arhitektonsko nasledje basena skadarskog jezera

8/18/2019 Arhitektonsko Nasledje Basena Skadarskog Jezera

1/88


2/88

strana | 2 | page

Sl. 1 Izomterija Skadarskog bazena (crtež V. Vukotić)

Naslovna strana: Aerofoto snimak sela Vranjine iz 1998. godine (Direkcija za nekretnine Crne Gore)

a r h i t e k t o n s k o n a s l j e đ e b a s e n a s k a d a r s k o g j e z e r a | p r e p o r u k e z a o č u v a n j e i g r a đ e n j e


3/88

a r c h i t e c t u r a l h e r i t a g e o f t h e s k a d a r l a k e b a s i n | r e c o m m e n d a t i o n s f o r p r e s e r v a t i o n a n d b u i l d i n g

strana | 3 | page

doc. mr Svetislav G. Popović

arhitektonsko nasljeđe basena skadarskog jezera

architectural heritage of the skadar lake basin


4/88


strana | 4 | page

Sl. 2.1 Satelitski snimak Skadarskog jezera iz 2005. godine


5/88


strana | 5 | page

Sl. 2.2 Naselja u Riječkoj nahiji

Naselja u okviru Riječke nahije: 1. Rijeka Crnojevića; 2. Šinđon; 3. Prevlaka; 4. Dodoši; 5. Žabljak; 6. Vranjina; 7. Donje selo


6/88


strana | 6 | page


7/88


strana | 7 | page

SADRŽAJ

Uvod

1.0. Basen Skadarskog jezera1.1. Geografski položaj1.2. Naselja jezera1.3. Tipovi naselja1.4. Opis tipičnih prijezerskih naselja sa svim odlikama

ambijentalnih vrijednosti1.5. Razmještaj naselja po visinskim zonama

2.0. Karakteristike tradicionalne arhitekture2.1. Lokacija2.2. Kućište2.3. Tipologija kuća2.3.1. Seoske kuće2.3.2. Varoške kuće2.4. Konstrukcija, materijali i obrada2.5. Funkcionalna organizacija kuće2.6. Oblikovanje, oblikovni elementi, proporcije2.7. Unutrašnje uređenje

3.0. Preporuke za građenje3.1. Revitalizacija naseljskih struktura3.2. Smjernice za rekonstrukciju ostataka objekata (kućišta)

na osnovu hronološkog kontinuiteta3.3. Smjernice za rekonstrukciju i adaptaciju postojećih

objekata3.4. Smjernice za izgradnju novih objekata3.5. Ostale preporuke

4.0. Pozitivni i negativni primjeri

LiteraturaIzvori ilustracijaRječnik manje poznatih riječi i izraza

TABLE OF CONTENTS

Introduction

1.0. Skadar Lake Basin1.1. Geographic Position1.2. Lake Settlements1.3. Types of Settlements1.4. Description of Typical Lake Settlements of Environmental

Importance1.5. Distribution of Settlements According to Altitude

2.0. Characteristics of Traditional Architecture2.1. Location2.2. Housing2.3. House Typology2.3.1. Houses in Villages2.3.2. Houses in Small Towns2.4. Construction, Materials and Layout2.5. Functional Organization of the House2.6. Design, Elements of Design, and Proportions2.7. Interior Layout

3.0. Recommendations For Building3.1. Revitalization of Settlement Structures3.2. Guidelines for Reconstruction of Ruins (“Kućišta”)

According to Historic Continuity3.3. Guidelines for Reconstruction and Alteration of Existing

Structures3.4. Guidelines for New Construction3.5. Other Recommendations

4.0. Positive and Negative Examples

Text CreditsPhoto CreditsGlossary


8/88


strana | 8 | page


9/88


strana | 9 | page

Sl. 3 (1-4) Prirodni ambijent


10/88


strana | 10 | page


11/88


strana | 11 | page

Introduction

Ancient monuments, traditional rural architecture and medievalmonasteries, together with impressive mosaic of mountain tops, lakesurfaces, river confluences, flood land and small islands make theSkadar Lake breathtaking and a unique area. Preservation of thishabitat is of national and international importance. Besides, this po-tential is the base for development of any type of tourism activities.Protection of natural and cultural heritage is a key component andguideline for development of the Skadar Lake area. Natural and cul-tural landscape, with authentic traditional architecture, is fundamentaltourism resource.Montenegrin part of the Skadar Lake is becoming more attractive for tourism development as well as for construction. Lack of lower rankedspatial-planning documentation directed by the Special Purpose Spa-tial Plan for the National Park Skadar Lake is evident. Growing pres-sure on development of this area can lead to uncontrolleddevelopment, devastating thus natural resources, what would pose athreat to the value and quality of natural and cultural heritage.Therefore, in scope of GTZ projects commissioned by BMZ in Mon-tenegro: “Municipal Land Management” and “Cross-Boundary SpatialPlanning Skadar Lake Region, Albania and Montenegro”, elaborationof the handbook Architectural Heritage in the Skadar Lake Basin hasbeen initiated.Valorization of traditional architecture objects, for purpose of specifictourism development is conducted through successful inter-sectoralcooperation. Joint goals are creation of new working places and ad-ditional income sources, duly preserving natural and cultural heritage.Thereat, both national government and local community are obligedto conduct their activities properly respecting existing values and sus-tainable development principles. Rural population in the Skadar Lakebasin is very interested in renewing their houses, because involve-ment in tourism activities provides new perspectives for economic de-velopment.This Handbook supports house owners, as well as future investors inrenewal and development of objects, so as to preserve traditional ar-chitecture and their valuable environment.

Thomas Waldraff GTZ Country Director, Montenegro

Uvod

Drevni spomenici, tradicionalna seoska arhitektura i srednjovjekovnimanastiri zajedno sa impresivnim mozaikom planinskih vrhova,površine jezera, rijeka pritoka, plavnih područja i malih ostrva čine daod ljepote Skadarskog jezera zastaje dah i čine ga jedinstvenim pred-

jelom. Obaveza je nacionalnog i međunarodnog karaktera da seočuva ovaj jedinstveni habitat. Uz to, ovaj potencijal je osnova zarazvoj bilo koje vrste turističke djelatnosti. Zaštita prirodnog i kulturnognasljeđa je ključna komponenta i vodilja razvoja područja Skadarskog

jezera. Prirodni i kulturni pejzaž s autentičnim tradicionalnom arhitek-turom čine temeljne turističke resurse.Crnogorska strana obale Skadarskog jezera postaje sve ineresantnijaza razvoj turizma kao i za gradnju objekata. Evidentan je nedostatakprostorno-planske dokumentacije nižeg reda koja proizilazi iz smjer-nica Prostornog plana posebne namjene za Nacionalni parkSkadarsko jezero. Rastući pritisak na razvoj ovog područja možedovesti do nekontrolisane gradnje i, time, narušavanje prirodnihresursa, čime bi se ugrozila vrijednost i kvalitet prirodne i kulturnebaštine.Stoga smo u okviru projekata koje sprovodi GTZ u Crnoj Gori uz po-dršku njemačkog Ministarstva za ekonomsku saradnju i razvoj (BMZ),„Opštinska zemljišna politika“ i „Prekogranično prostorno planiranjeu regionu Skadarskog jezera, Albanija i Crna Gora“, pokrenuli izradupublikacije Arhitektonsko nasljedje basena Skadarskog jezera.Valorizacija objekata tradicionalne arhitekture u svrhu specifičnograzvoja turizma sprovodi se uspješnom medjuresornom saradnjom.Zajednički ciljevi su stvaranje novih radnih mjesta i dodatnih izvoraprihoda, uz nužno očuvanje prirodne i kulturne baštine. Pritom su idržavna vlast i lokalna zajednica, obavezni da svoje aktivnostisprovode uz najveće uvažavanje postojećih vrijednosti i načelaodrživog razvoja. Stanovništvo sela u basenu Skadarskog jezerapokazuje veliki interes za obnovu svojih kuća, jer im uključenje u tur-ističku djelatnost omogućuje nove perspektive za ekonomski razvoj.Ova publikacija je pomoć vlasnicima kuća, kao i budućim investi-

torima pri obnovi i uređenju objekata kako bi se tradicionalna arhitek-tura i njihova vrijedna prirodna okolina sačuvali.

Thomas Waldraff Direktor GTZ-a za Crnu Goru


12/88


strana | 12 | page


13/88


strana | 13 | page

1.0. Skadar Lake Basin

1.1. Geographic Position

Skadar Lake is situated in the Zeta-Skadar Valley. Its position is de-fined by the following coordinates: 19º 03´ and 19º 30´ eastern lon-gitude and 42º 03´ and 42º 21´ northern latitude. The Bojana River links it with the Adriatic Sea. (This is the area of an old gulf whichreceded into the deepest part of the basin after the Taraboš Moun-tain surfaced and the Bojana River formed. It emerged as a lakefrom surging river waters). Skadar Lake is bordered by Zeta valleyon the north and the mountains: Lovćen, Sutorman, Rumija andTaraboš, to the south. Territorially, the Lake belongs to the munici-palities of Podgorica (the capital Podgorica and town municipalitiesTuzi and Golubovci), Bar and Cetinje (of Montenegro) and Malesia,Madhe, and Skadar (of Albania).

