ARHEOLOSKI LEKSIKON BOSNE I HERCEGOVINE

TOM 1.

SARAJEVO 1988.

Redakcioni odbo~

Dr URO BASLER, AKADEMIK Dr BORIVOJ COVI, NADA MILETi, Dr VELJK() PAKV ALIN

Odgovorni urednik: AKADEMIK Dr BOB:IVOJ COVI

Priprema i tampanje ove edicije omoguili s'li materijalnom i moralnom podrkom: Izvrno vijee Sk1iptine SR Bosne i Hercegovine, Samouprav-na interesna zajednica nauke Bosne i Hercegovine i Samoupravna interesna zajednica za kulturnoistorijsko i prirodno nasljee Bosne i Hercegovine.

Izdava: ZEMALJSKI MUZEJ BOSNE I HERCEGOVINE, SAiRAJEVO Vojvode Putnika br. 7, tel. (071) 35-322

Tira: 1.000 primjeraka A utori crtea:

Nada BAGAHi, Nedad CMAJCANIN, Slobodan KUDRA, Jelena RAOJEVI

Autori fotografija: Zoran DRAGOWEVI, Miodrag RADOV ANOVI, irilo RAJI, Ma-rija SEVER, [l\iJ:i].~-TADICJ, Lazar VUI, En'es ZAHi Grafika obrada: Nedad OMAJANIN Lektor: Milojka SAVI

Korektor: Slobodanka MA!RJKOV'I tampa: GORENJSK.A - Bl'RO ZA PUBLICISTIKU S.A!RAJEVO Za tampu: Dragoljub JOVANOVI

SADRZAJ PREDGOVOR 5

UVOD 7

ABECEDNI INDEKS OPTINA 11 BOSNA I HEIRCEGOVINA U PIRAISTOIRIJI, ANTICI I S'RJED-NJIDM VIJEKU - arheoloko-istorijski osvrt 15 - 49 OPSTI LEKSIKOGIIMFSiKI DfO 53 - 190

IZVORI - 193

BIBLIOGRAFSKI DIO - 197 - 242

.PREDGOVOR

U vrijeme obiljeavanja stote godinjice osnivanja Zemaljskog mu-zeja u Sarajevu nauna i kulturna javnost ove zemlje dobiva jedno izvanredno i dugo oekivano djelo Arheoloki leksikon Bosne i Hercegovine. Sasvim je sigurno da sadanje generacije arheologa nisu mogle na bolji

nain da se ukljue u tu proslavu; dale Stil. vjerovatno svoj najljepi prilog ovom znaajnom jubileju Zemaljskog muzeja i naune misli u Bosni i Hercegovini. Tim djeLom se, u odreenoj mjeri, obiljeava i sto godina sistematskog rada u oblasti arheoloke nauke u Republici, jer je zapravo tek osnivanjem Zemaljskog muzeja poeo taj rad na naunoj osnovi.

Arheoloki leksikon Bosne i H\;!rcegovi111e je konano koncipirao i uredio Redakcioni odbor /ove publikacije, ali podaci koji se u njemu pojavljuju rezultat su rada itavog niza strunjaka od kraja 19. vijeka do dananjih dana.

Za vrijeme austrougarske uprave izvrena su istraivanja nekih udarnih lokaliteta, kao to su tumuli na gla$inakom podruju, sojenice u Donjoj Dolini na Savi, nekropole u J ezerinama i Ribiu kod Bihaa, neolitska stanica u Butmiru kod Sarajeva, velika antika vila u Mogor-jelu kod apljine, rimske aglomeracije u Ilidi i JU Domaviji kod Sre-brenice, svetilite u Gorici kod Gruda itd. Bili su to veliki arheoloki zahvati, koji su pruili vrlo znaajan doprinos izuavanju praistorije i antikog doba na Balkanu. U Arheolokom leksikonu ti lokaliteti, kao i veliki broj pojedinanih nalaza dobili su dostojno mjesto. Ve tada je, meu ostalim, bilo pokuaja da se napravi i objavi jedna arheoloka karta Bosne i Hercegovine, naravno s ogranienim brojem podataka, ali ta ideja nije ostvarena.

Izmeu dva svjetska rata nije bilo ovako velikih iskopavanja na teritoriji Bosne i Hercegovine pa ni manje obimnih terenskih zahvata koji bi dali vanije podatke i izazivali vei interes naunika (izuzev, mo-da, iskopavanja ostataka nekoliko kasnoantikih bazilika '- u Brezi, Halapiu kod Glamoa, Lepenici kod Kiseljaka). Ne treba, meutim, za-boraviti da je u ovom razdoblju obavljen vei broj rekognosciranja terena i da je tom prilikom sakupljena dosta podataka o arheolokim lokalite-tima, koji su nali svoje mjesto u Leksikonu i pridonijeli njegovoj cje-lovitosti.

Poslije drugog svjetskog rata i osloboenja zemlje naglo je pora-stao interes za kulturnu batinu, novi polet je zahvatio strune i druge radnike u Zemaljskom muzeju, u Bosni i Hercegovini je osnovano vie muzejskih ustanova i zavoda za zatitu spomenika, poela je nova, plodna faza arheolokih istraivan.ia. Na osnovu ranije postignutih rezultata, a jo vie na osnovu razvoja moderne arheologije u svi.ietu, ta istraivanja su okrenuta naroito u dva pravca: ka usmjeravanju terenskih istrai-vanja prema potrebama odreene naune problematike i ka intenziviranju rada na sakupljanju podataka iz perioda srednjeg vijeka, odnosno te-renskih istraivanja odgovarajuih srednjovjekovnih nalazita. Takav si-stem rada i takvo usmjerenje dali su itav niz vrlo pozitivnih rezultata, pronaeni su i istraivani mnogi izuzetno vani lokaliteti iz svih perioda, rijeene su neke ranije nepoznanice, a lmlturna kretanja u Bosni i Fl.er-cegovini u ranom i kasnom srednjem vijeku ocrtavaju se u novom svjetlu. Prikupljen .ie, naravno, i veoma velik broj novih terenskih po-dataka relevantnih za izradu Leksikona. Ako tome dodamo i sistematska rekognosciranje terena od 1958. do 1967. godine, u kojem su uestvova.le kombinovane ekipe arheologa od po tri lana, sasvim je evidentno da je tokom stogodinjeg rada na terenu Bosne i Hercegovine prikupljeno pravo obilje arheolokih podataka. Bila je to solidna baza za izradu ovog Arheolokog leksikona sa njegovim katalokim i sintetskim dijelom i

. Arheolokom kartom. Danas je sasvim jasno da su kulturna kretanja na teritoriji Bosne

i Hercegovine u praistorijskom i ranijim istorijskim razdobljima imala specifian znaaj na podruju Jugoslavije i ovog dijela Balkana. Preko

6

-

ovih teritorija ila su kulturna strujanja od Jadrana prema Panoniji, odnosno od zapadnog prema srednjem Balkanu. To se prvenstveno od-nosi na pojedina praistorijska razdoblja, u kojima se ovdje stalno su-sreu elementi mediteranskih i kontinentalnih kultura i etnikih stru-janja. Rimska osvajanja sjevernijih dijelova Balkana i Panonije ila su preko teritorija 'Bosne i Hercegovine, od Jadrana je ovuda kretala nova putna mrea, ovdje su formirani vani punktovi za irenje rimske civic lizacije od zapada prema istok!u. Tek pokorenjem ilirskih i panonskih plemenskih saveza na podruju Bosne i Hercegovine (posebno Delmata i Desitijata) Rimljanima je bilo omogueno irenje njihove Imperije prema panonskim krajevima. Zbog toga je izuzetno vano sagledavanje mnogih vojnih i drutveno-politikih aspekata rimske dominacije na ovim pod-rujima, a posebno posljedica susreta nove civilizacije s autohtonom tradicijom. Konano, Bosna i Hercegovina je doivjela specifian kulturni i drutveno-politiki razvoj u postantikom periodu i u srednjem vijeku. Tek poslijeratna arheoloka istraivanja su omoguila bar djelimian uvid u taj razvoj, iako predstoji jo dugotrajan i uporan rad da se

doe do tanijih podataka o nekim pitanjima i o nekim problemima. Vrlo su impozantni podaci o sadraju Arheolokog leksikona Bosne i

Her-cegovine. U njemu se mogu nai podaci za preko 6.300 leksikograf-skih jedinica, odnosno arheolokih lokaliteta i nalaza. Preko 400 jedinica je posveeno obradi odgovarajuih leksikografskih pojmova i biograf-sko-bibliografskoj .obradi 'Strunjaka koji su radili u ovoj naunoj ob-lasti. U izradi Leksikona sudjelovalo je vie od 40 saradnika, to znai uglavnom sve strune snage koje danas djeluju u institucijama Bosne i Hercegovine. Zbog toga nije bez osnova konstatacija da je Leksikon zajedniko djelo svih dananjih generacija arheologa u Republici. Ta za-jednika elja za ,saradnjom i osjeaj potrebe ovakve arheoloke publi-kacije najbolji je pokazatelj naune svijesti i savjesti dananjih genera-cija arheologa.

A ta znai ovaj Leksikon i emu e on posluiti? On znai, prije svega, sumiranje rezultata istraivakog rada svih

arheologa, koji su u proteklih sto godina posvetili svoj ivot osvjetlja-vanju starije prolosti Bosne i Hercegovine. Neki od njih su istraivali najvanije lokalitete i prouavali kljune probleme pojedinih perioda, drugi su postigli 'skromnije rezultate, trei su zasluni za prikupljanje osnovnih podataka na terenu, ali Leksikon je ostvaren unoenjem po-dataka i rezultata svih generacija arheologa i svih pojedinaca. Na ovaj nain se dananja, savremena, nauka asno oduuje tim gene-racijama. No, Arheoloki leksikon je prvenstveno izraen za potrebe

budueg rada i za to pravilniju istraivaku orijentaciju buduih ge-neracija arheologa. Oni e u Leksikon'U nai podatke o istraenosti poje-dinih krajeva, a posebno o nivou .istraenosti pojedinih vanih problema. Na osnovu toga e moi da vre izbor problema kojima u budunosti treba posvetiti vie panje, da dopunjuju postojee podatke i da se oslobode lutanja i svatarenja koja pogubno djeluju na rad pojedinaca i ustanova. Da je ovakav 'leksikon postajao 1945. godine, moda bi neka poslijeratna istraivanja dobila drugaiji pravac i moda bi se postigli jo bolji rezultati. U svakom sluaju, Leksikon e blagotvorno uticati na

budui rad. Ostaje nam prijatna dunost "da se na ovom mjestu srdano zahva-

limo odgovornim istraivaima, rukovodiocima 'projekta, 'kao i svim lanovima Redakcionog odbora - u ime ranijih, sadanjih i buduih ar-heolokih strunjaka - za uloen besprimjeran trud u koncipiranju djela i angaovanju saradnika, za veliki doprinos koji su tim djelom dali bo-sanskohercegovakoj i jugoslavenskoj nauci. Svojim ueem u radu, svi saradnici na izradi Leksikona su iskazali dostojno priznanje Zemaljskom muzeju i dali izvanredan doprinos njegovom velikom jubileju. Uvjereni smo da e naa nauna i kulturna Javnost pozitivno primiti ovo djelo, da e se sloiti sa naom ocjenom i da e sa svoje strane podrati budue napore u ovoj 'IW!unoj oblasti.

Akademik Alojz Benac

UVOD

Prvi pokuaj da se izradi jedan arheoloki lek-sikon Bosne i Hercegovine, zamiljen prvenstveno kao. popis nalazita s osnovnim kulturno-hronolo-~i:U podacima sreen po abecednt>m redu, pripada JOS vremenu prve, pionirske generacije arheologa Bosne i Hercegovine, tanije reeno - jednom od

najs~stematinijih istraivaa tog vremena, Vaclavu R_ad1msk~. Ru~opis njegovog leksikona (koji, naj-v~e~ovatmJe V uslijed nagle i neoekivane smrti ovog SJ.aJnog naucnog radnika i pregaoca, 1895. g., nije ?10 p~sve dovren ni pripremljen za tampu) ostao Je. ~acuvan ~ Z~maljskom muzeju u Sarajevu, a pr.ilikon: osmvanJa Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine predat je toj ustanovi.

:U _vremenu poslije drugog svjetskog rata, u ne-upored1vo povoljnijim uslovima, razvio. se ponovo r~d na ar~eolokom istraivam.ju Bosne i Hercego-vme, kao i ostalih dijelova Jugoslavije, dobijajui sve organizovaniji i sistematiniji karakter. Ne malu u!?gu u tom~ imalo je Arheoloko drutvo Jugosla-V1Je, a kasmJe Savez arheoJokih drutava. U tom ok~iru n~stal~. je i ideja da se pristupi izradi jedne

opst~, zaJedmcke Arheoloke karte Jugoslavije, pa Je b10 osnovan i odgovarajui Meuakademijski od-b?r za AKJ. Naalost, kasniji razvoj sistema orga-:i_izovanja i finansiranja naunog rada u SFRJ n'i.je isao n_a ruku ostvarenju te ideje, mada su neki,

poetni, rezultati ve bili ostvareni. Teite rada bilo je prebaeno na republike i republike institu-

ciJ~ . U Bosni. i Hercegovillli je ve i prije toga bio ucmJen odlucan korak: desetogodinji projekt Ar-heolol~ ~~art.a Bosne i Hercegovine (1958-1967) :imoguc10 J~ sIStematsko rekognosciranje znatnog di-Jela Bosne i Hercegovine i otkrivanje vie od hilja-d:U dotad n'epoznatih arheolokih nalazita. Drago-CJene, nove podatke dala su i manja, specijalna rekognosciranja u organizaciji Zemaljskog muzeja, ~~ntra ~a ba~lrnnol?ka ispitivanja ANUBiH, Repub-hckog i regionalnih zavoda za zatitu spomenika kulture, a poseb!llo zaviajnih i regionalnih muzeja u svim dijelovima Bosne i Hercegovine. Na toj os-novi sazrijevala je i ideja da se - ne ekajui oito veoma udaljeno rjeenje problema izrade Arheolo-ke karte Jtlgoslavije - prie sistematizaciji svih raspol&ivih podataka, kako onih iz strune litera-ture, tako i onih neobjavljenih, evidentiranih u kartotekama i drugoj dokumentaciji muzeja i za-voda za zatitu - da bi se stvorila osnova za izda-vanje Arheoloke karte Bosne i Hercegovine. Pod-strek da se taj rad ubrza bilo je i pojavljivanje fundamentalne publikacije Arheoloka najdia Slo-venije (Ljubljana 1975), koja je sadravala arheolo-ku kartu Slovenije s po.pratnim tekstovima za na-. lazita i regije, sintetski dio i literaturu. Postalo je oigledno da bi i Bosna i Hercegovina, u kojoj je arheoloka istraenost takoe dostigla zavidan ni-vo, mogla prii izdavanju slinog djela, te da bi nas takva publikacija jo za jedan korak pribliila da-

vno zamiljenom cilju: Arheolokoj karti Jugosla-vije.

