ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ

ΜΙΚΡΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΕ ΜΙΑ ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

Οι σηµειώσεις που ακολουθούν βασίστηκαν σε ιστορικό υλικό που αποτέλεσε την βάση των διαλέξεων που έδωσα στο πλαίσιο Σεµιναρίων που πραγµατοποίησε ο Σύλλογος Πολιτικών Μηχανικών Ελλάδος και το Τεχνικό Επιµελητήριο Τµήµα ∆υτικής Κρήτης στα 1991 -1992. Αργότερα το υλικό αυτό εµπλουτίστηκε στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Συµβουλίου Πολιτικών Μηχανικών σε επεξεργασίες που έγιναν στον τοµέα του Εngineering Ηeritage.

Τα κείµενα αυτά µε παρότρυνε να ξαναβγάλω στην επιφάνεια για τον ΑΡΧΙΜΗ∆Η ο συνά-δελφος Θόδωρος Βουδικλάρης που ήταν τότε πρόεδρος του ΣΠΜΕ. Από την εποχή που γράφηκαν οι σηµειώσεις αυτές υπάρχει µια έκρηξη στην βιβλιογραφία σε θέµατα ιστορίας των κατασκευών και των µηχανικών. Ας κριθούν λοιπόν µέσα στο χρονικό πλαίσιο τους και σαν απλές σηµειώσεις χωρίς αξιώσεις πληρότητας.

Οι σηµερινές ψηφιακές δυνατότητες έκαναν εφικτή την πληρέστερη εικονογραφική πλαισίω-ση του κειµένου, πράγµα που βοηθάει στην αντίληψη του «κλίµατος» κάθε εποχής.

Αριστόδηµος Χατζηδάκης

ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

ΟΙ ΜΗΧΑΝΙΚΟΙ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΜΗΧΑΝΙΚΟΥ

ΟΙ ΕΡΕΥΝΕΣ ΠΑΝΩ ΣΤΙΣ ΜΗΧΑΝΙΚΕΣ Ι∆ΙΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΥΛΙΚΩΝ

"Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ" ΤΟΝ 18ο ΑΙΩΝΑ

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΚΟΙ ΣΤΟΝ ΑΙΩΝΑ ΤΩΝ ΦΩΤΩΝ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

ΟΙ ΜΗΧΑΝΙΚΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

σελ. 1 / 63

ΟΙ ΜΗΧΑΝΙΚΟΙ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ

ΜΗΧΑΝΙΚΟΥ

Θα πρέπει να κατέβουµε ως τα µέσα του 1700 για να ιχνηλατήσουµε την διαµόρ-φωση των σύγχρονων µηχανικών. Των µηχανικών δηλαδή που ενσωµατώνουν στην επαγγελµατική τους πρακτική τα α-ποτελέσµατα των διάφορων κλάδων της επιστήµης. Των µηχανικών που η συγκρό-τηση τους βασίζεται ολοένα και περισσό-τερο στην επιστηµονική γνώση, και οι λε-γόµενοι «κανόνες της τέχνης» καταλαµβά-νουν ένα όλο και µικρότερο µέρος της παιδείας τους.

Ο Αρχιµήδης θεωρήθηκε πρότυπο για τους µηχανικούς της αναγέννησης

Το πέρασµα βέβαια από την εµπειρία και τους κατασκευαστικούς κανόνες που δια-µορφώθηκαν µέσα στην ιστορική διαδρο-µή δεν είναι κάτι απότοµο και ξαφνικό. Κράτησε για µεγάλο διάστηµα και έγινε δυνατό χάρη στην πρόοδο της επιστηµο-νικής σκέψης και την ανάπτυξη της «νέας επιστήµης» - της µηχανικής. Η Aναγέννη-ση ορίζει την µετάβαση αυτή.

Το βασικό άλµα σ' αυτήν την κατεύθυνση όµως πραγµατοποιήθηκε µε την βιοµηχα-νική επανάσταση που έφερνε νέα προ-βλήµατα για λύση, νέους τύπους κατα-σκευών και νέα υλικά (σίδηρος, χάλυβας) πλάι στα παραδοσιακά.

Μπαίνοντας ο 18ος, ο αιώνας του «διαφω-τισµού», το γόητρο της επιστήµης βρισκό-ταν ανεβασµένο εξ αιτίας του θριάµβου του Νεύτωνα. Η επιστηµονική επανάσταση ήταν σε πλήρη εξέλιξη.

Οπλισµένοι µε τις Νευτώνειες αρχές, οι philosophes βάλθηκαν να αναδιοργανώ-σουν την κοινωνία χρησιµοποιώντας τον ορθό λόγο.

Η επιστηµονική σκέψη είχε αρχίσει κιόλας να συγκροτεί τους θεσµούς ανάπτυξης της, την Βασιλική Εταιρία του Λονδίνου (1662) και την Γαλλική Εταιρία Επιστηµών (1666) και για να περιοριστούµε στις πιο σηµαντικές, χωρίς να µιλήσουµε για τα Πανεπιστήµια, φορείς µετάδοσης της «ε-πιστήµης», που είχαν φυσικά ήδη ζωή κάποιων αιώνων.

Το έργο του Γαλιλαίου συµπλήρωνε έναν περίπου αιώνα ζωής. Το Principia του Νεύτωνα µια περίπου δεκαετία.

Η επιστήµη της µηχανικής είχε αρχίσει να οικοδοµείται σε γερά θεµέλια, Γαλιλαίος, Toriccelli, Huygens, Hooke, Bernoulli, Wren, Newton.

Οι πρώτες πειραµατικές έρευνες, αν και είχαν αντικείµενο, µεµονωµένα µέλη της κατασκευής όπως δοκούς, στύλους, αλυ-σίδες, δεν είχαν σκοπό να εµπλουτίσουν τις γνώσεις των µηχανικών της πράξης.

Μ' άλλα λόγια, αν και η επιστηµονική έ-ρευνα ήταν ζωντανή και ο επιστηµονικός διάλογος πάνω στην στατική και την αντο-χή των υλικών ήταν έντονος, δεν µπορού-µε να πούµε ότι οι πρακτικές συνέπειες αυτής της έρευνας απευθύνονταν αρχικά στα προβλήµατα των κατασκευών, ούτε ότι οι τεχνικοί της εποχής έδειχναν για τις έρευνες αυτές αισθητό ενδιαφέρον.

Μονάχα τον 18ο αιώνα µε την διάδοση των «πραγµατειών» (traites) πάνω στην τέχνη των κατασκευών αρχίζει να γίνεται αντιλη-πτή η γονιµότητα, για τα τεχνικά προβλή-µατα, της σύζευξης της επιστήµης και της τεχνικής παράδοσης.

σελ. 2 / 63

Έχει περάσει αρκετός καιρός από τότε που ο Μεσαίωνας χαρακτηριζόταν σαν µια σκοτεινή για τις επιστήµες και την τεχνική περίοδος που δεν µας κληροδότησε τίπο-τα. Ολοένα και οι νέες ιστορικές γνώσεις αποκαθιστούν την εικόνα µιας περιόδου κατά την οποία εξελίχθηκαν και ωρίµασαν γνώσεις και τεχνικές που έκαναν εφικτή την Αναγεννησιακή έκρηξη.

Αραβική αντιγραφή αρχαίων µαθηµατικών κειµένων

Μπορούµε επίσης να µιλάµε ακόµη και για την τεχνική επανάσταση του Μεσαίωνα, λόγω της σηµαντικής προόδου πού συντε-λέστηκε τότε στην υδραυλική ενέργεια (νε-ρόµυλοι) και στα µηχανικά συστήµατα, αλ-λά n πραγµατικότητα είναι ότι η περίοδος των καινοτοµιών πού εγκαινιάστηκε τον 12ο και 13ο αιώνα συνέχισε στην ίδια τρο-χιά ως το τέλος του 16ου, χωρίς µεγάλες τοµές.

∆εν µπορούµε να κατανοήσουµε τα τεχνι-κά επιτεύγµατα της ’Αναγέννησης χωρίς να αποτιµήσουµε σωστά τις διαστάσεις της τεχνικής ανάπτυξης πού ξεκίνησε στους τελευταίους αιώνες του Μεσαίωνα.

Αντίστοιχα, οι µηχανικοί της ’Αναγέννησης, ήταν σε µεγάλο βαθµό άνθρωποι της πα-ράδοσης, µιας ισχυρής παράδοσης πού σφυρηλατήθηκε στα µεγάλα εργοτάξια των καθεδρικών ναών, στις κατασκευές νερό-µυλων αλλά και στα οχυρωµατικά έργα, στα πεδία των µαχών.

Η τέχνη του πολέµου είναι ακόµα αναπό-σπαστο µέρος του επαγγέλµατος του ανα-γεννησιακού µηχανικού.

Το µνηµειώδες υδραυλικό ρολόι του Al-Jazari

Τα αυτόµατα ήταν πολύ δηµοφιλή από τους Ελληνιστικούς χρόνους

Σηµαντικό ρόλο την περίοδο αυτή έπαιξε ο Αραβικός κόσµος. Σε µια σχετικά άγονη για την ∆ύση περίοδο Άραβες αστρονόµοι ερευνούσαν τους ουρανούς από την Σα-µαρκάνδη ως την Κόρδοβα, µουσουλµάνοι φυσικοί, φιλόσοφοι, µαθηµατικοί, γεωγρά-φοι και αλχηµιστές εργάζονταν ακατάπαυ-στα διατηρώντας και επεκτείνοντας τις γνώσεις που είχαν κληρονοµήσει κυρίως από τους αρχαίους Έλληνες.