Skadar Lake is the largest lake in the Balkans. The surface of thelake varies from 354 km2 when the water level is 4.71 meters of al-titude, to 505.8 km2 when the waters reach 10 mnm. At the highestlevel, lake depth is over 12 meters, while at the lowest, 8 meters.

The shores of Skadar Lake are characterized by unique indenta-tions, with many bays and islands.

Throughout history, the lake’s name was changed by those civiliza-tions which inhabited this unique hydrographic area. In the time of the Illyrians it was called Lacus Labeatis, in the 12th Century it wascalled Balta, during the Middle Ages Dioclte Lake or Skutari, andlocal peoples called it Blato (Mud), due to its low depth. In the 16thCentury, travel writer Evlija Čelebija, called it Bojana Lake. Today, itis named after the city Skadar.

1.2. Lake Settlements

Three subdivisions gravitating towards the Skadar Lake Basin are:Krajina and Crmnica of Bar; Riječka Nahija of Cetinje, and Lješan-ska Nahija, Zeta and Malesija, all of Podgorica.

KrajinaKrajina extends along the southern shores of Skadar Lake. It con-sists of 22 rural settlements. As for access to transportation, the

1.0. Basen Skadarskog jezera

1.1. Geografski položaj

Skadarsko jezero je smješteno u zetsko - skadarskoj kotlini. Njegovpoložaj definisan je koordinatama 19º 03´ i 19º 30´ istočne ge-ografske dužine i 42º 03´ i 42º 21´ sjeverne geografske širine. SaJadranskim morem povezuje ga ri jeka Bojana. To je područjenekadašnjeg morskog zaliva koje se nakon probijanja Taraboša istvaranja otoke Bojane smanjilo i povuklo u najdublji dio kotline, tenadolaženjem riječne vode pretvoreno je u jezero. Ono je oivičenoZetskom ravnicom na sjeveru i padinama planina Lovćen, Sutor-mana, Rumije i Taraboša. Teritorijalno jezero pripada opštinamaPodgorica (glavni grad Podgorica i gradske opštine Tuzi i Gol-ubovci), Bar i Cetinje u Crnoj Gori i okruzima Malesia i Madhe iSkadar u Albaniji.

Skadarsko jezero je najveće jezero na Balkanu. PovršinaSkadarskog jezera varira od 354 km2 pri vodostaju od 4.71 mnm,do 505,8 km2 pri vodostaju od 10 mnm. Pri najvećem vodostaju du-bina jezera je preko 12 m, dok je pri najmanjem vodostaju oko 8 m.

Obala Skadarskog jezera se odlikuje izuzetnom razuđenošću, samnogobrojnim zalivima i ostrvima.

Kroz istoriju jezero je mijenjalo svoje ime u zavisnosti od civilizacijakoje su nastanjivale ovaj jedinstven hidrografski objekt. Za vrijemeIlira zvalo se Lacus Labeatis, u XII vijeku zvalo se Balta, u srednjemvijeku Dioklitsko jezero ili jezerište od Skutari, u narodu poznatokao Blato, zbog svoje male dubine. U XVI vijeku putopisac EvlijaČelebija nazivao ga je Bojansko jezero. Današnje ime nosi pogradu Skadru.

1.2. Naselja jezera

U basenu Skadarskog jezera prisutna su tri prostorna segmentaodnosno tri prostorne cjeline koje gravitiraju različitim opštinama ito: Krajina i Crmnica koje pripadaju Barskoj opštini; Riječka nahijakoja pripada Cetinjskoj opštini; i Lješanska nahija, Zeta i Malesija,koje se nalaze u Podgorickoj opštini.


14/88


strana | 14 | page

settlements are relatively isolated from the municipal center Bar.The main center of Krajina, Mali Ostros, has an existing economicand social framework. The main center of Donji Murići, Šestani, isless influential, however.

The settlements Ckla, Martići, Bobovište, Besi, Donji Murići andDračevica are directly linked to the Lake; the lake acts as an anchor for the sustained existence of these communities.

CrmnicaCrmnica trough connects the coastal and continental regions of Montenegro. It is comprised of 24 minor settlements. Crmnica hasutilized the lake’s natural resources effectively. This has been bothbeneficial and detrimental to local residents (rising lake waters re-duce the amount of usable land).

The following settlements rely on Skadar Lake: Krnjice, Seoca,Godinje, Boljevići, Vir, Orahovo, Braćeni, Kruševica and Komarno.Virpazar, an urban center, is an important crossroads with publicbuildings and tourist amenities.

Riječka NahijaRiječka Nahija frames the western “Limani” area of Skadar Lake,with numerous islands. The following communities have been es-tablished: Ceklin, Ljubotinj, Građani, Kosijeri and Dobrsko Selo.

Rijeka Crnojevića was once an important center, port and market-place. Today, it is isolated from the main roads (from Cetinje to Pod-gorica) and is largely neglected.

There are 37 rural settlements. The following villages are closelytied to the Lake: Donja Sela, Dujeva, Riječani, Očevici, Šinđon,Drušići and Bobija. The villages Rijeka, Prevlaka, Dodoši, Žabljakand Vranjina, where the main source of survival is fishing (and fishprocessing), are dependant upon Skadar for survival.

Zeta ValleyZeta Valley stretches out over the northern shores of Skadar Lake,with 28 settlements. A neighbor to Podgorica, Zeta was largely af-fected (both socially and economically) by urbanization and industri-alization of the city.The areas around Zeta (the farms and meadows) always have de-

KrajinaKrajina se prostire uz južnu padinu obale Jezera. Nju sačinjavaju 22ruralna naselja. Naselja su saobraćajno relativno izolovana odopštinskog centra Bara. Mjesni centar Krajine je Mali Ostros, sadruštvenim i privrednim sadržajima. Znatno manji gravitacioni uticajima mjesni centar Donji Murići, u Šestanima.

Naselja Ckla, Martići, Bobovište, Besi, Donji Murići i Dračevicaimaju neposredni kontakt sa Jezerom, koje je značajan oslonac nji-hove egzistencije.

CrmnicaCrmnička udolina predstavlja sponu između primorskog i kontinen-talnog dijela Crne Gore. Obuhvata 24 mala naselja. Crmnica je uvi-

jek koristila Jezero kao prirodni resurs, od koga su dolazileblagodeti i nedaće (gubitak zemljišta u polju) i kao vodeni put, koji

je povezivao sa kontinentalnim dijelom Crne Gore.

Na Jezero se oslanjaju: Krnjice, Seoca, Godinje, Boljevići, Vir, Ora-hovo, Braćeni, Kruševica i Komarno. Virpazar je, kao mjesni centar gradskog karaktera, važni saobracajni čvor, sa društvenim instituci-

jama i turističkim sadržajima.

Riječka nahijaRiječka nahija oivičava zapadni - „Limanski” prostor Skadarskog

jezera, sa naseljenim ostrvima. Formirane su zajednice: Ceklin,Ljubotinj, Građani, Kosijeri i Dobrsko selo.

Rijeka Crnojevića je svojevremeno bila značajan centar, luka ivažan pazar. Danas je saobraćajno izolovana novom trasom magis-tralnog puta Cetinje - Podgorica i nalazi se u stagnaciji.

Ima 37 seoskih naselja. Tijesnu vezu sa jezerom imaju: Donja Sela,Dujeva, Riječani, Očevici, Šinđon, Drušići i Bobija, a posebno Ri-

jeka, Prevlaka, Dodoši, Žabljak i Vranjina, čiji je osnovni izvor egzis-tencije ribolov i prerada ribe.

Zetska ravnicaZetska ravnica obuhvata područje na sjevernoj obali Skadarskog

jezera, sa 28 naselja smještenih u ravnici. Položaj područja, u grav-itacionoj zoni Podgorice, dovoljno govori koliko je njegov socio-ekonomski razvoj bio permanentno izložen uticaju ovog centra,


15/88


strana | 15 | page

odnosno procesima urbanizacije i industrijalizacije, koji su iz njegapodsticani.

Naselja u pojasu Zetskih lugova, uključujući i obradivo zemljište,ugrožena su plavljenjem Jezera, a istovremeno i tijesno povezanaza korišćenje njegovih resursa.

Ovom grupom naselja obuhvaćeni su: Ponari, Vukovci, Kurilo,Bistrice, Bijelo Polje, Berislavci, Gostilj, Balabani, Gošići (Gol-ubovci), Mataguži, Vranj, Sukuruč, Kotrabudan, Podhum, Drešaj iDrume.

1.3. Tipovi naselja

U okviru analiziranog prostora mreža naselja se karakteriše posto- janjem naselja zbijenog i razbijenog tipa, kao i prelaznog - razri- jeđenog tipa.

Naselja zbijenog tipaOvaj tip je najviše rasprostranjen na Skadarskom jezeru, kuće susmještene na brdu ili u podnožju brda. Kuće su slobodne sa svihstrana tako da je omogućen prolaz između njih, a imamo i slučaj dase kuće naslanjaju jedna na drugu.

