1

PRAISTORIJSKA ARHITEKTURA

Ljudi su još u mlađem kamenom dobu (neolitu) počeli da grade objekte za svoju upotrebu,to su prije svega kuće za stanovanje koje su bile zemunice,kamene kuće i tzv.sojenice.Ti objekti su imali samo upotrebnu vrijednost i ne mogu se smatrati arhitekturom ili arhitektonskim djelima.Arhitektura podrazumijeva umjetničke oblikovanje soljnog i unutrašnjeg prostora,a objekti koji nemaju umjetničku komponentu nazivaju se samo građevinskimobjektima npr.svaka zgrada ne mora biti arhitektonsko djelo ali zato objekti kao što su mostovi koje smatramo građevinskim objektima,ako imaju umjetničku komponentu oni su u isto vrijeme i arhitektonska djela npr.naša GAZELA.

Prva arhitektonska djela koja se javljaju u istoriji su tzv.megalitski spomenici.To su objekti od velikih blokova kamena koji su imali svoju funkciju u kultu mrtvih i možemo ih podijeliti u tri grupe:menhiri, dolmeni i kromlesi.Menhiri su vertikalni kameni blokovi vesine i do 20m.Oni su imali ulogu da obilježe mjesto umrlog.To su preteče obelisaka.Mogli su biti ili pojedinačni,ili postavljeni u duge leje čija je dužina mogla biti i do 2 ili 3km.Dolmeni su složenije arhitektonske kompozicije sastavljene od dva vertikalna stuba preko kojih je položena horizontalna kamena greda.Oni su takođe služili za obilježavanje grobova pokojnika i vrlo često su bili postavljeni u redove ili leje.Dolmeni predstavljaju preteču tzv.tektonskog konstruktivnog sistema koji će biti primjenjivan u egepatskoj i grčkoj arhiktekturi,a koji se zasniva na oštroj podjeli vertikalnih nosivih i horizontalnih nošenih elimenata.Kromlesi su još složenije arhitektonske i prostorne kompozicije formirane od koncentričnih krugova u koje su postavljeni stubovi i grede, a koji su takođe izdiferencirani i po visini.Kromlesi predstavljaju najstarije oltare i žrtvenike,oni su praktično preteče prvih hramova.Najznačajniji takav primjer je kromleh u Stonhedžu u Engleskoj.

Megalitski spomenici su građeni periodu od III pa do polovine II milenijuma p.n.e i nalaze se na širokom prostoru od Engleske preko Francuske,Španije, južne Italije, Skandinavije pa sve na istoku do Persije i Male Azije.Megalitski spomenici su arhitektonoska djela i zbog toga što prvi put u istoriji čovjek gradi objekat sa idejom i namjerom da traje mnogo više od jednog ljudskog vjeka i na taj način u istoriji ostvarena je ideja monumentalnosti.

-Zemunice

To su kuće od zemlje, mogle su biti poluukopane,ukopane i nadzemne.U osnovi imaju kružni ili ovalni oblik,pokrivene su konstrukcijom u obliku kupe koja se sastoji od drvenog kolja povezanog ili oplitenog prućem,a zatim oblijepljenem blatom.Za pokrivanje zemunica upotrebljavana je krovina(korov,razne vrste šibljastih biljaka),trska ili drvenakora(lub).Zemunice su najčešće bile jednoprostorne, imale su ulaz prosječen sa prednje strane.U prostoriju se silazilo stepenicama usječenim u zemlju,na sredini objekta se nalazilo ognjište,a po obodu zemljana klupa koja je služila za sjedinje,spavanje,odlaganje predmeta.Kuća ovog tipa bilo je i na našim prostorima o čemu svjedoče arheološki nalazi u Vinči kod Beograda,Starčevu kod Pančeva i kuće u Lepenskom Viru kod Donjeg Milanovca koje predstavljaju jedan poluukopani tip sa trapezoidnom osnovom.

-Kuće od kamena

Ove kuće su u praistoriji građene u kraškim predjelima i predjelima bogatijim kamenom.One su imale pravougaonu,kvadratnu ili ovalnu osnovu.Zidane su od kamenih ploča bez upotrebe maltera u tzv.suvozidu.Pokrivanje ovih kuća vršeno je nekom vrstom šiljaste kupole koja se dobijala postepenim ispuštanjem redova kamena prema sredini objekta.Tako se dobijala jedna kupola u obliku košare ili košnice.Ovakvi

2

objekti su do dan danas sačuvani u nekim predjelima primorja, Crne Gore i Hercegovine.Nazivaju se ćemerima i bunjama.Zovu se još i poljarice i danas služe za sklanjanje čobana ili ostavljanje alata na imanjima ili za sklanjanje od nevremena.

-Sojenice

Sojenice su najčešći tip kuća u praistoriji.One su građene na drvenim platformama od kolja,na obalama rijeka ili jezera.Naziv su dobile po sojama(vertikalno kolje).Same kuće su građene od oblica ili tesanih greda,ili je konstrukcija bila od drveta,a ispuna od pletara(tanko kolje).Krovovi su bili od drvenih dasaka ili krovine.Na ovaj način građena su čitava naselja na platformama na obalama rijeka i jezera,a do njih se dolazilo ili drvenim mostovima ili čamcima.Sojenička naselja su građena na ovaj način iz bezbjednosnih razloga,jer su u to vrijeme bili česti sukobi između pojedinih plemena,njihovih dijelova,ali i između naselja.

-Gradine

To su privremena utvrđenja za sklanjanje jednog roda ili dijela plemena u slučaju opasnosti.Gradine su podizane na vrhovima brda i bile su zaštićene koljem,a takođe su mogle biti sagrađene i uz obale rijeka ili jezera kada su pored ograde od kolja bile zaštićene i rovom ili kanalom sa vodom.Gradine počinju da se podižu krajem neolita,ali se grade i kasnije u bronzanom i gvozdenom dobu.U kasnijem periodu gradine se utvrđuju kamenim zidovima,a u gvozdenom dobu dobijaju i unutrašnji zaštitni prsten,a ponekad i kulu.Gradina je bilo i na našim prostorima.Iz starijeg perioda pripisuju se Ilirima i Tračanima,a iz kasnijeg perioda pripadaju Srbima.Gradine su preteče prvih gradova i na njihovom mjestu kasnije su nikli brojni gradovi.Takvi primjeri su Avala kod Beograda,Žnov,Novo Brdo,Golubac,Ras kod Novog Pazara,Gradina na Jelici kod Čačka i drugi gradovi.

3

MESOPOTAMIJA

Mesopotamija je naziv za međuriječje između rijeka Tigra i Eufrata,nalazi se u današnjoj državi Iraku.Na tom prostoru je stvorena jedna od najstarijih civilizacija koja je posebno značajna za razvoj arhitekture i urbanizma zbog toga što je na tom prostoru prvi put u istoriji pronađena konstrukcija luka,svoda i kupole.Prvi put u istoriji na tom prostoru su nastali pravi i uređeni gradovi.

Već početkom III milenijuma p.n.e na prostoru južne Mesopotamije ,narod Sumeri pronalaze klinasto pismo i stvaraju svoje prve gradove države kao što su Ur,Uruk,Lagaš,Nipur i drugi.To je prostor koji se nalazio između Crnog mora,Kaspijskog mora i Persijskog zaliva.Bio je izložen ,zbog fine klime i plodne ravnice čestom osvajanju i prodoru nomadskih plemena,što je stvorilo jedan osjećaj nesigurnosti koji se odrazio i ne religiju,način života i na arhitekturu.U kasnijem periodu u II milenijumu na ovom prostoru stvara se Vavilonska država,a na sjevernom Asirsko carstvo.Bez obzira na političke promjene,česta osvajanja i promjene granica,na ovom prostoru je stvorena jedinstvena arhitektura koju nazivamo mesopotamskom.

Ovaj prostor,u plodnoj ravnici između rijeka Tigra i Eufrata,nije imao kamena,drveta je bili u ograničenim količinama,ali je zato bilo kvaletetne gline od koje su pravljeni zemljani prizmatični elementi koje nazivamo ćerpičom i koji je postao glavni grakđevinski materijal na ovom prostoru.Za značajnije objekte i konstrukcije,ovi prizmatični elementi od zemlje su pečeni te je tako dobijana cigla ili opeka.Da bi sagradili objekte od ovako sitnih elemenata Mesopotamci su pronašli konstrukciju luka koji je bio potreban za zatvaranje otvora u zidovima prozora i vrata,pronašli su i svodove i kupole za međuspratne konstrukcije i pokrivanje objekata.Upotrebom ovih konstruktivnih elemenata u Mesopotamiji je stvoren novi konstruktivni sistem koji nazivamo stereotomnim.Karakteristika ovog sistema je da nema oštre podjele između nosivih i nošenih elemenata,već konstrukcija zida upotrebom lučnih elemenata od opeke polako prelazi u konstrukciju luka ili svoda.Ovaj svoj veliki izum Mesopotamci će prenijeti na narode i arhetekturu Persije i Male Azije,a kasnije iz Male Azije Etrurci će ovaj konstruktivni sestem prenijeti u Evropu koji će preko rimske arhitekture ostati dominantan konstruktivni sistem u evropskoj kasnijoj arhitekturi.

Mesopotamci su svoje gradove podizali na vještačkim terasama,visokim 10 do 15m,a sami gradovi su sa spoljne strane bili zaštićeni zidovima,kapijama i kulama.Gradove su podizali na terasama da bi se zaštitili od poplava Tigra i Eufrata,a zidovi su služili za zaštitu od čestih provala neprijatelja i nomadskih plemena.Sami gradovi su bili dosta pravilnog,najčešće pravougaonog oblika sa pravilnim i širokim licama,sa vodovodom i kanalizacijom i sa zgradama koje su mogle imati i po nekoliko spratova.Grad je bio podijeljen na određene zone:za javne sadržaje,radne zone gdje su se nalazile zanatske radionice,stambene zone,a u okviru grada posebno je bila izdvojena kraljevska palata koj je bila uređena i utvrđena.

Kuće u Mesopotamiji su bile organizovane oko unutrašnjeg dvorišta,odnosno jednog slobodnog prostora u sredini objekta iz koga se ulazilo u ostale prostore.Najviši nivo mesopotamska arhitektura je dostigla u izgradnji kraljevskih palata kod kojih je primijenjeno svo znanje mesopotamskog graditeljskog umijeća u pogledu organizacije,primjeni konstruktivnih sistema,uređenju i ukrašenju objekata i prostora.Najpoznatija sačuvana kraljevska palata je palata Sargona Kralja Sargona II u Karzabadu, koja je zauzimala površinu od oko 10 hektara.Bila je organizovana oko 30 unutrašnjih dvorišta i imala je oko 200 prostorija.Ona se sastojala iz tri dijela:saraja ili svečane prostorije za prijem,hana koji je služio za smještaj posluge i kraljeve garde i harema koji je bio lični ili intimni dio palate.U okviru kraljevske palate nalazio se i hram.

Mesopotamci su bili mnogobošci ,imali su veći broj božanstava.Bilo je sedam glavnih božanstava koja su bila oličenje planeta:Tumuz,Bal,Marduk,Meruda,Merbal i dr.Oni su vjerovali da njihova božanstva ževe na vrhovima planina pa su svojim božanstvima podizali hramove u vidu stepenastih piramidakoje su obično imale 3 ili 7 stepenika od kojih je svaki stepenik bio obložen gleđosanom opekom druge boje i bio posvećen drugom božanstvu.Na vrhu hrama je bila kapela u kojoj se nalazio kip božanstva i gdje je vršen religiozni obred.Do kapele se dolazilo rampama i stepenicama.Ovakvi hramovi su se nalazili u svakom gradu.U većim gradovima ih je bilo i više,a nalazili su se i u okviru kraljevskih palata.Najpoznatiji hram je tzv.Vavilonska kula,hram koji se nalazio u gradu Vavilonu,imao je tri velika stepenika sa rampama.Taj

4

objekat je smatran jednim od sedam velikih čuda starog vijeka,a njegov opis imamo kod grčkog istoričara Herodota koji je posjetio Vavilon.

Gradovi Mesopotamije su posebno bili dobro uređeni i organizovani.Oni su bili ne samo utvrđeni ,već se velika pažnja posvećivala i njihovom uređenju.Najpoznatiji mesopotamski gradovi su Vavilon koji je dobio naziv po državi Vavilon i dugo je bio prijestonica vavilonskog carstva,Mimiva u kojoj se nalazila čuvena biblioteka knjiga pisanih na glinenim pločicama,Korzabad i Asur prijestonica Asirije.Vavilon je u osnovi imao oblik nepravilnog pravougaonika.Kroz njegovo središte je proticala rijeka Eufrat preko koje su bili sagrađeni mostovi,obim zidova je iznosio oko 18 km i pretpostavlja se da je u vrijeme svoje najveće moći imao 200 000 stanovnika.To je jedna od metropola starog vijeka.Na ulaski u Vavilon bila je čuvena kapija boginje Ištar obložena gleđosanom opekom sa figurama u obliku stilizovanih životinja.Od kapije boginje Ištar išla je ulica koja se nazivala 'put procesije' koja je bila široka oko 7m i u ono vrijeme je bila asfaltirana(VI vijek prije Hrista).Najveći doprinos Mesopotamije ,u arhitekturi i urbanizmu,je u tome što je na tom prostoru prvi put stvorena konstrukcija luka,svoda i kupole koja se preko Male Azije i Etruraca prenijela u Evropu,a zatim preko rimske arhetekture postala dominantan konstruktivni sistem u srednjovjekovnoj evropskoj arhitekturi i kasnijim arhitekturama.Drugi izuzetno značajan doprinos Mesopotamije je u domenu urbanizma jer su na ovom prostoru stvoreni prvi pravi veliki i uređeni gradovi,a umijeće se kasnije proširilo prvo na Malu Aziju,Egipat,Krit,Grčku,rimsku,a kasnije i na evropsku arhetekturu i uređenje gradova.

5

EGIPATSKA ARHITEKTURA

Za razliku od Mesopotamije prostor Egipta je bio zaštićen prirodnim ograničenjima, sa sjevera Sredozemnim morem,sa istoka Crvenim,sa zapada pustinjom.To se odrazilo,prvo što je taj pristor bio bezbjedniji,a to je uticalo na shvatanje,način života,religiju i arhitekturu.U razvoju egipatske arhitekture i umjetnosti imamo pet perioda:

Prvi period je tzv.tinitska epoha koji traje od 3000. do 2750. p.n.e.U ovom periodu javlja se prva arhitektura u obliku mastaba od opeke.

Drugi period je tzv.staro carstvo koje traje od 2750. do 2065. p.n.e .To je period od I do III dinastije.U arhitekturi ovaj period je značajan po monumantalnim kraljevskim grobnicama u obliku piramida,a najznačajnije piramide iz tog perioda su Džoserova,Keflanova i Keopsova.

Treći period egipatske arhitekture je tzv.srednje carstvo.Traje od 2065. do 1580. p.n.e.To je vrijeme u kome u ekonomskom pogledu egipatska država stagnira,vrijeme ratova.U ovom periodu prave se hramovi kao što je hram Sozestesa III,Zatim kraljice Pačepsut.

Četvrti period je tzv.novo carstvo koje traje od 1580. do 1100. p.n.e.To je zlatno doba egiatske umjetnosti i arhitekture.To je vrijeme velikih faraona iz dinastije Ramzesa i Amenofisa koji podižu velike hramove u Karnaku i Luksoru i grobnice u stijeni.

Peti period egipatske umjetnosti i arhitekture je kasno doba koje traje od 1100. p.n.e pa do 313 n.e ,odnosno cara Konstantina i zvanično početka hrišćanstva.To je period stagnacije egipatske umjetnosti i arhitekture.U ovom periodu egipatska država dolazi pod vlast prvo Asiraca ,zatim Persijanaca ,Aleksandra Makedonskog i na kraju Rimljana.U ovom periodu zvanična egipatska država nestaje ,ali egipatska kultura i arhitektura u čitavom periodu uspijevaju da sačuvaju svoje specifičnosti i da grade nove objekte.Ovi objekti su dosta skromniji i jednostavniji.To je vrijeme,prije svega ,dinastije Ptolomeja koji su priznali grčku ,a kasnije rimsku vlast.U ovom periodu podižu se manji hramovi kao što su hramovi na ostrvu File i Elefantina na Nilu,a grade se i grobnice skromnije i po veličini i po organizaciji i po obradi.

Za razliku od Mesopotamije Egipat je pored dobre gline imao izuzetno dobre majdane kamena.U njemu je bilo i kvalitetnog peščara i sijenita i granita i drugih vrsta kamena od koga su napravljena najznačajnija egipatska ostvarenja.U Egiptu je bilo dosta palmovog drveta,a za kvalitetnije građevine uvožena je kedrovina iz Libana.Glavna arhitektonska djela u Egiptu su sagrađena od kamena i to je jedan od razloga ,pored suve klime što su građevine sačuvane do današnjih dana.Za razliku od Mesopotamije u čijoj je arhitekturi primjenjivan stereotomni konstruktivni sistem,kod koga nema oštre podjele između nosivih i nošenih elemenata,u egipatskoj arhitekturi se zahvaljujući upotrebi kamena primjenjuje tektonski konstruktivni sistem zasnovan na oštroj podjeli nosivih elemenata(stubova i zidova) i nošenih elemenata u vidu greda.Egipćani su takođe poznavali upotebu luka i svoda,ali ove konstrukcije u Egiptu nisu imale nikakvu veću svrhu i upotrebu.Egipćani su ove konstruktivne elemente(stubove i grede)oblikovali po uzoru na stilizovane floralne elemente palme papirusa i lotosa,biljaka koje su rasle na tom prostoru.Tako je egipatski stub isklesan od kamena najčešće oponašao svežanj ili denjak palmovih palmovih ili papirusovih stabala,a kapiteli(glave)stubova su oblikovani u vidu stilizovanih papirusovih,lotosovih ili palminih cvjetova.Kapiteli stubova su nekad dobijali oblik egipatskih božanstava,najčešće boga Hatora ili Ozirusa.Grede egipatskih konstrukcija su imale oblik stilizovanih palmovih ili lotosovih poređanih listova.Upotrebom ovih kamenih konstrukcija Egipćani su gradili veliki broj svojih objekata os kojih su bili najznačajniji hramovi posvećeni božanstvima i grobnice u kojima su sahranjivani faraoni i drugi visoki dostojanstvenici.

Ovakav zaštićen položaj Egipta odrazio se i na religiju u kojoj je stvoren pojam besmrtnosti duše,odnosno vjerovanje da je život na ovom svijetu privremen i kratak,a da pravi život dolazi na drugom svijetu.Da bi se obezbedila besmrtnost duše Egipćani su svoje umrle balsamovali i uz poseban religiozni ceremonijal sahranjivali.Ovakvo shvatanje religije uticalo je na izgradnju kraljevskih grobnica u koje je polagano balsamovano tijelo faraona.Zajedno sa sahranjivanjem tijela Egipćani su spremali i polagali u

6

grobnicu sve ono što su smatrali da će biti potrebno pokojniku na drugom svijetu,a to su:hrana,piće,odijelo,namještaj,dragocjenosti i posluga koju su zamjenjivale figure ili kipovi napravljeni od kamena ili drugih materijala.Za sahranjivanje svojih pokojnika ,posebno faraona(careva) i velikodostojnika,egipćani su gradili monumentalne grobnice čiji se oblik tokom vremena mijenjao i usavršavao.Najstariji oblik grobnice u Egiptu je mastaba što na egipatskom znači klupa.To je grobnica koja nad zemljom ima jednu kamenu veću prostoriju(nekad i dvije ili tri)sa nadgrobnim zidovima koja služi za obavljanje religioznog obreda pri sahranjivanju i kao ostava za predmete i dragocjenosti namijenjene pokojniku.Sama grobnica se nalazi u jednom bunaru ili šahtu iskopanom ispod nadzemnog objekta na dubini od 10 nekad i do 20 m u koje se polaže mumificirano tijelo pokojnika.Daljim razvojem,ređanjem jedne mastabe na drugu(manje na veću)nastaje složeniji oblik grobnice koji se naziva stepenasta piramida čiji je tipičan primjer grobnica kralja(faraona)Džosera.Daljim razvojem ,izravnavanjem stepenika od stepenaste piramide nastaje klasična piramida sagrađena od kamenih blokova i obložena glatkim kamenim elementima.Najtipičnije grobnice tipa čiste piramide su grobnice Keopsa,Keflana i Mikerina.Keopsova piramida je najveća monumentalna grobnica sa stranom u osnovi od 148 m u ivicom od 232 m.U unutrašnjosti piramide nalaze se hodnici i grobne komore za polaganje mumificiranog tijela faraona.Zbog velikih dragocjenosti koje su pohranjivane zajedno sa faraonom još u periodu starog carstva počele su pljačke grobnica te zbog toga u periodu srednjeg carstva počinje sahranjivanje faraona u grobnicama koje su iskopane u živoj stijeni.Ove grobnice su imale veći broj prostorija i po svojoj organizaciji su oponašale egipatsku kraljevsku palatu.

Egipćani su svojim bogovima podizali hramove koji su bili ogromnih dimenzija i sagrađeni od kamena.U razvoju egipatskog hrama razlikujemo četiri tipa hrama:

1. hram sa pilonima2. polupodzemni ili hemispeos3. podzemni4. peripteralni hram

Hram sa pilonima je građevina ogromnih dimenzija,tako npr.hram u Karnaku ima dimenziju 100x50 m i sastoji se od većeg broja sadržaja.Ispred ulaza u hram nalazila se aleja sfingi koja je trebala da uvede ili pripremi vjernika za religiozni obred.U sam hram ulazilo se kroz monumentalnu ogromnu kapiju,naglašenu zakošenim zidovima koji su se nazivali piloni.Prvi prostor u ulasku u hram je dvorište okruženo trijemovima iz koga se ulazilo u tzv.hipostilnu dvoranu.To je dvorana sa kamenim gustim stubovima,pokrivena gredama sa nadvišenim srednjim dijelom.U ovoj prostoriji je vladala polutama.Tu se odvijao glavni riligiozni obred iznošenje svete Barte sa božanstvom.Zadnji prostor hrama je kapela u kojoj je u tami čuvan kip božanstva,a uz taj prostor nalazile su se svešteničke prostorije i riznica.Polupodzemni hram je po organizaciji bio sličan hramu sa pilonima samo što je njegova hipostilna dvorana dvorana i kapela bila isklesana u stijeni.Najpoznatiji primjer takvog hrama je hram kraljice Hačepsut.Podzemni hram je hram koji se čitav nalazio pod zemljom isklesan u stijeni,a samo je njegov monumentalni ulaz naglašen statuama božanstva isklesanim u stijeni.Najpoznatiji takav hram je Abusimbel koji je Ramzes II podigao bogu Amonu Ra.Peripteralni hram je hram koji ima kvadratni ili pravougaoni oblik.Nalazi se na visokom postolju do koga se dolazi monumentalnim stepeništem,a sam hram se sastoji od kapele na sredini i trijema sa četvrtastim kamenim stubovima sa sve četiri strane objekta.Najpoznatiji hramovi ovog tipa su iz mlađeg perioda egipatske arhitekture,iz perioda Ptolomeja i nalaze se na ostrvima File i Elefantina.