Pripremajui osnove . za raspravu o takvom dje-lu za Bosnu i Hercegovinu, izradili smo nacrt pub-likacije koja bi po sadraju bila veoma bliska Ar-heolokim najdiima Slovenije_ U raspravama koje su potom voene o pojedinim dijeJovima edicije prvobitni koncept je proiren i modi.fikovan tako da, pored arheoloke karte, osnovnih podataka o kar-tiranim nalazitima i bibliografije, obuhvati i arhe-0-loko-istorijski osvrt o starijoj prolosti Bosne i Her-cegovine, te dosta opi?ean Opti leksikografski dio,

izraen po principima uobiajenim za leksikone ove vrste i sreen abecednim redom. Samoupravna in-teresnia zajednica nauke Bosne i Hercegov.ine pri-hvatila je prijedlog Zemaljskog muzeja da se osnova ~a tu publikaciju izradi u okviru trogodinjeg pro-J ekta pod nazivom Arheoloki leksikon Bosne i Her-cegovine, a znaajnu finansijsku pomo pruilo je i Izvrno vijee Slruptine SR Bosne i Hercegovine. Imenovan je Redakcioni odbor projekta u sastavu: dr uro Basler, dr Borivo Covi i Nada Mileti, a poslovi sekretara Redakcionog odbora povjereni su

~ilki Kujundi. Odgovorni istraiva bio je najpri-Je .. Basler, a nakon njego;vog odlaska u penmju, pocetkom 1984. godine, tu dunost preuzeo je B. ovi. U realizaciju projekta, pored strunjaka Ze-maljskog muzeja, ukljuili su se praktino svi ar-heolozi Bosne i Hercegovine. Veoma obimne struno-tehnike poslove na izradi podloga za 25 osnov-nih i 75 posebnih karata preuzeo je Odsjek za do-lmme?taciju Odjeljenja za arheologiju Zemaljskog muzeJa.

Poto je sredinom 1985. projekt dovren i za-miljena osnova edicije stvorena, pristupili smo ko-nanom ureivanju edicije pod ve usvojenim na-slovom Arheoloki leksikon Bosne i Hercegovine_ Imenovan je Redakcioni odbor edicije, u k0;j[ je, pored ranijih lanova, uao i dr Veljko Pakvalin, te Julijana Sunik, kao tehniki urednik. Redigova-nje je trajalo do kraja 1986. godine.

Nakon iznen>adne smrti J. Sunik, sredinom 1987. g., dunost tehnikog urednika preuzeo je M_ Ali, a korektora S. Markovi.

U konanom obliku edicija se sastoji od tri to-ma t~kstova i etiri mape arheolokih karata. U sa-drajnom smislu nju sainjavaju: arheoloko-istorij-ski osvrt o starijoj prolosti Bosne i Hercegovine, od praistorije do kasnog srednjeg vijeka, opti lek-sikografski pojmovi, bibliografski podaci, tekstovi o arheolokim malazitima i arheoloka karta. Izdvaja-nje leksHrngrafskih jedinica o arheolokim nalazi-tima u posebnu cjelinu bilo je n'eophodno radi jas-nog i preglednog povezivanja tih tekstova s Ar-heolokom kartom.

Prvi tom edicije obuhvata, osim Predgo.vora i U voda, arheoloko-istorijski osvrt pod naslovom Bo-sna i Hercegovina u praistoriji, antici i srednjem vi-jeku, zatim Opti leksikografski dio i Bibliografski dio. Arheoloko-i:storijski osvrt, izraen po periodi-

8

ma, od paleolitskog doba do kasnog srednjeg vijeka, nema pretenziju da bude sinteza o tim periodima, ni u arheolokom, a pogotovu u istoriografskom po.-gledu. On slui zato da itaocu kojeg to interesuje, prui osnovnu orijentaciju o tim periodima. U Op-tem leksikografskom dijelu obraeni su (po uobi-ajenom, abeced!l1om, redu) razliiti pojmovi kao to su: arheoloke kulture i kulturne grupe, neki posebni pojmovi t1pa burgus, gradin'a, steak, zatim tzv. zbirni pojmovi kao to su arhitektura, grobovi, Umjetnost, pa antika topografija i et-nografija dananje Bosne i Hercegovine, te antika boanstva iji su spomenici naeni na ovom tlu. Bibliografski dio sastoji se od Bibliografije radova citiranih u leksikonu kao cjelini (dakle u sva tri toma), te od popisa razliitih djela bibliografskog karaktera (bi:bliografija, pregleda sadraja pojedinih

asopisa i sl.) koja obuhvataju grau relevantnu za arheologiju Bosne i Hercegovine. U vezi s biblio" grafijom nuno je dati jo jedno objanjenje. Arheo-loki lekiikon Bosne i Hercegovine objavljuje se na srpskohrvatskom-hrvatskosrpskom jeziku i namije-njen je prvenstveno domaem itaocu. Stoga su, od radova objavljenih u periodinim izdanjima Zemalj-skog muzeja, navoeni prvenstveno oni objavljeni u Glasn~ku Zemaljskog muzeja, a samo izuzetno i radovi objavlj:ivani na njemakom ili nekom dru-gom svjetskom jeziku u staroj i novoj seriji asopisa Nauna saopte!l1ja ... (Wissenschaftliche Mit-teilungen ... ) i to u sluajevima kada rad objavljen' u toj ediciji sadri neke podatke kojih nije bilo u verziji prethodno objavljenoj u >Glasniku.

Kad je rije o Optem leksikografskom dijelu, valja rei da je on ureen po uobiajenim principi-ma za ovu vrstu edicija, s osnovnim ciljem da se u to kraem tekstu prui to vie osnovnih infor-macija. On obuhvata samo vanije odrednice; tipo-vi pokretnih arheolokih objekata nisu zastupljeni kao posebne jeddnice. Literatura je svedena na nuni broj i data u skraenicama (pun'.i naslovi nalaze se u Bibliografiji); pri tome smo nastojali da se to vie citiraju novija djela, a naroito ona sintetskog ka-raktera u kojim italac moe nai opirnije navede-nu ostalu literaturu o datom pojmu (ako takva po-stoji). Taj dio obuhvata i leksikografske jedinice o

linostima vanim za arheoloko istraivanje Bosne i Hercegovine, a osno.vni princip u odabiranju bio 'je da se, prvo, uzmu u obzir linosti koje su due ili krae vrijeme aktivno djelovale kao arheolozi u Bosini i Hercegovini, a od ostalih one koje su izvorn9 (prvi put) obradile i objavile odreene nalaze, odno-sno nialazita, ili def.inisale pojedine kulture (kul-turne grupe) ili vanije pojave u q.rheologiji ovih ze-malja. Iz razumljivih razloga, u tim sluajevima na-glaen je doprinos tih linosti arheologiji Bosne i Hercegovine, a u Bibliografiji su navedeni samo ra-dovi relevantni za arheologiju ovih zemalja, dok su ostali podaci o nj1ima dati posve saeto (uz pretpo-stavku da ih je mogue nai u drugim leksikonima, enciklopedijama i slinim edicijama). U leksl.i.kograf-skim jedinicama o linostima izostavljeno je (inae

uobiajeno.) skraeno nabrajanje njihovih najvanijih radova, poto se - u najveem broju sluajeva -- njihovi radovi dosta iscrpno navode u Bibliogra-fiji, gdje ih italac bez tekoe moe pronai, ili, pak, u drugim publikacijama navedenim u Biblio-grafskom dijelu. Od ostalih jedinica obuhvaenih u Optem leksikografskom dijelu, izvjesno objanjenje zahtijeva jo grupa obimnijih odrednica - tzv. zbir-ni poijmovi. Tu se, pod istim naslovom, a po hrono-. lokom redoslijedu, pojavljuje vie lanaka razliitih autora (oznaenih sa A), B), C) itd), a po potrebi

i s JOS uom podjelom unutar lanka (1, 2, 3. itd). U tim jedinicama literatura je data za svaki lanak posebno ..

Drugi i trei tom sadre leksikografske jedinke o arheolokim nalazitima, s pomonim tekstovima (popisi). To, bi, dakle, bio posebni leksikografski dio, mada ne nosi takav naziv. Organ'.izacija grae je u ovom sluaju, kako je ve reeno, bila podre-ena potrebi direktne povezanosti tekstova o nala-zitJima s Arheolokom kartom. Izrada detaljnih ar-heolokih karata :na koje je mogue, s potrebnom preciznou, nanositi lokalitete (izabrane su karte razmjera 1 :100.000) zahtijevala je da se teritorij SR Bosne i Hercegovine podijeli po nekom odreenbm prindpu. Od vie moguih, odluili smo se za prin-cip dananje podjele na teritorijalno-politike za-jednice (optine), grupiui nekoliko susjednih op-tina u jednu cjelinu - regiju. Nastoja1i smo (ko-liko su to tehniki zahtjevi, kao to su oblik, veli-

ina i usvojeni razmjer karata, doputali) da to budu i zokruene geografske cjeline. Osnovni z-aZlog za takvu odluku bilo je nae uvjerenje da Arheolo-ki. leksikon treba, izmeu ostalog, da poslui i za

praktine potrebe prostornog planiranja, zatite spo-menika kulture i za drugi sline poslove u organi-ma i slubama drutvenopolitikih zajednica. Tako smo dobili podjelu teritorija SR Bosrie i Hercego-vine na 25 regija, i to: Regija 1.

Regija 2. Regija 3. Regija 4. Regija 5. Regija 6. Regija 7.

Regija 8. Regija 9. Regija 10. Regija 11. R:;gija 12.

Regija 13. Regija 14.

Regija 15.

s optinama:

s optinama:

s optinama:

s optinama:

s optinama:

s optinama:

s optiinama:

s optinama:

s optinama:

s oiptinama:

s optinama:

s optiitnama:

s optinama:

s optinama:

s optinama:

Velika Kladua, Cazin, Bi-ha, Bosanska Krupa Bosanski No.vi, Bosanska Dubica, Prijedor Bosantska Gradika, Srbac, Lakta!i, Prnjavor Bosanski Brod, Derventa, Do boj Odak, Bosanski Samac, Oraje, Iviodria, Gradaac 'Brko, Bijeljina, Lopare, Ugljevik, Zvornik Graanica, Srebrenik, Luka-vac, Tuzla, Banovii, ivi-nice, Kalesija Tesli, Teanj, Maglaj, ep-

e, Zavidovii Banja Luka, elinac, Sken-der-Vakuf, KototcVaro-Sanski Most, Klju, Mrko-

nji-Grad Bosanski Petrovac, Titov Drvar, Bosanske Grahovo ipovo, Jajce, Donji Vakuf, Kupres, Bugojn'O Gornji Vakuf Travnik, Zenica, P.ucarevo, Vitez, Busovaa Kakanj, Vare, Visoko, Bre-za, Fojnica, Kiseljak, Kre-evo Ilija, Vogoa, Sarajevo--Centar, Sarajevo.-Stari grad, Sarajevo-Novi grad, Novo Sarajevo, Hadii, Ilida, Pale, Trnovo

Regija 16. s optinama: Olovo, Kladanj, ekovii, Vlasenica, Ran-Pijesak, Bra-tunac, Srebrenica

Regija 17. s optinama: Rogatica, Rudo., Sokolac, Viegrad

Regija 18. s optinama: ajnie, Foa, Gorade, Ka-linovik

Regija 19. s optinama: Nevesinje, Gacko Regija 20. s optinama: Bilea, Ljubinje, Stolac,

Trebinje Regija 21. s optinama: Prozor, Jablanica, Konjic Regija 22. s optinama: Glamo, Livn'O Regija 23. s optinama: Duvno, Posuje Regija 24. s optinama: Litica, Mostar, itluk Regija 25. s optinama: Grude, Ljubuki, apljina,

Neum Po ovoj podjeli svaka regija postala je samostal-

na cjellila za obradu leksikografskih jedinica o na-lazitima i za kartiranje tih nalazita. Unutar sva-ke regije leksikografske jedinice o nalazitima svr-stavane su po abecednom redu i obiljeavane dvo-

lanom cifarskom oznakom (npr. 02.124), pri emu prvi lan oznaava regiju, a drugi-broj koji tom na-lazitu pripada unutar te regije. To. je istovremeno i broj kojim je nalazite ozn'aeno na arheolokim ~a~a~a te regije. Radi lakeg pronalaenja, ispred ~ed1mca o nalazitima dati su njihovi popisi: opti 1 po epohama (praistorijsko doba, doba rimske vla-davine, srednji vijek). Termin doba rimske vlada-vine (sa podjelom na doba principata i

11

ABECEDNI INDEKS OPTINA

OPSTINA: REGIJA: TOM: STRANA: OPSTINA: REGIJA: TOM: STRANA: ------.------- --- ------------ .. . ------------

---

Banovii 7 2 103 - 109 Livno 22 3 229 - 250 Banja Luka 9 2 125 - 133 Lopare 6 2 83 - 99