Na ovaj tip sela mnogo je uticala morfologija terena, kao i klimatskiuslovi. Padine brda naselju su davale zaštitu i zaklon od vjetra i

južnih padavina.

Naselja razbijenog tipaSela razbijenog tipa su sela u kojima su grupacije kuća udaljene od400 do 800 m.Na ovaj tip najviše je uticala morfologija terena jer kod ovakvog tipasela zemlja nije grupisana u jednoj cjelini (Jankovići, Đinovići, Bo-bija i dr.).

Naselja prelaznog - razrijeđenog tipaOvaj tip sela karakteriše veći prostor sa manjim ili većim grupaci-

jama kuća zbijenog tipa na udaljenosti 300 do 400 m (Ceklin koji sedijeli na Donji kraj i Gornji kraj, Dobrsko selo i dr.).

pended on Skadar for it’s natural resources. They are susceptible,however, to flooding.

The settlements belonging to this group are: Ponari, Vukovci,Kurilo, Bistrice, Bijelo Polje, Berislavci, Gostilj, Balabani, Gošići(Golubovci), Mataguži, Vranj, Sukuruč, Kotrabudan, Podhum,Drešaj and Drume.

1.3. Types of Settlements

The following categories are determined by looking closely at thecommunities: dense-type (concentrated), scattered-type, andsparse-type (transitional).

Settlements of Dense-Type (Concentrated)This type is widespread on Skadar Lake. Houses are placed on ahill or at the foot of a hill. Houses are detached, allowing for walk-ways. In some cases, houses lean on each other.

This type of village has been influenced greatly by the morphologyof the terrain, as well as climate conditions (steep hills have alwaysprovided shelter and protection from wind and southern rainfall).

Settlements of Scattered-TypeScattered-type villages consist of houses distanced 400 to 800 me-ters. This type of village is influenced by the morphology of the ter-rain; houses are scattered upon irregular terrain patterns, as seenin the villages Jankovići, Đinovići, Bobija etc.

Settlements of Sparse-Type (Transitional)This type of village is characterized by small to large houses, dis-tanced 300 to 400 meters (a concentrated dense-type), arrangedon a large parcel of land (i.e. Ceklin, which is divided into Donji andGornji Kraj, Dobrsko Selo, and others).

1.4. Description of Typical Lake Settlements of Environ-mental Importance

VRANJINA Settlement

Vranjina is located on the northern shore of Skadar Lake, at theeastern part of the island (of the same name). Due to the construc-


16/88


strana | 16 | page

tion of the main road (Bar-Petrovac-Podgorica-Beograd), Vranjinabecame a peninsula.

Vranjina settlement is of the dense-type (concentrated) housing, in-fluenced by the configuration of the terrain and lifestyle of the resi-

dents. Generally, houses are positioned vertically on contours (thisposition allows for a from a small lot of arable land, from whichhouses benefit). Houses are located parallel to contours as well(this is true, usually, of one-story houses).

Houses are dense, grouped at the foot of a hill, and close to thewater. Houses are distanced 30 meters apart and reach a height of 25 meters. The village spreads out over 200 meters; the streets de-scend to the water, in an unplanned way.

RIJEKA CRNOJEVIĆA Settlement

Rijeka Crnojevića is a more recent settlement founded as the lastsanctuary of Crnojevići, before the historic founding of Cetinje, themedieval capital. Significant for its geographic position and historicmonuments, Rijeka Crnojevića is distinct among surrounding areas.

Rijeka Crnojevića represents a small town of mixed influences,emerging from Dalmatian and “Arbanas” styles. The marketplace,with a length close to 350 meters, and a width 20 to 30 meters, ex-

1.4. Opis tipičnih prijezerskih naselja sa svim odlikamaambijentalnih vrijednosti

Naselje VRANJINA

Naselje Vranjina se nalazi na padini istočnog dijela istoimenog os-trva, na sjevernom pojasu Skadarskog jezera. Izgradnjom magis-tralnog puta Bar – Petrovac – Podgorica – Beograd, Vranjinapostaje poluostrvo.

Samo naselje je zbijenog tipa, što je nametnuto kako terenom, takoSl. 5 Krovovi naselja Vranjine (2006. g.)

Sl. 4 Naselje Vranjina


17/88


strana | 17 | page

Sl. 6 Aerofoto snimak sela Vranjina iz 1998. godine


18/88


strana | 18 | page

Sl. 7 Arhitektonika sela Vranjina


19/88


strana | 19 | page

Sl. 8 Vranjina iz 1948. godine


20/88


strana | 20 | page

i običajnim životom mještana. Kuće su uglavnom postavljene up-

ravno na izohipse, čime se maksimalno štedi prostor i ono maloobradivog zemljišta. Postoje i kuće koje su locirane paralelno saizohipsama – što je obično slučaj kod prizemnih kuća.

Vrlo zbijenog tipa, kuće su grupisane u podnožju brda pri samojvodi ili na udaljenosti od 30 m gdje se penju na visinu od 25 m. Selose proteže u dužini od 200 m. Ulice su nepravilne i svaka silaziprema vodi.

tends before the entire town.Houses within the town are usually two or three floors high, andothers are only one floor high – “pozemljuše”.

ŽABLJAK CRNOJEVIĆA Settlement

Upon a rocky peak on the southern rim of “Malo blato”, in the center of a swampy field surrounded by waters (Morača, Karatuna, Segrt-nica and Sjerava) stands the most famous historic monument in thearea – ŽABLJAK CRNOJEVIĆA.

Sl. 9 Obodski mlinovi

Sl. 10 Naselje Rijeka Crnojevića

h i t t l h i t f t h k d l k b i | d t i f t i d b i l d i


21/88


strana | 21 | page

Sl. 11.1 Varoš Virpazar, avionski snimak (arhiv SO Bar)



22/88


strana | 22 | page

Sl. 11.2 Varoš Rijeka Crnojevića



23/88

Historic data regarding the town’s date of establishment is scarce.Most certainly it existed by the second half of the 15th century. Atthis time, and during the course of its long history, it was the capitalof Zeta, the residence of the “Sandzak” realm, and a Turkish settle-

ment and fortification. A typical medieval town, Žabljak Crnojevićapossessed a palace, a small church (the church of St. Đorđe), awater tank, strong ramparts, and residential/commercial facilities(required for housing local residents and staff).

At the foothills of Žabljak Crnojevića, on the slopes of a major peak(of the same name) a rural settlement, 29 metres high, was devel-oped. It changed in shape, size, and importance several times dur-ing the course of its long and turbulent history.

Naselje RIJEKA CRNOJEVIĆA

Rijeka Crnojevića je mlađe naselje nastalo na mjestu poslednjegutočišta Crnojevića pred istorijsko osnivanje Cetinja kao prestoniceove srednjovjekovne države. Sa svojim položajem i istorijskim

spomenicima zauzima svakako značajno mjesto, koji ovaj dioSkadarskog jezera odvaja od ostalog ambijentalnog fonda.

Rijeka Crnojevića predstavlja mješoviti tip varoši koji je nastaomješavinom dalmatinskog i arbanaškog tipa. Ispred cijele varošiprostire se pjaca dužine do 350 m i širine 20 do 30 m.

Kuće su u varoši obično dvospratne i trospratne, a ostale su jed-nospratne – „pozemljuše“.

Sl. 12 Naselje Žabljak Crnojevića


strana | 23 | page



24/88


strana | 24 | page

Sl. 13 Gornje Krnjice



25/88

g | p g

strana | 25 | page

Naselje ŽABLJAK CRNOJEVIĆA

Na kupastom kamenitom brežuljku, na južnom obodu „Malog Blata“usred močvarnog polja koje je okruženo vodotocima Morače,Karatune, Segrtnice i Sjerave, nalazi se najpoznatiji istorijski

spomenik čitavog ovog kraja – ŽABLJAK CRNOJEVIĆA.

Što se tiče nastanka samog grada istorijski izvori su veomaskromni. Moguće je da su ga osnovali Vojislavljevići u X vijeku. Sig-urno je nastao u drugoj polovini XV vijeka i kao takav, tokom svojeduge istorije je bio zetska prestonica, sjedište Sandžakata, tursko

Because of flooding, houses were built on two levels (“boj”), andtightly spaced.Separated from major communications and geographically isolated,this settlement deteriorated over time (unjustifiably so, due to its im-portance and value).

PREVLAKA Settlement

Prevlaka Village is a typical lake settlement. It is located on a penin-sula (of the same name) in the direction of Drušići going towardsSkadar Lake.

This is a settlement of dense-type (concentrated) housing wheretwo-story houses (dvobojne) are built; solid construction, outdoor terraces, and pleasing appearances, are evident.

To some degree, this is a unique settlement due to dense housing(within a relatively small area) and total land use.

Fishing cottages on Ranj are built to readily prepare and dry fish,and store fishing equipment. Cottages here have main and sub-sidiary docks.

Sl. 14 Naselje Prevlaka

Sl. 15 Naselje Dodoši



26/88

strana | 26 | page

DODOŠI Settlement

Dodoši is located on a knoll in the foothills of Bobija,

This settlement (of dense-type housing) is located within easy ac-

cess to communications. With regards to overall natural beauty, thispart of the lake is outstanding for its vivid landscape and change of seasons.