σελ. 3 / 63

Εκτός από τα µαθηµατικά έργα του Αρχι-µήδη και του Ευκλείδη, διατήρησαν τα έρ-γα των µηχανικών της Ελληνιστικής πε-ριόδου, το έργο του Ήρωνα και του Φίλω-να και ανάπτυξαν πρωτότυπες πνευµατι-κές και υδραυλικές κατασκευές, πολεµικές µηχανές, καθώς και µηχανικά αυτόµατα. Η παράδοση αυτή πέρασε στη ∆ύση από λατινικές µεταφράσεις κυρίως µέσω της Ισπανίας και της Σικελίας. Η θέση και οι γνώσεις του Άραβα µηχανικού µας είναι άγνωστη, όπως εξ άλλου και των µηχανι-κών άλλων χωρών µε υψηλή τεχνική πα-ράδοση που προηγήθηκαν της ∆ύσης, όπως της Κίνας.

Στην γοτθική περίοδο οι αρχιτέκτονες των καθεδρικών ναών προέρχονταν περισσό-τερο από τον αστικό πληθυσµό του οποί-ου το πνεύµα και τις τάσεις εξέφραζαν. Η Ρωµανική περίοδος δεν είχε άλλους καλλι-τέχνες εκτός από τους µοναχούς. Οι «freres pontifes» που κατασκεύαζαν τα γεφύρια τον ΧΙΙ αιώνα είναι οι τελευταίοι εκπρόσωποι των µοναστικών σχολών. Ο τίτλος του Ποντίφηκα ακριβώς τον γεφυ-ροποιό σηµαίνει.

Όπως και κάθε γνώση, έτσι και η τεχνική γνώση στον πρώιµο µεσαίωνα ήταν περι-ορισµένη στον χώρο των µοναστηριών. Ο Didier ο ηγούµενος του Mont-Cassin που διαδέχθηκε στον Παπικό θρόνο τον Γρη-γόριο VII ήταν αρχιτέκτονας. Το αβαείο του Cluny χτίστηκε µε αρχιτέκτονες τους µονα-χούς Gauzon και Hezi lon, η µόνη τεχνική πραγµατεία της Ρωµανικής περιόδου, το βιβλίο του Θεόφιλου, είναι το έργο ενός µοναχού γραµµένο για µοναχούς.

Οι επώνυµοι εκπρόσωποι της γοτθικής αρχιτεκτονικής, στο ξεκίνηµα της, είναι λα-ϊκοί. Θα ήταν ενδιαφέρον να ξέρουµε τι εκπαίδευση είχαν αυτοί οι αρχιτέκτονες µε το τόσο σηµαντικό έργο. Αυτό που µπο-ρούµε να πούµε για την τεχνική τους παι-δεία είναι ότι ταξίδευαν από εργοτάξιο σε εργοτάξιο και παρατηρούσαν. Αναφέρο-νται οικογένειες αρχιτεκτόνων που η πα-ράδοση µεταβιβάζεται από πατέρα σε γιο σαν τους Cormont ή τους Steinbach.

Ξυλουργικά στεγών

Χαράξεις και οδηγίες λιθοτοµίας από το τετρά-διο του Villard

Ένας από του λίγους επώνυµους του 13ου αιώνα, που έφτασε ως τις µέρες µας χάρη στο τετράδιο σηµειώσεων και σχεδίων του, ήταν ο Villard de Honnencourt. Η φιγού-ρα του παραµένει πολύ λίγο γνωστή.

σελ. 4 / 63

Πρέπει να γεννήθηκε στο οµώνυµό του χωριό της Πικαρδίας και να πήρε µοναστι-κή εκπαίδευση κοντά σε Βενεδικτίνους.

Η αξία του τετραδίου του, εκτός από την εξαιρετική οµορφιά και ακρίβεια των σχε-δίων του, οφείλεται στο ότι µας δίνει ένα περίγραµµα των τεχνικών γνώσεων και ενδιαφερόντων της εποχής.

∆εν είναι βέβαιο ποιος ήταν ο ρόλος του ίδιου του Villard. Ήταν άραγε αρχιτέκτο-νας, µηχανικός, σχεδιαστής, ζωγράφος, αρχιτεχνίτης, περιηγητής, ή και φιλόσοφος. Σίγουρα η απάντηση είναι σύνθετη για µας όµως αντιπροσωπεύει την εικόνα του µε-σαιωνικού µηχανικού.

Το τετράδιο του ασχολείται µε τα σχέδια συγκεκριµένων καθεδρικών ναών αλλά και µε το σύνολο των τεχνικών γνώσεων της εποχής του. Οδηγίες οικοδοµικών χαρά-ξεων, λιθοτοµία, γεωµετρικοί κανόνες, µη-χανές και µηχανισµοί, αυτόµατα, διακο-σµητικά µοτίβα κλπ.

Όψη του καθεδρικού της Reims

Από το τετράδιο αυτό παραθέτουµε αρκε-τές σελίδες γιατί είναι το πρώτο τεχνικό κείµενο που έχουµε από τον µεσαίωνα.

Χαράξεις από το τετράδιο του Villard de Honnecourt

∆εν φαίνεται να υπήρχαν ιδιαίτερες συντε-χνίες Αρχιτεκτόνων, τουλάχιστον µέχρις ότου ο Λουδοβίκος ο 14ος ίδρυσε την Ακα-δηµία της Αρχιτεκτονικής. Ο Αρχιτέκτονας όπως και ο οικοδόµος εργάτης προέρχο-νταν από την ίδια συντεχνία, βασικά των λιθοξόων. Ο Αρχιτέκτονας της γοτθικής περιόδου ήταν ένας αρχιτεχνίτης, και η περίπλοκη οργάνωση των µεθόδων κατα-σκευής απαιτούσε πράγµατι ο αρχιτέκτο-νας να ζει συνέχεια την ζωή του εργοταξί-ου.

∆εν συναντάµε συχνά στα µεσαιωνικά κεί-µενα την λέξη architectus η architector, αυτός που εκπληρώνει τις λειτουργίες του ονοµάζεται συνήθως "maitre d'oeuvre" ας τον πούµε αρχιµάστορα επιβλέποντα-διευθύνοντα το έργο.

Η αναγνώριση και τιµή στους αρχιτέκτονες δεν είναι αποκλειστικότητα της αναγέννη-σης. Σε πολλούς γοτθικούς ναούς διαβιβά-ζουµε τα ονόµατα των αρχιτεκτόνων χα-ραγµένα σε εµφανή τιµητικά σηµεία. Μο-νάχα τα ονόµατα των γλυπτών παρέµειναν άγνωστα.

σελ. 5 / 63

Η τεχνική εκπαίδευση φαίνεται ότι ήταν τόσο για τον εργάτη όσο και για τον αρχι-τέκτονα, η διδασκαλία στο εργαστήριο, η µαθητεία και µετά το compagnonnage (ένα είδος ανταλλαγής φιλοξενίας, ανάµεσα στα µέλη ενός επαγγέλµατος που µετακινού-νταν).

Αν και ο Μεσαίωνας δεν γνώριζε την ελευ-θερία του επαγγέλµατος άφηνε στον τεχνί-τη αρκετή ανεξαρτησία, για να αναγνωρί-σουµε στο έργο του µια γόνιµη πρωτο-βουλία. Κάθε τεχνίτης είναι ένας υπεύθυ-νος συνεργάτης που δουλεύει µέσα στα πλαίσια που θέτει ο αρχιτέκτονας και που η άµιλλα µε τους άλλους τεχνίτες δίνει στην γοτθική αρχιτεκτονική τη ζωντανή της ποικιλία.

Οι λογαριασµοί των εξόδων που έφθασαν ως εµάς δείχνουν τους «µαιτρ» να πληρώ-νονται όσο κρατάει η δουλειά µε µια ηµε-ρησία αποζηµίωση σε χρήµα ή σε είδος, ενώ οι εργάτες πληρώνονται κατά κανόνα κατ' αποκοπή.

Οι συντεχνίες δεν είναι δηµιούργηµα του µεσαίωνα, υπήρχαν και στους Ρωµαίους. Η Ρωµανική περίοδος προσπάθησε να τις γυρίσει σε µοναστικά πλαίσια, ενώ ο 13ος αιώνας τους έδωσε τον αστικό τους χαρα-κτήρα. Τα µέλη των συντεχνιών, µέσω ε-νός φόρου που πληρώνουν στον βασιλιά ή τον φεουδάρχη, έχουν το δικαίωµα να σχηµατίσουν µία ένωση ικανή να προστα-τεύσει τα συµφέροντα τους

Αρχιτεχνίτης-µηχανικός (maitre d' oeuvre)

Κατεργασία πέτρας σε µεσαιωνικό εργοτάξιο

Ο κώδικας των συντεχνιών του Παρισιού, γραµµένος από τον Etienne Boilen, χρο-νολογείται από το 1258 αλλά για αρκετές συντεχνίες, όπως και αυτή των ξυλουρ-γών, οι κώδικες δεν κάνουν τίποτ' άλλο παρά να καταγράφουν κανόνες εθιµικούς. Οι κανόνες αυτοί ρυθµίζουν τις προϋπό-θεσης εισόδου στο επάγγελµα, τον χρόνο µαθητείας, τις εγγυήσεις έντεχνης δου-λειάς, όλα, µέχρι και τις ώρες λειτουργίας των εργαστηρίων. Ποτέ η τυραννία των κανονισµών δεν έφτασε σε τέτοιο σηµείο.