Biha 1 2 9- 27 Lukavac 7 2 103 - 109 Bijeljina 6 2 83 - 99 Ljubinje 20 3 157 - 197

Bilea 20 3 157 - 197 Ljubuki 25 3 313 - 338 Bosanska Dubica 2 2 31 - 39 Maglaj 8 2 113 - 122 Bosanska Gradika 3 2 43 - 55 Modria 5 2 73 - 80 Bosanska Krupa 1 2 9- 27 Moi;tar 24 3 283 - 309 Bosanski Brod 4 2 59 - 69 Mrkonji Grad 10 2 137 - 151 Bosanski Novi 2 2 31 - 39 Ne um 25 3 313 - 338 Bosanski Petrovac 11 2 155 - 166 . Nevesinje 19 3 135 - 154 Bosan~ki Samac 5 2 73 - 80 Odak 5 2 73 - 80 Bosansko Grahovo 11 2 155 - 166 Olovo 16 3 61 - 82 Bratunac t6 3 61 - 82 Oraje 5 2 73 - 80

Brko 6 2 83 - 99 Pale 15 3 31 - 58 Breza 14 3 9- 28 Posuje 23 3 253 - 279 Bugojno 12 2 169 - 187 Prijedor 2 2 31 - 39 Busova a 13 2 191 - 206 Prnjavor 3 2 43 - 55 Cazin 1 2 9- 27 Prozor 21 3 201 - 226

Cajnie 18 3 113 - 132 Puca:revo 13 2 191 - 206 Capljina 25 3 313 - 338 Rogatica 17 3 85 - 109 Celinac 9 2 125 - 133 Rudo 17 3 85 - 109 Citluk 24 3 283 - 309 Sanski Most 10 2 137 - 151 Derventa 14 2 59 - 69 Sarajevo--Centar 15 3 31 - 58 Do boj 4 2 59 - 69 Sarajevo - Novi grad 15 3 31 - 58 Donji Vakuf 12 2 169 - 187 Sarajevo -Drvar 11 2 155 - 166 - Novo Sarajevo 15 3 31 - 58 Duvno 23 3 253 - 279 Sarajevo - Stari grad 15 3 31 - 58

Foa 18 3 113 - 132 Skender Vakuf 9 2 125 - 133 Fojnica 14 3 9- 28 Sokolac 17 3 85 - 109 Gacko 19 3 135 - 154 Srbac 3 2 43 - 55

Glamo 22 3 229 - 250 Srebrenica 16 3 61 - 82 Gorade 18 3 113 - 132 Srebrenik 7 2 103 - 109 Gornji Vakuf 12 2 169 - 187 Stolac 20 3 157 - 197

Graanica 7 2 103 - 109 Sekovii 16 3 61 - 82 Gradaac 5 2 73 - 80 ipovo 12 2 169 - 187 Grude 25 3 313 - 338 Tesli 8 2 113 - 122

Hadii . 15 3 31 - 58 Teanj 8 2 113 - 122 Han Pijesak 16 3 6'1 - 82 Travnik 13 2 191 - 206 Ilida 15 3 31 - 58 Trebinje 20 3 157 - 197 Ilija 15 3 31 - 58 Trnovo 15 3 31 - 58 Jablanica 21 3 201 - 226 Tu zla 7 2 103 - 109 Jajce 12 2 169 - 187 Ugljevik 6 2 83 - 99 Kakanj 14 3 9- 28 Vare 14 3 9- 28 Kalesija 7 2 103 - 109 Velika Kladua 1 2 9- 27 Kalinovik 18 3 113 - 132 Visoko 14 3 9- 28 Kiseljak 14 3 9- 28 Viegrad 17 3 85 - 109 Kladanj 16 3 61 - 82 Vitez 13 2 191 -,- 206

Klju 10 2 137 - 151 Vlasenica 16 3 61 - 82 Konjic 21 3 201 - 226 Vogoa 15 3 31 - 58 Kotor Varo 9 2 125 - 133 Zavidovii 8 2 113 - 122 Kreeva 14 3 9- 28 Zenica 13 2 191 - 206 Kupres 12 2 169 - 187 Zvornik 6 2 83 - 99 Laktai 3 2 43 - 55 epe 8 2 113 - 122 Litica 24 3 283 - 309 Zivinice 7 2 103 - 109

'

BOSNA :11 HERCEGOVINA U PRAISTORIJI, ANTICI

I SREDNJEM VIJEKU Arheoloko-istorijski osvrt

15

uro BASLER

PALEOLITSKO I MEZOLITSKO DOBA

Prva paleolitska stanica u Bosni i Hercegovini otkrivena je u augustu 1949. g. na breuljku Ka-men* u Makljenovcu kod Doboja. Nalazite je, me-utim, u tom trenutku bilo ve praktino. razoreno radom kamenoloma. No, i kao takvo ono je prualo dovoljno. podstreka da se u slinim uvjetima n'a nekom drugom mjestu potrae istorodni objekti. Ta-ko je do 1984. g. u porjejima Ukrine, Usore, Bosne, Vrbasa i Save otkriveno oko 80 lokaliteta, na koji-ma se, sudei po specirino okresivanim kremenica-ma, kriju ostaci prebivalita paleolitskih ljudi. Isko-pavanja su poduzeta do sada na dvadesetak mjesta. Za neka nala~ita moe se ve danas tvrditi da su erozijom u prolosti i no.vijem vremenu unitena do neznatnih ostataka.

Radovi na istraivanju paleolitskih kultura od-vijali su se do sada u tri etape:

a) faza otkrivanja i prvih terenskih saznanja (1949-1958)

b) ran'i sistematski zahvati (1959-1968) c) istraivanja s razraenom tehnikom iskopa-

vanja i kabinetske obrade (1969-). U poetku su radoVi odmicali vrlo sporo jer za

to nije postojala potrebna tradicija i tehniko isku-stvo. To je bila tipina faza traenja optimalnih metoda rada, specifinih za nalazita u sjevernoj Bosni. U tome traenju znatnu ulogu odigrala je suradnja s istraivaima iz oblasti prirodnih nauka, kao to je geologija, paleopedologija, paleontologija, paleobotanika i druge. Iskopavanja do 1958. g. imala su, prema tome, preteno informativni znaaj. Pa-ralelno sa prvim iskopavanjima vren je intenzivan pregled terena u iroj okolici, pa je oko ua Usore u Bosnu otkriveno nekoliko vrijednih nalazita, oso-bito onaj na Londi. Revizijom nalaza sa Luia* u Kulaima, otkrivenih sluajno. prilikom gradnje eljeznike pruge 1951. g. utvreno je da se i na tom mjestu nalaze ostaci paleolitske stanice. Son-dani zahvati na Luiu* i Visokom brdu* u Luplja-nici, izvedeni u kasnu jesen 1958, pruili su zado-voljavajue rezultate, sa kojima se moglo pristupiti sistematskim zahvatima i tako otpoeti nova etapa u tstraivakom radu.

Prvi iskopi sa razraenim metodama rada i od-reenim ciljem izvreni su odmah slijedee, 1959. g. n'a Luiu u Kulaima i na Visokom brdu u Lup-ljanici. U isto vrijeme iskopavanja su vrena i na Dan'ilovia brdu* (1959), pa Grabovca brdu* (1960) u Podnovlju, te na Krndiji* u Po1toanima. God. 1962-63. istraivana je Mala gradina* u Kulaima, zatim Hendek* u Makljenovcu kod Do.boja i Krevnica* u Popoviima. Znatan uspjeh predstavljalo je otkrie na Kadru* (1965) kod Odaka, gdje su u narednim godinama, sve do 1976, vrena obimna is-kopavanja. Rezultati radova izvedenih do 1963. g. sakupljeni su u jednom prikazu koji je objavljen prilikom proslave 75. godinjice Zemaljskog muze ja, a 1966. g. prikazan1i su na Meunarodnom kon-gresu za prahistol'ijsku arheologiju u Pragu. God. 1980. izvreni su obimniji radovi na lokalitetu Zo-bite* u Detlaku kod Dervente.

Otkriem nekoliko artefakata u Bijambarskoj peini* kod Olova 1967. g., srednja Bosna je ula u krug zanimanja arheologa kao region koji obeava bogate nalaze. Slino je, naime, i sa Rudom gla-vicom kod Trnova, gdje su 1980. g. otkriveni pred-meti paleolitske provenijencije. Revizijom nalazi-ta Marinkova peina* u Rogouiima, na istonoj periferiji Sarajeva, otkrivenog jo 1892. g., ustanov- ljena je mogunost da se i u ovom gotovo zabo-ravljenom nalazitu fosiln'e faune otkriju tragovi dje-latnosti praovjeka.

Posebno vrijednu prinovu za arheologiju paleo-litika u Bosni i Hercegovini predstavlja otkrie pa-leolitskog prebivalita u Badnju* kod Stoca, gdje je,

osim bogatih slojeva sa kulturom kasnog epigravet-tiena, otkrivena gravura na stijeni. Time je ujedno otpoela i serija otkria u podruju jadranskog kli-matskog regiona, gdje se s pravom mogu oekivati novi vani nalazi.

Najvanije skupine paleolitskih nalazita u Bosni i Hercegovini rasporeene su na njena dva suprot-na kraja: jedna se nalazi u panonskoj regiji Bosne, a druga na mediteranskom jugu Hercegovine. Nala-zi u centralnom dijelu za sada su krti i pokazuju vie tendencija prema jugu nego prema sjeveru.

Panonski dio Bosne obuhvaa oko 100 km irok pojas sjeverne Bosne. To je preteno ravnica, dije-lom i baro.vita, iz koje se izvijaju ne odvie visoka brda: od Pro.sare i Knzare na zapadu, preko Ljubi-a i Vujaka do Majevice na istoku. Nalazita su situirana na n'iskim breuljcima pored rijeka, a sa-stoje se od slojevi'! kvartarne ilovae svjetlosmee boje. To su ttpina kisela tla iz kojih je, pod utje-cajem padavina, izapran kalcijumov karbonat, a sa njime su uniteni svi organski ostaci od nekadanjeg obitavanja, pa tako i kosti ivotinja. Jedino su se

sauvale peludi biljaka, koje ukazuju na injenicu da je okoli praovjeka inila vlana tundra sa div-ljom travom i patuljastim frigorifilnim drveem: bre-zom, johom, vrbom i slinim vrstama. Starost nala-zita se kree izmeu 60.000. i 10.000. g. prije nar eg vremena.

Geoloki i paleopedoloki dio poslova vrlo us-pjeno je do 1960. g. vodio uTO Janekovi, tada, pro-fesor n'a Poljoprivrednom fakultetu u Sarajevu. On je svojim radom udario temelje kolaboraciji sa pri-

rodnjakim disciplinama toliko uspjeno da se na tim osnovama mogao nesmetano nastaviti posao ka-da je te radove nastavio KaTl Brunnacker, strunjak za geologiju kvartara na Univerzitetu u Kolnu. Pa-linoloka istraivanja povjerena su Aleksandru Gi-govu iz Beograda, petrografska Jakobu Pamiu iz Sarajeva, sada u Zagrebu, a paleontoloka se vre na tri strane: kod V. Loeka u Pragu, M. Maleza u Zagrebu i B. Sale u Ferrari.

Neki istraivaki projekti izvode se u saradnji Zemaljskog muzeja sa odgovarajuim ustanovama u svijetu, naroito sa Univerzitetom Massachussets u Ann Arboru i Univerzitetom Kan'Sas u Lawrence-u, oba u Sjedinjenim Amerikim Dravama. [Tom 2: Tab. 1 (1-10); Tab. 2 (1-32); Tom 3: Tab. 1 (1-10)] LIT.: . Basler 1976 a; . Basler 1979; . Basler 1979 a; . Basler 1981; . Basler 1983.

16

Brunislav MARIJANOVIC

NEOLITSKO DOBA

Dosadanja istraivanja neolitskih naselja i neo-lita kao perioda na tlu Bosne i Hercega.vine odvijala su se u tri faze. FrV'a od njih odgovara vremenu austrougarske okupacije, druga peri.odu izmeu dva rata, a trea traje od osloboenja zemlje do. danas. Kroz .sve ove faze nosilac istraivakog rada bio je Zemaljski muzej u Sai'ajevu, a u novije \Trijeme su aktiVnost u tom pogledu i'spoljili i drugi muzeji u Bosni i Hercegovini, zavodi za zatitu spomenika kulture i Centar za balkanoloka ispitivanja u Sa-rajevu.

Prvu fazu istraivanja karakterie, u prvom re-du iskopavanje n'eolitskog naselja u Butmiru* kod Sarajeva, izvreno u periodu izmeu 1893. i 1896. g. Pokretni arheoloki materijal prd:kupljen tom prili-kom i danas predstavlja jednu od osnova za pozna-vanje i prouavanje butmirske kulture. Drugi zna ajan zahvat ove faze istraivanja predstavljalo je iskopavanje na neolitskom nalazitu u Kraljevina-ma kod Novog ehera, izvreno u vremenu 1906--1908. g.

Drugu fazu karakterie znatna stagnacija u is traivanju, to je rezultiralo otkrivanjem samo dva neolitska n'alazita. Prilikom izgradnje pruge za rud-nik Kakanj 1933. g. otkriveno je naselje na uu

Zgoanskog potoka u rijeku Basnu, ali se istrai-vanje ograniilo samo na sakupljanje nalaza. Neto kasnije - 1942. g. - izvreno je probna sondiranje na lokalitetu Crkvina u Turbetu kod Travnika.

Nakon osloboenja zemlje zapoinje trea, po obimu i vanosti iskopanih lokaliteta najznaajnija, faza u istraivanju neolita u Bosni i Hercegovini. Brojnost istraenih lokaliteta i sistematinost u ra-du omoguili su prikupljanje ogromnog fonda nala-za i drugih dokumenata, koji su posluili kao osno-va u definiranju etapa u razvoju ovog perioda s odgovarajuim kulturama, uspostavljanju njihovih

meusobnih hronolokih odnosa, kao i odnosa s od govarajuim pojavama u susjednim oblastima i raz- . rjeavanja niza drugih pitanja.