Stambena arhitektura Egipta sastojala se od kuća organizovanih oko unutrašnjeg dvorišta i sagrađenih ćerpiča(nepečena opeka).Ove kuće su imale ravne krovove,ali je bilo i kuća sa nekom vrstom zemljane kupole.Kuće i palate dostojanstvenika bile su veće,složenije po organizaciji i sagrađene od boljih materijala.Kraljevske palate su takođe bile organizovane oko unutrašnjeg dvorišta.Imale su veliki broj sadržaja i prostora od kojih su najznačajniji bili široka dvorana koja je imala stubove i pokrivenu tavanicu i služila je za prijem,tzv.duboka dvorana koja je služila kao trpezarija,a posebno je bio odvojen intimni kraljev dio za život porodice.I pored veličine,složene organizacije i kvalitetnih materijala egipatska kraljevska palata nikad nije dostigla značaj i veličinu mesopotamske kraljevske palate zbog toga što je smatrano da je život na ovom svijetu privremen i da služi da bi se čovjek spremio za vječni život koji dolazi poslije smrti.Zbog takvog vjerovanja egipatska arhitektura je svoj vrhunac dostigla u izgradnji kraljevskih grobnica,vječnih stanova faraona i hramova ,vječnih kuća za egopatska božanstva.Egipatska arhitektura je prva velika

7

monumentalna arhitektura koja je svoje objekte gradila u kamenu sa namjerom da traju ne jedan ljudski vijek,već u vremenu koje se mjeri sa vječnošću.

EGEJSKA ARHITEKTURA

Ova arhitektura obuhvata ostrvo Krit,Grčko kopno,oblast Male Azije i prostor Sicilije i južne Italije.Egejska arhitektura prethodi grčkoj arhitekturi i značajna je za njeno razumijevanje.Razvoj ove arhitekture možemo pratiti kroz tri perioda:

Prvi obuhvata vrijeme od 2000. do 1900. p.n.e Drugi od 1900. do 1400. p.n.e Treći od 1400. do 1100. p.n.e

Centar arhitektonskog stvaralaštva za prva dva perioda je na ostrvu Krit,a u trećem na grčkom kopnu,obalama Male Azije i na prostoru južne Italije.Egejska arhitektura na Kritu nastaje u prvom,a svoj vrhunac dostiže u drugom periodu.Ova arhitektura nastaje pod uticajem Mesopotamije,Egipta i Male Azije.

Arhitekturu na Kritu karakteriše dorski karakter,odnosno tu arhitektura vrhunac dostiže u izgradnji kraljevskih palata nastalih pod uticajem Mesopotamije,ali koje su na ovom prostoru dobile svoj specifičan oblik.Od građevinskih materijala na Kritu se primjenjuje kamen i drvo za izradu međuspratnih konstrukcija u vidu drvenih greda.Posebna specifičnost u kritskoj arhitekturi je upotreba stuba koji služi kao nosač trijema i stepeništa.Stub iz kritske arhitekture koji se sužava od baze prema vrhu sa njegovim okruglim kapitelom preuzeće grčka arhitektura,usavršiti ga i od njega stvoriti dorski stilski red.Palate na Kritu,iako nastale pod uticajem mesopotamskih u mnogim elementima se razlikuju od njih.Ontakođe,organizovane oko unutrašnjeg dvorišta,ali su manjih dimenzija i sagrađene na više nivoa koji su međusobno povezani stepeništima.Za razliku od mesopotamskih palata,kritske su mnogo više građene po mjeri čovjeka i karakteriše ih ljupkost i intimnost prostora.Najpoznatije kritske palate su mala i velika palata u Knososu i palata u Festosu.U kritskoj arhitekturi nema hramova i grobnice su skromnih dimenzija, u obliku tumulusa,a još jedna specifičnost kritske arhitekture je da nema utvrđenih gradova jer su krićani imali jaku flotu koja je njihove gradove i naselja štitila sa mora.

-Mikenska arhitektura(jedna od kritskih)

Mikensku arhitekturu je stvorio narod Arhajci koji su došli sa sjevera i zauzeli grčko kopno i ostrvo Krit.Mikenska arhitektura svoj vrhunac dostiže u trećem periodu od XIV do XI vijeka p.n.e, a glavni centri se nalaze u gradovima državicama Mikeni,Tirinsu i Morhomeni.To su utvrđeni gradovi zaštićeni debelim zidovima od velikiih kamenih blokova teških i po dvije do tri tone, tzv.kiklopski zidovi.U utvrđene mikenske gradove ulazilo se kroz dobro zaštićene kamene kapije kao što je tzv.Lavlja kapija u Mikeni sagrađena od velikih kamenih blokova sa pretstavom lavova isklesanih iznad ulaza kapije.U okviru utvrđenja nalazio se grad sa kućama, ulicama i kraljevskom palatom.Specifičnost mikenske arhitekture su i objekti u vidu tzv.megarona.Megaron je objekat sa jednom ili dvije prostoriije ispred kojih se nalazi trijem.Grad je formiran oko nepravilnih ulica prilagođenih konfiiguraciji terena,a uz ove ulice su građeni objekti u vidu megarona.Megaron je posebno značajan zbog toga što će poslužiti kao prototip za izgradnju grčkog hrama.Kraljevska palata u mikenskim gradovima državicama bila je, takođe,organizovana oko unutrašnjih dvorišta ali mnogo manjih od kritske i mesopotamske i sastavljena od objekata u vidu megarona koji su međusobno povezani.U mikenskoj arhitekturi nije bilo hramova jer njihova religija nije zahtijevala izgradnju posebnih objekata za religiozne potrebe.U ovoj arhitekturi javljaju se i monumentalne kamene grobnice sa šiljastom kupolom kao što je Akrijeva riznica u Mikeni.

8

U trećem egejskom periodu nastala je značajna arhitektura i na prostoru Male Azije gdje su Arhajci osnovali svoje gradove državice Lidiju,Likiju,Kariju i Frigiju.Arhitektura Male Azije značajna je i zbog toga što je prenosila uticaje iz Mesopotamije u Grčku i iz Grčke u Persiju i Mesopotamiju.Na ovom prostoru nastao je i prvi objekat tipa megarona i utvrđeni gradovi koji će imati uticaja na grčku,rimsku i kasnije vizantijsku arhitekturu.Na ovom prostoru nalazi se i grad Troja poznat iz grčke mitologije i istorije.

Na prostoru južne Italije Arhajci su osnovali grčke kolonije koje će posebno biti značajne u ranim fazama grčke arhitekture.

Egejske arhitekture,pored velikih različitosti imaju i neke zajedničke crte koje će u velikoj mjeri doprinijeti nastanku i razvoju grčke arhitekture.

GRČKA ARHITEKTURA

Oko 1100.godine p.n.e ,na prostor današnje Grčke,sa sjevera dolazi pleme Dorci koji pokoravaju Arhajce,zauzimaju mikenske gradove i države i postaju nosioci jedne velike kulture i arhitekture koju nazivamo grčkom.Od XI do IX vijeka Dorci polako preuzimaju kulturu,društveno uređenje i arhitekturu Arhajaca,a zatim počinju da stvaraju novu arhitekturu koju nazivamo grčkom.Arhajske gradove državice usavršavaju i razvijaju u savršeniji oblik grada države tipa polisa koji obuhvata grad ili gradove,ali i velike teritorije van gradskog područja.Najznačajnije grčke države tipa polisa su Sparta,Atina,Korint i dr.Ove državice su bile u čestim međusobnim sukobima i ratovima i samo ih je zajednička opasnost ponekad ujedinjavala kao u peloponeskom ratu u borbi protiv Persijanaca.Najjača državica na kopnu je bila Sparta,a na moru Atina koja je imala jaku flotu.Grčke države i državice su u svom razvoju prošle različita društvena uređenja,od kraljevine preko demokratske države,za vrijeme Perikla do apsolutističke vlasti Aleksandra Makedonskog.U razvoju grčke kulture i arhitekture razlikujemo tri perioda:

Arhajski period koji traje od 1100. do 450. p.n.e.On ima tri potperioda.Prvi je geometrijski nazvan po geometrijskim šarama na keramici.On traje od XI do VIII vijeka p.n. e.Drugi je arhajski on traje od VIII vijeka do 500-te godine p.n.e.To je period kada su Dorci već prihvatili kulturu pokorenih Arhajaca i počeli da stvaraju novu.Ovaj period karakteriše pojava prvih hramova na početku sa drvenim stubovima, a kasnije kamena.Umjetničko vođstvo u ovom periodu imaju maloazijske pokrajine,ali i grčke kolonije u južnoj Italiji,u Pestumu,Sirakuzi,a iz ovog perioda potiče i jedan od najstarijih grčkih hramova na ostrvu Egini.Predklasični period traje od 500. do 450. godine p.n.e.U ovom periodu najznačajnije građevine podižu se u južnoj Italiji,ali se grade objekti ina grčkim ostrvima i na kopnu,grade se hramovi u Olimpiji.

Klasični period traje od 450. do 323. p.n.e.odnosno do smrti Aleksandra Makedonskog.To je zlatno doba grčke kulture i arhitekture.U ovom periodu posebno je značajna izgradnja atinskog Akropolja,hramova Partenon,Erekteon,Atinenike.Pored Atine, u klasičnom periodu,u grčkim gradovima državicama ka što su Korint,Sparta,Olimpija podižu se hramovi,ali i drugi objekti(pozorišta,stadioni),uređuju se gradovi,gradski trgovi sa prodavnicama.

Helenistički period traje od 323. do 148. p.n.e.odnosno do pada grčke pod rimsku dominaciju.Ovaj period karakteriše širenje grčke države,ali i kulture i arhitekture na istok.Osnivaju se novi gradovi Aleksandrija u današnjem Egiptu,Antiohija u Siriji,Pergam.Karakteristika ovog perioda u grčkoj arhitekturi je prvo osnivanje novih gradova koji imaju pravilan oblik po tzv.hipodomusovom ortogonalnom sistemu sa trgovima ili agorama, koji karakterišu ulice pravilno postavljene pod uglom od 90 stepeni,pravilni blokovi(prostor između četiri ulice),na sredini grada se gradi slobodan prostor,uređen u vidu agore odnosno trga.Ovaj period takođe karakteriše izgradnja novih javnih objekata

9

kao što su gimnazioni,buleterioni(zgrade opštinske uprave).Glavni materijal u grčkoj arhitekturi je kamen,a u pogledu konstrukcije grčka arhitektura iz mikenske tradicije preuzima tektonski konstruktivni sistem zasnovan na stubovima i gredama,usavršava ga i daje mu glavno mjesto u svojoj arhitekturi.

-Stilski redovi

Grčku arhitekturu u osnovi možemo smatrati jednim stilom iako se u okviru nje mogu izdvojiti i tri posebna podstila ili stilska reda,a to su:dorski,jonski i korintski stilski red.Dorski stilski red primjenjivan je kod objekata kada je trebalo izraziti snagu,čvrstinu i robusnost.To je oličenje i muškosti u grčkoj arhitekturi.Dorski stilski red se sastoji od podnožja koje sačinjavaju stepenici, zatim stuba koji se sastoji od trupa ili stabla stuba sa vertikalnim žljebovima ili kanelurama i glave stuba ili kapitela.Treći element je grednik koji se sastoji od arhitrava(greda koja povezuje stubove),friza koji je ukrašen i sastoji se od triglifa i metafa i završni element je vijenac koji služi da ukrasi stilski red.Svi elementi stilskog reda rađeni su u proporcijama čija osnovna mjera ili jedinica se zove modul i to je donji prečnik stuba.Stub dorskog stilskog reda bio je visok 8 do 11 modula zavisno od perioda i područja.U dorskom stilskom redu sagrađen je najveći broj javnih objekata u Grčkoj a najpoznatiji su Partenon na Akropolju,Terzeon na atinskoj agori.Jonski stilski red je oličenje ženstvenosti i ljupkosti u grčkoj arhitekturi.On se takođe sastoji iz tri osnovna elementa:prvi element je podnožje koje se sastoji od stepenika,drugi element je stub koji na donjoj strani dobija novi elemenat ,bazu.Sam stub je vitkiji od dorskog,ima polukružne kanelure(žljebove) i glavu stuba koja se dosta razlikuje od dorskog stilskog reda i sastoji se od ploče ili abakusa i voluta ili zavojnica.Zadnji elemenat je grednik,sličan je kao kod dorskog,ali je bogatije oblikovan.Visina ovog stilskog reda ide od 15 do18 modul,a kod maloazijskog jonskog stilskog reda ide i do 21 modula.Najpoznatiji objekat,sagrađen u jonskom stilskom redu je Erehteon na Akropolju i hram Atenenike.Erehteon ima dva trijema,jedan sa jonskim stubovima,a drugi umjesto stubova ima ženske figure koje se nazivaju kore ili kariatide.Korintski stilski red je dobio naziv po gradu državi Korintu,sličan je jonskom stilskom redu,glavna razlika je u glavi stuba koji je raskošno oblikovan u vidu korpe ili košare,sa obavijenimakantusovim listovima(akantus je mediteranska biljka).Ovaj stilski red je bio simbol raskoši i bogatstva,naročito je bio omiljen kasnije u rimskom periodu.Najznačajniji objekti u ovom stilu su hramovi u Delfima i Epidaurusu.

U grčkoj arhitekturi građen je pored stambenih objekata veliki broj javnih objekata u kojespadaju prvo hramovi,zatim pozorišta,odeoni,gimnazioni,stadioni,trkališta i palestre i buleterioni.

-Grčka kuća

Grčka kuća je do Aleksandrovih osvajanja imala oblik megarona odnosno oblik objekta sa jednom ili dvije prostorije ispred kojih se nalazio trijem.Poslije Aleksandrovih osvajanja pod uticajem mesopotamske,persijske i maloazijske arhitekture,grčka kuća u drugom djelu dobija peristil.Peristil je unutrašnje dvorište uređeno kao vrt sa trijemom iz koga se ulazi u ostale prostorije.Grčke kuće u helenističkom periodu, pod uticajem istoka,karakteriše i podjela na prednji muški i zadnji ženski dio.

-Pozorišta

Pozorišta su javni objekti namijenjeni za pozorišne predstave i političke skupove.Sastojali su se od skene(scene)koja je služila kao kulisa i garderoba,drugi dio je orkestra(okrugli podijum na kome se odvijala predstava)i treći dio je gledalište koje je po pravilu bilo isklesano u stijeni.Grčka pozorišta su imala savršenu akustiku, tako da se i najmanji šapat na orkestri čuo do najudaljenijeg djela u gledalištu.To su bili objekti koji su mogli da prime veliki broj gledalaca(30 000 do 50 000),a najpoznatija pozorišta su u Atini i Epidaurusu.

-Odeoni

10

Odeoni su javni objekti slični pozorištima,samo manjeg kapaciteta.Namijenjeni su za muzičke i druge svečanosti i mogli su da prime od 200 do 500 gledalaca.

-Hramovi

Grci su bili mnogobošci,vjerovali su u veće broj božanstava od kojih je bilo 12 glavnih,na vrhu su bili Zevs i Hera,Afrodita,Apolon,Posejdon(bog mora)i dr.Grci su svojim bogovima pripisivali ljudske osobine odnosno po njihovom vjerovanju njihovi bogovi su se međusobno svađali,ratovali i voljeli.Svojim bogovima podizali su hramove koji za razliku od egipatskih i mesopotamskih nisu bili ogromnih dimenzija,već su oni svoju religioznost izražavali finim postavljanjem hramova na teren, skladnim proporcijama i arhitektonskim detaljima(stilski redovi zavisno od toga da li je hram trebalo da djeluje ljupko i ženstveno ili raskošno).Grčki hramovi su se sastojali od cijele (kapele)u kojoj se nalazio kip božanstvo.Veći hramovi su imali još i prostoriju za sveštenike,a neki i riznicu.Hram je sa prednje strane(sa dvije strane ili sa sve četiri)mogao imati trijem pa su zavisno od toga postojali i različiti tipovi hramova kao što su prostilos sa trijemom sa jedne strane,amfiprostilos sa trijemom sa dvije strane,peripteros je imao trijem sa sve četri strane i tolos je okrugli hram.Najpoznatiji grčki hramovi su Partenon, remek djelo grčke arhitekture,sagradili su ga arhitekti Ihtinos i Kalikrates,vajarske radove je izveo Fidia.Pored Partenona izuzetno su značajni i Erehteon,hram Atinenike,zatim Tolos u Delfima.

-Gimnazioni

Gimnazioni su školski objekti koji su služili za obuku ili pripremu sportista za takmičenja ili olimpijske igre.Gimnazioni su imali su imali različite prostorije kao što su svlačionice i borilišta organizovane oko unutrašnjeg dvorišta.

-Stadioni

To su sportski objekti za takmičenje sportista.Samo ime je od riječi 'stad',a to je grčka mjera(185 m).Ovi objekti se sastoje od borilišta i gledališta.Stadioni su imali potkovečasti oblik.Mogli su da prime veliki broj gledalaca (30 000 do 50 000).Najpoznatiji stadion je u Olimpiji,gdje su održavane olimpijske igre.

-Trkališta

Trkališta su slična stadionima.Služila su za konjske i kolske trke i sastojala su se od trkališta i gledališta sagrađenog slično kao kod pozorišta i stadiona. Ovi objekti su bili sagrađeni u svim većim grčkim gradovima,a naročito u novim gradovima poslije Aleksandrovih osvajanja kao što su Pergam,Milet i Atina.

-Buleterioni

Buleterioni su javni objekti za administrativne potrebe.Tu su se nalazila sjedišta bula(opština).Najčešće su organizovani oko unutrašnjeg dvorišta i po pravilu su imali salu za zasjedanje opštinskog senata,koja se mogla koristiti i za druge polotičke ili kulturne potrebe.

Grčka arhitektura je posebno značajna.To je prva evropska velika arhitektura koja će imati veliki uticaj prvo na rimsku arhitekturu,a zatim i na evropsku arhitekturu u kasnijim periodima.Prvo u periodu renesanse,drugi put u periodu klasicizma u XIX vijeku i u najnovije vrijeme u obliku postmoderne.

ETRURSKA I RIMSKA ARHITEKTURA

11

Etrurci su narod iz Male Azije po Herodotu srodan Lidijcima koji se naselio na prostor oko današnjeg Rima i formirao svoju državicu.U njihovom susjedstvu živjela su italska plemena Sabinjani,Umbri koji su imali svoje gradove državice.753.godine p.n.e ujedinjenjem latinske,sabinske i etrurske opštine stvoren je grad država Rim.Etrurci koji su došli iz Male Azije osnovali su na prostoru Italije gradove državice kao što su Peruđa,Čertveri,Korneto,Morzeboto i dr.Oni su na ovaj prostor iz Male Azije donijeli konstrukcijuluka,svoda ikupole koje su upotrebljavali prilikom izgradnje svojih objekata kao što su gradske kapije,mostovi,akvadukti i kanali.Oni su svoje gradove pravilno organizovali sa pravilnim ulicama pod uglom od 90 stepeni,a glavne ulice su izlazile na gradske kapije.Svoje graditeljsko umijeće Etrurci su prenijeli na Rimljane koji su osvojili njihove gradove i te prostore uključili u novu rimsku državu.

U razvoju rimske umjetnosti i arhitekture razlikujemo tri perioda: Prvi period je doba kraljevstva i obuhvata vrijeme od 753. do 510.godine p.n.e.

To je vrijeme prevlasti etrurske kulture i arhitekture,a objekti u rimskoj državi se grade po etrurskom uzoru.

Drugi period je vrijeme republike i traje od 510. do 28.godine p.n.e.U ovom periodu rimska država od malog grada države se širi i zauzima u V vijeku p.n.e prvo okolne italske i etrurske gradove države.U III vijeku p.n.e se širi i zauzima čitav prostor današnje Italije uključujući i grčke državice i kolonije u južnoj Italiji i na Siciliji(magnagrecija-velika Grčka).U II vijeku p.n.e rimska država se ratnim osvajanjima širi na zapadu zauzima današnju Galiju,Španiju,Balkansko poluostrvo i 148.godine p.n.e zauzima i Grčku.Zatim se širi,zauzima dio Afrike,Kartaginu,Egipat,Englesku(Julije Cezar).U ovom periodu rimska kultura i arhitektura potpada pod sve veći grčki uticaj.

Treći period je vrijeme carstva i traje od 28.godine p.n.e pa do 313.godine do Milanskog edikta.To je vrijeme kada je rimska država postala svjetsko carstvo koje je obuhvatalo prostor na zapadu kod Engleske,pa na istoku do Persije i Mesopotamije pa na sjeveru od Germanije pa na jugu do sjeverne Afrike(Tunis,Maroko,Libija).U ovom periodu u umjetnosti i arhitekturi pored grčkih počinju da preovlađuju i istočni uticaji.

U konstruktivnom pogledu rimska arhitektura je od Etruraca preuzela konstrukciju luka,svoda kupole,razvila ih i usavršila i obogatila novim tipovima i rješenjima kao što su ravan luk i ravan svod,segmentni luk i svod,eliptični,krstasti i lepezasti.Oni su od Grka preuzeli stilske redove,ali su ih upotrebljavali uglavnom u dekorativne svrhe.Stilske redove su prilagodili svojim potrebama tako da imamo rimsko-dorski stil,rimsko-jonski,rimsko-korintski stilski red i tzv.toskanski stilski red koji je sličan dorskom,ali je više nastao uzorima rimske i etrurske arhitekture.Za izgradnju svojih objekata koristili su uglavnom stereotomni konstruktivni sistem zasnovan na luku,svodu i kupoli,a od građevinskih materijala upotrebljavali su pečenu opeku,kamen koje su kombinovali i jedan novi rimski izum,rimski beton,ili emplekton koji predstavlja neku vrstu prirodnog cementa pomiješanog sa kamenom i pijeskom.Zahvaljujući ovoj usavršenoj građevinskoj tehnici oni su bili u stanju da lako savladaju velike raspone i da sagrade veliki broj javnih objekata i gradova duž svog velikog carstva.Pored stambenih objekata rimljani su sagradili i širok repertoar javnih objekata,počev od komunalnih kao što smostovi,putevi i akvadukti,pa preko hramova,pozorišta,amfiteatara,termi,bazilika,trijumfalnih kapija,pobjedničkih stubova,gradskih trgova i drugih objekata.

