ve bu verile--

rin nas1l i9lenecegini gosteren komutlar1n (programlar1n)

bilgisayara aktar1lmas1n1 saglayan k1s1md1r Bu i9lem esshy

kiden delikli kartlar delikli kag1t geritlermiddotarac111g1Yshy

la yap1l1yordu Buglin ise ekran ve klavyeden olu9an termishy

naller kullan1lmaktad1r

2 Bellek Birimi Programlar1 olu9turan komu tlar1n

2 tabanl1 kodlar1n1 ve bu programlar1n i9leyecegi verilerin

2 tabanl1 kar91l1klar1n1 saklayan mekanizmalar blitlinlidur

Bellekte bilginin saklanmas1 tlimle9ik devreler i~inden geshy

9irilen elektrik sinyallerinin dlizeyininyliksek veya al~ak

olu9una gore 1 yada 0 degerini almaS1 ile olmaktadJr Bilshy

gisayar kendisine verilen rakam harf ve ozel i 9aretlershy

den olu9an blitlin veri ve komutlar1 hep bu $ekilde 0 yada 1

sembollerine (digit) donli9tlirdlikten sonra anlamaktad1r Bushy

na iki tabanl1 say1 sistemi denilmektedir Mesel a bu say1

sisteminde 10 tabanl1 say1 sistemindeki 154 saY1s1n1n karshy

91l1g1 0011010d1r Bilgisayarlara SaY1sal (digital) ad1

i9te bu ylizden verilmektedir Blitlin saY1sal ayg1tlar1n ~a-

11$maS1 bu gekilde olmaktad1r 2 Tabanl1 say1 sistemindeki

bu Oyadal degerinin herbiri bit 8 bitlik bir grup ise by t e

ad1n1 al1r 1ki yada dort byte ise bir kelime olu$turur

Kelimeler komutlar1 komutlar da programlar1 meydana geshy

tirir

Bilgisayarda ana bellegin hacmi yani depolayabile shy

cegi bilgi miktar1 bilgisayar sistemine gore degi$ir Anshy

21

cak bu en btiytik bilgisayar sistemlerinde bile slnlrll shy

dlr Bu ytizden bilgisayarln bellek kapasitesini artlrmak

itin disk manyetek erit vs gibi yan bellekler kulshy

lanlilr Yan belleklerin hacmi ana bellegi kat kat amakshy

tadlr ~ift yogunluklu bir diske milyarlarca bytellk

bilgi saklanabilmektedir Yan belleklere bilgi depolanmashy

Sl yine anabellek araclIlglyla olmaktadlr

3 Kontrol Birimi Bir ~ok elektronik devreden

oluan bu birim bilgisayarln btittin ~allmalarlnl denetler

Komutlarl yorumlar ve hangi Slra itinde ilenecegini beshy

lirler Verileri bellekten allp ilem i~in Aritmetik-Manshy

tlk birimine gonderir ve bu birim de ilenmi$ olarak geshy

len verileri (bilgileri) bellekte depo eder

4 Aritmetik-Mantlk Birimi Bu birim kontrol bishy

riminden gelen sinyallere gore bellek biriminden gelen

verilere dort aritmetik ilemi ve kar$llatarma ilemleshy

rini uygular Bu birim kontrol birimi ile birlikte Mershy

kezi l$lem Birimi (MiB CPU) olarak adiandlrlllr

5 ~lktl Birimi Yapllan ilemlerin sonucunu belshy

lek biriminden allr ve kullanlclya verir 1lenen verileshy

rin sonucunu almak i~in ekran ve bilgiyazarlar kullanl shy

llr Ayrlca ~izici (plotter) ve iaretleyiciler (di9 iti shy

~er)de ozel 9lktl tlirlerini almak i~in kullanllan ~ra~lar~lr

Bilgisayarda Bl1tiin bu bir imlerin i$lemes ini sagshy

layan programla~ programlama dilleriyle yazllan programshy

larln makina diline (iki tabanll sayl sistemine)

~eviren derleyici ya J~

22

sevirici denen programlar veri yonetim sistemi progshy

ramlarl ve diger yardlmcl programlar i9letim sistemini

(Disk Operating System DOS) olu9turur (3l)~

12 VER TABANI YUNETM SSTEMLER

Bilgisayar yazlllmlnda dart temel veri yanetim sisshy

temi geli~tirilmi9tir KUtUk Yanetimi (File Management)

SlradUzen (Hiyerar9ik) Ag (Network) ve li~kili (Relati shy

anal) veri tabanl Yanetim Sistemleri

1950 ve 19601 larda yazlllm metodlarlnln birle9tirilffles~le

~r46ya ~ik an kUtUk yanetim sistemleri veriye makinanln

detaylarlyla ugra$madan eri 9me imkanl vermesiyle veri i$shy

leme teknolojisinde temel bir adlm oldu Fakat1960larln

ba~larlnda uygulama alanlarlnln geni 9lemesiyle aynl veri

kUtUgU Uzerinde farkll uygulamalar yapllmasl ihtiyaclnl

dagurdu Uygulama programlarlnln saYlSlnln artl~l ise c id-

di problemler ortaya 9lkardl

1 Verinin yapllandlrlldlgl tarz ilk uygulama

programlarl i9in uygun olmakta fakat daha sonrakiler i9in

bu uygunluk giderek azalmaktadlr

2 Eger kUtUk ~oklu uygulama i9in yeniden yapllanshy

dlrlllrsa bUtUn programlar degi~tirilmektedir

31 Bilgisayarln yaplsl ve isectleyisecti konusunda ayrlntlll bilgi i~in bkz ilgisayar gagdasect Teknoloji Ansiklopedisi ) Cilt 181-154

23

gt

3 Eger klitlikterlo degiik uygulamalar icin kopyasl

allnlrsa bu kere de klitlik kopyalarl araslnda tutarllllgl

saglamak problemi ortaya Clkmaktadlr (32)

te veri tabanl yonetim sistemleri veri eriimde

klitlik yonetimi yaklalmlnln bu yetersizliklerini telafi

etmek lizere gelitirilmi ve tari h gibi verilerin cok yonshy

lli ileme tabi tutuldugu alanlarda klitlik yonetimi yakla9l shy

mlna gore daha cok tercih edilir olmu9tur (33)0

Veri tabanl yonetim sistemleri adlarlnl kullandlkshy

larl VERt MODELnden allrlar Veri Modeli veriler arashy

slndaki ilikinin tlirli ve niteligi goz online allnarak kushy

rulan mantlRi bir yapldlr Bu yapl gercek hayatl yansltshy

maYl amaclar (34)

SIRADUZEN veri mode linde veriler araslndaki ilikishy

ler bir agac yaplsl icinde gosterilir $oyle bir c o grafi

ornek bu modelle iyi biro analoj i oluturur Or tadogu

Tlirkiye Ankara Beytepe Slraduze n veri modeli gercek

hayatta var olan yada olQu bir cok ilikiye benzer bir

yapl getirse de 1- Bir veri birden cok ilikiye girdigin shy

bull 1 comshy32SB yaO-PrlL l L bull l p ABenstelnve d1ger erlData-base S ystems puter 119 (September 1978) S 46-47

33Mesela ABD de (Berkley 3-5 Nisan 1987) yapl-lan Saints and saintshyhood in islam konulu milletlerarasl konferansln davetiyesinde islam mistizmi ~allsectmalarl i~in veri tabanlarl Uzerine tartlsectma yapllacaglna

34dair bir ilan yer almlsecttlr Yadager~ek hayatta olmusect olanl secteklinde ifade ederek tarihe adapshyte edebiliriz Veri modelleri konusunda daha genisect bilgi i~in bkz HUlya Polat Veri Tabanlnln Zamanl Bakl$ Bilgisayar Teknolojisi Dergisi sayl 1 (Ocak-Mart 1986) S5-6

I

o

G1Rl

Sanayi inkllabl nasll ki insanln kol gUcune buyuk

katkl yaparak onu olaganustu boyutlara ula9tlrrnl9sa gunushy

rnuzde de bilgisayarlar zihin gucune benzeri bir katkl yashy

parak onu bazl dururnlarda beki de rnilyarlarca kere daha

bUyutrnu9 bulunuyor(l) lnsanln faaliyet gosterdigi hernen

hernen her alana gitgide buyuk bir hlzla giren ve yayglnlashy

9an bilgisayar bu alanlarda bilgi uretirni yaYllrnasl deshy

polanmasl ve depolanml9 bilgilere eri9rnede getirdigi hlZ

dogruluk ve g uvenirlilik bilgisayarlarln kullanllrnadlgl

yirrni otuz Yll oncesiyle klyas bile kabul etrniyor

Bilgisayarlarln k ullanlrn alanlarlnln hlzla geli9rneshy

si 9uphesiz donanlrn (hardware) ve yazlllrn (software)sisshy

ternlerindeki geli 9rnelere paraleldir Donanlrndaki geli 9rneshy

ler bir yandan bilgisayarln boyutlarlnl tu~liltup kullashy

nllrnaslnl basitle9tirirken veri i9lerne ve depolarna kapashy

sitesini arttlrrnl9 diger yandan da rnaliyetini ucuzlatashy

rak her kururn ve ki9inin sahip olabilecegi seviyeye indirshy

rni 9 tir Yazlllrn alanlndaki geli9rneler ise ~ok ~e9itli koshy

nudaki degi~ik tlirden verilerin gene ~ok ~e~itli amaca

yonelik olarak ve etkili bi~irnde i 9 lenmesine irnkan haZlrshy

larnl9tlr

lAydln KBksa1 18 Nisan 1987 tarih1i te1evizyon konusectmaslndan

2

-gt

Geli~mi~ yazlllm sistemleriyle donatllml~ bilgisayarshy

lar ~imdi klsaca ge ~misect hakklnda bilgi uretimi diye ifashy

de edebilecegimiz tarih~ilik alanlnda da bu i~i yapan tashyI

rih9inin ar~ivler dolusu belge Yl g lnlarlnln ustesinden gelshy

mesine buyuk o19ude yardlmcl oluyor

Peki nedir bu sihirli alet naSll dogdu geli~ti

Yaplsl nedir Nasll 9all~lr 1sectte daha 9all~mamlza ba~la-

madan once merak edip durdugumuz ve cev ap olarak her flrshy

satta daha 90gunu ogrenmekten buyuk bir haz duydugumuz ilk

sorular bunlardl Bu sorulara 90k uzun olmayan ama bilgi

verici cevaplarln buraya da allnmaslnln hem tez boyunca

slk slk gegecek olan pound rogram ~tlik bellek vs gibi bilshy

gisayarla ilgili belli ba~ll kavrarnlara a9lkllk getirecegi

hem de buaracln daha yaklndan tanlnmaSlnl sagllyacagl dushy

sectuncesiyle hareket ettik

Fakat aSll merak ettigimiz v e ara~tlrdlk9a okuduk shy

9a kimi zaman hayrete ~a~klnllga du~mekten kendimizi alashy

madlgIIDlz konu bilgisayar tarih ve tarih9i ili~kisiydi

Kantitatif tarih (quantitative history) tarihte mikshy

tar gosterme (tarihte nicelle~tirme Quantification in

history) tarihi verinin k a ntitatif analizi ya da klsaca

ifade edildigi sectekli ile (i1iktar gosterrn~~ (nicelle~tinne

Quanti -He Q4 i a -1 1 g ibi ter imler genellikle diger sosyal

bilimlerce-ekonomi sosyolo ji demografi siyaset- oteden

beri kullanllagelen istatistiki teknik v e metodlarln tarishy

hi konu ya da problemlerin ara~tlrllmaslnda da kullanllmashy

3

~

slyla ortaya ~lkan ~ok geni~ bir ara~tlrmalar serisini ve

bunlarla ilgili kavram ve sUre~leri ifade ediyor(2)

Kantititif tarih ~all~malarlnln ba~langlcl bu yUZYlshy

lln ba$langlclDa kadar gotirrUlmesirce ~agmen(3) saYlca ~ogallp

ele allnan konularln ~e~itlenmesi Fransada ortaya ~lkan

Annales ekolUyle olmu~tur Bu ekole mensup tarih~iler geshy

leneksel siyasi ve diplomatik tarihin se~kinci (elitist)

karakterinin verdigi tatminsizlikle se~kinler kadar Sl shy

radan insanlarca da payla~llan ge~mi~in bUtUn sosyal ~evre

ve tecrUbesini ara~tlran ~all~malara yonelmi~lerdir Topshy

luma boylesine bir bUtUn olarak bakl~ ka~lnllmaz olarak

onun yaplslnl en iyi ortaya koyacak tipik saYlSlZ tecrUbe

belgelerinin istatistiki incelemesini de beraberinde geshy

tirmi~tir Alelade insanlarln tatihi kantitatif olmak zoshy

rundaydl ~UnkU onlar ~ok ama ~ok saYldaydl (4)

2istatistik teknik ve metod1ar~n tarihi Lerinin i~lenrnesinde kullashyn~lmasly1a i1gi1i olarak bi1im fe1sefesine de yer veren prat~k uyshygu1ama1ara daya1l ~ok genisect teorik tartlsectma1ar yap~lmlsecttlr ~u der1eshyme kitap1ar bu konuda yeteri kadar fikir vericidir Robert pSwierenga ed Quantification in American History New York 1971 Roderic F1oud

ed Essays in Quanti tative Econo~ic History Oxford 1971j Don Kra1 Rowney Jame s Graham OJr ed Quantltatlve History Homeood 1969 William 00 Aydelo tte-Allan G Bdgue ve diger1eri ed The Dimensions of ~uantitative Research in History Princeton 1972

3Amerika1l tarih~i1er kantitatif ~a1lsectma1arda oncu olarak Frederic Jacson Turner ve onun talebelerini g6sterirler bkz Swierenga ~$_~ S XII William 0 Aydelotte Quantifiaction in History Iova 1971 5 1 Sovyet tarih~i1er oze11ik1e Rusya ziraf tarihi uzerine yapl1an kantitatif ~a1lsectma1arln basectlang~clnl Amerika1l1ardan daha esshykiye l870li Yl1lara kadar goturmektedir1er bkz Ivan Kova1~enko Large Data Files and The Study of Agrarian History of RussiaSoviet Quantitative History ed Don Karl Rmmey London 1984 s47-48

4David Herlihly Computation in History Styles and Method s Computer 8(August 1978) slO Anna1es eko1u hakklnda klsa bi1gi i~in bkz Bahaeddin YediYlldlz Fernand Braudel ve Annales Ekolu Ataturk Kultur Dil ve Tarih Yuksek Kurumu Bulteni 2 (Ankara 1986) s13-161 ~ynl yazar ltagdasect Tarih~ilik Ondukuz Hayls Universitesi Edebiyat

Fakultesi Dergisi 1 (Samsun 1986) s41-44

4

1960 ortalarlndan itibaren bilgisayarlarln ticaret

ve bilim dlinyaslna iyice yerle9mesiyle kantitatif ~all9-

malara ilgi duyan tarih~iler bu yeni ara~ta kendilerine

gli~lli bir destek bulmu91ar bununla ilgili duygularlnl belshy

ki biraz da abartarak ifade etmi 91erdir Mesela Le Roy

Ladurie 1968de yarlnln tarih~isi yasectamak i~in bir bilgishy

sayarl programlamaYl bilmek zorunda olacak (5) George

Lefebre ise daha da ileri giderek tarih yazmak i~in bilshy

gisayarl bilmek gerekir demisecttir(6)

Ancak ilk kantitatif ~all9malarln gerek 0 zamana

kadar desecteri anla9l1madlsectl gerekse ~ okbGy~ k rakam

kolleksiyonlarlnl ihtiva ettisecti i~in kimsenin kullanmaya

cesaret edemedisecti se~im kaYltlarl nufus saylm listeleri

arazi tahrirleri gibi buylik beIge kiHliyatlnl kullanlp isectshy

lemesine ragmen a9lrl ol~lide rakamlarln analizine dayanlshy

yor olmasl ustelik de bazl kantitatif tarih~ilerin bu

~ekilde ~allsecttlklarl fenomeni ol~tuklerini (7) ve bunun da

ilmi slfatlnl hak edebilecek tek metod oldusectunu iddia

5LeRoy Ladurie The Territory of Historian ~ev Ben ve Sion Reynolds Chicago 1979 s6 Bu kitapta yer alan The Historian and The Computer adll rnakale Turk~eye de ~evrilerek yaYlnlanmlsecttlr bkz Ali Boratav ed Tarih ve Tarihyi Annale s Okulu izinde Ankara 1985 s132-135

6Richard C Cobb Georges Lefebre Past and Present 18(1960) sfil

7Miktar gosterme (Quantification) terimi ol~me (measurement) ile esectshyanlamh olarak kullanlllyordu Allan GBogue Ouantification in the 1980 s Numerical and Formal Analysis in united States History Journal of Interdisciplinary Hi s tory XII-I(Summer 1981) s 137

5

etmeleri (8) disiplini ikiye bolmu~ (9) bu ~all~malara

tepkiler ortaya ~lkml~tlr Mesela me~hur bir Amerikall tashy

rih~i butun onemli sorular kantitatif cevaplara hassas 01shy

madlklarl i~in onemlidirler (10) demi~tir Sonradan Le Roy

Ladruenin kendisi de bilgisayarla donatllml~ bile olsa

tarih~inin i~inin bir sanat olarak kalmaya devam edecegini

soylemi~tir (11)

Yine de verileri kartlara delmek zorunda olmak ya-

Zlllm paketlerinin yetersizlikleri gibi butun olumsuzlukshy

lara ragmen kantitfltif ~all~malar artarak devam etmi~hat-

ta tarih~ilere bilgisayarla ara~tlrma yonetimini ve kanti shy

tatif teknikleri ogreten kitap ve makaleler yazllml~(12)

bu tur ~all~malara aglrllkla yer veren dergiler ~lkarllma-

ya ba~lanml~(13) Amerika ve Avrupa un iversitelerinin tashy

rih bolumlerinde lisans velisans ustu duzeyde yenantitatif

8 Ladurie age sll Lee Benson Quantification Scientific History and Scholarly Innovation Quantification in American History 8 25-29

9 Sthepan 1hrenstonn The Historian and the Computer ll Quantification in American History s 70 (Bu makale taraf~m~zdan Turklteye ltevr i l shymisectve H ti ~_debiyat Fakultesi Dergisinde bas~lmak uzere kabul edil shyuUsectti) shy

lOArthur Schlesinger J r liThe Humanist Looks at Emprical Social Research Quantification in American History s35

IlL d bull l l 1a ur~e II Recent H~stor~ca D~scover~es ~ev Dav~d Her ~h y Daedalus XVI(19 77) s145

121980 y~l~na kadar yap~lan yay~nlar iltin sectu bibliyografyaya bkz Nancy EFitch Statistical and Mathematical Methods for Historians An Annototated Bibliogaphy of Selected Books and Articles ll

Historical Methods 134(1980) s222-23l Bu bibliyografyada gosterilen kitapshylar aras~ndan sectunlar ODTU kutuphanesinde de bulundugu iltin kolayca ulasect~labilir durumdad~r Charles MDollar-Richard JJensen Risto rians Guide to Statistics Quantitative Analysis and Histor~ Researh rhicago 19 70 Roderic floud An Int r oduction to Quantitashy~ive Methods tor Historians Princeto~ 1973 Edward Shorter The Historian and The Computer A Practical Guide New York 1971---shy

13J 1 f I d 1 ourna 0 nter ~sc~p ~nary H~story Soc~al Sc~ence H~story

6

teknikleri ogreten derslerin saYlSl ve s a atleri gicerek

artml~tlr (14) Bir klslm ~all~malarda kullanllan istatisshy

tiki teknikler 0 kadar ileriye gitmi~tir ki blrakallm

kullanllan teknigi belli bir matematik temeli olmadan ~a-

ll~malarln kendisi bile anla~llamaz olmu~tur

Bugun bilgisayar teknolojisinin hem donanlm hem de

yazlllm alanlarlnda hlzll geli~mesi bu ileri istatistikf

tekniklerin haz rr olarak kolayllkla uygulanmaslna imksectn

veriyor Bilgisayar teknolojisinin geli~mesinin burada i~a-

ret etmek istedigimiz bize gore aSll onemli sonucu ise

bilgisayardan yardlmcl bir ara~ olarak istifade etmek isshy

teyen tarih~ilerin ara~tlrmalarlnl yalnlzca kantitatif koshy

nularla slnlrlandlrmalarl mecburiyetini ortadan kaldlrml~

olmasldlr Kelime_i~lem (word processing) bilgisayar bilimshy

lerinin temel bran~larlndan biri haline gelmi~tir DolaYlshy

slyla eski kantitatif-kalitatif aYlrlm yok olmu~ bolunmu9

disiplin tekrar bilgisayar etraflnda birle~mi~ tir Amerishy

ka l J tar ih~i Richard Jensen 198 7 d e bir ka~ Yll once bu

kadar 90k saYlda ilgisiz anti-kantitatif~inin kendi bilshy

gisayarlarlna sahip olacaklarlnl ruyamda bile goreme2dim

diyor(15) Bilgisayar kullanmaktan ote kendi bilgisayarlshy

na sahip tarih~i saYlslndaki artl~ donanlm ve yazlllm

Hist or ical Methods ve Journal of Social History bu de rgil erden basectshyllcalarldlr

14Bkz Bogue agm s 155

15 d 1Rlchar Jensen The Hand Wrltlng on the Screen Hlstorl ca Methods 20 1 (Winter 1987) s 36

7

alanlarlndaki yeni lirlinleri tanltlp avantaj ve dezavantaj

kullanlll~ bi~imleri ve fiatlarl hakklnda bilgi vermek sushy

retiyle bunlarl satln almak isteyen tarih~ilere yardlmcl

olmaYl bir ihtiya~ haline getirmi~ olmall ki ozellikle

mikro bilgisayarlarln yayglnla~tlgl 1981den sonra dergishy

lerde bu tlirden yazllar ~lkmaya ba~laml~tlr (16)

Tarih~iler artlk en geli~mi~ yazlllmlarl ve donanlm

ekipmanlarlnl kullanarak bibliyografya ve notlarlnl not

fi~i yerine bilgisayarda sakllyor bu notlara kolayca ulashy

$arak yeni ekleme ve degi$iklikleri sliratle yapabiliyor

bunlarl degi~ik ~ekillerde organize edebilme imk~nl sayeshy

sinde de kompozisyon ve yazma gli~lliklerini bir zevk halishy

ne donli~tlirmli~ bulunuyorlar Gerektiginde odaslndaki ya da

ev indeki kendi kli~Uk bilgisayarlnl bir terminal gibi kulshy

lanarak kamplisteki ana bilgisayarla konu~uyor daha ka rshy

ma~lk i~leri ona yaptlrlyor ve oradan ihtiya~ duydugu bilshy

gile r i ~ekebiliyorlar Dahasl bazl tarih~i ler genellikle

mUhendislik bilimleri ve i~ dlinya slnln ihtiya~ larlna gore

gel i ~tirilmi~ olan hazlr yazlllrnlarl ku llanmakla yetinmeshy

yip tarihi verinin yaplslna ve tarih~inin entellektliel

16Bu yazllarl yazanlar da bilgisayar kullanmakta tecrlibe ve uzmanllk kazanml~ tarih~ilerdir Ornek olarak bkz Jensen agm s 35-45 (lynl yazar liThe Micro Computer Revolution for Historians Journal of Interdisciplinary History XIVl (Summer 1983) s91-111 Don Karl Rowney The Historian and The Microcomputer A Student of the Past Heets the Hfchine of the Future~ 7 (July 1982) s166shy176 Michael M Finefrock Computers and the Historian Prt III Overcoming Computerhobia in Offlce and Closroom AHA Perspectives 219(1983) s 8-13

8

Cgt

gall9ma all9kanllklarlna uygun yeni yazlllmlar geli9tirmek

i~in ~all9lyor ve bunda da ba9arlll olabiliyorlar (17)

Yapay zek~ konusundaki ilerlemelerin tarih~ilere a~-

tlgl yeni ufuklar ise ger~ekten heycan vericidir Bilgishy

sayarl artlk ilk kantitatif tarih~ilerin kullandlgl gek-

Ii ile sadece rakamlarln analizinde kullanmak ona bir

elektronik abacusun pasif rolunu vermek ba9ka bir ifashy

de ile onun potansiyelinden butunuyle istifade edememek

olarak kabul ediliyor(18) $imdi super bilgisayarlar sashy

yesinde tarih~iler metalanguage adl verilen gok geli 9shy

tirilmi9 bir kodlama yontemiyle edeb metinlerdeki fikir

ve temalarl analiz edebiliyorlar bunlar biyografik bilgishy

ler uzerinde yaplldlglnda ilgili ki9inin dU9unce suregleshy

rini ortaya koyabiliyorlar(19 Bilgisayarla onceden dushy

9unulemeyecek dU9unulse bile gergekle$tirilmesi imkanslz

ilgin~ gall9malar da yapllabiliyor Mesela Utah Dniversishy

tesi nde bilgisayarda depolanan ailelerin akraballk ili$shy

kilerini gosteren (genealojik) veri tizerinde ortalama omur

evlilik suresi evliliklerde gocuk saYlsl ve bunlarln neshy

sillere gore klyaslanmasl vs gibi istatistiki hesaplamalar

17BilgisaY2 ~ dergisinde (say~ 74 Haziran 1987 5 34) ~lkan nereden al lndl~~ belirtilmeyen bir haberde illinois Universitesi tarih proshyfesorlerinden Vernon Burton I un bir y~l ugra~arak sadece daha fazla bilgi tararnaya degil eski evraklardaki yaz~ll metinl erin incelenmesine de olanak veren bir programln ilk bollimunu yazd~g~ bildiriliyor Habeshyrin devam~nda Burtonun bu program bittiginde geleneksel tar i h anlashyy~iFna sahip tarih~il e rin(d8 ge~mi~in tozlu raflarlIida kalan Slrshylar~ aydlnl~ga ~~kartmak i~in bilgisayar yar~~~na kat~lacaklar~n~ tahrnin ettigini soyledigi yaz~l~yor

18 dd f 1 11middotInteGeorges Lee-Ru y Le louche ve d~gerler~ Art~ ~ca ~gence

History and Knowledge RepresentationComputers and Humanities16 ( 198 2) s25

19Lee-Le1ouche a gm s26

9

yanlnda kanserin lrS~ olarak ge~ip ge~mediginin de

ara~tlrllmakta oldugunu ogreniyoruz(20)

Yazlllmdaki ilerlemeler veri i~leme alanlnda boyleshy

sine yeni ufuklar a~arken donanlmdaki ilerlemeler de bilgishy

sayarln veri depolama kapasitesinl inanllmaz ol~lide arttlrshy

ml~ bulunuyor Buglin bliylik bir bilgisayara onbinlerce ha~

ta ylizbinlerce belgedeki veriler depolanabiliyor Bu durum

ilk kantitatif tarih~ilerin biraz da lirkek bir ~ekilde

ba~lattlklarl temel kantitatif verilerin toplanarak makishy

naca okunabilir versiyonlarlnln hazlrlanmaslnl hedefleyen

~all~malarlna (21) yeni ve ileri boyutlar ilave etmi 9tir

Buglin bu ~all$malar bliylik ara$tlrma kurulu$larl blinyesinshy

de yalnlzca kantitatif veriyle Slnlrll olmayan geni$ proshy

jeler ~er~evesinde slirdlirlilmektedir Mesela Fransada bushy

lunan Institut de Recherche et dHistorie des Tex tes(IRHT)

adl1 bir ara$tlrma kurumunun slirdlirdligli li~ onemli projeden

biri MEDIUM adl verilen veri tabanldlr Bu veri tabanlna

Orta~aga ait Arap~a da dahil sekiz dilden el yazmalarlnln

~ evrilerek kaydedilme ~all$malarlnln bliylik ol~lide tamamshy

lanml$ oldugunu ve kullanlcllarln bu veri tabanlndan isteshy

digi~bilgileri ~ekerek ~ok boyutlu analize tabi tutabilmekshy

20James C Staples Use of the Computer By the Family Historian An Application to Genelogical Data New England History and Gen Register 13(July 1979) s202

21 k d h 1 S A h B ~ r Bogue The Hlstorlan an t e SOCla Clence Data rc lves In the United States American Behavioral Scientist XIX 1976) 8419shy447 Koval~enko agm s47-73

10

bull te ustelik bunu milletleraras1 telekomunikasyon aglar1na

(TRANSPAC EURONET THYMNET BITNET) bagl1 olan diinyan1n

herhangi bir yerinden bir mikrobilgisayar arac1l1glada

ger~ekle9tirebilmekte olduklar1n1 ogren i yoruz(22) Bu tiirshy

den projeler art1k her ara9t1rmac1n1n ayn1 veriyi ayr1

ayr1 ~evirme bunlar1 kaydetmek i~in bilgisayar1 program-

lama ve sonra bu verilerin giri9ini yapma vs gibi her bi -

rine ayr1 zaman kaybettiren ve zihni kapital israf1na

yol a~an durumlail onluyor Her ara9t1rmac1 ige bilgisayashy

r1n bellegindeki kolayca ula9abildigi haz1r verilerden ba~-

llyor saatler surecek i~lemleri saniyeler dakikalar i~in-

de yaparak geriye kalan zaman1 du~unmeye yoruma ve yeni

baglant1lar ili~kiler bulmaya harc1yor (23) Gunumuzde

bilgi uretimi tarih de dahil her alanda i9te bu yu zden h1Z shy

11 bilgi topluma kavram1n1n dOgu9U i~te bu yuzden

Ancak Amerika ve Avrupada meydana gelen bu geli 9me shy

lerin ulkemizde yeteri kadar yank1 buldugunu ve bu geli 9shy

meleri takip i~in somut ad1mlar at1ld1g1n1 maalesef soyleshy

yemiyoruz Yapay zeka konusunun ulkemizde Bilgisayar Bishy

limleri Muhendisligi alan1nda bile yaln1zca teorik bir sisshy

tern olarak tan1nd1g1n1 ve yapay zeka tekniklerinin pratik

bir uygulamas1n1n bulunmad1glnl biliyoruz Yine de 1970li

22Bu enstitli ve yaptlgl ~allsectma1arkonusunda bkz Lucie Fossier Ma r ieshyJosephe Beaud Introducing the Instut de Recherche et dHistorie des Textes (CNRS) Mediav el Book and Computer Computer and Humanities 20(1986) s 267-268 Medlum projesi hakklnda daha ayrlnshyh b dgil~in bkz Agnes Guillaumont-Jean Lu c Minel MEDIUM Realities and Projects Computer and Humanities 20(1986 ) s269-271

23Bogue Quantl flcatlon s 154

11

Ylllardan bu yana ulkemizde iyice yerle$ip geli$mi$ bulushy

nan bilgi-i$lem teknolojisinin sundugu veri yonetim sistemshy

lerinin (Kutuk yonetimi Veri tabanlarl) imkanlarindan Tashy

pu Tahrirleri Vakfiyeler geriye Sicilleri gibi temel

kantitatif kaynaklardaki verilerin depolanlp i$lenmesinde

kullanllmaslnda bile ge~ kalml$ bulunuyoruz Oysa bu kayshy

naklar uzerinde ~ok klymetli ~all$malar yapml$ blan tarihshy

bull ~ilerimizden Balil Inalclk ve Bahaeddin YediYlldlz zaman

ve mek~n baklmlndan ~ok geni$ seriler olu$turan ve bu yuzshy

den yeteri kadar i$lenemeyen bu kaynaklarl hakklnl vererek

i$leyebilmenin~aresi olarak ara$tlrmalarda bilgisayar kulshy

lanllmasl gerektigini daha 1985 den beri soyluyorlardl(24)

Ancak bu tarih~ilerimizin soyledikleri de yeterli ilgiyle

kar$llanlp ferdi ve kurumlar planlnda geregi i~in derhal

harekete ge~ilemedi(25) Biz bu hareketsizligin bilgisashy

yar l n tarih ara$tlrmalarlnda ya da tarihi verilerin bilgishy

24Bkz Bahaeddin YediYlld l z Vaklf Arasecttlrma Enstitusu Kurulmalldlr Vaklf secturas l 3-5 Arahk 1985 Konusectmalar Tebl igler J Tartqmalar ve Komisyon RaporlarlAnkara 1985 s 104-110 Aynl yazar Ordu KazaSl Sosya1 Tarihi Ankara 1985 s 147 Halil 1na1clk Osmanll Aqivlerinin Turk ve Dunya tarihi 1cin Cinemi (A Konusectma Metni) Osmanll Arsect~vleri ve Arasecttlrmalarl Sempozyumu 1stanbul 1985 s36