Houses are densely built and unplanned; furthermore, houses leanon each other, sometimes overlapping.

KARUČ Settlement

Karuč possesses both typical and unique architecture, a desirablelocation, and access to communications. Additional features are:the Tower of St. Petar, and Volačko and Karučko oko (springs).Karuč deserves special standing in the future plans for renewal dueto its environmental importance.

The fishing village of Karuč is located on the outer northeastern re-gion of the Lake’s bay (also called Karuč). It belongs to those settle-ments of dense-type (concentrated) housing.

LESENDRO Settlement

utvrdjenje i naselje. Kao tipičan srednjovjekovni grad imao je dvor,crkvicu Svetog Đorđa, cistijernu za vodu, jake bedeme i drugestambeno-ekonomske objekte potrebne za smještaj stanovništva iposade.

U podnožju istorijskog Žabljaka Crnojevića, na padinama is-toimenog kupastog i dominantnog brda (129 m visine) razvilo se ru-ralno naselje, koje je tokom svoje duge i burne prošlosti mnogoputa mijenjalo svoj oblik, veličinu i značaj.

Zbog vodoplavnosti i ovdje su kuće na dva „boja”, dok je komunika-cioni prostor izmedju njih jako tjeskoban.

Zbog geografske i komunikacijske izolovanosti ovo naselje je vre-

menom degradirano, što u svakom slučaju, zbog svoga značaja ivrijednosti ne zaslužuje.

Naselje PREVLAKA

Selo Prevlaka je tipično prijezersko naselje. Nalazi se na is-toimenom poluostrvu, na pravcu Drušića prema Skadarskom

jezeru.

To je naselje zbijenog tipa, gdje su kuće, a posebno „dvobojne”, na- jvećim dijelom građene u čvrstoj konstrukciji i sa terasama i dostasu lijepog izgleda.

U izvjesnoj mjeri to je specifično naselje, prije svega zbog gustenaseljenosti na relativno maloj površini, kao i maksimalne isko-

Sl. 20 Naselje Raduš Sl. 19 Naselje Dodoši



27/88

strana | 27 | page

Sl. 17 (1-3) Karuč



28/88

strana | 28 | page

rištenosti zemljanih površina.

Posjeduje glavne i pomoćne pristane. Na Ranju se nalaze ribarskekuće, namijenjene spremanju i sušenju ribe i ostavi ribolovnog prib-ora.

Naselje DODOŠI

Nalazi se na humu - rtu u podnožju Bobije.

Naselje je zbijenog tipa sa formiranim prirodnim komunikacijama, asa slikovitim i promjenjivim sezonskim pejzažima u sklopu čitavogprirodnog kompleksa tog dijela jezera. Zajedno sa Žabljakom Crno-

jevića i Karučom, predstavlja posebnu ambijentalnu kategoriju.

Kuće su zbijene i bez reda poređane, ima kuća koje se naslanjaju jedna na drugu i koje se penju jedna iznad druge.

Naselje KARUČ

Mjesto s tipičnom i sebi samo svojstvenom arhitekturom, dominant-nim položajem i „Kulom svetog Petra”, Volačkim i Karučkim okom isa povoljnim komunikacijama – naselje Karuč po svim elementima

valorizacija i kategorizacija ambijentalnih vrijednosti određene regijezaslužuje prioritetno mjesto u planiranju i sprovođenju urbane

This fortress, established in 1843 during the time of Petar II Petro-vić Njegoš, is situated on a former island (now a peninsula) nearbyVranjina (where the main road Podgorica-Virpazar-Bar passes).This complex covers a surface area of 3000 square meters. It is a

monument unique to this area, representing military architecture of the 19th Century.

Sl. 16 KaručSl. 18 Tvrđava Lesendro


29/88



30/88

strana | 30 | page

Sl. 22 Naselje Virpazar, presjeci: postojeće stanje (crtež gore); projektovano (crtež dolje)



31/88

strana | 31 | page

Settlement VIRPAZAR

VIR (a historical toponym first mentioned in 1242 in the treaty of King Vladislav) is located at the mouth of two rivers: Crmnica-flow-ing southeast from Limljani; and Oraovštica – flowing northwest.

The Virštica flows into Skadar Lake from behind.

In the year 1888, Vir was a center where intensive goods and cashexchanged. Goods entered Vir from distant places l ike: Vranjina,Zeta, Skadar, Krajina, Bar, Paštrovići, etc.

Houses in Virpazar are made of stone. Each house has a shop inthe basement, and a first-floor living space. Additionally are struc-tures built solely for trade. For example, the “bondrucare” and “do-

ganje” (Venetian trades), are modeled after the Turkish “cepenak”or store window (they are made of wood). These front-facing win-dows are diplayed open and closed.

1.5. Distribution of Settlements According to Altitude

Settlements located around Skadar Lake should be viewed in ac-cordance with altitude populations.

By viewing this data, safety measurements are provided for thosevillages subject to Skadar’s high waters.

While studying the range of settlements, within the low and high al-titude populations, few groups are excluded:I zone on terrains up to 15 m of absolute height;II zone on terrains from 15 to 50 m of absolute height;III zone on terrains from 50 to 100 m of absolute height;IV zone on terrains from 100 to 200 m of absolute height;

V zone on terrains from 200 to 300 m of absolute height;VI zone on terrains from 300 to 400 m of absolute height;VII zone on terrains from 400 to 500 m of absolute height;VIII zone on terrains above 500 m of absolute height.

2.0. Characteristics of Traditional Architecture

2.1. Location

Generally, houses are positioned vertically on contours. There are

rekonstrukcije i revitalizacije.

Ribarsko naselje Karuč se nalazi na krajnjem sjeveroistočnom krajuistoimenog rukavca Skadarskog jezera. Naselje je zbijenog tipa.

Naselje LESENDRO

Na nekadašnjem ostrvu, sada poluostrvu pored koga prolazi magis-tralni put Podgorica – Virpazar – Bar, u blizini Vranjine se nalaziutvrđenje podignuto 1843. godine u vrijeme Petra II Petrovića Nje-goša. Kompleks zahvata površinu od oko 3000 m2 i predstavlja

jedinstven spomenik vojne arhitekture XIX vijeka, nastao na ovimprostorima.

Naselje VIRPAZAR

VIR – istorijski toponim (prvo pominjanje 1242. godine u poveljiKralja Vladislava). Nalazi se na ušću dvije rijeke, Crmnice koja sa

jugoistoka dolazi iz Limljana i Oraovštice iz pravca sjeverozapada.Iza njihovog ušća teče u Skadarsko jezero rijeka Virštica.

Godine 1888. Vir postaje mjesto intenzivne robne i novčane razm- jene. U Viru na pazar roba pristiže iz udaljenih krajeva Vranjine,

Zete, Skadra, Krajine, Bara, Paštrovića itd.

Kuće u Virpazaru su od kamena od kojih svaka u podrumu ima tr-govinu, sprat se koristi za stanovanje. Pored ovih kuća nailazimo naobjekte namijenjene samo trgovini, to su objekti od drveta - bon-dručare i doganje (mletački-trgovine) građene po uzoru na turskećepenke (otvorene i zatvorene fasade - izlog).

1.5. Razmještaj naselja po visinskim zonama

Položaj naselja u odnosu na Skadarsko jezero može se analizirati ina osnovu njihovog razmještaja po pojedinim visinskim zonama.

Ovom analizom se dobijaju podaci o razmještaju mreže naselja ureljefu kao i zaključci o stepenu sigurnosti pojedinih naselja od vi-sokih voda Skadarskog jezera.

Analizom razmještaja naselja u prostoru između donje i gornje

granice – naseljenosti uslovno se može izdvojiti nekoliko visinskih



32/88

strana | 32 | page

zona naseljenosti i to:- zona na terenima do 15 m apsolutne visine;- zona na terenima od 15 do 50 m apsolutne vis ine;- zona na terenima od 50 do 100 m apsolutne visine;- zona na terenima od 100 do 200 m apsolutne visine;

- zona na terenima od 200 do 300 m apsolutne visine;- zona na terenima do 300 do 400 m apsolutne visine;- zona na terenima do 400 do 500 m apsolutne visine;- zona na terenima preko 500 m apsolutne visine.

2.0. Karakteristike tradicionalne arhitekture

2.1. Lokacija

Kuće su uglavnom postavljene upravno na izohipse. Postoje i kuće

houses located parallel to contours as well (for example, one- storyhouses).

2.2. Housing (“Kućište”)

Most villages on Skadar Lake contain abandoned houses or ruins.

As villages are abandoned, architectural heritage is destroyed.

Besides ruins, houses with foundations and intact outer walls exist.It is possible to determine that a structure once existed from thesefoundations. As for those with outer walls, it is possible to determinethe structure’s purpose as well(for example, a residence).