Κάτω από αυτό το καθεστώς πειθαρχίας και καταναγκασµού οι εργάτες των οικο-δοµών κρατούν µια θέση πιο ελεύθερη. Και ο χαρακτήρας των έργων τους µας το δείχνει, και τα κείµενα των καταστατικών τους το επιβεβαιώνουν, «µπορεί να είναι χτίστης όποιος θέλει» φτάνει να έχει την απαραίτητη µαθητεία. Είναι ο χαρακτήρας της δουλειάς και οι ειδικές τις απαιτήσεις που επιβάλλουν µια τέτοια αντιµετώπιση. Οι εργάτες µετακινούνται συνεχώς στον τόπο της κατασκευής.

σελ. 6 / 63

Έτσι βρίσκουµε παντού εργάτες διαφόρων εθνικοτήτων. Η επάνδρωση των µεγάλων εργοταξίων που προκαλεί αυτές τις µετα-κινήσεις και ανταλλαγές υπηρεσιών οδηγεί σε σχέσεις συναδέλφωσης και αµοιβαίας βοήθειας και ο θεσµός του «compa-gnonnage» εµφανίζεται σαν µία ανταλλαγή φιλοξενίας που, ένα επάγγελµα περιπλα-νώµενο, κάνει απαραίτητη.

Ας σκεφτούµε την αναλογία οργάνωσης και κανόνων µε τα δικά µας µαστορικά µπουλούκια που, από Ήπειρο και Πελο-πόννησο όργωναν όλη την Ελλάδα και τα Βαλκάνια σε αναζήτηση δουλειάς.

Σιγά- σιγά η "compagnonnage" οργανώνε-ται και δίνει γέννηση στον ελεύθερο - τε-κτονισµό. Η άµεση διάδοση των ιδεών τεί-νει να δώσει οµοιοµορφία και στις µεθό-δους και τέλος στα τέλη του 14ου αιώνα φτάνουµε στην δηµιουργία εκτεταµένων σχολών, το µασονικό γκρουπ της Αγγλίας έχει τις δικές του µεθόδους, της Γερµανίας το ίδιο κλπ. Η συγκεντροποίηση αυτή οδη-γεί στην ενότητα του στυλ, άλλα και στην τυποποίηση.

Στην Αναγέννηση δεν ήταν σαφώς ορι-σµένα τα επαγγέλµατα του καλλιτέχνη, του αρχιτέκτονα και του µηχανικού.

Τον καλλιτέχνη µπορούσε να τον καλέσει η πόλη ή ο πρίγκιπας για να χύσει ένα ά-γαλµα, να κτίσει έναν καθεδρικό ναό, να αποξηράνει ένα έλος ή να οργανώσει την πολιορκία µιας πόλης. Ο αρχιτέκτονας έ-πρεπε να γνωρίζει τις ιδιότητες των υλικών και τα µέσα για την χρησιµοποίηση τους. Ο καλλιτέχνης της Αναγέννησης έπρεπε να τα ξέρει όλα αυτά και πολύ περισσότε-ρο να ενσταλάξει στο έργο του την γεωµε-τρία και την µηχανική, µιµούµενος συνει-δητά την αρχαιότητα. Η πολυµέρεια του ταλέντου και ειδικά η συνένωση τέχνης και επιστήµης σε ένα πρόσωπο έγινε αισθητή σαν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Αναγέν-νησης.

Το γεγονός όµως ότι οι καλλιτέχνες κατεί-χαν κάµποσες διαφορετικές τεχνικές, ότι ο Τζιόττο, ο Ορκάνια , ο Μπρουνελλέσκι, ο Μπενεντέτο ντα Μαγιάνο κι ο Βερόκκιο ή-ταν ταυτόχρονα γλύπτες, ζωγράφοι, χρυ-

σοχόοι και µεταλλοχαράκτες, ότι παρά την πρόοδο της εξειδίκευσης ο Ραφαήλ ήταν ακόµα και ζωγράφος και αρχιτέκτονας, ενώ ο Μικελαντζέλο γλύπτης, ζωγράφος και αρχιτέκτονας συγχρόνως - το γεγονός αυτό συνδέεται πιο πολύ µε το χειροτεχνι-κό χαρακτήρα των οπτικών τεχνών παρά µε το ιδανικό της πολυµέρειας στην Ανα-γέννηση..

Η εγκυκλοπαιδική µόρφωση και η πρακτι-κή πολυµέρεια στην πραγµατικότητα είναι µεσαιωνικά ιδεώδη, ο δέκατος πέµπτος αιώνας τα παραλαβαίνει µαζί µε την πα-ράδοση της µαστοριάς των συντεχνιών και τα εγκαταλείπει στον ίδιο βαθµό που εγκα-ταλείπει και το πνεύµα της µαστοριάς. Στη µεταγενέστερη Αναγέννηση όλο και σπα-νιότερα συναντούµε ζωγράφους που α-σκούν ταυτόχρονα διαφορετικά είδη τέ-χνης. Με την νίκη όµως της ανθρωπιστι-κής αντίληψης για τον πολιτισµό, η ιδέα του uomo universalis (καθολικού ανθρώ-που), πνευµατική τάση αντίθετη στην εξει-δίκευση, έρχεται ξανά στο προσκήνιο και οδηγεί στην λατρεία ενός τύπου πολυµέ-ρειας που είναι πιο συγγενική προς τον ερασιτέχνη παρά προς τον µάστορα.

Σαν αντίθετο µε την τάση προς εξειδίκευση πρέπει προπαντός να αναφερθεί το αξιο-σηµείωτο γεγονός, ότι από τους κυριότε-ρους αρχιτέκτονες της προχωρηµένης Α-ναγέννησης µονάχα ο Αντόνιο ντα Σαν-γκάλλο είχε προετοιµαστεί για αυτήν την σταδιοδροµία, ο Μπραµάντε αρχικά ήταν ζωγράφος, ο Ραφαήλ και ο Περούτσι συ-νέχισαν να συνδυάζουν τη ζωγραφική µε την αρχιτεκτονική ενώ ο Μικελάντζελο είναι και παραµένει προπαντός γλύπτης.

O Filippo Brunellesci

σελ. 7 / 63

Το γεγονός ότι µε το επάγγελµα του αρχι-τέκτονα καταπιάνονταν συγκριτικά πολύ αργά στην ζωή τους κι ότι πολλοί δάσκα-λοι έπαιρναν κυρίως θεωρητική εκπαίδευ-ση σε αυτό, δείχνει από τη µία πόσο γρή-γορα η πρακτική αγωγή είχε παραµεριστεί από την πνευµατική κι ακαδηµαϊκή, και από την άλλη πως η αρχιτεκτονική έως ένα βαθµό γίνεται διασκέδαση του ερασι-τέχνη. Πραγµατικά σε όλες τις εποχές στον µεγάλο άρχοντα άρεσε να ενεργεί όχι µο-νάχα σαν προστάτης, αλλά και σαν ερασι-τέχνης αρχιτέκτονας.

Αναπαράσταση του ικριώµατος που σχε-δίασε ο Brunellesci για την κατασκευή του τρούλου της Santa Maria del Fiore. Η κα-τασκευαστική αυτή λύση που δεν απαιτεί στήριξη στο δάπεδο αλλά εδράζεται στο τύµπανο φαίνεται ότι αποτέλεσε βασικό κριτήριο για να του ανατεθεί το έργο.

Η δοµή του τρούλου

Η εκλογή του αρχιτέκτονα φαίνεται, τουλά-χιστον τον 14ο και 15ο αιώνα, ότι γινόταν µε διαγωνισµό. Οι φηµισµένοι αρχιτέκτο-νες προσκαλούνταν από µακριά και από ότι φαίνεται οι Γάλλοι αρχιτέκτονες ήταν στην γοτθική περίοδο αυτό που έγιναν οι Ιταλοί στην Αναγέννηση.

Μια από τις πολλές εκδόσεις του Βιτρούβιου

Στην πρώτη περίοδο της Αναγέννησης ο αρχιτέκτονας-µηχανικός είναι ένας εργάτης που διακρίνεται από τον ταλέντο του, και στον οποίο, µε διαγωνισµό ή επιλογή, α-νατίθεται η διεύθυνση ενός εργοταξίου. Στον κατάλογο των δαπανών δεν εµφανί-ζεται πάρα σαν µέλος της συντεχνίας στην οποία ανήκει. Ο Julio και Αntonio Da San Gallo εµφανίζονται στην παπική λογιστική σαν απλοί ξυλουργοί. Ο Rosselino που ο Νικόλαος ο V τοποθέτησε επικεφαλής των εργοταξίων του Αγίου Πέτρου και υπεύθυ-νο των οχυρώσεων, δεν έχει άλλο επαγ-γελµατικό τίτλο από αυτόν του λιθοξόου.