-Rimska kuća

12

U ranom periodu rimska kuća je po etrurskom uticaju bila organozovana oko tzv.atrijuma (predvorje sa lukom i bazenom).U kasnijem periodu pod grčkim uticajem rimska kuća u drugom dijelu dobija dio kuće organizovan oko peristila koji je urađen kao botanička bašta sa fontanama i skulpturama.Gradske kuće su bile zatvorene prema ulici i otvorene prema unutrašnjem prostoru dvorišta i peristilu.Ova kuća se još zvala i domos.Imućniji građani su na svojim imanjima gradili tzv.vile rustike.To su kuće luksuznijeg sadržaja i organizacije koje su bile otvorene prema okolnom prostoru i prirodi.Za potrebe rimskih careva pravljene su palate,koje predstavljaju velike i raskošne komplekse.Najpoznatije rimske palate su se nalazile na rimskom brijegu Palantinu,zatim izletištu u Tivoliju,a ovakvih objekata bilo je i na našim prostorima kao što su Galerijeva palata u Romulijani kod Gamzigrada,u Naisusu(Nišu),u Medijani,Sirmijumu(S. Mitrovica),anajvjerovatnije takav objekat se nalazio u Viminacijumu(Kostolcu).

-Hramovi

Rimljani su bili mnogobošci.Oni su svoja božanstva preuzeli od Etruraca i Grka i njima su podizali hramove slične grčkim koji su bili postavljeni na visokom postamentu(postolju) i imale su trijem najčešće samo sa prednje strane.Najpoznatiji rimski hramvi su Vestin u Rimu,Antonina i Faustine u Rimu,čuveni Panteon(hram posvećen svim rimskim bogovima)okruglog oblika,pokriven kupolom.Nalazi se u Rimu.Pored Rima oni su hramove svojim božanstvima,a najčešće Jupiteru(vrhovnom bogu),podizali u svim većim gradovima carstva,ostatka takvih hramova ima i na našem prostoru.

-Pozorišta

Građena su po uzoru na grčka pozorišta.Razlikuju se što umjesto orkestre imaju polukružnu binu i pozornicu,a gledalište nije klesano u prirodnoj stijeni već građeno na ravnom terenu,na koso postavljenim svodovima.Najpoznatija rimska pozorišta su Marcelovo i Pompejevo.

-Amfiteatri

Ovi objekti predstavljaju rimski izum.Nastali su po uzoru na pozorišta.Imaju eliptičan oblik i sastoje se od borilišta i gledališta ili eliptično postavljenih tribina.Ovi objekti su služili za gladijatorske borbe između gladijatora i životinja.To su objekti koji su služili za zabavu dokonog rimskog svijeta,koji su živjeli na račun države,a za njih su radili robovi.Najpoznatiji amfiteatar je Koloseum u Rimu koji je mogao da primi 80 000gledalaca,a takvih objekata bilo je u svim velikim rimskim gradovima.

-Cirkusi(trkališta)

Služili su za konjske i kolske trke,imali su potkovičast oblik,sastojali se od trkališta i gledališta.Najpoznatiji takav objekat je cirkus Maksimus u Rimu koji je mogao da primi oko 150 000 gledalaca.

-Terme

Terme su takođe rimski izum.Na početku su građene za potrebe rimskih careva u sklopu palata,a kasnije su postale obavezan sadržaj svih većih rimskih gradova.U užem smislu,terme su kupatila sa hladnom,toplom i vrućom vodom i prostorijama za znojenje i masažu,a sve veće rimske terme pored ovih sadržaja imale su i gimnastičke dvorane,biblioteke,prodavnice i druge prateće sadržaje.To su bili ogromni kompleksi pokrivenih i zatvorenih prostora.Najveće terme su se nalazile u Rimu,Dioklecijanove i Karakaline.Ovih objekata manjeg obima bilo je i u rimskim naseljima i gradovima,na našem prostoru u Sremskoj Mitrovici,Beogradu,Kostolcu,Nišu,Čačku,Ulpijani(Lipljan).

-Bazilike

13

To su veliki zatvoreni prostori sa nadvišenim srednjim dijelom koji je služio za osvjetljenje.Bazilike su služile kao tržnice i sudnice,a u periodu hrišćanstva bazilike postaju uzor za izgradnju hrišćanskog hrama ili crkve.Najpoznatije bazilike se nalaze u Rimu:Julija,Emilija i Konstantinova bazilika u Rimu.Takvih objekata bilo je i kod nas u Sremskoj Mitrovici i Čačku.

-Trijumfalne kapije

Trijumfalne kapije su objekti koji su podizani u slavu rimskih careva i vojskovođa poslije pobjeda u ratovima.Ovi objekti su nastali po uzoru na gradske kapije i imali su jedan ili tri otvora ili lučna prolaza,a sama kapija je bila bogato ukrašena arhitektonskim detaljima,skulpturama i reljefima koje su slavile pobjednike.Najpoznatiji takvi objekti su Konstantinov sa tri otvora,Septimiasevera u Atini i dr.Pobjednički stubovi su objekti podignuti u čast vojskovođa i imperatora.Imali su oblik uvećanog dorskog stuba,visine 20 do 30 m sa skulpturom na vrhu.Najpoznatiji takvi stubovi su Trajanov u Rimu i Konstantinov u Carigradu.

Rimljani su duž svog velikog carstva pored guste mreže puteva podizali i mostove i akvadukte za dovođenje vode u gradove.Pored brojnih rimskih mostova kao što su Sant Angelo u Rimu,na našem prostoru kod Kladova se nalazio veliki rimski most sa razmakom između stubova od 36 m i dužinom preko kilometra,pidignut za vrijeme cara Trajana,a njegov graditelj je Apolodor iz Damaska.

RANOHRIŠĆANSKA ARHITEKTURA

14

Hrišćansko učenje pojavilo se početkom nove ere u istočnom dijelu rimskog carstva(Palestina).To učenje je propovijedao Isus Hristos i njegovi učenici koji se nazivaju apostolima.Hrišćanstvo je bila vjera u jednog gospoda Boga i njegovog sina Isusa Hrista.To je bila jednobožačka vjera za razliku od paganskih mnogobožačkih religija.Hrišćanstvo je pored vjera u jednog Boga propovijedalo jednakost i bratstvo među ljudima.Ovo je na početku bilo upereno i protiv robovlasničkog sistema,a samim tim i protiv rimskog carstva.Tada je kod hrišćana važila krilatica:'Lakše je kamili proći kroz iglene uši nego bogatašu ućiu raj.'Zbog takvog učenja hrišćani su bili proganjani od strane zvanične rimske države i bili su prinuđeni da se organizuju u hrišćanske opštine i da svoje obrede obavljaju tajno.Naročito su veliki progoni hrišćana bili za vrijeme rimskih careva Nerona i Diokleciana,kada su hrišćani ne samo zatvarani već i ubijani i bacani u arenu divljim zvijerima da ih rastrgnu.Zbog velikih progona hrišćani su svoje obrede obavljali tajno po kućama,van gradova,često na grobljima,a u većim gradovima oni su kopali podzemne tunele katakombe,gdje su se sklanjali i obavljali svoje obrede,molitve Bogu, krštenja,vjenčanja i opela za umrle i nastradale.

U velikom broju rimskih gradova počev od Rima,Napulja,Palmire pa do Aleksandrije imamo kilometre,a negdje i stotine kilometara(Rim)podzemnih hodnika ili katakombi.U katakombama nastaje i prva hrišćanska umjetnost,posebno slikarstvo,gdje se javljaju slikari dekoracije i freske,prvo hrišćanskih simbola kao što su krst,sidro,riba,jagnje,ali počinju da se javljaju i prve freske sa predstavama iz Hristovog života.Veliki broj katakombi dobio je ime po hrišćanskim svecima i mučenicima.To su ljudi koji su svoj život dalo za odbranu hrišćanskog učenja.Tako katakombe u Rimu nose imena svetog Kalista,svete Arneze,svetog Petra,svetog Marcelina i drugih svetaca.Katakombe su pored hodnika imale proširenja u vidu većih prostorija ili kubikula(soba)koje su imale funkciju crkve,odnosno u njima se obavljao religiozni hrišćanski obred.Hrišćani su se u katakombama i sahranjivali u grobove koji su bili izdubljeni u zidovima stijene.

Pored katakombi hrišćani su svoje obrede,a posebno molitve obavljali van gradova i zatosu podizali male objekte po uzoru na rimske hramove koji su imali oblik trolista ili tzv.cijele trikore i drugi oblik je bio u vidu krsta.To su bili mali objekti gdje je mogao da stane samo sveti prijesto ili menza i sveštenik koji je obavljao obred i bogosluženje dok su se vjernici nalazili ispred objekta na slobodnom prostoru.

Kada je 313.godine Milanskim ediktom cara Konstantina hrišćanstvo priznato za ravnopravnu vjeru sa drugim rimskim religijama,a 346.godine za jedinu priznatu vjeru u carstvu.Pojavio se problem izgradnje hrišćanskog hrama ili crkve.Tražen je tip objekta koji može da zadovolji potrebe bogosluženja,u kome prisustvuju i sveštenici i vjernici.Uzor za hrišćansku crkvu nisu mogli biti rimski hramovi iz dva razloga.Prvo zato što su bili po hrišćanskom učenju oličenje zla ili đavola i drugo što prostorne mogućnosti ovih građevina,sa rijetkim izuzecima kao što je Panteon,nisu odgovarali hrišćanskim potrebama.Drugi rimski javni objekti kao što su amfiteatri,teatri i terme bili su oličenje zla i razvrata,ali i mjesta gdje su hrišćani stradali,a takođe njihove prostorne mogućnosti nisu odgovarale.

Jedini rimski objekat koji je mogao da zadovolji potrebe za novim hrišćanskim hramom su bile bazilike.One su predstavljale veliki zatvoren pokriven i dobro osvijetljen prostor čijom pregradnjom i prilagođavanjem se mogao dobiti novi hrišćanski hram ili crkva.Važnu ulogu u izradi novog hrišćanskog hrama i prilagođavanju bazilike novim potrebama imali su arhitekti iz patricijskih porodica koji su prešli u hrišćanstvo.Pretvaranjem bazilike u hram ona je u istočnom dijelu dobila novi dio odvojen od glavnog prostora bazilike koji se nazivao oltarski prostor.Taj prostor je bio najčešće uzdignut za jedanstepenik,odvojen i naglašen jednim lučnim prolazom na sredini koji je bio simbol pobjede hrišćanstva.Na sredini oltarskog prostora nalazio se sveti sto ili menza.I na tom prostoru su za vrijeme molitve ili drugihobreda stajali sveštenici koji su vodili molitvu,tumačili jevanđelje i praktično bili posrednici između vjernika i Boga.Bazilika je najčešće imala tri broda:srednji uzvišeni kroz čije prozore iznad krova je osvjetljavan prostor,po sredini su bila dva reda stubova koji su nosili konstrukciju srednjeg broda i bazilike su najčešće imale drvenu tavanicu i drvenu krovnu konstrukciju pokrivenu krovnim pločama od pečene zemlje.Unutrašnjost crkava je bila raskošna drvena kasetirana tavanica,najčešće ukrašena bojama,a zidovi su ukrašavani freskama ili mozaikom.Hrišansko bogosluženje je bilo jako bogato, pored raskošnog enterijera,ovaj ceremonijal su obogaćivali i horovi,jer je bogosluženje građanima trebalo da pruži zamjenu za sve one sadržaje koje su pružale terme,

15

pozorišta,konjske trke.Unutrašnjost bazilika je bila bogata što je asociralo na hrišćansku dušu koja je bila bogata i plemenita,pri čemu spoljašnjost nije bila toliko važna.Bazilike(hrišćanske),prema svom obliku,organizaciji,sadržaju možemo podijeliti u dva tipa:

Prvi tip su tzv.latinske bazilike koje pored podužih brodova dobijaju jedan poprečni brod koji se naziva transept,a sa prednje strane jedno zatvoreno dvorište sa trijemom na čijoj sredini se nalazi fontana,česma ili bunar koji svoju ulogu ima u pokrštavanju.Najpoznatije bazilike latinskog tipa se nalaze,uglavnom,u Rimu.Sagrađene su na početku hrišćanske ere u vremenu IV i V vijeka i to su bazilike prvo Svetog Petra,druga latinska bazilika je Sveti Jovan Lateranski(u Rimu),zatim crkva Svetog Pavla izvan gradskih zidova,crkva Svete Arneze i crkva Svete Marije.

Drugi tip su helenističke bazilike ili crkve koje u svojoj organizaciji imaju rješenja koja su karakteristična za arhitekturu Grčke,Sirije i Jermenije.Te bazilike su nastale pod uticajem arhitektura koje su se nalazile u istočnom dijelu rimskog carstva.Helenističke bazilike nemaju poprečni brod ili transept,zatim nemaju atrijum sa zadnje strane ,već imaju jedno zatvoreno predvorje koje se zove narteks,a istočni oltarski prostor je obavezno trodijelni koji pored glavnog i centralnog oltarskog prostora ima još dvije prostorije sjevernu(proskomidija) i južnu koja se zove đakonikum.Najznačajnije bazilike ovog tipa su Sanapolinare Inklase odnosno crkva Svetog Apolinarija u mjestu Klase kod Ravene.Zatim bazilika Hristovog rođenja u Vitlejemu u Palestini danas Izraelu,zatim bazilika Hristovog vaznesenja ili Anastazis u Jerusalimu na mjestu gdje se Hristos uznio na nebo,bazilika Svetog Dimitrija u Solunu.Pod uticajem helenističkog tipa bazilike nastao je veliki broj crkava na prostorima istočnog dijela rimskog carstva.Ovaj tip bazilike je bio prisutan i uticao na vizantijsku arhitekturu,a takođe srpska crkvena arhitektura u značajnom dijelu svog graditeljstva nastavlja tradiciju helenističkog tipa bazilika.

Pored crkava u periodu ranog hrišćanstva građene su i krstionice ili baptisterijumi.To su objekti koji su služili za masovno krštavanje vjernika.Ovi objekti su ,najčešće,imali oblik kruga ili kvadrata,ponekad i osmougaonika.Najpoznatiji takav objekat je Lateranski Baptisterijum u Rimu,a takvi objekti su otkriveni i na našem prostoru u sklopu bazilika kao što su primjeri u Caričinom gradu kod Lebana i na Jelici kod Čačka.Pored krstionica,u ovom periodu,za svece i crkvene velikodostojnike odnosno za njihovo sahranjivanje građeni su i mauzoleji ili mortarijumi.Ovi objekti su najčešće bili centralnog tipa u oblik kruga pokrivenog kupolom ili u obliku osmougaonika.Najpoznatiji takvi objekti su mauzolej Galaplačidija u Rimu i mauzolej Konstantinove kćerke Konstance u Raveni.

VIZANTIJSKA ARHITEKTURA

16

Vizantija je naziv za istočno rimsko carstvo koje je poslije propasti zapadnog dijela rimskog carstva ostalo da egzistira još 1000 godina do 1453.godine do pada Carigrada pod Turke.Vizantijci su sebe nazivali Romejima,a naziv Vizantija je prihvaćen na zapadu i on dolazi od glavnog grada Vizanta,grada koji je nastao u VII vijeku p.n.e.Rimski car Konstantin koji je dozvolio hrišćansku vjeru,a pred smrt i sam postao hrišćanin,izabrao je stari grči grad Vizant za svoju novu prijestonicu koji je po njemu kasnije dobio naziv Konstantinopolis(Konstantinopolj).Konstantinopolj ima drugi naziv Carigrad što znači da je carski grad,a kasnije je nakon osvajanja od strane Turaka dobio naziv Istanbul.Konstantinopolj, kao nova prijestonica,trebao je da označi hrišćanski karakter nove rimske države.On je na početku građen po organizaciji i uređenju kao uređeni rimski grad utvrđen zidovima,kulama i kanalom sa morskom vodom.Ovaj grad se nalazio na izuzetno značajnom i lijepom mjestu na granici dva kontinenta i na raskrsnici važnih puteva koji su iz Rima i zapadnog dijela države išli na istok.Sam grad je dobio novim repertoarom hrišćanskih objekata jednu drugu fizionomiju različitu od drugih rimskih gradova.On nije imao one objekte čiji sadržaj je bio u suprotnosti sa hrišćanskim učenjem kao što su bili amfiteatri,ali je imao veliki broj hrišćanskih objekata ili crkava.

Vizantijska arhitektura je nastala na bazi rimske arhitektonske tradicije,ali su joj poseban pečat dali uticaji istočnih arhitektura Sirije,Jermenije,Mesopotamije i Male Azije koje su se nalazile prvo u sastavu rimskog,a kasnije vizantijskog carstva.Vizantijska upotrebljava rimska dostignuća u zidanju građevina naročito rimski beton i tzv.opus mikstum odnosno naizmjeničnu upotrebu opeke i kamena pri izgradnji objekata.Naročito veliku primjenu u vizantijskoj arhitekturi nalaze svod,luk i posebno kupola koju usavršavaju dodatkom tzv.sfernih završetaka ili pandatifa koji omogućavaju da se lako sa kvdratne osnove građevine pređe na kružni oblik na koji se oslanja kupola.Kupola u vizantijskoj arhitekturi ima tambur ili kružni zid na kome se nalazi gust niz prozora koji služi za bogato osvjetljavanje enterijera.Za zidanje u vizantijskoj arhitekturi upotrebljava se krečni malter sa različitim dodacima kao što su drobljena opeka ,sjeckana brezova i vrbova kora,jaja,životinjska dlaka i drugi sastojci koji malteru i zidu daju elastičnost i otpornost na dinamička pomjeranja i zemljotres.Pokrivanje ovih građevina vršili su olovnim limom,bakarnim limom ili ćeramidom.Usavršavajući rimsku arhitekturu stvorili su nove,smjele konstrukcije koje su omogućile pokrivanje velikih raspona kao što je slučaj kod Svete Sofije,Svete Irene,ali i kod nekih drugih profanih(civilnih)objekata.

Vizantijsku umjetnost i arhitekturu možemo pratiti kroz sledeće periode:

Prvi period od V do VII vijeka ili tzv.Justinijanova doba.To je zlatni period vizantijske arhitekture i umjetnost u kome nastaju veliki i značajni objekti kao što su crkve Sveti Vitalije u Raveni,crkva Sergija i Vaha,crkve Sveta Sofija i Sveta Irena u Carigradu.

Drugi period traje od VII do IX vijeka.To je period slabljenja vizantijske države,vrijeme ratova i napada Slovena i Germana i vrijeme ikonobojstva.U ovom periodu dolazi do smanjenja gradnje.Najpoznatija crkva iz tog perioda je Sveti Andrija u Krizisu u Grčkoj.

Treći period je vrijeme od IX doXII vijeka.To je vrijeme konsolidacije vizantijske države,ali i vrijeme krstaških ratova.Iz ovog perioda najpoznatija je tzv.nova crkva.

Četvrti period je vrijeme od XII do XIV vijeka.To je vrijeme slabljenja vizantijske države.1204.godine krstaši i krstaška vojska iz zapadnih zemalja koja je pošla pod izgovorom da oslobodi Hristov grob,zauzela je Carigrad,osnovala tzv.latinsko carstvo i sistematski je pljačkala i uništavala vizantijsku državu,naročito Carigrad.Više od 10,15 godina dragocjenosti i predmeti su brodovima tjerani na zapad u Veneciju,Francusku.Crkva Svete Sofije je opljačkana i oskrnavljena.Jedan dio vizantijske države na maloazijskom dijelu,sa centrom u Nikeji(današnja Turska) je ostao dalje da egzistira. Vizantija je uspjela da se oslobodi i da protjera krstaše,ali je država smanjena,ekonomski opustošena,nije više uspjela da se oporavi i 1453.godine Carigrad osvajaju Turci i prestaje da postoji civilizacija i država koja je trajala 1000 godina.

17

Najviši domet vizantijska arhitektura je dostigla u izgradnji crkava kod kojih je primijenjeno najbolje graditeljsko umijeće tog vremena.U razvoju vizantijske crkvene arhitekture razlikujemo pet tipova crkava:

Prvi tip su tzv.crkve centralnog tipa koje imaju osnovu u obliku kruga,kvadrata ili osmougaonika,a pokrivene su kupolom(kupolama).U ove tipove spadaju San Vitale u Raveni koja ima osmougaonu kupolu sa rebrima raspona 14m.

Drugi tip vizantijskih crkava su potkupolne bazilike čiji su glavni predstavnici crkve Sveta Sofija i Sveta Irena obje u Carigradu.

Treći tip vizantijskih crkava su crkve u obliku slobodnog krsta sa pet krugova gdje se na presjeku krakova krsta nalazi centralna (glavna) kupola,a na svakom od krakova krsta još po jedna kupola.Glavni predstavnici ovog tipa crkava su Sveti Apostoli u Carigradu,crkva u kojoj su sahranjivani vizantijski carevi koja je porušena od strane Turaka,crkva Svetog Marka u Veneciji,Venecija je tada bila u sastavu vizantijske države(bila je pravoslavna) i crkva Svetog Pavla u Efezu u Turskoj.

Četvrti tip vizantijskih crkava su crkve u obliku upisanog krsta čiji je glavni predstavnik crkva Nea(nova crkva).Ovaj tip crkava ima pet kupola.To je krst upisan u kvadrat ili pravougaonik na čijem presjeku se nalazi glavna kupola,a okolo još četiri manje kupole.Ovaj tip crkve u obliku upisanog krsta je imao posebnog uticaja na srpsku srednjovjekovnu arhitekturu,naročito na kosovsko-metohijsku školu.

Peti tip predstavlja kombinaciju prethodnih.

-Sveta Sofija

Ona predstavlja remek djelo,ne samo vizantijske nego arhitekture svih vremena.Ona je djelo vizantijskog pravoslavnog genija,gradili su je Antemijus iz Tralesa i Isidor iz Mileta.Oni su bili čuveni matematičari,filozofi i arhitekti toga vremena.Srednji brod Svete Sofije je pokriven sa centralnom kupolom raspona 32m i sa dvije polukupole.Cijela geometrija masa je oslonjena na osam tačaka(četiri stuba i po dva sa strane),a bočni brodovi su pokriveni svodovima.Sveta Sofija ima visinu do tjemena 56m,visina kupole je prvobitno bila 14m,ali se prilikom demontaže skele srušila i sagrađena je nova sa visinom strijele od 24m.Crkva ima izuzetno raskošan i jedinstven unutrašnji prostor.Njena kupola ima gust niz prozora tako da izgleda kao što je jedan vizantijski pisac rekao kao da lebdi obješena zlatnim lancem o nebeski svod.Sveta Sofija ima izuzetno bogat enterijer u tehnici mozaika,sa staklom,poludragim kamenom u boji i listovima zlata.Po osvajanju od Turaka pretvorena je u džamiju,zidovi su omalterisani i okrečeni.U XVI vijeku je dobila minarete,danas je ona pretvorena u muzej,skinut malter,ali ne na svim dijelovima.