2.3. House Typology

2.3.1. Houses in Villages

Architecture on Skadar Lake includes houses with tavern, arcade(“volot”), and yard. Each unit works together as a unique and func-tional whole. Existing examples are the “pastrovska house” (or pas-trovska kuca) with its notable single-sloped roof. Also, in contrast, isthe “lake house” (or jezerska kuca), with a double-sloped roof. (bothtypes represent Dalmatian style architecture). Fishing cottages are

also apparent.

Sl. 24 Arhitektonika naselja Vranjine

Sl. 23 Arhitektonika naselja Raduš



33/88

strana | 33 | page

“Prizemljuša” (or ground-level house) is the simplest and oldesthousing type confirmed by the relatively large number of housesstill standing. They usually lean against rocks with only a small por-tion of “listra” appearing. Many of these houses exhibit one to twosmall windows (seldom more); depending on the length of the

house, a minimum of two doors exist, and two dividers made of brushwood. Kept separate from sleeping quarters is the area of thehouse where the hearth exists (and where cattle are housed).

“Kuća na izbi” (house on den) is considered a relatively old style of housing. The ground level (“boj“), once residential, was vacated for dry and airy upper levels. The ground level was then used to housecattle and store a variety of dry goods. In order to unify the floors,the lower floor was built using an arcade (voltovi) design (which ac-

cording to locals was the work of coastal artisans). Often these de-signs- arcade-style balconies- were called “kuca na volot”.

“Dvospratnica” (two-story house) is classified as a newer design.This type is seen less and resembles styles previously described.

All houses classified above are at least 1.5 to 2x long as they arewide. The length is measured from “listra” to “listra”, while the widthis from “rebo” to “rebo” (the walls along the length of the house are

called “rebo” or rib, and the walls at the edges are called”listra”).

koje su locirane paralelno sa izohipsama – to je obično slučaj kodprizemnih kuća.

2.2. Kućište

U većini naselja na Skadarskom jezeru moguće je pronaći na-puštena kućišta, odnosno parcele na kojima se nalaze samo ostacinekadašnjih domova. Sela su se praznila i jedan dio starog gra-diteljskog nasleđa je postepeno propadao.

Pored ovih napuštenih kućišta možemo naići na kućišta samo satemeljima i kućišta sa temeljima i očuvanim zidovima. Kod kućištasa temeljima može se izvršiti samo identifikacija temelja, dok kodkuća sa temeljima i očuvanim zidovima su potpuno očuvani kon-

struktivni zidovi, tako da bi se spolja moglo reći da je riječ okućama. U većini slučajeva ova kućišta nemaju ni krovnu ni međus-pratnu konstrukciju.

2.3. Tipologija kuća

2.3.1. Seoske kuće

Arhitektura kuće na Skadarskom jezeru čini kuća sa konobom,

voltom i dvorištem kao jedinstvenom cjelinom sa strogo određenomnamjenom. Za razliku od „paštrovske kuće“ čija je bitna odlika jed-novodni krov, „kuća jezera“ je dvovodnog krova, ali se obje uklapajuu zajednički dalmatinski tip. U naseljima uz samu obalu jezeraseoskoj aglomeraciji se dodaje i ribarska kuća.

Prizemljuša je najjednostavniji i najstariji tip kuće što potvrđuju rel-ativno brojna kućišta koja su ostala. Gradile su se obično pri nekojstrani stijene tako da tek jedan mali dio listre viri iz zemlje. Kod vari-

jeteta ovog tipa, zavisno od dužine kuće srijeće se po jedan, dva iveoma rijetko više manjih prozora i najviše po dvoje vrata, ili dvijepregrade napravljene od pruća, kojima je dio kuće sa ognjištemodvojen od dijela za spavanje, a često korišten za stoku.

Kuća na izbi, može se smatrati relativno starim tipom. Donji „boj“što počiva na zemlji, prestaje biti stanište ljudi, jer je za njih gornji„boj“ suvlji i zračniji. Zato se on ustupa stoci i pretvara u magazukoja služi kao ostava za raznu kabastu robu. Da bi gornji „boj“ bio

čvršće povezan sa donjim, ovaj drugi se nerijetko gradi u obliku

Sl. 25 Arhitektonika naselja Karuč



34/88

strana | 34 | page

Sl. 26 (1-4) Kućišta u Dodošima i Karuču


35/88


36/88



37/88

strana | 37 | page

Sl. 28-2 Tipologija seoskih kuća, oblici



38/88

strana | 38 | page

Sl. 29 (1-3) Arhitektonski crteži izgleda tipičnih kuća na jezeru


voltova, koje su prema iskazu mještana gradili primorski majstori. “Listra” goes up over rebro and ends up in the form of an angle.


39/88

strana | 39 | page

voltova, koje su prema iskazu mještana gradili primorski majstori.Na takvim voltovima su relativno često građeni i balkoni, pa se ovajtip kuće često zove i „kuća na Volot“.

Dvospratnica pripada novijem tipu kuće. Relativno je malo zastu-

pljen i fizionomski se mnogo ne razlikuje od drugog tipa.

Sve kuće iz ova tri tipa su duže nego šire za 1 (1/2):2 puta. Dužinase računa od listre do listre, a širina od rebra do rebra. Zidovi uzdužinu kuće zovu se rebra, a zidovi na krajevima listre. Listra seuzdiže nad visinom rebra i gore se završava u vidu ugla. To se zovelastavica. Kuće su zidane na tvrdom temelju. Kad se zid debljine 62cm podigne, na rebrima se učini prorez u zidu na koji se oslanjajugrede.

Pred ulaznim vratima gornjeg sprata obično su napravljene terase,prigodne za privremenu ostavu za ribolovni pribor, sjedenje i zaspavanje u vrijeme ljetnjih vrućina.

2.3.2. Varoške kuće

Kuća u Rijeci Crnojevića i Virpazaru je karakterističan tip kućemediteransko-orijentalne arhitekture.

To je kuća koja ima odlike sojenice jer je postavljena blizu vode iprizemlje kuće plavi kada je veliki vodostaj jezera.

Glavne odlike kuće su strme, spoljnje skale (stepenice), prizemljesa debelim markantnim kamenim stubovima. Prizemlje je uglavnomimalo ekonomski karakter dok su spratovi bili predviđeni zastanovanje.

Svaka kuća ima sobu za spavanje a neke imaju i više soba. Malo jekuća koje imaju slobodan prostor okolo – dvorište, te su mnogi prin-uđeni da unutar kuće drže drva.

Na spratu se nalazi izuzetno prostrani trijem što čini kuću posebnovrijednim ambijentalnim mikroprostorom.

Dućani se nalaze u prizemlju i zatvaraju se drvenim kapcima, adublje pod kućom je magaza u koju se ulazi kroz dućane.

Listra goes up over rebro and ends up in the form of an angle.This is called “lastavica” (pediment). Houses were built on a firmfoundation. When a wall of 62 cm thick is built, an opening in“rebro” is made in the wall (and supported by girders).Usually, terraces were built at the front entrance providing tempo-

rary but suitable storage for fishing equipment, as well as seatingand sleeping (in summer).

2.3.2. Houses in Small Towns

Houses in Rijeka Crnojevića and Virpazar represent Mediterraneanand Oriental Architecture.

These houses represent the “Stilt House” (“sojenica”) because they

are located close to the water (the ground floor floods when thelake water rises).

The main features of this house are steep, outside stairs (“skale”),and a ground floor with wide, impressive stones pillars (the groundfloor was commercial space and the upper, residential).

Each house had at least one bedroom, and some had additionalspace around the house (a yard). Most people had no choice but to

store firewood inside.

An enlarged porch was on the first floor, providing valuable outdoor living space.

Stores existed on the ground floor and were kept closed withwooden shutters. Deep within the house was storage space ac-cessed from the store.

Houses were built of stone and thick, massive walls. Stairs, also,were made of stone. Porches were arched and floors covered withboards (apparent on all levels).

The roof incline was 20 to 30 degrees and covered by tiles.

2.4. Construction, Materials and Layout

The roof is constructed of wood. In older houses the roof is built en-

tirely of beams lying directly upon the interior wall perimeter. These



40/88

strana | 40 | page

Sl. 30 Arhitektonska tabla I


41/88



42/88

strana | 42 | page

Sl. 32 Arhitektonska tabla III


43/88



44/88

strana | 44 | page

Sl. 37 Arhitektonska tabla IV


45/88



46/88

strana | 46 | page

Sl. 39 Arhitektonska tabla V



47/88

strana | 47 | page

Sl. 40 Arhitektonska tabla VI



48/88

strana | 48 | page

Sl. 41 Karakteristični tipovi kuća



49/88

strana | 49 | page

Sl. 42 Profili strukture gradskog jezgra R. Crnojevića



50/88

strana | 50 | page

Sl. 43 Rijeka Crnojevića, fragmenti arhitekture gradskog jezgra


rafters meet and join at the ridge. The spacing between rafters de-pends on the roof cover. In general, the spacing is 50 cm. All combi-

ti f ill l t id b di l b i d

Kuće su rađene od kamena sa debelim masivnim zidovima, skalesu takođe pravljene od kamena, trijemovi su natkriveni i potpatošenid šč i d k i t ij t


51/88

strana | 51 | page

nations of sill plate, ridge beam, diagonal bracing, and cap appear later.