Μια συντεχνία που κατ' αρχήν φαίνεται άσχετη µας έδωσε αρκετούς αρχιτέκτονες, η συντεχνία των χρυσοχόων. Οι χρυσοχό-οι ήταν γνώστες της τέχνης των µετάλλων και των τεχνικών της διακόσµησης και εί-χαν τις βασικές γνώσεις για να στολίσουν ένα οικοδόµηµα. Και πρέπει να αναγνωρί-σουµε ότι το στυλ των πρώτων οικοδοµη-µάτων θυµίζει αυτή την αρχιτεκτονική παι-δεία, που πάρθηκε στο εργαστήρι του χα-ράκτη, ένα στυλ χαρακτικό και λεπτό σαν την χρυσοχοΐα. Ο πιο διάσηµος εκπρό-σωπος της συντεχνίας ο Filippo Brunellesci, ο κατασκευαστής του τρούλου της Santa Maria del Fiore στην Φλωρεντία.

σελ. 8 / 63

Οι κλασικοί ρυθµοί κατά τον Βιτρούβιο

Συχνά έχουµε και περίεργες κατατάξεις, ας πούµε βλέπουµε ζωγράφους στην συντε-χνία των φαρµακοποιών, εξ αιτίας των χρωµάτων που χρησιµοποιούν. Σε κάθε περίπτωση ήταν κανόνας, ο µαιτρ πριν αναλάβει τα καθήκοντα του αρχιτέκτονα, έπρεπε να γίνει αποδεκτός από µια συντε-χνία κατασκευαστών. Ο Brunellesci τόλ-µησε να περιφρονήσει αυτή την τυπικότη-τα, θέλησε να οργανώσει ορθολογικά το εργοτάξιό του αγνοώντας τα συντεχνιακά συστήµατα, και ξέρουµε ότι πλήρωσε µε φυλακή αυτό του το θάρρος, απέναντι στα έθιµα.

Αργότερα την εποχή του Peruzzi και του Μιχαήλ Αγγέλου ο αρχιτέκτονας προέρχο-νταν κατά προτίµηση από την συντεχνία των ζωγράφων και η επαγγελµατική θέση του καλυτερεύει αισθητά. Αυτό οφείλεται και στο σπάσιµο των συντεχνιακών περιο-ρισµών.

Προµετωπίδα από το έργο του Alberti Υπόδειγµα γέφυρας από τον Alberti

Την εποχή εκείνη η εκπαίδευση των «µη-χανικών» και αρχιτεκτόνων γινόταν µέσα στα εργαστήρια των συντεχνιών και συνο-ψίζονταν στη µαθητεία στο εργαστήριο ε-νός δασκάλου. Στην πρώτη περίοδο της Αναγέννησης η διδασκαλία µε βιβλία ήταν άγνωστη, πράγµα που βέβαια δεν εµπό-δισε την κατασκευή αριστουργηµάτων.

Τα τέσσερα βιβλία του Palladio

Υπόδειγµα γέφυρας από τον Palladio

σελ. 9 / 63

Η πρώτη σύγχρονη θεωρία της αρχιτεκτο-νικής είναι του Alberti και γράφτηκε µόλις το 1450, ενώ τα 10 βιβλία του Βιτρούβιου κυκλοφορούσαν ελάχιστα. Τα βιβλία του Φιλαρέτου και του Francesco di Giorgio είναι τα µόνα κάποιας σηµασίας που εκ-δόθηκαν στην όψιµη Αναγέννηση (τέλη 15ου). Η εποχή της µεθοδικής διδασκαλίας θα έρθει µε τον Palladio, του οποίου τα «τέσσερα βιβλία της αρχιτεκτονικής» θα εκδοθούν το 1580. Στην εισαγωγή της πραγµατείας του αυτής ο Palladio λέει ότι πήρε σαν πρότυπό του τον Βιτρούβιο. Η συνέχεια αύτη εξηγείται από το γεγονός ότι τα µέσα κατασκευής ελάχιστα άλλαξαν από τον Βιτρούβιο ως τον Palladio.

Η πραγµατεία του Alberti «De re Aedificatoria» τυπώθηκε το 1485 και είχε την φιλοδοξία να είναι πλήρης πραγµατεία της «επιστήµης του µηχανικού» φιλοδοξία που δεν ολοκληρώθηκε σε όλο το πρό-γραµµά της. Ανάµεσα στα θέµατα που θα ήθελε να διαπραγµατευτεί αναφέρει: τα υδραγωγεία, την µέθοδο εξόρυξης των πε-τρωµάτων, το άνοιγµα σηράγγων, τα φράγµατα και αναχώµατα, την αποξήραν-ση των ελών, τις πολεµικές µηχανές, τα φρούρια.

Τα θέµατα αυτά, που αποτελούσαν ας πούµε το µελλοντικό πρόγραµµα των µη-χανικών, ο Alberti δεν τα ανέπτυξε είτε για-τί δεν είχε χρόνο είτε γιατί δεν θεωρούσε τον εαυτό του πολύ έµπειρο για να το κά-νει. Έτσι η πραγµατεία του Alberti έχει πο-λεοδοµικό και αρχιτεκτονικό χαρακτήρα.

Αποσπάσµατα από την πραγµατεία του Martini

Ασχολείται µε την εκλογή της θέσης µιας πόλης και το σχέδιό της, µε την διαρρύθ-µιση των σπιτιών και τη διακόσµηση των όψεων. Αναφέρει την σηµασία των υλικών. ∆ίνει οδηγίες για την ξυλεία και τις λιθοδο-µές, οδηγίες για την επέκταση των δοκών κλπ. Στο κοµµάτι που αναφέρεται στην τέ-χνη του µηχανικού θίγει την τέχνη κατα-σκευής γεφυρών, ελαφρών ξύλινων προ-κατασκευασµένων, σε βάθρα ή πλωτών. Αφήνει κάποιες σηµειώσεις για λιµάνια, αναχώµατα και οχετούς και υδραγωγεία. Η τέχνη του πολέµου σχεδόν απουσιάζει από το έργο του, µιλά πολύ λίγο για τα σχέδια των οχυρώσεων.

Η επίδραση της πραγµατείας του Alberti ήταν µεγάλη και άσκησε σοβαρή επιρροή στους Ιταλούς µηχανικούς και αρχιτέκτο-νες.

Το έργο του Francesco di Giorgio Martini Trattato di architettura, ingegneria e arte militare εµφανίζεται γύρω στα 1480 πιο συστηµα-τικό και πλήρες. Αποτελείται από τρία µέ-ρη, αρκετά διαφορετικά µεταξύ τους.

σελ. 10 / 63

Κατ' αρχήν από µία πραγµατεία Αρχιτε-κτονικής, σε γενικές γραµµές ανάλογη µε εκείνη του Alberti. Στη συνέχεια από µία πραγµατεία για τις οχυρώσεις, πολύ πιο εκτενή από αυτά που βρίσκουµε στον Al-berti ή τον Φιλάρετο. Τέλος από µια πραγ-µατεία για τις µηχανές ή, για να είµαστε πιο ακριβείς, από ένα «θέατρο µηχανών» µία σειρά δηλαδή από σχέδια µηχανισµών. Ο Francesco ήταν ζωγράφος, γλύπτης, αρχιτέκτονας, στρατιωτικός µηχανικός, και µηχανικός. Στρατιωτικός µηχανικός εκείνης της εποχής δεν ήταν µονάχα κατασκευα-στής φρουρίων, δουλειά του ήταν επίσης να καταλαµβάνει τα οχυρά του εχθρού και συχνά οδηγούσε τους στρατιώτες σε ο-ρύγµατα. Για το λόγο αυτό κανένα µέρος της στρατιωτικής τέχνης και των προβλη-µάτων της δεν ήταν ξένο.

Αποσπάσµατα από τον Martini

Η ενασχόλησή του µε τις µηχανές οφειλό-ταν, σε µεγάλο µέρος, στις ανάγκες του πολέµου. Έτσι βλέπουµε τον τεχνικό της εποχής να αποκτά µια καθολικότητα ενδι-αφερόντων από ένα ευρύτατο πεδίο δρά-σης. Στην αρχή είναι γλύπτης. Όταν τα µπρούντζινα αγάλµατα αποκτούν σηµασία πρέπει να γίνει και µεταλλουργός την ίδια εποχή που η κατασκευή κανονιών από µπρούντζο δίνει την θέση της στο χυτοσί-δηρο.

Κατασκευαστής αγαλµάτων γίνεται έτσι και κατασκευαστής κανονιών. Έτσι οδηγείται στο χώρο της στρατιωτικής τέχνης, παίρνει µέρος στις πολιορκίες όπου υπάρχει ανά-γκη από µία σειρά µηχανών.

Martini οχυρώσεις

Το νέο πυροβολικό απασχόλησε διά µα-κρών τις τεχνικές πραγµατείες του 15ου αιώνα και σύντοµα έθεσε το πρόβληµα της άµυνας των οχυρωµένων θέσεων.

Ήδη από τη δεκαετία του 1440, το µεσαι-ωνικό φρούριο αποδείχτηκε ευάλωτο αι οι τοιχοποιίες, έστω και ενισχυµένες, ανε-παρκείς µπροστά στα νέα όπλα, πού είχαν µεγαλύτερο και πιο ευθύβολο βεληνεκές, σέ σύγκριση µέ την παραβολική τροχιά των βληµάτων των παραδοσιακών µηχα-νηµάτων.