25Ger ci daha yaklnlarda Elazlg Dniversitesi Ogretim GCirevlisi Mehmet Ali Dnalln Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal verilerin bilgisashy

yarla degerlendirilmesi konusunda deneme mahiyetinde BASIC diliyle yazllmlsect programlarl yaYlnlandlysa da bu deneme bilgisayarln ku~uk bir hesap makinaslndan biraz daha ileri kullanlllsectlndan basectka bir sectey degildir ~unku BASIC diliyle yaratllan kutukler coklu uygushylamalar icin tamamen e lverisectsizdir Ayrlca bu programlar Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal olmayan verileri isectshylemekten uzaktlr Yine de ilk denemelerden birisi olmaSl aClslndan ovguye laYlk buluyoruz Bkz Mehmet Ali Unal Tapu Tabr ir Deftershylerinin Bilgisayarla Degerlendirilmesi Konusunda Bazl Program Deneshymeleri Ondokuz MaYlz Dniversitesi Egitim Fakultesi Dergisi 2 (Samshysun 1987) s 145-163

12

bull sayarda depolanarak i~lenrnesinde nasll kullanllacaijl ve ~

bunun i~in ne yapllrnasl gerektiiji en ba~ta ise boyle bir

~all~rna yaplldlijlnda bunun ger~ek kazanclnln ne olacaijl koshy

nusundaki bilgi bo~luijundan kaynaklandlijlnl sanlyoruz

l~te bu tezirnizde varsaydlijlrnlz bu bo~luiju birazclk

olsun kapatarak onlirnlizdeki bir ka~ Yll i~inde ba~larnasl

ka~lnllrnaz olan arna 0 zaman da belki artl k ~ok ge~ kalrnl~

olacaijlrnlz bir hareketi one allp hlzlandlrrnaYl hedefliyoshy

ruz

Eu da ~liphesiz bir uygulama yaparak boyle bir ~a-

ll~rna ile ilgili blitlin slire~leri ve elde edilen kazan~ la-

rl gozler online serrnekle en iyi bi~irnde ger~ekle ~tirilebi-

lirdi l~te bu ~all~rnamlzda boyle bir uygularna yaprnaYl deshy

nedik Uygu larnarnlz i~in veri kaynaijl olara k Vak fiyele r i

daha doijrusu vakfiyelerdeki verilerin s i stematik olarak

aktarllchrgl ormlarl kullandlk Bu formla r Vakl flar Genel

MUd Urlliijli Ara~tlrma Birimiblinyesinde vaklf konus unda on -

de gelen uzman bilim adamlarlmlzdan Bahaeddin Yed iYlldlZ

onderliijinde ba~latllan ve i lerde bunlarl bilgisayara kay~

dederek ~e~itli maksatlar i~in kullanmaYl hedefleyen b ir

proje ~er gevesinde hazlrlanml~tl(26) Biz bu form l a rln

kullanma iznini gene YediYlldlZ araclllijl ile aldlk Formshy

lardaki verileri bilgisayara kaydedip i~lemek Uzere ise

diijer alanlarda oldugu gibi bilgisayar destekli tar i h ara~-

26Bu projeden ilerde yeri geldik~e bahsedilecek tir

1 3

tlrrnal arl nda da gidgide yayglnla9an geli9rni9 bir yazlllrn

tlirli olan ili9kili veri tabanl yonetirn sisternlerini se~shy

tik Boylece ~al19rnamlzln ternelini olu9turan Vakl flar Veshy

r i Tab a nl ortaya ~lktl Vaklflar Veri Taban1 1 nl kurrnak

i ~ in ge~tigirniz i9lern basarnaklarlbu veri tabanln~ k ayde t shy

t i girniz 33 vakfiyedeki veriler lizerinden yaptlgl rnlz sorgushy

lama ornekleri tezirnizin II bollirnli uygularna Yl olu9 tushy

ruyor Bu bollirnlin tamamlaYlC1Sl olarak Vaklflar Veri Tashy

banl1nln kurulu9una ge~rneden once bu ~al19rnanln t a r ih rneshy

todundaki yerini belirlernek lizere bilgisayar yardlrnlyla

yapllan tarih a r a9tlrrnalarlnda takip edilen tarz ve strashy

te j ilere aglrl lk vererek tarih tarih~i ve bilgisay a r

i l i9kisine yeniden ama daha yaklndan baklyor ve bu a rada

kullandlglrnlz forrnlarln ha~lrlan1 9 1nl y a plslnl v e bu y a shy

p lnln arna ~ i ~in uygun olup olrnadlglnl t art1 91yoru z

I BollirndE ise bilgisayarln tarih~es i yap lsl ve 9 a shy

ll~rnasl hakk lnda klsa b i l g iden s onra ayr l b a 911k olarak

ku l lan d lglrnlz yazlllrn tlirli ola n ilisectki li v er i t aban l y oneshy

tim s i s ternlerini tanltlyoru z Bunda d a ba911 c a u~ hedef ishy

miz vardl 1- Ni~in bu yazlllrnl tercih ettigirnizi ort aya

koymak 2- II Bo l lirnlin daha iyi anla911rnaslnl saglarnak v e

3- t leride bu yazl11rnl tercih ederek 9al19rna yapacak olanshy

l ar i ~in ternel bi1 g ileri verrnek

~al19rnarnlZln III ve son bollirnlinde Vaklflar Veri

Tab anl y1a kazandlglrnlz tecrlibeleri so s ya1 ve ekonornik

14

tarihirnizin vakfiye1er d1 91nda ka1an diger iki onern1i kayshy

nagl Tapu Tahrir Defter1eri VP ~eriye Sici11eri i~in degershy

1endiriyor bunlarl bi1gisayar yardlrnly1a i91eyebi1rnek x~in

ne1er yapl1abi1ecegi konusunda fikir1er i1eri slirliyoruz

Ve nihayet i1eride yapl1acak ~al19rna1ar1a daha geshy

1i9tiri1rnesini saglarnak lizere hazlr1adlglrnlz blitlin program

ve kod1arl ek olarak veriyoruz

15

Q

I BOLUM

BLG1SAYAR VE VER1 TABANI YONpound rrM S1STEMLER1

1 1 BLGSAYAR

111 Tarih~esi

Bugunku saniyede 1000000 i~lem yapabilen

bilgisayarlarln tarihi genellikle MO 3000 Ylllarlnshy

da Cinde ortaya ~lkan boncuklu i~lem tahtaslna (abakus)

kadar g6turulmektedir Romallla~ da i~inde yuzuklerin h a shy

reket ettirilebildigi yatay oluklar d6~enmi~ i~lem tahtashy

larl kullanlyorlardl Birinci oltik birler basamagln1 ikinshy

ci oluk onlar basamaglnl vb g6steriyordu Bugun hala k u l shy

lanllan hatta bazllarlnda karek6k almak bile miirnkiin olan i$shy

l em tahtalarl uzun sure bilinen tek i~lem yapma araCl o l ashy

rak k aldl 1642de buyuk Fransl z matematik=i Pas GoLfn ~ ~

geli$tirdigi di~li ~arklardan olu~ an hesap makinas lyla ~ arpshy

rna yapabilen (saYllarl katlayabilen) ilk ara9 o r taya ~lklshy

yordu Pascal bu makinaYl glimruk memuru olan babaslna ~ i

hesaplarlnda yardlmcl olmak i9in yapml~tl 1850 1erde bashy

si t ve guvenilir top lama makinasl geli~tirilerek uygulamashy

da kullanllmaya ba~landl 19 yuzYllln sonlarlna dogru d a

b61me yapabilen ilk makina icad edildi

Asllnda bu makinalar pratik olarak tamamen poundaydaslz

90k a z kullanlllyor ve yalnlzca tek bir i ~ lem yapabiliyor

o lmalarlna ragmen mekanik hesaplamanln teme l ini olu~turushy

yor lardl

16

bullMekanik olarak gall~an ve bir ~ok i~lemi bir arada

yapabilen bunun i~inde bir bellek (haflZa) birimine sahip

daha bliylik ve karma~lk bir makinanln yaplmlnl linlli ngiliz

matematik~i Chades Babbage ger~ekle~tirdi Babbage bu mashy

kinaYl daha do geli~tirerek hesaplarl onceden verilen komutshy

lara gore otomatik olarak yapabilecek bir makina yapshy

maYl dli~lindli Ancak ~a~lnln teknolojik seviyesi fik irlerishy

ni uygulamaya irnkan vermedi Onun geli~tirdi~i ~all~ma ilshy

keleri do~rultusunda daha sonra daha geli~mi~ makinalar yashy

plldl (27) 1929 Ida ABDde ilmi hesaplar yapmaya uygun ilk

ayglt ger~ ekle~tirildi Bunun i~leyi~i de mekanikti

1944de MARK I adll makinanln yaplmlyla hareketler

artlk mekanik de~il elektromanyetik enerjiyle ger~eKle~ishy

yordu MARK I saniyede 10 i~lem yapabiliyo rdu ve b u 0 zashy

man i~in ola~anlistli bir hlZdl 18 metre u zunluk v e 25 metshy

r e y likseklikle MARK Iin boyutlarl da ola~anlis tliydli 1 947

de ilk elektron~k tliplli makina yapl1dl ~lemler a r tlk

elektronik devrelerde y apl ilyor olmas lna ia~men ~~ll ~masl

t amamen Babh~ge in ilkelerine dayanlyordu (2 8 )

Pratikte ilk programlama 1950lere dogru ger~ekle9~

t i r ildi Makinaya yapacagl hesaplarla ilgili blitlin komutshy

lar veriliyor ve bundan sonra makina kullanlclnln mlidah a l e shy

si olmaksl zln i91emleri otomatik olarak yapiyordu 1949

27 ~a~1n~n en az ylizy~l otesindeki fikirleri ger~eklesecttirmek i~in ~ashyl ~sectan Babbagein ~al~sectmalar~ hakk~rida kendi yaz~s~ i ~in bkz Cfuarles Babbage The l if e of a Philosopher The Worldof t he Computered John Deiebold New York 1973 s26-34

28jeremy Berstein The middot AnalytiCal Engine The World of The Computer s35-43

17

bull Y1l1nda Cambridge Universitesinde MV Wilkes ve arkada$shy

lar1 taraf1ndan yap1lan EDSAC (Electronik Delay Storage

Automotic Calculator) adl1 bilgisayar ilk modern saY1sal

bilgisayardi

Bunu takip eden Y1llarda bu alanda ba$ka hi~ bir bishy

lim dad1nda rast~~nmayanba$d6ndlirlicli bir geli$me ya$and1

Once elektronik devreler yerlerini daha az yer kaplayan

daha az gerilim gerektiren ve daha az lSl yayan transisshy

t6rlere b1rakt1 Arkas1ndan 1965-1970 araS1 tlimlesectik devshy

reler blilundu Tlimlesectik devreler bilgisayarlar1n veri i$shy

leme kapasite ve h1z1na inan1lmaz boyutlar kazand1rd1 1980

lerde bilgisayar alan1ndaki ilerlemeleri gunli glinline takip

etmek bile mlimklin olmuyor lmi ara$t1rmalar yeni bulusectla~

ra yol a 9a rken yeni bulusectlar ilmi ara$t1rmalar1 h1zland1shy

r 1yor( 29 )

Temeline in i ldiginde insan zihni i~in y a p1 lmas 1 gli~

ala n ve uzun zaman alan ayn1 zamanda s lk1 C1 i$ lemler i mashy

k inaya devredip dli$linmek i~ in daha ~ok zaman yaratma ihshy

tiyac~ndan dogdugunu s6yleyebilecegimiz bilgisayar bu k1s a

tar i hltesinden de g6rlilebilecegi gib i zaman zaman sl~rama-

larla hep mucitlerinin kendilerinden 6ncekilerin tecrlibe shy

lerine dayanmas1yla geli$mi$ ve buglinkli halini alm1$t1r

S6yledlgimiz gibi gel i sectmeler bu glin de bliylik bir h1zla

29Bilgi sayar ~agdasect Teknoloji Ansiklopedisi Ci1t 1 s28

18

devam ediyor Geli$menin hlZl artlk aylarla hatta gunlershy

le o19uluyor Geli$meler Bilgisayar Bilimlerinde ayrl UZshy

manllk dallarl olarak ortaya 91kan birbirine paralel iki

alanda Slnlflanlyor Donanlm (hardware) adl verilen ve

Merke zi $lem Birimi (MB Cetral Proce ssing Unit CPU)

Belek (Memory) Giri$-~lkl$ Denetleyicisi ( I nput-Output

Ports) ve disk ekran klavye bilgiyazar (prlnter) gibi

tamamlaYlcl gere91erden olu$an fiziki yaplslndaki geli$meshy

ler bilgisayarln boyutlarlnl k ugulutmu$ maliyetini ucuzshy

latml$ ve kullanlmlnl basitle$tirmi$tir Boyutlarln kugulshy

mesi buyuk bilgisayar sistemleri yanlnda k U9uk (mikro)

ve ki$isel (personal) bilgisayar sistemlerini yaratml$tlr

Maliyetin ucuzlaYlp kullanlmln basitle$mesi de meslekten

bilgisayar bilimci olmayanlarln da bu makinalarl satln

al l p kull anmaslnl saglaml$tlr

Bilgisayarlarln programlanmaslyla ilg i li her$ey i

i f ade eden yaz ll l m (Sofware) daki gel i $me ler i se gok degishy

sectik alanlarla ilgili veriler i n gene gok degisectik amaca yoshy

nelik olarak i$lenmesine imka n hazlrlam19tlr ( 30)

Bilgisayar yazlllffilnda verilerin degi9ik bi~imlerde

duzenlenip isectlenmesini ve yan bellek (peripheral disk) te

s ak~anrnaslna imkan veren yazlllm sistemlerine -bunlar g e shyI

nellik le bilgi sayar ureticilerince makinayla birlikte verishy

30Mesela bilgisayarlar~n muzik ve kareografide kullan~hsect~ iltin sectu makalelere bkz Barry Truay) Computer Mus~c C~position The Polyshyphonic POD system Computer 8(August 1978) s40-5 0 John Lamsdown The Computer in Chareopraphy Computer 8(August-1978) s19-30

19

~ir Veri Yonetim Sistemleri (Data Managament Systems)

adl verilmektedir Bilgisayarlarln ticari olarak kullanllshy

maslyla birlikte geli9tirilmi9 bulunan ilk veri yonetim

sislttemlerii klitlik yonetim sistemleri (file management) dir

Bu sistemde veriler alan (field) adl verilen mantlki bishy

rimlere ayrlllr Alanlara yapllan kaYltlara (record) tutashy

nak denilmektedir Tutanaklarln tamaml ise klitlikleri olu9shy

turmaktadlr Klitlikler genel ama~ll prograrnlama dilleri

(BASIC COBOL FORTRAN VS) kullanllBrak dlizenlenir

Daha sonra geli9tirilen ve ~e9itli ama~lar igin veshy

rilenlerin etkili olarak i 91enmesine daha elveri91i oldukshy

larl i ~ in gitgide yayglnla9an veri yonetim~sistemler i ise

Veri Tabanl Yonetim Sistemleri (Data Managament Sysshy

terns dir Bizirn ce gall~zda kullandlglmlz sistemlerden

ilerde daha ayrlntlll olarak bahsedecegiz

112 Yaplsl ve yall$maSl

Bir bi1gisayar s istemi g e nel o larak be$ onemli bishy

rirnden olu9maktadlr Bu b i r imler ~ ematik olarak 90yle g osshy

ter i l ebilir

MERKEZ1 1$LEM B1R1M1

GRD BRM1

~ ~

KONTROL B1R1M1 AR1TMET1K MANTIK

t~

BELLEK BRMj

~ B1R1M1~

GIKTI B1RM1

$EKL 1 Bilgisayar sisteminin temel yapls l

20

1 Girdi Birimi 19lenecek verilerin ve bu verile--

rin nas1l i9lenecegini gosteren komutlar1n (programlar1n)

bilgisayara aktar1lmas1n1 saglayan k1s1md1r Bu i9lem esshy

kiden delikli kartlar delikli kag1t geritlermiddotarac111g1Yshy

la yap1l1yordu Buglin ise ekran ve klavyeden olu9an termishy

naller kullan1lmaktad1r

2 Bellek Birimi Programlar1 olu9turan komu tlar1n

2 tabanl1 kodlar1n1 ve bu programlar1n i9leyecegi verilerin

2 tabanl1 kar91l1klar1n1 saklayan mekanizmalar blitlinlidur

Bellekte bilginin saklanmas1 tlimle9ik devreler i~inden geshy

9irilen elektrik sinyallerinin dlizeyininyliksek veya al~ak

olu9una gore 1 yada 0 degerini almaS1 ile olmaktadJr Bilshy

gisayar kendisine verilen rakam harf ve ozel i 9aretlershy

den olu9an blitlin veri ve komutlar1 hep bu $ekilde 0 yada 1

sembollerine (digit) donli9tlirdlikten sonra anlamaktad1r Bushy

na iki tabanl1 say1 sistemi denilmektedir Mesel a bu say1

sisteminde 10 tabanl1 say1 sistemindeki 154 saY1s1n1n karshy

91l1g1 0011010d1r Bilgisayarlara SaY1sal (digital) ad1

i9te bu ylizden verilmektedir Blitlin saY1sal ayg1tlar1n ~a-

11$maS1 bu gekilde olmaktad1r 2 Tabanl1 say1 sistemindeki

bu Oyadal degerinin herbiri bit 8 bitlik bir grup ise by t e

ad1n1 al1r 1ki yada dort byte ise bir kelime olu$turur

Kelimeler komutlar1 komutlar da programlar1 meydana geshy

tirir

Bilgisayarda ana bellegin hacmi yani depolayabile shy

cegi bilgi miktar1 bilgisayar sistemine gore degi$ir Anshy

21

cak bu en btiytik bilgisayar sistemlerinde bile slnlrll shy

dlr Bu ytizden bilgisayarln bellek kapasitesini artlrmak

itin disk manyetek erit vs gibi yan bellekler kulshy

lanlilr Yan belleklerin hacmi ana bellegi kat kat amakshy

tadlr ~ift yogunluklu bir diske milyarlarca bytellk

bilgi saklanabilmektedir Yan belleklere bilgi depolanmashy

Sl yine anabellek araclIlglyla olmaktadlr

3 Kontrol Birimi Bir ~ok elektronik devreden

oluan bu birim bilgisayarln btittin ~allmalarlnl denetler

Komutlarl yorumlar ve hangi Slra itinde ilenecegini beshy

lirler Verileri bellekten allp ilem i~in Aritmetik-Manshy

tlk birimine gonderir ve bu birim de ilenmi$ olarak geshy

len verileri (bilgileri) bellekte depo eder

4 Aritmetik-Mantlk Birimi Bu birim kontrol bishy

riminden gelen sinyallere gore bellek biriminden gelen

verilere dort aritmetik ilemi ve kar$llatarma ilemleshy

rini uygular Bu birim kontrol birimi ile birlikte Mershy

kezi l$lem Birimi (MiB CPU) olarak adiandlrlllr

5 ~lktl Birimi Yapllan ilemlerin sonucunu belshy

lek biriminden allr ve kullanlclya verir 1lenen verileshy

rin sonucunu almak i~in ekran ve bilgiyazarlar kullanl shy

llr Ayrlca ~izici (plotter) ve iaretleyiciler (di9 iti shy

~er)de ozel 9lktl tlirlerini almak i~in kullanllan ~ra~lar~lr

Bilgisayarda Bl1tiin bu bir imlerin i$lemes ini sagshy

layan programla~ programlama dilleriyle yazllan programshy

larln makina diline (iki tabanll sayl sistemine)

~eviren derleyici ya J~

22

sevirici denen programlar veri yonetim sistemi progshy

ramlarl ve diger yardlmcl programlar i9letim sistemini

(Disk Operating System DOS) olu9turur (3l)~

12 VER TABANI YUNETM SSTEMLER

Bilgisayar yazlllmlnda dart temel veri yanetim sisshy

temi geli~tirilmi9tir KUtUk Yanetimi (File Management)

SlradUzen (Hiyerar9ik) Ag (Network) ve li~kili (Relati shy

anal) veri tabanl Yanetim Sistemleri

1950 ve 19601 larda yazlllm metodlarlnln birle9tirilffles~le

~r46ya ~ik an kUtUk yanetim sistemleri veriye makinanln

detaylarlyla ugra$madan eri 9me imkanl vermesiyle veri i$shy

leme teknolojisinde temel bir adlm oldu Fakat1960larln

ba~larlnda uygulama alanlarlnln geni 9lemesiyle aynl veri

kUtUgU Uzerinde farkll uygulamalar yapllmasl ihtiyaclnl

dagurdu Uygulama programlarlnln saYlSlnln artl~l ise c id-

di problemler ortaya 9lkardl

1 Verinin yapllandlrlldlgl tarz ilk uygulama

programlarl i9in uygun olmakta fakat daha sonrakiler i9in

bu uygunluk giderek azalmaktadlr

2 Eger kUtUk ~oklu uygulama i9in yeniden yapllanshy

dlrlllrsa bUtUn programlar degi~tirilmektedir

31 Bilgisayarln yaplsl ve isectleyisecti konusunda ayrlntlll bilgi i~in bkz ilgisayar gagdasect Teknoloji Ansiklopedisi ) Cilt 181-154

23

gt

3 Eger klitlikterlo degiik uygulamalar icin kopyasl

allnlrsa bu kere de klitlik kopyalarl araslnda tutarllllgl

saglamak problemi ortaya Clkmaktadlr (32)

te veri tabanl yonetim sistemleri veri eriimde

klitlik yonetimi yaklalmlnln bu yetersizliklerini telafi

etmek lizere gelitirilmi ve tari h gibi verilerin cok yonshy

lli ileme tabi tutuldugu alanlarda klitlik yonetimi yakla9l shy

mlna gore daha cok tercih edilir olmu9tur (33)0

Veri tabanl yonetim sistemleri adlarlnl kullandlkshy

larl VERt MODELnden allrlar Veri Modeli veriler arashy

slndaki ilikinin tlirli ve niteligi goz online allnarak kushy

rulan mantlRi bir yapldlr Bu yapl gercek hayatl yansltshy

maYl amaclar (34)

SIRADUZEN veri mode linde veriler araslndaki ilikishy

ler bir agac yaplsl icinde gosterilir $oyle bir c o grafi

ornek bu modelle iyi biro analoj i oluturur Or tadogu

Tlirkiye Ankara Beytepe Slraduze n veri modeli gercek

hayatta var olan yada olQu bir cok ilikiye benzer bir

yapl getirse de 1- Bir veri birden cok ilikiye girdigin shy

bull 1 comshy32SB yaO-PrlL l L bull l p ABenstelnve d1ger erlData-base S ystems puter 119 (September 1978) S 46-47

33Mesela ABD de (Berkley 3-5 Nisan 1987) yapl-lan Saints and saintshyhood in islam konulu milletlerarasl konferansln davetiyesinde islam mistizmi ~allsectmalarl i~in veri tabanlarl Uzerine tartlsectma yapllacaglna

34dair bir ilan yer almlsecttlr Yadager~ek hayatta olmusect olanl secteklinde ifade ederek tarihe adapshyte edebiliriz Veri modelleri konusunda daha genisect bilgi i~in bkz HUlya Polat Veri Tabanlnln Zamanl Bakl$ Bilgisayar Teknolojisi Dergisi sayl 1 (Ocak-Mart 1986) S5-6

I

2

-gt

Geli~mi~ yazlllm sistemleriyle donatllml~ bilgisayarshy

lar ~imdi klsaca ge ~misect hakklnda bilgi uretimi diye ifashy

de edebilecegimiz tarih~ilik alanlnda da bu i~i yapan tashyI

rih9inin ar~ivler dolusu belge Yl g lnlarlnln ustesinden gelshy

mesine buyuk o19ude yardlmcl oluyor

Peki nedir bu sihirli alet naSll dogdu geli~ti

Yaplsl nedir Nasll 9all~lr 1sectte daha 9all~mamlza ba~la-

madan once merak edip durdugumuz ve cev ap olarak her flrshy

satta daha 90gunu ogrenmekten buyuk bir haz duydugumuz ilk

sorular bunlardl Bu sorulara 90k uzun olmayan ama bilgi

verici cevaplarln buraya da allnmaslnln hem tez boyunca

slk slk gegecek olan pound rogram ~tlik bellek vs gibi bilshy

gisayarla ilgili belli ba~ll kavrarnlara a9lkllk getirecegi

hem de buaracln daha yaklndan tanlnmaSlnl sagllyacagl dushy

sectuncesiyle hareket ettik

Fakat aSll merak ettigimiz v e ara~tlrdlk9a okuduk shy

9a kimi zaman hayrete ~a~klnllga du~mekten kendimizi alashy

madlgIIDlz konu bilgisayar tarih ve tarih9i ili~kisiydi

Kantitatif tarih (quantitative history) tarihte mikshy

tar gosterme (tarihte nicelle~tirme Quantification in

history) tarihi verinin k a ntitatif analizi ya da klsaca

ifade edildigi sectekli ile (i1iktar gosterrn~~ (nicelle~tinne

Quanti -He Q4 i a -1 1 g ibi ter imler genellikle diger sosyal

bilimlerce-ekonomi sosyolo ji demografi siyaset- oteden

beri kullanllagelen istatistiki teknik v e metodlarln tarishy

hi konu ya da problemlerin ara~tlrllmaslnda da kullanllmashy

3

~

slyla ortaya ~lkan ~ok geni~ bir ara~tlrmalar serisini ve

bunlarla ilgili kavram ve sUre~leri ifade ediyor(2)

Kantititif tarih ~all~malarlnln ba~langlcl bu yUZYlshy

lln ba$langlclDa kadar gotirrUlmesirce ~agmen(3) saYlca ~ogallp

ele allnan konularln ~e~itlenmesi Fransada ortaya ~lkan

Annales ekolUyle olmu~tur Bu ekole mensup tarih~iler geshy

leneksel siyasi ve diplomatik tarihin se~kinci (elitist)

karakterinin verdigi tatminsizlikle se~kinler kadar Sl shy

radan insanlarca da payla~llan ge~mi~in bUtUn sosyal ~evre

ve tecrUbesini ara~tlran ~all~malara yonelmi~lerdir Topshy

luma boylesine bir bUtUn olarak bakl~ ka~lnllmaz olarak

onun yaplslnl en iyi ortaya koyacak tipik saYlSlZ tecrUbe

belgelerinin istatistiki incelemesini de beraberinde geshy

tirmi~tir Alelade insanlarln tatihi kantitatif olmak zoshy

rundaydl ~UnkU onlar ~ok ama ~ok saYldaydl (4)

2istatistik teknik ve metod1ar~n tarihi Lerinin i~lenrnesinde kullashyn~lmasly1a i1gi1i olarak bi1im fe1sefesine de yer veren prat~k uyshygu1ama1ara daya1l ~ok genisect teorik tartlsectma1ar yap~lmlsecttlr ~u der1eshyme kitap1ar bu konuda yeteri kadar fikir vericidir Robert pSwierenga ed Quantification in American History New York 1971 Roderic F1oud

ed Essays in Quanti tative Econo~ic History Oxford 1971j Don Kra1 Rowney Jame s Graham OJr ed Quantltatlve History Homeood 1969 William 00 Aydelo tte-Allan G Bdgue ve diger1eri ed The Dimensions of ~uantitative Research in History Princeton 1972

3Amerika1l tarih~i1er kantitatif ~a1lsectma1arda oncu olarak Frederic Jacson Turner ve onun talebelerini g6sterirler bkz Swierenga ~$_~ S XII William 0 Aydelotte Quantifiaction in History Iova 1971 5 1 Sovyet tarih~i1er oze11ik1e Rusya ziraf tarihi uzerine yapl1an kantitatif ~a1lsectma1arln basectlang~clnl Amerika1l1ardan daha esshykiye l870li Yl1lara kadar goturmektedir1er bkz Ivan Kova1~enko Large Data Files and The Study of Agrarian History of RussiaSoviet Quantitative History ed Don Karl Rmmey London 1984 s47-48

4David Herlihly Computation in History Styles and Method s Computer 8(August 1978) slO Anna1es eko1u hakklnda klsa bi1gi i~in bkz Bahaeddin YediYlldlz Fernand Braudel ve Annales Ekolu Ataturk Kultur Dil ve Tarih Yuksek Kurumu Bulteni 2 (Ankara 1986) s13-161 ~ynl yazar ltagdasect Tarih~ilik Ondukuz Hayls Universitesi Edebiyat

Fakultesi Dergisi 1 (Samsun 1986) s41-44

4

1960 ortalarlndan itibaren bilgisayarlarln ticaret

ve bilim dlinyaslna iyice yerle9mesiyle kantitatif ~all9-

malara ilgi duyan tarih~iler bu yeni ara~ta kendilerine

gli~lli bir destek bulmu91ar bununla ilgili duygularlnl belshy

ki biraz da abartarak ifade etmi 91erdir Mesela Le Roy

Ladurie 1968de yarlnln tarih~isi yasectamak i~in bir bilgishy

sayarl programlamaYl bilmek zorunda olacak (5) George

Lefebre ise daha da ileri giderek tarih yazmak i~in bilshy

gisayarl bilmek gerekir demisecttir(6)

Ancak ilk kantitatif ~all9malarln gerek 0 zamana

kadar desecteri anla9l1madlsectl gerekse ~ okbGy~ k rakam

kolleksiyonlarlnl ihtiva ettisecti i~in kimsenin kullanmaya

cesaret edemedisecti se~im kaYltlarl nufus saylm listeleri

arazi tahrirleri gibi buylik beIge kiHliyatlnl kullanlp isectshy

lemesine ragmen a9lrl ol~lide rakamlarln analizine dayanlshy

yor olmasl ustelik de bazl kantitatif tarih~ilerin bu

~ekilde ~allsecttlklarl fenomeni ol~tuklerini (7) ve bunun da

ilmi slfatlnl hak edebilecek tek metod oldusectunu iddia

5LeRoy Ladurie The Territory of Historian ~ev Ben ve Sion Reynolds Chicago 1979 s6 Bu kitapta yer alan The Historian and The Computer adll rnakale Turk~eye de ~evrilerek yaYlnlanmlsecttlr bkz Ali Boratav ed Tarih ve Tarihyi Annale s Okulu izinde Ankara 1985 s132-135

6Richard C Cobb Georges Lefebre Past and Present 18(1960) sfil

7Miktar gosterme (Quantification) terimi ol~me (measurement) ile esectshyanlamh olarak kullanlllyordu Allan GBogue Ouantification in the 1980 s Numerical and Formal Analysis in united States History Journal of Interdisciplinary Hi s tory XII-I(Summer 1981) s 137

5

etmeleri (8) disiplini ikiye bolmu~ (9) bu ~all~malara

tepkiler ortaya ~lkml~tlr Mesela me~hur bir Amerikall tashy

rih~i butun onemli sorular kantitatif cevaplara hassas 01shy

madlklarl i~in onemlidirler (10) demi~tir Sonradan Le Roy

Ladruenin kendisi de bilgisayarla donatllml~ bile olsa

tarih~inin i~inin bir sanat olarak kalmaya devam edecegini

soylemi~tir (11)

Yine de verileri kartlara delmek zorunda olmak ya-

Zlllm paketlerinin yetersizlikleri gibi butun olumsuzlukshy

lara ragmen kantitfltif ~all~malar artarak devam etmi~hat-

ta tarih~ilere bilgisayarla ara~tlrma yonetimini ve kanti shy

tatif teknikleri ogreten kitap ve makaleler yazllml~(12)

bu tur ~all~malara aglrllkla yer veren dergiler ~lkarllma-

ya ba~lanml~(13) Amerika ve Avrupa un iversitelerinin tashy

rih bolumlerinde lisans velisans ustu duzeyde yenantitatif

8 Ladurie age sll Lee Benson Quantification Scientific History and Scholarly Innovation Quantification in American History 8 25-29

9 Sthepan 1hrenstonn The Historian and the Computer ll Quantification in American History s 70 (Bu makale taraf~m~zdan Turklteye ltevr i l shymisectve H ti ~_debiyat Fakultesi Dergisinde bas~lmak uzere kabul edil shyuUsectti) shy

lOArthur Schlesinger J r liThe Humanist Looks at Emprical Social Research Quantification in American History s35

IlL d bull l l 1a ur~e II Recent H~stor~ca D~scover~es ~ev Dav~d Her ~h y Daedalus XVI(19 77) s145

121980 y~l~na kadar yap~lan yay~nlar iltin sectu bibliyografyaya bkz Nancy EFitch Statistical and Mathematical Methods for Historians An Annototated Bibliogaphy of Selected Books and Articles ll

Historical Methods 134(1980) s222-23l Bu bibliyografyada gosterilen kitapshylar aras~ndan sectunlar ODTU kutuphanesinde de bulundugu iltin kolayca ulasect~labilir durumdad~r Charles MDollar-Richard JJensen Risto rians Guide to Statistics Quantitative Analysis and Histor~ Researh rhicago 19 70 Roderic floud An Int r oduction to Quantitashy~ive Methods tor Historians Princeto~ 1973 Edward Shorter The Historian and The Computer A Practical Guide New York 1971---shy