Small supports are riveted over the rafters with various roofing ma-terials, i.e. straw, stone slabs, tile “tigla”, and “gravanje”. Roofing isconstructed from the base to the ridge. One layer of tile is angledupwards to protect against heavy rains. When tiles are used theridge is covered by “ćeramida”. Usually when the roof is covered,

joints are sealed (at the exterior) with lime mortar.

When made of straw, the roof is reinforced to prevent wind damage;the roof is secured, either with stone placed on the edge or

arranged in rectangles over the entire surface.The roof is pitched at 20 to 30 degrees.

The sole building material is stone. However it was necessary to ex-cavate and haul stone to the site, as stone was used heavily byneighboring villages.

Walls are built by randomly placing stones; this results in composi-

tions that vary in appearance.“Zid u suvo” (dry wall) is made of stone pieces of varying size andshape (sharp-edged, roughly-fitted, rounded). Space between indi-vidual stones is filled with tiny pieces of washed stone.

“Zid sa zemljanim spojnicama” (a wall with “soil joints” or lime for grouting), describes a method which calls for uniform compositionwithin the wall structure, so to have joints as level as possible.

Beneath the terrace is space to store boats and fishing equipment.The space is spanned by vault construction (made of stone, usuallyseveral pieces of roughly treated or finished stone grouted withlime).

Interior walls (of new structures, in particular) are plastered,whereas exterior walls are left natural.

There is no special horizontal insulation because houses, generally,

daščanim podom, kao i sve prostorije na spratu.

Krov je nagiba od 20-30 stepeni, a pokrivanje je ćeramidom.

2.4. Konstrukcija, materijali i obrada

Krovna konstrukcija je od drvenog materijala. Kod starijih objekatacijela krovna konstrukcija se sastoji od rogova, koji direktno naliježuna unutrašnji rub konstruktivnog zida. Na slemenu, rogovi se ilisučeljavaju ili užljebljuju jedan u drugi. U zavisnosti od vrstekrovnog pokrivača, kreće se i razmak rogova - okvirno uzevši, raz-mak se kreće oko 50 cm. Kasnije se javljaju i vjenčanica, slemen-

jača, makaze, tavanjače u svim mogućim međusobnimkombinacijama.

Preko rogova se prikivaju letvice, koje nose krovni pokrivač, koji jeraznovrstan od slame, kamenih ploča, crijepa „tigla“, „gravanje“ itd.Polaganje se vrši odozdo do slemena preko koga se prepušta

jedan sloj ploča, u pravcu suprotnom od smjera padanja kiše, radizaštite od nje. Kod crijepa sleme se oblaže ćeramidom. Kad se za-vrši polaganje krovnog pokrivača, spojnice se spolja, a rjeđe iznu-

tra, zamažu krečnim malterom.Kod pokrivanja krova slamom, za pritiskivanje slame, da je vjetar neodnese, koristi se kamenje složeno po obodu krova, ili u nekompravougaonom rasteru na cijeloj površini krova.

Nagib krovne ravni je od 20 do 30 stepeni.

Kamen je jedino i osnovno sredstvo građenja. Međutim, zbog inten-

zivnog korišćenja kamena u naseljima i njegovoj blizini, kamen jemorao da se vadi i prebacuje do mjesta građenja.

Zidovi od kamena, naizgled svi isti, uglavnom se razlikuju poveznom materijalu, usljed čega dolazi i do različitih načina slaganja.

Zid u suvo se zida sa komadima kamena različitim po veličini i ob-liku (oštrih ivica, pločast, zaobljen), koji se slažu jedan na drugi samanjim ili većim šupljinama. Između pojedinih komada prostor se

popunjava sa manjim, prethodno opranim komadima i to sve bez



52/88

strana | 52 | page

Sl. 44 Arhitektonski detalji, Tabla VIII



53/88

strana | 53 | page

Sl. 45 Arhitektonski detalji, Tabla IX


were built on dry rocky soil.

Houses by the shore are plagued by wet damp basements


54/88

strana | 54 | page

ikakvog veznog materijala.

Zid sa zemljanim spojnicama ili sa krečnim malterom kao veznimmaterijalom, daje pravilniju kompoziciju strukture zida. Naime, težise da spojnice budu koliko je to moguće horizontalne.

Houses by the shore are plagued by wet, damp basements(prompting a rise in two-story houses).

Windows are built small in size, to retain heat in winter and cold insummer.

Generally, lintel beams and door jambs are made of one singlestone or several large stones.

The method for bridging doors is identical to that of windows. Door jambs are made of one type of stone, of natural edging. Fittedstones (of complete, precise shape) are also used. Side facadesare generally clad with several kinds of stone.

2.5. Functional Organization of the House

Usually living space is customized according to lifestyle needs (re-sulting in simple and functional living areas). Rooms are consoli-dated, while allowing for normal operations of daily living. This typeof dense building is usually the by-product of the surrounding envi-rons (i.e. a terrain of varying levels; and arable land).Common to older houses are unique spaces in which all dailychores are performed. Generally, as rooms (with separate en-trances) were added to the original house, the “widespread” houseappeared. This new type of house had two additional spaces. Thefirst space, a kitchen (“kuzina”) had a fireplace (“crepina” or “sac”) inthe very center. The second space was a bedroom (“kamara” or “odaja”).

Newer houses are characterized by complex designs. For example,

newer houses have an increased number of rooms. In some in-stances a hallway separates the kitchen from the bedroom (hereeveryday items such as clothes and shoes are stored). Additions,which alter the capacity of the house, are seen also.

On each level of the two-story house identical characteristics ap-pear. The ground floor (a small area) is used to house cattle andstore equipment, such as fishing tools and dried goods.

Entry here is narrow. In most cases access is possible from a stair

Sl. 46 Kameni slog I

Sl. 47 Kameni slog II


Prostor ispod terase gdje se obično nalazi spremište za čamce i ri-bolovni pribor premošćava se svodastom konstrukcijom od kamena,


55/88

strana | 55 | page

at the entrance. Typically the stair leads to the main entrance or “balatura” (the small terrace is also the roof of the basement).

Customarily, family life centered around the kitchen or “kužina”.Family members would sit, talk, drink “rakija” (or coffee), and eat.Sometimes family members slept in the kitchen (this was commonduring winter when the kitchen was the warmest part of the house).The bedroom (“kamara” or “odaja”) often indicated a families’ eco-nomic standing; other indicators were valuable family belongings. Inaddition to beds (numbering two to three, usually), possessionswere displayed to mark wealth. The bedroom, much larger than thekitchen, was rarely used (the “balatura” or living room was wherefamily members slept in the summer).

bolovni pribor premošćava se svodastom konstrukcijom od kamena,koji je oformljen iz više komada grubo obrađenog ili potpunoobrađenog kamena sa krečnim malterom kao vezivom.

U unutrašnjosti, zid se, naročito kod novijih objekata, omalteriše,dok spolja pokazuje svu svoju prirodnost.

Neke posebne horizontalne izolacije nema zbog toga što se objektiuglavnom podižu na kamenitom tlu, na stijeni koja ne vlaži, mada upriobalnom pojasu dosta objekata ima vlažne podrumske prostorije(ujedno i to bi bio razlog spratne gradnje objekata).

Otvori su malih dimenzija i to zbog maksimalnog zadržavanjatoplote zimi i hlada ljeti.

Dovratnici i nadprozornici se obično rade iz jednog ili više većih ko-mada kamena.

Princip premošćavanja otvora vrata je identičan kao i kod prozora.Nadvratnik je iz jednog komada kamena sa već postojećom ravnomivicom. U zadnje vrijeme se upotrebljavaju tesanici potpunopravilnog oblika. Bočne strane su iz više komada kamena.

2.5. Funkcionalna organizacija kuće

Karakteristika svih objekata je to što dispoziciju prostora, u osnovinameće životno iskustvo iz koga proističu jednostavnost ifunkcionalnost. Sve je maksimalno moguće zbijeno i stiješnjeno,onoliko koliko to dozvoljava normalno zadovoljenje životnih potreba.Ovakav zbijeni tip gradnje uveliko nameće i prirodni lokalitet,

izrazita nepogodnost terena sa velikim padom, kao i imperativ zanajvećom mogućom uštedom obradivog tla.

Objekte starijeg datuma karakteriše jedinstvenost prostora u komese obavljaju sve egzistencijalne funkcije. Kasnije dograđivanjemnovih prostorija sa zasebnim ulazom, na prvobitni prostor, dobijase najrasprostranjeniji tip – kuća sa dvije prostorije, kuhinjom ili„kužinom“, u okviru koje se nalazi ognjište („crepina“, „sač“) kaosredište kuće i spavaćom sobom, odnosno „kamarom“ ili „odajom“.

Sl. 48 Kameni slog III



56/88

strana | 56 | page

Sl. 49 Karakteristični fragmenti seoskog naselja (1978. g.)



57/88

strana | 57 | page

Sl. 50.1 Arhitektonska plastika otvora za vrata (1978. g.)



58/88

strana | 58 | page

Sl. 50.2 Arhitektonska plastika otvora (1978. g.)