σελ. 11 / 63

Martini: άγγελος από πίνακα για την γέννηση. Αυτό που προκαλεί κατάπληξη στους αναγεν-νησιακούς µηχανικούς είναι ότι υπήρξαν άρι-στοι σε ότι καταπιάστηκαν.

Ό Φραντσέσκο ντι Τζιόρτζιο Μαρτίνι διαι-σθάνθηκε την αναπόφευκτη αλλαγή στα συστήµατα οχυρώσεων, όπως άλλωστε και στις τεχνικές της πολιορκίας. Η πραγ-µατεία του περιλαµβάνει τις πρώτες από-πειρες προσαρµογή; των µεσαιωνικών οχυρών στις νέες στρατιωτικές τεχνικές. Κρατά ακόµη τον πύργο µε τις πολεµί-στρες, άλλα επινοεί τη χάραξη των ενδιά-µεσων τειχών µε τεθλασµένες γραµµές, την πολυγωνική κάτοψη και τη µείωση του ύψους του τείχους.

Αν τα οχυρά αυτά διαφέρουν κιόλας στην όψη από τα µεσαιωνικά κάστρα, δεν έχου-µε φτάσει ακόµη στα νεώτερα οχυρά µε τούς προµαχώνες ό δρόµος όµως έχει α-νοίξει και ή µορφή τους θα ολοκληρωθεί στο τέλος του 16ου αιώνα, µε την πραγµα-τεία του Jean Erard.

Ο άνθρωπος του τέλους του 15ου αιώνα συνδύαζε όλες τις τεχνικές παραδόσεις, η τέχνη του ήταν καθολική. Η ανακάλυψη των Ρωµαϊκών Μνηµείων, η επαφή µε τους επιστήµονες της εποχής και τους ε-µπόρους που ανέπτυσσαν τις µεθόδους υπολογισµού, µια εκπληκτική δίψα για γνώση, η αγάπη για γενίκευση και η προ-τίµηση για αφηρηµένες έννοιες, όλα αυτά τα στοιχεία χωνεύονται στην οικουµενική προσωπικότητα του αναγεννησιακού µη-χανικού.

Η καταγωγή του όρου "ingenieur" (µηχανι-κός) µαρτυρεί τί είναι, ίσως µάλιστα και τι επρόκειτο να γίνει. Ο engignour ή ingeniator του Μεσαίωνα ήταν καταρχήν ό κατασκευαστής πολιορκητικών και άλλων πολεµικών «µηχανηµάτων» (engins).

Από τον 12ο αιώνα, είχε κιόλας το διπλό καθήκον να συλλαµβάνει και να εκτελεί. Ο µηχανικός της ’Αναγέννησης πήρε σάρκα και οστά µέσα από τις τρεις έννοιες του λατινικού όρου ingenium. Για να κατα-σκευάσει «µηχανήµατα», έπρεπε να θέσει σε λειτουργία το εφευρετικό του πνεύµα (ήταν πολυµήχανος), πράγµα εύκολο α-φού ήταν προικισµένος µε εξυπνάδα, µπορούσε δηλαδή να «µηχανεύεται». Μη-χανές, εφευρετικό πνεύµα, εξυπνάδα.

Προσοχή όµως, στην τελευταία εκδοχή της λέξης «µηχανή» (engin). Υπήρχε πάντα µια απόχρωση µηχανορραφίας, προδοσί-ας. Ο µηχανικός κατείχε µια γνώση, και µπορούσε να την χρησιµοποιεί για να α-ντιµετωπίζει προβλήµατα η για να βλάψει τους άλλους. Κάποτε λοιπόν προκαλούσε καχυποψία και φόβο, όπως ένα «Κακό Πνεύµα».

Εξ άλλου, ή ιδέα της µηχανορραφίας συν-δέεται παραδοσιακά µε την µηχανή και την τεχνική, ας θυµηθούµε την ’Αθηνά και τον Ήφαιστο, τούς θεούς-τεχνίτες, και τον Ο-δυσσέα.

Ίσως το πιο διάσηµο δείγµα του ανθρώ-που αυτού να είναι, όπως είπαµε και προ-ηγουµένως ο Leonardo Da Vinci. ∆εν είναι φυσικά εδώ που θα απαριθµηθούν τα εν-διαφέροντά του, η ποικιλία των πεδίων που ασχολήθηκε και µας άφησε έργο, ούτε πολύ περισσότερο η αποτίµηση του έργου αυτού που έχει προκαλέσει συζητήσεις και διαµάχες.

Ας µιλήσουµε εδώ λίγο για τον τοµέα που µας ενδιαφέρει δηλαδή την πλευρά του δοµικού µηχανικού. Το πρόβληµα της ευ-σταθείας των κατασκευών ήταν πάντα στα ενδιαφέροντα των αρχιτεκτόνων, ιδιαίτερα σε µια εποχή που άρχισαν να πολλαπλα-σιάζονται οι κατασκευές µε τόξα και θό-λους.

σελ. 12 / 63

Παρ' όλο που δεν διαθέτουν µια «ιστορία των κατασκευαστικών κανόνων», δεν χω-ρεί αµφιβολία ότι θα είχαν τελειοποιηθεί οι µέθοδοι σχεδιασµού µιας ευσταθούς κα-τασκευής.

Ο Leonardo είναι από τους πρώτους που µας άφησε µε τα τετράδια του ενδείξεις για την απαρχή µιας µαθηµατικοποίησης των εµπειρικών κανόνων.

Από την πλευρά που µας ενδιαφέρει εδώ, την ιστορία των µηχανικών, νοµίζω ότι εί-ναι αποκαλυπτικό για την επαγγελµατική του πλευρά και την συνείδηση που είχε για το πεδίο δράσης ενός µηχανικού της Ανα-γέννησης, το γράµµα που έγραψε ο Leonardo το 1482 στον δούκα του Μιλά-νου Λουδοβίκο Σφόρτσα, απαριθµώντας του τις υπηρεσίες που µπορεί να του προ-σφέρει, προσπαθώντας να µπει στις υπη-ρεσίες της αυλής του :

«Γνωρίζω τον τρόπο να κατασκευάσω γέφυρες πο-λύ ελαφρές και πολύ στέρεες, πολύ εύκολες στη µε-ταφορά, που επιτρέπουν να καταδιώκεις τον εχθρό και να τον αποφεύγεις στην ανάγκη, και άλλες πιο γερές ακόµη που αντέχουν στην φωτιά και στην µάχη, βολικές, εύκολες να κατασκευαστούν και να σηκωθούν. Γνωρίζω ακόµη πώς να βάζει κανείς φωτιά στις γέφυρες του εχθρού και πώς να τις κα-ταστρέφει.

Γνωρίζω να αδειάζω το νερό από τα χαντάκια όταν πολιορκούν µια πόλη, πώς να φτιάχνω γεφυρώµα-τα, τις «γάτες» - καµουφλαρισµένα πλοία - που µπορούν να διασχίσουν τις τάφρους, να προσβά-λουν τα τείχη του αντιπάλου, να φτιάχνω σκάλες κι ακόµα όλα τα όργανα που χρειάζονται για µια τέ-τοια επιχείρηση.

Τέλος αν εξ αιτίας του υψηλού µέρους που βρίσκε-ται ή της µεγάλης αντοχής ενός κάστρου δεν µπο-ρεί κανείς να χρησιµοποιήσει τα ολµοβόλα, έχω την δυνατότητα να καταστρέψω οποιοδήποτε κά-στρο ή οχυρό, υπό τον όρο ότι δεν υπάρχουν οχυ-ρώσεις κατασκευασµένες από βράχο.

Γνωρίζω πώς να φτιάχνω βολικά ολµοβόλα, εύκο-λα να µεταφερθούν που να ρίχνουν πολλά αλαφρά βλήµατα µαζί και που ο καπνός τους προκαλεί µε-γάλο φόβο στις τάξεις του εχθρού, µαζί µε την σύγ-χυση και τις απώλειες που προξενούν.

Ακόµη κι αν τυχόν η µάχη γίνει στη θάλασσα έχω τα µέσα να φτιάξω πολλά µηχανήµατα πολύ απο-τελεσµατικά, άλλα να βλάψουν τα πλοία και άλλα να τα προστατέψουν, ικανά να αντέξουν και στα πιο βαριά ολµοβόλα, στο µπαρούτι και στα ασφυξιογό-να.

Γνωρίζω τα µέσα, κατασκευάζοντας, χωρίς θόρυβο, µυστικά υπόγεια µε ελιγµούς, να φτάνω στο µέρος που θέλω, ακόµη κι αν είναι ανάγκη για αυτό να περάσω κάτω από τάφρους και από νερά. Μπορώ να κατασκευάσω αµάξια σκεπασµένα, καλά θωρα-κισµένα και σίγουρα, που µπαίνοντας µε αυτά στις τάξεις του εχθρού µε το πυροβολικό τους να µην µπορούν αρκετοί στρατιώτες να τους αντισταθούν. Πίσω από τα αµάξια αυτά θα προχωρεί το πεζικό χωρίς απώλειες και χωρίς να συναντάει εµπόδια.