Po hronolokom redu u treoj fazi su izvrena sljedea istraivanja: - Od 1948. do 1951. g. izvreno je sistematsko is-kopavanje naselja butmirske* kulture Nebo* u do-lini Bile kod Travnika. - Paralelno s iskopava;njem naselja Nebo izVreno je i probno sondiranje jo jednog naselja butmir-ske kulture na lokalitetu Mujevfoe (Travnik). - Od 1952. do 1954. g. izvedeno je sistematska is-kopavanje naselja hvarsko-lisiike* kulture na lo-kalitetu ievine u Lisiiima kod Konjica. - Probna iskopavanje na lokalitetu Plandite u Kaknju izvreno je 1954. g. - God. 1955. iZweno je prvo iskopavanje jednog nalazita impresso-kulture* u Bosni i Hercegovini -- Zelen'e pefue iznad izvora Bune kod Mostara. - Od 1956. d() 1958. g. iZvreno je sistematska is-trahranje naselja starevake* i vinanske* kultu-re. u 'GOrrijoj Tuzli 0. - God. 1957. izvrena su sondana iskopavanja. na nekoliko naselja virianske kulture*: na Gradini* u

Grbai kod Bo:sariskog ainca, Gra'Q:iu* u Ma:tiu kod Oraja i na Varoi* kod Koraja '(Lopa:re).

- U i963. i 1964. g. izvedeni sli vei sondani ra-dovi Iia neolitskom naselju kakanjske* kulture u

Arnautoviiina kod Visokog. - u periodu od 1963. do 1965. g. izveden'a su pret-hodna iskopavathja na dva nalazita starevaka-impresso i kakanjske, odnosno butmii:'ske kulture u se-lu Obre* kad Kaknja. Na iStim naseljima je tokom .1967-1968. i 1970. g. izvedeno najobuhvatnije si-stematske istraivanje neolitslcih naselja u Bosni i Hercegovini. - U 1969. g. je izvreno probne sondiranje na lo-kalitetu Okolite* kod Motra, u okolini Visokog. - Od 1973. do i975. g. izve'deno je zatitno isko-pavanje naselja impresso i danilske kulture u airima kod Stoca. - 1975. i 1977. g. su izvrena manja iskopavanja na nalazitima impressa-kulture na lokalitetu Vukove njive kod Posuja i u ukovikoj peini* u Viru kod Posuja. - Konano, od 1978. do 1980. g. izvreno je siste-matsko iskopavanje vieslojnog naselja Ravlia pe-

ina* u Pe Mlinima na izvoru Tihaljine, u okolini Gruda. Pored mlaih praistorijskih perioda, na ovom nalazitu su ispitani slojevi sa nalazima impresso i

hvarsko-lisiike kulture. Doibra istraenost neolita na teritoriji Bosne i

Hercegovine omoguava da se ova praistorijska epo-ha sagleda u nizu aspekata, poevi od teritorijalnog rasporeda neolitskih kultura, njihovog relativnohro-n'Olokog . poloaja, ekonomske strukture, socijalndh odnosa i sl.

Geografski poloaj Bosne i Hercegovine na pre-lazu izmeu istone jadranske obale i centralnog Balkana, te njene geomorfoloke odlike bili su je-dan od onih faktora koji su tokom niza milenija u dobroj mjeri predodreivali tokove kulturnoistorij-skog razvoja, a tokom neolita je to, moda, najvie izraena. Naime, prostor Bosne i Hercegovine nije jedinstvena geografska cjelina i premda ga ne od-likuju otre i nagle promjene reljefa, meusobne razlike pojedinih regionalnih cjelina su i brojne i izrazite, a usklaene s odlikama razliitih dijelova Balkana kojima gravitiraju. U strogo geografskom smislu, na ovom prostoru se izdvajaju sljedee cje-line: sredinji prostor, dinarsko-krko podruje, Her-cegovina, istonobosanski prostor i bosanska rubno

pobre sa nizinom. Sasvim je jasno da je gravitira-nje i prirodna po.vezanost ovih regionalnih cjelina sa razliitim oblastima Balkana imala i vidnog odraza na. ukupan kulturnoistorijski razvoj i na formiranje

razliitih kultui'l'ldh zona sa jasn'O izdiferencirahim odlikama i meusobnim razlikama. Meutim, pot-puno je prirodno da se ti razvojni procesi nisu ide-afuo d u punoj mjeri podudarali sa strogo geograf-skim kriterijumima, pa se ni kulturne zone ne po-klapaju sasvim sa geografskim cjelinama. Potpuno podudaranje kulturnih zona sa geo.grafskim regija-ma moe se konstatirati samo za sredinji prostor i Flercegovinu, mada se sasvim otra. podjela ni tu ne moe postaviti. Naime, sredinji prostor je up-ravo zbog svog poloaja bio izloen utiCajima sa

razliitih strana, uticaj'ima koji su davali ton kul-turnom razvoju. Neto drugaija je situadja s iSto-

nobosan'Skom oblau i sjevernom BOs'tiom. Iako

su ove oblasti vezane za centralni Balkan, odnosno Panoniju, sjeveroistona Bosna je u cjelini vezana za oblast centralnog Balkana, dok je sjeverna Bo-sna u uem smislu arheoloki slabo poznata da bi se granice ku1turnih zona mogle sasvim jasno povu-

i. Slina je situacija !i sa di!l1arsko-krkim prosto-rom, na kojem nije utvreno prisustvo neolitskog starnovn'i.tva.

U ovakvoj podjeli sredinji prostor imao je, bez sumnje, najvei znaaj, u prvom redu, zbog svog poloaja zbog kojeg je predstavljao sponu izmeu pri.morskog i centralnobalkanskog, odnosno. panon-skog prostora, i raskrsnicu najvanijih uzdunih i poprenih puteva. Okruuje ga planinski okvir kao

granini pojas prema susjednim regijama. Na ju-gotistoku i jugu istiu se pristranci bjelanikog ma-siva (Igman, Trebevi; Jahorina), na istoku ga okru-uje Romanija, a na sjeveroistoku Ozren i planina Ravan. Zapadno od Vranduka uzdiu se Vlai i Manjaa, dok zaipadni i jugozapadni okvir ine Di-mitor, Radua i ogranci Bitovnje. Unutar ovog pla-ninskog okvira nalazi se podruje bujnog zelenila i guste mree vodenih tokova, iju najvaniju arte-riju ine rijeka Bosna i njene pritoke. Ovaj prostor-ni okviT, idealan za svestran razvoj neolitskih aglo-meracija, ntaseljen je ve tokom starijeg neolita. Ne-obina, ali za dalji kulturni razvoj presudna simbio-za sta

18

nizaciju ivota u okviru porodice parova ukazuje i veliin'a kua u naselju vinanske kulture u Varoi.

Ipak, najvanija karnkteristika drutvene struk-ture neolitskih stanovnika je, ini se, vrlo dobro u-sklaen odnos individualnog i kolektivnog, linog i zajednikog. Svako naselje je sadravalo neke ob-jekte od zajednikog interesa, bilo da su to slobodni prostori, odnosno mogua mjesta okupljanja pripad-nika roda, ili radionika mjesta, zajednika ognji-ta, rvnj ita i sl.

Duhovna kultura neolitskih stanovnika, koda se najbolje reflektira u religijskim shvatanjima i umjet-nosti, spada u onu g.rupu aspekata ija je interpre-tacija veoma teka i u mnogim pojedinostima hipo-tetina. To je, svakako, jednim dijelom pos.!jedica raznovrsnosti arheoloke grae koja je dokumentuje i razliitih uticaja na njeno uobliavanje, ali jo vi-e meusobne isprepletenosti umjetnosti i religije, to je trajno obiljeje neolitskog doba. Izvori za saz-nanja o duhovnom ivotu zastupljeni su sljedeim kategorijama ostataka: nekropolama i grobovima (po-sebno ritualnim ukopima), te kultnim predmetima, tj. figuraln'Om plastikom, rtvenicima i sl.

Na teritoriji Bosne i Hercegovine do danas nije otkrivena nijedna neolitska nekropola. Ve sama ta okolnost upuuje na razmiljanje o uzrocima tog nedostatka, koji se ne moe pravdati tezom o ne-dovoljnoj istraenosti. S druge strane, u sferi hipo-tetinog je i mogunost da se radi o sasvim speci-finom odnosu prema pokojnicima, i ta mogunost, u ovom trenutku, ipak izgleda prihvatljivija. Nasup-rot tome, neoJit Bosne i Hercegovine karakteriu pojedin'ani nalazi dijelova skeleta odraslih indivi-dua i djece (Zelena peina, Lisiii, Ravlia peina), te posebno ritualno sahranjivanje djece u okviru samog naselja (Obre I i II). Dok se kod pojedinanih nalaza, naroito odraslih individua, moe po!ni-ljati na odreenu vrstu odnosa prema precima ili religijskim statusom izdvojenim pripadnicima zajed-nice, kod djeijih sahrana, posebno ritualnog karak-tera, moramo raunati sa radnjama koje stoje u di-rektnoj vezi sa rtvovanjem u okviru kulta plod-nosti.

Meu kultnim predmetima najvei broj je, ne-sumnjivo, povezan takoer sa kultom plodnosti. Me-u ovim predmetima najveu panju privlai figu -ralna plastika - posebno antropomorfna. U poet' nim fazama neolita malobrojna i vezana samo za

starevaku kulturu, antropomorfna plastika je, shod-no shvatanjima neolitskog ovjeka, modelirana kraj-

nje stilizirana s osnovnom namjerom da se istakne bitno, a izostavi suvino. Neolitskog umjetnika za-n'i.maju iskljuivo enske predstave, to je u intim-noj vezi s osnovnom namjenom uspostavljanja po-sredne veze izmeu plodnosti ene i prirode. Antroc pomorfna plastika mlaeg neolita i kvantitetom i kvalitetom znatno nadmauje svoje starije uzore, a poseban peat joj daje plastika butmirske kulture. Modelirana u rasponu od krajnje shematiziranih do visoko realistikih predstava, butmirska plastika predstavlja poseban fenomen u neoJ.itU Jugoslavije n'e samo zbog svog dometa ve i zbog velike kon-centracije u svom eponimnom nalazitu. Ova okol-nost ostavlja mogunost za zakljuak o postojanju centara kulta u okviru neoJitskih kultura.

Ornamentalni sistem na keramici Lisiia sa vrlo izraenim motivima solarno-lunarnog karaktera, te odgovarajui pojedinani nalazi u Obrama I i II upotpunjavaju sliku o duhovnim preokupacijama ne-olitskog stanovnitva Bosn'e i Hercegovine. Ako se ovome dodaju i nalazi ritona na etiri noge, te upo-treba crvene boje za ukraavanje posuda u tehnici pastoznog slika.'Ilja, postaje jasno da duhovni ivot neolitskog sta!Ilovnitva na ovom prostoru karakte-rie simbioza dvaju razliitih religijskih sistema. Pr-vi od n',jih, vezan za istone i sjeverne oblasti Balkana, vezan je istovremeno za vjerovanja u plodnost zem-lje i ispae, dok drugi - karakteristian za primor-ske oblasti - u svojoj osnovi reflektira poseba~ od-nos prema prirodnim elementima i fenomenima.

Neolit Bosne i Hercegovine, koji zahvata vremen-ski okvir od VI do poetka III milenija, odraava postupnost kulturoistorijskog razvoja zapoetog u prethodnim epohama. Prvi poticaji u razvoju jed-nog novog doba dolaze iz podruja centralnog Bal-

. kana i s istone jadranske obale. Kasniji razvoj ima karakter evolucije, koja rezultira formiranjem ori-ginalnih etnokultum'.ih manifestacija. Meutim, zbog svog geografskog poloaja kulturnoistorijski razvoj na ovom tlu nije nikada ostao zatvoren u uske lo-kalne okvire, ve je slijedio sva ostvarenja koja su od poetka pa do kraja perioda davala osnovni tO'll svim razvojnim procesima na ovom tlu. [Tom 1: Sl. 2, 9, 10, 23, 25, 47, 48, 49, 52; Ta:b. 8 (1-2); Tab. 17 (1-2); Tom 2: Taib. 3 (1-8); Tom 3: Taib. 2 (1-15)] LIT.: C. Truhelka 1914, 47-67; A. Benac 1004 a 28-1.30; A. Benac 1971; A. Benac 1973; A. Benac 19'7"[( a; S: Batovi 1979; S. Dimitrtjevi 1979 b, 263-303; M. Garaanin 1979, 115-143, 191-193; B. Marijanovi 1979; B. Marijanovi 1981.

19

Brunislav MARIJANOVIC

ENEOLITSKO DOBA

Istraivanje eneolita i eneolitskih nalazita od-vijalo se, takoer, u tri faze. Premda je prvo eneo-litsko nalazite - Debelo brdo* kod Sarajeva - ot-kriveno i istraivano jo 1893. g., prvu fazu - doba austrougarske . okupacije - ne karakterie vei za-mah u istraivanju. Pored Debelog brda, istraiva-nja su vrena 1899. i 1912. jo samo. na Velikoj gra-dini* u Varvari (Prozor), koja e se tek znatno ka-snije iskazati i kao znaajan eneolitski lokalitet. U

meuvremenu, 1906. g., konstatiran' je jo samo naselje u Donjoj Mahali*.

Ni druga faza istraivanja - period izmeu dva svjetska rata i u poetku drugog svjetskog rata -- ne donosi vee interesovanje za istraivanje eneo-lita. Tako su istraivana samo tri nalazita, i to: Gra-dina* u Alihodama (Travnik) 1926, Hrustovaa* (Sanski Most) 1939, te Crkvina* kod Turbeta (Trav-nik) 1942. g.