-Crkva Svetog Marka

Crkva Svetog Marka u Veneciji sagrađena je kao hrišćanska pravoslavna crkva u IX vijeku kada se Venecija nalazila zajedno sa južnom Italijom u sastavu Vizantije.Ova crkva je u XIII vijeku prepravljena i dobila današnje gotičko ruho ili fasadu,ali je zadržala originalan vizantijski enterijer sa prekrasnim mozaikom.I na našem prostoru je bio veliki broj crkava u vizantijskom periodu:crkva u Caričinom gradu kod Lebana,rodnom mjestu vizantijskog cara Justinijana gdje je on sagradio grad koji se zvao Justinijana prima i tu se nalazilo episkopsko sjedište.Iz ovog perioda imamo ostatke crkava u Lipljanima na Kosovu gdje je bilo episkopsko sjedište i na Jelici kod Čačka gdje je otkriveno pet velikih trobrodnih crkava helenističkog tipa i tu se ,takođe,u VI vijeku nalazilo episkopsko sjedište.

SRPSKA SREDNJOVJEKOVNA ARHITEKTURA

18

Ovoj arhitekturi nije pridavana veća pažnja i u njenom proučavanju i tumačenju neki periodi su preskakani ili prećutkivani što je nanijelo veliku štetu našoj kulturi.Tu se posebno misli na prednemanjićki period i na period srpske arhitekture pod Turcima.Srpska srednjovjekovna arhitektura se kod nas do sada izučavala samo kroz tri perioda i to raški period(raška škola),zatim kosovsko-metohijska škola i moravska škola.Mi ćemo u našem razmatranju ovu arhitekturu razmatrati kroz pet perioda i to:prednemanjićki period,nemanjićki(raška škola),kosovsko-metohijski period,moravska škola i period pod turskom okupacijom.

Prednemanjićki period

Srbi su vrlo rano formirali svoje državice u VIII , IX, X i XI vijeku kako na prostoru današnje Srbije i Bosne,tako i u primorju gdje je stvoren čitav niz srpskih državica koje su na početku samo formalno priznavale vizantijsku vlast.Te državice su Zahumlje čije se sjedište nalazilo u Stonu na poluostrvu Peljašac.Ona je obuhvatala prostor od Herceg Novog i dio Hercegovine i negdje do Neretve.Druga državica je Travunija koja je obuhvatala prostor od Herceg Novog prema zaleđu i južno duž obale.Zatim sa desne strane Neretve prema Splitu nalazila se srpska državica Paganija,na prostoru Crne Gore oko Podgorice Duklja.Kraljevi ovih država bili su Mihajlo,Bodin,Vlastimir.Na području Srbije,zatim rijeka Pive,Tare i Ibra u istom periodu je postojala i srpska država Raška sa sjedištem u Rasu(N.Pazar).U XI vijeku skoro 100 godina primorske srpske države se ujedinjuju u jednu veću srpsku državu koja se zove Zeta.Njeno sjedište se nalazilo u Skadru,današnjoj Albaniji,jer je čitava sjeverna Albanija tada bila naseljena srpskim narodom.Ove srpske države ,u pogledu kulture,bile su pod velikim uticajem Vizantije koja je tada imala jake centre u današnjoj Veneciji i južnoj Italiji sa sjedištem u Raveni.Srbi su rano primili hrišćanstvo i počeli su za potrebe vjere graditi i crkve pod ranohrišćanskim i vizantijskim uticajem.Na prostoru ovih država,pored drugih objekata,u vremenu od VIII do XI vijeka sagrađen je veliki broj crkava.Crkve iz ovog perioda su,uglavnom,bile manjih dimenzija,različitih tipova i prostornih rješenja,a građene su najčešće od opeke i kamena sa kupolom ili bez kupole.Unutrašnjost crkava je bila omalterisana i oslikana freskama po vizantijskom uzoru.Crkve iz ovog perioda,iako nisu velike po dimenzijama,imaju izuzetno interesantna i bogata prostorna konstruktivna i arhitektonska rješenja.Među najznačajnije crkve iz ovog perioda možemo ubrojati prvo crkvu Svetog Nikole u Skadru,zatim crkvu u mjestu Dan kod Skadra,crkvu pod Damjanom kod Skadra,crkvu Svetog Mihajla u Stonu,crkva u Ošlju kod Stona,crkva Svetog Luke u Kotoru,crkva Svetog Petra u Rasu kod Novog Pazara(VIII vijek),crkva u Zatonu između Bijelog Polja i Berana.

Nemanjićki period

U drugoj polovini XII vijeka Stefan Nemanja ujedinjuje sve srpske države u jedinstvenu državu koja je obuhvatala prostor od Niša pa do Neretve.Zahvaljujući rudnom bogatstvu i mudroj politici ,on i njegovi nasljednici uspjevaju da stvore i ekonomski i politički jaku državu.Pored drugih objekata Nemanja i njegova braća Miroslav i Stracimir počinju da grade crkve.Nemanja podiže prvo crkve Svete Bogorodice i Svetog Nikole kod Kuršumlije,zatim Đurđeve stubove kod Novog Pazara.U znak zahvalnosti za pobjedu nad Vizantijom,on podiže ovu crkvu i posvećuje je Svetom Đorđu.Četvrta Nemanjina crkva je Studenica,njegova braća Miroslav i Stracimir podižu,takođe,crkve zadužbine.Miroslav u Bijelom Polju gdje je pisano čuveno Miroslavovo jevanđelje,a Stracimir u Gracu na Moravi,današnjem Čačku.Nemanjini masljednici Stefan Prvovjenčani,Radoslav,Dragutin,Uroš takođe podižu svoje crkve,zadužbine od kojih su najznačajnije Žiča,Sopoćani,Arilje,Gradac,Morača u Crnoj Gori,Đurđevi stubovi kod Budimlje,Sveti Arhanđeli na Prevlaci.

Crkve nemanjićkog perioda predstavljaju jednu organsku i stvaralačku sintezu uticaja istoka i zapada koju nazivamo raškom školom pri čemu je uticaj Vizantije,Sirije i Jermenije prisutan u prostornim rješenjima i enterijeru,a uticaj zapada odnosno romanike u oblikovanju fasada i spoljnom izgledu crkve.Crkve raškog perioda su najvećim dijelom jednobrodne sa kupolom na sredini,trodijelnim oltarskim

19

prostorom na istoku,razuđenost kod ovih crkava postiže se bočnim kapelama,pridodatim pjevnicama i proskomidijom i đakonikumom.Kod starijih crkava,kupola pokriva skoro čitav naos(širina srednjeg broda ispod kupole),dok kod crkava mlađeg perioda kupole su manjeg prečnika i naglašena je vertikalnost.U kasnijem periodu crkve dobijaju bočne anekse koji se pretvaraju u neku vrstu trobrodnih bazilika kao što je slučaj kod Sopoćana ili u petobrodne crkve kao kod Dečana.Remek djelo raške škole je Studenica sagrađena od bijelog radočelskog mermera sa bogatom plastikom(ukrasi na fasadi,oko prozora,biljne dekoracije) i dekoracijom.Crkve ovog perioda imaju fasade raščlanjene pilastrima(polustubovi-ispad iz zida koji liči na stub) koji formiraju niše lučno završene na romanički način.Fasade su obogaćene ulaznim portalom sa skulpturalnom dekoracijom.Fasade crkve obogaćuju prozori u obliku bifora(dvodijelni prozor) i trifora i rozeta(okrugli prozor).

Kosovsko-metohijski period

U zadnjoj četvrtini XIII i XIV vijeka srpska država se širi na jug na prostor današnjeg Kosova i Makedonije.Centri države se premještaju u Prizren i Skoplje.Srpska država i kultura tada dolaze u direktan kontakt sa vizantijskom kulturom i arhitekturom i u tom periodu podužu se crkve pod direktnim vizantijskim uticajem,a naročito crkve tipa upisanog krsta kao što je Nea.U ovom periodu prisutna je pored kamena sve veća upotreba opeke,a pojedini dijelovi crkava sagrađeni su čitavi od opeka različitih formata i oblika (naročito kupola).Zbog velike upotrebe opeke crkve dobijaju živeboje,najčešće rozikaste tako da pored arhitekture čitava kompozicija crkve je i polihromno(više boje)obogaćena.Najznačajnije crkve ovog perioda su crkva Svetog Đorđa kod Skoplja,Gračanica na Kosovu i Bogorodica Ljeviška u Prizrenu.Imaju pet upisanih kupola po uzoru na Neu.Zatim crkve u obliku upisanog krsta sa jednom kupolom je Markov manastir u Hilandaru i manastir Banja kod Priboja.Zatim crkve u obliku sažetog krsta sa jednom kupolom su Kraljeva crkva u Studenici i crkve Svetog Nikole i Svetog Dimitrija u Pećkoj patrijaršiji.Najznačajnija crkva iz ovog perioda koja predstavlja i jedno od remek dijela srpske srednjovijekovne kulture je Gračanica na Kosovu koja ima piramidalnu kompoziciju sa centralnom kupolom koja je najviša i naglašava stremljenje ka nebu i bogu.Ona djeluje skladno,ali i izuzetno raskošno,obogaćena detaljima i rozikastom bojom opeke.

Moravska škola

20

Poslije kosovske bitke srpska država je smanjena,ona je ostala da egzistira u sjevernom dijelunekadašnje države na području oko Zapadne Velike Južne Morave sa sjedištima u Kruševcu za vrijeme kneza Lazara,zatim sa sjedištem u Beogradu za vrijeme Despota Stefana Lazarevića i na kraju sa sjedištem u Smederevu za vrijeme Đurđa Brankovića.Iako drastično smanjena ,ova srpska država koja je imala status kneževine i despotovine bila je još uvijek ekonomski jaka i pored toga što je gradila utvrđene gradove za odbranu od Turaka kao što su Kruševac,Smederevo,Stalać.Ona je imala snage da podiže i crkvene građevine.Crkve ovog perioda predstavljaju jednu sintezu raške i kosovsko-metohijske škole ,ali sa nekim uticajima Sirije i Jermenije.Crkve ovog perioda su zidane od kamena i opeke sa izuzetno bogatom dekoracijom na fasadama kojom se težilo i da se ponekad sakriju neka nesavršenstva u prostornim rješenjima.Najznačajnije građevine ovog perioda su Ljubostinja,Manasija,Resava sa pet kupola,Kalenić,Lazarica i Rudenica sa jednom kupolom.Sve crkve moravske škole imaju sa spoljnih strana pridodate polukružne niše ili konhe.Fasade crkava moravske škole izuzetno su bogate dekoracijama u vidu pletara,floralnih elemenata,dekoracijama preuzetih sa tekstila,a oko prozora se javljaju i konfrontirane životinje i mitska bića koja su preko jermenskih majstora iz Mesopotamije došli na ovaj prostor.Najznačajnija crkva ovog perioda je Lazarica u Kruševcu zadužbina kneza Lazara,ali koja ima i jedan nedostatak,a to je da toranj ili kula nad ulaznim dijelom konkuriše glavnoj kupoli što je ispravljeno kod crkve Kalenića.

Period srpske arhitekture pod Turcima

Poslije nestanka srpske države i padom u tursko ropstvo 1459.godine nestalo je i srpsko plemstvo koje je bilo glavni ktitor crkava,ali graditeljska djelatnost u ovom periodu nije nestala,narod svojim skromnim sredstvima i znanjem i dalje podiže brojne crkve koje su skromne po dimenzijama i arhitektonskoj obradi,ali predstavljaju značajna i vrijedna arhitektonska ostvarenja.Ove crkve najčešće se grade po uzoru na crkve raške i moravske škole,ali je bilo i drugih uticaja iz Evrope i primorja.Najznačajnije crkve iz ovog perioda su manastir Dobrilovina naTari,manastir Nikoljac kod Bijelog Polja,Sveta Trojica kod Pljevalja,Brezova kod Ivanjice,ovčarsko-kablarski manastiri od kojih su najznačajniji Sveta Trojica,Blagoveštenje i Nikolje,zatim manastir Ćelije kod Valjeva.

Na prostoru Crne Gore i primorja srpski narod je nešto duže zadržao samostalnost,nije odmah pao pod Turke i u tom periodu podižu se manastir Reževići ,crkva u Podama i cetinjski manastir.Na prostoru Like i Dalmacije koji se nalazio pod Austrijom grade se crkve Krka,Krupa i Dragović koji su porušeni za vrijeme hrvatske oluje.Na području Vojvodine i Srema srpski narod je u okviru Austrije uživao određenu političku i vjersku autonomiju i na tom prostoru nastaje veliki broj crkava i manastira od kojih su najpoznatiji fruškogorski manastiri: Kruševdol,Popovo,Velika i Mala Remeta,Vrdnik i dr.

ROMANIČKA ARHITEKTURA

21

To je arhitektura koja nastaje u periodu od polovine XI pa do kraja XII vijeka.To je arhitektura katoličkog zapada koja obuhvata širok prostor zapadne Evrope na jugu od Španije pa na sjeveru do Njemačke i na zapadu od Engleske pa na istok do Italije pa i naših prostora.

U ovom periodu na političkom planu dolazi do konsolidacije feudalnog sistema i do borbe za prevlast između katoličke crkve i feudalaca.Katolička crkva da bi obezbijedila prevlast osniva brojne monaške redove kao što su Benegditanci,Cesterciti,Katuzijanci,Dominikanci,Templari i dr.Ovi monaški redovi pored toga što su imali veliki značaj za katoličku crkvu i širenje njenog uticaja jako su značajni i za arhitekturu.U ovom periodu dolazi do razvoja zanatstva,do osnivanja i razvoja gradova,do obnove starih antičkih ,porušenih i napuštenih gradova.Gradovi su naročito građeni pored važnih trgovačkih i hodočesničkih puteva po Evropi,a naročito u sjevernoj Italiji(Lombardiji),Francuskoj i Španiji.Monaški redovi da bi obezbijedili prestiž i ugled crkve postaju glavni nosioci i graditelji romaničkih građevina,a u prvom redu crkava,samostana,krstionica i drugih objekata.

U konstruktivnom pogledu romanska(romanička)arhitektura i graditeljstvo uvodi upotrebu svodova.U periodu ranog hrišćanstva crkvene građevine u najvećem broju su imale drvene krovne konstrukcije koje su bile mete čestih požara pa su brojne crkve zajedno sa relikvijama i dragocjenostima stradale.To je bio glavni razlog za uvođenje svodova u romaničkoj arhitekturi,a posebno u arhitekturi crkava.Svod kao konstrukcija je bio poznat u rimskoj arhitekturi pa i u periodu ranog hrišćanstva,ali je on tada izuzetno rijetko upotrebljavan.Svod postaje glavna konstrukcija romaničke arhitekture.U prvom periodu najčešće se upotrebljava polukružni svod ili polukružni svod ojačan rebrima,a u kasnijem periodu tzv.zrele romanike glavna konstrukcija postaje krstasti svod,koji nastaje presjekom dvije oblice istog radijusa.Osnovna prostorna jedinica u romaničkoj arhitekturi je travej koji se sastoji od četiri stuba međusobno spojena lukovima,a preko kojih je oslonjen krstasti svod.Umnožavanjem većeg broja ovih prostornih jedinica dobija se veći prostor koji omogućava izgradnju romaničkih objekata.Glavni objekti u romaničkoj arhitekturi su crkve i manastiri ili samostani.Romaničke crkve u osnovi preuzimaju latinski krst koji je bio karakterističan i za ranohrišćansku arhitekturu.Romaničke crkve su izduženog oblika,najčešće imaju tri ili pet brodova,imaju poprečni brod ili transept,a na presjeku glavnog i poprečnog broda crkva je naglašena visokom kulom ili tornjem osmougaonog ,kvadratnog ili poligonalnogoblika.Istočni dio crkve ili oltarski prostor često dobija složene oblike sa većim brojem polukružnih kapela,a kod nekih građevina ovaj prostor može imati i oblik polukružnog broda koji se naziva deambulatorijum.Na zapadnom ulaznom dijelu crkve, u romanici,najčešće se nalaze dvije masivne kule ili tornja koji imaju i funkciju zvonika.Pošto se kod polukružnih lukova i svodova javljaju velike horizontalne sile,kod romaničkih crkava one se prihvataju sa bočnih strana debelim i masivnim zidovima,sa istočne strane apsidama,a sa zapadne masivnim i teškim kulama.Romaničke crkve najčešće imaju razuđenu kompoziciju sa velikim brojem ispada u vidu kapela,apsidnih niša i kula koje su i u arhitektonskom pogledu izdvojene i naglašene kao posebne mase.Romaničke crkve djeluju teško,masivno,sa malo najčešće polukružnih otvora,sa strmim često strelastim krovovima.Fasade romaničkih crkava su sa prednje ulazne strane obogaćene ulaznim portalima,rozetama i skulpturom.Bočne strane romaničkih crkava su podijeljene po vertikali vijencima i obogaćene polukružnim nišama koje razbijajaju tešku masu punog zida.Prozori romaničkih crkava su malih dimenzija polukružno završeni i najčešće imaju oblik jednodijelnih,rjeđe dvodijelnih ili trodijelnih prozora odnosno bifora ili trifora.Rozete ili okrugli prozori kod romaničkih crkava se nalaze na zapadnoj strani iznad ulaza,a kod nekih građevina i iznad bočnih ulaza.Krovni vijenac kod romaničkih crkava naglašen je u vidu tzv.lombardijskog vijenca ili friza,to je jedan niz lukova međusobno povezanih i konzolno ispuštenih.Skulptura je važan dio romaničkih građevina,ona je vezana za zid,za arhitekturu i iz njega izlazi ili kao dubok reljef ili kao poluslobodna skulptura u vidu mitskih bića,aždaja,grifona,a ponekad i u obliku ljudskih figura.

22

Romanička arhitektura se razvila iz rimske graditeljske tradicije,ali veliki uticaj na njen nastanak imala je i vizantijska i istočnjačka arhitektura sa kojom je zapad ponovo došao u kontakt preko krstaških ratova.

Najznačajnija romanička arhitektura i najbogatija nastaje na prostoru današnje Francuske koja je tada bila podijeljena na veliki broj feuda pa se zato javljaju i velike regionalne specifičnosti u ovoj arhitekturi koje možemo nazvati i posebnim školama.Tako na prostoru Francuske imamo sledeće najznačajnije romaničke škole,to su normandijska na sjeveru i sjeverozapadu Francuske čiji je glavni predstavnik katedrala u Kaneu.Zatim imamo burgundijsku školu čiji su glavni predstavnici katedrale u Dižonu,zatim tzv.školu il 'd frans,to je područje oko Pariza.Glavni predstavnici su katedrale u Parizu i Remsu.U južnom dijelu Francuske gdje je bio jek uticaj rimske i antičke arhitekture,ali i uticaj vizantijske arhitekture nastaje specifična romanička arhitektura čiji su glavni predstavnici katedrale u Klermonferanu i druga je u Perigeu crkva u obliku slobodnog krsta sa pet kupola koja je nastala po uzoru na vizantijsku arhitekturu ili konkretno na crkvu Sv.Marka u Veneciji.Romanička arhitektura na prostoru današnje Italije se razvija u okviru tri posebne škole ili pravca,prva je sjeverna ili lombardijska koju karakteriše upotreba polukružnih svodova,ali i polukružnih svodova ojačanih rebrima.Glavni predstavnici ove škole su katedrale Sv.Ambrozije u Milanu,zatim katedrale u Paviji,Modeni i Ferari.Druga italijanska romanička škola je centralna ili središnja koja obuhvata centralni dio Italije,a njeni glavni centri se nalaze u Firenci i Pizi,najznačajniji predstavnici su crkva i krstionica u Firenci i katedrala u Pizi,uključujući i kosi toranj.Južna italijanska škola koja obuhvata južni dio Italije,Siciliju,nju karakteriše uticaj vizantijske i islamske arhitekture jer se Sicilija dugo vremena nalazila pod vlašću Arapa.Najznačajniji predstavnici ove škole su katedrale Sv.Nikola u Bariju i katedrala u Barleti.

Romanička arhitektura je imala značajan uticaj i na srpsku srednjovjekovnu arhitekturu,naročito na rašku školu.Romanička arhitektura kod crkava raške škole prisutna je u oblikovanju fasada,ali je na našim prostorima ona dobila jedan poseban i specifičan oblik prilagođen našim prostorima,mogućnostima i afinitetu.

23

GOTIČKA ARHITEKTURA

Nastaje postepeno razvojem romaničke arhitekture.Ona nastaje prvo u Francuskoj,u okolini Pariza,u provinciji Il'd frans oko 1200.godine,a zatim se širi prvo po čitavoj Francuskoj,a iz Francuske i na ostali dio Evrope.Gotička arhitektura nastaje u specifičnim političkim i ekonomskim prilikama u zapadnoj Evropi.To je period kada dolazi do razvoja zanata i trgovine koji su podstaknuti trgovinom sa istokom.U ovom periodu dolazi do osamostaljenje i ekonomskog jačanja zanatlija na prostoru zapadne Evrope.Zanatlije koje su do tada bile vezane za feud i feudalnog gospodara otkupljuju se i postaju slobodni i samostalni.

Takođe na prostoru zapadne Evrope dolazi i do ekonomskog jačanja i osamostaljenja pojedinih gradova koji se otkupljuju od feudalaca,postaju samostalni slobodni gradovi i priznaju samo vrhovnu vlast kralja.Ove ekonomske i političke okolnosti dovode do jačanja novog zanatskog sloja koji postaje ne samo vodeći sloj,već postaje i glavni nosioc gradnje na prostoru zapadne Evrope.

Oslobođenje zanatlija i njihovo organizovanje u cehovna udruženja dovodi i do usavršavanja brojnih zanata,a posebno graditeljskih zanimanja.Razvoj zanata dovodi i do usavršavanja konstrukcija i do stvaranja novih konstruktivnih sistema koji će omogućiti izgradnju gotičkih građevina.Glavne konstrukcije koje su omogućile izgradnju gotičkih objekata su:

1. prelomljeni luk2. krstasti prelomljeni i rebrasti svod3. stub4. potporni luk5. kontrafor

Polukružni lukovi i svodovi su primali velika horizontalna opterećenja ,pa su zbogtoga romaničke građevine morale imati debele i masivne zidove.Umjesto polukružnog luka gotika uvodi prelomljeni luk kod koga su horizontalne sile svedene na minimum i koji u konstruktivnom pogledu pruža mnogo veće mogućnosti u izgradnji objekata.