13J 1 f I d 1 ourna 0 nter ~sc~p ~nary H~story Soc~al Sc~ence H~story

6

teknikleri ogreten derslerin saYlSl ve s a atleri gicerek

artml~tlr (14) Bir klslm ~all~malarda kullanllan istatisshy

tiki teknikler 0 kadar ileriye gitmi~tir ki blrakallm

kullanllan teknigi belli bir matematik temeli olmadan ~a-

ll~malarln kendisi bile anla~llamaz olmu~tur

Bugun bilgisayar teknolojisinin hem donanlm hem de

yazlllm alanlarlnda hlzll geli~mesi bu ileri istatistikf

tekniklerin haz rr olarak kolayllkla uygulanmaslna imksectn

veriyor Bilgisayar teknolojisinin geli~mesinin burada i~a-

ret etmek istedigimiz bize gore aSll onemli sonucu ise

bilgisayardan yardlmcl bir ara~ olarak istifade etmek isshy

teyen tarih~ilerin ara~tlrmalarlnl yalnlzca kantitatif koshy

nularla slnlrlandlrmalarl mecburiyetini ortadan kaldlrml~

olmasldlr Kelime_i~lem (word processing) bilgisayar bilimshy

lerinin temel bran~larlndan biri haline gelmi~tir DolaYlshy

slyla eski kantitatif-kalitatif aYlrlm yok olmu~ bolunmu9

disiplin tekrar bilgisayar etraflnda birle~mi~ tir Amerishy

ka l J tar ih~i Richard Jensen 198 7 d e bir ka~ Yll once bu

kadar 90k saYlda ilgisiz anti-kantitatif~inin kendi bilshy

gisayarlarlna sahip olacaklarlnl ruyamda bile goreme2dim

diyor(15) Bilgisayar kullanmaktan ote kendi bilgisayarlshy

na sahip tarih~i saYlslndaki artl~ donanlm ve yazlllm

Hist or ical Methods ve Journal of Social History bu de rgil erden basectshyllcalarldlr

14Bkz Bogue agm s 155

15 d 1Rlchar Jensen The Hand Wrltlng on the Screen Hlstorl ca Methods 20 1 (Winter 1987) s 36

7

alanlarlndaki yeni lirlinleri tanltlp avantaj ve dezavantaj

kullanlll~ bi~imleri ve fiatlarl hakklnda bilgi vermek sushy

retiyle bunlarl satln almak isteyen tarih~ilere yardlmcl

olmaYl bir ihtiya~ haline getirmi~ olmall ki ozellikle

mikro bilgisayarlarln yayglnla~tlgl 1981den sonra dergishy

lerde bu tlirden yazllar ~lkmaya ba~laml~tlr (16)

Tarih~iler artlk en geli~mi~ yazlllmlarl ve donanlm

ekipmanlarlnl kullanarak bibliyografya ve notlarlnl not

fi~i yerine bilgisayarda sakllyor bu notlara kolayca ulashy

$arak yeni ekleme ve degi$iklikleri sliratle yapabiliyor

bunlarl degi~ik ~ekillerde organize edebilme imk~nl sayeshy

sinde de kompozisyon ve yazma gli~lliklerini bir zevk halishy

ne donli~tlirmli~ bulunuyorlar Gerektiginde odaslndaki ya da

ev indeki kendi kli~Uk bilgisayarlnl bir terminal gibi kulshy

lanarak kamplisteki ana bilgisayarla konu~uyor daha ka rshy

ma~lk i~leri ona yaptlrlyor ve oradan ihtiya~ duydugu bilshy

gile r i ~ekebiliyorlar Dahasl bazl tarih~i ler genellikle

mUhendislik bilimleri ve i~ dlinya slnln ihtiya~ larlna gore

gel i ~tirilmi~ olan hazlr yazlllrnlarl ku llanmakla yetinmeshy

yip tarihi verinin yaplslna ve tarih~inin entellektliel

16Bu yazllarl yazanlar da bilgisayar kullanmakta tecrlibe ve uzmanllk kazanml~ tarih~ilerdir Ornek olarak bkz Jensen agm s 35-45 (lynl yazar liThe Micro Computer Revolution for Historians Journal of Interdisciplinary History XIVl (Summer 1983) s91-111 Don Karl Rowney The Historian and The Microcomputer A Student of the Past Heets the Hfchine of the Future~ 7 (July 1982) s166shy176 Michael M Finefrock Computers and the Historian Prt III Overcoming Computerhobia in Offlce and Closroom AHA Perspectives 219(1983) s 8-13

8

Cgt

gall9ma all9kanllklarlna uygun yeni yazlllmlar geli9tirmek

i~in ~all9lyor ve bunda da ba9arlll olabiliyorlar (17)

Yapay zek~ konusundaki ilerlemelerin tarih~ilere a~-

tlgl yeni ufuklar ise ger~ekten heycan vericidir Bilgishy

sayarl artlk ilk kantitatif tarih~ilerin kullandlgl gek-

Ii ile sadece rakamlarln analizinde kullanmak ona bir

elektronik abacusun pasif rolunu vermek ba9ka bir ifashy

de ile onun potansiyelinden butunuyle istifade edememek

olarak kabul ediliyor(18) $imdi super bilgisayarlar sashy

yesinde tarih~iler metalanguage adl verilen gok geli 9shy

tirilmi9 bir kodlama yontemiyle edeb metinlerdeki fikir

ve temalarl analiz edebiliyorlar bunlar biyografik bilgishy

ler uzerinde yaplldlglnda ilgili ki9inin dU9unce suregleshy

rini ortaya koyabiliyorlar(19 Bilgisayarla onceden dushy

9unulemeyecek dU9unulse bile gergekle$tirilmesi imkanslz

ilgin~ gall9malar da yapllabiliyor Mesela Utah Dniversishy

tesi nde bilgisayarda depolanan ailelerin akraballk ili$shy

kilerini gosteren (genealojik) veri tizerinde ortalama omur

evlilik suresi evliliklerde gocuk saYlsl ve bunlarln neshy

sillere gore klyaslanmasl vs gibi istatistiki hesaplamalar

17BilgisaY2 ~ dergisinde (say~ 74 Haziran 1987 5 34) ~lkan nereden al lndl~~ belirtilmeyen bir haberde illinois Universitesi tarih proshyfesorlerinden Vernon Burton I un bir y~l ugra~arak sadece daha fazla bilgi tararnaya degil eski evraklardaki yaz~ll metinl erin incelenmesine de olanak veren bir programln ilk bollimunu yazd~g~ bildiriliyor Habeshyrin devam~nda Burtonun bu program bittiginde geleneksel tar i h anlashyy~iFna sahip tarih~il e rin(d8 ge~mi~in tozlu raflarlIida kalan Slrshylar~ aydlnl~ga ~~kartmak i~in bilgisayar yar~~~na kat~lacaklar~n~ tahrnin ettigini soyledigi yaz~l~yor

18 dd f 1 11middotInteGeorges Lee-Ru y Le louche ve d~gerler~ Art~ ~ca ~gence

History and Knowledge RepresentationComputers and Humanities16 ( 198 2) s25

19Lee-Le1ouche a gm s26

9

yanlnda kanserin lrS~ olarak ge~ip ge~mediginin de

ara~tlrllmakta oldugunu ogreniyoruz(20)

Yazlllmdaki ilerlemeler veri i~leme alanlnda boyleshy

sine yeni ufuklar a~arken donanlmdaki ilerlemeler de bilgishy

sayarln veri depolama kapasitesinl inanllmaz ol~lide arttlrshy

ml~ bulunuyor Buglin bliylik bir bilgisayara onbinlerce ha~

ta ylizbinlerce belgedeki veriler depolanabiliyor Bu durum

ilk kantitatif tarih~ilerin biraz da lirkek bir ~ekilde

ba~lattlklarl temel kantitatif verilerin toplanarak makishy

naca okunabilir versiyonlarlnln hazlrlanmaslnl hedefleyen

~all~malarlna (21) yeni ve ileri boyutlar ilave etmi 9tir

Buglin bu ~all$malar bliylik ara$tlrma kurulu$larl blinyesinshy

de yalnlzca kantitatif veriyle Slnlrll olmayan geni$ proshy

jeler ~er~evesinde slirdlirlilmektedir Mesela Fransada bushy

lunan Institut de Recherche et dHistorie des Tex tes(IRHT)

adl1 bir ara$tlrma kurumunun slirdlirdligli li~ onemli projeden

biri MEDIUM adl verilen veri tabanldlr Bu veri tabanlna

Orta~aga ait Arap~a da dahil sekiz dilden el yazmalarlnln

~ evrilerek kaydedilme ~all$malarlnln bliylik ol~lide tamamshy

lanml$ oldugunu ve kullanlcllarln bu veri tabanlndan isteshy

digi~bilgileri ~ekerek ~ok boyutlu analize tabi tutabilmekshy

20James C Staples Use of the Computer By the Family Historian An Application to Genelogical Data New England History and Gen Register 13(July 1979) s202

21 k d h 1 S A h B ~ r Bogue The Hlstorlan an t e SOCla Clence Data rc lves In the United States American Behavioral Scientist XIX 1976) 8419shy447 Koval~enko agm s47-73

10

bull te ustelik bunu milletleraras1 telekomunikasyon aglar1na

(TRANSPAC EURONET THYMNET BITNET) bagl1 olan diinyan1n

herhangi bir yerinden bir mikrobilgisayar arac1l1glada

ger~ekle9tirebilmekte olduklar1n1 ogren i yoruz(22) Bu tiirshy

den projeler art1k her ara9t1rmac1n1n ayn1 veriyi ayr1

ayr1 ~evirme bunlar1 kaydetmek i~in bilgisayar1 program-

lama ve sonra bu verilerin giri9ini yapma vs gibi her bi -

rine ayr1 zaman kaybettiren ve zihni kapital israf1na

yol a~an durumlail onluyor Her ara9t1rmac1 ige bilgisayashy

r1n bellegindeki kolayca ula9abildigi haz1r verilerden ba~-

llyor saatler surecek i~lemleri saniyeler dakikalar i~in-

de yaparak geriye kalan zaman1 du~unmeye yoruma ve yeni

baglant1lar ili~kiler bulmaya harc1yor (23) Gunumuzde

bilgi uretimi tarih de dahil her alanda i9te bu yu zden h1Z shy

11 bilgi topluma kavram1n1n dOgu9U i~te bu yuzden

Ancak Amerika ve Avrupada meydana gelen bu geli 9me shy

lerin ulkemizde yeteri kadar yank1 buldugunu ve bu geli 9shy

meleri takip i~in somut ad1mlar at1ld1g1n1 maalesef soyleshy

yemiyoruz Yapay zeka konusunun ulkemizde Bilgisayar Bishy

limleri Muhendisligi alan1nda bile yaln1zca teorik bir sisshy

tern olarak tan1nd1g1n1 ve yapay zeka tekniklerinin pratik

bir uygulamas1n1n bulunmad1glnl biliyoruz Yine de 1970li

22Bu enstitli ve yaptlgl ~allsectma1arkonusunda bkz Lucie Fossier Ma r ieshyJosephe Beaud Introducing the Instut de Recherche et dHistorie des Textes (CNRS) Mediav el Book and Computer Computer and Humanities 20(1986) s 267-268 Medlum projesi hakklnda daha ayrlnshyh b dgil~in bkz Agnes Guillaumont-Jean Lu c Minel MEDIUM Realities and Projects Computer and Humanities 20(1986 ) s269-271

23Bogue Quantl flcatlon s 154

11

Ylllardan bu yana ulkemizde iyice yerle$ip geli$mi$ bulushy

nan bilgi-i$lem teknolojisinin sundugu veri yonetim sistemshy

lerinin (Kutuk yonetimi Veri tabanlarl) imkanlarindan Tashy

pu Tahrirleri Vakfiyeler geriye Sicilleri gibi temel

kantitatif kaynaklardaki verilerin depolanlp i$lenmesinde

kullanllmaslnda bile ge~ kalml$ bulunuyoruz Oysa bu kayshy

naklar uzerinde ~ok klymetli ~all$malar yapml$ blan tarihshy

bull ~ilerimizden Balil Inalclk ve Bahaeddin YediYlldlz zaman

ve mek~n baklmlndan ~ok geni$ seriler olu$turan ve bu yuzshy

den yeteri kadar i$lenemeyen bu kaynaklarl hakklnl vererek

i$leyebilmenin~aresi olarak ara$tlrmalarda bilgisayar kulshy

lanllmasl gerektigini daha 1985 den beri soyluyorlardl(24)

Ancak bu tarih~ilerimizin soyledikleri de yeterli ilgiyle

kar$llanlp ferdi ve kurumlar planlnda geregi i~in derhal

harekete ge~ilemedi(25) Biz bu hareketsizligin bilgisashy

yar l n tarih ara$tlrmalarlnda ya da tarihi verilerin bilgishy

24Bkz Bahaeddin YediYlld l z Vaklf Arasecttlrma Enstitusu Kurulmalldlr Vaklf secturas l 3-5 Arahk 1985 Konusectmalar Tebl igler J Tartqmalar ve Komisyon RaporlarlAnkara 1985 s 104-110 Aynl yazar Ordu KazaSl Sosya1 Tarihi Ankara 1985 s 147 Halil 1na1clk Osmanll Aqivlerinin Turk ve Dunya tarihi 1cin Cinemi (A Konusectma Metni) Osmanll Arsect~vleri ve Arasecttlrmalarl Sempozyumu 1stanbul 1985 s36

25Ger ci daha yaklnlarda Elazlg Dniversitesi Ogretim GCirevlisi Mehmet Ali Dnalln Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal verilerin bilgisashy

yarla degerlendirilmesi konusunda deneme mahiyetinde BASIC diliyle yazllmlsect programlarl yaYlnlandlysa da bu deneme bilgisayarln ku~uk bir hesap makinaslndan biraz daha ileri kullanlllsectlndan basectka bir sectey degildir ~unku BASIC diliyle yaratllan kutukler coklu uygushylamalar icin tamamen e lverisectsizdir Ayrlca bu programlar Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal olmayan verileri isectshylemekten uzaktlr Yine de ilk denemelerden birisi olmaSl aClslndan ovguye laYlk buluyoruz Bkz Mehmet Ali Unal Tapu Tabr ir Deftershylerinin Bilgisayarla Degerlendirilmesi Konusunda Bazl Program Deneshymeleri Ondokuz MaYlz Dniversitesi Egitim Fakultesi Dergisi 2 (Samshysun 1987) s 145-163

12

bull sayarda depolanarak i~lenrnesinde nasll kullanllacaijl ve ~

bunun i~in ne yapllrnasl gerektiiji en ba~ta ise boyle bir

~all~rna yaplldlijlnda bunun ger~ek kazanclnln ne olacaijl koshy

nusundaki bilgi bo~luijundan kaynaklandlijlnl sanlyoruz

l~te bu tezirnizde varsaydlijlrnlz bu bo~luiju birazclk

olsun kapatarak onlirnlizdeki bir ka~ Yll i~inde ba~larnasl

ka~lnllrnaz olan arna 0 zaman da belki artl k ~ok ge~ kalrnl~

olacaijlrnlz bir hareketi one allp hlzlandlrrnaYl hedefliyoshy

ruz

Eu da ~liphesiz bir uygulama yaparak boyle bir ~a-

ll~rna ile ilgili blitlin slire~leri ve elde edilen kazan~ la-

rl gozler online serrnekle en iyi bi~irnde ger~ekle ~tirilebi-

lirdi l~te bu ~all~rnamlzda boyle bir uygularna yaprnaYl deshy

nedik Uygu larnarnlz i~in veri kaynaijl olara k Vak fiyele r i

daha doijrusu vakfiyelerdeki verilerin s i stematik olarak

aktarllchrgl ormlarl kullandlk Bu formla r Vakl flar Genel

MUd Urlliijli Ara~tlrma Birimiblinyesinde vaklf konus unda on -

de gelen uzman bilim adamlarlmlzdan Bahaeddin Yed iYlldlZ

onderliijinde ba~latllan ve i lerde bunlarl bilgisayara kay~

dederek ~e~itli maksatlar i~in kullanmaYl hedefleyen b ir

proje ~er gevesinde hazlrlanml~tl(26) Biz bu form l a rln

kullanma iznini gene YediYlldlZ araclllijl ile aldlk Formshy

lardaki verileri bilgisayara kaydedip i~lemek Uzere ise

diijer alanlarda oldugu gibi bilgisayar destekli tar i h ara~-

26Bu projeden ilerde yeri geldik~e bahsedilecek tir

1 3

tlrrnal arl nda da gidgide yayglnla9an geli9rni9 bir yazlllrn

tlirli olan ili9kili veri tabanl yonetirn sisternlerini se~shy

tik Boylece ~al19rnamlzln ternelini olu9turan Vakl flar Veshy

r i Tab a nl ortaya ~lktl Vaklflar Veri Taban1 1 nl kurrnak

i ~ in ge~tigirniz i9lern basarnaklarlbu veri tabanln~ k ayde t shy

t i girniz 33 vakfiyedeki veriler lizerinden yaptlgl rnlz sorgushy

lama ornekleri tezirnizin II bollirnli uygularna Yl olu9 tushy

ruyor Bu bollirnlin tamamlaYlC1Sl olarak Vaklflar Veri Tashy

banl1nln kurulu9una ge~rneden once bu ~al19rnanln t a r ih rneshy

todundaki yerini belirlernek lizere bilgisayar yardlrnlyla

yapllan tarih a r a9tlrrnalarlnda takip edilen tarz ve strashy

te j ilere aglrl lk vererek tarih tarih~i ve bilgisay a r

i l i9kisine yeniden ama daha yaklndan baklyor ve bu a rada

kullandlglrnlz forrnlarln ha~lrlan1 9 1nl y a plslnl v e bu y a shy

p lnln arna ~ i ~in uygun olup olrnadlglnl t art1 91yoru z

I BollirndE ise bilgisayarln tarih~es i yap lsl ve 9 a shy

ll~rnasl hakk lnda klsa b i l g iden s onra ayr l b a 911k olarak

ku l lan d lglrnlz yazlllrn tlirli ola n ilisectki li v er i t aban l y oneshy

tim s i s ternlerini tanltlyoru z Bunda d a ba911 c a u~ hedef ishy

miz vardl 1- Ni~in bu yazlllrnl tercih ettigirnizi ort aya

koymak 2- II Bo l lirnlin daha iyi anla911rnaslnl saglarnak v e

3- t leride bu yazl11rnl tercih ederek 9al19rna yapacak olanshy

l ar i ~in ternel bi1 g ileri verrnek

~al19rnarnlZln III ve son bollirnlinde Vaklflar Veri

Tab anl y1a kazandlglrnlz tecrlibeleri so s ya1 ve ekonornik

14

tarihirnizin vakfiye1er d1 91nda ka1an diger iki onern1i kayshy

nagl Tapu Tahrir Defter1eri VP ~eriye Sici11eri i~in degershy

1endiriyor bunlarl bi1gisayar yardlrnly1a i91eyebi1rnek x~in

ne1er yapl1abi1ecegi konusunda fikir1er i1eri slirliyoruz

Ve nihayet i1eride yapl1acak ~al19rna1ar1a daha geshy

1i9tiri1rnesini saglarnak lizere hazlr1adlglrnlz blitlin program

ve kod1arl ek olarak veriyoruz

15

Q

I BOLUM

BLG1SAYAR VE VER1 TABANI YONpound rrM S1STEMLER1

1 1 BLGSAYAR

111 Tarih~esi

Bugunku saniyede 1000000 i~lem yapabilen

bilgisayarlarln tarihi genellikle MO 3000 Ylllarlnshy

da Cinde ortaya ~lkan boncuklu i~lem tahtaslna (abakus)

kadar g6turulmektedir Romallla~ da i~inde yuzuklerin h a shy

reket ettirilebildigi yatay oluklar d6~enmi~ i~lem tahtashy

larl kullanlyorlardl Birinci oltik birler basamagln1 ikinshy

ci oluk onlar basamaglnl vb g6steriyordu Bugun hala k u l shy

lanllan hatta bazllarlnda karek6k almak bile miirnkiin olan i$shy

l em tahtalarl uzun sure bilinen tek i~lem yapma araCl o l ashy

rak k aldl 1642de buyuk Fransl z matematik=i Pas GoLfn ~ ~

geli$tirdigi di~li ~arklardan olu~ an hesap makinas lyla ~ arpshy

rna yapabilen (saYllarl katlayabilen) ilk ara9 o r taya ~lklshy

yordu Pascal bu makinaYl glimruk memuru olan babaslna ~ i

hesaplarlnda yardlmcl olmak i9in yapml~tl 1850 1erde bashy

si t ve guvenilir top lama makinasl geli~tirilerek uygulamashy

da kullanllmaya ba~landl 19 yuzYllln sonlarlna dogru d a

b61me yapabilen ilk makina icad edildi

Asllnda bu makinalar pratik olarak tamamen poundaydaslz

90k a z kullanlllyor ve yalnlzca tek bir i ~ lem yapabiliyor

o lmalarlna ragmen mekanik hesaplamanln teme l ini olu~turushy

yor lardl

16

bullMekanik olarak gall~an ve bir ~ok i~lemi bir arada

yapabilen bunun i~inde bir bellek (haflZa) birimine sahip

daha bliylik ve karma~lk bir makinanln yaplmlnl linlli ngiliz

matematik~i Chades Babbage ger~ekle~tirdi Babbage bu mashy

kinaYl daha do geli~tirerek hesaplarl onceden verilen komutshy

lara gore otomatik olarak yapabilecek bir makina yapshy

maYl dli~lindli Ancak ~a~lnln teknolojik seviyesi fik irlerishy

ni uygulamaya irnkan vermedi Onun geli~tirdi~i ~all~ma ilshy

keleri do~rultusunda daha sonra daha geli~mi~ makinalar yashy

plldl (27) 1929 Ida ABDde ilmi hesaplar yapmaya uygun ilk

ayglt ger~ ekle~tirildi Bunun i~leyi~i de mekanikti

1944de MARK I adll makinanln yaplmlyla hareketler

artlk mekanik de~il elektromanyetik enerjiyle ger~eKle~ishy

yordu MARK I saniyede 10 i~lem yapabiliyo rdu ve b u 0 zashy

man i~in ola~anlistli bir hlZdl 18 metre u zunluk v e 25 metshy

r e y likseklikle MARK Iin boyutlarl da ola~anlis tliydli 1 947

de ilk elektron~k tliplli makina yapl1dl ~lemler a r tlk

elektronik devrelerde y apl ilyor olmas lna ia~men ~~ll ~masl

t amamen Babh~ge in ilkelerine dayanlyordu (2 8 )

Pratikte ilk programlama 1950lere dogru ger~ekle9~

t i r ildi Makinaya yapacagl hesaplarla ilgili blitlin komutshy

lar veriliyor ve bundan sonra makina kullanlclnln mlidah a l e shy

si olmaksl zln i91emleri otomatik olarak yapiyordu 1949

27 ~a~1n~n en az ylizy~l otesindeki fikirleri ger~eklesecttirmek i~in ~ashyl ~sectan Babbagein ~al~sectmalar~ hakk~rida kendi yaz~s~ i ~in bkz Cfuarles Babbage The l if e of a Philosopher The Worldof t he Computered John Deiebold New York 1973 s26-34

28jeremy Berstein The middot AnalytiCal Engine The World of The Computer s35-43

17

bull Y1l1nda Cambridge Universitesinde MV Wilkes ve arkada$shy

lar1 taraf1ndan yap1lan EDSAC (Electronik Delay Storage

Automotic Calculator) adl1 bilgisayar ilk modern saY1sal

bilgisayardi

Bunu takip eden Y1llarda bu alanda ba$ka hi~ bir bishy

lim dad1nda rast~~nmayanba$d6ndlirlicli bir geli$me ya$and1

Once elektronik devreler yerlerini daha az yer kaplayan

daha az gerilim gerektiren ve daha az lSl yayan transisshy

t6rlere b1rakt1 Arkas1ndan 1965-1970 araS1 tlimlesectik devshy

reler blilundu Tlimlesectik devreler bilgisayarlar1n veri i$shy

leme kapasite ve h1z1na inan1lmaz boyutlar kazand1rd1 1980

lerde bilgisayar alan1ndaki ilerlemeleri gunli glinline takip

etmek bile mlimklin olmuyor lmi ara$t1rmalar yeni bulusectla~

ra yol a 9a rken yeni bulusectlar ilmi ara$t1rmalar1 h1zland1shy

r 1yor( 29 )

Temeline in i ldiginde insan zihni i~in y a p1 lmas 1 gli~

ala n ve uzun zaman alan ayn1 zamanda s lk1 C1 i$ lemler i mashy

k inaya devredip dli$linmek i~ in daha ~ok zaman yaratma ihshy

tiyac~ndan dogdugunu s6yleyebilecegimiz bilgisayar bu k1s a

tar i hltesinden de g6rlilebilecegi gib i zaman zaman sl~rama-

larla hep mucitlerinin kendilerinden 6ncekilerin tecrlibe shy

lerine dayanmas1yla geli$mi$ ve buglinkli halini alm1$t1r

S6yledlgimiz gibi gel i sectmeler bu glin de bliylik bir h1zla

29Bilgi sayar ~agdasect Teknoloji Ansiklopedisi Ci1t 1 s28

18

devam ediyor Geli$menin hlZl artlk aylarla hatta gunlershy

le o19uluyor Geli$meler Bilgisayar Bilimlerinde ayrl UZshy

manllk dallarl olarak ortaya 91kan birbirine paralel iki

alanda Slnlflanlyor Donanlm (hardware) adl verilen ve

Merke zi $lem Birimi (MB Cetral Proce ssing Unit CPU)

Belek (Memory) Giri$-~lkl$ Denetleyicisi ( I nput-Output

Ports) ve disk ekran klavye bilgiyazar (prlnter) gibi

tamamlaYlcl gere91erden olu$an fiziki yaplslndaki geli$meshy

ler bilgisayarln boyutlarlnl k ugulutmu$ maliyetini ucuzshy

latml$ ve kullanlmlnl basitle$tirmi$tir Boyutlarln kugulshy

mesi buyuk bilgisayar sistemleri yanlnda k U9uk (mikro)

ve ki$isel (personal) bilgisayar sistemlerini yaratml$tlr

Maliyetin ucuzlaYlp kullanlmln basitle$mesi de meslekten

bilgisayar bilimci olmayanlarln da bu makinalarl satln

al l p kull anmaslnl saglaml$tlr

Bilgisayarlarln programlanmaslyla ilg i li her$ey i

i f ade eden yaz ll l m (Sofware) daki gel i $me ler i se gok degishy

sectik alanlarla ilgili veriler i n gene gok degisectik amaca yoshy

nelik olarak i$lenmesine imka n hazlrlam19tlr ( 30)

Bilgisayar yazlllffilnda verilerin degi9ik bi~imlerde

duzenlenip isectlenmesini ve yan bellek (peripheral disk) te

s ak~anrnaslna imkan veren yazlllm sistemlerine -bunlar g e shyI

nellik le bilgi sayar ureticilerince makinayla birlikte verishy

30Mesela bilgisayarlar~n muzik ve kareografide kullan~hsect~ iltin sectu makalelere bkz Barry Truay) Computer Mus~c C~position The Polyshyphonic POD system Computer 8(August 1978) s40-5 0 John Lamsdown The Computer in Chareopraphy Computer 8(August-1978) s19-30

19

~ir Veri Yonetim Sistemleri (Data Managament Systems)

adl verilmektedir Bilgisayarlarln ticari olarak kullanllshy

maslyla birlikte geli9tirilmi9 bulunan ilk veri yonetim

sislttemlerii klitlik yonetim sistemleri (file management) dir

Bu sistemde veriler alan (field) adl verilen mantlki bishy

rimlere ayrlllr Alanlara yapllan kaYltlara (record) tutashy

nak denilmektedir Tutanaklarln tamaml ise klitlikleri olu9shy

turmaktadlr Klitlikler genel ama~ll prograrnlama dilleri

(BASIC COBOL FORTRAN VS) kullanllBrak dlizenlenir

Daha sonra geli9tirilen ve ~e9itli ama~lar igin veshy

rilenlerin etkili olarak i 91enmesine daha elveri91i oldukshy

larl i ~ in gitgide yayglnla9an veri yonetim~sistemler i ise

Veri Tabanl Yonetim Sistemleri (Data Managament Sysshy

terns dir Bizirn ce gall~zda kullandlglmlz sistemlerden

ilerde daha ayrlntlll olarak bahsedecegiz

112 Yaplsl ve yall$maSl

Bir bi1gisayar s istemi g e nel o larak be$ onemli bishy

rirnden olu9maktadlr Bu b i r imler ~ ematik olarak 90yle g osshy

ter i l ebilir

MERKEZ1 1$LEM B1R1M1

GRD BRM1

~ ~

KONTROL B1R1M1 AR1TMET1K MANTIK

t~

BELLEK BRMj

~ B1R1M1~

GIKTI B1RM1

$EKL 1 Bilgisayar sisteminin temel yapls l

20

1 Girdi Birimi 19lenecek verilerin ve bu verile--

rin nas1l i9lenecegini gosteren komutlar1n (programlar1n)

bilgisayara aktar1lmas1n1 saglayan k1s1md1r Bu i9lem esshy

kiden delikli kartlar delikli kag1t geritlermiddotarac111g1Yshy

la yap1l1yordu Buglin ise ekran ve klavyeden olu9an termishy

naller kullan1lmaktad1r

2 Bellek Birimi Programlar1 olu9turan komu tlar1n

2 tabanl1 kodlar1n1 ve bu programlar1n i9leyecegi verilerin

2 tabanl1 kar91l1klar1n1 saklayan mekanizmalar blitlinlidur

Bellekte bilginin saklanmas1 tlimle9ik devreler i~inden geshy

9irilen elektrik sinyallerinin dlizeyininyliksek veya al~ak

olu9una gore 1 yada 0 degerini almaS1 ile olmaktadJr Bilshy

gisayar kendisine verilen rakam harf ve ozel i 9aretlershy

den olu9an blitlin veri ve komutlar1 hep bu $ekilde 0 yada 1

sembollerine (digit) donli9tlirdlikten sonra anlamaktad1r Bushy

na iki tabanl1 say1 sistemi denilmektedir Mesel a bu say1

sisteminde 10 tabanl1 say1 sistemindeki 154 saY1s1n1n karshy

91l1g1 0011010d1r Bilgisayarlara SaY1sal (digital) ad1

i9te bu ylizden verilmektedir Blitlin saY1sal ayg1tlar1n ~a-

11$maS1 bu gekilde olmaktad1r 2 Tabanl1 say1 sistemindeki

bu Oyadal degerinin herbiri bit 8 bitlik bir grup ise by t e

ad1n1 al1r 1ki yada dort byte ise bir kelime olu$turur

Kelimeler komutlar1 komutlar da programlar1 meydana geshy

tirir

Bilgisayarda ana bellegin hacmi yani depolayabile shy

cegi bilgi miktar1 bilgisayar sistemine gore degi$ir Anshy

21

cak bu en btiytik bilgisayar sistemlerinde bile slnlrll shy

dlr Bu ytizden bilgisayarln bellek kapasitesini artlrmak

itin disk manyetek erit vs gibi yan bellekler kulshy

lanlilr Yan belleklerin hacmi ana bellegi kat kat amakshy

tadlr ~ift yogunluklu bir diske milyarlarca bytellk

bilgi saklanabilmektedir Yan belleklere bilgi depolanmashy

Sl yine anabellek araclIlglyla olmaktadlr

3 Kontrol Birimi Bir ~ok elektronik devreden

oluan bu birim bilgisayarln btittin ~allmalarlnl denetler

Komutlarl yorumlar ve hangi Slra itinde ilenecegini beshy

lirler Verileri bellekten allp ilem i~in Aritmetik-Manshy

tlk birimine gonderir ve bu birim de ilenmi$ olarak geshy

len verileri (bilgileri) bellekte depo eder

4 Aritmetik-Mantlk Birimi Bu birim kontrol bishy

riminden gelen sinyallere gore bellek biriminden gelen

verilere dort aritmetik ilemi ve kar$llatarma ilemleshy

rini uygular Bu birim kontrol birimi ile birlikte Mershy

kezi l$lem Birimi (MiB CPU) olarak adiandlrlllr

5 ~lktl Birimi Yapllan ilemlerin sonucunu belshy

lek biriminden allr ve kullanlclya verir 1lenen verileshy

rin sonucunu almak i~in ekran ve bilgiyazarlar kullanl shy

llr Ayrlca ~izici (plotter) ve iaretleyiciler (di9 iti shy

~er)de ozel 9lktl tlirlerini almak i~in kullanllan ~ra~lar~lr

Bilgisayarda Bl1tiin bu bir imlerin i$lemes ini sagshy

layan programla~ programlama dilleriyle yazllan programshy

larln makina diline (iki tabanll sayl sistemine)

~eviren derleyici ya J~

22

sevirici denen programlar veri yonetim sistemi progshy

ramlarl ve diger yardlmcl programlar i9letim sistemini

(Disk Operating System DOS) olu9turur (3l)~

12 VER TABANI YUNETM SSTEMLER

Bilgisayar yazlllmlnda dart temel veri yanetim sisshy

temi geli~tirilmi9tir KUtUk Yanetimi (File Management)