Puni interes za istraivanje i prouavanje eneo-lita poinje poslije osloboenja zemlje i traje i da-nas. Najprije je 1947-48. g. obnovljeno istraivanje u Hrustovai, a zatim je uslijedila itava serija ma-njih ili veih istraivakih akcija na drugim loka-litetima. Tako je ve 1948. g. izvreno istraivanje na Gradini u Alihodama, a zatim 1954. i 1956. g. na Gradini u Zecovima* kod Prijedora. God. 1960. istraivan je jedan od najznaajnijih lokaliteta ko-stofake kulture - Pivnica* (Odak) - te Velika gradina u Varvari, koja je jo uvijek tretirana pr-venstveno kaQ nalazite bronzanog doba. Tokom 1961. g. vrena su istraivanja na VinQgradinama* (Doboj), a 1962. i 1964. na Zemunici* kod Banjaluke. U periodu 1963, 1967. i 1978. g. obnovljena su istra-ivan'ja na Velikoj gradini u Varvari, koja se tek tada, a posebno u kampanji 1978. g., iskazala kao vr]Q znaajan lokalitet eneolita jadranskog tipa. Ko-nano, u periQdu 1978-80. g. izvreno je istraiva-nje na vieslojnom nalazitu Ravlia peina* (Gru-de).

Geografski poloaj Bosne i Hercegovine, koji je tokom neolita imao jednu od najznaajnijih lo.ga u itavom procesu kulturnoistorijskog razvoja i pre-sudnu ulogu u formiranju kulturnih zona, t.okom eneolita nije vie imao takav znaaj. Naravno, sa-svim je prirodno da odreene razlike u karakteru materijaln'e kulture i razvojnih procesa uopte stoje u odreeinoj sprezi sa prirodnim gravitiranjem po-jedinih regionalnih cjelina razliitim dijelovima da-nanje Jugoslavije. Meutim, tako otre granice iz-meu pojedinih kulturnih zona kakve su evidentne tokom neolita u eneolitu vie ne postade. Mogue je izdvojiti samo dvije osnovne kulturne zone, i to Hercegovinu i dinarsko-krko. podruje s jedne, i Bo-snu, s druge strane. Prva od njih je, kao i tokom neolita, ostala pod uticajem kulturnoistorijskih pro-cesa na istonom jadranskom prostoru, dok je Bosna u cjelini ukljuena u razvojne procese na centralno-balkanskom i panonskom prostoru. Unutar ove dvije osnovne kulturne zone smjenjuju se razliite, hro-nolQki odvojene kulture i kulturne grupe. Pri tom je potrebno napomenuti da je razvoj na tlu Herce-govine obiljeen prven'Stveno evolutiw.iim procesi-ma, koji zahvataju autohtonu osnovu hvarsko-lisi-ikog tipa, a zatim se kontinuirano odvijaju sve do

poetka ranog bronzanog doba. Istina, u ovom tre-nutku je teko precizirati sve postupnosti u t.om razvoju, iji je poetak obiljeen pojavom kaneli-rane keramike kao novog dekorativnog izraza, a kraj protocetinskim formama, koje e svoj puni raz-voj doivjeti tokom starije faze ranog bronzanog doba. Nasuprot tome, itav razvoj na tlu Bosne sve-den je na smjenu razliitih etnokulturrl'ih tvorevina, koje u svom ve potpuno oformljenom obliku pro-diru iz sjevernih dijelova dananje Jugoslavije. Kao najranije manifestacije ovih prodora iskazuju se la-sinjska* i badenska* kultura, od kojih prva zauzima prostor u sjevernoj Bosni izmeu donjeg toka Bo-

. sne i srednjeg toka Save, dok je druga ograniena na prostor istono od rijeke Bosne. Za obje ove kulture prostor dananje Bosne predstavlja peri-fernu oblast rasprostiranja, jednako kao to i one same u ukupnosti razvojnih procesa predstavljaju perifernu pojavu na ovom prostoru, bez veeg zna-aja za kasniji razvoj.

Prvu znaajnu eneolitsku pojavu u Bosni pred-stavlja kostolaka* kultura, ograniena na uski po-jas oko rijeke Bosne, preteno njenog donjeg toka. Naselje Pivnica predstavlja jedno od najznaajnijih nalazita ove kulture.

Znatno dinaminiji razvoj obiljeaya kasn'i eneo-lit, koji je u Bosni okarakterisan prisustvom vuedolske* kulture. Njena naselja koncentrirana su u zapadnoj Bosni oko rijeke Sane, te u junim dijelo-vima centralne Bosne, preteno u sarajevskoj regi-ji. Prema odlikama materijalne kulture ove dvije grupe nalazita se istovremeno iskazuju i kao dvije varijante, odnosno dva posebna tipa - zapadnobo-san'Ski i junobosanski - u okviru vuedolske kul-ture.

Populacione promjene na kraju neolita i u toku eneolita nosile su istovremeno i niz promjena na planu duhovne i materijalne lmlture, a svakako i u karakteru privrede. Na alost, vrlo skromni podaci o karakteru privrede ovog doba na tlu Bosne i Her-cegovine ne omoguavaju preciznije rekonstrukcije. Izvjesni podaci prikupljeni na Zecovima dozvoljava-ju pretpostavku o relativno ujednaenom odnosu zemljoradn'je i stoarstva. Osim toga, i neki posredni pokazatelji (izbor mjesta podizanja naselja, sjedilaki nain ivota i dugotrajnije zadravanje na jednom mjestu) ukazivali bi na isto, jednako kao to to govore znatno obimniji podaci iz oblasti van da-nanjih granica Bosne i Hercega.vine. Meutim, mno-go znaajnije promjene deavaju se izvan ovih tra-dicionalnih grana privreivan'ja. Uvoenje bakra u upotrebu nuno je podrazumijevalo i postupan raz-voj novih, po.tpuno stranih, djelatnosti, kao ro su praistorijsko rudarstvo i metalurgija bakra. Premda su ove privredne grane u Bosni i Hercegovini doku-mentirane tek na kraju eneolita i vezane su za no-sioce vuedolske kulture, sasvim je jasno da je nji-hov razvoj nuno podrazumijevao vrlo usku speci-jalizaciju, istina uskog kruga nosilaca ovih djelat-nosti. S druge strane, uvoenje metalurgije bakra i produkcija bakarn'ih predmeta nuno podrazumije-vaju i odreene promjene u karakteru trgovinskih od-nosa, u okviru kojih na prvo mjesto izbija razmjena bakarnih predmeta. Metalurka znanja poznata do-

20

sta uskom krugu nosilaca te djelatr_iosti iskazuju se istovremeno i kao jedan od znaajnih inilaca u lan-cu uzroka va~nih promjena i u socijalnoj strukturi. Nagovjetaj ovih promjena uoava se, istina, ve krajem neolita. Individualizacija porodica u okviru roda, koja se u neolitskim kulturama manifestira postojanjem viedijelnih kua ili kua ija je veli-ina prilagoena ivotu u okviru porodice parova, predstavlja prvi korak u raspadu hiljadugodinjeg matrijarhalnog ureenja i prelasku u patrijarhat. S druge strane, uska specijalizacija u razliitim pri-vrednim granama, posebno u produkciji bakarnih predmeta, nuno je dovodila i do stvaranja vika vrijednosti, koje se iskazuju kao glavni uzrok soci-jalnih raslojavanja i otrije diferencijacije meu lanovima jedne populacije. Sasvim egzaktni podaci o socijalnom raslojavanju tokom eneolita na teritoriji Bosne i Hercegovillle nisu brojni, ali su, sudei pre-ma podacima i analogijama sa dil"llgih eneolitskih nalazita izvan Bosne i Hercegovine, dovoljno indi-kativni. U tom smislu istiu se centralna kua na Zecovima, koja je, vjerovatno, pripadala poglavaru naselja, te ovalna graevina u Pivnici, koja, ako i nije pripadala nekoj statusno izdvojenoj linosti u naselju, sasvim sigurno ima posebnu namjenu.

Nita manje znaajne promjene n'e deavaju se ni na planu duhovne kulture. Svestraniji privredni razvoj, znatno manja ovisnost o zemljoradnji dopri-nosili su da ovjek eneolitskog doba iz svoje svije-sti potisne ona uvjerenja koja su plodnost zemlje kao sveopte roditeljice poistoveivala s plodnou ene. Najoitiji pokazatelj takvih promjena shvata-nja je potpuni nedostatak figuralne plastike, a gle-dano u cjelin'.i, potpuno odgovara i sasvim i=ije-njenim shvatanjima o ulozi ene. Druge promjene vie su rezultat populacionih smjena nego razvojnih procesa. One se ogledaju prvenstveno u sasvim no-vom odnosu prema pokojnicima, pa ovo vrijemE;? prvi

put donosi grobne nalaze u pravom smislu nJeci_ Iako jo uvijek malobrojni (to treba posmatrati pr-venstveno kao rerultat nedovoljne istraenosti), ovi nalazi se ne iskazuju samo kao. nova forma sahra~ njivanja, ve grobove pod tumulima treba posma-trati kao dio. ukupnog religijskog sistema.

Ukraavanje posuda, odnosno umjetnost, ovog vremena vie ne karaktedzira ta!ko tijesna ispreple-tenost sa religijskim sistemom, ve prvenstveno ten-dencija za dekoracijom.

U istorijslcoj interpretaciji eneolita, odnosno vre-mena koje u Bosni i Hercegovini zahvata uglavnom

trei milenij, treba naglasiti da je to doba koje donosi potpun i definitivan raskid sa neo.litskim do-bom. Ovaj proces je uslovljen postepe~om degene-racijom neolitskih kultura, koja se osjea u svim oblastima ivota. Meutim, mnogo znaajniji uzrok tih promjena je postepena ali jasno izraena popu-laciona smjena, koja zahvata sve dijelove Ba}kanskog poluostrva, smjena koja dovodi do intloeuropeizacije ovih oblasti. Neolitske kulture ni u fizikom ni u duhovnom pogledu nisu mogle izdrati snaan pri-tisak s Istoka. Jedan njihov dio je potpuno preslo jen i ostao je gotovo bez iik:akvog udjela u kasnijem razvoju (butmirska kultura), dok se drugi dio samo krae vrijeme uspijevao bioloki odrati 'i djelimino odravao kontinuitet svog razvoja u periodu samog prelaza iz neolita u en'eolit (hvarsko-lisiika kultu-ra). Ve razvijenije eneolitske faze ne posjeduju nita od neolitske tradicije. [Tom 1: Sl. 38; Taib. 7 (l); Tab. 17 (3-5); Tom 2: Tab 4 (1-8); Tab. 5 (1~7); Tob. 6 (l---6); Tom 3: Tab. 3 (1-13)]

LIT.: C. Truhelka 19'14, 68--70; A. Benac 1964 a, l.t31-168; S. Dimitrijevi 1979, 308-310; 321-324; S. Dimitrijevi 1979 a; N. Tasi 1979; B. Marijanovi 1981; B. Marijanovi 1982; B. ovi 1'983 i.

21

Borivoj OVI

BRONZANO DOBA

Prva naselja i grobovi bronzanog doba u Bosni i Hercegovini otkriveni su ve krajem 19. i poetkom 20. st. na Debelom brdu* kod Sarajeva, u iz-

. vjesnom broju tumula glasinakog podruja*, na dvije glasinake gradine, te na Velikoj gradini' u Varvari na vrelu Rame. U istom razdoblju naena je i nekoliko znaajnih ostava* kasnog bronzanog doba (umatac*, Makovac*, Pering.rad*, Dren'Ov do*, Motke*, Veliki Mounj* i dr.). I pored toga, neupo-redivo vei broj, kao i bogatstvo nalazita eljeznog doba istraenih u isto vrijeme, naveli su . Truhelku da u prvom sintetskom radu o praistoriji ovih kra-jeva (1914) zakljui kako je bronzano doba u Bo-sni bilo kratkog trajanja. Period izmeu 1914. i 1945. bio je uopte obiljeen stagnacijom rada na arheologiji u Bosni i Hercegovini, pa znaajnijih is-kopavanja no-vih nalazita nije bilo. Ipak, i u tom razdoblju prispjela je u Zemaljski muzej u Saraje-vu i u Muzej Bosanske krajine u Banjaluci dosta novog materijala iz bronzanog doba, uglavnom os-tava i pojedinanih nalaza (No.vi Grad*, Blatnica, Medena polje*, Brezovo polje*, Debelo brdo* i dr.).

Najvei napredak u istraivanju bronzainog doba uinjen je u periodu nakon II svjetskog rata. Po-red serije ostava dospjelih u razne muzeje (Kostel*, Osredak*, Paalii*, Boljani*, Monj*, Lukavac*, Br-gule*, Ometala* i dr.), te mnogih pojedinanih nala-za, izvrena su brojna sistematska iskopavanja na-selja i grobova. Istraena je itava serija gradina* (gradinskih naselja*): Alihode*, Zecovi*, Kekia glavica*, Vis*, Pivnica*, Varvara*, Pod*, Korita, Ve-liki gradac u Privali, Savii* u ekoviima, Neajno* kod Posuja, Tuostruka gradina* u Soviima, Krea* kod Viegrada, a u toku su nova istraivanja gradina na Glasincu, u jugoistonoj Bosni i u Her-cegovini. Istraivana su ili sondirana i ravniarska naselja u sjevernoj Bosr.-i (Starije naselje u Donjoj Dolini*, Doboj* i druga), a vane nalaze dale su i ne-ke od hercegovakih peina (Ravlia*, Sunika*, Ha-teljska*). Nova istraivanja grobova nisu bila tako brojna, ali su cfala v.ane rezultate. Pored sluajnih nalaza grobova iz Donjeg Vakufa* i nekoliko novih grobova pod humkama u Kusaama* (Glasinac), su-tinski nove rezultate dale su dvije grupe nalazita:

. nekropole sa humkama u donjem Podrinju (Roevi*, Padine*, Jezero i dr.) I nekropole sa spaljivanjem u sjevernoj Bosni (Barice*, Grabovica*, Podnovlje*, Dvorovi* i dr.). Posebno za rano bronzano doba od znaaja je bilo iskopavanje grobova pod humkama (tumulima*) u istonoj Hercegovini (epelica*, Orah*, Ljubomrr*). Na toj osnovi bilo je mogue dati jednu iru sliku razvoja tokom bronzanog doba u ovim krajevima, mada jo uvijek s brojnim lakunama i nepoznanicama.