Drugi gotički konstruktivni elemenat je krstasti,rebrasti i prelomljeni svod.On predstavlja znatno savršeniju prostornu konstrukciju od krstastog svoda jer su kod njega nosivi elementi rebra,a sam svod je za razliku od romaničkog lagan i ima funkciju više zatvaranja prostora nego prenošenja opterećenja.

Treći gotički konstruktivni elemenat-stub je za razliku od romaničkog masivnog stuba puno manjeg presjeka,elegantniji i stvoren da prenosi samo vertikalne sile.

Četvrti gotički konstruktivni elemenat je potporni luk koji služi da horizontalne sile sa vrha gotičkih građevina kroz slobodan vazdušni prostor prenosi na masivne stubove smještene sa spoljne strane građevine koji se nazivaju kontrafori.

Peti konstruktivni elemenat su kontrafori.To su kameni stubovi smješteni sa spoljne strane gotičkih građevina i imaju ulogu da horizontalna opterećenja sa potpornih lukova prime i prenesu na temelje i tlo.Uvođenjem ovih novih konstruktivnih elemenata stvorena je mogućnost da se umjesto teških romaničkih građevina grade puno laganije gotičke građevine kod kojih su teški zidovi pretvoreni u niz međusobno povezanih stubova što stvara mogućnost za otvaranje velikih prozora na fasadama preko kojih su gotičke građevine bogato osvijetljene.

Glavne građevine i u gotičkoj arhitekturi i dalje ostaju crkve,ali se pored njih javljaju i druge građevine kao što su cehovske kuće zanatskih udruženja,gradske opštine,ali i kuće i palate bogatih pojedinaca.Gotičke crkve u osnovi i dalje zadržavaju oblik latinskog krsta sa tri ili pet brodova ,sa poprečnim brodom,kulama na zapadnoj strani i tornjem na presjeku brodova.

24

Osnovna prostorna jedinica i u gotičkoj arhitekturi je travej,ali novi konstruktivni sistem omogućava izgradnju znatno viših laganih i prozračnih objekata.Međutim,spajanjem više traveja po širini i dužini dobija se veća prostorna jedinica kod crkvenih građevina koja se naziva brod.Gotičke konstrukcije omogućavaju izgradnju posebno visokih srednjih brodeva kod crkava pri čemu horizontalne sile kod srednjeg broda na prvoj trećini visine prihvataju lukovi i svodovi bočnih brodova.Horizontalne sile na drugoj trećini visine kod glavnog broda prihvataju lukovi i svodovi iznad galerija bočnih brodova,a horizontalne sile na gornjoj trećini visine glavnog broda prihvataju potporni lukovi i preko krovova bočnih nižih brodova ovo opterećenje prenose van građevine na potporne stubove ili kontrafore.Usavršavanjem gotičke konstrukcije u kojoj nosivu ulogu imaju kamena rebra stvaraju se različiti oblici rebara koji predstavljaju ujedno i enterijerski ukras u crkvama,a u pojedinim školama ova rebra se kao u engleskoj gotici pretvaraju u kamene čipke,lepeze ili cvjetove tako da možemo govoriti i o posebnom pravcu u gotici koji nazivamo plamenom ili cvjetnom gotikom.Spoljni izgled gotičkih crkava je puno bogatiji,raskošniji i laganiji.Zapadna fasada kod gotičkih crkava zadržava osnovnu koncepciju preuzetu iz romanike,ali portali dobijaju vitkiji prelomljeni oblik i bogato su dekorisani plastikom.Bočne fasade dobijaju veći broj velikih otvora u vidu prelomljenog luka.Oni su najčešće zastakljeni vitražom,staklom u boji što stvara mističan i bogat osjećaj u unutrašnjosti crkve.Prozori pored jednodijelnih mogu biti i u obliku bifora i trifora i imaju bogat skulpturalni ukras.Naročito su bogato u gotičkoj arhitekturi obrađeni okrugli prozori ili rozete koje dobijaju oblik kamenih cvjetova i imaju dosta velike dimezije.Tako recimo rozeta na crkvi Notrdam u Parizu ima prečnik od 9m.Gotičke građevine imaju izuzetno bogatu skulpturalnu dekoraciju.To su skulpture i dalje vezane za zidno platno,za građevinu,ali su slobodnije tetiraane,a pojedine skulpture javljaju se i u slobodnom obliku.Gotička arhitektura nastaje prvo u okolini Pariza u provinciji Il'd frans,a prvi veliki objekat sagrađen u ovom stilu je bogorodična crkva u Parizu ili Notrdam.To je petobrodna građevina sa malo naglašenim poprečnim brodom,sa strelastim tornjem na sredini i sa kulama na zapadnoj ulaznoj strani.Notrdam je ne samo prva građevina u gotičkoj arhitekturi već i remek djelo gotike koja je postala uzor za izgradnju drugih brojnih crkvenih građevina,prvo na području Francuske,a zatim i u ostalim dijelovima Evrope.I gotička arhitektura je na području Francuske dobila veliki broj regionalnih škola koje se međusobno razlikuju po mnogim elementima i detaljima.Najznačajnije regionalne škole francuske gotike su normandijska,burgundijska,il'd frans,midiji(srednja) i južna francuska škola.U najznačajnije građevine francuske gotike možemo ubrojati crkvu Notrdam u Parizu,katedrale u Remsu(San Remi),zatim katedrale u Amijemu,Šarltru,Karkansonu,Avinjonu,katedrala u Anžu i dr.Gotička arhitektura se iz Francuske proširila na zapad u Enlesku gdje je dobila specifičan vid engleske gotike koju karakterišu složeni rebrasti svodovi s obiljem ukrasa u vidu lepeza,tako da se kod pojedinih objekata engleske gotike tavanice pretvaraju u kamene čipke ili cvjetove.Najznačajnije građevine engleske gotike su katedrale u Kentelberiju,Velsu i Vestministerska opatija ili manastir u Londonu.Gotička arhitektura iz Francuske se proširila i na Italiju,ali je na ovom području gdje je bila jaka antička i romanička tradicija ona više dobila dekorativnu formu,odnosno, kod gotičkih građevina na prostoru Italije,osnovni prostorni i konstruktivni sklop sa malim modifikacijama postaje romanički,a gotika se javlja veše kao stil ukrašavanja samo fasada.U gotičkoj arhitekturi na prostoru Italije slično kao i u romanici razlikujemo dva pravca ili dvije škole,to su sjeverna ili lombardijska i srednja ili centralna.Najvažniji objekti italijanske gotike su katedrala u Milanu,u Paviji i katedrala u Firenci.U okviru italijanske gotike javlja se jedan posebni vid tzv.profane gotike koji je primjenjivan naročito u Veneciji pri izgradnji palata.Ovu gotiku karakteriše bogat ukras u obliku floralnih motiva,a naročito cvjetova i glavni predstavnici ovog pravca talijanske gotike su palate Kadoro na kanalu Grande u Veneciji i druga palata je Duždova palata u Veneciji.

Gotička arhitektura nije imala nekog većeg uticaja na našu srednjovjekovnu arhitekturu.Ona se javlja samo u obliku pojedinih modifikovanih elemenata i detalja,a jedino je u većoj mjeri zastupljena kod manastira Gradac,zadužbine kraljice Jelene Anžundske koja je bila porijeklom francuskinja.

25

RENESANSA

Renesansa je naziv za umjetnost i arhitekturu koja nastaje u XV vijeku u Italiji,a zatim se širi na čitav prostor zapadne Evrope.Poslije krstaških ratova i osnivanja kneževina na prostoru današnje Sirije došlo je do snažnog razvoja trgovine između zapadnih zemalja i istoka.U razvoju trgovine izuzetno značajnu ulogu su imali italijanski gradovi kao što su Venecija,Firenca,Đenova koje su imale snažne trgovačke flote.Zahvaljujući trgovini dolazi do velikog bogaćenja i razvoja talijanskih gradova posebno Firence ,Đenove i Venecije.Trgovina dovodi i do stvaranja bankarstva i do stvaranja novog obogaćenog sloja trgovaca i bankara koji će imati vrlo važnu ulogu u nastanku i razvoju nove umjetnosti koju nazivamo renesansom.Ovaj novi obogaćeni sloj nije samo imao ekonomsku moć i novac već su to u najvećoj mjeri bili bivši plemiće koji su bili i izuzetno obrazovani.Oni na svojim dvorovima ili bogatim kućama počinju da okupljaju umjetnike,naučnike i književnike svog doba i da finansiraju i naručuju umjetnička djela.Na taj način stvorena je institucija tzv.mecenata,a to su bogate porodice(familije)kao štoPiti,Este,Gonzage,Montefeltre u Milanu idr.koje okupljaju najpoznatije umjetnike svog vremena i takmiče se međusobno u finansiranju i naručivanju umjetničkih djela kao što su skulpture,slike,arhitektonska,knježevna i druga djela.Ova institucija tzv.mecenata uticala je da se na prostoru Italije stvore i razvijaju brojne univerzalne ličnosti tzv.homouniverzale koji su istovremeno često bili i slikari,arhitekti i vajari i pisci i naučnici.Među najznačajnije spadaju Milelanđelo,Da Vinči,Filipo Bruneleski,Bramante,Alberti i dr.

Renesansa znači obnovu i vraćenje starim antičkim uzorima u arhitekturi,slikarstvu i vajarstvu,ali to ne znači kopiranje antičkih spomenika i umjetničkih djela već prvo njihovo proučavanje da bi se otkrili proporcijski odnosi,prostorna kompozicija i detalji objekata,a zatim da bi se na bazi tih proučavanja stvorili novi originalni objekti primjereni novim potrebama i zahtjevima vremena.Renesansni umjetnici,a posebno arhitekti snimaju,mjere,iscrtavaju i prave planove antičkih spomenika po Italiji,a zatim na bazi njihovih studija stvaraju nova i originalna djela.

Najvažniji objekti u renesansnoj arhitekturi i dalje ostaju crkve,ali palalelno sa njima i skoro sa istom važnošću grade se i palate bogatih ljudi,opštinske zgrade,gradske lođe i drugi objekti.Renesansne crkve u svojoj osnovi kao uzor imaju gotičke i romaničke građevine,ali one su i prostorno i arhitektonski oblikovane na sasvim drugi način.Renesansne crkve u osnovi u najvećem broju zadržavaju oblik latinskog krsta,ali sada se umjesto tornja na presjecima krakova krsta po uzoru na rimsku i vizantijsku arhitekturu javlja kupola.Kupola u renesansnoj arhitekturi je oblikovana na novi način i ona se sastoji iz tri elementa tambura,kalote i lanterne koja služi za osvjetljenje unutrašnjeg prostora.Pored osnova u obliku latinskog krsta u renesansnoj arhitekturi grade se crkve tzv.centralnog tipa koje imaju osnovu u obliku kruga,kvadrata ili osmougaonika.Renesansne crkve za razliku od gotičkih i romaničkih imaju jedinstven prostor skladno povezan,dobro osvijetljen i sa harmoničnim odnosom cjeline i detalja.

Renesansne palate su građene za potrebe bogatih porodica,trgovaca i bankara,ali i za potrebe crkvenih vlasti ,velikodostojnika kao i za potrebe rimskih papa.Renesansna palata nastala je po uzoru na rimske patricijske kuće.Ona najčešće ima oblik kvadrata ili pravougaonika i organizovana je oko unutrašnjeg dvorišta u sredini.Renesansne palate imaju dvije do tri etaže ,sa unutrašnje strane, u prizemlju trijem,a na spratovima galerije u vidu otvorenih hodnika.U prvom periodu tzv.rane renesanse spoljašnjost palate djeluje još teško i rustično,a nasuprot toma unutrašnje fasade palate djeluju lagano i prozaično.U periodu zrele renesanse palate dobijaju savršeniju organizaciju i izgled, spoljne fasade postaju bogate ,ali i harmonične sa uspostavljenom pravom mjerom arhitektonskih ukrasa i detalja.U periodu pozne renesanse fasade postaju dinamične i raskošne,a prostorna rješenja složena.

.

26

U razvoju talijanske renesanse razlikujemo tri perioda: Prvi period je rana renesansa koja traje između 1400. i 1500.god. Drugi period je zrela renesansa koja traje između 1500. i 1550.god Treći period je pozna renesansa koja traje u vremenu od 1550. do 1600

-Rana renesansanastaje u Firenci,gradovima Lombardije i Venecije,a njeni najznačajniji predstavnici su arhitekti Filipo Bruneleski,Leon Batista Alberti i Mikelo Mikeloci.Filipo Bruneleski je slikar ,vajar i arhitekta.On dobija na konkursu da završi crkvu Sv.Marije u Firenci čija gradnja je započela u gotici.On potpuno mijenja koncepciju crkve i podiže ogromnu kupolu raspona 45m i vesine bluzu 90m koja predstavlja prvu renesansnu kupolu i glavni akcenat ne samo ove crkve već čitave Ferince.On takođe gradi i druge crkvene objekte kao što je crkva San Lorenco,kapelu Paci kao grobnu crkvu za porodicu Mediči.,a takođe podiže i jednu od prvih renesansnih palata za porodicu Piti.Drugi ranorenesansni arhitekta Leon Batista Alberti je jedan od najuneverzalnijih ličnosti renesanse.On se bavio slikarstvom,vajarstvom,arhitekturom,napisao je deset knjiga o arhitekturi,smatra se rodonačelnikom urbanizma,a bavio se i medicinom i muzikom.Njegova najznačajnija arhitektonska djela su crkve Sv.Andrija u Mantovi i Sv.Sebastijan u Firenci kod kojih je postavio važne principe u oblikovanju renesansnih crkava.On je sagradio i čuvenu palatu Ručelaj koja je postala uzor za oblikovanje fasada u periodu zrele renesanse.

-Zrela renesansaU periodu zrele renesanse ili visoke renesanse centar stvaralaštva iz Firence ,Venecije i Milana se premiješta u Rim,a glavni naručioci građevina i umjetničkih djela su rimske pape i rimska crkva.Najznačajniji arhitekti ovog perioda su Bramante,Mikelanđelo,Rafael i dr.Bramante je bio slikar,vajar i arhitekta.Njegova najznačajnija djela su kapela Tampijeto,mala okrugla kapela ili crkva na mjestu gdje je razapet Sv.Petar u Montoroji kod Rima.To je građevina savršenih proporcija koja će kasnije postati uzor za mnoge arhitekte.On po nalogu pape pravi projekat za izgradnju nove crkve Sv.Petra u Rimu koja je trebala da simbolizuje centar hrišćanskog svijeta.On svoju građevinu projektuje u vidu tzv.centralnog tipa odosno kvadrata u koji je upisan krst na čijem presjeku krakova je velika kupola.Pored crkvenih građevina on projektuje i gradi i dvije palate u Rimu (Giro,Kančelarija)koje predstavljaju vrhunac u izgradnji plata u periodu renesanse.Drugi značajni arhitekta visoke renesanse je Mikelanđelo,on je takođe jedan od velikih univerzalnih umova i genija toga doba.On je vajar Davida i robova,slikar čuvene Sikstinske kapele u Vatikanu i strašnog suda,a kao arhitekta počeo je izgradnjom biblioteke Laurentijane za porodicu Mediči.Od pape dobija narudžbinu da uredi vatikanski trg Kampadoljo od koga on stvara jedan izuzetan,dinamičan i bogat prostor sa dvije palate,to su palate Konzervatora i Senatora čije fasade izgledaju dinamično i bogato i predstavljaju remek djela arhitekture palata.Poslije smrti Bramantea on nastavlja gradnju crkve Sv.Petra,u jednoj mjeri mijenja i usavršava Bramanteov projekat i podiže veličanstvenu kupolu raspona 42m i visine oko 140m.Svoju kupolu on tretira dinamično skoro kao skulpturu.

-Pozna renesansaU ovom periodu centri stvaranja su Rim,Venecija i Vićenca,a najznačajniji arhitekti Andrea Paladijo,Đakomo Vinjola i Đorđo Vazari.Andrea Paladijo radi i stvara u Veneciji i Vićenci,a njegova najznačajnija djela su crkva San Đorđo Mađore,Lođa del Bernardo i vila Rotonda.Izuzetno značajno djelo predstavlja vila Rotonda koja ima četiri simetrična ulazna trijema,a sredina objekta je naglašena i osvijetljena kupolom.Vinjola gradi prvo palatu petougaonog oblika sa unutrašnjim okruglim dvorištem koja se naziva Kaprarola.Ovu svoju palatu gradi po narudžbini i za potrebe rimskog pape.Drugo njegovo značajno djelo je crkva Il'Đezu (Isusova crkva) u Rimu koja će zbog svoga pročelja (ulazne fasade) postati uzor za kasnije barokne crkve.Treći poznorenesansni arhitekta Đorđo Vazari živi i radi u Firenci,a njegovo najpoznatije djelo je palata u Fiči u kojoj se danas nalazi poznata galerija.

27

BAROK

Barok je naziv za umjetnost i arhitekturu koja se javlja u XVII vijeku.Barok nastaje u specifičnim uslovima poslije pobjede kontrareformacije.Reformacija je pokret za reformu učenja i stavova u katoličkoj crkvi koji je došao kao reakcija na tzv.oproštajnice,odnosno diplome o oproštenju grijehova vjernicima koji su svoj prilog dali za izgradnju crkve Sv.Petra u Rimu.Kao reakcija na ovakvo ponašanje i stavove katoličke crkve javlja se pokret koji traži reformu crkve.Ovaj pokret nastaje prvo u Njemačkoj,a zatim se širi po čitavoj zapadnoj Evropi i pretvara se u tzv.tridesetogodišnji rat između katolika i protestanata.Čitava Evropa je bila podijeljena na sjeverni protestantski dio Evrope u koji je ulazila sjeverna Njemačka,Holandija,Belgija,Engleska i skandinavske zemlje i na južni katolički dio koji je obuhvatao južnu Njemačku,Austriju,Italiju,Francusku i Španiju.U ovom ratu privremenu prevlast je odnijela katolička crkva i da bi spriječila dalje podjele izvršila je tzv,autoreformaciju ili kontrareformaciju.U cilju slavljenja pobjede katoličanstva nad protestantima stvorena je i nova umjetnost koju nazivamo barokom.Barok nastaje u Rimu sa ciljem da slavi ulogu i pobjedu katoličke crkve,a u Francuskoj nova umjetnost ima zadatak da slavi monarhiju na čelu sa kraljem svjetlosti Lujem XIV.

-Karakteristike barokne umjetnosti

Za razliku od renesanse koja je bila mirna,harmonična i predstavljala oličenje savršenstva barok je umjetnost asimetrije,nemira,pokreta,dinamike,pompe,sjaja i raskoši.Barok obuhvata sve vrste umjetnosti od arhitektrue,vajarstva,slikarstva pa do muzike i književnosti.Barok kao nova umjetnost prvo počinje u skulpturi i arhitekturi,a zatim se širi i na ostale vrsti umjetnosti.

Barokni arhitekti svoje građevine tretiraju i grade kao skulpture.Osnove baroknih građevina su složene,sastavljene od konkavnih,konveksnih i drugih složenih geometrijskih slika.Fasade baroknih građevina za razliku od renesansnih koje su mirne i simetrične u baroku dobijaju zakrivljene,konveksne i konkavne talasaste površene.Efekti pokreta i dinamike u baroknoj arhitekturi postižu se asimetričnim formama,udvojenim stubovima naglašavanjem vetrikalnih elemanata građevine,monumentalnim stepeništima,ogledalima i pretjeranim ukrasom u enterijeru.

Mjesto nastanka barokne arhitekture je Italija ili bliže grad Rim odakle se ova arhitektura širi po čitavoj zapadnoj Evropi,ali i na novootkrivene američke kontinente.Nastanak baroka u izvjesnoj mjeri su nagovijestili arhitekti zrele i pozne renesanse Mikelanđelo sa svojom dinamičnom kupolom na crkvi Sv.Petra i Vinjola sa crkvom Il'Đezu.

Najznačajniji arhitekti italijanskog baroka su Bernini i Boromini koji žive i stvaraju u Rimu i jedan treći veliki barokni arhitekta Baltazar Longena koji živi i stvara u Veneciji.Prvo Berninijevo značajno barokno djelo je ciborijum u crkvi Sv.Petra u Rimu koji predstavlja kombinaciju vajarstva i arhitekture.Ciborijum je mali objekat koji predstavlja krov iznad svetog prijestola u crkvama.Bernini je svoj ciborijum oblikaovao u vidu jedne raskošne vajarske i arhitektonske kompozicije.Drugo njegovo veliko djelo je kolonada i trg ispred crkve Sv.Petra u Rimu.On je stvorio jedan dinamičan trg koji u osnovi predstavlja kombinaciju trapeza i elipse po čijim obodima je sagradio monumentalnu kolonadu koja se širi od crkve Sv.Petra ka trgu i predstavlja jedan veliki uvod ili predvorje ispred crkve Sv.Petra.Kolonada sastavljena od redova dorskih stubova postavljena u zakrivljenoj formi daje dinamiku čitavom prostoru i naglašava glavni akcenat koji predstavlja crkva Sv.Petra.Bernini je sagradio i crkvu Sv.Andrija na Kvirinalukoja ima dinamične forme i nemirne fasade sa zakrivljenim površinama.

28

Drugi rimski barokni arhitekta Boromini poznat je kao graditelj crkava koje su postale uzor i inspiracija za druge barokne crkve,prvo širom Italije,a zatim i po drugim dijelovima Evrope.Dvije njegove najpoznatije crkve su prva Sv.Karlo kod četiri fontane i druga crkva je Sv.Ivo.Obje su sagrađene u Rimu.Crkva Sv.Karlo kod četiri fontane ima složenu osnovu sastavljenu od konkavnih i konveksnih elemenata ,krugova i elipsi kombinovanih sa drugim geometrijskim slikama.Fasade ove crkve su oblikovane u nemirnim talasastim i zakrivljenim površinama sa obiljem arhitektonskih detalja.Čitavom utisku bogatstva,raskoši i dinamike kod ove crkve doprinosi i nemirna voda fontana koje si nalaze ispred crkve,a koje svojim šumom i pokretom pojačavaju utisak bogatstva i raskoši.Voda je još jedan važan elemenat koji je upotrebljavan u baroknoj arhitekturi u vidu fontana,bazena i drugih vodenih površina.Druga Boromijijeva crkva Sv.Ivo ima osnovu u obliku šestokrake zvijezde sa umekšanim i zakrivljenim kracima.Fasade ove crkve djeluju dinamično,raskošno i nemirno.Arhitekta Baltazar Longena gradi u Veneciji svoju čuvenu crkvu Santa Marija de la Saluta koja u osnovi ima oblika osmougaonika,a šire donje osmougaono postolje povezano je sa kupolom volutama koje daju dinamiku i raskoš ovoj građevini,a čitavom utisku bagatstva i pokreta doprinosi i nemirna voda lagune u kojoj se ova građevina ogleda.