SlradUzen (Hiyerar9ik) Ag (Network) ve li~kili (Relati shy

anal) veri tabanl Yanetim Sistemleri

1950 ve 19601 larda yazlllm metodlarlnln birle9tirilffles~le

~r46ya ~ik an kUtUk yanetim sistemleri veriye makinanln

detaylarlyla ugra$madan eri 9me imkanl vermesiyle veri i$shy

leme teknolojisinde temel bir adlm oldu Fakat1960larln

ba~larlnda uygulama alanlarlnln geni 9lemesiyle aynl veri

kUtUgU Uzerinde farkll uygulamalar yapllmasl ihtiyaclnl

dagurdu Uygulama programlarlnln saYlSlnln artl~l ise c id-

di problemler ortaya 9lkardl

1 Verinin yapllandlrlldlgl tarz ilk uygulama

programlarl i9in uygun olmakta fakat daha sonrakiler i9in

bu uygunluk giderek azalmaktadlr

2 Eger kUtUk ~oklu uygulama i9in yeniden yapllanshy

dlrlllrsa bUtUn programlar degi~tirilmektedir

31 Bilgisayarln yaplsl ve isectleyisecti konusunda ayrlntlll bilgi i~in bkz ilgisayar gagdasect Teknoloji Ansiklopedisi ) Cilt 181-154

23

gt

3 Eger klitlikterlo degiik uygulamalar icin kopyasl

allnlrsa bu kere de klitlik kopyalarl araslnda tutarllllgl

saglamak problemi ortaya Clkmaktadlr (32)

te veri tabanl yonetim sistemleri veri eriimde

klitlik yonetimi yaklalmlnln bu yetersizliklerini telafi

etmek lizere gelitirilmi ve tari h gibi verilerin cok yonshy

lli ileme tabi tutuldugu alanlarda klitlik yonetimi yakla9l shy

mlna gore daha cok tercih edilir olmu9tur (33)0

Veri tabanl yonetim sistemleri adlarlnl kullandlkshy

larl VERt MODELnden allrlar Veri Modeli veriler arashy

slndaki ilikinin tlirli ve niteligi goz online allnarak kushy

rulan mantlRi bir yapldlr Bu yapl gercek hayatl yansltshy

maYl amaclar (34)

SIRADUZEN veri mode linde veriler araslndaki ilikishy

ler bir agac yaplsl icinde gosterilir $oyle bir c o grafi

ornek bu modelle iyi biro analoj i oluturur Or tadogu

Tlirkiye Ankara Beytepe Slraduze n veri modeli gercek

hayatta var olan yada olQu bir cok ilikiye benzer bir

yapl getirse de 1- Bir veri birden cok ilikiye girdigin shy

bull 1 comshy32SB yaO-PrlL l L bull l p ABenstelnve d1ger erlData-base S ystems puter 119 (September 1978) S 46-47

33Mesela ABD de (Berkley 3-5 Nisan 1987) yapl-lan Saints and saintshyhood in islam konulu milletlerarasl konferansln davetiyesinde islam mistizmi ~allsectmalarl i~in veri tabanlarl Uzerine tartlsectma yapllacaglna

34dair bir ilan yer almlsecttlr Yadager~ek hayatta olmusect olanl secteklinde ifade ederek tarihe adapshyte edebiliriz Veri modelleri konusunda daha genisect bilgi i~in bkz HUlya Polat Veri Tabanlnln Zamanl Bakl$ Bilgisayar Teknolojisi Dergisi sayl 1 (Ocak-Mart 1986) S5-6

I

3

~

slyla ortaya ~lkan ~ok geni~ bir ara~tlrmalar serisini ve

bunlarla ilgili kavram ve sUre~leri ifade ediyor(2)

Kantititif tarih ~all~malarlnln ba~langlcl bu yUZYlshy

lln ba$langlclDa kadar gotirrUlmesirce ~agmen(3) saYlca ~ogallp

ele allnan konularln ~e~itlenmesi Fransada ortaya ~lkan

Annales ekolUyle olmu~tur Bu ekole mensup tarih~iler geshy

leneksel siyasi ve diplomatik tarihin se~kinci (elitist)

karakterinin verdigi tatminsizlikle se~kinler kadar Sl shy

radan insanlarca da payla~llan ge~mi~in bUtUn sosyal ~evre

ve tecrUbesini ara~tlran ~all~malara yonelmi~lerdir Topshy

luma boylesine bir bUtUn olarak bakl~ ka~lnllmaz olarak

onun yaplslnl en iyi ortaya koyacak tipik saYlSlZ tecrUbe

belgelerinin istatistiki incelemesini de beraberinde geshy

tirmi~tir Alelade insanlarln tatihi kantitatif olmak zoshy

rundaydl ~UnkU onlar ~ok ama ~ok saYldaydl (4)

2istatistik teknik ve metod1ar~n tarihi Lerinin i~lenrnesinde kullashyn~lmasly1a i1gi1i olarak bi1im fe1sefesine de yer veren prat~k uyshygu1ama1ara daya1l ~ok genisect teorik tartlsectma1ar yap~lmlsecttlr ~u der1eshyme kitap1ar bu konuda yeteri kadar fikir vericidir Robert pSwierenga ed Quantification in American History New York 1971 Roderic F1oud

ed Essays in Quanti tative Econo~ic History Oxford 1971j Don Kra1 Rowney Jame s Graham OJr ed Quantltatlve History Homeood 1969 William 00 Aydelo tte-Allan G Bdgue ve diger1eri ed The Dimensions of ~uantitative Research in History Princeton 1972

3Amerika1l tarih~i1er kantitatif ~a1lsectma1arda oncu olarak Frederic Jacson Turner ve onun talebelerini g6sterirler bkz Swierenga ~$_~ S XII William 0 Aydelotte Quantifiaction in History Iova 1971 5 1 Sovyet tarih~i1er oze11ik1e Rusya ziraf tarihi uzerine yapl1an kantitatif ~a1lsectma1arln basectlang~clnl Amerika1l1ardan daha esshykiye l870li Yl1lara kadar goturmektedir1er bkz Ivan Kova1~enko Large Data Files and The Study of Agrarian History of RussiaSoviet Quantitative History ed Don Karl Rmmey London 1984 s47-48

4David Herlihly Computation in History Styles and Method s Computer 8(August 1978) slO Anna1es eko1u hakklnda klsa bi1gi i~in bkz Bahaeddin YediYlldlz Fernand Braudel ve Annales Ekolu Ataturk Kultur Dil ve Tarih Yuksek Kurumu Bulteni 2 (Ankara 1986) s13-161 ~ynl yazar ltagdasect Tarih~ilik Ondukuz Hayls Universitesi Edebiyat

Fakultesi Dergisi 1 (Samsun 1986) s41-44

4

1960 ortalarlndan itibaren bilgisayarlarln ticaret

ve bilim dlinyaslna iyice yerle9mesiyle kantitatif ~all9-

malara ilgi duyan tarih~iler bu yeni ara~ta kendilerine

gli~lli bir destek bulmu91ar bununla ilgili duygularlnl belshy

ki biraz da abartarak ifade etmi 91erdir Mesela Le Roy

Ladurie 1968de yarlnln tarih~isi yasectamak i~in bir bilgishy

sayarl programlamaYl bilmek zorunda olacak (5) George

Lefebre ise daha da ileri giderek tarih yazmak i~in bilshy

gisayarl bilmek gerekir demisecttir(6)

Ancak ilk kantitatif ~all9malarln gerek 0 zamana

kadar desecteri anla9l1madlsectl gerekse ~ okbGy~ k rakam

kolleksiyonlarlnl ihtiva ettisecti i~in kimsenin kullanmaya

cesaret edemedisecti se~im kaYltlarl nufus saylm listeleri

arazi tahrirleri gibi buylik beIge kiHliyatlnl kullanlp isectshy

lemesine ragmen a9lrl ol~lide rakamlarln analizine dayanlshy

yor olmasl ustelik de bazl kantitatif tarih~ilerin bu

~ekilde ~allsecttlklarl fenomeni ol~tuklerini (7) ve bunun da

ilmi slfatlnl hak edebilecek tek metod oldusectunu iddia

5LeRoy Ladurie The Territory of Historian ~ev Ben ve Sion Reynolds Chicago 1979 s6 Bu kitapta yer alan The Historian and The Computer adll rnakale Turk~eye de ~evrilerek yaYlnlanmlsecttlr bkz Ali Boratav ed Tarih ve Tarihyi Annale s Okulu izinde Ankara 1985 s132-135

6Richard C Cobb Georges Lefebre Past and Present 18(1960) sfil

7Miktar gosterme (Quantification) terimi ol~me (measurement) ile esectshyanlamh olarak kullanlllyordu Allan GBogue Ouantification in the 1980 s Numerical and Formal Analysis in united States History Journal of Interdisciplinary Hi s tory XII-I(Summer 1981) s 137

5

etmeleri (8) disiplini ikiye bolmu~ (9) bu ~all~malara

tepkiler ortaya ~lkml~tlr Mesela me~hur bir Amerikall tashy

rih~i butun onemli sorular kantitatif cevaplara hassas 01shy

madlklarl i~in onemlidirler (10) demi~tir Sonradan Le Roy

Ladruenin kendisi de bilgisayarla donatllml~ bile olsa

tarih~inin i~inin bir sanat olarak kalmaya devam edecegini

soylemi~tir (11)

Yine de verileri kartlara delmek zorunda olmak ya-

Zlllm paketlerinin yetersizlikleri gibi butun olumsuzlukshy

lara ragmen kantitfltif ~all~malar artarak devam etmi~hat-

ta tarih~ilere bilgisayarla ara~tlrma yonetimini ve kanti shy

tatif teknikleri ogreten kitap ve makaleler yazllml~(12)

bu tur ~all~malara aglrllkla yer veren dergiler ~lkarllma-

ya ba~lanml~(13) Amerika ve Avrupa un iversitelerinin tashy

rih bolumlerinde lisans velisans ustu duzeyde yenantitatif

8 Ladurie age sll Lee Benson Quantification Scientific History and Scholarly Innovation Quantification in American History 8 25-29

9 Sthepan 1hrenstonn The Historian and the Computer ll Quantification in American History s 70 (Bu makale taraf~m~zdan Turklteye ltevr i l shymisectve H ti ~_debiyat Fakultesi Dergisinde bas~lmak uzere kabul edil shyuUsectti) shy

lOArthur Schlesinger J r liThe Humanist Looks at Emprical Social Research Quantification in American History s35

IlL d bull l l 1a ur~e II Recent H~stor~ca D~scover~es ~ev Dav~d Her ~h y Daedalus XVI(19 77) s145

121980 y~l~na kadar yap~lan yay~nlar iltin sectu bibliyografyaya bkz Nancy EFitch Statistical and Mathematical Methods for Historians An Annototated Bibliogaphy of Selected Books and Articles ll

Historical Methods 134(1980) s222-23l Bu bibliyografyada gosterilen kitapshylar aras~ndan sectunlar ODTU kutuphanesinde de bulundugu iltin kolayca ulasect~labilir durumdad~r Charles MDollar-Richard JJensen Risto rians Guide to Statistics Quantitative Analysis and Histor~ Researh rhicago 19 70 Roderic floud An Int r oduction to Quantitashy~ive Methods tor Historians Princeto~ 1973 Edward Shorter The Historian and The Computer A Practical Guide New York 1971---shy

13J 1 f I d 1 ourna 0 nter ~sc~p ~nary H~story Soc~al Sc~ence H~story

6

teknikleri ogreten derslerin saYlSl ve s a atleri gicerek

artml~tlr (14) Bir klslm ~all~malarda kullanllan istatisshy

tiki teknikler 0 kadar ileriye gitmi~tir ki blrakallm

kullanllan teknigi belli bir matematik temeli olmadan ~a-

ll~malarln kendisi bile anla~llamaz olmu~tur

Bugun bilgisayar teknolojisinin hem donanlm hem de

yazlllm alanlarlnda hlzll geli~mesi bu ileri istatistikf

tekniklerin haz rr olarak kolayllkla uygulanmaslna imksectn

veriyor Bilgisayar teknolojisinin geli~mesinin burada i~a-

ret etmek istedigimiz bize gore aSll onemli sonucu ise

bilgisayardan yardlmcl bir ara~ olarak istifade etmek isshy

teyen tarih~ilerin ara~tlrmalarlnl yalnlzca kantitatif koshy

nularla slnlrlandlrmalarl mecburiyetini ortadan kaldlrml~

olmasldlr Kelime_i~lem (word processing) bilgisayar bilimshy

lerinin temel bran~larlndan biri haline gelmi~tir DolaYlshy

slyla eski kantitatif-kalitatif aYlrlm yok olmu~ bolunmu9

disiplin tekrar bilgisayar etraflnda birle~mi~ tir Amerishy

ka l J tar ih~i Richard Jensen 198 7 d e bir ka~ Yll once bu

kadar 90k saYlda ilgisiz anti-kantitatif~inin kendi bilshy

gisayarlarlna sahip olacaklarlnl ruyamda bile goreme2dim

diyor(15) Bilgisayar kullanmaktan ote kendi bilgisayarlshy

na sahip tarih~i saYlslndaki artl~ donanlm ve yazlllm

Hist or ical Methods ve Journal of Social History bu de rgil erden basectshyllcalarldlr

14Bkz Bogue agm s 155

15 d 1Rlchar Jensen The Hand Wrltlng on the Screen Hlstorl ca Methods 20 1 (Winter 1987) s 36

7

alanlarlndaki yeni lirlinleri tanltlp avantaj ve dezavantaj

kullanlll~ bi~imleri ve fiatlarl hakklnda bilgi vermek sushy

retiyle bunlarl satln almak isteyen tarih~ilere yardlmcl

olmaYl bir ihtiya~ haline getirmi~ olmall ki ozellikle

mikro bilgisayarlarln yayglnla~tlgl 1981den sonra dergishy

lerde bu tlirden yazllar ~lkmaya ba~laml~tlr (16)

Tarih~iler artlk en geli~mi~ yazlllmlarl ve donanlm

ekipmanlarlnl kullanarak bibliyografya ve notlarlnl not

fi~i yerine bilgisayarda sakllyor bu notlara kolayca ulashy

$arak yeni ekleme ve degi$iklikleri sliratle yapabiliyor

bunlarl degi~ik ~ekillerde organize edebilme imk~nl sayeshy

sinde de kompozisyon ve yazma gli~lliklerini bir zevk halishy

ne donli~tlirmli~ bulunuyorlar Gerektiginde odaslndaki ya da

ev indeki kendi kli~Uk bilgisayarlnl bir terminal gibi kulshy

lanarak kamplisteki ana bilgisayarla konu~uyor daha ka rshy

ma~lk i~leri ona yaptlrlyor ve oradan ihtiya~ duydugu bilshy

gile r i ~ekebiliyorlar Dahasl bazl tarih~i ler genellikle

mUhendislik bilimleri ve i~ dlinya slnln ihtiya~ larlna gore

gel i ~tirilmi~ olan hazlr yazlllrnlarl ku llanmakla yetinmeshy

yip tarihi verinin yaplslna ve tarih~inin entellektliel

16Bu yazllarl yazanlar da bilgisayar kullanmakta tecrlibe ve uzmanllk kazanml~ tarih~ilerdir Ornek olarak bkz Jensen agm s 35-45 (lynl yazar liThe Micro Computer Revolution for Historians Journal of Interdisciplinary History XIVl (Summer 1983) s91-111 Don Karl Rowney The Historian and The Microcomputer A Student of the Past Heets the Hfchine of the Future~ 7 (July 1982) s166shy176 Michael M Finefrock Computers and the Historian Prt III Overcoming Computerhobia in Offlce and Closroom AHA Perspectives 219(1983) s 8-13

8

Cgt

gall9ma all9kanllklarlna uygun yeni yazlllmlar geli9tirmek

i~in ~all9lyor ve bunda da ba9arlll olabiliyorlar (17)

Yapay zek~ konusundaki ilerlemelerin tarih~ilere a~-

tlgl yeni ufuklar ise ger~ekten heycan vericidir Bilgishy

sayarl artlk ilk kantitatif tarih~ilerin kullandlgl gek-

Ii ile sadece rakamlarln analizinde kullanmak ona bir

elektronik abacusun pasif rolunu vermek ba9ka bir ifashy

de ile onun potansiyelinden butunuyle istifade edememek

olarak kabul ediliyor(18) $imdi super bilgisayarlar sashy

yesinde tarih~iler metalanguage adl verilen gok geli 9shy

tirilmi9 bir kodlama yontemiyle edeb metinlerdeki fikir

ve temalarl analiz edebiliyorlar bunlar biyografik bilgishy

ler uzerinde yaplldlglnda ilgili ki9inin dU9unce suregleshy

rini ortaya koyabiliyorlar(19 Bilgisayarla onceden dushy

9unulemeyecek dU9unulse bile gergekle$tirilmesi imkanslz

ilgin~ gall9malar da yapllabiliyor Mesela Utah Dniversishy

tesi nde bilgisayarda depolanan ailelerin akraballk ili$shy

kilerini gosteren (genealojik) veri tizerinde ortalama omur

evlilik suresi evliliklerde gocuk saYlsl ve bunlarln neshy

sillere gore klyaslanmasl vs gibi istatistiki hesaplamalar

17BilgisaY2 ~ dergisinde (say~ 74 Haziran 1987 5 34) ~lkan nereden al lndl~~ belirtilmeyen bir haberde illinois Universitesi tarih proshyfesorlerinden Vernon Burton I un bir y~l ugra~arak sadece daha fazla bilgi tararnaya degil eski evraklardaki yaz~ll metinl erin incelenmesine de olanak veren bir programln ilk bollimunu yazd~g~ bildiriliyor Habeshyrin devam~nda Burtonun bu program bittiginde geleneksel tar i h anlashyy~iFna sahip tarih~il e rin(d8 ge~mi~in tozlu raflarlIida kalan Slrshylar~ aydlnl~ga ~~kartmak i~in bilgisayar yar~~~na kat~lacaklar~n~ tahrnin ettigini soyledigi yaz~l~yor

18 dd f 1 11middotInteGeorges Lee-Ru y Le louche ve d~gerler~ Art~ ~ca ~gence

History and Knowledge RepresentationComputers and Humanities16 ( 198 2) s25

19Lee-Le1ouche a gm s26

9

yanlnda kanserin lrS~ olarak ge~ip ge~mediginin de

ara~tlrllmakta oldugunu ogreniyoruz(20)

Yazlllmdaki ilerlemeler veri i~leme alanlnda boyleshy

sine yeni ufuklar a~arken donanlmdaki ilerlemeler de bilgishy

sayarln veri depolama kapasitesinl inanllmaz ol~lide arttlrshy

ml~ bulunuyor Buglin bliylik bir bilgisayara onbinlerce ha~

ta ylizbinlerce belgedeki veriler depolanabiliyor Bu durum

ilk kantitatif tarih~ilerin biraz da lirkek bir ~ekilde

ba~lattlklarl temel kantitatif verilerin toplanarak makishy

naca okunabilir versiyonlarlnln hazlrlanmaslnl hedefleyen

~all~malarlna (21) yeni ve ileri boyutlar ilave etmi 9tir

Buglin bu ~all$malar bliylik ara$tlrma kurulu$larl blinyesinshy

de yalnlzca kantitatif veriyle Slnlrll olmayan geni$ proshy

jeler ~er~evesinde slirdlirlilmektedir Mesela Fransada bushy

lunan Institut de Recherche et dHistorie des Tex tes(IRHT)

adl1 bir ara$tlrma kurumunun slirdlirdligli li~ onemli projeden

biri MEDIUM adl verilen veri tabanldlr Bu veri tabanlna

Orta~aga ait Arap~a da dahil sekiz dilden el yazmalarlnln

~ evrilerek kaydedilme ~all$malarlnln bliylik ol~lide tamamshy

lanml$ oldugunu ve kullanlcllarln bu veri tabanlndan isteshy

digi~bilgileri ~ekerek ~ok boyutlu analize tabi tutabilmekshy

20James C Staples Use of the Computer By the Family Historian An Application to Genelogical Data New England History and Gen Register 13(July 1979) s202

21 k d h 1 S A h B ~ r Bogue The Hlstorlan an t e SOCla Clence Data rc lves In the United States American Behavioral Scientist XIX 1976) 8419shy447 Koval~enko agm s47-73

10

bull te ustelik bunu milletleraras1 telekomunikasyon aglar1na

(TRANSPAC EURONET THYMNET BITNET) bagl1 olan diinyan1n

herhangi bir yerinden bir mikrobilgisayar arac1l1glada

ger~ekle9tirebilmekte olduklar1n1 ogren i yoruz(22) Bu tiirshy

den projeler art1k her ara9t1rmac1n1n ayn1 veriyi ayr1

ayr1 ~evirme bunlar1 kaydetmek i~in bilgisayar1 program-

lama ve sonra bu verilerin giri9ini yapma vs gibi her bi -

rine ayr1 zaman kaybettiren ve zihni kapital israf1na

yol a~an durumlail onluyor Her ara9t1rmac1 ige bilgisayashy

r1n bellegindeki kolayca ula9abildigi haz1r verilerden ba~-

llyor saatler surecek i~lemleri saniyeler dakikalar i~in-

de yaparak geriye kalan zaman1 du~unmeye yoruma ve yeni

baglant1lar ili~kiler bulmaya harc1yor (23) Gunumuzde

bilgi uretimi tarih de dahil her alanda i9te bu yu zden h1Z shy

11 bilgi topluma kavram1n1n dOgu9U i~te bu yuzden

Ancak Amerika ve Avrupada meydana gelen bu geli 9me shy

lerin ulkemizde yeteri kadar yank1 buldugunu ve bu geli 9shy

meleri takip i~in somut ad1mlar at1ld1g1n1 maalesef soyleshy

yemiyoruz Yapay zeka konusunun ulkemizde Bilgisayar Bishy

limleri Muhendisligi alan1nda bile yaln1zca teorik bir sisshy

tern olarak tan1nd1g1n1 ve yapay zeka tekniklerinin pratik

bir uygulamas1n1n bulunmad1glnl biliyoruz Yine de 1970li

22Bu enstitli ve yaptlgl ~allsectma1arkonusunda bkz Lucie Fossier Ma r ieshyJosephe Beaud Introducing the Instut de Recherche et dHistorie des Textes (CNRS) Mediav el Book and Computer Computer and Humanities 20(1986) s 267-268 Medlum projesi hakklnda daha ayrlnshyh b dgil~in bkz Agnes Guillaumont-Jean Lu c Minel MEDIUM Realities and Projects Computer and Humanities 20(1986 ) s269-271

23Bogue Quantl flcatlon s 154

11

Ylllardan bu yana ulkemizde iyice yerle$ip geli$mi$ bulushy

nan bilgi-i$lem teknolojisinin sundugu veri yonetim sistemshy

lerinin (Kutuk yonetimi Veri tabanlarl) imkanlarindan Tashy

pu Tahrirleri Vakfiyeler geriye Sicilleri gibi temel

kantitatif kaynaklardaki verilerin depolanlp i$lenmesinde

kullanllmaslnda bile ge~ kalml$ bulunuyoruz Oysa bu kayshy

naklar uzerinde ~ok klymetli ~all$malar yapml$ blan tarihshy

bull ~ilerimizden Balil Inalclk ve Bahaeddin YediYlldlz zaman

ve mek~n baklmlndan ~ok geni$ seriler olu$turan ve bu yuzshy

den yeteri kadar i$lenemeyen bu kaynaklarl hakklnl vererek

i$leyebilmenin~aresi olarak ara$tlrmalarda bilgisayar kulshy

lanllmasl gerektigini daha 1985 den beri soyluyorlardl(24)

Ancak bu tarih~ilerimizin soyledikleri de yeterli ilgiyle

kar$llanlp ferdi ve kurumlar planlnda geregi i~in derhal

harekete ge~ilemedi(25) Biz bu hareketsizligin bilgisashy

yar l n tarih ara$tlrmalarlnda ya da tarihi verilerin bilgishy

24Bkz Bahaeddin YediYlld l z Vaklf Arasecttlrma Enstitusu Kurulmalldlr Vaklf secturas l 3-5 Arahk 1985 Konusectmalar Tebl igler J Tartqmalar ve Komisyon RaporlarlAnkara 1985 s 104-110 Aynl yazar Ordu KazaSl Sosya1 Tarihi Ankara 1985 s 147 Halil 1na1clk Osmanll Aqivlerinin Turk ve Dunya tarihi 1cin Cinemi (A Konusectma Metni) Osmanll Arsect~vleri ve Arasecttlrmalarl Sempozyumu 1stanbul 1985 s36

25Ger ci daha yaklnlarda Elazlg Dniversitesi Ogretim GCirevlisi Mehmet Ali Dnalln Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal verilerin bilgisashy

yarla degerlendirilmesi konusunda deneme mahiyetinde BASIC diliyle yazllmlsect programlarl yaYlnlandlysa da bu deneme bilgisayarln ku~uk bir hesap makinaslndan biraz daha ileri kullanlllsectlndan basectka bir sectey degildir ~unku BASIC diliyle yaratllan kutukler coklu uygushylamalar icin tamamen e lverisectsizdir Ayrlca bu programlar Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal olmayan verileri isectshylemekten uzaktlr Yine de ilk denemelerden birisi olmaSl aClslndan ovguye laYlk buluyoruz Bkz Mehmet Ali Unal Tapu Tabr ir Deftershylerinin Bilgisayarla Degerlendirilmesi Konusunda Bazl Program Deneshymeleri Ondokuz MaYlz Dniversitesi Egitim Fakultesi Dergisi 2 (Samshysun 1987) s 145-163

12

bull sayarda depolanarak i~lenrnesinde nasll kullanllacaijl ve ~

bunun i~in ne yapllrnasl gerektiiji en ba~ta ise boyle bir

~all~rna yaplldlijlnda bunun ger~ek kazanclnln ne olacaijl koshy

nusundaki bilgi bo~luijundan kaynaklandlijlnl sanlyoruz

l~te bu tezirnizde varsaydlijlrnlz bu bo~luiju birazclk

olsun kapatarak onlirnlizdeki bir ka~ Yll i~inde ba~larnasl

ka~lnllrnaz olan arna 0 zaman da belki artl k ~ok ge~ kalrnl~

olacaijlrnlz bir hareketi one allp hlzlandlrrnaYl hedefliyoshy

ruz

Eu da ~liphesiz bir uygulama yaparak boyle bir ~a-

ll~rna ile ilgili blitlin slire~leri ve elde edilen kazan~ la-

rl gozler online serrnekle en iyi bi~irnde ger~ekle ~tirilebi-

lirdi l~te bu ~all~rnamlzda boyle bir uygularna yaprnaYl deshy

nedik Uygu larnarnlz i~in veri kaynaijl olara k Vak fiyele r i

daha doijrusu vakfiyelerdeki verilerin s i stematik olarak

aktarllchrgl ormlarl kullandlk Bu formla r Vakl flar Genel

MUd Urlliijli Ara~tlrma Birimiblinyesinde vaklf konus unda on -

de gelen uzman bilim adamlarlmlzdan Bahaeddin Yed iYlldlZ

onderliijinde ba~latllan ve i lerde bunlarl bilgisayara kay~

dederek ~e~itli maksatlar i~in kullanmaYl hedefleyen b ir

proje ~er gevesinde hazlrlanml~tl(26) Biz bu form l a rln

kullanma iznini gene YediYlldlZ araclllijl ile aldlk Formshy

lardaki verileri bilgisayara kaydedip i~lemek Uzere ise

diijer alanlarda oldugu gibi bilgisayar destekli tar i h ara~-

26Bu projeden ilerde yeri geldik~e bahsedilecek tir

1 3

tlrrnal arl nda da gidgide yayglnla9an geli9rni9 bir yazlllrn

tlirli olan ili9kili veri tabanl yonetirn sisternlerini se~shy

tik Boylece ~al19rnamlzln ternelini olu9turan Vakl flar Veshy

r i Tab a nl ortaya ~lktl Vaklflar Veri Taban1 1 nl kurrnak

i ~ in ge~tigirniz i9lern basarnaklarlbu veri tabanln~ k ayde t shy

t i girniz 33 vakfiyedeki veriler lizerinden yaptlgl rnlz sorgushy

lama ornekleri tezirnizin II bollirnli uygularna Yl olu9 tushy

ruyor Bu bollirnlin tamamlaYlC1Sl olarak Vaklflar Veri Tashy

banl1nln kurulu9una ge~rneden once bu ~al19rnanln t a r ih rneshy

todundaki yerini belirlernek lizere bilgisayar yardlrnlyla

yapllan tarih a r a9tlrrnalarlnda takip edilen tarz ve strashy

te j ilere aglrl lk vererek tarih tarih~i ve bilgisay a r

i l i9kisine yeniden ama daha yaklndan baklyor ve bu a rada

kullandlglrnlz forrnlarln ha~lrlan1 9 1nl y a plslnl v e bu y a shy

p lnln arna ~ i ~in uygun olup olrnadlglnl t art1 91yoru z

I BollirndE ise bilgisayarln tarih~es i yap lsl ve 9 a shy

ll~rnasl hakk lnda klsa b i l g iden s onra ayr l b a 911k olarak

ku l lan d lglrnlz yazlllrn tlirli ola n ilisectki li v er i t aban l y oneshy

tim s i s ternlerini tanltlyoru z Bunda d a ba911 c a u~ hedef ishy

miz vardl 1- Ni~in bu yazlllrnl tercih ettigirnizi ort aya

koymak 2- II Bo l lirnlin daha iyi anla911rnaslnl saglarnak v e

3- t leride bu yazl11rnl tercih ederek 9al19rna yapacak olanshy

l ar i ~in ternel bi1 g ileri verrnek

~al19rnarnlZln III ve son bollirnlinde Vaklflar Veri

Tab anl y1a kazandlglrnlz tecrlibeleri so s ya1 ve ekonornik

14

tarihirnizin vakfiye1er d1 91nda ka1an diger iki onern1i kayshy

nagl Tapu Tahrir Defter1eri VP ~eriye Sici11eri i~in degershy

1endiriyor bunlarl bi1gisayar yardlrnly1a i91eyebi1rnek x~in

ne1er yapl1abi1ecegi konusunda fikir1er i1eri slirliyoruz

Ve nihayet i1eride yapl1acak ~al19rna1ar1a daha geshy

1i9tiri1rnesini saglarnak lizere hazlr1adlglrnlz blitlin program

ve kod1arl ek olarak veriyoruz

15

Q

I BOLUM

BLG1SAYAR VE VER1 TABANI YONpound rrM S1STEMLER1

1 1 BLGSAYAR

111 Tarih~esi

Bugunku saniyede 1000000 i~lem yapabilen

bilgisayarlarln tarihi genellikle MO 3000 Ylllarlnshy

da Cinde ortaya ~lkan boncuklu i~lem tahtaslna (abakus)

kadar g6turulmektedir Romallla~ da i~inde yuzuklerin h a shy

reket ettirilebildigi yatay oluklar d6~enmi~ i~lem tahtashy

larl kullanlyorlardl Birinci oltik birler basamagln1 ikinshy

ci oluk onlar basamaglnl vb g6steriyordu Bugun hala k u l shy

lanllan hatta bazllarlnda karek6k almak bile miirnkiin olan i$shy

l em tahtalarl uzun sure bilinen tek i~lem yapma araCl o l ashy

rak k aldl 1642de buyuk Fransl z matematik=i Pas GoLfn ~ ~

geli$tirdigi di~li ~arklardan olu~ an hesap makinas lyla ~ arpshy

rna yapabilen (saYllarl katlayabilen) ilk ara9 o r taya ~lklshy

yordu Pascal bu makinaYl glimruk memuru olan babaslna ~ i

hesaplarlnda yardlmcl olmak i9in yapml~tl 1850 1erde bashy

si t ve guvenilir top lama makinasl geli~tirilerek uygulamashy

da kullanllmaya ba~landl 19 yuzYllln sonlarlna dogru d a

b61me yapabilen ilk makina icad edildi

Asllnda bu makinalar pratik olarak tamamen poundaydaslz

90k a z kullanlllyor ve yalnlzca tek bir i ~ lem yapabiliyor

o lmalarlna ragmen mekanik hesaplamanln teme l ini olu~turushy

yor lardl

16

bullMekanik olarak gall~an ve bir ~ok i~lemi bir arada

yapabilen bunun i~inde bir bellek (haflZa) birimine sahip

daha bliylik ve karma~lk bir makinanln yaplmlnl linlli ngiliz

matematik~i Chades Babbage ger~ekle~tirdi Babbage bu mashy

kinaYl daha do geli~tirerek hesaplarl onceden verilen komutshy

lara gore otomatik olarak yapabilecek bir makina yapshy

maYl dli~lindli Ancak ~a~lnln teknolojik seviyesi fik irlerishy

ni uygulamaya irnkan vermedi Onun geli~tirdi~i ~all~ma ilshy

keleri do~rultusunda daha sonra daha geli~mi~ makinalar yashy

plldl (27) 1929 Ida ABDde ilmi hesaplar yapmaya uygun ilk

ayglt ger~ ekle~tirildi Bunun i~leyi~i de mekanikti

1944de MARK I adll makinanln yaplmlyla hareketler

artlk mekanik de~il elektromanyetik enerjiyle ger~eKle~ishy

yordu MARK I saniyede 10 i~lem yapabiliyo rdu ve b u 0 zashy

man i~in ola~anlistli bir hlZdl 18 metre u zunluk v e 25 metshy

r e y likseklikle MARK Iin boyutlarl da ola~anlis tliydli 1 947

de ilk elektron~k tliplli makina yapl1dl ~lemler a r tlk

elektronik devrelerde y apl ilyor olmas lna ia~men ~~ll ~masl

t amamen Babh~ge in ilkelerine dayanlyordu (2 8 )