Osnovne geografsko-kuiturne zone u bronzano doba Bosne i Hercegovine su: sjeverna Bosna, cen-tralna Bosna, istona Bosna i Hercegovina. Nastala jo poetkom bronzanog doba, ta podjela ostaje jed-na vrsta konstante itav milenij, tokom cijelog bron-zanog doba, ma koHko ono bilo ispunjena krupnim

dogaajima i prom]en'ama. U sjevernobosanskoj zoni ra:no i srednje bronzano doba su sla:bo poznati, ali ono malo podataka mojima raspolaemo ukazuje na prirodnu povezanost s Podunavljem (r-avniarsko ot-

voreno naselje na lokalitetu Barice* u Lamincima-Ja-ruanima (Bosanska Gra:dika), povezano s tipom Do-nja Bebrina u Slavoniji, ina tipa Apa iz Donje Do-line). Tokom srednjeg bronzanog doba n'a prostoru juno od Save razvija se juil'i o.granak kuturne gru-pe Barice-Greani*, rasprostranjene i u odgovara-juem dijelu Slavonije. Tu grupu karakterie ritus spaljivanja sa specifinim postupkom: izgorene kosti i pepeo polau se u plitku jamu pokrivenu zdjelom.Ne-kropole mogu biti ravne ili u obliku niskog tumulusa. Ta grupa nastavlja svoj razvoj i poetkom kW1nog bronzanog doba (Br. D - Ha Al). Kao tipini pred-stavnici njene starije faze mogu se uzeti nekropole u niskim tumulima iz Laminaca-J aruana i iz Pod-

. novlja, a mlae faze ravne nekropole iz Barica i Dvorova. U okviru ove, oigledno autohtone, grupe osjeaju se, tokom njen'e mlae faze, snani uticaji iz kulturnog kruga Baierdorf - Velatice; isti uticaji primjetni su i u sadraju najstarijih ostava u sje-vernoj Bosni. Krajem 2. i poetkom 1. milenija st. e. dolo je, na:jvjerovatnije, do snanog priliva nosi-laca kulture polja s urnama iz krajeva preko Save u sjevernu Bosnu. Oni su preslojili i apsorbovali nosioce starije grupe Greani-Barice. U navedeno wijeme pada osnivanje Starijeg naselja u Donjoj Dolini, kao i veeg broja drugih naselja u sjevero-zapadnoj Bosni, uglavn'Om gradinskog tipa. U istu fazu spadaju i odgovarajui slojevi mlaeg naselja na gradillli Zecovi* (Zecovi. III), kao i najstariji" ho-rizonti gradina Kekia glavica* i ungar*, te soje-nikog naselja u Ripu*. Iz istog razdoblja je i se-rija najstarijih grobova nekropole Jezerine*. U vre-menu k

22

su neke od g.radina istone Bosne i:nogle biti nase-ljene bar krajem tog perioda (Br. C). Grobovi sred-njeg bronzant>g doba, i dalje pod tumulima, s domi-nantnom inhumacijom i uz manji procenat incine-racija, mogu se podijeliti u dvije grupe: 1. junu (Glasinac i gornje Podrinje s veim brojem lokali-teta: Guevo*, Osovo*, Rusanovii*, Parevii*, trp-ci*); ta g.rupa je, vjerovatno, dio jedne ire raspro-stranjene unutarbalkanske kulture srednjeg bronza-nog doba, i 2. sjevernu (sredlllje i donje Podrinje), s grupama tumula u Tegarama*, Podauu*, Krevini*, untlinovai*, Karavlakim kuama* i dr koja je dio podrinjske grupe*, bronzanog doba, poznate pod nazivom zapadnosrpska varijanta vatinske kul-ture (kulturne grupe). Kasno bronzano doba donosi znaajne promjene. Dok se poetkom ovog doba (Br. D i Ha A) u donjem Podrinju jo zadrava podrinj-ska * grupa (sa sahranjivanjem pod humkama), a za-tim iezava, glasinaka* grupa kasnog bronzanog doba doivljava svoj puni razvoj irei se od Roma-nije do Lima i prodirui na jugoistok i dalje, do Petera. On'a osniva veliki broj novih gradinskih naselja,, od kojih e vei dio egzistirati i kasnije, tokom eljeznog doba. Tumuli ovog podruja (Gra-dac* u Sokocu, Bandin Odak*, Taline*, Luburi po-lje*, Mlad*, Maravii*, Planje*, Brezje*, Borovsko*, Pljeivica*, Osovo*, Sjeversko*, ivaljevii*, trpci* i dr.) pokazuju snaan i kontinuiran razvoj jedne kulturne cjeline zapadno-centralnobalkansko.g pori-jekla u dugom intervalu od 13. st. (Glasinac IIIa) do kraja 9. st. (Glasinac III c). Ona ima izgraenu individualnu kulturno-etniku fiziont>miju (tip na-selja i nain stanovanja, keramike forme, nain sahranjivanja, nakit-nonju, ornamentalni sistem u okviru ireg - zapadnobalkanskog - geometrijskog stila). Bez ikakve cezure ona urasta u glasinaku* kulturu starijeg eljeznog doba.

Centralna Bosna sa sjevernom Hercegovinom (Rama i gornja Neretva) ini cjelinu za sebe, pa je i u rano i u kasno bronzano doba definisana kao prelazna zona, ne samo zbog svog geografskog polo-aja ve i zbog viestrukih veza s Podunavljem, na jednoj, centralnim Balkanom, na drugoj, i Medite-ranom, na treoj strani (B. ovi 1983.). Dominantna karakteristika te zone je ivot u naseljima gradin-skog tipa: naseobinski kompleks Debelo brdo* -- Zlatite - Soukbunar, te Gradac (Kotorac*) kod Sarajeva, Pod* kod Bugojna, Grad Prusac*, Gradina* u Alihodama u dolini Bile i Velika gradina u Varva-ri na vrelu Rame kao vieslojna, te vei hroj mlaih, jednoslojnih gradin'Skih naselja u centralnoj Bosni i sjevernoj Hercegovini. U rano bronzano doba Pod A, Varvara (A-2 i A-3), Debelo brdo i Alihode po-kazuju dosta zajednikih osobina, prije svega u

dominantno vrsti grube keramike ukraene traka-ma i udubljenjima, zatim u nekim oblicima finije keramike i u tipovima ukraavanja (tehnika namo-tane niti, vrpasto ukraena keramika, ljestviasti motiv), ali i odreene razlike, pa ne moe biti govo-ra o jednoj definisanoj kultmi ili kulturnoj grupi. Iz srednjeg bronzanog doba poznat je samo sloj na Velikoj gradini u Varvari (B-1 i B-2), koji pokazuje odreenu bliskost s istovremenim razvojem na sje-verozapadnom Balkanu (Lika, Istra), a djelimino i u Pod'llnavlju i koji potvruje kontinuitet ivota i kulture od ranog do u kasno bro.nzano doba. Tokom kasnog bron'Zanog doba (Br. D - Ha B) nastaje izvjesna diferencijacija. Na jednoj je strani Varva-ra (slojevi C-1 do C-3) i gradine oko Sarajeva (De-belo brdo, Kotorac, Fortica), povezani meusobno, a i sa glasinakom kulturnom grupom na istoku, te s jugozapadnom Bosnom (srednjodalmatinska* gru-

pa) i Hercegovinom. Na drugoj strani, oko gornjih tokova Vrbasa i Bosne, razvija se srednjobosanska* kulturna grupa kasnog bronzarnog doba (kraj Ha A-- Ha B3), sa snanim gradinskim naseljima, razvi-' jenom arhitekturom, izrazitim oblicima i sistemom ukraavanja keramike (kao dijelom zapadnobalkanskoE geometrijskog stila). Najvaniji dosad istraeni cen-tri ove grupe su Pod* kod Bugojna i Kopilo* kod Zenice.

Hercegovina (s jugozapadnom Bosnom, tj. Liv-nom, Glamoom, Duvnom i Bukim blatom) ini etvrtu geografsko-kulturnu zonu u bronzano doba. U ranoj fazi .dominantna je posuka* kultura, s ve-likim brojem suhozidom utvrenih gradina (Veliki gradac u Privali (Duvno), Neajno* i druge gradine oko Pos'Uja, Trostruka gradina* u Soviima (Gru-de) i druge gradine oko Gruda, Ljubukog i Mosta-ra, Prenjska", Jasoka* i brojne druge gradine u is-tomij Hercegovini). Osim gradina, poznato je i ne-koliko peinskih stanita nosilaca ove kulture: Rav-

lia* (Ljubuki), Sunika*, Hateljska* (Stolac) i druge peine, kao i mnoga vangradinska, otvoren'a nase-lja koncentrisanog ili razbijenog tipa. Karakteristino je sahranjivanje mrtvih u zgrenom poloaju, po pravilu u kamenim sanducima, pod tumulima ka-mene ili kamenozemljane konstrukcije. U isto vri-jeme u itavoj HercegOJVini egzistira, 'neto ranije nastala, cetinska* kultura, poznata za sada samo iz dva r&1selja (gradina Krstina* kod Posuja i Ravlia

peina), te iz nekoliko tumula u istonoj Hercegovi-ni (Orah*, Ljubomir*). Srednje bronzano doba je u ovoj zoni praktino neistraeno, a i kasno bronzano doba je slabo poznato, osim u zapadnom dijelu, u kojem se ponovo podiu brojna gradinska naselja (zapadna Hercegovina i kraka polja jugozapadne Bosn'e); utvreno je da se radi o ranoj fazi srednjo-dalmatinske kulturne grupe, koja e svoj puni raz-voj dostii tokom eljeznog doba. I iz istone Herce-govi!ne poe;nato je nekoliko grobova i vie gradin-skih naselja ovog perioda, ali je njihovo kulturno opredjeljenje jo neizvjesno; moe se samo pretpo~ staviti da bi ti krajevi mogli u ovo doba postepeno ulaziti u areal rasprostiranja glasinake* grupe kas-nog bronzanog doba.

Osnovu privrede tokom ranog i srednjeg br

hrane i kasnije, u odreenim prilikama, nad gro-bom) - kult mrtvih u ovo doba sadri irok kom-pleks religijsko-magijskih komponenti. Likovna um-jetnost manifestuje se, poetkom bronzanog doba, prvenstveno na keramici, i to jednim eklektinim, kompilatorfi'im manirom, karakteristinim kako za srednjobosansku, prelaznu, tako i za mediteransku zonu (posuka kultura); konzistentan i svojstven li-kovni izraz izgradila je u to vrijeme na o.vam pro-storu jedino cetinska kultura. Treu pojavu, tipinu za rano bron'Zano doba (u nekim krajevima ona osta-je dominantna i kasnije) ini tzv. anornamentalni stil. U srednje bronzano doba stilovi i tehnike ukra-avanja tipine za rano bronzano doba brzo iezavaju, znaajnijih pojava umjetnikog karaktera jed-nostaVIIlo nema; tek krajem ovog perioda, u donjem Po:drinju oivljava dekorativna umjetnost u metalu. Tokom kasn'Og bronzanog doba, najprije na metal-nim proizvodima, a zatim i na keramici, razvija se zapadnobalkanski geometrijski stil sa znaajnim Cn-trima u istonoj (Podrinje, Glasinac) i u centralno.j Bosni (srednjobosanska kultura). Veoma strog, ap-straktno-geometrijski, taj stil dominira na ovom tlu vie od 5 stoljea (od 13. do 8. v. st. e.) irei svoj uti-caj prema sjeveru, zapadu i jugu. Krajem kasnog bronzanog doba pojavljuje se i sitna antropomorfna glinena plastika (Ripa Kekia glavica, Varvara).