Barokna arhitektura iz Italije se prenosi u Francusku gdje dobija poseban specifičan vid francuskog baroka koga karakteriše uzdržanost u detaljima,simetrija i strmi kosi krovovi nastali po uzoru na franduske dvorce u prirodi.Najznačajniji francuski barokni arhitekti su Luj Luvo,koji počinje izgradnju versajskog dvrca i gradi drugi objekat to je koledž četiri nacije,drugi poznati francuski barokni arhitekta je Fransoa Mansar koji gradi dvorac Mazon i crkvu Val de Gras.Treći i najveći francuski barokni arhitekta je Žil Arduen Mansar sinovac Fransoe Mansara.On prvo dovršava versajski dvorac koji je počeo Luvo,to je arhitektonsko djelo umjerene monumentalnosti i raskoši koje u sebi sadrži i dosta mirnih renesansnih elemenata.Najznačajniji prostor u ovom dvorcu je čuvena dvorana ogledala sa raskošnim i bogatim enterijerom.Drugo Mansarovo kjelo je kapela dom invalida u Parizu u obliku grčkog krsta sa izuzetno oblikovanom kupolom.

Barokna arhitektura iz Italije proširila se i na sjeverni dio Evrope,prvo u Austriju i Bečgdje imamo jednog velikog arhitektu Fišera fon Erliha koji podiže u Beču baroknu crkvu Sv.Karla Boromejskog sa dinamičnom kupolom,a ispred crkve on postavlja dva stuba po uzoru na Trajanov stub iz Rima koji daju dinamiku i bogatstvo ne samo crkvi već i okolnom prostoru.Drugo njegovo djelo je dvorac Šenbrun u Beču koji je on sagradio za carsku porodicu.U Beču u periodu baroka djeluje još jedan značajan arhitekta Hilden Brant koji gradi dvorac Belvedere za princa Eugena Savojskog.

Barokna arhitektura se širi i dalje na sjever na prostor Njemačke gdje imamo dosta značajnih baroknih ostvarenja,a naročito crkava.Dvojica najznačajnihih njemačkih baroknih arhitekarta su Nojman i Cimerman.Prvi gradi crkvu u Vidzburgu,a drugi crkvu u Vizu.

Barokna arhitektura imala je određenog uticaja i na našu arhitekturu naročito na objekte koji su nastali na tadašnjem prostoru austrijske države,a posebno je uticala na grupu fruškogorskih manastira kod kojih se javlja jedan oblik uprošćenog baroka.

29

ARHITEKTURA XIX VIJEKA

XIX vijek je vijek velikih promjena u politici,nauci i tehnologiji. Na političkom planu poslije francuske revolucije u Evropi dolazi do ukidanja monarhija i do uspostavljanja ili republika ili ustavnih monarhija.Na političku pozornicu umjesto plemstva dolazi nova klasa koju nazivamo buržoazijom.XIX vijek je vijek brojnih tehničkih pronalazaka od fotoaparata,preko automobila,lokomotive.U Engleskoj,Frncuskoj i drugim zemljama zapadne Evrope dolazi do tzv.industrijske revolucije što ima velikog uticaja i na kulturu i na arhitekturu.

Nova obogaćena klasa želi da se izrazi i da ovjekovječi svoj položaj i u arhitekturi kao što su to činili njihovi prethodnici.Oni traže novi stil i novi stilski izraz koji će biti različit od prethodnog kitnjastog baroka,a koji u umjetnosti treba da reprezentuje novu klasu koja je imala i ekonomsku moć i vlast.U ovom trenutku dolazi do velikog raskoraka i jedne dezorjentacije između ekonomske i političke moćinove klase i umjetničkog pravca koji preuzimaju.Uovom periodu dešavaju se još neke krupne stvari koje utiču na izbor novog stilskog pravca,a to su velika arheološka otkrića,prvo Vezuvom zatrpanih rimskih gradova(Pompeja i Herkularum).Izboru novog stilskog pravca doprinio je i tzv.francuski akademizam,visoka škola arhitekture i lijepih umjetnosti gdje se izučavala arhitektura i pri čemu je poseban afinitet pridavan klasičnoj rimskoj i grčkoj arhitekturi.Veliki broj arhitekata i istoričara u Evropi počenje da proučava,snima antičke spomenike po Italiji,Grčkoj i mediteranu.Na bazi tih proučavanja počinju da se stvaraju i novi objekti po uzoru na antičke spomenike i tako nastaje novi stilski pravac koji nazivami klasicizmom.Njegovi začetnici su engleski arhitekti Džems Adam i Džems Stjuart koji proučavaju antičke spomenike po Italiji,Balbek(rimski grad u Siriji),Almiru,a zatim na bazi ovih proučavanja počinju da grade kuće u klasicističkom stilu.

Klasicizam u arhitekturi znači obnovu grčke i rimske arhitektonske tradicije,ali na jedan mnogo manje stvaralački način od renesanse.Arhitekti u klasicizmu kopiraju grčke i rimske građevine,hramove,trijumfalne kapije i druge objekte ili prave njihove kombinacije.Klasicizam je podrazumijevao davanje objektima spoljnog izgleda po uzoru na antiku,a pri čemu je unutrašnjost objekta ili funkcija bila prilagođena savremenim potrebama.Tako se po brojnim evropskim gradovima podižu objekti crkava,muzeja,banki,biblioteka i drugih savremenih sadržaja,a koji po svom spoljnom izgledu liče na grčke i rimske građevine.Glavni evropski gradovi počinju da dobijaju nove objekte u klasicističkom stilu,tako u Parizu nastaje Panteon u vidu okruglog hrama,zatim crkva Madlen čija fasada je nešto modifikovana kopija antičkog hrama i trijumfalne kapije Etoal i Karasel koje predstavljaju kopije ili modifikovane kopije rimskih trijumfalnih kapija.Po istom principu u Londonu se grade engleska banka i britanski muzej,a u Berlinu berlinski muzej i čuvena Branderburška kapija koja predstavlja kopiju atinskih propileja.Propileji su monumentalna kapija na ulasku u atinski Akropolj prosto namijenjen za izgradnju hramova.

Paralelno sa klasicizmom u XIX vijeku u Evropi se javlja i drugi stilski pravac koji nazivamo romantizmom.On se inspiriše osjećanjima,velikim istorijskim događajima,bujnom maštom i prirodom.Romantizam pored arhitekture obuhvata i sve druge oblasti umjetnosti od slikarstva,vajarstva,književnosti pa do muzike.Romantizam u arhitekturi znači obnovu svih prethodnih stilova od renesanse,baroka,gotike,romanike, izbor uzora koji će poslužiti za izgradnju objekata zavisi od afiniteta umjetnika,podneblja i države.Tako u okviru romantizma u evropskoj arhitekturi imamo prvo neoromaniku,neogotiku,neorenesansu i neobarok.Objekti u romantičarskom duhu dobijaju sadržaj i funkciju prema potrebama vremena i namjene objekta,a u svom spoljnom arhitektonskom obliku preuzimaju elemente romanike,gotike,renesanse ili baroka.Naročito je veliko oduševljenje u Evropi u ovom periodu vladalo za obnovu gotike koja je u mnogim državama smatrana nacionalnim stilom.

30

Pored ovih čistih stilskih pravaca u romantizmu javlja se kod objekata i mješavina više stilova koju nazivmo eklektikom.Eklektika znači proizvoljno uzimanje različitih stilskih elemenata iz prethodnih epoha i njihovo kombinovanje na nov način.

Najznačajniji objekti sagrađeni u Evropi u romantičarskom duhu ili stilu su prvo kraljevski paviljon Brajtona(Engleska),arhitekte Džona Neša.To je objekat sagrađen pod uticajem indijske arhitekture.Indija je tada bila u sastavu engleskog kraljevstva.Posebno je na ovaj paviljon uticao Tadž Mahal,mauzolej koji pripada persijskoj školi islamske arhitekture,nalazi se u Agri u Indiji.To su Englezi zvali indijskom gotikom.Drugo značajno romantičarsko djelo je katedrala u Baltimoru(Amerika) u stilu neogotike,Benjamin Lotre je je arhitekta.Treće značajno romanatičarsko ostvarenje je zgrada engleskog parlamenta sa čuvnim Big Benom u stilu neogotike,arhitekte Čarlsa Barija.Sledeće značajno romantičarsko djelo je zgrada pariske opere arhitekte Tonija Garniea ,sagrađena u neobaroknom stilu,zatim zgrada bečke opere arhitekte Sempera,sagrađena takođe u neobaroku,zatim imamo zgradu biblioteke svete žene Vjeve u Parizu, arhitekte La Brusta koja je sagrađena u neorenesansnom stilu i na kraju imamo u Parizu Sakr Ker na Monmartru(brdo)koja je sagrađena u eklektičnom stilu koja predstavlja mješavinu vizantijske,istočnjačke,ali i nekih baroknih elemenata,arhitekta je Abadi.

Pored klasicizma ili neoklasicizma i romantizma u XIX vijeku javlja se i treći pravac u arhitekturi u mnogo više izraz tehnoloških i tehničkih,ali i estetskih mogućnosti toga vremena nego što su ova prethodna dva pravca.Glavni protogonisti novog pravca u arhitekturi nisu arhitekti nego inžinjeri,konstruktori koji su poznavali tehnološke mogućnosti toga vremena i smatrali su da novi arhitektonski izraz treba da bude i rezultat tehnoloških mogućnosti i šireg shvatanja sredine.Tako nastaju objekti sagrađeni od čeličnih konstrukcija koji svoju estetiku stvaraju ne stilskim ukrasima i detaljima nego prije svega čistotom konstrukcije čija je forma proizašla iz funkcije i tehnologije.Prvi takav objekat je kristalna palata u Londonu u Hajd parku,sagrađena 1851.godine za svjetsku izložbu,to je jedna ogromna građevina od stakla i čelika.Čelične konstrukcije su se pojavile četrdesetih godina XIX vijeka kod biblioteke svete žene Vjeve,ali su one ovdje upotrijebljene samo djelimično kod krovne konstrukcije koja je bila vidljiva u enterijeru dok je fasada oblikovana u neorenesansi.Drugo značajno veliko djelo je Ajfolova kula sagrađena 1889.godine za svetsku izložvu u Parizu po projektu Gustava Ajfela.U značajna konstruktivistička djela spada i galerija mašina talijanskog arhitekte Mengonija.To je jedna velika izložbena hala sagrađena u čeličnoj konstrukciji i staklu,a ovom tipu objekata pripada i most preko rijeke Ejvona.Ovi objekti sagrađeni u skladu sa novim tehnološkim mogućnostima i potrebama novog vremena nagovještavaju novu estetiku i predstavljaju uvod u savremenu ili modernu arhitekturu.

31

MODERNA (SAVREMENA )ARHITEKTURA

Na nastanak i razvoj moderne arhitekture u velikoj mjeri su uticale dvije škole i dva pravca i to su čikaška škola,secesija,škola bauhaus i ruski konstruktivizam.

-Čikaška škola

Ona nastaje u Americi u XIX vijeku i početkom XX vijeka.Njeni glavni nosioci su arhitekti Henri Hopson Ričardson,Baron Džejmi,Luis Saliven i Frenk Lojd Rajt.Čikaška škola je značajna po izgradnji objekata sa primjenom čeličnih konstrukcija,a koje u svom arhitektonskom izrazu nemaju arhitektonskih ukrasa i detalja već stvaraju jednu novu čistu arhitektonsku estetiku.Čikago je bio grad u razvoju i poslije velikog požara krajem pretprošlog XIX vijeka on se pretvorio u jedno veliko gradilište u kome se grade poslovne zgrade,robne kuće,stambeni objekti sa čeličnom nosećom konstrukcijom i oblogom od opeke.Čikaška škola je posebno značajna zbog toga što se u Čikagu gradi prvi soliter.Na njegov nastanak uticala je prvo skupa zemljišna renta,a drugo tehnloške mogućnosti koje je obezbijedila primjena čeličnih konstrukcija,a posebno upotreba lifta.

-Stil 1900. ili secesija

To je pokret u Evropi nastao u vremenu između 1890. i 1910. koji je imao različite nazive,u Austriji se zvao secesija po časopisu 'Secesija',u Njemačkoj Jugen stil ili stil mladosti,u Italiji Art novo ili nova umjetnost.U suštini se radilo o jednom istom stilu ili pokretu koji je bio antiistorijski i predstavljao reakciju na klasicističku i romantičarsku arhitekturu.Javlja se prvo u dizajnu i enterijeru,a zatim se širi na arhitekturu i ostale oblasti umjetnosti.Secesiju u arhitekturi karakteriše upotreba floralnih motiva,upotreba fajansa(bojena keramika-gleđosana),kuvanog gvožđa,stakla i balkona i erkera(viseći dijelovi objekta)kod objekata.Najznačajniji objekti u stilu secesije su fotoatelje Elvira u Minhenu arhitekte Augusta Endele,bečka željeznička stanica arhitekte Oto Vagnera,umjetnička škola u Glazgovu arhitekte Čarlsa Mekintoša ,a u ovu grupu može se svrstati i španski arhitekta Antonio Galudi sa svojim objektima u nadrealnom duhu kao što su crkva Sv.porodica u Barseloni(Sa Grada Familia),Kazamila čuvena kuća.

-Bauhaus

To je škola za umjetnost i zanate osnovana u Njemačkoj početkom XX vijeka.Njen osnivač je arhitekta i dizajner Van der Velde.Škola je okupljala evropsku elitu iz oblasti umjetnosti i arhitekture toga doba koji su radili kao profesori kao što su Peter Berens,Valter Gropijus,Paul Kloe,Vasili Kaldinski i čuveni Item koji je predavao teoriju boja.Škola je tebala da studentima pruži široko znanje i obrazovanje iz oblasti umjetnosti i zanatstva koji su pvi put bili objedinjeni na jednom mjestu.U školi se izučavala prvo teoretska nastava,drugi dio su sačinjavali ateljei gdje se istraživla forma i treći dio su predstavljale radionice gdje su se studenti upoznavali sa mašinama,tehnologijom i bili su obavezni i da savladaju praktični rad u radionicama.Kao direktori i profesori škole predavali su i Valter Gropijus i Nis Van de Roe poznati moderni arhitrkti.Naučne metode škole bauhaus biće raširene po čitavoj Evropi,ali i na američkom kontinentu i postaće metod rada na velikom broju fakulteta i škola na kojima se studirala arhitektura,dizajn i umjetnost.Poslije dolaska Hitlera na vlast škola je bila zatvorena,a profesori i studenti su emigrirali u Englesku,Francusku i Ameriku.

32

-Ruski konstruktivizam

To je pokret u umjetnosti,likovnoj umjetnosti nastao u Rusiji odnosno Moskvi.Poslije I svjetskog rata njegovi tvorci i nosioci su umjetnici i teoretičari Naum Gabo i Anton Pevsner koji su u svom tzv.konstruktivističkom manifestu iznijeli osnovne postavke konstruktivizma.Oni u njemu kažu:'Mi ne slikamo slike i ne vajamo skulpture nego stvaramo konstrukcije u prostoru.'Osnovno estetsko načelo konstruktivizma je da se estetika izražava čistotom konstrukcije i njene forme koja je proizašla iz funkcije i tehnologije.Ova konstruktivistička grupa pravi vekiki broj projekata,maketa,gradi jedan dio objekata koji izražavaju konstruktivističke principe.Najvažniji predstavnici ruskog konstruktivizma su Vladimir Tatlin koji pravi projekat za spomenik III internacionali u obliku jedne spiralne čelične konstrukcije koja monumentalnost i estetiku izražava konstrukcijom i njenom formom.Drugi značajni konstruktivistički stvaraoci su braća Vesnini koji prae projekat za zgradu 'Pravde'-novinske kuće u Lenjingradu,zatim Kazimir Maljevič koji pravi projekat Supermatske strukture, to je jedan arhitektonsko-vajarski projekat.Poslije dolaska Staljinovih progona konstruktivisti su takođe kao i predstavnici škole bauhaus morali da napuste Rusiju i da odu na zapad,ali su njihove ideje i učenje u velikoj mjeri doprinijeli nastanku i razvoju moderne arhitekture.

NAJZNAČAJNIJI MODERNI ARHITEKTI

U najznačajnije moderne arhitekte koji su posebno značajni za razvoj moderne arhitekture ubrajaju se sledeći Četvorica modernih velikih arhitekata su Frenk Lojd Rajt,Valter Gropijus,Nis Van de Roe i Lekor Dizije.Pored ove četvorice najznačajnijih u značajne protogoniste i nosioce moderne arhitekture mogu se ubrojati Alvar Alto- finski arhitekta,Pjer Luiđi Nervi-italijanski arhitekta,Kenzo Tange-japanski arhitekta,Oskar Nimajer-brazilski arhitekta i dr.

FRENK LOJD RAJT

On je Salivenov đak,ponikao je u čikaškoj školi,kao arhitekta prvo se pročuo po svojim vilama građenim u predgrađima Čikaga nazvanim prerijske kuće.On je od ovih svojih objekata pravio moderne i savremene kuće koje su ostvarivale jednu stvaralačku vezu sa arhitekturom tog podneblja i izuzetno dobro se uklapala u teren.On je praktično na jedan moderran način transponovao prerijsku kuću koja je imala naglaćenu vertikalu dimnjaka i horizontalne mase.Najpoznaatije njegove prerijske kuće su Roberts po porodici Robertson,Kaufman ili čuvena kuća na vodopadu.Poslije uspjeha sa prerijskim kućama on odlazi u Japan gdje poslije zemljotresa gradi hotel Imperija,a zatim se vraća u Ameriku gdje gradi u velikom stilu na moderan način veliki broj javnih objekata kao što su upravna zgrada Džonson i sin,čuveni Gugenhajnov muzej u Njujorku koji asocira na formu puža koja je tretirana na jedan novi način,naime,izložbeni prosator ovog muzeja ima spiralnu formu koja u oblikovanju objekata stvara jednu izuzetnu dinamičnu i modernu formu.On gradi i Sinagogu u Pensilvaniji,ali i brojne druge objekte.Bavio se teorijom arhitekture,pisao je knjige i ostavio veliki broj učenika i sljdbenika.

VALTER GROPIJUS

Njemački arhitekta i dizajner,bavio se prvo dizajnom automobila,lokomotiva,a zatim radi kao arhitekta i profesor i direkktor škole bauhaus.Zalagao se za moderan pristup u oblikovanju arhitektonskih objekata.Jedno od prvih dijela mu je školska zgrada za školu bauhaus kod koje je posebno interesantan trakt ili dio sa radionicama koji on gradi u čeličnoj konstrukciji i prvi put u arhitekturu uvodi stakleni zid.Poslije dolaska fašista emigrira u Englesku i Ameriku gdje predaje arhitekturu na Harvardskom univerzitetu i gradi veliki

33

broj objekata u Americi od kojih su posebno značajni zgrada Harvardskog univerziteta i američki paviljon za svjetsku izložbu u Pensilvaniji.Bavio se teorijom arhitekture,napisao veliki broj radova,rasprava i knjiga.

NIS VAN DE ROE

On se na početku bavio gipsanim figurama i dizajnom.Zatim pod uticajem Petra Berensa čiji je učenik bio počinje da se bavi arhitekturom.Do I svjetskog rata projektuje kuće i objekte u romantičarskom duhu,a zatim pod uticajem holandske grupe de stil i Petra Berensa počinje da projektuje i gradi objekte u modernom stilu.Projektuje vilu Tugenhat u Bernu,zatim njemački paviljon za svjetsku izložbu u Barseloni,pravi veliki broj projekata za objekte u čeliku i staklu,poslije dolaska fašista emigrira u Ameriku gdje radi kao profesor,ali i projektuje veliki broj objekata,naročito je bio veliki majstor za objekte u čeliku.Najpoznatiji objekti u Americi su mu zgrada tehnološkog ili Nojs instituta i Konvencional hol.

LEKOR DIZIJE

Francuski arhitekta,švajcarac po rođenju,jedan od velikih protogonista i nosioca moderne arhitekture.On je na početku bio pod uticajem kubizma,kuću je doživljavao kao mašinu za stanovanje i u tom duhu pravi svoju vilu Savoju sa čistim kubičnim formama koja izgleda kao kutija za cipele postavljena na četiri čačkalice.Gradi veliki broj objekata u modernom stilu kao što su krstasti soliteri u Parizu,čuveni stambeni blok u Marseju Habitacion,zatim gradi upravnu zgradu i parlament u Čandigaru u indijskoj državi Pendžap,pravi projekte za objekte u velikom broju svjetskih gradova za Bagdad,Montevideo.U Francuskoj gradi dvije crkve u modernom stilu Ronšan i manastir Laturet.Bavio se i urbanizmom,pravio urbanističke planove za Pariz,Montevideo,Braziliju.Sa arhitektom brazilcem Oskarom Nimajerom gradi ministarstvo prosvjete u Braziliji,a takođe sa njim čuvenu zgradu Ujedinjenih nacija u Njujorku.Bio je veliki majstor,naročito za objekte u armiranom betonu,veliki teoretičar moderne arhitekture.Iza sebe je ostavio veliki broj sagrađenih objekata,planova,knjiga i rasprava i posebno sljedbenika.

ALVAR ALTO

Finski moderni arhitekta poznat po tome što je finsku tradicionalnu arhitekturu u drvetu transponovao u beton i na taj način stvorio svjetski poznata djela u oblasti arhitekture.Najpoznatija njegova djela su dvorana Filandrija u Helsinkiju,fabrika celuloze u Sunili i vijećnica(opštinska zgrada) i Silansutu.

KENZO TANGE

Japanski moderni arhitekta poznat po tome što je slično Alvar Altu japansku trdicionalnu arhitekturu transponovao u modernu arhitekturu u kojoj je kao glavni materijal upotrebljavao armirani beton.Njegova najpoznatija djela su Centar mira u Hirošimi,vijećnica Kagavi.On se bavio u urbanizmom,pravio je i urbanističke planove za Tokio,ali i za ddruge svjetske gradov.Poslije zemljotresa u Skoplju uradio je plan za obnovu Skoplja i projekat za željezničku stanicu u Skoplju.

PJER LUIĐI NERVI

Italijanski inžinjer i arhitekta poznat naročito po smjelim montažnim objektima u armirano-betonskoj konstrukciji.Pravio je projekte za avionske hangare,palatu sportova za svjetsko prvenstvo ili olimpijadu u Rimu 1960.,upravnu zgradu firme Pireli i zgradu UNESKO-a u Parizu.

OSKAR NIMAJER

Brazilski moderni arhitekta,učenik i saradnik Lekor Dizijea.Njegovi najvažniji objekti su škola u Belohorizonteu u Brazilu,zatim ministarstvo prosvjete sa Lekor Dizijeom u Braziliji,zatim kongresna dvorana u Braziliji i zgrada Ujedinjenih nacija u Njujorku zajedno sa Lekor Dizijeom.