Pratikte ilk programlama 1950lere dogru ger~ekle9~

t i r ildi Makinaya yapacagl hesaplarla ilgili blitlin komutshy

lar veriliyor ve bundan sonra makina kullanlclnln mlidah a l e shy

si olmaksl zln i91emleri otomatik olarak yapiyordu 1949

27 ~a~1n~n en az ylizy~l otesindeki fikirleri ger~eklesecttirmek i~in ~ashyl ~sectan Babbagein ~al~sectmalar~ hakk~rida kendi yaz~s~ i ~in bkz Cfuarles Babbage The l if e of a Philosopher The Worldof t he Computered John Deiebold New York 1973 s26-34

28jeremy Berstein The middot AnalytiCal Engine The World of The Computer s35-43

17

bull Y1l1nda Cambridge Universitesinde MV Wilkes ve arkada$shy

lar1 taraf1ndan yap1lan EDSAC (Electronik Delay Storage

Automotic Calculator) adl1 bilgisayar ilk modern saY1sal

bilgisayardi

Bunu takip eden Y1llarda bu alanda ba$ka hi~ bir bishy

lim dad1nda rast~~nmayanba$d6ndlirlicli bir geli$me ya$and1

Once elektronik devreler yerlerini daha az yer kaplayan

daha az gerilim gerektiren ve daha az lSl yayan transisshy

t6rlere b1rakt1 Arkas1ndan 1965-1970 araS1 tlimlesectik devshy

reler blilundu Tlimlesectik devreler bilgisayarlar1n veri i$shy

leme kapasite ve h1z1na inan1lmaz boyutlar kazand1rd1 1980

lerde bilgisayar alan1ndaki ilerlemeleri gunli glinline takip

etmek bile mlimklin olmuyor lmi ara$t1rmalar yeni bulusectla~

ra yol a 9a rken yeni bulusectlar ilmi ara$t1rmalar1 h1zland1shy

r 1yor( 29 )

Temeline in i ldiginde insan zihni i~in y a p1 lmas 1 gli~

ala n ve uzun zaman alan ayn1 zamanda s lk1 C1 i$ lemler i mashy

k inaya devredip dli$linmek i~ in daha ~ok zaman yaratma ihshy

tiyac~ndan dogdugunu s6yleyebilecegimiz bilgisayar bu k1s a

tar i hltesinden de g6rlilebilecegi gib i zaman zaman sl~rama-

larla hep mucitlerinin kendilerinden 6ncekilerin tecrlibe shy

lerine dayanmas1yla geli$mi$ ve buglinkli halini alm1$t1r

S6yledlgimiz gibi gel i sectmeler bu glin de bliylik bir h1zla

29Bilgi sayar ~agdasect Teknoloji Ansiklopedisi Ci1t 1 s28

18

devam ediyor Geli$menin hlZl artlk aylarla hatta gunlershy

le o19uluyor Geli$meler Bilgisayar Bilimlerinde ayrl UZshy

manllk dallarl olarak ortaya 91kan birbirine paralel iki

alanda Slnlflanlyor Donanlm (hardware) adl verilen ve

Merke zi $lem Birimi (MB Cetral Proce ssing Unit CPU)

Belek (Memory) Giri$-~lkl$ Denetleyicisi ( I nput-Output

Ports) ve disk ekran klavye bilgiyazar (prlnter) gibi

tamamlaYlcl gere91erden olu$an fiziki yaplslndaki geli$meshy

ler bilgisayarln boyutlarlnl k ugulutmu$ maliyetini ucuzshy

latml$ ve kullanlmlnl basitle$tirmi$tir Boyutlarln kugulshy

mesi buyuk bilgisayar sistemleri yanlnda k U9uk (mikro)

ve ki$isel (personal) bilgisayar sistemlerini yaratml$tlr

Maliyetin ucuzlaYlp kullanlmln basitle$mesi de meslekten

bilgisayar bilimci olmayanlarln da bu makinalarl satln

al l p kull anmaslnl saglaml$tlr

Bilgisayarlarln programlanmaslyla ilg i li her$ey i

i f ade eden yaz ll l m (Sofware) daki gel i $me ler i se gok degishy

sectik alanlarla ilgili veriler i n gene gok degisectik amaca yoshy

nelik olarak i$lenmesine imka n hazlrlam19tlr ( 30)

Bilgisayar yazlllffilnda verilerin degi9ik bi~imlerde

duzenlenip isectlenmesini ve yan bellek (peripheral disk) te

s ak~anrnaslna imkan veren yazlllm sistemlerine -bunlar g e shyI

nellik le bilgi sayar ureticilerince makinayla birlikte verishy

30Mesela bilgisayarlar~n muzik ve kareografide kullan~hsect~ iltin sectu makalelere bkz Barry Truay) Computer Mus~c C~position The Polyshyphonic POD system Computer 8(August 1978) s40-5 0 John Lamsdown The Computer in Chareopraphy Computer 8(August-1978) s19-30

19

~ir Veri Yonetim Sistemleri (Data Managament Systems)

adl verilmektedir Bilgisayarlarln ticari olarak kullanllshy

maslyla birlikte geli9tirilmi9 bulunan ilk veri yonetim

sislttemlerii klitlik yonetim sistemleri (file management) dir

Bu sistemde veriler alan (field) adl verilen mantlki bishy

rimlere ayrlllr Alanlara yapllan kaYltlara (record) tutashy

nak denilmektedir Tutanaklarln tamaml ise klitlikleri olu9shy

turmaktadlr Klitlikler genel ama~ll prograrnlama dilleri

(BASIC COBOL FORTRAN VS) kullanllBrak dlizenlenir

Daha sonra geli9tirilen ve ~e9itli ama~lar igin veshy

rilenlerin etkili olarak i 91enmesine daha elveri91i oldukshy

larl i ~ in gitgide yayglnla9an veri yonetim~sistemler i ise

Veri Tabanl Yonetim Sistemleri (Data Managament Sysshy

terns dir Bizirn ce gall~zda kullandlglmlz sistemlerden

ilerde daha ayrlntlll olarak bahsedecegiz

112 Yaplsl ve yall$maSl

Bir bi1gisayar s istemi g e nel o larak be$ onemli bishy

rirnden olu9maktadlr Bu b i r imler ~ ematik olarak 90yle g osshy

ter i l ebilir

MERKEZ1 1$LEM B1R1M1

GRD BRM1

~ ~

KONTROL B1R1M1 AR1TMET1K MANTIK

t~

BELLEK BRMj

~ B1R1M1~

GIKTI B1RM1

$EKL 1 Bilgisayar sisteminin temel yapls l

20

1 Girdi Birimi 19lenecek verilerin ve bu verile--

rin nas1l i9lenecegini gosteren komutlar1n (programlar1n)

bilgisayara aktar1lmas1n1 saglayan k1s1md1r Bu i9lem esshy

kiden delikli kartlar delikli kag1t geritlermiddotarac111g1Yshy

la yap1l1yordu Buglin ise ekran ve klavyeden olu9an termishy

naller kullan1lmaktad1r

2 Bellek Birimi Programlar1 olu9turan komu tlar1n

2 tabanl1 kodlar1n1 ve bu programlar1n i9leyecegi verilerin

2 tabanl1 kar91l1klar1n1 saklayan mekanizmalar blitlinlidur

Bellekte bilginin saklanmas1 tlimle9ik devreler i~inden geshy

9irilen elektrik sinyallerinin dlizeyininyliksek veya al~ak

olu9una gore 1 yada 0 degerini almaS1 ile olmaktadJr Bilshy

gisayar kendisine verilen rakam harf ve ozel i 9aretlershy

den olu9an blitlin veri ve komutlar1 hep bu $ekilde 0 yada 1

sembollerine (digit) donli9tlirdlikten sonra anlamaktad1r Bushy

na iki tabanl1 say1 sistemi denilmektedir Mesel a bu say1

sisteminde 10 tabanl1 say1 sistemindeki 154 saY1s1n1n karshy

91l1g1 0011010d1r Bilgisayarlara SaY1sal (digital) ad1

i9te bu ylizden verilmektedir Blitlin saY1sal ayg1tlar1n ~a-

11$maS1 bu gekilde olmaktad1r 2 Tabanl1 say1 sistemindeki

bu Oyadal degerinin herbiri bit 8 bitlik bir grup ise by t e

ad1n1 al1r 1ki yada dort byte ise bir kelime olu$turur

Kelimeler komutlar1 komutlar da programlar1 meydana geshy

tirir

Bilgisayarda ana bellegin hacmi yani depolayabile shy

cegi bilgi miktar1 bilgisayar sistemine gore degi$ir Anshy

21

cak bu en btiytik bilgisayar sistemlerinde bile slnlrll shy

dlr Bu ytizden bilgisayarln bellek kapasitesini artlrmak

itin disk manyetek erit vs gibi yan bellekler kulshy

lanlilr Yan belleklerin hacmi ana bellegi kat kat amakshy

tadlr ~ift yogunluklu bir diske milyarlarca bytellk

bilgi saklanabilmektedir Yan belleklere bilgi depolanmashy

Sl yine anabellek araclIlglyla olmaktadlr

3 Kontrol Birimi Bir ~ok elektronik devreden

oluan bu birim bilgisayarln btittin ~allmalarlnl denetler

Komutlarl yorumlar ve hangi Slra itinde ilenecegini beshy

lirler Verileri bellekten allp ilem i~in Aritmetik-Manshy

tlk birimine gonderir ve bu birim de ilenmi$ olarak geshy

len verileri (bilgileri) bellekte depo eder

4 Aritmetik-Mantlk Birimi Bu birim kontrol bishy

riminden gelen sinyallere gore bellek biriminden gelen

verilere dort aritmetik ilemi ve kar$llatarma ilemleshy

rini uygular Bu birim kontrol birimi ile birlikte Mershy

kezi l$lem Birimi (MiB CPU) olarak adiandlrlllr

5 ~lktl Birimi Yapllan ilemlerin sonucunu belshy

lek biriminden allr ve kullanlclya verir 1lenen verileshy

rin sonucunu almak i~in ekran ve bilgiyazarlar kullanl shy

llr Ayrlca ~izici (plotter) ve iaretleyiciler (di9 iti shy

~er)de ozel 9lktl tlirlerini almak i~in kullanllan ~ra~lar~lr

Bilgisayarda Bl1tiin bu bir imlerin i$lemes ini sagshy

layan programla~ programlama dilleriyle yazllan programshy

larln makina diline (iki tabanll sayl sistemine)

~eviren derleyici ya J~

22

sevirici denen programlar veri yonetim sistemi progshy

ramlarl ve diger yardlmcl programlar i9letim sistemini

(Disk Operating System DOS) olu9turur (3l)~

12 VER TABANI YUNETM SSTEMLER

Bilgisayar yazlllmlnda dart temel veri yanetim sisshy

temi geli~tirilmi9tir KUtUk Yanetimi (File Management)

SlradUzen (Hiyerar9ik) Ag (Network) ve li~kili (Relati shy

anal) veri tabanl Yanetim Sistemleri

1950 ve 19601 larda yazlllm metodlarlnln birle9tirilffles~le

~r46ya ~ik an kUtUk yanetim sistemleri veriye makinanln

detaylarlyla ugra$madan eri 9me imkanl vermesiyle veri i$shy

leme teknolojisinde temel bir adlm oldu Fakat1960larln

ba~larlnda uygulama alanlarlnln geni 9lemesiyle aynl veri

kUtUgU Uzerinde farkll uygulamalar yapllmasl ihtiyaclnl

dagurdu Uygulama programlarlnln saYlSlnln artl~l ise c id-

di problemler ortaya 9lkardl

1 Verinin yapllandlrlldlgl tarz ilk uygulama

programlarl i9in uygun olmakta fakat daha sonrakiler i9in

bu uygunluk giderek azalmaktadlr

2 Eger kUtUk ~oklu uygulama i9in yeniden yapllanshy

dlrlllrsa bUtUn programlar degi~tirilmektedir

31 Bilgisayarln yaplsl ve isectleyisecti konusunda ayrlntlll bilgi i~in bkz ilgisayar gagdasect Teknoloji Ansiklopedisi ) Cilt 181-154

23

gt

3 Eger klitlikterlo degiik uygulamalar icin kopyasl

allnlrsa bu kere de klitlik kopyalarl araslnda tutarllllgl

saglamak problemi ortaya Clkmaktadlr (32)

te veri tabanl yonetim sistemleri veri eriimde

klitlik yonetimi yaklalmlnln bu yetersizliklerini telafi

etmek lizere gelitirilmi ve tari h gibi verilerin cok yonshy

lli ileme tabi tutuldugu alanlarda klitlik yonetimi yakla9l shy

mlna gore daha cok tercih edilir olmu9tur (33)0

Veri tabanl yonetim sistemleri adlarlnl kullandlkshy

larl VERt MODELnden allrlar Veri Modeli veriler arashy

slndaki ilikinin tlirli ve niteligi goz online allnarak kushy

rulan mantlRi bir yapldlr Bu yapl gercek hayatl yansltshy

maYl amaclar (34)

SIRADUZEN veri mode linde veriler araslndaki ilikishy

ler bir agac yaplsl icinde gosterilir $oyle bir c o grafi

ornek bu modelle iyi biro analoj i oluturur Or tadogu

Tlirkiye Ankara Beytepe Slraduze n veri modeli gercek

hayatta var olan yada olQu bir cok ilikiye benzer bir

yapl getirse de 1- Bir veri birden cok ilikiye girdigin shy

bull 1 comshy32SB yaO-PrlL l L bull l p ABenstelnve d1ger erlData-base S ystems puter 119 (September 1978) S 46-47

33Mesela ABD de (Berkley 3-5 Nisan 1987) yapl-lan Saints and saintshyhood in islam konulu milletlerarasl konferansln davetiyesinde islam mistizmi ~allsectmalarl i~in veri tabanlarl Uzerine tartlsectma yapllacaglna

34dair bir ilan yer almlsecttlr Yadager~ek hayatta olmusect olanl secteklinde ifade ederek tarihe adapshyte edebiliriz Veri modelleri konusunda daha genisect bilgi i~in bkz HUlya Polat Veri Tabanlnln Zamanl Bakl$ Bilgisayar Teknolojisi Dergisi sayl 1 (Ocak-Mart 1986) S5-6

I

4

1960 ortalarlndan itibaren bilgisayarlarln ticaret

ve bilim dlinyaslna iyice yerle9mesiyle kantitatif ~all9-

malara ilgi duyan tarih~iler bu yeni ara~ta kendilerine

gli~lli bir destek bulmu91ar bununla ilgili duygularlnl belshy

ki biraz da abartarak ifade etmi 91erdir Mesela Le Roy

Ladurie 1968de yarlnln tarih~isi yasectamak i~in bir bilgishy

sayarl programlamaYl bilmek zorunda olacak (5) George

Lefebre ise daha da ileri giderek tarih yazmak i~in bilshy

gisayarl bilmek gerekir demisecttir(6)

Ancak ilk kantitatif ~all9malarln gerek 0 zamana

kadar desecteri anla9l1madlsectl gerekse ~ okbGy~ k rakam

kolleksiyonlarlnl ihtiva ettisecti i~in kimsenin kullanmaya

cesaret edemedisecti se~im kaYltlarl nufus saylm listeleri

arazi tahrirleri gibi buylik beIge kiHliyatlnl kullanlp isectshy

lemesine ragmen a9lrl ol~lide rakamlarln analizine dayanlshy

yor olmasl ustelik de bazl kantitatif tarih~ilerin bu

~ekilde ~allsecttlklarl fenomeni ol~tuklerini (7) ve bunun da

ilmi slfatlnl hak edebilecek tek metod oldusectunu iddia

5LeRoy Ladurie The Territory of Historian ~ev Ben ve Sion Reynolds Chicago 1979 s6 Bu kitapta yer alan The Historian and The Computer adll rnakale Turk~eye de ~evrilerek yaYlnlanmlsecttlr bkz Ali Boratav ed Tarih ve Tarihyi Annale s Okulu izinde Ankara 1985 s132-135

6Richard C Cobb Georges Lefebre Past and Present 18(1960) sfil

7Miktar gosterme (Quantification) terimi ol~me (measurement) ile esectshyanlamh olarak kullanlllyordu Allan GBogue Ouantification in the 1980 s Numerical and Formal Analysis in united States History Journal of Interdisciplinary Hi s tory XII-I(Summer 1981) s 137

5

etmeleri (8) disiplini ikiye bolmu~ (9) bu ~all~malara

tepkiler ortaya ~lkml~tlr Mesela me~hur bir Amerikall tashy

rih~i butun onemli sorular kantitatif cevaplara hassas 01shy

madlklarl i~in onemlidirler (10) demi~tir Sonradan Le Roy

Ladruenin kendisi de bilgisayarla donatllml~ bile olsa

tarih~inin i~inin bir sanat olarak kalmaya devam edecegini

soylemi~tir (11)

Yine de verileri kartlara delmek zorunda olmak ya-

Zlllm paketlerinin yetersizlikleri gibi butun olumsuzlukshy

lara ragmen kantitfltif ~all~malar artarak devam etmi~hat-

ta tarih~ilere bilgisayarla ara~tlrma yonetimini ve kanti shy

tatif teknikleri ogreten kitap ve makaleler yazllml~(12)

bu tur ~all~malara aglrllkla yer veren dergiler ~lkarllma-

ya ba~lanml~(13) Amerika ve Avrupa un iversitelerinin tashy

rih bolumlerinde lisans velisans ustu duzeyde yenantitatif

8 Ladurie age sll Lee Benson Quantification Scientific History and Scholarly Innovation Quantification in American History 8 25-29

9 Sthepan 1hrenstonn The Historian and the Computer ll Quantification in American History s 70 (Bu makale taraf~m~zdan Turklteye ltevr i l shymisectve H ti ~_debiyat Fakultesi Dergisinde bas~lmak uzere kabul edil shyuUsectti) shy

lOArthur Schlesinger J r liThe Humanist Looks at Emprical Social Research Quantification in American History s35

IlL d bull l l 1a ur~e II Recent H~stor~ca D~scover~es ~ev Dav~d Her ~h y Daedalus XVI(19 77) s145

121980 y~l~na kadar yap~lan yay~nlar iltin sectu bibliyografyaya bkz Nancy EFitch Statistical and Mathematical Methods for Historians An Annototated Bibliogaphy of Selected Books and Articles ll

Historical Methods 134(1980) s222-23l Bu bibliyografyada gosterilen kitapshylar aras~ndan sectunlar ODTU kutuphanesinde de bulundugu iltin kolayca ulasect~labilir durumdad~r Charles MDollar-Richard JJensen Risto rians Guide to Statistics Quantitative Analysis and Histor~ Researh rhicago 19 70 Roderic floud An Int r oduction to Quantitashy~ive Methods tor Historians Princeto~ 1973 Edward Shorter The Historian and The Computer A Practical Guide New York 1971---shy

13J 1 f I d 1 ourna 0 nter ~sc~p ~nary H~story Soc~al Sc~ence H~story

6

teknikleri ogreten derslerin saYlSl ve s a atleri gicerek

artml~tlr (14) Bir klslm ~all~malarda kullanllan istatisshy

tiki teknikler 0 kadar ileriye gitmi~tir ki blrakallm

kullanllan teknigi belli bir matematik temeli olmadan ~a-

ll~malarln kendisi bile anla~llamaz olmu~tur

Bugun bilgisayar teknolojisinin hem donanlm hem de

yazlllm alanlarlnda hlzll geli~mesi bu ileri istatistikf

tekniklerin haz rr olarak kolayllkla uygulanmaslna imksectn

veriyor Bilgisayar teknolojisinin geli~mesinin burada i~a-

ret etmek istedigimiz bize gore aSll onemli sonucu ise

bilgisayardan yardlmcl bir ara~ olarak istifade etmek isshy

teyen tarih~ilerin ara~tlrmalarlnl yalnlzca kantitatif koshy

nularla slnlrlandlrmalarl mecburiyetini ortadan kaldlrml~

olmasldlr Kelime_i~lem (word processing) bilgisayar bilimshy

lerinin temel bran~larlndan biri haline gelmi~tir DolaYlshy

slyla eski kantitatif-kalitatif aYlrlm yok olmu~ bolunmu9

disiplin tekrar bilgisayar etraflnda birle~mi~ tir Amerishy

ka l J tar ih~i Richard Jensen 198 7 d e bir ka~ Yll once bu

kadar 90k saYlda ilgisiz anti-kantitatif~inin kendi bilshy

gisayarlarlna sahip olacaklarlnl ruyamda bile goreme2dim

diyor(15) Bilgisayar kullanmaktan ote kendi bilgisayarlshy

na sahip tarih~i saYlslndaki artl~ donanlm ve yazlllm

Hist or ical Methods ve Journal of Social History bu de rgil erden basectshyllcalarldlr

14Bkz Bogue agm s 155

15 d 1Rlchar Jensen The Hand Wrltlng on the Screen Hlstorl ca Methods 20 1 (Winter 1987) s 36

7

alanlarlndaki yeni lirlinleri tanltlp avantaj ve dezavantaj

kullanlll~ bi~imleri ve fiatlarl hakklnda bilgi vermek sushy

retiyle bunlarl satln almak isteyen tarih~ilere yardlmcl

olmaYl bir ihtiya~ haline getirmi~ olmall ki ozellikle

mikro bilgisayarlarln yayglnla~tlgl 1981den sonra dergishy

lerde bu tlirden yazllar ~lkmaya ba~laml~tlr (16)

Tarih~iler artlk en geli~mi~ yazlllmlarl ve donanlm

ekipmanlarlnl kullanarak bibliyografya ve notlarlnl not

fi~i yerine bilgisayarda sakllyor bu notlara kolayca ulashy

$arak yeni ekleme ve degi$iklikleri sliratle yapabiliyor

bunlarl degi~ik ~ekillerde organize edebilme imk~nl sayeshy

sinde de kompozisyon ve yazma gli~lliklerini bir zevk halishy

ne donli~tlirmli~ bulunuyorlar Gerektiginde odaslndaki ya da

ev indeki kendi kli~Uk bilgisayarlnl bir terminal gibi kulshy

lanarak kamplisteki ana bilgisayarla konu~uyor daha ka rshy

ma~lk i~leri ona yaptlrlyor ve oradan ihtiya~ duydugu bilshy

gile r i ~ekebiliyorlar Dahasl bazl tarih~i ler genellikle

mUhendislik bilimleri ve i~ dlinya slnln ihtiya~ larlna gore

gel i ~tirilmi~ olan hazlr yazlllrnlarl ku llanmakla yetinmeshy

yip tarihi verinin yaplslna ve tarih~inin entellektliel

16Bu yazllarl yazanlar da bilgisayar kullanmakta tecrlibe ve uzmanllk kazanml~ tarih~ilerdir Ornek olarak bkz Jensen agm s 35-45 (lynl yazar liThe Micro Computer Revolution for Historians Journal of Interdisciplinary History XIVl (Summer 1983) s91-111 Don Karl Rowney The Historian and The Microcomputer A Student of the Past Heets the Hfchine of the Future~ 7 (July 1982) s166shy176 Michael M Finefrock Computers and the Historian Prt III Overcoming Computerhobia in Offlce and Closroom AHA Perspectives 219(1983) s 8-13

8

Cgt

gall9ma all9kanllklarlna uygun yeni yazlllmlar geli9tirmek

i~in ~all9lyor ve bunda da ba9arlll olabiliyorlar (17)

Yapay zek~ konusundaki ilerlemelerin tarih~ilere a~-

tlgl yeni ufuklar ise ger~ekten heycan vericidir Bilgishy

sayarl artlk ilk kantitatif tarih~ilerin kullandlgl gek-

Ii ile sadece rakamlarln analizinde kullanmak ona bir

elektronik abacusun pasif rolunu vermek ba9ka bir ifashy

de ile onun potansiyelinden butunuyle istifade edememek

olarak kabul ediliyor(18) $imdi super bilgisayarlar sashy

yesinde tarih~iler metalanguage adl verilen gok geli 9shy

tirilmi9 bir kodlama yontemiyle edeb metinlerdeki fikir

ve temalarl analiz edebiliyorlar bunlar biyografik bilgishy

ler uzerinde yaplldlglnda ilgili ki9inin dU9unce suregleshy

rini ortaya koyabiliyorlar(19 Bilgisayarla onceden dushy

9unulemeyecek dU9unulse bile gergekle$tirilmesi imkanslz

ilgin~ gall9malar da yapllabiliyor Mesela Utah Dniversishy

tesi nde bilgisayarda depolanan ailelerin akraballk ili$shy

kilerini gosteren (genealojik) veri tizerinde ortalama omur

evlilik suresi evliliklerde gocuk saYlsl ve bunlarln neshy

sillere gore klyaslanmasl vs gibi istatistiki hesaplamalar

17BilgisaY2 ~ dergisinde (say~ 74 Haziran 1987 5 34) ~lkan nereden al lndl~~ belirtilmeyen bir haberde illinois Universitesi tarih proshyfesorlerinden Vernon Burton I un bir y~l ugra~arak sadece daha fazla bilgi tararnaya degil eski evraklardaki yaz~ll metinl erin incelenmesine de olanak veren bir programln ilk bollimunu yazd~g~ bildiriliyor Habeshyrin devam~nda Burtonun bu program bittiginde geleneksel tar i h anlashyy~iFna sahip tarih~il e rin(d8 ge~mi~in tozlu raflarlIida kalan Slrshylar~ aydlnl~ga ~~kartmak i~in bilgisayar yar~~~na kat~lacaklar~n~ tahrnin ettigini soyledigi yaz~l~yor

18 dd f 1 11middotInteGeorges Lee-Ru y Le louche ve d~gerler~ Art~ ~ca ~gence

History and Knowledge RepresentationComputers and Humanities16 ( 198 2) s25

19Lee-Le1ouche a gm s26

9

yanlnda kanserin lrS~ olarak ge~ip ge~mediginin de

ara~tlrllmakta oldugunu ogreniyoruz(20)

Yazlllmdaki ilerlemeler veri i~leme alanlnda boyleshy

sine yeni ufuklar a~arken donanlmdaki ilerlemeler de bilgishy

sayarln veri depolama kapasitesinl inanllmaz ol~lide arttlrshy

ml~ bulunuyor Buglin bliylik bir bilgisayara onbinlerce ha~

ta ylizbinlerce belgedeki veriler depolanabiliyor Bu durum

ilk kantitatif tarih~ilerin biraz da lirkek bir ~ekilde

ba~lattlklarl temel kantitatif verilerin toplanarak makishy

naca okunabilir versiyonlarlnln hazlrlanmaslnl hedefleyen

~all~malarlna (21) yeni ve ileri boyutlar ilave etmi 9tir

Buglin bu ~all$malar bliylik ara$tlrma kurulu$larl blinyesinshy

de yalnlzca kantitatif veriyle Slnlrll olmayan geni$ proshy

jeler ~er~evesinde slirdlirlilmektedir Mesela Fransada bushy

lunan Institut de Recherche et dHistorie des Tex tes(IRHT)

adl1 bir ara$tlrma kurumunun slirdlirdligli li~ onemli projeden

biri MEDIUM adl verilen veri tabanldlr Bu veri tabanlna

Orta~aga ait Arap~a da dahil sekiz dilden el yazmalarlnln

~ evrilerek kaydedilme ~all$malarlnln bliylik ol~lide tamamshy

lanml$ oldugunu ve kullanlcllarln bu veri tabanlndan isteshy

digi~bilgileri ~ekerek ~ok boyutlu analize tabi tutabilmekshy

20James C Staples Use of the Computer By the Family Historian An Application to Genelogical Data New England History and Gen Register 13(July 1979) s202

21 k d h 1 S A h B ~ r Bogue The Hlstorlan an t e SOCla Clence Data rc lves In the United States American Behavioral Scientist XIX 1976) 8419shy447 Koval~enko agm s47-73

10

bull te ustelik bunu milletleraras1 telekomunikasyon aglar1na

(TRANSPAC EURONET THYMNET BITNET) bagl1 olan diinyan1n

herhangi bir yerinden bir mikrobilgisayar arac1l1glada

ger~ekle9tirebilmekte olduklar1n1 ogren i yoruz(22) Bu tiirshy

den projeler art1k her ara9t1rmac1n1n ayn1 veriyi ayr1

ayr1 ~evirme bunlar1 kaydetmek i~in bilgisayar1 program-

lama ve sonra bu verilerin giri9ini yapma vs gibi her bi -

rine ayr1 zaman kaybettiren ve zihni kapital israf1na

yol a~an durumlail onluyor Her ara9t1rmac1 ige bilgisayashy

r1n bellegindeki kolayca ula9abildigi haz1r verilerden ba~-

llyor saatler surecek i~lemleri saniyeler dakikalar i~in-

de yaparak geriye kalan zaman1 du~unmeye yoruma ve yeni

baglant1lar ili~kiler bulmaya harc1yor (23) Gunumuzde

bilgi uretimi tarih de dahil her alanda i9te bu yu zden h1Z shy

11 bilgi topluma kavram1n1n dOgu9U i~te bu yuzden

Ancak Amerika ve Avrupada meydana gelen bu geli 9me shy

lerin ulkemizde yeteri kadar yank1 buldugunu ve bu geli 9shy

meleri takip i~in somut ad1mlar at1ld1g1n1 maalesef soyleshy

yemiyoruz Yapay zeka konusunun ulkemizde Bilgisayar Bishy

limleri Muhendisligi alan1nda bile yaln1zca teorik bir sisshy

tern olarak tan1nd1g1n1 ve yapay zeka tekniklerinin pratik

bir uygulamas1n1n bulunmad1glnl biliyoruz Yine de 1970li

22Bu enstitli ve yaptlgl ~allsectma1arkonusunda bkz Lucie Fossier Ma r ieshyJosephe Beaud Introducing the Instut de Recherche et dHistorie des Textes (CNRS) Mediav el Book and Computer Computer and Humanities 20(1986) s 267-268 Medlum projesi hakklnda daha ayrlnshyh b dgil~in bkz Agnes Guillaumont-Jean Lu c Minel MEDIUM Realities and Projects Computer and Humanities 20(1986 ) s269-271

23Bogue Quantl flcatlon s 154

11

Ylllardan bu yana ulkemizde iyice yerle$ip geli$mi$ bulushy

nan bilgi-i$lem teknolojisinin sundugu veri yonetim sistemshy

lerinin (Kutuk yonetimi Veri tabanlarl) imkanlarindan Tashy

pu Tahrirleri Vakfiyeler geriye Sicilleri gibi temel

kantitatif kaynaklardaki verilerin depolanlp i$lenmesinde

kullanllmaslnda bile ge~ kalml$ bulunuyoruz Oysa bu kayshy

naklar uzerinde ~ok klymetli ~all$malar yapml$ blan tarihshy

bull ~ilerimizden Balil Inalclk ve Bahaeddin YediYlldlz zaman

ve mek~n baklmlndan ~ok geni$ seriler olu$turan ve bu yuzshy

den yeteri kadar i$lenemeyen bu kaynaklarl hakklnl vererek

i$leyebilmenin~aresi olarak ara$tlrmalarda bilgisayar kulshy

lanllmasl gerektigini daha 1985 den beri soyluyorlardl(24)

Ancak bu tarih~ilerimizin soyledikleri de yeterli ilgiyle

kar$llanlp ferdi ve kurumlar planlnda geregi i~in derhal

harekete ge~ilemedi(25) Biz bu hareketsizligin bilgisashy

yar l n tarih ara$tlrmalarlnda ya da tarihi verilerin bilgishy

24Bkz Bahaeddin YediYlld l z Vaklf Arasecttlrma Enstitusu Kurulmalldlr Vaklf secturas l 3-5 Arahk 1985 Konusectmalar Tebl igler J Tartqmalar ve Komisyon RaporlarlAnkara 1985 s 104-110 Aynl yazar Ordu KazaSl Sosya1 Tarihi Ankara 1985 s 147 Halil 1na1clk Osmanll Aqivlerinin Turk ve Dunya tarihi 1cin Cinemi (A Konusectma Metni) Osmanll Arsect~vleri ve Arasecttlrmalarl Sempozyumu 1stanbul 1985 s36