59/88

strana | 59 | page

Sl. 51 Arhitektonski detalji



60/88

strana | 60 | page

Sl. 52 Arhitektonski detalji



61/88

strana | 61 | page

Sl. 53 Arhitektonska tabla X



62/88

strana | 62 | page

Sl. 54 Arhitektonska tabla XI


63/88



64/88

strana | 64 | page

Sl. 56 Detalj ulaza u tipičnu jezersku kuću



65/88

strana | 65 | page

Sl. 57.1 Tipični detalji enterijera jezerske kuće Sl. 57.2 Tipični detalji enterijera jezerske kuće



66/88

strana | 66 | page

Terasa ili „balatura“, naziv očigledno prenijet iz primorskog žargona,kao što je već rečeno, preuzima funkciju boravka, primanja gostiju,spavanja, što se naročito odnosi na ljetnje mjesece. Pored toga, na

njoj se obavljaju i neki poslovi ekonomskog karaktera – sušenjemreža, sušenje hrane, odlaganje alata.

Sanitarni uređaji se javljaju u vidu poljskih WC-a, koji su locirani un-utar malog dvorišta, ukoliko ga domaćinstvo posjeduje.

2.6. Oblikovanje, oblikovni elementi, proporcije

Najčešći oblikovni elementi kuće na Skadarskom jezeru su skladno

Sl. 58 Enterijer, Pješačac

Sl. 59 Tabla XII


67/88


positioned behind the cresset (icon lamp).

3.0. Recommendations for Building

3 1 Revitalization of Settlement Structures

obrađeni slijepi prozor na fasadi koji se zovu „panjega“, a služe kaoostava za odlaganje posuda sa vodom - „kaca“ da bi se, kako mješ-tani kažu, putnik namjernik okrijepio, a to je ujedno i znak da nekogima u kući.


68/88

strana | 68 | page

3.1. Revitalization of Settlement Structures

The Skadar Lake basin has avoided the effects of urbanization andmodern development. Nonetheless, many negative factors leadingto the destruction of the environment continue to occur.

The aim for preservation of historic buildings should be to respectthe original design, and aesthetic qualities, as well as the environ-ment.

Design of new developments should compliment those proportions

of traditional communities (combining new and old materials appro-priately). Historic reproductions, and “local” or “regional” buildingstyles, should be avoided.

Designs which diminish and devalue the community should beavoided. Desirable designs (to be encouraged) are those whichcompliment a contemporary lifestyle.

Certain rural agglomerations can be protected if treated as ethno-

logical entities (for example, Dodoši and Karuč.).

New construction should be built for long-term use; it should reflectgood construction practices and contemporary design.

All new construction around Skadar Lake should respect the origi-nal architectural features of historic buildings, by proportion and de-sign, and pay careful attention to proper use of new material.

3.2. Guidelines for Reconstruction of Ruins (“Kućišta”)According to Historic Continuity

Significant numbers of environmentally valuable structures (ruinswith foundations only or foundations with exterior walls) exist in thearea of Skadar Lake. These ruins are reconstructed by using exist-ing materials or remnants (most structures were one time resi-dences).

Drugi oblikovni elementi koji se pojavljuju su svod, trijem, otvor koji

služi kao puškarnica i otvor koji se nalazi pri vrhu kuće kroz kojiizlazi dim.

Materijal koji se koristi za izradu oblikovnih elemenata je kamen ra-zličitog oblika i boje.

Proporcija objekta u osnovi je 1:2 i 1/2:2. Proporcija prozora je 1:1,1:1,25, a proporcija vrata je 1:2,3.

2.7. Unutrašnje uređenje

Što se unutrašnjosti tiče, ona je prilično skromna i jednostavna.Krovna konstrukcija je obično vidna, naročito se koristi u kuhinji,gdje se o drvene grede kače kako pribor tako i hrana koja se suši.Ponegdje, češće samo iznad spavaće sobe, se daskama pravipotkrovlje koje zadržava istu funkciju. Bogatije kuće prave daščaniplafon iznad svih prostorija. Pod je takođe od neobrađenih dasaka,kroz sve prostorije, koje se u spavaćim sobama prekrivaju mjestim-

ično ćilimima i prostirkama.

Primjerci elemenata enterijera u gotovo svakoj kući na jezeru suneizbježni „tronožac“, „stolovak“ kao nešto veći tronožac koji služikao sto, svojevrstan element koji služi za kačenje hrane, kotao, ustaro vrijeme oružje. Kameno ognjište polukružnog oblika („sač“) itradicionalan kotao na lancu okačen o krovnu gredu, su takođeneizostavni elementi svake kuće na jezeru. U većini kuća negdje uuglu se nalazi mala ikona sa kandilom.

3.0. Preporuke za građenje

3.1. Revitalizacija naseljskih struktura

Urbanizacija i osnovne karakteristike modernog razvoja nisu zao-bišle ni basen Skadraskog jezera, te se u njemu odvijaju brojni neg-ativni procesi koji dovode do ugrožavanja i devastacije prirodnesredine.


Structures belonging to this group should be reconstructed basedon historic continuity and the analogy methodology. This methodol-ogy suggests using resembling elements of other structures (solong as these characteristics, i.e. construction, material, design, de-sign of facades proportions etc are identical)

Adekvatan pristup zaštiti istorijskog graditeljskog nasleđa namećepotrebu za revitalizacijom naseljskih struktura sa ciljem da se saču-vaju njihove autentične urbanističko - arhitektonske, likovno - es-tetske i ambijentalne vrijednosti


69/88

strana | 69 | page

sign of facades, proportions, etc., are identical).

3.3. Guidelines for Reconstruction and Alteration of Exist-ing Structures

Many structures have been destroyed by inappropriate modifica-tions and additions. Few structures are worth saving in their currentcondition; although certain features are able to be recoveredthrough reconstruction and partial adaptation. This degree of archi-tectonic intervention requires the complete removal of inappropriateelements.

All structures are built of stone, single or double-sloped roofs, aground floor, or ground floor and first floor. Sections of the groundfloor are used for storing various goods, while the first floor is usedas housing. Depending on the façade (if mortared), stone is more or less worked. It is not uncommon for the ground floor to be finishedin stone or the floor to be grouted. This alludes to the dual functionof the structure; the space is visually defined and separated fromother areas. Remaining accents on the façade are: a stone door,

stone window frames, and “panjega” (wall niches).

These structure types should be reconstructed and adapted follow-ing strict principles, paying full respect to individual features.

3.4. Guidelines for New Construction

Introducing new construction to the present environment is possibleso long as it compliments the architectonic appearance. A mistake

is to view these additions as separate entities to those surroundingthem.

Newer houses should follow the dimensions of traditional morpho-logical building. As such, they should have a ground floor, a groundfloor with upper level, or a ground floor with two upper levels (roofsare pitched).

tetske i ambijentalne vrijednosti.

Oblikovanje novih djelova naselja treba uskladiti sa gabaritimanaslijeđenih struktura, izbjegavati nesklad između starih i novih ma-terijala i posebno u arhitektonskom oblikovanju, izbjegavati ele-mente lažnog istoricizma ili elemente karakteristične za praksuširoko prihvaćenih „lokalnih” ili „regionalnih” stilova građenja.

U ovim naseljima treba izbjegavati sadržaje koji bi mogli doprinijetinjihovoj degradaciji, a razvijati sve one sadržaje koji omogućavajupuno uključivanje u savremene životne tokove.

Određene ruralne aglomeracije je moguće očuvati u neizmijen- jenom obliku tretirajući ih kao etnološke cjeline (npr. Dodoši, Karuč idr.).

Objekte, koji sačinjavaju ove naseljske strukture, u konstruktivnom ifunkcionalnom smislu treba osposobiti za trajno korišćenje i pri-lagoditi savremenim potrebama stanovanja.

Svi novoplanirani objekti u okviru Skadarskog jezera načelno trebada slijede autentične arhitektonske odlike naslijeđene strukture,kako u pogledu karakteristika gabarita i njihovog sklopa, tako i upogledu upotrebe materijala.

3.2. Smjernice za rekonstrukciju ostataka objekata(kućišta) na osnovu hronološkog kontinuiteta

Na području Skadarskog jezera prisutan je značajan broj objekata

ambijentalne vrijednosti (kućišta samo sa temeljom i kućišta satemeljom i očuvanim zidovima), koji se mogu obnoviti na osnovusačuvanih materijalnih ostataka. Većina ovih objekata korišćena jeza stanovanje.

Objekte ove grupe treba rekonstruisati na osnovu hronološkog kon-tinuiteta, kao i metodom analogije. Ova metoda podrazumijevaprimjenu istih ili sličnih elemenata prisutnih na drugim objektima, zakoje se može utvrditi da po svim karakteristikama (konstrukciji,


3.5. Other Recommendations

- New buildings should not exceed a height which obstructsviews or conflicts with overall landscape.- Architectonic volumes of structures must be carefully de-

izboru materijala, načinu njegove obrade i obradi fasada, veličiniotvora, itd.) najviše odgovaraju onima koji se rekonstruišu.