Drutvena i politika organizaci.ia, kao i nai~ ivota: bronzanodopske populacije u Bosni i Herce-govini mogu se prikazati zasad samo u obli!ku "dosta uoptenih pretpostavki. Ako se nomadsko ili poluno-madsko stoarenje kao osnovni oblik privrede i na-

23

in ivota u=e kao. realna pretpostavka za rano i srednje bronzano doba, morala bi se raunati s re-lativno malim zajednicama, dosta pokretnim i bez

l.~-.-... ~-~- . :e:w_c .. ~---

24

Borivoj OVI

ELJEZNO DOBA

Istraivanja nalazita eljezn'g doba u Bosni i Hercegovini otpoeta su ve u prvim godinama au-strougarske okupacije, i to nestrunom eksploataci-jom tumula na Glasincu. Nakon osnivanja Zemalj- skog muzeja preduzimaju se na tom nalazitu struno voena iskopavanja velikih razmjera (1888-1897). Pored Glasinca* istrauju se i nekropole glasinake kulture* na irem podruju jugoistone Bosne. Pa-ralelno s tim iskopavaju se i nekropole ravnih gro-bova u central!noj Bosni (Srijete* kod Kaknja) i, osobito, u sjeverozapadnoj Bosni (J ezerine kod Bi-haa, Sanski Most*, Ribi* kod Bihaa). Istrauju se i naselja: naseobinski kompleks Debelo brdo* - Zla-tite - Sou~bunar kod Sarajeva, glasinake gradi-ne,' gradina Cungar* (Cazin), ravniarsko naselje u Sanskom Mostu*, sojeniko u Ripu* kod Bihaa. Ova istraivanja dostiu kulminaciju krajem 19. i u prvoj deceniji 20. st. velikim kampanjama na otkri-vanju sojenilkog naselja u Donjoj Dolini* i njegove nekroipole, kao i objekta u Gorici~ (Grude), svetili-ta (koje je . Truhelka objasnio kao krematorij). U isto vrijeme otkriveno je i vie manjih, ali zna-

ajnih lokaliteta (Vruica* kod Tenja, Donji La-minci* kod Bosanske Gradike, Petrovi*-Rakitno Posuje, Mahrevii* kod Cajnia) a sistematskim ra-dom na terenu evidentirrano je i opisana vie od 300 gradina, preteno iz eljeznog doba. Od zavretka iskopavanja Donje Doline, pa do iza 2. svjetskog ra-ta na istraivanju eljeznog doba veoma malo se ra-dilo: mala do.punl5ka iskopavanja u Donjoj Dolini i Sanskom Mostu, u Hadiima i na jo nekoliko nase-lja, uglavnom gradina; neto intenzivnije bilo je evi-dentiranje i opisivanje gradina, posebno u jugoza-padnoj Bosni, a u muzeje u Sarajevu i Banjaluci prispjelo je i neto pojedinanih nalaza, uglavnom iz razorenih grobova. I u periodu poslije 2. svjet-kog rata istraivanju eljeznog doba bilo je posve-

eno neto manje panje nego onim starijih pra-istorijskih perfoda- koji su bili slabije poznati. Ipak, sistematski istraivaki rad obuhvatio je i ovaj pe-riod: u Donjoj Dolini je obavljena vie dopunskih i zatitnih iskopavanja, vrena su reviziona iskopa-vanja grobnih humki na Glasincu i sojenikog na-selja u Ripu, otkriveno je vie manjih nekropola ili pojedinanih grobova iz raznih faza eljeznog doba: Golubi*, Gradina u Ripu kod Bihaa, Pod--Kuduzovii* (Cazin), Petkovo brdo* Radosavska (Banja Luka), Donja Dolina*, Graanica kod Kakn'ja, Dvorovi* (Bijeljina), Breza*, Vratnica* kod Visokog, Vir* kod Posuja, Gubavica (Mostar), Ljubomir (Trebinje), Vaarovine" (Livno), Pod Stranicom* i Ritke Liske* (Crvenice, Duvno) i dr). Posveena je puna panja evidentiranju i sondiranju gradinskih naselja, a zatim i sistematskim iskopavanjima: Ze-covi* kod Prijedora (stratum II i I), Kekia glavica (Bosanska Krupa), vei broj gradina na glasinakom podruju, te oko Glamokog, Livanjskog i Duvanj-skog polja; najdugotrajnija su bila sistematska is-kopavanja gradine Pod* kod Bugojna.

Uzima se da je poetak 8. st. granica izmeu bronzanog i eljeznog doba, mada valja imati na umu da je eksploatacija eljeznih rudaa i proiz-vodnja djeza u centralnoj Bosni poela najkasnije

u 9. V. st. e. Proces usvajanja eljeza u proizvodnji orua i oruja bio je postepen, a postepen je bio i razvoj kultura eljeznog doba, koje kontinuirano izrastaju iz svojih prethodnica (iz kasnog bronzanog doba). To je razlog to se i osnovne geografska-kul-turne zon:e u eljezno doba veim dijelom poduda-raju s onim iz prethodnog razdoblja: sjeverna Bo-sna, istona Bosna, centra1na Bosna; izuzetak je Hercegovina, koja se u starije eljezno doba otro dijeli na zapadni dio, kulturno blisko vezan s ju-gozapadnom Bosnom (i srednjom Dalmacijom), i is-toni dio, koji najprije ulazi u krug glasinake kul-ture, a zatim biva izloen snanoj helen'i..zacij.i.

Za sjevernobosansku zonu karakteristino je da se u eljezno doba produuje ivot iste populacije kojoj je pripadala kultura polja s urnama kasnog bronzanog doba. To je vidljivo. iz kontinuiteta mno-gih naseobina (osobito na podruju grupe Donja Dolina - Sanski Most i inae u sjeverozapadnoj Bosni), kao i u snano izraenoj tradiciji incinera-cije u kultu mrtvih (mada se tokom eljeznog doba odvija i proces prelaska na inhumaciju). Razvija se proizvodnja eljeza na itavom podruju oko Vrba-sa, Sa!lle i Une, intenzivira se trgovina, ali i odre-

ena kulturna i etnika diferencijacija: u Pounju tokom eljeznog doba nesumnjivo ive Japodi, pod-ruje oko Donje Doline se pripisuje Oserijatima*, pod-

ruje od Sane do Vrbasa Mezejima*, a sjeverois-tona Bosna preteno Breucima*. Od 4. st. snani su keltsik:i uticaji, koji se ogledaju importovanim ili preuzetim dijelo.vima nakita i nonje, pojavi kelt-skog oruja i, naroito brojne, sive keltske keramike. Krajnji sjeveroistok (Semberiju) moda su i zauzeli keltski Skordisd*. Relativno mali broj n'alazita u

isto.noj polovini sjeverne Bosne govori o odreenoj stagnaciji u razvoju, moda i o depopulaciji, iji je uzrok nepoznat.

Na drugoj strani, jiigoistona Bosna, od Roma-nije do Drine, pa i dalje na jugoistok, postaje u ovo doba vaan centar u kojem se intenzivno razvija glasinaka kultura* starijeg eljeznog doba (koja, inae, obuhvata i :matne dijelove jugozapadne Sr-bije, Crnu Goru i istonu Hercegovinu, a na jugu se n'a nju nastavlja srodna Mati-kultura u Albaniji). Gradine kao osnovni oblik naselja i sahranjivanje pod tumulima, s raznovrsnim ritusom i esto boga-tim prilozima (posebno u tzv. kneevskim grobovi-ma) ka!I"akteristike su ove kultu!re, iji se jedan dio, nesumnjivo, moe pripisati Autarijatima*, a ostali drugim srodnim plemenima. Nakon kulminacije u 7, 6. i 5. st., glasinaka kultura u 4. st. slabi, da bi

poe1Jkom 3. st. posve iezla ostavljajui prazan pro-stor, to se dovodu u vezu s poznatim seobama Au-tarijata. Tek krajem mlaeg eljeznog doba pojavlju-ju se ponovo grobni nalazi s ovog podruja (Mahre-vii), ali bez kontinuiteta s glasinakom kulturom. U istonoj Hercego.vini n'ema ovog hijatusa, ali je kultura mlaeg eljeznog doba okarakterisana sna-nom helenizacijom, posebno u onom dijelu (od Stoca do. donje Neretve) koji je pripadao Daorsima*.

Centralnobosanska zona pokazuje, naprotiv, pu-nu stabilnost, te postepen, trajni uspon i razvoj. Naseljenost se postepeno poveava, a osnovicu sta-novnitva ini ista ona populaci,ja koja je bila nosilac

srednjobosan'.3ke* kulturne grupe u kasno bronzano doba, tako da govorimo o daljem razvoju te grupe tokom eljeznog doba kao hronoloke cjeline. Naselja su gradinskog tipa, neka od njih su i vani zanatski i trgovinski centri. Kontinuitet je oigledan i u po-grebnom ritusu (ravni grobovi s inhumacijom) koji vlada do u 3. st. kada, kako izgleda (Kamenjaa*, Breza), preovlauje incineracija. Geografski poloaj ove zone omoguavao je kontakte kako s Panoni-jom tako i s Mediteranom, a u starije eljezno doba odreena bliskost postoji i s glasinakom kulturom. Za posljednja stoljea st. e. moe se sa sigurnou raunati da populacija koja je nosilac srednjobosan-ske grupe eljeznog doba ulazi u veliki plemenski savez Desitijata.

Jugozapadna Bosna, s krakim poljima: Glamokim, Livanjskim, Duvanjskim i planinskim prosto-rima izmeu njih, zajedno sa zapadnom Hercegovi-nom i srednjom Dalmacijom ini jedn'U cjelinu, oz-

naemi kao srednjodalmatinska* kulturna grupa. Pre-tean dio populacije tih podruja tokom razvijenog eljeznog doba sainjavao je veliki plementski savez Delmata, a ostali je pripadao manjim, srodnim ple-menima. Tipina za o.vu zonu su gradinska naselja i utvrenja oko veih krakih polja: evidentirana ih je vie od 400. Neka od njih bila su veoma snano fortificirana, a izvjestan broj imao je i podgraa. Sahranjivanje je takoe karakteristino.: ravni gro-bovi; iskljuivo s inhumacijama. Tipine su manje nekropole ili pojedinane, ali vee (vjerovatno po-

rodine) grobnice, s vie sukcesivnih sahrana. Nakit ima specifine oblike, karakteristine preteno ili iskljuivo za ovo podruje. Ipak, uoljive su bliske kulturne veze sa srednjobosainskom* grupom, pa i sa mezejskom grupom u dolini Sane, odnosno grupom Donja Dolina - Sanski Most u cjelini. Od 4. st. primjetna jaaju mediteranski, helenistiki uti-caji. Ovom podruju pripada i svetilite u Gorici, u ijem su tezauru sauvani, uz oruje, 1Jipini pri-mjerci nakita ove grupe od 7. do 1. v. st. e.

Privreda eljeznog doba bila je nesumnjivo raz-vijenija i raznovrsnija nego u prethodnom razdoblju, a i razlike meu pojedinim zonama ili uim podrujima bile su vee. Nakon stabilizacije odreenih gru-pa na odreenim podrujima (koja je nastala ve krajem prethodnog perioda) te prestanka nomad-skog stoarenja, zemljoradnja je, vjerovatno, dobila na vanosti. Podaci za sjevernu i centralnu Bosnu govore o vie vrsta penice i jema, zobi, prosa i nekoliko mahunjaa; moda su neka podruja imala i vikova za trgovinu ili razmjenu. I stoarstvo je i dalje imalo vanu ulogu, pogotovo u izrazito pla-ninskim i, uopte, u krakiim podrujima. Nova pri-vredna grana je eljezarstvo (siderurgija), koje se razvija u mnogim manjim i veim centrima, po-sebno u centra1noj i sjeverozapadnoj Bosni. Na toj osnovi razvija se, u mnogo veoj mjeri nego ranije, proizvodnja oruja, to je imalo viestruke socijalne i politike posljedice. Vrlo je vjemvatno da se iz nekih krajeva eljezo i izvozilo, bilo u obliku in-gota, bilo gotovih proizvoda. Obrada metala, pored eljeza, obuhvata i bronzu, u manjoj mjeri i sreb-ro, i ograniena je, uglavnom, na izradu nakita, me-talnih dijelova odjee, defanzivnog oruja i, moda posua. Razvijaju se i ostali zanati i kune radinosti: lonarstvo, obrada kosti i roim~, razne vrste tka-nina, obua. Lov je, nesumnjivo, ve posve sporedan izvor namirnica. V~ak proizvoda, koji, pored sto-arstva, sada daju i metalurgija, .zanati, dijelom i Z2::nljoradnja, omoguava znatno. vei obim trgovine i u lokalnim i u irim okvirima. Razmjena se vri i izmeu bliih, susjednih, naselja, izmeu susjednih 4 - - A:heo!oSki leksikon

25

oblasti, ali i s udaljen'im krajevima (Italija, Make-donija, Grka). Uvozi se nakit, metalno posue, df-jelovi bojne opreme, fina keramika. Neka od naselja ovog doba (Ripa, Donja Dolina, Sanski Most, Pod, Debelo brdo) razvijaju se u snane proizvoake i trgovinske centre, nastaju prva protourbana naselja autohtonog tipa (Pod). Razumije se, postojali su i brojni manji radioniki i trgovinski centri u okviru svake terito1ijalne ili politike cjeline (to se reflek-tuje i u lokalno, plemenski obojenim tipovima naki-ta). Vrlo vjerovatno je svako naselje imafo bar mi-nimalni broj zanatlija, meu njima i Iivaca i kovaa, neophodnih za izradu i popravku metalnog orua za rad, kao i oruja.

Drutveni i politiki razvoj tokom eljeznog do-ba vodio je od jaanja lokalnrih (rodovskih i uih plemenskih) zajednica do stvaranja veih, natple--menskih zajednica, od kojih su nam mnoge ve po-znate iz antikih pisanih izvora (Japodi*, Mezeji*, Oserijati*, Breuci*, Desitijati*, Delmati*, Autarijati*). Taj proces se, bar jednim dijelom, dobro reflektuje u okviru glasinake kulture pojavom i postepenim rastom moi vodeeg aristokratskog sloja (kneevski grobovi na Glasincu, zatim bogatiji u istonom dije-lu: Atenica, Novi Pazar). Slian proces odvijao se i u drugim navedenim zajednicama: on, npr. ima svoj odraz i u monumentalnoj grobnoj plastici Ja-poda, u razvijenoj instituciji principa i prepozita koje, kao ostatak iz doba samostalnosti, zatiemo jo

poetkom rimske vladaV'ine, zatim u sist.ematskoj iz-gradnji fortifikacija oko krakih polja u okviru del-matskog plemenskog saveza i sl.