25Ger ci daha yaklnlarda Elazlg Dniversitesi Ogretim GCirevlisi Mehmet Ali Dnalln Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal verilerin bilgisashy

yarla degerlendirilmesi konusunda deneme mahiyetinde BASIC diliyle yazllmlsect programlarl yaYlnlandlysa da bu deneme bilgisayarln ku~uk bir hesap makinaslndan biraz daha ileri kullanlllsectlndan basectka bir sectey degildir ~unku BASIC diliyle yaratllan kutukler coklu uygushylamalar icin tamamen e lverisectsizdir Ayrlca bu programlar Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal olmayan verileri isectshylemekten uzaktlr Yine de ilk denemelerden birisi olmaSl aClslndan ovguye laYlk buluyoruz Bkz Mehmet Ali Unal Tapu Tabr ir Deftershylerinin Bilgisayarla Degerlendirilmesi Konusunda Bazl Program Deneshymeleri Ondokuz MaYlz Dniversitesi Egitim Fakultesi Dergisi 2 (Samshysun 1987) s 145-163

12

bull sayarda depolanarak i~lenrnesinde nasll kullanllacaijl ve ~

bunun i~in ne yapllrnasl gerektiiji en ba~ta ise boyle bir

~all~rna yaplldlijlnda bunun ger~ek kazanclnln ne olacaijl koshy

nusundaki bilgi bo~luijundan kaynaklandlijlnl sanlyoruz

l~te bu tezirnizde varsaydlijlrnlz bu bo~luiju birazclk

olsun kapatarak onlirnlizdeki bir ka~ Yll i~inde ba~larnasl

ka~lnllrnaz olan arna 0 zaman da belki artl k ~ok ge~ kalrnl~

olacaijlrnlz bir hareketi one allp hlzlandlrrnaYl hedefliyoshy

ruz

Eu da ~liphesiz bir uygulama yaparak boyle bir ~a-

ll~rna ile ilgili blitlin slire~leri ve elde edilen kazan~ la-

rl gozler online serrnekle en iyi bi~irnde ger~ekle ~tirilebi-

lirdi l~te bu ~all~rnamlzda boyle bir uygularna yaprnaYl deshy

nedik Uygu larnarnlz i~in veri kaynaijl olara k Vak fiyele r i

daha doijrusu vakfiyelerdeki verilerin s i stematik olarak

aktarllchrgl ormlarl kullandlk Bu formla r Vakl flar Genel

MUd Urlliijli Ara~tlrma Birimiblinyesinde vaklf konus unda on -

de gelen uzman bilim adamlarlmlzdan Bahaeddin Yed iYlldlZ

onderliijinde ba~latllan ve i lerde bunlarl bilgisayara kay~

dederek ~e~itli maksatlar i~in kullanmaYl hedefleyen b ir

proje ~er gevesinde hazlrlanml~tl(26) Biz bu form l a rln

kullanma iznini gene YediYlldlZ araclllijl ile aldlk Formshy

lardaki verileri bilgisayara kaydedip i~lemek Uzere ise

diijer alanlarda oldugu gibi bilgisayar destekli tar i h ara~-

26Bu projeden ilerde yeri geldik~e bahsedilecek tir

1 3

tlrrnal arl nda da gidgide yayglnla9an geli9rni9 bir yazlllrn

tlirli olan ili9kili veri tabanl yonetirn sisternlerini se~shy

tik Boylece ~al19rnamlzln ternelini olu9turan Vakl flar Veshy

r i Tab a nl ortaya ~lktl Vaklflar Veri Taban1 1 nl kurrnak

i ~ in ge~tigirniz i9lern basarnaklarlbu veri tabanln~ k ayde t shy

t i girniz 33 vakfiyedeki veriler lizerinden yaptlgl rnlz sorgushy

lama ornekleri tezirnizin II bollirnli uygularna Yl olu9 tushy

ruyor Bu bollirnlin tamamlaYlC1Sl olarak Vaklflar Veri Tashy

banl1nln kurulu9una ge~rneden once bu ~al19rnanln t a r ih rneshy

todundaki yerini belirlernek lizere bilgisayar yardlrnlyla

yapllan tarih a r a9tlrrnalarlnda takip edilen tarz ve strashy

te j ilere aglrl lk vererek tarih tarih~i ve bilgisay a r

i l i9kisine yeniden ama daha yaklndan baklyor ve bu a rada

kullandlglrnlz forrnlarln ha~lrlan1 9 1nl y a plslnl v e bu y a shy

p lnln arna ~ i ~in uygun olup olrnadlglnl t art1 91yoru z

I BollirndE ise bilgisayarln tarih~es i yap lsl ve 9 a shy

ll~rnasl hakk lnda klsa b i l g iden s onra ayr l b a 911k olarak

ku l lan d lglrnlz yazlllrn tlirli ola n ilisectki li v er i t aban l y oneshy

tim s i s ternlerini tanltlyoru z Bunda d a ba911 c a u~ hedef ishy

miz vardl 1- Ni~in bu yazlllrnl tercih ettigirnizi ort aya

koymak 2- II Bo l lirnlin daha iyi anla911rnaslnl saglarnak v e

3- t leride bu yazl11rnl tercih ederek 9al19rna yapacak olanshy

l ar i ~in ternel bi1 g ileri verrnek

~al19rnarnlZln III ve son bollirnlinde Vaklflar Veri

Tab anl y1a kazandlglrnlz tecrlibeleri so s ya1 ve ekonornik

14

tarihirnizin vakfiye1er d1 91nda ka1an diger iki onern1i kayshy

nagl Tapu Tahrir Defter1eri VP ~eriye Sici11eri i~in degershy

1endiriyor bunlarl bi1gisayar yardlrnly1a i91eyebi1rnek x~in

ne1er yapl1abi1ecegi konusunda fikir1er i1eri slirliyoruz

Ve nihayet i1eride yapl1acak ~al19rna1ar1a daha geshy

1i9tiri1rnesini saglarnak lizere hazlr1adlglrnlz blitlin program

ve kod1arl ek olarak veriyoruz

15

Q

I BOLUM

BLG1SAYAR VE VER1 TABANI YONpound rrM S1STEMLER1

1 1 BLGSAYAR

111 Tarih~esi

Bugunku saniyede 1000000 i~lem yapabilen

bilgisayarlarln tarihi genellikle MO 3000 Ylllarlnshy

da Cinde ortaya ~lkan boncuklu i~lem tahtaslna (abakus)

kadar g6turulmektedir Romallla~ da i~inde yuzuklerin h a shy

reket ettirilebildigi yatay oluklar d6~enmi~ i~lem tahtashy

larl kullanlyorlardl Birinci oltik birler basamagln1 ikinshy

ci oluk onlar basamaglnl vb g6steriyordu Bugun hala k u l shy

lanllan hatta bazllarlnda karek6k almak bile miirnkiin olan i$shy

l em tahtalarl uzun sure bilinen tek i~lem yapma araCl o l ashy

rak k aldl 1642de buyuk Fransl z matematik=i Pas GoLfn ~ ~

geli$tirdigi di~li ~arklardan olu~ an hesap makinas lyla ~ arpshy

rna yapabilen (saYllarl katlayabilen) ilk ara9 o r taya ~lklshy

yordu Pascal bu makinaYl glimruk memuru olan babaslna ~ i

hesaplarlnda yardlmcl olmak i9in yapml~tl 1850 1erde bashy

si t ve guvenilir top lama makinasl geli~tirilerek uygulamashy

da kullanllmaya ba~landl 19 yuzYllln sonlarlna dogru d a

b61me yapabilen ilk makina icad edildi

Asllnda bu makinalar pratik olarak tamamen poundaydaslz

90k a z kullanlllyor ve yalnlzca tek bir i ~ lem yapabiliyor

o lmalarlna ragmen mekanik hesaplamanln teme l ini olu~turushy

yor lardl

16

bullMekanik olarak gall~an ve bir ~ok i~lemi bir arada

yapabilen bunun i~inde bir bellek (haflZa) birimine sahip

daha bliylik ve karma~lk bir makinanln yaplmlnl linlli ngiliz

matematik~i Chades Babbage ger~ekle~tirdi Babbage bu mashy

kinaYl daha do geli~tirerek hesaplarl onceden verilen komutshy

lara gore otomatik olarak yapabilecek bir makina yapshy

maYl dli~lindli Ancak ~a~lnln teknolojik seviyesi fik irlerishy

ni uygulamaya irnkan vermedi Onun geli~tirdi~i ~all~ma ilshy

keleri do~rultusunda daha sonra daha geli~mi~ makinalar yashy

plldl (27) 1929 Ida ABDde ilmi hesaplar yapmaya uygun ilk

ayglt ger~ ekle~tirildi Bunun i~leyi~i de mekanikti

1944de MARK I adll makinanln yaplmlyla hareketler

artlk mekanik de~il elektromanyetik enerjiyle ger~eKle~ishy

yordu MARK I saniyede 10 i~lem yapabiliyo rdu ve b u 0 zashy

man i~in ola~anlistli bir hlZdl 18 metre u zunluk v e 25 metshy

r e y likseklikle MARK Iin boyutlarl da ola~anlis tliydli 1 947

de ilk elektron~k tliplli makina yapl1dl ~lemler a r tlk

elektronik devrelerde y apl ilyor olmas lna ia~men ~~ll ~masl

t amamen Babh~ge in ilkelerine dayanlyordu (2 8 )

Pratikte ilk programlama 1950lere dogru ger~ekle9~

t i r ildi Makinaya yapacagl hesaplarla ilgili blitlin komutshy

lar veriliyor ve bundan sonra makina kullanlclnln mlidah a l e shy

si olmaksl zln i91emleri otomatik olarak yapiyordu 1949

27 ~a~1n~n en az ylizy~l otesindeki fikirleri ger~eklesecttirmek i~in ~ashyl ~sectan Babbagein ~al~sectmalar~ hakk~rida kendi yaz~s~ i ~in bkz Cfuarles Babbage The l if e of a Philosopher The Worldof t he Computered John Deiebold New York 1973 s26-34

28jeremy Berstein The middot AnalytiCal Engine The World of The Computer s35-43

17

bull Y1l1nda Cambridge Universitesinde MV Wilkes ve arkada$shy

lar1 taraf1ndan yap1lan EDSAC (Electronik Delay Storage

Automotic Calculator) adl1 bilgisayar ilk modern saY1sal

bilgisayardi

Bunu takip eden Y1llarda bu alanda ba$ka hi~ bir bishy

lim dad1nda rast~~nmayanba$d6ndlirlicli bir geli$me ya$and1

Once elektronik devreler yerlerini daha az yer kaplayan

daha az gerilim gerektiren ve daha az lSl yayan transisshy

t6rlere b1rakt1 Arkas1ndan 1965-1970 araS1 tlimlesectik devshy

reler blilundu Tlimlesectik devreler bilgisayarlar1n veri i$shy

leme kapasite ve h1z1na inan1lmaz boyutlar kazand1rd1 1980

lerde bilgisayar alan1ndaki ilerlemeleri gunli glinline takip

etmek bile mlimklin olmuyor lmi ara$t1rmalar yeni bulusectla~

ra yol a 9a rken yeni bulusectlar ilmi ara$t1rmalar1 h1zland1shy

r 1yor( 29 )

Temeline in i ldiginde insan zihni i~in y a p1 lmas 1 gli~

ala n ve uzun zaman alan ayn1 zamanda s lk1 C1 i$ lemler i mashy

k inaya devredip dli$linmek i~ in daha ~ok zaman yaratma ihshy

tiyac~ndan dogdugunu s6yleyebilecegimiz bilgisayar bu k1s a

tar i hltesinden de g6rlilebilecegi gib i zaman zaman sl~rama-

larla hep mucitlerinin kendilerinden 6ncekilerin tecrlibe shy

lerine dayanmas1yla geli$mi$ ve buglinkli halini alm1$t1r

S6yledlgimiz gibi gel i sectmeler bu glin de bliylik bir h1zla

29Bilgi sayar ~agdasect Teknoloji Ansiklopedisi Ci1t 1 s28

18

devam ediyor Geli$menin hlZl artlk aylarla hatta gunlershy

le o19uluyor Geli$meler Bilgisayar Bilimlerinde ayrl UZshy

manllk dallarl olarak ortaya 91kan birbirine paralel iki

alanda Slnlflanlyor Donanlm (hardware) adl verilen ve

Merke zi $lem Birimi (MB Cetral Proce ssing Unit CPU)

Belek (Memory) Giri$-~lkl$ Denetleyicisi ( I nput-Output

Ports) ve disk ekran klavye bilgiyazar (prlnter) gibi

tamamlaYlcl gere91erden olu$an fiziki yaplslndaki geli$meshy

ler bilgisayarln boyutlarlnl k ugulutmu$ maliyetini ucuzshy

latml$ ve kullanlmlnl basitle$tirmi$tir Boyutlarln kugulshy

mesi buyuk bilgisayar sistemleri yanlnda k U9uk (mikro)

ve ki$isel (personal) bilgisayar sistemlerini yaratml$tlr

Maliyetin ucuzlaYlp kullanlmln basitle$mesi de meslekten

bilgisayar bilimci olmayanlarln da bu makinalarl satln

al l p kull anmaslnl saglaml$tlr

Bilgisayarlarln programlanmaslyla ilg i li her$ey i

i f ade eden yaz ll l m (Sofware) daki gel i $me ler i se gok degishy

sectik alanlarla ilgili veriler i n gene gok degisectik amaca yoshy

nelik olarak i$lenmesine imka n hazlrlam19tlr ( 30)

Bilgisayar yazlllffilnda verilerin degi9ik bi~imlerde

duzenlenip isectlenmesini ve yan bellek (peripheral disk) te

s ak~anrnaslna imkan veren yazlllm sistemlerine -bunlar g e shyI

nellik le bilgi sayar ureticilerince makinayla birlikte verishy

30Mesela bilgisayarlar~n muzik ve kareografide kullan~hsect~ iltin sectu makalelere bkz Barry Truay) Computer Mus~c C~position The Polyshyphonic POD system Computer 8(August 1978) s40-5 0 John Lamsdown The Computer in Chareopraphy Computer 8(August-1978) s19-30

19

~ir Veri Yonetim Sistemleri (Data Managament Systems)

adl verilmektedir Bilgisayarlarln ticari olarak kullanllshy

maslyla birlikte geli9tirilmi9 bulunan ilk veri yonetim

sislttemlerii klitlik yonetim sistemleri (file management) dir

Bu sistemde veriler alan (field) adl verilen mantlki bishy

rimlere ayrlllr Alanlara yapllan kaYltlara (record) tutashy

nak denilmektedir Tutanaklarln tamaml ise klitlikleri olu9shy

turmaktadlr Klitlikler genel ama~ll prograrnlama dilleri

(BASIC COBOL FORTRAN VS) kullanllBrak dlizenlenir

Daha sonra geli9tirilen ve ~e9itli ama~lar igin veshy

rilenlerin etkili olarak i 91enmesine daha elveri91i oldukshy

larl i ~ in gitgide yayglnla9an veri yonetim~sistemler i ise

Veri Tabanl Yonetim Sistemleri (Data Managament Sysshy

terns dir Bizirn ce gall~zda kullandlglmlz sistemlerden

ilerde daha ayrlntlll olarak bahsedecegiz

112 Yaplsl ve yall$maSl

Bir bi1gisayar s istemi g e nel o larak be$ onemli bishy

rirnden olu9maktadlr Bu b i r imler ~ ematik olarak 90yle g osshy

ter i l ebilir

MERKEZ1 1$LEM B1R1M1

GRD BRM1

~ ~

KONTROL B1R1M1 AR1TMET1K MANTIK

t~

BELLEK BRMj

~ B1R1M1~

GIKTI B1RM1

$EKL 1 Bilgisayar sisteminin temel yapls l

20

1 Girdi Birimi 19lenecek verilerin ve bu verile--

rin nas1l i9lenecegini gosteren komutlar1n (programlar1n)

bilgisayara aktar1lmas1n1 saglayan k1s1md1r Bu i9lem esshy

kiden delikli kartlar delikli kag1t geritlermiddotarac111g1Yshy

la yap1l1yordu Buglin ise ekran ve klavyeden olu9an termishy

naller kullan1lmaktad1r

2 Bellek Birimi Programlar1 olu9turan komu tlar1n

2 tabanl1 kodlar1n1 ve bu programlar1n i9leyecegi verilerin

2 tabanl1 kar91l1klar1n1 saklayan mekanizmalar blitlinlidur

Bellekte bilginin saklanmas1 tlimle9ik devreler i~inden geshy

9irilen elektrik sinyallerinin dlizeyininyliksek veya al~ak

olu9una gore 1 yada 0 degerini almaS1 ile olmaktadJr Bilshy

gisayar kendisine verilen rakam harf ve ozel i 9aretlershy

den olu9an blitlin veri ve komutlar1 hep bu $ekilde 0 yada 1

sembollerine (digit) donli9tlirdlikten sonra anlamaktad1r Bushy

na iki tabanl1 say1 sistemi denilmektedir Mesel a bu say1

sisteminde 10 tabanl1 say1 sistemindeki 154 saY1s1n1n karshy

91l1g1 0011010d1r Bilgisayarlara SaY1sal (digital) ad1

i9te bu ylizden verilmektedir Blitlin saY1sal ayg1tlar1n ~a-

11$maS1 bu gekilde olmaktad1r 2 Tabanl1 say1 sistemindeki

bu Oyadal degerinin herbiri bit 8 bitlik bir grup ise by t e

ad1n1 al1r 1ki yada dort byte ise bir kelime olu$turur

Kelimeler komutlar1 komutlar da programlar1 meydana geshy

tirir

Bilgisayarda ana bellegin hacmi yani depolayabile shy

cegi bilgi miktar1 bilgisayar sistemine gore degi$ir Anshy

21

cak bu en btiytik bilgisayar sistemlerinde bile slnlrll shy

dlr Bu ytizden bilgisayarln bellek kapasitesini artlrmak

itin disk manyetek erit vs gibi yan bellekler kulshy

lanlilr Yan belleklerin hacmi ana bellegi kat kat amakshy

tadlr ~ift yogunluklu bir diske milyarlarca bytellk

bilgi saklanabilmektedir Yan belleklere bilgi depolanmashy

Sl yine anabellek araclIlglyla olmaktadlr

3 Kontrol Birimi Bir ~ok elektronik devreden

oluan bu birim bilgisayarln btittin ~allmalarlnl denetler

Komutlarl yorumlar ve hangi Slra itinde ilenecegini beshy

lirler Verileri bellekten allp ilem i~in Aritmetik-Manshy

tlk birimine gonderir ve bu birim de ilenmi$ olarak geshy

len verileri (bilgileri) bellekte depo eder

4 Aritmetik-Mantlk Birimi Bu birim kontrol bishy

riminden gelen sinyallere gore bellek biriminden gelen

verilere dort aritmetik ilemi ve kar$llatarma ilemleshy

rini uygular Bu birim kontrol birimi ile birlikte Mershy

kezi l$lem Birimi (MiB CPU) olarak adiandlrlllr

5 ~lktl Birimi Yapllan ilemlerin sonucunu belshy

lek biriminden allr ve kullanlclya verir 1lenen verileshy

rin sonucunu almak i~in ekran ve bilgiyazarlar kullanl shy

llr Ayrlca ~izici (plotter) ve iaretleyiciler (di9 iti shy

~er)de ozel 9lktl tlirlerini almak i~in kullanllan ~ra~lar~lr

Bilgisayarda Bl1tiin bu bir imlerin i$lemes ini sagshy

layan programla~ programlama dilleriyle yazllan programshy

larln makina diline (iki tabanll sayl sistemine)

~eviren derleyici ya J~

22

sevirici denen programlar veri yonetim sistemi progshy

ramlarl ve diger yardlmcl programlar i9letim sistemini

(Disk Operating System DOS) olu9turur (3l)~

12 VER TABANI YUNETM SSTEMLER

Bilgisayar yazlllmlnda dart temel veri yanetim sisshy

temi geli~tirilmi9tir KUtUk Yanetimi (File Management)

SlradUzen (Hiyerar9ik) Ag (Network) ve li~kili (Relati shy

anal) veri tabanl Yanetim Sistemleri

1950 ve 19601 larda yazlllm metodlarlnln birle9tirilffles~le

~r46ya ~ik an kUtUk yanetim sistemleri veriye makinanln

detaylarlyla ugra$madan eri 9me imkanl vermesiyle veri i$shy

leme teknolojisinde temel bir adlm oldu Fakat1960larln

ba~larlnda uygulama alanlarlnln geni 9lemesiyle aynl veri

kUtUgU Uzerinde farkll uygulamalar yapllmasl ihtiyaclnl

dagurdu Uygulama programlarlnln saYlSlnln artl~l ise c id-

di problemler ortaya 9lkardl

1 Verinin yapllandlrlldlgl tarz ilk uygulama

programlarl i9in uygun olmakta fakat daha sonrakiler i9in

bu uygunluk giderek azalmaktadlr

2 Eger kUtUk ~oklu uygulama i9in yeniden yapllanshy

dlrlllrsa bUtUn programlar degi~tirilmektedir

31 Bilgisayarln yaplsl ve isectleyisecti konusunda ayrlntlll bilgi i~in bkz ilgisayar gagdasect Teknoloji Ansiklopedisi ) Cilt 181-154

23

gt

3 Eger klitlikterlo degiik uygulamalar icin kopyasl

allnlrsa bu kere de klitlik kopyalarl araslnda tutarllllgl

saglamak problemi ortaya Clkmaktadlr (32)

te veri tabanl yonetim sistemleri veri eriimde

klitlik yonetimi yaklalmlnln bu yetersizliklerini telafi

etmek lizere gelitirilmi ve tari h gibi verilerin cok yonshy

lli ileme tabi tutuldugu alanlarda klitlik yonetimi yakla9l shy

mlna gore daha cok tercih edilir olmu9tur (33)0

Veri tabanl yonetim sistemleri adlarlnl kullandlkshy

larl VERt MODELnden allrlar Veri Modeli veriler arashy

slndaki ilikinin tlirli ve niteligi goz online allnarak kushy

rulan mantlRi bir yapldlr Bu yapl gercek hayatl yansltshy

maYl amaclar (34)

SIRADUZEN veri mode linde veriler araslndaki ilikishy

ler bir agac yaplsl icinde gosterilir $oyle bir c o grafi

ornek bu modelle iyi biro analoj i oluturur Or tadogu

Tlirkiye Ankara Beytepe Slraduze n veri modeli gercek

hayatta var olan yada olQu bir cok ilikiye benzer bir

yapl getirse de 1- Bir veri birden cok ilikiye girdigin shy

bull 1 comshy32SB yaO-PrlL l L bull l p ABenstelnve d1ger erlData-base S ystems puter 119 (September 1978) S 46-47

33Mesela ABD de (Berkley 3-5 Nisan 1987) yapl-lan Saints and saintshyhood in islam konulu milletlerarasl konferansln davetiyesinde islam mistizmi ~allsectmalarl i~in veri tabanlarl Uzerine tartlsectma yapllacaglna

34dair bir ilan yer almlsecttlr Yadager~ek hayatta olmusect olanl secteklinde ifade ederek tarihe adapshyte edebiliriz Veri modelleri konusunda daha genisect bilgi i~in bkz HUlya Polat Veri Tabanlnln Zamanl Bakl$ Bilgisayar Teknolojisi Dergisi sayl 1 (Ocak-Mart 1986) S5-6

I

5

etmeleri (8) disiplini ikiye bolmu~ (9) bu ~all~malara

tepkiler ortaya ~lkml~tlr Mesela me~hur bir Amerikall tashy

rih~i butun onemli sorular kantitatif cevaplara hassas 01shy

madlklarl i~in onemlidirler (10) demi~tir Sonradan Le Roy

Ladruenin kendisi de bilgisayarla donatllml~ bile olsa

tarih~inin i~inin bir sanat olarak kalmaya devam edecegini

soylemi~tir (11)

Yine de verileri kartlara delmek zorunda olmak ya-

Zlllm paketlerinin yetersizlikleri gibi butun olumsuzlukshy

lara ragmen kantitfltif ~all~malar artarak devam etmi~hat-

ta tarih~ilere bilgisayarla ara~tlrma yonetimini ve kanti shy

tatif teknikleri ogreten kitap ve makaleler yazllml~(12)

bu tur ~all~malara aglrllkla yer veren dergiler ~lkarllma-

ya ba~lanml~(13) Amerika ve Avrupa un iversitelerinin tashy

rih bolumlerinde lisans velisans ustu duzeyde yenantitatif

8 Ladurie age sll Lee Benson Quantification Scientific History and Scholarly Innovation Quantification in American History 8 25-29

9 Sthepan 1hrenstonn The Historian and the Computer ll Quantification in American History s 70 (Bu makale taraf~m~zdan Turklteye ltevr i l shymisectve H ti ~_debiyat Fakultesi Dergisinde bas~lmak uzere kabul edil shyuUsectti) shy

lOArthur Schlesinger J r liThe Humanist Looks at Emprical Social Research Quantification in American History s35

IlL d bull l l 1a ur~e II Recent H~stor~ca D~scover~es ~ev Dav~d Her ~h y Daedalus XVI(19 77) s145

121980 y~l~na kadar yap~lan yay~nlar iltin sectu bibliyografyaya bkz Nancy EFitch Statistical and Mathematical Methods for Historians An Annototated Bibliogaphy of Selected Books and Articles ll

Historical Methods 134(1980) s222-23l Bu bibliyografyada gosterilen kitapshylar aras~ndan sectunlar ODTU kutuphanesinde de bulundugu iltin kolayca ulasect~labilir durumdad~r Charles MDollar-Richard JJensen Risto rians Guide to Statistics Quantitative Analysis and Histor~ Researh rhicago 19 70 Roderic floud An Int r oduction to Quantitashy~ive Methods tor Historians Princeto~ 1973 Edward Shorter The Historian and The Computer A Practical Guide New York 1971---shy

13J 1 f I d 1 ourna 0 nter ~sc~p ~nary H~story Soc~al Sc~ence H~story

6

teknikleri ogreten derslerin saYlSl ve s a atleri gicerek

artml~tlr (14) Bir klslm ~all~malarda kullanllan istatisshy

tiki teknikler 0 kadar ileriye gitmi~tir ki blrakallm

kullanllan teknigi belli bir matematik temeli olmadan ~a-

ll~malarln kendisi bile anla~llamaz olmu~tur

Bugun bilgisayar teknolojisinin hem donanlm hem de

yazlllm alanlarlnda hlzll geli~mesi bu ileri istatistikf

tekniklerin haz rr olarak kolayllkla uygulanmaslna imksectn

veriyor Bilgisayar teknolojisinin geli~mesinin burada i~a-

ret etmek istedigimiz bize gore aSll onemli sonucu ise

bilgisayardan yardlmcl bir ara~ olarak istifade etmek isshy

teyen tarih~ilerin ara~tlrmalarlnl yalnlzca kantitatif koshy

nularla slnlrlandlrmalarl mecburiyetini ortadan kaldlrml~

olmasldlr Kelime_i~lem (word processing) bilgisayar bilimshy

lerinin temel bran~larlndan biri haline gelmi~tir DolaYlshy

slyla eski kantitatif-kalitatif aYlrlm yok olmu~ bolunmu9

disiplin tekrar bilgisayar etraflnda birle~mi~ tir Amerishy

ka l J tar ih~i Richard Jensen 198 7 d e bir ka~ Yll once bu

kadar 90k saYlda ilgisiz anti-kantitatif~inin kendi bilshy

gisayarlarlna sahip olacaklarlnl ruyamda bile goreme2dim

diyor(15) Bilgisayar kullanmaktan ote kendi bilgisayarlshy

na sahip tarih~i saYlslndaki artl~ donanlm ve yazlllm

Hist or ical Methods ve Journal of Social History bu de rgil erden basectshyllcalarldlr

14Bkz Bogue agm s 155

15 d 1Rlchar Jensen The Hand Wrltlng on the Screen Hlstorl ca Methods 20 1 (Winter 1987) s 36

7

alanlarlndaki yeni lirlinleri tanltlp avantaj ve dezavantaj

kullanlll~ bi~imleri ve fiatlarl hakklnda bilgi vermek sushy

retiyle bunlarl satln almak isteyen tarih~ilere yardlmcl

olmaYl bir ihtiya~ haline getirmi~ olmall ki ozellikle

mikro bilgisayarlarln yayglnla~tlgl 1981den sonra dergishy

lerde bu tlirden yazllar ~lkmaya ba~laml~tlr (16)

Tarih~iler artlk en geli~mi~ yazlllmlarl ve donanlm

ekipmanlarlnl kullanarak bibliyografya ve notlarlnl not

fi~i yerine bilgisayarda sakllyor bu notlara kolayca ulashy

$arak yeni ekleme ve degi$iklikleri sliratle yapabiliyor

bunlarl degi~ik ~ekillerde organize edebilme imk~nl sayeshy

sinde de kompozisyon ve yazma gli~lliklerini bir zevk halishy

ne donli~tlirmli~ bulunuyorlar Gerektiginde odaslndaki ya da

ev indeki kendi kli~Uk bilgisayarlnl bir terminal gibi kulshy

lanarak kamplisteki ana bilgisayarla konu~uyor daha ka rshy

ma~lk i~leri ona yaptlrlyor ve oradan ihtiya~ duydugu bilshy

gile r i ~ekebiliyorlar Dahasl bazl tarih~i ler genellikle

mUhendislik bilimleri ve i~ dlinya slnln ihtiya~ larlna gore

gel i ~tirilmi~ olan hazlr yazlllrnlarl ku llanmakla yetinmeshy

yip tarihi verinin yaplslna ve tarih~inin entellektliel

16Bu yazllarl yazanlar da bilgisayar kullanmakta tecrlibe ve uzmanllk kazanml~ tarih~ilerdir Ornek olarak bkz Jensen agm s 35-45 (lynl yazar liThe Micro Computer Revolution for Historians Journal of Interdisciplinary History XIVl (Summer 1983) s91-111 Don Karl Rowney The Historian and The Microcomputer A Student of the Past Heets the Hfchine of the Future~ 7 (July 1982) s166shy176 Michael M Finefrock Computers and the Historian Prt III Overcoming Computerhobia in Offlce and Closroom AHA Perspectives 219(1983) s 8-13

8

Cgt

gall9ma all9kanllklarlna uygun yeni yazlllmlar geli9tirmek

i~in ~all9lyor ve bunda da ba9arlll olabiliyorlar (17)

Yapay zek~ konusundaki ilerlemelerin tarih~ilere a~-

tlgl yeni ufuklar ise ger~ekten heycan vericidir Bilgishy

sayarl artlk ilk kantitatif tarih~ilerin kullandlgl gek-

Ii ile sadece rakamlarln analizinde kullanmak ona bir

elektronik abacusun pasif rolunu vermek ba9ka bir ifashy

de ile onun potansiyelinden butunuyle istifade edememek

olarak kabul ediliyor(18) $imdi super bilgisayarlar sashy

yesinde tarih~iler metalanguage adl verilen gok geli 9shy

tirilmi9 bir kodlama yontemiyle edeb metinlerdeki fikir

ve temalarl analiz edebiliyorlar bunlar biyografik bilgishy

ler uzerinde yaplldlglnda ilgili ki9inin dU9unce suregleshy

rini ortaya koyabiliyorlar(19 Bilgisayarla onceden dushy

9unulemeyecek dU9unulse bile gergekle$tirilmesi imkanslz

ilgin~ gall9malar da yapllabiliyor Mesela Utah Dniversishy

tesi nde bilgisayarda depolanan ailelerin akraballk ili$shy

kilerini gosteren (genealojik) veri tizerinde ortalama omur

evlilik suresi evliliklerde gocuk saYlsl ve bunlarln neshy

sillere gore klyaslanmasl vs gibi istatistiki hesaplamalar

17BilgisaY2 ~ dergisinde (say~ 74 Haziran 1987 5 34) ~lkan nereden al lndl~~ belirtilmeyen bir haberde illinois Universitesi tarih proshyfesorlerinden Vernon Burton I un bir y~l ugra~arak sadece daha fazla bilgi tararnaya degil eski evraklardaki yaz~ll metinl erin incelenmesine de olanak veren bir programln ilk bollimunu yazd~g~ bildiriliyor Habeshyrin devam~nda Burtonun bu program bittiginde geleneksel tar i h anlashyy~iFna sahip tarih~il e rin(d8 ge~mi~in tozlu raflarlIida kalan Slrshylar~ aydlnl~ga ~~kartmak i~in bilgisayar yar~~~na kat~lacaklar~n~ tahrnin ettigini soyledigi yaz~l~yor

18 dd f 1 11middotInteGeorges Lee-Ru y Le louche ve d~gerler~ Art~ ~ca ~gence

History and Knowledge RepresentationComputers and Humanities16 ( 198 2) s25

19Lee-Le1ouche a gm s26

9

yanlnda kanserin lrS~ olarak ge~ip ge~mediginin de

ara~tlrllmakta oldugunu ogreniyoruz(20)