3.3. Smjernice za rekonstrukciju i adaptaciju postojećihobjekata


70/88

strana | 70 | page

Architectonic volumes of structures must be carefully designed. For each addition, the goal is to enhance the overall ap-

pearance (thereby producing a single homogenous unit).- For each new building façade, durable materials andquality design should be used.- Interiors must compliment the exterior while emphasizingunique features of the unit.- All new construction must be built with a single or double-sloped roof. The roof incline should be 18 - 25° (preferably 22°);height of superstruction of the attic, 0 cm.- The roof should be covered with ti le (“kanalica”) or similar

tile of reddish brown patina.- The front of the house should be made of stone. Oldstone facades should be restored by addressing joints while leavingstone surfaces visible.- Width ratios, for new window openings, are recom-mended at 45, 50, and 75 cm. Heights should be 45, 75, and 100cm.- Wood is recommended for doors and windows (stained or treated naturally). Wood is also recommended for shutters (which

provide added protection).- Lintel beams, door jambs, and windows should be madeof finely cut stone.

4.0. Positive and Negative Examples

Recent building practices stifle Skadar’s spirit of warmth and imagi-nation.Conspicuous building detracts from aesthetic qualities of the lake.

Expansive growth of Podgorica and Cetinje subsequently reducesdistances between town and village. In places near and far a dis-tinct locality (urban-rural) is emerging. This is a mix of urban andrural influences - a social-cultural movement based on a growingstandard of living and increased economic power of individuals.

The main road, from Podgorica to Petrovac, passes over Skadar Lake, disrupting the balance of the ecosystem and hindering thenatural and spontaneous process of nature (as well as the au-

objekata

Veliki dio objekata je nestručnim adaptacijama i dogradnjama izgu-bio svoje izvorne vrijednosti. Međutim, manji broj objekata moguće

je zadržati u zatečenom stanju, s tim da im se sanacijom i djelim-ičnom adaptacijom vrate određene vrijednosti. Ovaj stepen arhitek-tonske intervencije podrazumjeva uklanjanje svih novonastalihelemenata stranih ovoj arhitekturi, kao i poseban tretman u smisluobrade fasade, otvora i sl. što će reći pokušaj vizuelnog povezi-vanja sa objektima ambijentalne vrijednosti.

Svi objekti izvedeni su u kamenu, sa jednostavnom jednovodnom ilidvovodnom krovnom konstrukcijom, spratnosti prizemlja ili prizemljai jednog sprata, pri čemu je prizemlje ili jedan njegov dio služio zarazne priručne ostave, a sprat uvijek bio rezervisan za stanovanje.U zavisnosti od toga da li je fasada malterisana ili ne, javlja semanji ili veći stepen obrade kamena, a nije rijedak slučaj da jeprizemlje rješeno u kamenu, a sprat malterisan. Time se još višepotencira dvojna funkcija objekta i vizuelno definiše i odvaja stam-beni prostor od pratećih prostorija. Jedine akcente na fasadi pred-

stavljaju kameni okviri vrata i prozora i zidnih niša (panjega).

Sa takvim svojim karakteristikama objekte ove grupe treba rekon-struisati i adaptirati pod strogim principima, uz puno poštovanje os-obenosti svakog pojedinačno.

3.4. Smjernice za izgradnju novih objekata

Izgradnja novih objekata moguća je uz pretpostavku da se isti po

svom arhitektonskom izrazu uklapaju u postojeći ambijent.Pogrešno bi bilo ovo uklapanje shvatiti kao jednostavno podrža-vanje okolnih objekata, već se prije radi o izvjesnoj asocijaciji nastaro graditeljstvo ovog kraja, pretočeno u novu formu, nove vol-umene i njihove prostorne odnose.

Novi stambeni objekti svojim dimenzijama prate naslijeđenu mor-fološku strukturu. Spratnost objekata kreće se od prizemlja,prizemlja i jednog sprata do prizemlja i dva sprata sa kosim krovnim


površinama.

3.5. Ostale preporuke

- Visinu objekata uskladiti sa opštom slikom naselja i nes-

tochthonous character of the area). Here exist new physical struc-tures: commercial buildings (with many customers), i.e., cafes,restaurants, motels, and residences. This intrusion upon openspace, by new buildings, disturbs the perfect balance betweenurban, rural, and natural environments. Noticeable buildings (and


71/88

strana | 71 | page

j p jmetanim vizurama.

- Arhitektonski volumeni objekata moraju bit i pažlj ivo pro- jektovani, s ciljem da se svakom intervencijom doprinese postizanjupreferiranog izgleda jedne homogene cjeline.- Fasade objekata kao i krovni pokrivač predvidjeti od tra-

jnih materijala, koji moraju biti kvalitetno ugrađeni.- Enterijeri moraju biti u odgovarajućem odnosu sa objek-tom u kome se nalaze, uz maksimalno naglašavanje individualnostisvakog od ovih prostora.- Za sve objekte obavezni su kosi krovovi, jednovodni i

dvovodni, nagiba krovnih ravni od 18 - 25° (poželjno 22°).Visinanadzidtka potkrovlja je 0 cm.- Krovni pokrivač je ćeramida (kanalica) il i sličan crijep pati-naste crvenkaste boje pečene zemlje.- Obradu fasade prema jezeru ili ulici, odnosno njen vidnidio, je obavezno uraditi od kamena. Stare fasade od kamena sani-rati obradom spojnica, ostavljajući vidno lice kamena.- Preporučuje se, na novim objektima, izrada prozorskihotvora u sledećem odnosu širina 45, 50 i 75 cm, visina 45, 75, 100

cm.- Preporučuje se izrada vrata i prozora od drveta (natur obrada ili bojeno drvo) sa drvenim škurama koje ujedno služe kaofizička zaštita.- Preporučuje se obrada nadvratnika, natprozornika,dovratnika i doprozornika od pravilno obrađenog kamena.

4.0. Pozitivni i negativni primjeri

Poslednjih godina evidentna je intenzivna građevinska djelatnostkoja u mnogim detaljima i cjelinama narušava intimnost i ekspre-sivnost cjelokupnog ambijenta.

Izgrađenošću fizičkih stuktura jezera mijenja se njegov vizuelni i pe- jzažni kvalitet. Ekspanzijom širenja Podgorice i Cetinja smanjuje serazlika između sela i grada. U bližoj i daljoj okolini formira se speci-fičan ruralno-urbani prostor, koji je mješavina urbanih i ruralnih uti-caja nastalih kao kulturno socijalni moment, koji se temelji na

, , g (practices) which arise on the scene forever change the image of

surrounding villages.

Urban forms of rural settlements are deteriorating on a daily basis.Neglect towards historic villages is more obvious by the day. Tradi-tional architectural designs are forgotten, while new, mass-pro-duced materials are introduced. Ultimately, extraordinary qualitiesand customs of local peoples are forsaken and destroyed.


rastućem životnom standardu i ekonomskoj moći pojedinaca.

Trasa magistralnog pravca Podgorica – Petrovac koja dijeliSkadarsko jezero remeti ravnotežu eko-sistema i narušava spontanirazvoj prirode i autohtonosti područja. Ovdje nekontrolisano niču


72/88

strana | 72 | page

nove fizičke strukture uglavnom raznih komercijalnih sadržaja,

prometni objekti (lokali, restorani, moteli itd.) i stambeni objektistvarajući neuredan i neugledan krajolik okoline. Okupiranjem slo-bodnih prostora unošenjem urbanih struktura u okolnu prirodu gubise kontakt između urbanog, ruralnog i prirodnog ambijenta. Procesise materijalizuju u obliku snažnih vizuelnih efekata u okolnom pros-toru naselja, mijenjajući njegovu dosadašnju sliku.

Urbane forme ruralnih naselja izložene su svakodnevnojdegradaciji. Iz dana u dan sve više prisustvujemo nemarnom

odnosu prema istorijskoj folklornoj seoskoj kući. Napuštaju se tradi-cionalni arhitektonski oblici, uvode se novi materijali masovneproizvodnje, uz uništavanje i napuštanje specifičnosti lokalnogkolorita.

Sl. 61 Vranjina, Motel “Venecija” Sl. 62 Plavnica, restoran



73/88

strana | 73 | page

Sl. 63 Vranjina

Sl. 65 Motel, Rijeka Crnojevića

Sl. 64 Jezerska kuća



74/88

strana | 74 | page

Sl. 66 Izletište Pješačac

Sl. 67 Dodoši

Sl. 68 Plavnica



75/88

strana | 75 | page

Sl. 69 Karuč


76/88



77/88

strana | 77 | page

Sl. 72.2 Projekat Virpazar (M. Lojanica)



78/88

strana | 78 | page

Sl. 73 Rekonstrukcija kuće Dajkovića na Bazagur (S. G. Popović)



79/88

strana | 79 | page

Sl. 74 Projekat otvaranja Vranjine prema jezeru (V. Vukotić)



80/88

strana | 80 | page

a r c h i t e c t u r a l h e r i t a g e o f t h e s k a d a r l a k e b a s i n | r e c o m m e n d a t i o n s f o r p r e s e r v a t i o

arhitektonsko nasledje basena skadarskog jezera

Documents