34

URBANIZAM

To je nauka i disciplina koja se bavi planiranjem,istraživanjem i uređenjem gradova i naseljenih mjesta.Sama riječ urbanizam je latinskog porijekla od riječi urbs što znači grad.Urbanizam kao nauka se prvi put javlja u renesansi,a njen osnivač je Leon Batista Alberti renesansni arhitekta i urbanista.Postoji nekoliko kriterijuma koji određuju ili definišu status gradskog naselja.Prvi i glavni kriterijum po kome se jedno naselje može smatrati gradskim je djelatnost njegovih stanovnika pa se po tom kriterijumu gradskim naseljem može smatrati ono čiji se preovlađujući broj stanvnika bavi nepoljoprivrednim ili tzv.sekundarnim i tercijalnim djelatnostima,a tu spadaju zanatstvo i trgovina,ugostiteljstvo.A kod savremenih gradskih naselja tu spadaju školstvo,zdravstvo,turizam i druge nepoljoprivredne djelatnosti.Drugi kriterijum je broj stanovnika.Po svjetskim standardima minimalan broj stanovnika mora iznositi 10 000 ,a svaka država svojim propisima i zakonima dalje reguliše podjelu naselja prema vrsti i tipovima,tako po našem zakonu u Srbiji pored Beograda status gradova imaju još Novi Sad,Subotica,Niš i Kragujevac,a ostalo su naselja gradskog tipa.

Kratak pregled razvoja urbanizma

Ljudi su još od najstarijih vremena počev od praistorije pokušavali da urede svoja naselja koja su mogla biti sagrađena od različitih materijala i objekata različitih tipova.Takvih uređenih naselja u periodu praistorije bilo je i na našem prostoru i najznačajnija su Vinča kod Beograda i Lepenski Vir kod Donjeg Milanovca.Ova naselja su organizovana i građena po određenim principima i po određenom načinu organizacije pri čemu se vodilo računa da se uspostavi red i da se obezbijede prolazi do pojedinih objekata,tako kod Lepenskog Vira imamo naselje postavljeno na blagoj terasi prema Dunavu formirano od trapezastih kuća,a između kojih su se nalazili manji i veći prolazi koji su omogućavali komunikaciju u okviru naselja.I praistorijsko naselje u Vinči je takođe građeno po određenom redu,međutim,i kod ova dva naselja,a i uopšte u periodu praistorije možemo govoriti samo o uređenim naseljima jer se gradska naselja javljaju znatno kasnije tek u periodu starog vijeka.

-Urbanizam Mesopotamije

To je prostor između rijeka Tigra i Eufrata u današnjoj državi Iraku,a Mesopotamija je pored arhitekture posebno značajna i za urbanizam jer se na tom prostoru prvi put u istoriji javljaju uređena naselja gradskog tipa ili gradovi.Najstariji gradovi potiču izu tzv.sumerskog perioda,to je početak III milenijuma p.n.e.U te najstarije gradove spadaju Ur,Uruk,Lagaš,Nipur i dr.Mesopotamski gradovi su imali pravilan pravougaoni ili kvadratni oblik.Građeni su na vještačkim nasipima ili terasama od zemlje da bi gradove zaštitili od čestih i iznenadnih poplava Tigra i Eufrata.Do gradova sagrađenih na terasama dolazilo se rampama i stepeništima.Sami gradovi pored toga što su građeni na terasama bili su i utvrđeni zidovima i kulama,a u njih se moglo ući samo kroz dobro kontrolisane kapije.Unutrašnjost grada je bila organizovana sa pravilnim blokovima i ulicama,a u okviru grada postojala je i funkcionalna podjela na pojedine zone:na javne zone gdje su se nalazili hramovi,na stambene zone,na radne zone.Mesopotamski gradovi iz kasnijeg asirskog i vavilonskog perioda su se razvili i usavršili na osnovnim principima sumerskog grada.Njihovi gradovi su imali vodovod i kanalizaciju,zgrade na više spratova i popločane ili asfaltirane ulice.Najpoznatiji mesopotamski ili vavilonski grad je Vavilon koji je u VII vijeku p.n.e imao oko 200 000 stanovnika.Imao je oblik nepravilnog četverougaonika,obim zidova je iznosio 18,5 km,a glavna ulica je bila široka 7m i asfaltirana.

35

-Egipatski urbanizam

Za egipatski urbanizam je karakteristična podjela gradova po namjeni tako da prvo imamo gradove prijestonice u koje spadaju Teba,Memfis i Ehnaton.Zatim imamo gradove hramovske komplekse kao što su Karnak i imamo tzv.gradove mrtvih ili memorijalne gradove.To su kompleksi sa piramidama i kraljevskim grobnicama,ali uz koje ide i čitav niz drugih pratećih sadržaja.Najznačajniji od ove tri vrste su gradovi prijestonice koje su bile najčešće utvrđene,sagrađene od ćerpiča ,sa pravilnim blokovima između kojih su se nalazile ulice.U okviru egipatskog grada takođe je postojala funkcionalna podjela na pojedine zone kao što su javne zone,stambene zone,zone namijenjene za rezidencije.Za razliku od mesopotamskog grada egipatski nije imao veliki broj sadržaja kao što su hramovi i grobnice koji su se nalazili u posebnim odvojenim cjelinama,hramovskim kompleksima i memorijalnim kompleksima.Egipatski grad je po organizaciji,načinu izgradnje,ali i po drugim karakteristikama u velikoj mjeri zaostajao za mesopotamskim gradom.Razlog za to treba tražiti u egipatskoj religiji prema kojoj je život na ovom svijetu smatran privremenim pa su i gradovi imali privremen karakter i pravljeni od loših materijala.

-Grčki urbanizam

U razvoju grčkog urbanizma slično kao u istoriji umjetnosti i arhitekturi razlikujemo tri perioda.Prvi period je kritski i mikenski ili tzv.egejski.Drugi period je klasični i treći period je helenistički.Prvi period je vezan za izgradnju gradova na Kritu kao što su Knosos i Festos.To su gradovi sagrađeni od kamena sa dijelovima smještenim na različitim terasama koje su međusobno povezane rampama i stepeništima.Ulice ovih gradova kao i sam oblik grada prilagođeni su konfiguraciji terena.Mikenska epoha traje od XVI do XI vijeka p.n.e i ovaj period grčkog urbanizma karakteriše podizanje utvrđenih gradova na teško pristupačnim mjestima kao što su Mikena,Tirins i Argos.Ovi gradovi su utvrđeni debelim zidovima od velikih tesenika tzv.kiklopskim zidovima.Ulaz u grad je kontrolisan dobro utvrđenim kapijama kao što je Lavlja kapija u Mikeni.Organizacija samog grada unutar zidova prilagođena je maksimalno konfiguraciji terena.Ulice su krive i nepravilnog oblika,a objekti su sagrađeni od tzv.megarona.Klasični grčki urbanizam traje od persijskih ratova od 450. do 323.godine p.n.e.U ovom periodu grade se i uređuju brojni grčki gradovi od kojih su najpoznatiji Atina,Korint,Delfi,Sparta,ali i gradovi u grčkim kolonijama u južnoj Italiji,na Siciliji i u Maloj Aziji.Glavne karakteristike grčkog urbanizma u ovom periodu su prvo podjela gradske teritorije na akropolis uzvišen i posvećen prostor namijenjen prije svega za izgradnju hramova.Zatim druga funkcionalna cjelina je trg ili agora.To je prostor na kome se u grčkom gradu odvijao javni život.To je slobodan popločan prostor pravougaonog oblika oko koga su se nalazile prodavnice ili stoje,zatim trijemovi,opštinske zgrade,gimnazioni i drugi javni objekti.Treći dio grčkog grada je stambeni dio.Druga karakteristika grčkog urbanizma u ovom periodu je planska izgradnja ili primjena tzv.hipodomusovog sistema koji se sastojao od ulica postavljenih pod uglom od 90 stepeni između kojih su se nalazili pravilni blokovi.U ovom sistemu pravljen je novi dio Atine koji se prostirao prema luci Pireju.Za helenistički period grčkog urbanizma karakteristično je prvo osnivanje novih gradova na prostoru koji je osvojio Aleksandar Makedonski i najvažniji takvi novi gradovi su Aleksandrija u Egiptu,Antiohija u Siriji i Pergam u Maloj Aziji.Kodizgradnje ovih gradova primjenjuju se prethodna dva principa grčkog urbanizma: prvo funkcionalna podjela na akropolis,agoru i stambene dijelove,a drugi princip je primjen hipodomusovogsistema odnosno izgradnja ulica pod uglom od 90 stepeni.

36

-Rimski urbanizamRimski urbanizam se razvio na baštini etrurske organizacije i uređenja grada.Etrurski gradovi su bili pravougaonog ili kvadratnog oblika sa dvije ulice koje se sijeku pod uglom od 90 stepeni i svaka ulica izlazi na jednu od četiri glavne gradske kapije.Na ovom principu građeni su brojni rimski gradovi,a posebno vojni logori i utvrđeni gradovi.Ove dvije glavne ulice su se nazivale kardo i dekumanus.Na presjeku ove dvije ulice nalazio se slobodni prostor koji je po funkciji odgovarao grčkoj agori,a koji se nazivao trg ili forum.Rimski trgovi su najčešće bili pravougaonog oblika okruženi trijemovima i javnim objektima,popločani,a njihova veličina zavisila je od veličine značaja grada.Najznačajniji i najveći trgovi nalazili su se u Rimu.Oni su pored pravougaonog oblika na sredini dobijali i polukružne niše ili eksedre.U Rimu je bilo izgrađeno nekoliko trgova koji su međusobno bili sastavljeni i predstavljali jedan veliki javni prostor.Oni su nosili imena careva koji su ih podigli,a najznačajniji su Augustov i Trajanov forum.Rimski gradovi su imali popločane ulice,vodovod i kanalizaciju,a veći gradovi su imali i vešespratne objekte.Rimljani su duž svog velikog carstva podigli brojne gradove ili su svoje gradove gradili i razvijali na mjestima grčkih,keltskih ili ilirskih naselja.Pored Rima veliki rimski gradovi su bili Konstantinopolj,zatim Balbek u Siriji,Timgad u Africi,zatim na mjestu velikog broja današnjih evropskih prijestonica su se nalazili rimski gradovi Vimbodona na mjestu Beča,Skupi na mjestu Skoplja,a na našem prostoru je takođe bilo velikih rimskih gradova od kojih su najpoznatiji Sirmijum-Sremska Mitrovica,Singidunum-Beograd,Naisus-Niš,Viminacijum-Kostolac i dr.Pored ovih velikih gradova duž brojnih rimskih puteva postojali su i brojni manji gradovi i naselja gradskog tipa u vidu varošica ili tzv.vikusi.Pored Dunava u Đerdapu postojao je čitavsistem utvrđenih rimskih gradova sa vojnim logorima tzv.limes koji je počinjao od Viminacijuma-Kostolca,pa preko Pinkuma-Gradišta,Talijate-Donjeg Milanovca,pa sve do Pontesa-Kladova gdje se nalazio veliki Trajanov most preko koga se prelazio Dunav.

-Urbanizam srednjeg vijeka

Poslije propasti rimskog carstva i najezde Varvara brojni rimski gradivi i naselja su stradali ,a znatan dio stanovništva se povukao na sela da bi preživio.Na početku srednjeg vijeka feudalci su imali negativan stav prema gradovima i gradskim naseljima tako da sve do VIII vijeka obnova i izgradnja gradskih naselja je bila spora i malobrojna.Od VIII pa do XII vijeka počinje značajnija izgradnja i razvoj gradskih naselja,a pojedini feudalci i crkva iz ekonomskih razloga na svojim posjedima stimulišu osnivanje i razvoj gradova.Sve do XII vijeka gradska naselja u zapadnoj Evropi su bila mala i u prosjeku su iznosila oko 10 000 stanovnika.Od XII do XIV vijeka gradovi dobijaju zamah u svom razvoju,a pojedini veći i razvijeniji gradovi se osamostaljuju i postaju gradovi komune ili samostalni gradovi države.Tada naročito dolazi do razvoja gradova na prostoru današnje Italije i Francuske tako npr.Firenca ima 60 000 stanovnika u XIV vijeku,Bolonja ima 90 000 stanovnika,London ima 40 000 stanovnika,Novo Brdo ima 40 000 stanovnika,a Venecija kao velegrad tadašnjeg perioda imala je oko 190 000 stanovnika.Srednjovjekovni gradovi su nastajali prvo razvojem trgova,zatim razvojem seoskih naselja ili razvojem starih antičkih gradova od kojih su mnogi bili napuštni ili degradirani.Srednjovijekovni gradovi su najčešće spontano organizovani i građeni sa ulicama i blokovima nepravilnog oblika koji su se maksimalno prilagođavali konfiguraciji terena.Uređenih slobodnih prostora u okviru gradova je bio mali broj i najčešće su se nalazili oko crkava,zgrada,esnafa i trgovačkih udruženja.Jedan broj srednjovijekovnih gradova iako nema pravilnu uličnu mrežu ipak se gradi po određenimpravilima i principima,tako da se javljaju i gradovi sa tzv.zrakastom uličnom mrežom,a kod nekoh slučajeva pored zrakaste javlja se i prstenasta mreža što je karakteristično za srednjovijekovnu Moskvu i Hamburg.Srednjovijekovni gradovi su po pravilu utvrđeni,ponekad i složenim sistemom zidova i kula pa vrlo često se javlja i središnji ili tzv.gornji grad koji se nalazi u sredini ili na vrhu grada i koji je namijenjen za smještaj feudalaca ili vladara.Bilo je i srednjovijekovnih gradova ili njihovih dijelova koji su građeni po određenom planu ili šemi,ali je u periodu srednjeg vijeka njihov broj bio jako mali.I na našem prostoru bilo je uređenih srednjovijekovnih gradova od kojih su neki pravljeni ne samo pod uticajem zapadnih već i pod uticajem vizantijskog urbanizma koji je dolazio iz Carigrada,iz Soluna.Najvažniji naši srednjovijekovni gradovi su naprimorskom dijelu(Kotor,Bar,Ulcinj,Dubrovnik),a u unutrašnjosti Ras,Skoplje,Prizren,Beograd,Kruševac,Smederevo i Golubac.Posebno treba istaći Smederevo kao primjer planski građenog grada kako za potrebe

37

prijestonice isto tako za potrebe odbrane od turske najezde.

-Renesansni urbanizam

To je period XV i XVI vijeka.Renesansa nastaje na prostoru Italije,a njeni nosioci su bogati gradovi komune koji su su se razvili zahvaljujući trgovini,ali i izradi skupocjene robe.Najznačajniji takvi gradovi komune ili državice na prostoru Italije su Firenca,Venecija,Đenova,Milano i Rim.Sa stanovišta urbanizma renesansa je značajna prvo zbog toga što se urbanizam tada javlja kao nova nauka ili disciplina,a veliki broj renesansnih arhitekata i urbanista bave se teoretskim postavkama urbanizma,a pogotovao nastojanjem da stvore tzv.idealni grad.Ovim problemima se bave prvo Leon Batista Alberti,zatim Bramante,Direr,a posebno Skamoci i Filartre koji prave tzv.idealnu šemu ili idealni plan za renesansni grad.Idealni grad po ovim vizijama ima zrakast oblik sa jednim glavnim trgom na sredini iz koga polazi osa zrakastih ulica prema periferiji ,a na njihovim sredinama se nalazi još po jedan manji trg od kojih svaki ima drugačiju namjenu.Projekat za idealni renesansni grad ostao je samo u okviru teoretskih razmatranja i na papiru dok konkretnih većih realizacija na tom planu nije bilo.U pogledu urbanizma renesansa je ostavila veliki broj uređenih trgova koji su nastali u tom periodu,posebno su značajni firentinski trgovi Anuncijata,Duom i Signorija koji su međusobno povezani i predstavljaju izuzetne prostore.Renesansni trg je nastao po uzoru na antički,grčki irimski.To je slobodan,popločan pravougaoni prostor okružen arhitekturom odnosno građevinama koje u prvom redu sačinjavaju gradske vijećnice,lođe,trijemovi i zanatske radnje.Drugi značajan renesansni trg je Kampadoljo u Rimu koji je građen po projektu Mikelanđela.To je trapezasti slobodni prostor sa čijih se bočnih strana i pročelja nalaze renesansne palate,a na sredini konjanička statua Marka Aurelija.Treći značajan renesansni trg je trg Sv.Marka u Veneciji koji se sastoji od dva povezana trapezasta trga sa čijih strana se nalaze palate i objekti,a sa druge dvije strane trg je zatvoren zvonikom i crkvom Sv.Marka.

-Urbanizam baroka

Barokni urbanizam je značajan po izgradnji pojedinih gradskih dijelova,a naročito trgova,parkova i kraljevskih kompleksa.Prvi značajan barokni trg sagrađen je u Rimu ispred crkve Sv.Petra.Ovaj trg je sagrađen po projektu arhitekte Berninija.To je jedan dimamičan slobodni prostor sastavljen od dva trga trapezastog i eliptičnog koji su okruženi kolonadom,odnosno jednim trijemom koji prati geometriju trga tako da predstavlja jedan raskošni uvod i pripremu ua ulazak u crkvu Sv.Petra.Karakteristika baroknog urbanizma,a posebno trgova je naglašavanje perspektive i pokreta,ali i raskoši prostora.Drugi barokni trg je takođe sagrađen u Rimu.To je trg del Popolo ili narodni trg koji se nalazi kod sjevernih gradskih vrata.To je slobodni prostor ispred kapije od koje polaze tri zrakaste ulice iz jedne tačke tako da naglašavaju perspektivu ili treću dimemziju i stvaraju utisak kretanja.Značajna ostvarenja baroknog urbanizma nastala su u Francuskoj,naročito u Parizu od kojih su najznačajniji trg ispred Versajskog dvorca.To je jedan pravougaoni prostor okružen sa tri strane krilima Versajake palate,a na četvrtoj strani tri zrakaste ulice polaze ka centru Pariza.Sa urbanističkog stanovišta posebni je značajan i versajski park građen po projektu arhitekte Lenotra izuzetno raskošno oblikovan sa paviljonima,bazenima i fontanama i grupacijama zelenila geometrijski raspoređenog što je specifičnost francuskih parkova.U Parizu se nalazi još jedan značajan trg Vandom takođe organizovan po principima baroknog urbanizma.

-Urbanizam XIX vijeka

Sve do XIX vijeka i industrijske revolucije razvoj gradova je bio postepen.Poslije francuske revolucije veliki broj seljaka vezanih za zemlju bio je oslobođen i mogao je slobodno odlaziti u gradove tražeći posao i bolje uslove života.Industrijska revolucija,veliki tehnički pronalasci omogućili su izgradnju fabrika u brojnim gradovima zapadne Evrope,a naročito u Engleskoj i Francuskoj.To je dovelo prvo do velikog priliva radne snage sa sela i stvorilo velike probleme u razvoju i uređenju gradova.Prvo u centrima gradova grade se fabrike,željezničke pruge što razara gradska jezgra,ali i stvara brojna sirotinjska naselja neuređena i bez komunalne infrastrukture:ulica,vode i kanalizacije.Sve je ovo dovelo do ozbiljnih problema u razvoju i

38

uređenju gradova koji su se razvijali stihijski i bili opterećeni brojnim problemima.Jedan broj urbanista i teoretičara pokušao je da riješi krizu koja je nastupila u gradovima zapadne Evrope u XIX vijeku.Među njima bili su prije svega socijalisti utopisti Šarl Furije,Kobet,Robert Oven,Tomas Mor i dr.Oni pokušavaju na različite načine da riješe problem.Neki od njih se ponovo vraćaju tzv.idealnom gradu,među njima je Nikola Ledu.Neki od njih kao Robert Oven pojedine eksperimente sprovode u okviru svoje fabrike.Međutim,sve ove ideje su bile utopističke jer nisu mogli da sagledaju suštinu problema,da mu priđu na adekvatan način.Jedan broj urbanista i naučnika pokušava da ovaj problem riješi sa idejom tzv.vrtnog grada.Tu ideju je formulisao Englez Huard,a zatim na bazi te ideje u Engleskoj se prave dva naselja tog tipa.Oni su taj idealni grad zamislili da se on nalazi u prirodi,zamišljeni grad ima kružni oblik,u sredini se nalaze javne ustanove i zelenilo,u sledećem prstenu je stanovanje,a na periferiji tog prstenastog idealnog grada su smještene fabrike i željeznica.Ovim idejama napravljeno je naselje Letvorč,20 milja od Londona i drugo naselje Velve u Americi.Međutim,sve ove ideje samo su bile pojedinačni i parcijalni nedovoljni pokušaji da se kriza uređenja i organizacije grada u XIX vijeku razriješi.Rješenje ovog problema nađeno je tek početkom XX vijeka uvođenjem i stvaranjem nove discipline koja se zove urbanističko planiranje.To je jedna nova naučna disciplina koja pomoću urbanističkog plana planira i kontroliše uređenje gradova i naselja.