Yazlllmdaki ilerlemeler veri i~leme alanlnda boyleshy

sine yeni ufuklar a~arken donanlmdaki ilerlemeler de bilgishy

sayarln veri depolama kapasitesinl inanllmaz ol~lide arttlrshy

ml~ bulunuyor Buglin bliylik bir bilgisayara onbinlerce ha~

ta ylizbinlerce belgedeki veriler depolanabiliyor Bu durum

ilk kantitatif tarih~ilerin biraz da lirkek bir ~ekilde

ba~lattlklarl temel kantitatif verilerin toplanarak makishy

naca okunabilir versiyonlarlnln hazlrlanmaslnl hedefleyen

~all~malarlna (21) yeni ve ileri boyutlar ilave etmi 9tir

Buglin bu ~all$malar bliylik ara$tlrma kurulu$larl blinyesinshy

de yalnlzca kantitatif veriyle Slnlrll olmayan geni$ proshy

jeler ~er~evesinde slirdlirlilmektedir Mesela Fransada bushy

lunan Institut de Recherche et dHistorie des Tex tes(IRHT)

adl1 bir ara$tlrma kurumunun slirdlirdligli li~ onemli projeden

biri MEDIUM adl verilen veri tabanldlr Bu veri tabanlna

Orta~aga ait Arap~a da dahil sekiz dilden el yazmalarlnln

~ evrilerek kaydedilme ~all$malarlnln bliylik ol~lide tamamshy

lanml$ oldugunu ve kullanlcllarln bu veri tabanlndan isteshy

digi~bilgileri ~ekerek ~ok boyutlu analize tabi tutabilmekshy

20James C Staples Use of the Computer By the Family Historian An Application to Genelogical Data New England History and Gen Register 13(July 1979) s202

21 k d h 1 S A h B ~ r Bogue The Hlstorlan an t e SOCla Clence Data rc lves In the United States American Behavioral Scientist XIX 1976) 8419shy447 Koval~enko agm s47-73

10

bull te ustelik bunu milletleraras1 telekomunikasyon aglar1na

(TRANSPAC EURONET THYMNET BITNET) bagl1 olan diinyan1n

herhangi bir yerinden bir mikrobilgisayar arac1l1glada

ger~ekle9tirebilmekte olduklar1n1 ogren i yoruz(22) Bu tiirshy

den projeler art1k her ara9t1rmac1n1n ayn1 veriyi ayr1

ayr1 ~evirme bunlar1 kaydetmek i~in bilgisayar1 program-

lama ve sonra bu verilerin giri9ini yapma vs gibi her bi -

rine ayr1 zaman kaybettiren ve zihni kapital israf1na

yol a~an durumlail onluyor Her ara9t1rmac1 ige bilgisayashy

r1n bellegindeki kolayca ula9abildigi haz1r verilerden ba~-

llyor saatler surecek i~lemleri saniyeler dakikalar i~in-

de yaparak geriye kalan zaman1 du~unmeye yoruma ve yeni

baglant1lar ili~kiler bulmaya harc1yor (23) Gunumuzde

bilgi uretimi tarih de dahil her alanda i9te bu yu zden h1Z shy

11 bilgi topluma kavram1n1n dOgu9U i~te bu yuzden

Ancak Amerika ve Avrupada meydana gelen bu geli 9me shy

lerin ulkemizde yeteri kadar yank1 buldugunu ve bu geli 9shy

meleri takip i~in somut ad1mlar at1ld1g1n1 maalesef soyleshy

yemiyoruz Yapay zeka konusunun ulkemizde Bilgisayar Bishy

limleri Muhendisligi alan1nda bile yaln1zca teorik bir sisshy

tern olarak tan1nd1g1n1 ve yapay zeka tekniklerinin pratik

bir uygulamas1n1n bulunmad1glnl biliyoruz Yine de 1970li

22Bu enstitli ve yaptlgl ~allsectma1arkonusunda bkz Lucie Fossier Ma r ieshyJosephe Beaud Introducing the Instut de Recherche et dHistorie des Textes (CNRS) Mediav el Book and Computer Computer and Humanities 20(1986) s 267-268 Medlum projesi hakklnda daha ayrlnshyh b dgil~in bkz Agnes Guillaumont-Jean Lu c Minel MEDIUM Realities and Projects Computer and Humanities 20(1986 ) s269-271

23Bogue Quantl flcatlon s 154

11

Ylllardan bu yana ulkemizde iyice yerle$ip geli$mi$ bulushy

nan bilgi-i$lem teknolojisinin sundugu veri yonetim sistemshy

lerinin (Kutuk yonetimi Veri tabanlarl) imkanlarindan Tashy

pu Tahrirleri Vakfiyeler geriye Sicilleri gibi temel

kantitatif kaynaklardaki verilerin depolanlp i$lenmesinde

kullanllmaslnda bile ge~ kalml$ bulunuyoruz Oysa bu kayshy

naklar uzerinde ~ok klymetli ~all$malar yapml$ blan tarihshy

bull ~ilerimizden Balil Inalclk ve Bahaeddin YediYlldlz zaman

ve mek~n baklmlndan ~ok geni$ seriler olu$turan ve bu yuzshy

den yeteri kadar i$lenemeyen bu kaynaklarl hakklnl vererek

i$leyebilmenin~aresi olarak ara$tlrmalarda bilgisayar kulshy

lanllmasl gerektigini daha 1985 den beri soyluyorlardl(24)

Ancak bu tarih~ilerimizin soyledikleri de yeterli ilgiyle

kar$llanlp ferdi ve kurumlar planlnda geregi i~in derhal

harekete ge~ilemedi(25) Biz bu hareketsizligin bilgisashy

yar l n tarih ara$tlrmalarlnda ya da tarihi verilerin bilgishy

24Bkz Bahaeddin YediYlld l z Vaklf Arasecttlrma Enstitusu Kurulmalldlr Vaklf secturas l 3-5 Arahk 1985 Konusectmalar Tebl igler J Tartqmalar ve Komisyon RaporlarlAnkara 1985 s 104-110 Aynl yazar Ordu KazaSl Sosya1 Tarihi Ankara 1985 s 147 Halil 1na1clk Osmanll Aqivlerinin Turk ve Dunya tarihi 1cin Cinemi (A Konusectma Metni) Osmanll Arsect~vleri ve Arasecttlrmalarl Sempozyumu 1stanbul 1985 s36

25Ger ci daha yaklnlarda Elazlg Dniversitesi Ogretim GCirevlisi Mehmet Ali Dnalln Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal verilerin bilgisashy

yarla degerlendirilmesi konusunda deneme mahiyetinde BASIC diliyle yazllmlsect programlarl yaYlnlandlysa da bu deneme bilgisayarln ku~uk bir hesap makinaslndan biraz daha ileri kullanlllsectlndan basectka bir sectey degildir ~unku BASIC diliyle yaratllan kutukler coklu uygushylamalar icin tamamen e lverisectsizdir Ayrlca bu programlar Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal olmayan verileri isectshylemekten uzaktlr Yine de ilk denemelerden birisi olmaSl aClslndan ovguye laYlk buluyoruz Bkz Mehmet Ali Unal Tapu Tabr ir Deftershylerinin Bilgisayarla Degerlendirilmesi Konusunda Bazl Program Deneshymeleri Ondokuz MaYlz Dniversitesi Egitim Fakultesi Dergisi 2 (Samshysun 1987) s 145-163

12

bull sayarda depolanarak i~lenrnesinde nasll kullanllacaijl ve ~

bunun i~in ne yapllrnasl gerektiiji en ba~ta ise boyle bir

~all~rna yaplldlijlnda bunun ger~ek kazanclnln ne olacaijl koshy

nusundaki bilgi bo~luijundan kaynaklandlijlnl sanlyoruz

l~te bu tezirnizde varsaydlijlrnlz bu bo~luiju birazclk

olsun kapatarak onlirnlizdeki bir ka~ Yll i~inde ba~larnasl

ka~lnllrnaz olan arna 0 zaman da belki artl k ~ok ge~ kalrnl~

olacaijlrnlz bir hareketi one allp hlzlandlrrnaYl hedefliyoshy

ruz

Eu da ~liphesiz bir uygulama yaparak boyle bir ~a-

ll~rna ile ilgili blitlin slire~leri ve elde edilen kazan~ la-

rl gozler online serrnekle en iyi bi~irnde ger~ekle ~tirilebi-

lirdi l~te bu ~all~rnamlzda boyle bir uygularna yaprnaYl deshy

nedik Uygu larnarnlz i~in veri kaynaijl olara k Vak fiyele r i

daha doijrusu vakfiyelerdeki verilerin s i stematik olarak

aktarllchrgl ormlarl kullandlk Bu formla r Vakl flar Genel

MUd Urlliijli Ara~tlrma Birimiblinyesinde vaklf konus unda on -

de gelen uzman bilim adamlarlmlzdan Bahaeddin Yed iYlldlZ

onderliijinde ba~latllan ve i lerde bunlarl bilgisayara kay~

dederek ~e~itli maksatlar i~in kullanmaYl hedefleyen b ir

proje ~er gevesinde hazlrlanml~tl(26) Biz bu form l a rln

kullanma iznini gene YediYlldlZ araclllijl ile aldlk Formshy

lardaki verileri bilgisayara kaydedip i~lemek Uzere ise

diijer alanlarda oldugu gibi bilgisayar destekli tar i h ara~-

26Bu projeden ilerde yeri geldik~e bahsedilecek tir

1 3

tlrrnal arl nda da gidgide yayglnla9an geli9rni9 bir yazlllrn

tlirli olan ili9kili veri tabanl yonetirn sisternlerini se~shy

tik Boylece ~al19rnamlzln ternelini olu9turan Vakl flar Veshy

r i Tab a nl ortaya ~lktl Vaklflar Veri Taban1 1 nl kurrnak

i ~ in ge~tigirniz i9lern basarnaklarlbu veri tabanln~ k ayde t shy

t i girniz 33 vakfiyedeki veriler lizerinden yaptlgl rnlz sorgushy

lama ornekleri tezirnizin II bollirnli uygularna Yl olu9 tushy

ruyor Bu bollirnlin tamamlaYlC1Sl olarak Vaklflar Veri Tashy

banl1nln kurulu9una ge~rneden once bu ~al19rnanln t a r ih rneshy

todundaki yerini belirlernek lizere bilgisayar yardlrnlyla

yapllan tarih a r a9tlrrnalarlnda takip edilen tarz ve strashy

te j ilere aglrl lk vererek tarih tarih~i ve bilgisay a r

i l i9kisine yeniden ama daha yaklndan baklyor ve bu a rada

kullandlglrnlz forrnlarln ha~lrlan1 9 1nl y a plslnl v e bu y a shy

p lnln arna ~ i ~in uygun olup olrnadlglnl t art1 91yoru z

I BollirndE ise bilgisayarln tarih~es i yap lsl ve 9 a shy

ll~rnasl hakk lnda klsa b i l g iden s onra ayr l b a 911k olarak

ku l lan d lglrnlz yazlllrn tlirli ola n ilisectki li v er i t aban l y oneshy

tim s i s ternlerini tanltlyoru z Bunda d a ba911 c a u~ hedef ishy

miz vardl 1- Ni~in bu yazlllrnl tercih ettigirnizi ort aya

koymak 2- II Bo l lirnlin daha iyi anla911rnaslnl saglarnak v e

3- t leride bu yazl11rnl tercih ederek 9al19rna yapacak olanshy

l ar i ~in ternel bi1 g ileri verrnek

~al19rnarnlZln III ve son bollirnlinde Vaklflar Veri

Tab anl y1a kazandlglrnlz tecrlibeleri so s ya1 ve ekonornik

14

tarihirnizin vakfiye1er d1 91nda ka1an diger iki onern1i kayshy

nagl Tapu Tahrir Defter1eri VP ~eriye Sici11eri i~in degershy

1endiriyor bunlarl bi1gisayar yardlrnly1a i91eyebi1rnek x~in

ne1er yapl1abi1ecegi konusunda fikir1er i1eri slirliyoruz

Ve nihayet i1eride yapl1acak ~al19rna1ar1a daha geshy

1i9tiri1rnesini saglarnak lizere hazlr1adlglrnlz blitlin program

ve kod1arl ek olarak veriyoruz

15

Q

I BOLUM

BLG1SAYAR VE VER1 TABANI YONpound rrM S1STEMLER1

1 1 BLGSAYAR

111 Tarih~esi

Bugunku saniyede 1000000 i~lem yapabilen

bilgisayarlarln tarihi genellikle MO 3000 Ylllarlnshy

da Cinde ortaya ~lkan boncuklu i~lem tahtaslna (abakus)

kadar g6turulmektedir Romallla~ da i~inde yuzuklerin h a shy

reket ettirilebildigi yatay oluklar d6~enmi~ i~lem tahtashy

larl kullanlyorlardl Birinci oltik birler basamagln1 ikinshy

ci oluk onlar basamaglnl vb g6steriyordu Bugun hala k u l shy

lanllan hatta bazllarlnda karek6k almak bile miirnkiin olan i$shy

l em tahtalarl uzun sure bilinen tek i~lem yapma araCl o l ashy

rak k aldl 1642de buyuk Fransl z matematik=i Pas GoLfn ~ ~

geli$tirdigi di~li ~arklardan olu~ an hesap makinas lyla ~ arpshy

rna yapabilen (saYllarl katlayabilen) ilk ara9 o r taya ~lklshy

yordu Pascal bu makinaYl glimruk memuru olan babaslna ~ i

hesaplarlnda yardlmcl olmak i9in yapml~tl 1850 1erde bashy

si t ve guvenilir top lama makinasl geli~tirilerek uygulamashy

da kullanllmaya ba~landl 19 yuzYllln sonlarlna dogru d a

b61me yapabilen ilk makina icad edildi

Asllnda bu makinalar pratik olarak tamamen poundaydaslz

90k a z kullanlllyor ve yalnlzca tek bir i ~ lem yapabiliyor

o lmalarlna ragmen mekanik hesaplamanln teme l ini olu~turushy

yor lardl

16

bullMekanik olarak gall~an ve bir ~ok i~lemi bir arada

yapabilen bunun i~inde bir bellek (haflZa) birimine sahip

daha bliylik ve karma~lk bir makinanln yaplmlnl linlli ngiliz

matematik~i Chades Babbage ger~ekle~tirdi Babbage bu mashy

kinaYl daha do geli~tirerek hesaplarl onceden verilen komutshy

lara gore otomatik olarak yapabilecek bir makina yapshy

maYl dli~lindli Ancak ~a~lnln teknolojik seviyesi fik irlerishy

ni uygulamaya irnkan vermedi Onun geli~tirdi~i ~all~ma ilshy

keleri do~rultusunda daha sonra daha geli~mi~ makinalar yashy

plldl (27) 1929 Ida ABDde ilmi hesaplar yapmaya uygun ilk

ayglt ger~ ekle~tirildi Bunun i~leyi~i de mekanikti

1944de MARK I adll makinanln yaplmlyla hareketler

artlk mekanik de~il elektromanyetik enerjiyle ger~eKle~ishy

yordu MARK I saniyede 10 i~lem yapabiliyo rdu ve b u 0 zashy

man i~in ola~anlistli bir hlZdl 18 metre u zunluk v e 25 metshy

r e y likseklikle MARK Iin boyutlarl da ola~anlis tliydli 1 947

de ilk elektron~k tliplli makina yapl1dl ~lemler a r tlk

elektronik devrelerde y apl ilyor olmas lna ia~men ~~ll ~masl

t amamen Babh~ge in ilkelerine dayanlyordu (2 8 )

Pratikte ilk programlama 1950lere dogru ger~ekle9~

t i r ildi Makinaya yapacagl hesaplarla ilgili blitlin komutshy

lar veriliyor ve bundan sonra makina kullanlclnln mlidah a l e shy

si olmaksl zln i91emleri otomatik olarak yapiyordu 1949

27 ~a~1n~n en az ylizy~l otesindeki fikirleri ger~eklesecttirmek i~in ~ashyl ~sectan Babbagein ~al~sectmalar~ hakk~rida kendi yaz~s~ i ~in bkz Cfuarles Babbage The l if e of a Philosopher The Worldof t he Computered John Deiebold New York 1973 s26-34

28jeremy Berstein The middot AnalytiCal Engine The World of The Computer s35-43

17

bull Y1l1nda Cambridge Universitesinde MV Wilkes ve arkada$shy

lar1 taraf1ndan yap1lan EDSAC (Electronik Delay Storage

Automotic Calculator) adl1 bilgisayar ilk modern saY1sal

bilgisayardi

Bunu takip eden Y1llarda bu alanda ba$ka hi~ bir bishy

lim dad1nda rast~~nmayanba$d6ndlirlicli bir geli$me ya$and1

Once elektronik devreler yerlerini daha az yer kaplayan

daha az gerilim gerektiren ve daha az lSl yayan transisshy

t6rlere b1rakt1 Arkas1ndan 1965-1970 araS1 tlimlesectik devshy

reler blilundu Tlimlesectik devreler bilgisayarlar1n veri i$shy

leme kapasite ve h1z1na inan1lmaz boyutlar kazand1rd1 1980

lerde bilgisayar alan1ndaki ilerlemeleri gunli glinline takip

etmek bile mlimklin olmuyor lmi ara$t1rmalar yeni bulusectla~

ra yol a 9a rken yeni bulusectlar ilmi ara$t1rmalar1 h1zland1shy

r 1yor( 29 )

Temeline in i ldiginde insan zihni i~in y a p1 lmas 1 gli~

ala n ve uzun zaman alan ayn1 zamanda s lk1 C1 i$ lemler i mashy

k inaya devredip dli$linmek i~ in daha ~ok zaman yaratma ihshy

tiyac~ndan dogdugunu s6yleyebilecegimiz bilgisayar bu k1s a

tar i hltesinden de g6rlilebilecegi gib i zaman zaman sl~rama-

larla hep mucitlerinin kendilerinden 6ncekilerin tecrlibe shy

lerine dayanmas1yla geli$mi$ ve buglinkli halini alm1$t1r

S6yledlgimiz gibi gel i sectmeler bu glin de bliylik bir h1zla

29Bilgi sayar ~agdasect Teknoloji Ansiklopedisi Ci1t 1 s28

18

devam ediyor Geli$menin hlZl artlk aylarla hatta gunlershy

le o19uluyor Geli$meler Bilgisayar Bilimlerinde ayrl UZshy

manllk dallarl olarak ortaya 91kan birbirine paralel iki

alanda Slnlflanlyor Donanlm (hardware) adl verilen ve

Merke zi $lem Birimi (MB Cetral Proce ssing Unit CPU)

Belek (Memory) Giri$-~lkl$ Denetleyicisi ( I nput-Output

Ports) ve disk ekran klavye bilgiyazar (prlnter) gibi

tamamlaYlcl gere91erden olu$an fiziki yaplslndaki geli$meshy

ler bilgisayarln boyutlarlnl k ugulutmu$ maliyetini ucuzshy

latml$ ve kullanlmlnl basitle$tirmi$tir Boyutlarln kugulshy

mesi buyuk bilgisayar sistemleri yanlnda k U9uk (mikro)

ve ki$isel (personal) bilgisayar sistemlerini yaratml$tlr

Maliyetin ucuzlaYlp kullanlmln basitle$mesi de meslekten

bilgisayar bilimci olmayanlarln da bu makinalarl satln

al l p kull anmaslnl saglaml$tlr

Bilgisayarlarln programlanmaslyla ilg i li her$ey i

i f ade eden yaz ll l m (Sofware) daki gel i $me ler i se gok degishy

sectik alanlarla ilgili veriler i n gene gok degisectik amaca yoshy

nelik olarak i$lenmesine imka n hazlrlam19tlr ( 30)

Bilgisayar yazlllffilnda verilerin degi9ik bi~imlerde

duzenlenip isectlenmesini ve yan bellek (peripheral disk) te

s ak~anrnaslna imkan veren yazlllm sistemlerine -bunlar g e shyI

nellik le bilgi sayar ureticilerince makinayla birlikte verishy

30Mesela bilgisayarlar~n muzik ve kareografide kullan~hsect~ iltin sectu makalelere bkz Barry Truay) Computer Mus~c C~position The Polyshyphonic POD system Computer 8(August 1978) s40-5 0 John Lamsdown The Computer in Chareopraphy Computer 8(August-1978) s19-30

19

~ir Veri Yonetim Sistemleri (Data Managament Systems)

adl verilmektedir Bilgisayarlarln ticari olarak kullanllshy

maslyla birlikte geli9tirilmi9 bulunan ilk veri yonetim

sislttemlerii klitlik yonetim sistemleri (file management) dir

Bu sistemde veriler alan (field) adl verilen mantlki bishy

rimlere ayrlllr Alanlara yapllan kaYltlara (record) tutashy

nak denilmektedir Tutanaklarln tamaml ise klitlikleri olu9shy

turmaktadlr Klitlikler genel ama~ll prograrnlama dilleri

(BASIC COBOL FORTRAN VS) kullanllBrak dlizenlenir

Daha sonra geli9tirilen ve ~e9itli ama~lar igin veshy

rilenlerin etkili olarak i 91enmesine daha elveri91i oldukshy

larl i ~ in gitgide yayglnla9an veri yonetim~sistemler i ise

Veri Tabanl Yonetim Sistemleri (Data Managament Sysshy

terns dir Bizirn ce gall~zda kullandlglmlz sistemlerden

ilerde daha ayrlntlll olarak bahsedecegiz

112 Yaplsl ve yall$maSl

Bir bi1gisayar s istemi g e nel o larak be$ onemli bishy

rirnden olu9maktadlr Bu b i r imler ~ ematik olarak 90yle g osshy

ter i l ebilir

MERKEZ1 1$LEM B1R1M1

GRD BRM1

~ ~

KONTROL B1R1M1 AR1TMET1K MANTIK

t~

BELLEK BRMj

~ B1R1M1~

GIKTI B1RM1

$EKL 1 Bilgisayar sisteminin temel yapls l

20

1 Girdi Birimi 19lenecek verilerin ve bu verile--

rin nas1l i9lenecegini gosteren komutlar1n (programlar1n)

bilgisayara aktar1lmas1n1 saglayan k1s1md1r Bu i9lem esshy

kiden delikli kartlar delikli kag1t geritlermiddotarac111g1Yshy

la yap1l1yordu Buglin ise ekran ve klavyeden olu9an termishy

naller kullan1lmaktad1r

2 Bellek Birimi Programlar1 olu9turan komu tlar1n

2 tabanl1 kodlar1n1 ve bu programlar1n i9leyecegi verilerin

2 tabanl1 kar91l1klar1n1 saklayan mekanizmalar blitlinlidur

Bellekte bilginin saklanmas1 tlimle9ik devreler i~inden geshy

9irilen elektrik sinyallerinin dlizeyininyliksek veya al~ak

olu9una gore 1 yada 0 degerini almaS1 ile olmaktadJr Bilshy

gisayar kendisine verilen rakam harf ve ozel i 9aretlershy

den olu9an blitlin veri ve komutlar1 hep bu $ekilde 0 yada 1

sembollerine (digit) donli9tlirdlikten sonra anlamaktad1r Bushy

na iki tabanl1 say1 sistemi denilmektedir Mesel a bu say1

sisteminde 10 tabanl1 say1 sistemindeki 154 saY1s1n1n karshy

91l1g1 0011010d1r Bilgisayarlara SaY1sal (digital) ad1

i9te bu ylizden verilmektedir Blitlin saY1sal ayg1tlar1n ~a-

11$maS1 bu gekilde olmaktad1r 2 Tabanl1 say1 sistemindeki

bu Oyadal degerinin herbiri bit 8 bitlik bir grup ise by t e

ad1n1 al1r 1ki yada dort byte ise bir kelime olu$turur

Kelimeler komutlar1 komutlar da programlar1 meydana geshy

tirir

Bilgisayarda ana bellegin hacmi yani depolayabile shy

cegi bilgi miktar1 bilgisayar sistemine gore degi$ir Anshy

21

cak bu en btiytik bilgisayar sistemlerinde bile slnlrll shy

dlr Bu ytizden bilgisayarln bellek kapasitesini artlrmak

itin disk manyetek erit vs gibi yan bellekler kulshy

lanlilr Yan belleklerin hacmi ana bellegi kat kat amakshy

tadlr ~ift yogunluklu bir diske milyarlarca bytellk

bilgi saklanabilmektedir Yan belleklere bilgi depolanmashy

Sl yine anabellek araclIlglyla olmaktadlr

3 Kontrol Birimi Bir ~ok elektronik devreden

oluan bu birim bilgisayarln btittin ~allmalarlnl denetler

Komutlarl yorumlar ve hangi Slra itinde ilenecegini beshy

lirler Verileri bellekten allp ilem i~in Aritmetik-Manshy

tlk birimine gonderir ve bu birim de ilenmi$ olarak geshy

len verileri (bilgileri) bellekte depo eder

4 Aritmetik-Mantlk Birimi Bu birim kontrol bishy

riminden gelen sinyallere gore bellek biriminden gelen

verilere dort aritmetik ilemi ve kar$llatarma ilemleshy

rini uygular Bu birim kontrol birimi ile birlikte Mershy

kezi l$lem Birimi (MiB CPU) olarak adiandlrlllr

5 ~lktl Birimi Yapllan ilemlerin sonucunu belshy

lek biriminden allr ve kullanlclya verir 1lenen verileshy

rin sonucunu almak i~in ekran ve bilgiyazarlar kullanl shy

llr Ayrlca ~izici (plotter) ve iaretleyiciler (di9 iti shy

~er)de ozel 9lktl tlirlerini almak i~in kullanllan ~ra~lar~lr

Bilgisayarda Bl1tiin bu bir imlerin i$lemes ini sagshy

layan programla~ programlama dilleriyle yazllan programshy

larln makina diline (iki tabanll sayl sistemine)

~eviren derleyici ya J~

22

sevirici denen programlar veri yonetim sistemi progshy

ramlarl ve diger yardlmcl programlar i9letim sistemini

(Disk Operating System DOS) olu9turur (3l)~

12 VER TABANI YUNETM SSTEMLER

Bilgisayar yazlllmlnda dart temel veri yanetim sisshy

temi geli~tirilmi9tir KUtUk Yanetimi (File Management)

SlradUzen (Hiyerar9ik) Ag (Network) ve li~kili (Relati shy

anal) veri tabanl Yanetim Sistemleri

1950 ve 19601 larda yazlllm metodlarlnln birle9tirilffles~le

~r46ya ~ik an kUtUk yanetim sistemleri veriye makinanln

detaylarlyla ugra$madan eri 9me imkanl vermesiyle veri i$shy

leme teknolojisinde temel bir adlm oldu Fakat1960larln

ba~larlnda uygulama alanlarlnln geni 9lemesiyle aynl veri

kUtUgU Uzerinde farkll uygulamalar yapllmasl ihtiyaclnl

dagurdu Uygulama programlarlnln saYlSlnln artl~l ise c id-

di problemler ortaya 9lkardl

1 Verinin yapllandlrlldlgl tarz ilk uygulama

programlarl i9in uygun olmakta fakat daha sonrakiler i9in

bu uygunluk giderek azalmaktadlr

2 Eger kUtUk ~oklu uygulama i9in yeniden yapllanshy

dlrlllrsa bUtUn programlar degi~tirilmektedir

31 Bilgisayarln yaplsl ve isectleyisecti konusunda ayrlntlll bilgi i~in bkz ilgisayar gagdasect Teknoloji Ansiklopedisi ) Cilt 181-154

23

gt

3 Eger klitlikterlo degiik uygulamalar icin kopyasl

allnlrsa bu kere de klitlik kopyalarl araslnda tutarllllgl

saglamak problemi ortaya Clkmaktadlr (32)

te veri tabanl yonetim sistemleri veri eriimde

klitlik yonetimi yaklalmlnln bu yetersizliklerini telafi

etmek lizere gelitirilmi ve tari h gibi verilerin cok yonshy

lli ileme tabi tutuldugu alanlarda klitlik yonetimi yakla9l shy

mlna gore daha cok tercih edilir olmu9tur (33)0

Veri tabanl yonetim sistemleri adlarlnl kullandlkshy

larl VERt MODELnden allrlar Veri Modeli veriler arashy

slndaki ilikinin tlirli ve niteligi goz online allnarak kushy

rulan mantlRi bir yapldlr Bu yapl gercek hayatl yansltshy

maYl amaclar (34)

SIRADUZEN veri mode linde veriler araslndaki ilikishy

ler bir agac yaplsl icinde gosterilir $oyle bir c o grafi

ornek bu modelle iyi biro analoj i oluturur Or tadogu

Tlirkiye Ankara Beytepe Slraduze n veri modeli gercek

hayatta var olan yada olQu bir cok ilikiye benzer bir

yapl getirse de 1- Bir veri birden cok ilikiye girdigin shy

bull 1 comshy32SB yaO-PrlL l L bull l p ABenstelnve d1ger erlData-base S ystems puter 119 (September 1978) S 46-47

33Mesela ABD de (Berkley 3-5 Nisan 1987) yapl-lan Saints and saintshyhood in islam konulu milletlerarasl konferansln davetiyesinde islam mistizmi ~allsectmalarl i~in veri tabanlarl Uzerine tartlsectma yapllacaglna

34dair bir ilan yer almlsecttlr Yadager~ek hayatta olmusect olanl secteklinde ifade ederek tarihe adapshyte edebiliriz Veri modelleri konusunda daha genisect bilgi i~in bkz HUlya Polat Veri Tabanlnln Zamanl Bakl$ Bilgisayar Teknolojisi Dergisi sayl 1 (Ocak-Mart 1986) S5-6

I

6

teknikleri ogreten derslerin saYlSl ve s a atleri gicerek

artml~tlr (14) Bir klslm ~all~malarda kullanllan istatisshy

tiki teknikler 0 kadar ileriye gitmi~tir ki blrakallm

kullanllan teknigi belli bir matematik temeli olmadan ~a-

ll~malarln kendisi bile anla~llamaz olmu~tur

Bugun bilgisayar teknolojisinin hem donanlm hem de

yazlllm alanlarlnda hlzll geli~mesi bu ileri istatistikf

tekniklerin haz rr olarak kolayllkla uygulanmaslna imksectn

veriyor Bilgisayar teknolojisinin geli~mesinin burada i~a-

ret etmek istedigimiz bize gore aSll onemli sonucu ise

bilgisayardan yardlmcl bir ara~ olarak istifade etmek isshy

teyen tarih~ilerin ara~tlrmalarlnl yalnlzca kantitatif koshy

nularla slnlrlandlrmalarl mecburiyetini ortadan kaldlrml~

olmasldlr Kelime_i~lem (word processing) bilgisayar bilimshy

lerinin temel bran~larlndan biri haline gelmi~tir DolaYlshy

slyla eski kantitatif-kalitatif aYlrlm yok olmu~ bolunmu9

disiplin tekrar bilgisayar etraflnda birle~mi~ tir Amerishy

ka l J tar ih~i Richard Jensen 198 7 d e bir ka~ Yll once bu

kadar 90k saYlda ilgisiz anti-kantitatif~inin kendi bilshy

gisayarlarlna sahip olacaklarlnl ruyamda bile goreme2dim

diyor(15) Bilgisayar kullanmaktan ote kendi bilgisayarlshy

na sahip tarih~i saYlslndaki artl~ donanlm ve yazlllm

Hist or ical Methods ve Journal of Social History bu de rgil erden basectshyllcalarldlr

14Bkz Bogue agm s 155

15 d 1Rlchar Jensen The Hand Wrltlng on the Screen Hlstorl ca Methods 20 1 (Winter 1987) s 36

7

alanlarlndaki yeni lirlinleri tanltlp avantaj ve dezavantaj

kullanlll~ bi~imleri ve fiatlarl hakklnda bilgi vermek sushy

retiyle bunlarl satln almak isteyen tarih~ilere yardlmcl

olmaYl bir ihtiya~ haline getirmi~ olmall ki ozellikle

mikro bilgisayarlarln yayglnla~tlgl 1981den sonra dergishy

lerde bu tlirden yazllar ~lkmaya ba~laml~tlr (16)

Tarih~iler artlk en geli~mi~ yazlllmlarl ve donanlm

ekipmanlarlnl kullanarak bibliyografya ve notlarlnl not

fi~i yerine bilgisayarda sakllyor bu notlara kolayca ulashy

$arak yeni ekleme ve degi$iklikleri sliratle yapabiliyor

bunlarl degi~ik ~ekillerde organize edebilme imk~nl sayeshy

sinde de kompozisyon ve yazma gli~lliklerini bir zevk halishy

ne donli~tlirmli~ bulunuyorlar Gerektiginde odaslndaki ya da

ev indeki kendi kli~Uk bilgisayarlnl bir terminal gibi kulshy

lanarak kamplisteki ana bilgisayarla konu~uyor daha ka rshy

ma~lk i~leri ona yaptlrlyor ve oradan ihtiya~ duydugu bilshy

gile r i ~ekebiliyorlar Dahasl bazl tarih~i ler genellikle

mUhendislik bilimleri ve i~ dlinya slnln ihtiya~ larlna gore

gel i ~tirilmi~ olan hazlr yazlllrnlarl ku llanmakla yetinmeshy

yip tarihi verinin yaplslna ve tarih~inin entellektliel

16Bu yazllarl yazanlar da bilgisayar kullanmakta tecrlibe ve uzmanllk kazanml~ tarih~ilerdir Ornek olarak bkz Jensen agm s 35-45 (lynl yazar liThe Micro Computer Revolution for Historians Journal of Interdisciplinary History XIVl (Summer 1983) s91-111 Don Karl Rowney The Historian and The Microcomputer A Student of the Past Heets the Hfchine of the Future~ 7 (July 1982) s166shy176 Michael M Finefrock Computers and the Historian Prt III Overcoming Computerhobia in Offlce and Closroom AHA Perspectives 219(1983) s 8-13