Όταν θα υπάρξει µεγάλη ανάγκη, µπορώ να κατα-σκευάσω ολµοβόλα, γουδιά και άλλα πράγµατα, χρήσιµες και ωραίες φόρµες, τέτοιες που δεν υ-πάρχουν στην καθηµερινή χρήση. Εκεί που τα ολ-µοβόλα δεν θα φέρουν αποτέλεσµα µπορώ να κα-τασκευάζω ονάγρους, καταπέλτες και παγίδες που να έχουν θαυµάσια αποτελέσµατα και να είναι δια-φορετικά από εκείνα που χρησιµοποιούνται.

Με µια λέξη µπορώ να κατασκευάσω ότι θα χρεια-στεί σε µία ειδική περίπτωση, διάφορα πράγµατα κατάλληλα για άµυνα και για επίθεση.

Σε καιρό ειρήνης νοµίζω ότι µπορώ να συναγωνι-στώ µε οποιονδήποτε στην αρχιτεκτονική για την οικοδόµηση δηµοσίων και ιδιωτικών κτιρίων και για την παροχέτευση του νερού από το ένα µέρος στο άλλο.

Το ίδιο µπορώ να κατασκευάσω γλυπτά µε µάρ-µαρο, σε µπρούντζο ή σε πηλό και να πετύχω στη ζωγραφική κάθε τι που µπορεί να γίνει, το ίδιο καλά και για το όποιο θέµα µου ζητηθεί. Μπορώ ακόµη, ανάµεσα στα άλλα, να δουλέψω και τον µπρούντζι-νο καβαλάρη, που θα είναι η δόξα για το χωρίς τέ-λος σεβασµό του αξιοσέβαστου πατέρα Σας, θαυ-µαστό αναµνηστικό µνηµείο του ένδοξου οίκου των Σφόρτσα.

Κι αν κανένα από τα παραπάνω πράγµατα που α-ναφέρω, φανεί σε κάποιον πως είναι αδύνατο ή απραγµατοποίητο, είµαι πρόθυµος να κάνω αµέ-σως το πείραµα στο πάρκο σας, η σε όποιο άλλο µέρος επιθυµούσε η εξοχότητα Σας, που συστή-νοµαι µπροστά της όσο πιο ταπεινά µπορώ ».

σελ. 13 / 63

Leonardo ανυψωτικές µηχανές

Όπως βλέπουµε το βασικό επαγγελµατικό προφίλ που προβάλλει είναι του στρατιω-τικού µηχανικού, πράγµα φυσικό όταν α-πευθύνεται σ' έναν φιλοπόλεµο ηγεµόνα.

Η αντοχή των τοίχων, η εµφάνιση ρωγµών προσελκύουν την προσοχή του Leonardo και φαίνεται πως είχε σκοπό να αφιερώσει µια µελέτη σε αυτό το θέµα «κάνε πρώτα µια πραγµατεία για τα αίτια της κατάρρευ-σης των τοίχων και µετά, χωριστά µια πραγµατεία για τις µεθόδους αντιµετώπι-σης τους»,

Ο Leonardo συνδέει σωστά την αντοχή του τοίχου µε την ποιότητα του εδάφους και δίνει µερικούς κανόνες σωστής δόµη-σης (οριζόντια στρώση, καλή εµπλοκή, ποιότητα κονιάµατος). Οι πολλαπλές πα-ρατηρήσεις του, του επέτρεψαν να διακρί-νει την διεύθυνση και την µορφή των ρωγ-µών των τοιχοποιιών και να αποδώσει σε κάθε τύπο ένα αίτιο.

Το πρόβληµα της αντοχής των δοκών ή-ταν ήδη ένα θέµα που είχε απασχολήσει πολλούς. Ο Alberti και o Francesco di Giorgio έχουν ασχοληθεί επίσης. Απ' όσο ξέρουµε ωστόσο κανείς δεν είχε προσπα-θήσει να του δώσει µαθηµατική µορφή.

Σχέδια για την διευθέτηση καναλιών στην Φλωρεντία

Ο Leonardo έφθασε µε προσεγγιστικούς υπολογισµούς και, ίσως, και µε µια σειρά πειραµατισµούς, να δώσει σχέσεις για την ελαστική γραµµή και την αντοχή δοκών µε τετραγωνική ή κυκλική διατοµή και διάφο-ρες συνθήκες στήριξης. Ασχολήθηκε και µε το πρόβληµα του προβόλου που φορτί-ζεται στο άκρο του, που αργότερα ονοµά-στηκε «πρόβληµα του Γαλιλαίου».

Ενδιαφέρθηκε ακόµα και ασχολήθηκε στη πράξη και στη θεωρία µε το πρόβληµα του τόξου. Προσπάθησε να υπολογίσει τις ωθήσεις, την κατανοµή της εντάσεως κα-θώς και την αντοχή των στύλων που τα βαστάζουν. Έκανε ακόµη πειράµατα αντο-χής σε εφελκυσµό σε θλίψη και σε τριβή.

Έρευνες σχετικές µε το καλούπωµα και το ξεκαλούπωµα κατασκευών, υπολογισµούς σε στοιχεία ικριωµάτων, στατικές σχέσεις για τρούλους, για συστήµατα τόξων κλπ. Έδινε συχνά πρακτικούς κανόνες για όλα αυτά. Κάποιες σηµειώσεις του αναφέρο-νται στους σεισµούς και στα αποτελέσµα-τά τους.

σελ. 14 / 63

Leonardo Περιστρεφόµενη γέφυρα

Οι έρευνες του Leonardo είναι αποσπα-σµατικές και χωρίς συνέχεια. ∆εν έχουν τίποτα το συστηµατικό. Τις διαπερνά όµως η φροντίδα να θέσει τα προβλήµατα στη γενικότητά τους, να αντιµετωπίσει σαν µη-χανικός το συγκεκριµένο πρόβληµα σαν µια ειδική περίπτωση µιας γενικής θεωρί-ας. Προσπάθησε να δώσει µαθηµατικές σχέσεις στα προβλήµατα. Αυτές οι σχέσεις δεν µπορούσαν παρά να προκύψουν από µια σειρά πειραµάτων. Οι σχέσεις αυτές ήταν φυσικά απλές, εκφρασµένες σε ανα-λογίες.

Ο Leonardo ήξερε ότι ή ακρίβεια των δε-δοµένων και των υπολογισµών δεν είναι το κύριο για τον µηχανικό. Ο µηχανικός αρκείται σε µία καλή προσέγγιση και των δύο. Είναι όµως η πρώτη φορά που γίνε-ται προσπάθεια να εφαρµοστούν τέτοιες µέθοδοι σε επαγγέλµατα που παραδοσια-κά αρκούνταν σε κανόνες χωρίς εξήγηση ή απόδειξη.

Είναι σηµαντικό γεγονός του τέλους του 15ου αιώνα ότι αρχίζει να δίνεται κάποια προσοχή στα µαθηµατικά. Ο δεσµός ανά-µεσα στην επιστήµη και την τεχνική είναι ακόµη πολύ χαλαρός αλλά αρκετοί από τους συγγραφείς πραγµατειών και µηχανι-κοί Brunellesci, Fontana, Alberti ασχολού-νται µε τα µαθηµατικά και την φυσική.

Η σχέση ανάµεσα στην επιστήµη και την καθηµερινή δουλειά του µηχανικού ανα-πτύσσεται αργά και δύσκολα. Ο Leonardo θα σηµαδέψει τις ταπεινές απαρχές της.

Στις αρχές του 16ου αιώνα φαίνεται να α-ναπτύσσεται µια κάποια ειδίκευση ανάµε-σα στις διάφορες τεχνικές δραστηριότητες.

Με την κυριαρχία του πυροβολικού στην τέχνη του πολέµου οι στρατιωτικοί µηχανι-κοί ασχολούνται µε αυτό και µε τις οχυρώ-σεις, οι υδραυλικοί µηχανικοί µε το υδραυ-λικό αντικείµενο και οι αρχιτέκτονες µε το αρχιτεκτονικό.

Leonardo αντλίες

Leonardo καταπέλτης

Leonardo προµαχώνας

σελ. 15 / 63

Στο 16ο αιώνα και η κατάσταση του αρχι-τέκτονα αλλάζει. Από τους San Gallo που φέρονται επί Ιουλίου ΙΙ σαν απλοί δάσκα-λοι ξυλουργοί, µέχρι το Μιχαήλ Άγγελο και τον Μπερνίνι, για τους οποίους γίνονταν µάχες ποιός θα τους χρησιµοποιήσει, ο αρχιτέκτονας βλέπει την θέση του να κα-λυτερεύει. Κατ' αρχήν σπάνε κάπως οι συ-ντεχνιακοί περιορισµοί.

Το σχέδιο του Michelangelo που υλοποιήθηκε. Υπερυψωµένο τόξο, διπλό κέλυφος από συ-µπαγή τούβλα, λίθινες νευρώσεις

Το σχέδιο του Bramante, ο τρούλος σχετικά χαµηλός και συµπαγής από ελαφροσκυρόδεµα κατά τα πρότυπα του Pantheon

Από µία µεταρρύθµιση του Λουδοβίκου του 14ου οι Ακαδηµίες τείνουν να αντικατα-στήσουν τις συντεχνίες. Ύστερα ο τρόπος πληρωµής τροποποιείται και γίνεται πιο διακεκριµένος. Συχνά οι πληρωµή συγχέε-ται µε τις τιµητικές διακρίσεις. Οι αρχιτέ-κτονες της Αναγέννησης κατείχαν µία οι-κουµενικότητα ταλέντου. Ότι είχε σχέση µε την µορφή ήταν δικό τους έργο.