URBANISTIČKO PLANIRANJE

Urbanističko planiranje je naučna disciplina ili oblast koja pomoću urbanističkih planova naučnim metodama planira i sprovodi uređenje gradova i naseljenih mjesta.Urbanističke planove prema namjeni i načinu izrade možemo podijeliti na :

1. generalne2. detaljne3. regulacione4. urbanističke projekte5. urbanističke uređajne osnove

-Generalni urbanistički plan

Generalni urbanistički plan služi za grubo ili globalno planiranje grada ili naseljenog mjesta.On se radi po zakonom određenoj proceduri.Sastoji se od analitičkog i grafičkog dijela,a u njegovoj izradi ima najčešće četiri faze,a to su: pripremna , programska , nacrt plana i prijedlog plana.Generalni urbanistički plan se radi na geodetskim podlogama u razmjeri 1:5000 ili 1:10 000 zavisno od veličine naseljenog mjesta.Ako je veće mjesto radi se o sitnijoj razmjeri i obratno.Prvi posao u okviru tzv.pripremne faze je pribavljanje ažurne geodetske podloge.Ažurna znači da se na toj podlozi ili planu nalaze ucrtani svi objekti koji se nalaze sagrađeni na terenu.Geodetska podloga se može raditi iznova ili dopunjavati podacima o položaju objekata na terenu(ažuriranje).Sledeći posao je prikupljanje ili stvaranje tzv.informacione baze ili osnove u šta spadaju podaci o postojećem stanju na terenu : objekata,njihove namjene,infrastrukture(vodovoda,kanalizacije,električne i PTT mreže),saobraćajnica,podaci o stanovništvu(njihovom broju,razmještaju),podaci o drugim sadržajima i djelatnostima(školstvu,zdravstvu,trgovini) itd.Ovi podaci se prikupljaju metodom ankete,zatim direktnim preuzimanjem podataka iz elaborata.Ovako prikupljeni podaci se nanose na geodetske podloge,tabele,šeme,grafikone,a zatim se vrši njihova analiza i ocjena da bi se evidentirali problemi na terenu,odnosno na prostoru naselja.Paralelno sa prikupljanjem informacione osnove pristupa se i izradi studija i elaborata za potrebe plana u koje spadju demografska,urboekonomska,sociološka studija,geološka studija,studijazaštiti čovjekove okoline,studija zaštire spomenika kulture i dr.Geološka studija služi da izvrši analizu karakteristika terena,njihove podobnosti za izgradnju i da odredei zone u kojima se može graditi i pod kojim uslovima ,u kojima ne može ukoliko postoje klizišta i slabo nosiva tla.Saobraćajna studija služi da izvrši analizu postojećeg saobraćaja i saobraćajne mreže i da predvidi broj vozila u planiranom periodu i poterebne soobraćajnice i njihov položaj za pravilno funkcionisanje grada.Demografska studija služi da predvide broj

39

stanovnika koji će živjeti u nalelju u planiranom periodu,ali i njihovu strukturu odnosno broj radnog stanovništva,broj izdržavanog stanovništva,brojškolske djece,broj predškolske djece,broj studenata.Ovi podaci su nam potrebni da bi na osnovu njih mogli realno da planiramo potrebe u gradu,za broj i površinuškolskih zgrada,kapacitete i razmještanje zdravstvenih ustanova,trgovina,objekata kulture,sporta i rekreacije i stanovanja.Na bazi analiza informacione osnove i rezultata studija pristupa se prvo izradi programa za budući plan što podrazumijeva sve potrebne sasržaje i njihove kapacitete koje treba planirati.Zatim se pravi tzv.programski model generalnog urbanističkog plana.To je grafički model ili karta na kojoj su preko ažurne geodetske podloge prvo nanijete glavne buduće saobraćajnice,a zatim glavne gradske namjene ili sadržaji u koje spadaju rad koji se dijeli na sekundarne i tercijalne djelatnosti.Sekundarne djelatnosti su industrija i građevinarstvo,tercijalne djelatnosti su zdravstvo,školstvbo,trgovina,prosvjeta,kultura.U primarne djelatnosti spadju poljoprivreda i rudarstvo,ali se one u ovaj plan ne nanose zato što to nisu gradske funkcije.Sledeća namjena koje se nanosi na karte je stanovanje,zatim saobraćaj , sport i rekreacija.Sve ove namjene na plan se nanose bojama ili šrafurama,na tačno određenom mjestu i tačno određenog intenziteta ili kapaciteta.Grafički model se radi najčešće u dvije ili tri varijante,a zatim se izlaže javnom uvidu na kome učestvuju korisnici prostora (građani,društveno-političke organizacije,ustanove).Na javnoj raspravi prisutni se upoznaju sa konceptom plana,a zatim daju svoje mišljenje,primjedbe,sugestije i želje,o tome se vodi zapisnik,a zatim se pristupa izradi sledeće faze plana koja se zove nacrt,a koja podrazumijeva izradu jednog korigovanog grafičkog modela,ali koji sada sadrži i infrastrukturu i sadrži jedno tekstualno obrazloženje.Novi model ide ponovo na javnu raspravu,zatim ide na ocjenu od strane stručne komisije koju formira ministarstvo građevina ili ministarstvo za urbanizam i izgradnju(danas).Zatim se formira konačan elaborat generalnog urbanističkog plana koji se zove prijedlog plana i on sadrži kompletan grafički i tekstualni dio, poslije usvajanja prijedloga od strane nadležne opštinske skupštine ovaj dokumenat se naziva planom.On dobija zakonsku snagu i postaje obavezan dokunenat pomoću koga se mora graditi grad ili naseljeno mjesto.Generalni urbanistički plan se sastoji iz dva dijela :tekstualnog ili analitičkog dijela i grafičkog dijela ili samih planova ili crteža. I Analitički dio plana sadrži izvode iz studija,zatim analizu i ocjenu postojećeg stanja,ocjenu i analizu evidentiranih problema na terenu ,urboekonomsku analizu,pravni osnov za realizaciju i sprovođenje plana,obrazloženja predloženih rješenja i smjernice za sprovođenje plana.

II Grafički dio se sastoji iz:

A. Karata ili planova postojećeg stanja u koje spadaju : 1. ažurirana geodetska podloga sa granicama 2. izvod iz plana višeg reda 3. plan postojeće namjene površina 4. plan postojećih sobraćajnica 5. plan postojeće infrastrukture 6. plan podobnosti terena za izgradnju 7. plan postojećih zelenih površina B. Karata budućeg(planiranog)stanjau koje spadaju: 1. plan buduće namjene površina 2. plan budućih sobraćajnica 3. plan buduće infrastrukture koji se prikazuje u vidu posebnih karata za vodovod,kanalizaciju, elektriku,gasovod,toplovod ili jednom sinteznom kartom 4. plan zelenih i rekreativnih površina 5. plan zaštite čovjekove okoline 6. plan zaštite spomenika kulture 7. sektorske karte u koje spadaju plan radnih zona,plan stanovanja(detaljna razrada namjene pov)

40

8. faze realizacije-Detaljni urbanistički plan

On se radi za dio grada ili naselja za koji je prethodno urađen generalni urbanistički plan.Detaljni plan služi za fino ili precizno planiranje pojedinih dijelova grada.Radi se po sličnoj prodeduri kao i generalni urbanistički plan.Najčešće se radi u razmjeri 1:500 ili 1:1000 zavisno od veličine prostora ili značaja.Detaljni plan se takođe sastoji iz dva dijela: tekstualnog ili analitičkog dijela i grafičkog dijela ili samih planova ili crteža.I kod izrade detaljnog urbanističkog plana potrebno je obezbijediti ažurnu geodetsku podlogu,zatim prikupiti informacionu bazu,odnosno podatke o stanju na terenu,prvo fizičkih struktura odnosno objekata,zatim saobraćajnica,infrastrukture(vodovoda,kanalizacije,električne i PTT mreže),zatim podaci o stanovništvu na tom prostoru(njihovoj strukturi,broju zaposlenih,broju školske djece),o kapacitetima radnih prostora,industrije,škola i drugih sadržaja koji se nalaze na tom prostoru.Sledeća faza je izrada programa za potreba izrade detaljnog plana,a kome prethode pored analiza postojećeg stanja i anketiranje stanovništva,institucija koje se nalaze na tom prostoru i uključivanje njihovih potreba i programa,ako ih ima,u jedan sentezni elaborat koji se naziva program za izradu detaljnog urbanističkog plana.Na osnovu ovog programa pristupa se izradi modela detaljnog urbanističkog plana koji predstavlja jednu kartu tog prostora na koju su unijete prvo buduće saobraćajnice,zatim se nnose brduće namjene u koje su uključene sve potrebe.Ove namjene se za razliku od generalnog urbanističkog plana ,kod koga smo to radili bojama i šrafurama,sada nanose u vidu konkretnih gabarita budućih objekata koji imaju svoju širinu,dužinu i visinu koja se izražava spratnošću P+1 , P+2 , P+3 itd. i namjenom.Detaljni urbanistički plan mora biti u skladu sa generalnim urbanističkim pčanom odnosno ono što je predviđeno generalnim urbanističkim planom na određenom prostoru ne može se mijenjati detaljnim planom,već samo detaljnije razrađivati ili eventualno u manjoj mjeri korigovati.Detaljni plan se slično generalnom sastoji iz dva dijela:

I Analitički dio u okviru koga se daju prvo odluka o pristupanju izradi,popis katastarskih parcela,analiza prostora sa stanovišta namjene,analiza fizičkih struktura ili objekata na terenu,analiza potreba,urboekonomska analiza prostora,pravni osnov za realizaciju i sprovođenje plana,opisi i obrazloženja predloženih rješenja.

II Grafički prilozi ili sam plan koji se sastoji od :

A. Karata postojećeg stanja u koje spadaju: 1. izvod iz generalnog urbanističkog plana 2. ažurirana geodetska podloga sa granicama 3. postojeće namjene površina 4. plan postojećih fizičkih struktura(objekti) 5. postojeće stanje saobraćajnica 6. postojeće stanje infrastrukture(najčešće posebne karte za vodovod,kanalizaciju,gasovod,a nekad mogu biti prikazane zajedno-sintezna karta) B. Karata(planova)budućeg stanja u koje spadaju: 1. karta buduće namjene površina 2. buduća karta saobraćaja 3. buduća karta fizičkih struktura 4. buduće karte infrastrukture(karta vodovoda,kanalizacije,karta električne i PTT mreže,karta gasovoda,toplovoda) 5. plan uređenja zelenih površina 6. sektorske karte(detaljnije razrađen plan namjene površina)koje sačinjavaju plan stambenih zona ,plan industrijskih ili radnih zona-po vrsti,namjeni 7. plan zaštite spomenika kulture 8. plan zaštite čovjekove sredine

41

9. plan faza realizacije(karta u kojoj se po fazama izdvoji šta će se realizovati u kojoj fazi)-Regulacioni plan

Po novom zakonu o planiranju i uređenju prostora detaljni urbanistički plan se ne radi već se radi regulacioni plan koji služi za detaljnije planiranje pojedinih dijelova grada za koje je takođe prethodno uređen generalni urbanistički plan.Ova vrsta plana se radi po nešto kraćoj prodeduri i načinu izrade taki da imamo program plana,nacrt plana i prijedlog plana.Radi se takođe na ažuriranoj geodetskoj podlozi.Suštinska razlika između detaljnog i regulacionog plana je u tome što regulacioni plan ne daje gabarite budućih objekata kao detaljni plan već određuje samo tzv.liniju regulacije do koje se prema ulici može graditi,odnosno daje samo granice prostora na kome se može graditi i površine budućih objekata,a projektantu objekta se ostavlja sloboda da odredi oblik i gabarit objekta.Drugi elemenat u kome se ova dva plana razlikuju je taj što se u regulacionom planu daje tzv.plan parcelacije koji nije postojao u detaljnom urbanističkom planu.Plan parcelacije sadrži podatke o tačnim koordinatama,obliku,površinama i vlasniku parcela.Treći elemenat koji imamo u regulacionom planu je tzv.plan javnog zemljišta.To je zemljište u posjedu opštine ili grada u u njega spadaju površine pod ulicama i drugim vrstama saobraćajnica(tramvajskim prugama),površine pod javnim objektima(javni trgovi,parkovske površine).Tu je izdvojeno sve ono što je od interesa za grad,a sav ostali prostor da li je društveni ili privatni ne ulazi u njegov imovinski status.Sledeća stvar koja se radi u regulacionom planu to je prikupljanje tzv.uslova od javnih i komunalnih organizacija za prostor na kome se radi regulacioni plan.To su podaci za vodovod i kanalizaciju(o presjeku cijevi,o mjestima gdje se može priključiti).Takođe, se dobijaju podaci za navedeno područje za električne i PTT instalacije,podaci o toplovodi,gasovodu,njihovim trasama.Takođe se kod regulacionog plana prikupljaju podaci o infrastrukturi, fizičkim strukturama,vrši analiza namjene,a onda pristupa izradi programa navedenog plana,zatim se pristupa izradi nacrta plana koji se izlaže na javni uvid.Postoji komisija za planove koja pregleda nacrt plana,ali i održi tzv.javnu raspravu na kojoj se razmatraju primjedbe i prijedlozi koji su se pojavili na javnom uvidu,onda se to vraća obrađivaču(organizaciji koja pravi plan)koji pravi konačan elaborat regulacionog plana koji se zove prijedlog plana.On odlazi na skupštinu i po usvajanju on postaje plan i služi za izdavanje tzv.akta o uslovima ili izvoda iz plana na osnovu kojih se rade projekti i uređuje prostor.Regulacioni plan se takođe sastoji iz tekstualnog i grafičkog dijela(sam plan ili crteži).Kod tekstualnog dijela na početku imamo odluku o izradi plan a,opšte odredbe,popis granica,zatim drugi dio u kome se vrši analiza prostora,postojećih namjena,obrazloženje predloženih rješenja i daju se uslovi za regulaciju prvo fizičkih struktura odnosno gradnju objekata,zatim daje se regulacija za saobraćaj,uslovi regulacije za vodovod i kanalizaciju,za električnu i PTT mrežu,za toplifikaciju,gasifikaciju,zatim uslovi za regulaciju uređenja zelenih površina,regulaciju i uređenje spomenika i opis faza realizacije.Drugi dio je sam plan ili crteži koji se sastoje iz postojećeg stanja i budućeg stanja ili planova regulacije.U karte postojećeg stanja spadaju: 1. izvod iz generalnog urbanističkog plana 2. plan postojeće namjene površina 3. plan fizičkih struktura 4. plan postojećih saobraćajnica 5. plan postojeće infrastrukture 6. postojeći plan zelenih površinaU karte ili planove budućeg stanja spadaju: 1. buduća namjena površina 2. plan budućih saobraćajnica 3. plan regulacije i parcelacije 4. plan regulacije infrastrukture 5. plan regulacije zelenih površina 6. plan regulacije spomenika kulture i zaštićenih zona(ako ih ima) 7. plan javnih površina 8. plan faza realizacije(može,a i ne mora)

42

-Urbanistički projekat

To je plan koji služi za najfinije(najdetaljnije) planiranje jednog dijela prostora i on praktično čini prelaz između urbanističkog planiranja i arhitektonskog projektovanja.Urbanistički projekat je po sadržaju sličan detaljnom urbanističkom planu,ima dio elemanata regulacionog plana koji se odnose na uslove za pruključak na saobraćajnice i infrastrukturu,a u svom sadržaju on pored planova i karata sadrži i kompletno arhitektonski i idejno rješenje za objekat ili prostor za koji se radi.U formalnom i zakonskom pogledu on se radi isto kao regulacioni plan sa svim istom predviđenim fazama i načinom izrade i usvajanja.Urbanistički projekat se radi na ažuriranoj geodetskoj podlozi,vrši se analiza postojećih namjena prostora,prikupljaju se uslovi i prilažu u elaborat za priključak infrastrukture(vodovoda.kanalizacije,električne i PTT mreže) i drugih sadržaja.Urbanistički projekat pored preciznog položaja,gabarita objekta,njegove spratnosti,sadrži i idejno arhitektonski rješenje koje obuhvata osnove i organizaciju budućeg objekta,poprečne presjeke i fasade ili izglede objekta.Urbanistički projekat se radi za posebno značajne prostore u gradu ili naseljenom mjestu kao što su centralne gradske zone,zaštićene zone,ali i drugi gradski prostori kada se želi precizno i kvalitetno planiranje i izgradnja.Urbanistički projekat se ,takođe, sastoji iz dva dijela tj.tekstualnog i grafičkog dijela.Tekstualni dio je sličan tekstualnom dijelu regulacionog plana,a grafički dio ima sledeće sadržaje:A. Karte ili planove postojećeg stanja:

1. preglednu kartu ili izvod iz plana višeg reda(generalni ili regulacioni plan)2. ažuriranu geodetsku podlogu sa granicama3. plan postojeće namjene površina4. plan postojećih fizičkih struktura5. plan postojećih saobraćajnica6. plan postojeće infrastrukture

B. Karte ili planove budućeg stanja:1. buduća namjena površina2. budući plan fizičkih struktura3. budući plan saobraćajnica4. plan parcelacije i nivelacije5. plan javnih površina6. plan regulacije i priključaka na infrastrukturu7. plan zaštite životne sredine8. kompletno idejno rješenje ili idejni projekat

-Urbanistička uređajna osnova

To je vrsta urbanističkog plana koja se koristila najčešće za uređenje seoskih naselja, ili prostora za koje nijedonijet urbnistički prostorni plan.On je sličan detaljnom urbanističkom planu,ali od njega ima manji broj sadržaja.Radi se po istoj proceduri i najvažniji sadržaji urbanističke uređajne osnove su ažurirana geodetska podloga,širi geodetski plan prostora,plan postojeće namjene površina,plan postojećij fizičkih struktura,plan postojećih saobraćajnica,plan budućin namjena površina,plan budućih fizičkih struktura,plan buduće infrastrukture i plan parcelacije(ponekad).

43

PROSTORNO PLANIRANJE

To je novija naučna oblast ili disciplina koja se bavi planiranjem sveukupnog prostora od nivoa države ili od prostora države pa do dijela opština pri čemu gradove i naseljena mjesta tretira kao cjeline i ne ulazi u njihovu strukturu i orgnizaciju.Prvi prostorni plan urađen je 1930. godine za dolinu rijeke Tenesi u Americi,a prvi pravi prostorni planovi počeli su da se rade tek poslije II svjetskog rata.Između prostornog i urbanističkog planiranja nema uvijek oštre granice i oni se u pojedinim dijelovima i elementima preklapaju.Prostorno planiranje ima za cilj postizanje ili uspostavljanje optimalnog razmještaja u prostoru,prvo stanovništva,zatim aktivnosti i prirodnih dobara,odnosno cilj izrade prostornog plana je najoptimalnije korišćenje prostora.Prostorne planove prema namjeni i značaju dijelimo na:

1. makroregionalni planovi u koje spadaju republički prostorni plan,prostorni plan autonomnih oblasti

2. regionalni prostorni planovi u koje spadaju prostorni planovi regiona,okruga ili dvije tri opštine u nekim slučajevima

3. mikroregionalni prostorni planovi u koje spadaju opštinski prostorni plan,prostorni plan dijela opštine

4. prostorni planovi područja posebne namjene u koje spadaju prostorni planovi nacionalnih parkova(Đerdap,Tara,Kopaonik,Fruška gora),zatim kulturno istorijski kompleksi

(Fruškogorski manastiri),zatim vojne baze ili prostorni planovi infrastrukturnih koridora.Prostorni plan se sastoji od analitičkog ili tekstualnog dijela i od samog plana koji obuhvata karte ili crteže. I Analitički dio prostornog plana obuhvata sve vidove istraživanja prostora:

A. Prirodne i geografske karakteristike terena,u okviru ove oblasti istražuju se i analiziraju:1. morfologija(reljef,hidrologija-rijeke,potoci,mora)2. geologija(sastav terena,pedološke karakteristike terena,nosivost terena,podobnost

terena za izgradnju)3. klima(temperatura,padavine,broj kišnih dana,min zimska temperatura,max ljetnja

temperatura,količina padavina,vjetrovi)4. vegetacija(šume,doline,pašnjaci,poljoprivredne površine)

B. Antropogeografske karakteristike terena ili stvorene strukture,to je sve ono što je nastalo kao dio ljudskih ruku

1. naselja(njihov razmještaj,veličina,klasifikacija na velike gradove,srednje gradove, male gradove,varošice,seoska naselja)2. infrastruktura u koju spadaju saobraćajnice(putevi,pruge,plovni putevi,aerodromi),

regionalni vodovodi,regionalni gasovodi,hidrocentrale,termocentrale i promarni dalekovodi koji ih povezuju,ali i druge infrastrukturne instalacije šireg prostornog značaja kao što su PTT instalacije(razmještaj releja,satelitske stanice)

3. Industrija i građevinarstvo i rudnici(teška,laka ,obojena,prehrambena industrija,zatim ridnici po vrsti-bakar,al i kapacitetu)

4. način zauzimanja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta(analiziraju se površine pod šumama-četinarske,listopadne,koje prostore zauzimaju , površine pod voćnjacima,vinogradima,površine pod ratarskim kulturama-pšenica,soja,kukuruz)

C. Demografska istraživanja i analize obuhvataju:1. broj stanovnika(natalitet,mortalitet)2. strukturu stanovništva(prema uzrastu,strukturu u odnosu na aktivnosti,radno

sposobno,izdržavano stanovništvo) 3. projekcije(predviđanja )budućeg stanovništva po broju i po strukturi

4. sociološka istraživanja ili studije(studija budžeta,studija slobodnog vremena,način života,ishrana) i drugi sociološki elementi važni za planiranje

5. ekonomska istraživanja(opšti uslovi ekonomskog razvoja,strategija tržišta, potrošnja el.energije,dohodak po glavi stanovnika,projekcije nacionalnog dogotka

44

i opšta strategija razvoja područja ili prostora za koji se plan pravi.Na bazi navedenih studija i istraživanja prostora dobijenih analizom terena(podA,B,C),ali i potreba budućeg stanovništva pravi se prvo tzv.strategija razvoja područja,a zatim elaborat-program prostornog plana.Program sadrži sve prostorne i druge potrebe stanovništva i na bazi njega pristupa se izradi prostornog plana koji se radi po određenoj metodologiji i podrazumijeva veći broj faza u koje spadaju sledeće:

I faza je prikupljanje informacija, II faza je analiza i ocjena, III faza je evidentiranje problema na navedenom prostoru,sledeća faza je izdvajanje najvažnijih problema,izlaganje problema na javnoj raspravi,zatim sučeljavanje stručnog interesa i interesa stanovništva i zainteresovanih subjekata i zauzimanje konačnog stava u vezi načina rješavanja glavnih problema,zatim izrada programa,izrada prostornog modela,izbor najboljeg modela,izrada prostornog plana po izabranom modelu,izlaganje prostornog plana na javnom uvidu,usvajanje prostornog plana i realizacija prostornog plana.

II Drugi dio prostornog plana obuhvata sam plan ili crteže ili karte i u njih spadaju sledeći crteži i karte:

A. Karte i planovi postojećeg stanja u koje spadaju:1. karta područja za koje se plan gradi2. izvod iz plana višeg reda3. plan postojeće namjene površina4. plan postojećih saobraćajnica5. plan postojeće infrastrukture6. plan postojećih industrijskih kapaciteta7. plan postojećih rudinika8. plan postojećih hidrocentrala,termocentrala9. plan postojećih akumulacija i sistema za vodosnabdijevanje regionalnog karaktera10. plan postojeće mreže naselja

B. Karte i planovi budućeg stanja1. plan buduće namjene površina2. plan budućih saobraćajnica(putevi,pruge,plovni putevi)3. plan buduće infrastrukture-novi regionalni vodovi,novi primarni elektrovodovi koji

spajaju termo i hidrocentrale i velike industrijske centre,gasovodi4. budući plan mreže naselja sa razmještajem,podjelom prema veličini,strukturi i sa planom

za njihovu rekonstrukciju,razvoj ili izgradnju novih naselja5. mreža i razmještaj industrijskih kapaciteta6. mreža i razmještaj rudnika(otvaranje novih rudnika)7. plan korišćenja i upotrebe poljoprivrednog zemljišta8. ekološki plan9. planovi zaštite od ratnih dejstava ili vojni planovi

Prostorni plan je dugoročni plan za period od 20 do 25 godina ,revizija se vrši svakih 5 ili 10 godina.