8

Cgt

gall9ma all9kanllklarlna uygun yeni yazlllmlar geli9tirmek

i~in ~all9lyor ve bunda da ba9arlll olabiliyorlar (17)

Yapay zek~ konusundaki ilerlemelerin tarih~ilere a~-

tlgl yeni ufuklar ise ger~ekten heycan vericidir Bilgishy

sayarl artlk ilk kantitatif tarih~ilerin kullandlgl gek-

Ii ile sadece rakamlarln analizinde kullanmak ona bir

elektronik abacusun pasif rolunu vermek ba9ka bir ifashy

de ile onun potansiyelinden butunuyle istifade edememek

olarak kabul ediliyor(18) $imdi super bilgisayarlar sashy

yesinde tarih~iler metalanguage adl verilen gok geli 9shy

tirilmi9 bir kodlama yontemiyle edeb metinlerdeki fikir

ve temalarl analiz edebiliyorlar bunlar biyografik bilgishy

ler uzerinde yaplldlglnda ilgili ki9inin dU9unce suregleshy

rini ortaya koyabiliyorlar(19 Bilgisayarla onceden dushy

9unulemeyecek dU9unulse bile gergekle$tirilmesi imkanslz

ilgin~ gall9malar da yapllabiliyor Mesela Utah Dniversishy

tesi nde bilgisayarda depolanan ailelerin akraballk ili$shy

kilerini gosteren (genealojik) veri tizerinde ortalama omur

evlilik suresi evliliklerde gocuk saYlsl ve bunlarln neshy

sillere gore klyaslanmasl vs gibi istatistiki hesaplamalar

17BilgisaY2 ~ dergisinde (say~ 74 Haziran 1987 5 34) ~lkan nereden al lndl~~ belirtilmeyen bir haberde illinois Universitesi tarih proshyfesorlerinden Vernon Burton I un bir y~l ugra~arak sadece daha fazla bilgi tararnaya degil eski evraklardaki yaz~ll metinl erin incelenmesine de olanak veren bir programln ilk bollimunu yazd~g~ bildiriliyor Habeshyrin devam~nda Burtonun bu program bittiginde geleneksel tar i h anlashyy~iFna sahip tarih~il e rin(d8 ge~mi~in tozlu raflarlIida kalan Slrshylar~ aydlnl~ga ~~kartmak i~in bilgisayar yar~~~na kat~lacaklar~n~ tahrnin ettigini soyledigi yaz~l~yor

18 dd f 1 11middotInteGeorges Lee-Ru y Le louche ve d~gerler~ Art~ ~ca ~gence

History and Knowledge RepresentationComputers and Humanities16 ( 198 2) s25

19Lee-Le1ouche a gm s26

9

yanlnda kanserin lrS~ olarak ge~ip ge~mediginin de

ara~tlrllmakta oldugunu ogreniyoruz(20)

Yazlllmdaki ilerlemeler veri i~leme alanlnda boyleshy

sine yeni ufuklar a~arken donanlmdaki ilerlemeler de bilgishy

sayarln veri depolama kapasitesinl inanllmaz ol~lide arttlrshy

ml~ bulunuyor Buglin bliylik bir bilgisayara onbinlerce ha~

ta ylizbinlerce belgedeki veriler depolanabiliyor Bu durum

ilk kantitatif tarih~ilerin biraz da lirkek bir ~ekilde

ba~lattlklarl temel kantitatif verilerin toplanarak makishy

naca okunabilir versiyonlarlnln hazlrlanmaslnl hedefleyen

~all~malarlna (21) yeni ve ileri boyutlar ilave etmi 9tir

Buglin bu ~all$malar bliylik ara$tlrma kurulu$larl blinyesinshy

de yalnlzca kantitatif veriyle Slnlrll olmayan geni$ proshy

jeler ~er~evesinde slirdlirlilmektedir Mesela Fransada bushy

lunan Institut de Recherche et dHistorie des Tex tes(IRHT)

adl1 bir ara$tlrma kurumunun slirdlirdligli li~ onemli projeden

biri MEDIUM adl verilen veri tabanldlr Bu veri tabanlna

Orta~aga ait Arap~a da dahil sekiz dilden el yazmalarlnln

~ evrilerek kaydedilme ~all$malarlnln bliylik ol~lide tamamshy

lanml$ oldugunu ve kullanlcllarln bu veri tabanlndan isteshy

digi~bilgileri ~ekerek ~ok boyutlu analize tabi tutabilmekshy

20James C Staples Use of the Computer By the Family Historian An Application to Genelogical Data New England History and Gen Register 13(July 1979) s202

21 k d h 1 S A h B ~ r Bogue The Hlstorlan an t e SOCla Clence Data rc lves In the United States American Behavioral Scientist XIX 1976) 8419shy447 Koval~enko agm s47-73

10

bull te ustelik bunu milletleraras1 telekomunikasyon aglar1na

(TRANSPAC EURONET THYMNET BITNET) bagl1 olan diinyan1n

herhangi bir yerinden bir mikrobilgisayar arac1l1glada

ger~ekle9tirebilmekte olduklar1n1 ogren i yoruz(22) Bu tiirshy

den projeler art1k her ara9t1rmac1n1n ayn1 veriyi ayr1

ayr1 ~evirme bunlar1 kaydetmek i~in bilgisayar1 program-

lama ve sonra bu verilerin giri9ini yapma vs gibi her bi -

rine ayr1 zaman kaybettiren ve zihni kapital israf1na

yol a~an durumlail onluyor Her ara9t1rmac1 ige bilgisayashy

r1n bellegindeki kolayca ula9abildigi haz1r verilerden ba~-

llyor saatler surecek i~lemleri saniyeler dakikalar i~in-

de yaparak geriye kalan zaman1 du~unmeye yoruma ve yeni

baglant1lar ili~kiler bulmaya harc1yor (23) Gunumuzde

bilgi uretimi tarih de dahil her alanda i9te bu yu zden h1Z shy

11 bilgi topluma kavram1n1n dOgu9U i~te bu yuzden

Ancak Amerika ve Avrupada meydana gelen bu geli 9me shy

lerin ulkemizde yeteri kadar yank1 buldugunu ve bu geli 9shy

meleri takip i~in somut ad1mlar at1ld1g1n1 maalesef soyleshy

yemiyoruz Yapay zeka konusunun ulkemizde Bilgisayar Bishy

limleri Muhendisligi alan1nda bile yaln1zca teorik bir sisshy

tern olarak tan1nd1g1n1 ve yapay zeka tekniklerinin pratik

bir uygulamas1n1n bulunmad1glnl biliyoruz Yine de 1970li

22Bu enstitli ve yaptlgl ~allsectma1arkonusunda bkz Lucie Fossier Ma r ieshyJosephe Beaud Introducing the Instut de Recherche et dHistorie des Textes (CNRS) Mediav el Book and Computer Computer and Humanities 20(1986) s 267-268 Medlum projesi hakklnda daha ayrlnshyh b dgil~in bkz Agnes Guillaumont-Jean Lu c Minel MEDIUM Realities and Projects Computer and Humanities 20(1986 ) s269-271

23Bogue Quantl flcatlon s 154

11

Ylllardan bu yana ulkemizde iyice yerle$ip geli$mi$ bulushy

nan bilgi-i$lem teknolojisinin sundugu veri yonetim sistemshy

lerinin (Kutuk yonetimi Veri tabanlarl) imkanlarindan Tashy

pu Tahrirleri Vakfiyeler geriye Sicilleri gibi temel

kantitatif kaynaklardaki verilerin depolanlp i$lenmesinde

kullanllmaslnda bile ge~ kalml$ bulunuyoruz Oysa bu kayshy

naklar uzerinde ~ok klymetli ~all$malar yapml$ blan tarihshy

bull ~ilerimizden Balil Inalclk ve Bahaeddin YediYlldlz zaman

ve mek~n baklmlndan ~ok geni$ seriler olu$turan ve bu yuzshy

den yeteri kadar i$lenemeyen bu kaynaklarl hakklnl vererek

i$leyebilmenin~aresi olarak ara$tlrmalarda bilgisayar kulshy

lanllmasl gerektigini daha 1985 den beri soyluyorlardl(24)

Ancak bu tarih~ilerimizin soyledikleri de yeterli ilgiyle

kar$llanlp ferdi ve kurumlar planlnda geregi i~in derhal

harekete ge~ilemedi(25) Biz bu hareketsizligin bilgisashy

yar l n tarih ara$tlrmalarlnda ya da tarihi verilerin bilgishy

24Bkz Bahaeddin YediYlld l z Vaklf Arasecttlrma Enstitusu Kurulmalldlr Vaklf secturas l 3-5 Arahk 1985 Konusectmalar Tebl igler J Tartqmalar ve Komisyon RaporlarlAnkara 1985 s 104-110 Aynl yazar Ordu KazaSl Sosya1 Tarihi Ankara 1985 s 147 Halil 1na1clk Osmanll Aqivlerinin Turk ve Dunya tarihi 1cin Cinemi (A Konusectma Metni) Osmanll Arsect~vleri ve Arasecttlrmalarl Sempozyumu 1stanbul 1985 s36

25Ger ci daha yaklnlarda Elazlg Dniversitesi Ogretim GCirevlisi Mehmet Ali Dnalln Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal verilerin bilgisashy

yarla degerlendirilmesi konusunda deneme mahiyetinde BASIC diliyle yazllmlsect programlarl yaYlnlandlysa da bu deneme bilgisayarln ku~uk bir hesap makinaslndan biraz daha ileri kullanlllsectlndan basectka bir sectey degildir ~unku BASIC diliyle yaratllan kutukler coklu uygushylamalar icin tamamen e lverisectsizdir Ayrlca bu programlar Tapu Tahrir Defterlerindeki saYlsal olmayan verileri isectshylemekten uzaktlr Yine de ilk denemelerden birisi olmaSl aClslndan ovguye laYlk buluyoruz Bkz Mehmet Ali Unal Tapu Tabr ir Deftershylerinin Bilgisayarla Degerlendirilmesi Konusunda Bazl Program Deneshymeleri Ondokuz MaYlz Dniversitesi Egitim Fakultesi Dergisi 2 (Samshysun 1987) s 145-163

12

bull sayarda depolanarak i~lenrnesinde nasll kullanllacaijl ve ~

bunun i~in ne yapllrnasl gerektiiji en ba~ta ise boyle bir

~all~rna yaplldlijlnda bunun ger~ek kazanclnln ne olacaijl koshy

nusundaki bilgi bo~luijundan kaynaklandlijlnl sanlyoruz

l~te bu tezirnizde varsaydlijlrnlz bu bo~luiju birazclk

olsun kapatarak onlirnlizdeki bir ka~ Yll i~inde ba~larnasl

ka~lnllrnaz olan arna 0 zaman da belki artl k ~ok ge~ kalrnl~

olacaijlrnlz bir hareketi one allp hlzlandlrrnaYl hedefliyoshy

ruz

Eu da ~liphesiz bir uygulama yaparak boyle bir ~a-

ll~rna ile ilgili blitlin slire~leri ve elde edilen kazan~ la-

rl gozler online serrnekle en iyi bi~irnde ger~ekle ~tirilebi-

lirdi l~te bu ~all~rnamlzda boyle bir uygularna yaprnaYl deshy

nedik Uygu larnarnlz i~in veri kaynaijl olara k Vak fiyele r i

daha doijrusu vakfiyelerdeki verilerin s i stematik olarak

aktarllchrgl ormlarl kullandlk Bu formla r Vakl flar Genel

MUd Urlliijli Ara~tlrma Birimiblinyesinde vaklf konus unda on -

de gelen uzman bilim adamlarlmlzdan Bahaeddin Yed iYlldlZ

onderliijinde ba~latllan ve i lerde bunlarl bilgisayara kay~

dederek ~e~itli maksatlar i~in kullanmaYl hedefleyen b ir

proje ~er gevesinde hazlrlanml~tl(26) Biz bu form l a rln

kullanma iznini gene YediYlldlZ araclllijl ile aldlk Formshy

lardaki verileri bilgisayara kaydedip i~lemek Uzere ise

diijer alanlarda oldugu gibi bilgisayar destekli tar i h ara~-

26Bu projeden ilerde yeri geldik~e bahsedilecek tir

1 3

tlrrnal arl nda da gidgide yayglnla9an geli9rni9 bir yazlllrn

tlirli olan ili9kili veri tabanl yonetirn sisternlerini se~shy

tik Boylece ~al19rnamlzln ternelini olu9turan Vakl flar Veshy

r i Tab a nl ortaya ~lktl Vaklflar Veri Taban1 1 nl kurrnak

i ~ in ge~tigirniz i9lern basarnaklarlbu veri tabanln~ k ayde t shy

t i girniz 33 vakfiyedeki veriler lizerinden yaptlgl rnlz sorgushy

lama ornekleri tezirnizin II bollirnli uygularna Yl olu9 tushy

ruyor Bu bollirnlin tamamlaYlC1Sl olarak Vaklflar Veri Tashy

banl1nln kurulu9una ge~rneden once bu ~al19rnanln t a r ih rneshy

todundaki yerini belirlernek lizere bilgisayar yardlrnlyla

yapllan tarih a r a9tlrrnalarlnda takip edilen tarz ve strashy

te j ilere aglrl lk vererek tarih tarih~i ve bilgisay a r

i l i9kisine yeniden ama daha yaklndan baklyor ve bu a rada

kullandlglrnlz forrnlarln ha~lrlan1 9 1nl y a plslnl v e bu y a shy

p lnln arna ~ i ~in uygun olup olrnadlglnl t art1 91yoru z

I BollirndE ise bilgisayarln tarih~es i yap lsl ve 9 a shy

ll~rnasl hakk lnda klsa b i l g iden s onra ayr l b a 911k olarak

ku l lan d lglrnlz yazlllrn tlirli ola n ilisectki li v er i t aban l y oneshy

tim s i s ternlerini tanltlyoru z Bunda d a ba911 c a u~ hedef ishy

miz vardl 1- Ni~in bu yazlllrnl tercih ettigirnizi ort aya

koymak 2- II Bo l lirnlin daha iyi anla911rnaslnl saglarnak v e

3- t leride bu yazl11rnl tercih ederek 9al19rna yapacak olanshy

l ar i ~in ternel bi1 g ileri verrnek

~al19rnarnlZln III ve son bollirnlinde Vaklflar Veri

Tab anl y1a kazandlglrnlz tecrlibeleri so s ya1 ve ekonornik

14

tarihirnizin vakfiye1er d1 91nda ka1an diger iki onern1i kayshy

nagl Tapu Tahrir Defter1eri VP ~eriye Sici11eri i~in degershy

1endiriyor bunlarl bi1gisayar yardlrnly1a i91eyebi1rnek x~in

ne1er yapl1abi1ecegi konusunda fikir1er i1eri slirliyoruz

Ve nihayet i1eride yapl1acak ~al19rna1ar1a daha geshy

1i9tiri1rnesini saglarnak lizere hazlr1adlglrnlz blitlin program

ve kod1arl ek olarak veriyoruz

15

Q

I BOLUM

BLG1SAYAR VE VER1 TABANI YONpound rrM S1STEMLER1

1 1 BLGSAYAR

111 Tarih~esi

Bugunku saniyede 1000000 i~lem yapabilen

bilgisayarlarln tarihi genellikle MO 3000 Ylllarlnshy

da Cinde ortaya ~lkan boncuklu i~lem tahtaslna (abakus)

kadar g6turulmektedir Romallla~ da i~inde yuzuklerin h a shy

reket ettirilebildigi yatay oluklar d6~enmi~ i~lem tahtashy

larl kullanlyorlardl Birinci oltik birler basamagln1 ikinshy

ci oluk onlar basamaglnl vb g6steriyordu Bugun hala k u l shy

lanllan hatta bazllarlnda karek6k almak bile miirnkiin olan i$shy

l em tahtalarl uzun sure bilinen tek i~lem yapma araCl o l ashy

rak k aldl 1642de buyuk Fransl z matematik=i Pas GoLfn ~ ~

geli$tirdigi di~li ~arklardan olu~ an hesap makinas lyla ~ arpshy

rna yapabilen (saYllarl katlayabilen) ilk ara9 o r taya ~lklshy

yordu Pascal bu makinaYl glimruk memuru olan babaslna ~ i

hesaplarlnda yardlmcl olmak i9in yapml~tl 1850 1erde bashy

si t ve guvenilir top lama makinasl geli~tirilerek uygulamashy

da kullanllmaya ba~landl 19 yuzYllln sonlarlna dogru d a

b61me yapabilen ilk makina icad edildi

Asllnda bu makinalar pratik olarak tamamen poundaydaslz

90k a z kullanlllyor ve yalnlzca tek bir i ~ lem yapabiliyor

o lmalarlna ragmen mekanik hesaplamanln teme l ini olu~turushy

yor lardl

16

bullMekanik olarak gall~an ve bir ~ok i~lemi bir arada

yapabilen bunun i~inde bir bellek (haflZa) birimine sahip

daha bliylik ve karma~lk bir makinanln yaplmlnl linlli ngiliz

matematik~i Chades Babbage ger~ekle~tirdi Babbage bu mashy

kinaYl daha do geli~tirerek hesaplarl onceden verilen komutshy

lara gore otomatik olarak yapabilecek bir makina yapshy

maYl dli~lindli Ancak ~a~lnln teknolojik seviyesi fik irlerishy

ni uygulamaya irnkan vermedi Onun geli~tirdi~i ~all~ma ilshy

keleri do~rultusunda daha sonra daha geli~mi~ makinalar yashy

plldl (27) 1929 Ida ABDde ilmi hesaplar yapmaya uygun ilk

ayglt ger~ ekle~tirildi Bunun i~leyi~i de mekanikti

1944de MARK I adll makinanln yaplmlyla hareketler

artlk mekanik de~il elektromanyetik enerjiyle ger~eKle~ishy

yordu MARK I saniyede 10 i~lem yapabiliyo rdu ve b u 0 zashy

man i~in ola~anlistli bir hlZdl 18 metre u zunluk v e 25 metshy

r e y likseklikle MARK Iin boyutlarl da ola~anlis tliydli 1 947

de ilk elektron~k tliplli makina yapl1dl ~lemler a r tlk

elektronik devrelerde y apl ilyor olmas lna ia~men ~~ll ~masl

t amamen Babh~ge in ilkelerine dayanlyordu (2 8 )

Pratikte ilk programlama 1950lere dogru ger~ekle9~

t i r ildi Makinaya yapacagl hesaplarla ilgili blitlin komutshy

lar veriliyor ve bundan sonra makina kullanlclnln mlidah a l e shy

si olmaksl zln i91emleri otomatik olarak yapiyordu 1949

27 ~a~1n~n en az ylizy~l otesindeki fikirleri ger~eklesecttirmek i~in ~ashyl ~sectan Babbagein ~al~sectmalar~ hakk~rida kendi yaz~s~ i ~in bkz Cfuarles Babbage The l if e of a Philosopher The Worldof t he Computered John Deiebold New York 1973 s26-34

28jeremy Berstein The middot AnalytiCal Engine The World of The Computer s35-43

17

bull Y1l1nda Cambridge Universitesinde MV Wilkes ve arkada$shy

lar1 taraf1ndan yap1lan EDSAC (Electronik Delay Storage

Automotic Calculator) adl1 bilgisayar ilk modern saY1sal

bilgisayardi

Bunu takip eden Y1llarda bu alanda ba$ka hi~ bir bishy

lim dad1nda rast~~nmayanba$d6ndlirlicli bir geli$me ya$and1

Once elektronik devreler yerlerini daha az yer kaplayan

daha az gerilim gerektiren ve daha az lSl yayan transisshy

t6rlere b1rakt1 Arkas1ndan 1965-1970 araS1 tlimlesectik devshy

reler blilundu Tlimlesectik devreler bilgisayarlar1n veri i$shy

leme kapasite ve h1z1na inan1lmaz boyutlar kazand1rd1 1980

lerde bilgisayar alan1ndaki ilerlemeleri gunli glinline takip

etmek bile mlimklin olmuyor lmi ara$t1rmalar yeni bulusectla~

ra yol a 9a rken yeni bulusectlar ilmi ara$t1rmalar1 h1zland1shy

r 1yor( 29 )

Temeline in i ldiginde insan zihni i~in y a p1 lmas 1 gli~

ala n ve uzun zaman alan ayn1 zamanda s lk1 C1 i$ lemler i mashy

k inaya devredip dli$linmek i~ in daha ~ok zaman yaratma ihshy

tiyac~ndan dogdugunu s6yleyebilecegimiz bilgisayar bu k1s a

tar i hltesinden de g6rlilebilecegi gib i zaman zaman sl~rama-

larla hep mucitlerinin kendilerinden 6ncekilerin tecrlibe shy

lerine dayanmas1yla geli$mi$ ve buglinkli halini alm1$t1r

S6yledlgimiz gibi gel i sectmeler bu glin de bliylik bir h1zla

29Bilgi sayar ~agdasect Teknoloji Ansiklopedisi Ci1t 1 s28

18

devam ediyor Geli$menin hlZl artlk aylarla hatta gunlershy

le o19uluyor Geli$meler Bilgisayar Bilimlerinde ayrl UZshy

manllk dallarl olarak ortaya 91kan birbirine paralel iki

alanda Slnlflanlyor Donanlm (hardware) adl verilen ve

Merke zi $lem Birimi (MB Cetral Proce ssing Unit CPU)

Belek (Memory) Giri$-~lkl$ Denetleyicisi ( I nput-Output

Ports) ve disk ekran klavye bilgiyazar (prlnter) gibi

tamamlaYlcl gere91erden olu$an fiziki yaplslndaki geli$meshy

ler bilgisayarln boyutlarlnl k ugulutmu$ maliyetini ucuzshy

latml$ ve kullanlmlnl basitle$tirmi$tir Boyutlarln kugulshy

mesi buyuk bilgisayar sistemleri yanlnda k U9uk (mikro)

ve ki$isel (personal) bilgisayar sistemlerini yaratml$tlr

Maliyetin ucuzlaYlp kullanlmln basitle$mesi de meslekten

bilgisayar bilimci olmayanlarln da bu makinalarl satln

al l p kull anmaslnl saglaml$tlr

Bilgisayarlarln programlanmaslyla ilg i li her$ey i

i f ade eden yaz ll l m (Sofware) daki gel i $me ler i se gok degishy

sectik alanlarla ilgili veriler i n gene gok degisectik amaca yoshy

nelik olarak i$lenmesine imka n hazlrlam19tlr ( 30)

Bilgisayar yazlllffilnda verilerin degi9ik bi~imlerde

duzenlenip isectlenmesini ve yan bellek (peripheral disk) te

s ak~anrnaslna imkan veren yazlllm sistemlerine -bunlar g e shyI

nellik le bilgi sayar ureticilerince makinayla birlikte verishy

30Mesela bilgisayarlar~n muzik ve kareografide kullan~hsect~ iltin sectu makalelere bkz Barry Truay) Computer Mus~c C~position The Polyshyphonic POD system Computer 8(August 1978) s40-5 0 John Lamsdown The Computer in Chareopraphy Computer 8(August-1978) s19-30

19

~ir Veri Yonetim Sistemleri (Data Managament Systems)

adl verilmektedir Bilgisayarlarln ticari olarak kullanllshy

maslyla birlikte geli9tirilmi9 bulunan ilk veri yonetim

sislttemlerii klitlik yonetim sistemleri (file management) dir

Bu sistemde veriler alan (field) adl verilen mantlki bishy

rimlere ayrlllr Alanlara yapllan kaYltlara (record) tutashy

nak denilmektedir Tutanaklarln tamaml ise klitlikleri olu9shy

turmaktadlr Klitlikler genel ama~ll prograrnlama dilleri

(BASIC COBOL FORTRAN VS) kullanllBrak dlizenlenir

Daha sonra geli9tirilen ve ~e9itli ama~lar igin veshy

rilenlerin etkili olarak i 91enmesine daha elveri91i oldukshy

larl i ~ in gitgide yayglnla9an veri yonetim~sistemler i ise

Veri Tabanl Yonetim Sistemleri (Data Managament Sysshy

terns dir Bizirn ce gall~zda kullandlglmlz sistemlerden

ilerde daha ayrlntlll olarak bahsedecegiz

112 Yaplsl ve yall$maSl

Bir bi1gisayar s istemi g e nel o larak be$ onemli bishy

rirnden olu9maktadlr Bu b i r imler ~ ematik olarak 90yle g osshy

ter i l ebilir

MERKEZ1 1$LEM B1R1M1

GRD BRM1

~ ~

KONTROL B1R1M1 AR1TMET1K MANTIK

t~

BELLEK BRMj

~ B1R1M1~

GIKTI B1RM1

$EKL 1 Bilgisayar sisteminin temel yapls l

20

1 Girdi Birimi 19lenecek verilerin ve bu verile--

rin nas1l i9lenecegini gosteren komutlar1n (programlar1n)

bilgisayara aktar1lmas1n1 saglayan k1s1md1r Bu i9lem esshy

kiden delikli kartlar delikli kag1t geritlermiddotarac111g1Yshy

la yap1l1yordu Buglin ise ekran ve klavyeden olu9an termishy

naller kullan1lmaktad1r

2 Bellek Birimi Programlar1 olu9turan komu tlar1n

2 tabanl1 kodlar1n1 ve bu programlar1n i9leyecegi verilerin

2 tabanl1 kar91l1klar1n1 saklayan mekanizmalar blitlinlidur

Bellekte bilginin saklanmas1 tlimle9ik devreler i~inden geshy

9irilen elektrik sinyallerinin dlizeyininyliksek veya al~ak

olu9una gore 1 yada 0 degerini almaS1 ile olmaktadJr Bilshy

gisayar kendisine verilen rakam harf ve ozel i 9aretlershy

den olu9an blitlin veri ve komutlar1 hep bu $ekilde 0 yada 1

sembollerine (digit) donli9tlirdlikten sonra anlamaktad1r Bushy

na iki tabanl1 say1 sistemi denilmektedir Mesel a bu say1

sisteminde 10 tabanl1 say1 sistemindeki 154 saY1s1n1n karshy

91l1g1 0011010d1r Bilgisayarlara SaY1sal (digital) ad1

i9te bu ylizden verilmektedir Blitlin saY1sal ayg1tlar1n ~a-

11$maS1 bu gekilde olmaktad1r 2 Tabanl1 say1 sistemindeki

bu Oyadal degerinin herbiri bit 8 bitlik bir grup ise by t e

ad1n1 al1r 1ki yada dort byte ise bir kelime olu$turur

Kelimeler komutlar1 komutlar da programlar1 meydana geshy

tirir

Bilgisayarda ana bellegin hacmi yani depolayabile shy

cegi bilgi miktar1 bilgisayar sistemine gore degi$ir Anshy

21

cak bu en btiytik bilgisayar sistemlerinde bile slnlrll shy

dlr Bu ytizden bilgisayarln bellek kapasitesini artlrmak

itin disk manyetek erit vs gibi yan bellekler kulshy

lanlilr Yan belleklerin hacmi ana bellegi kat kat amakshy

tadlr ~ift yogunluklu bir diske milyarlarca bytellk

bilgi saklanabilmektedir Yan belleklere bilgi depolanmashy

Sl yine anabellek araclIlglyla olmaktadlr

3 Kontrol Birimi Bir ~ok elektronik devreden

oluan bu birim bilgisayarln btittin ~allmalarlnl denetler

Komutlarl yorumlar ve hangi Slra itinde ilenecegini beshy

lirler Verileri bellekten allp ilem i~in Aritmetik-Manshy

tlk birimine gonderir ve bu birim de ilenmi$ olarak geshy

len verileri (bilgileri) bellekte depo eder

4 Aritmetik-Mantlk Birimi Bu birim kontrol bishy

riminden gelen sinyallere gore bellek biriminden gelen

verilere dort aritmetik ilemi ve kar$llatarma ilemleshy

rini uygular Bu birim kontrol birimi ile birlikte Mershy

kezi l$lem Birimi (MiB CPU) olarak adiandlrlllr

5 ~lktl Birimi Yapllan ilemlerin sonucunu belshy

lek biriminden allr ve kullanlclya verir 1lenen verileshy

rin sonucunu almak i~in ekran ve bilgiyazarlar kullanl shy

llr Ayrlca ~izici (plotter) ve iaretleyiciler (di9 iti shy

~er)de ozel 9lktl tlirlerini almak i~in kullanllan ~ra~lar~lr

Bilgisayarda Bl1tiin bu bir imlerin i$lemes ini sagshy

layan programla~ programlama dilleriyle yazllan programshy

larln makina diline (iki tabanll sayl sistemine)

~eviren derleyici ya J~

22

sevirici denen programlar veri yonetim sistemi progshy

ramlarl ve diger yardlmcl programlar i9letim sistemini

(Disk Operating System DOS) olu9turur (3l)~

12 VER TABANI YUNETM SSTEMLER

Bilgisayar yazlllmlnda dart temel veri yanetim sisshy

temi geli~tirilmi9tir KUtUk Yanetimi (File Management)

SlradUzen (Hiyerar9ik) Ag (Network) ve li~kili (Relati shy

anal) veri tabanl Yanetim Sistemleri

1950 ve 19601 larda yazlllm metodlarlnln birle9tirilffles~le

~r46ya ~ik an kUtUk yanetim sistemleri veriye makinanln

detaylarlyla ugra$madan eri 9me imkanl vermesiyle veri i$shy

leme teknolojisinde temel bir adlm oldu Fakat1960larln

ba~larlnda uygulama alanlarlnln geni 9lemesiyle aynl veri

kUtUgU Uzerinde farkll uygulamalar yapllmasl ihtiyaclnl

dagurdu Uygulama programlarlnln saYlSlnln artl~l ise c id-

di problemler ortaya 9lkardl

1 Verinin yapllandlrlldlgl tarz ilk uygulama

programlarl i9in uygun olmakta fakat daha sonrakiler i9in

bu uygunluk giderek azalmaktadlr

2 Eger kUtUk ~oklu uygulama i9in yeniden yapllanshy

dlrlllrsa bUtUn programlar degi~tirilmektedir

31 Bilgisayarln yaplsl ve isectleyisecti konusunda ayrlntlll bilgi i~in bkz ilgisayar gagdasect Teknoloji Ansiklopedisi ) Cilt 181-154

23

gt

3 Eger klitlikterlo degiik uygulamalar icin kopyasl

allnlrsa bu kere de klitlik kopyalarl araslnda tutarllllgl

saglamak problemi ortaya Clkmaktadlr (32)

te veri tabanl yonetim sistemleri veri eriimde

klitlik yonetimi yaklalmlnln bu yetersizliklerini telafi

etmek lizere gelitirilmi ve tari h gibi verilerin cok yonshy

lli ileme tabi tutuldugu alanlarda klitlik yonetimi yakla9l shy

mlna gore daha cok tercih edilir olmu9tur (33)0

Veri tabanl yonetim sistemleri adlarlnl kullandlkshy

larl VERt MODELnden allrlar Veri Modeli veriler arashy

slndaki ilikinin tlirli ve niteligi goz online allnarak kushy

rulan mantlRi bir yapldlr Bu yapl gercek hayatl yansltshy

maYl amaclar (34)

SIRADUZEN veri mode linde veriler araslndaki ilikishy

ler bir agac yaplsl icinde gosterilir $oyle bir c o grafi

ornek bu modelle iyi biro analoj i oluturur Or tadogu

Tlirkiye Ankara Beytepe Slraduze n veri modeli gercek

hayatta var olan yada olQu bir cok ilikiye benzer bir

yapl getirse de 1- Bir veri birden cok ilikiye girdigin shy

bull 1 comshy32SB yaO-PrlL l L bull l p ABenstelnve d1ger erlData-base S ystems puter 119 (September 1978) S 46-47

33Mesela ABD de (Berkley 3-5 Nisan 1987) yapl-lan Saints and saintshyhood in islam konulu milletlerarasl konferansln davetiyesinde islam mistizmi ~allsectmalarl i~in veri tabanlarl Uzerine tartlsectma yapllacaglna

34dair bir ilan yer almlsecttlr Yadager~ek hayatta olmusect olanl secteklinde ifade ederek tarihe adapshyte edebiliriz Veri modelleri konusunda daha genisect bilgi i~in bkz HUlya Polat Veri Tabanlnln Zamanl Bakl$ Bilgisayar Teknolojisi Dergisi sayl 1 (Ocak-Mart 1986) S5-6

I