Η ανωτερότητα της Αναγέννησης έγκειται στο ότι δεν είχε ανεξάρτητες τέχνες αλλά µια τέχνη, το disegno, που αγκάλιαζε όλες τις εκφράσεις του ωραίου.

Οι δήµοι, οι πριγκιπικές οικογένειες δεν έ-διναν στους αρχιτέκτονες µονάχα το πρό-γραµµα του έργου και τους απαραίτητους πόρους, επενέβαιναν σε όλες τις λεπτοµέ-ρειες των σχεδίων. Η κατασκευή των κτι-ρίων δινόταν βασικά µέσω διαγωνισµών και όταν επρόκειτο για δηµοτικά κτίρια κρι-τής ήταν ο ίδιος ο λαός της πόλης.

Το µόνο µέσον που είχαν οι διαγωνιζόµε-νοι για να παρουσιάσουν τα σχέδια τους ήταν το ανάγλυφο.

Έτσι παρουσιάστηκαν τα σχέδια του τρού-λου της Φλωρεντίας, του Καθεδρικού της Παβίας κλπ. και είναι γνωστό ότι τα τελικά σχέδια του Αγίου Πέτρου εγκρίθηκαν από τα µοντέλα. Σε πολλές περιπτώσεις τα µο-ντέλα αυτά ήταν η σχηµατοποίηση σκί-τσων που οι πρίγκιπες και οι πάπες έφτια-χναν µόνοι τους.

Ένας τέτοιος ρόλος θα ήταν πολύ περισ-σότερο επικίνδυνος αν µιλούσε για την γοτθική αρχιτεκτονική, όπου τα πάντα είναι συνδυασµός ισορροπιών.

Στην αρχιτεκτονική της Αναγέννησης, αν εξαιρέσουµε µερικές περιπτώσεις σαν τον τρούλο της Φλωρεντίας, η τεχνική πλευρά ήταν απλή και η τέχνη σχεδόν καθαρά δι-ακοσµητική. Tο γούστο φαίνεται ότι έφτανε αν όχι για την πραγµατοποίηση, τουλάχι-στον για την σύλληψη και την διεύθυνση.

Στην περίπτωση των µεγάλων έργων της εποχής, όπως ο τρούλος του Αγίου Πέ-τρου στην Ρώµη προφανώς και το τεχνικό µέρος αποκτούσε κρίσιµη σηµασία.

σελ. 16 / 63

Γνωρίζουµε τους πολύχρονους δισταγ-µούς και τα διαδοχικά σχέδια, από τον Bramante το 1506 και τον Sangallo το 1513 µέχρι το σχέδιο του Michelangello που τελικά υλοποιήθηκε το 1547 όταν α-νέλαβε capomaestro των εργασιών στον ναό. Η διαφορά όχι µόνο αισθητικής αλλά και κατασκευαστικής και στατικής προσέγ-γισης ανάµεσα στις δύο λύσεις που παρα-θέτουµε είναι προφανής.

Τεχνικό επίτευγµα της εποχής θεωρήθηκε επίσης η επιχείρηση µεταφοράς του οβε-λίσκου βάρους 230 τόνων που τοποθετή-θηκε στο κέντρο της πλατείας του Αγίου Πέτρου.

Την όλη οργάνωση και ευθύνη ανέλαβε ο µηχανικός Domenico Fontana και εκατο-ντάδες εργάτες, το δε θέαµα υπήρξε τόσο εντυπωσιακό που απεικονίστηκε σε πολλά χαρακτικά της εποχής.

Από την µεταφορά του οβελίσκου

Οι παραγγελίες για το κτίσιµο εκκλησιών και για εκκλησιαστικά έργα τέχνης στις ε-λεύθερες Ιταλικές πόλεις κυρίως δίνονταν όχι από τις ίδιες τις εκκλησιαστικές αρχές, αλλά από τους κοσµικούς τους εκπροσώ-πους και πράκτορες -- δηλαδή από τη µία πλευρά από τις κοινότητες, τις µεγάλες συντεχνίες και τις πνευµατικές αδελφότη-τες κι από την άλλη, από τους ιδιώτες προστάτες, τις πλούσιες και επιφανείς οι-κογένειες.

Η οικονοµία και η καλλιτεχνική δραστηριό-τητα των κοινοτήτων έφθασε στο ζενίθ τον δέκατο τέταρτο αιώνα, στην πρώτη άνθη-ση της οικονοµίας των πόλεων, οι φιλοδο-ξίες της µεσαίας τάξης εκφράζονταν ακόµα µε συλλογικές µορφές - µονάχα αργότερα πήραν πιο προσωπικό χαρακτήρα.

Η καλλιτεχνική δραστηριότητα των συντε-χνιών στην Ιταλία δεν περιοριζόταν, όπως σε άλλες χώρες στο κτίσιµο και στην δια-κόσµηση των δικών τους παρεκκλησιών και κτιρίων της συντεχνίας, παρά επεκτεί-νονταν σε άµεση συµµετοχή σε καλλιτε-χνικές εργολαβίες, ιδιαίτερα στην οικοδό-µηση µεγάλων εκκλησιών από τις κοινότη-τες των πόλεων.

Τέτοιες δουλειές στην Ιταλία ήταν µέληµα των συντεχνιών ευθύς εξ αρχής και η έ-κταση τους µεγάλωνε όσο έπεφτε η πολι-τική και η οικονοµική επιρροή των σωµα-τείων. Στις πλείστες όµως περιπτώσεις οι συντεχνίες ήταν απλώς οι ιδικοί και τα όρ-γανα εποπτείας των κοινοτήτων, ακριβώς όπως και αυτές συχνά ήταν µόνο οι επι-στάτες ιδιωτικών ιδρυµάτων.

σελ. 17 / 63

Τα σωµατεία µε κανέναν τρόπο δεν πρέ-πει να θεωρηθούν σαν προστάτες ή έστω πνευµατικοί γεννήτορες, όλων των καλλι-τεχνικών επιχειρήσεων που διηύθυναν, συχνά είχαν απλώς την φροντίδα των δια-θέσιµων για τα κτίσµατα χρηµάτων, τα οποία συµπλήρωναν κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο µε δάνεια ή προαιρετικές συνδροµές από τα µέλη συντεχνιών. Για να επιστατούν στις εργολαβίες που τους εµπιστεύονταν, σχηµάτιζαν, από τις τάξεις τους οικοδοµικές επιτροπές οι οποίες απο-τελούνταν από 4 έως 12 µέλη (operai) α-νάλογα µε το µέγεθος της εργολαβίας.

Οι επιτροπές αυτές διοργάνωναν διαγωνι-σµούς, διόριζαν τους διάφορους καλλιτέ-χνες, έδιναν γνώµη πάνω στα σχέδια εκεί-νων, έβλεπαν την εκτέλεση του έργου, παρείχαν τα υλικά και εξοφλούσαν τους µισθούς.

Αν η κριτική της καλλιτεχνικής και τεχνικής δουλειάς απαιτούσε ειδικές γνώσεις, κα-λούσαν ειδικούς για να τους συµβουλευ-τούν.

Έχοντας τέτοια µέσα, η Αρτέ ντέλλα Λάνα (συντεχνία βιοτεχνών µαλλιού) διεύθυνε το κτίσιµο του καθεδρικού ναού και του κα-µπανίλε (καµπαναριού) στη Φλωρεντία, η Καλιµάλα διεύθυνε τις εργασίες στο Βα-πτιστήριο και στην εκκλησία του Σαν Μι-νιάτο και η Άρτε ντέλλα Σέτα (συντεχνία µεταξοβιοτεχνών) το κτίσιµο του ιδρύµατος για τα έκθετα παιδιά κλπ.

σελ. 18 / 63

ΟΙ ΕΡΕΥΝΕΣ ΣΤΙΣ ΜΗΧΑΝΙΚΕΣ

Ι∆ΙΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΥΛΙΚΩΝ

Η "ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ"

ΤΟΝ 18ο ΑΙΩΝΑ

Οι πρώτες πειραµατικές έρευνες, αν και είχαν σαν αντικείµενο µέλη των κατα-σκευών όπως δοκούς, αλυσίδες και στύ-λους δεν είχαν σαν πρωταρχικό σκοπό να εµπλουτίσουν τις γνώσεις των µηχανικών της πράξης. Με άλλα λόγια αν και η επι-στηµονική έρευνα ήταν ζωντανή και ο επι-στηµονικός διάλογος πάνω στην στατική και την αντοχή των υλικών ήταν έντονος, δεν µπορούµε να πούµε ότι οι πρακτικές συνέπειες αυτής της έρευνας απευθύνο-νταν αρχικά στα προβλήµατα των κατα-σκευών, ούτε ότι οι τεχνικοί της κατα-σκευής έδειχναν για αυτές τις έρευνες αι-σθητό ενδιαφέρον. Μονάχα τον 18ο αιώνα µε την διάδοση των πραγµατειών πάνω στην «τέχνη των κατασκευών» που άπτο-νταν κατά κάποιο τρόπο των νέων επιστη-µονικών γνώσεων, αρχίζει να γίνεται αντι-ληπτή η γονιµότητα για τα τεχνικά προ-βλήµατα, της συνύπαρξης επιστήµης και τεχνικής, συνύπαρξης που σήµερα µας φαίνεται φυσική και δεδοµένη.