O elementima duhovne kulture populacija e-ljeznog doba znatno smo bolje infonnisani nego o onim prethodnog doba. U oblasti religije nesumnjivo i dalje znaajnu ulogu ima Iwlt mrtvih. U prvim

stoljeima eljeznog doba jo postoji ona dosta otra podjela u osnovnom ritusu: u sjevernim krajevima dominira incineracija, u junim inhumacija. U raz-vijentom eljeznom dobu situagija se mijenja: u sje-verozapadnoj Bosni (Jezerine, Sanski Most, Donja Dolina) moe se pratiti postepeni prodor inhumacije, mada incineracija i dalje ostaje jedan od dva os-novna ritusa. Na glasinakom podruju od kraja 6. st. incineracija postepeno jaa potiskujui inhuma-ciju, u centralnoj i jugozapadnoj Bosni i u Herce--govini situacija je, dodue, dugo stabilna (s domi-nantnom inhumacijom), ali i tu najzad dolazi do preokreta: n'ekropola Kamen.jaa* u Brezi .. poka:?;uje brz prelaz na spaljivanje u posljednja tri stoljea st. e., a u isto vrijeme incineracija se vrlo snano probija i u istonoj Hercegovini. Oigledno je da ri-tus prestaje imati etniko-regfonalno obiljeje i da se odreena religiozna shvatanja i postupci probija-ju i ire, van plemenskih granica. Izbor priloga u grobovima, raznovrsni obredi tokom sahrane i ka-snije, nad grobom, odraavaju i dalje postojanje

vrste veze pokojnika i njihovih srodnika, ali se ini da simbolika priloga u odreenim sluajevima (tzv. kneevski grobovi) dobro reflektuje i jaanje kulta pokojnika-herosa, posebno tokom ranog i raz-vijenog eljeznog doba. Van ove sfere imamo tako-e vanih podataka o religiiji i vjerovanjima. Sitna glinena plastika, nastala krajem kasnog bronzanog doba, razvija se i dalje, a njoj se pridruuju i tzv. stubasti idoli (Pod). I po svojim ikonografskim oso-binama, a (u sluaju Poda) i po arheolokom kon-tekstu, to su objekti kulta, mada su mogua razli-

ita tumaenja njihove konkretne namjene i zna-enja. Vaan podatak za rekonstrukciju religijskog sistema populacija eljeznog doba u ovim krajevima ine brojni nalazi votivnih darova, preteno nakita,

26

ilirskog obiljeja u mnogim sta.rim grkim svetili-tima (Dodona, Delfi, Hera Limenija i Akraja kod Koritna, Artemida Ortija u Sparti, Olimpija i dr.). Bez obzira na injenicu da li potiu iz ueg glasi-nakog podruja ili uopte iz (ireg) areala raspro-stranjenosti glasinake kulture, ti nalazi svjedoe o poslanstvima ilirskih plemena koja su posjeivala ta poznata svetilita (i proroita), to je bilo mo-

gue samo pod pretpostavkom postojanja sistema boan'Stva slinog onom u Helena. Dalji vaan po-datak o religijskom ivotu dala je otkrie dvaju sve-tilita. Jedno od njih otkriveno je u sloju iz vre-mena oko 600. g. st. e. na Podu kod Bugojna i posve je svojevrsnog, autohtonog, barbarskog tipa s ol-tarom-rtvenikom i posebnom vrstom kultne pla-stike (stubasti idoli). Drugo svetilite (otkrio ga je 1899. . Truhelka i pogreno protumaio kao kre-matorij) nalazi se u jugozapadnoj Hercegovini, u Gorici. Po tlocrtu, to je mali hram, s predvorjem i naosom podijeljenim u dva dijela, od kojih je stra-nji bio rizn'.i.ca s brojnim votivnim darovima. To sve-tilite stajala je osamljeno, na rubu polja i imalo je, nesumnjivo, iri znaaj, vjerovatno za vie ple-mena te regije. Po tipu ono je nesumnjivo medite-ransko, a i vrijeme osnivanja (7. st.) podudara se s vremenom poleta u gradnji ranih arhajskih hramova u Grkoj (kao i u Etruriji).

Druga vana sfera duhovne kulture je likovna umjetnost. Osnovna konstatacija je da u ovoj sferi tokom itavog eljeznog doba vlada izrazita stagna-cija, ne samo u odnosu na visoku umjetnost koja se u isto doba razvija u Grkoj i Italiji ve i na umjetnost nekih barbarskih sredina o.vog doba, npr. na tzv. situlsku umjetnost istonoalpskog kruga. Kra-jem 7. st. ugasio se i zapadnobalkansiki geometrijski stil kao zatvorena cjelina (mada pojedini njegovi

dekorativni elementi preivljavaju, na metalu, ke-ramici i kosti, do kraja praistorijskog doba). U po-sljednjoj razvojnoj fazi (8. i 7. st.) u okviru ovog stila javili su se i pokuaji uvoenja figuracije (je-leni na ukrasnom dugmetu iz Krehina Graca* i jedne glasinake knemide i, posebno, predstave bro-dova na oklopima za prsa, preraenim u knemide, takoe sa Glasinca), ali tu daljeg razvoja nije mo-glo biti. F.iguracija se, dodue, probija i na drugom planu, na sitnoj glinenoj plastici, kao i na antropo-morfn\"lj plastici u bronzi, ali ostaje, ipak, okovana jo ivim duhom geometrizma ili ograniena UIJO'-trebnom, kultnom, namjenom. Neto je ivotnija sit-na teriomorlna plastika ovog vremena, koja, osim na samostalnim figuricama (najee privjescima), na-lazi primjenu i u vajanju pojedinih detalja (naroito ivotinjskih glava) na drugim objektima (fibule, igle, pojasne kope). Visoka umjetnost -:- u obliku kamene plastike i reljefa - razvila se jedino u mla-e eljezno doba na podruju plemenskog saveza Japoda*, s najjaim centrom oko Bihaa. Po svom duhu on'a je dio cirkumadrijatike grobne plastike (stele, sarkofazi, urne), a u stilskom pogledu dobrim dijelom zavi,sna od zrele grke arhaike. Mada su neka od djela ove umjetnosti ve iz doba rimske vladavine, ona po svom porijeklu i duhu pripadaju predrimskoj epohi, a stela iz Golubia, a vjerovatno i neki drugi od tih spomenika nesumnjivo su i n'a-stali u doba japodske samostalnosti. [Tom 1: Sl. H, 16, 18, 24, 30; Sl. 45 (11-29); Sl. 46 (8-31); Tab. 6 {l); Tab. 7 (7-9); Tab. 8 (8-lil); Tab. 12 (1, 2); Tab. 13 (3-5); Tub. 18 {4); Tab. 19 (1-7); Taib. 20 (1-6); Tom 2: Tub. 8 (1-8); Tom 3: Tab. 6 (1-9)]

LIT.: C. Truhelka 1914, 75-136; Z. Mari 1963; B. Covi 1984 a, 132-178; B. Covi 1987; B. Covi 1987 a; B. Covi 1387 b; B. Covi 1987 c; R. Drechsler-Bii 1987.

27

Brunislav MARIJANOVI

HELENIZAM

Istorijat istraivanja helenizma i helenistike kulture na podruju Bosne i Hercegovine u potpu-nosti se podudara s istorijatom istraivanja ilirskog plemena Daorsi" i njihovog plemenskog i gradskog sredita na Gradini* u Oaniima kod Stoca. Iako je nalazite evidentirane ve 1892. g., kada su K. Hormann i W. Radimsky objavili prve podatke, po-

etkom istraivanja se moe smatrati tek 1955. g., kada je . Basler nainio djelimian geodetski sni-mak i P'riikupio neto vrednijeg arheolokog materi-jala. Istraivanje je ponovo potpuno stagniralo sve do 1963. g kada pod rukovodstvom Z. Maria po-

inje dugogodinji sistematski rad. Najprije je 1963. g. izvreno isko.pavanje nekoliko grobnih humki, od kojih je jedna, pored ostataka skeleta, dala i bogat pokretni materijal mlaeg eljeznog doba. Takoer su istraeni i ostaci graevine, koja je protumaena kao hram. Sljedee istraivake kampanje izvedene su 1967-68, 1970-72, te 1976-84. g. Rukovodilac istraivanja je bio Z. Mari, a u periodu 1981-84. g.

rukovoenje je preuzeo B. Marijanovi. U navedenim periodima izvreno je kompletno istraivanje akro-pole, svih dijelova forlifikacionog sistema, objekata unutar akropole, stambenog dijela na grebenu i ma-nji dio zanatsko-trgovinskog i stambenog dijela na prostoru ispred akropole.

Izvrena istraivanja i prikupljeni podaci sasvim sigurno opredjeljuju Oanie (Gradina*) kao najzna-

ajnije nalazite helenistikog doba na teritoriji Bo-sne i Hercegovine. Pored Oania, helenistike od-like materijalne kulture pokazuju i druga nalazita sa podruja Daorsa, a u ovom trenutku se znaajnijim od ostalih ine Martinovia gomila* u Hodovu kod Stoca, Zvonigrad* kod Pologa (Mostar) te Prenj-ska* (Opliioka*) gradina kod istoimenog sela u bli-zini Stoca. Istraivanje ovih nalazita ogranieno je, meutim, samo na prikupljanje povrinskih po-dataka i nalaza.

Izrazito helenistiki karakter pokretnog arheo-lokog materijala i arhitektonskih podataka sasvim jasno ukazuje da Oanie, odnosno Daoi;se cj~lini, treba smatrati dijelom ukupne helenistike kulture

istone jadranske obale. Blizina grkih kolonija na jadranskoj obali uslo-

vila je da prve vijesti o Daorsima grki autori zabi-ljee ve dosta rano - najkasnije poetkom 5. st. p. n. e. - o emu svjedoi Hekatejev podatak, sauvan u Stefana Bizantinca, o ilirskim plemenima du jadranske obale. Prema ovom autoru, Daorsi su ethnos Thrakion.

Kasniji izvori koji na posredan ili n'eposredan nain pominju i Daorse rezultat su pojaanog inte-resa Rima za istonu jadransku obalu. Tako Apijan na poetku svoje knjige o Iliriji (Historia Roman:i) obrauje legendu o postanku ilirskih plemena i na-vodi Daorse*, koji potiu od IHriosove keri Daortho. Daorsi se spominju i u podacima koji se odnose na rimske ratove protiv Gencijeve drave Ilira*, a do-nosi ih Livije i na osnovu njih se moe utvrditi ira oblast koju kontroliraju, kao i da se u to vrijeme

ve nalaze u sklopu ilirske drave. Prema podacima koje donosi Polibije u svojoj Historiji, Daorsi su se zajedrn::> sa stanovnicima Isse alili Rimu na Delmate* koji pc1stoe nj.ihovu zemlju, na osnovu ega se nji-

hov teritorij moe preciznije definirati. Indirektna potvrda ovih podataka nalazi se kod Plinija, koji prenosi Varonovu vijest da Daorsi pripadaju naro-nitanskom konvenLi. Najbolje podatke o Daorsima i njihovoj teritoriji ::!omse Kl. Ptolomej, prema ko-jem Daorsi dre unutr.1njost Dalmacije (uz popis njima susjednih plemem.), te Strabon, koji r.'>aorse, zajedno sa Ardijejima* : Plerejima*, locira oko Ne-retve.

Vrijeme u kojem s.': Daorsi i ovo podruje naj-ee spominju u izvo.:ima obiljeenu je, u prvom redu, ilirskim ratovima, u kojima se Daorsi iskazuju kao . znaajan faktor ne otpora rimskim pohodima

. protiv Gencijeve drave, ve, naprotiv, kao jedno od uporita njihovog napredovanja. Budui da su

ve u prvom ilirskom ratu otvoreno stali na stranu Rima, njihf1Va je uloga porasla nakon propasti ilir-ske drave 167. g. p. n. e kada su, kako to Livije navodi, dc bili imunitet, a s njim i odreene privi-legije.

Izvjesno vrijeme mirnog ivota i razvoja, koje je Daorsima omoguilo njihovo saveznitvo s Rimom, bilo je polovinom 2. st. narueno uestalim napadi-ma Delmata, kojima se ni Daorsi ni isejske naseo-bine Tragurij i Epetij nisu mogli sami suprotstaviti pa, kako to saoptava Polibije, i jedni i drugi trae zatitu od Rima 158. g. p. n. e.

Neuspjeh poslanstva upuenog Delmatima iz Rima rezultirao je kaznenom ekspedicijom 156. g. p. n. e koja se, meutim, pretvorila u dugotr~jan rat s Delmatima zavren tek 9. g. n e. Promjenljivi ratni uspjesi jedne i d;ruge strane nisu mimoili ni Daorse, koji su i ovaj put bili na strani Rima, to l= Delmatima bio vrlo jak razlog za jake napade na r.jihovo gla'vno sredite. U jednom od tih napada, polovinom 1. st. p. n. e ono je definitivno uniteno, a od tada Daorsi prestaju biti znaajan vojni i et-

'1iki faktor. Blizina grkih kolonija, a kasnije i privilegiran

poloaj nakon propasti ilirske drave, uticala je ne samo na opti kulturni ve i na privredni razvoj Daorsa. Blizina tih kolonija i vjerovatno neke in-gerencije u samoj Naroni, koje su kao rimski eks-ponenti dobili, uslovili su da trgovina postane jedna od najvanijih ekonomskih grana. Robnonovani ka-rakter trgovine, kao jedinstven fenomen meu svim ilirskim plemenima, uslovljavao je ne samo uspo-stavljanje takvih odnosa koji su omoguavali lake komuniciranje sa razvijenim centrima ve je i pred-odreivao ukupnost privrednog i drutvenog razvoja. Tradicionalni zanati kao .to je kovanje i livenje pod uticajem ovih centara preobraavaju se u um-jetnike zanate u pravom smislu rijei. Na taj nain se zlatarstvo i proizvodnja nakita iskazuju kao vrlo vana privredna grana. Helenistikim karakterom odie i duhovna kultura Daorsa. Postojanje niza predmeta kultnog karaktera ili instrumenata za nji-hovu izradu, ostaci objekta koji vjerovatno pred-stavlja hram, te nalazi dijelova jedne monumentalne skulpture nesumljivo dokazuju da su Daorsi u pot-punosti prihvatili klasin'U grku, odnosno helenistiku religiju i mitologiju.

28

Helenistiki karakter odlikuje i drutveno-poli-tiko ureenje. Na osnovu antikih izvora i predsta-va na novcu jasno je da je na elu Daorsa stajao kralj. Takoer, nema sumnje da je pored kralja postojao jo i jedan ui sloj vladajue aristokratije, uz koje treba dodati i sveenstvo. Pitanje je, meu-

tim, da li su Da

29

Ivo BOJANOVSKI

DOBA RIMSKOG CARSTVA (PRINCIPAT)

H