Σχηµατοποιώντας, µπορούµε να πούµε πως µέχρι τις µέρες µας η κατασκευαστική πρακτική και η στατική ανάλυση ακολου-θούσαν δύο παράλληλα µονοπάτια, που δεν γεννήθηκαν ταυτόχρονα και που τελι-κά το ένα απορροφήθηκε από το άλλο.

Το πρώτο µονοπάτι που ακολουθήθηκε από ανθρώπους που πίστευαν ότι µπο-ρούσαν να λύσουν τα κάθε είδους προ-βλήµατα που χαρακτηρίζουν την κατα-σκευή, µε την ισορροπηµένη αρµονία των γεωµετρικών νόµων, που χαρακτηρίζουν (συνθέτουν) τον κλασικό ρυθµό. Το µονο-πάτι αυτό ακολουθήθηκε εξ ολοκλήρου στους αιώνες του Ουµανισµού και της Α-ναγέννησης και µας έδωσε µνηµεία απα-ράµιλλης ποιότητας. Σ' αυτό το ρεύµα βρί-σκουµε τόσο την τελειοποίηση των «ιδεω-δών µορφών» των κλασικών ρυθµών που υιοθετούσαν, όσο και µια πραγµατοποίηση τολµηρών έργων. Αυτό δεν σηµαίνει ότι αρχιτέκτονες σαν τον Alberti ή τον Francesco di Giorgio δεν απασχολούνταν µε την µηχανική αντοχή των κατασκευών.

Γαλιλαίος ∆ιάλογοι πάνω σε δυο νέες επιστήµες. Μηχανική και αντοχή υλικών

Σχηµατική απεικόνιση των θεµάτων που δηµιούργη-σαν της επιστήµη της αντοχής των υλικών.

σελ. 19 / 63

Πειραµατικές διατάξεις κάµψης και εφελκυσµού από το βιβλίο του Γαλιλαίου.

Οι θεωρητικοί της Αναγεννησιακής αρχιτεκτονι-κής, ακολουθώντας το παράδειγµα του Βι-τρούβιου, ενδιατρίβουν στις ιδιότητες των υλι-κών, µε τρόπο όµως στα µάτια µας φαίνεται χονδροειδές και περιγραφικός, αν και είχε την πρόθεση να αναγγείλει κανόνες διαστασιολό-γησης. Εκείνο που εντυπωσιάζει περισσότερο τον αναγνώστη από τα έργα εκείνης της επο-χής είναι η σπουδαιότητα που δίνουν στις γεω-µετρικές κλασικές αναλογίες, αποδίδοντας σε αυτές τις βέλτιστες λύσεις ακόµα ακόµη και από στατική άποψη.

Αν στις Αναγεννησιακές πραγµατείες µιλούν για αντοχή υλικών, αυτή αφορά περισσότερο την αντοχή σαν ανθεκτικότητα στον χρόνο, λες και σε αυτό µονάχα ανάγεται κάθε υλική ανα-φορά για το αµετάβλητο των «τέλειων» γεωµε-τρικών µορφών, και η αντοχή του οικοδοµήµα-τος επαφίεται στην ανθεκτικότητα των υλικών που οφείλουν να υποβαστάζουν την συµβολι-κή απεικόνιση που µέσα του έχει εκφραστεί στο διηνεκές.

Simon Stevin «το θαυµαστό δεν είναι θαύµα» ισορ-ροπία στο κεκλιµένο επίπεδο.

Πειραµατικές διατάξεις και νόµος του Hooke

Οι γεωµετρικοί κανόνες της σύνθεσης µιας κατασκευής κατά κανόνα κάλυπταν και τις ανάγκες αντοχής της, όπως σχηµατοποιή-θηκαν µε απλούς εµπειρικούς τύπους, µέ-σα από την πολύχρονη πρακτική, ως κα-νόνες της τέχνης. Ακόµα και σήµερα για υλικά όπως η λιθοδοµή και το σκυρόδεµα διατηρούµε για απλές κατασκευές αµιγώς γεωµετρικούς κανόνες ελέγχου της στατι-κής τους επάρκειας.

σελ. 20 / 63

Με τον Λεονάρντο και στη συνέχεια µε τον Γαλιλαίο, ανοίγει το δεύτερο µονοπάτι, που η κατεύθυνσή του είναι στην αρχή χα-µένη στην οµίχλη, που έχει όµως για «πυ-ξίδα» το εργαλείο των µαθηµατικών. Από το σηµείο αυτό στην συνέχεια οι ολοένα και πιο ευρείς ορίζοντες που ανοίχτηκαν στη µηχανική έκαναν να γίνει αντιληπτή η δυνατότητα να αντιµετωπιστούν και να ε-πιλυθούν τα προβλήµατα της τέχνης των κατασκευών, σαν µια ειδική περίπτωση της «νέας επιστήµης» που γεννιόταν.

Έρχεται στο φως επιτέλους η γονιµότητα της συνύπαρξης ανάµεσα στις µορφές µιας ιδεατής γλώσσας - των µαθηµατικών - και των κατασκευαστικών κανόνων, οι οποίοι στα µάτια εκείνων που τους κλη-ρονόµησαν από τους συγγραφείς των α-ναγεννησιακών πραγµατειών θα έµοιαζαν αυτονόητοι και χωρίς ανάγκη εξήγησης ή δικαιολόγησης.

Εξώφυλλο από έκδοση των έργων του Mariotte

Στις αρχές του 17ου αιώνα λοιπόν, οι δρό-µοι αντιµετώπισης των κατασκευαστικών προβληµάτων συνυπάρχουν ακόµη. Ενώ όµως ο πρώτος πλησιάζει στο τέρµα του, ο δεύτερος είναι ακόµα αβέβαιος για τα κύρια χαρακτηριστικά του και για τις δυνα-τότητές του στην κατανόηση των φαινοµέ-νων.

Και είναι περίεργο να διαπιστώνει κανείς ότι δεν υπάρχει αντιστοιχία στην εγκατά-λειψη της αυστηρής κλασικότητας από τις αρχές του 1600 και σε ουσιώδεις ανανεώ-σεις στο δοµικό, κατασκευαστικό µέρος.

Θα πρέπει να περιµένουµε τις µορφές ε-νός Guarini, ενός Vittone ή ενός Wren -- όλοι τους µαθηµατικοί εµποτισµένοι µε τα διδάγµατα της νέας επιστήµης -- για να βρεθεί µια νέα τόλµη και κατασκευαστική ορµή. Ο δεύτερος τρόπος απορροφά έτσι το σθένος του πρώτου και γίνεται σιγά - σιγά ένας δρόµος αναπόφευκτος για την αρχιτεκτονική.

Πειραµατικές διατάξεις εφελκυσµού και κάµψης του Mariotte

Εξώφυλλο υδραυλικής πραγµατείας του Varignon

σελ. 21 / 63

Θέλοντας λοιπόν να ψάξουµε για τις πρώ-τες πειραµατικές έρευνες για τις κατα-σκευές και την αντοχή των υλικών δεν εί-ναι αρκετό να επικεντρώσει κανείς τη προσοχή του στους αναγεννησιακούς συγγραφείς πραγµατειών, αντίθετα θα πρέπει να ψάξει τα πρώτα ίχνη στους µα-θηµατικούς και τους φυσικούς των οποίων τα ενδιαφέροντα εξαπλώνονται αργά, και όχι χωρίς αβεβαιότητα, στον κόσµο της αρχιτεκτονικής.

Οι αρχές των σκέψεων και των πειραµά-των πάνω στις µηχανικές ιδιότητες των υ-λικών και τη στατική τους χρησιµότητα µπορεί να τοποθετηθεί χρονικά στο πρώτο µισό του 17ου αιώνα.

Είναι εξ άλλου αληθινό ότι είδη ο Λεονάρ-ντο έχει ασχοληθεί, αν και περιθωριακά, µε αυτό το πρόβληµα µε τρόπο περιστασιακό και χωρίς συνέχεια. Θα πρέπει να περιµέ-νουµε τον Mersenne και τον Mariotte για να βρούµε µεθοδικές παρατηρήσεις και εργαστηριακές µετρήσεις.

Varignon καταλήγει στον κανόνα του παραλληλο-γράµµου θεωρώντας την ισορροπία ιδεατού µοχλού.

Οι παρατηρήσεις του Leonardo αφορούν «την εµπειρία της δύναµης που µπορεί να δώσει σε ένα σύρµα διάφορα µήκη» ένα πείραµα εφελκυσµού δηλαδή, και για τον σκοπό αυτό σχεδιάζει µία πειραµατική διά-ταξη πολύ έξυπνη.

Αυτά που µας λέει ο Leonardo µε αφορµή το Πείραµα εφελκυσµού που µας περι-γράφει είναι πολύ πιο ζωντανό από εκείνα που µπορούµε να βρούµε στους διάλο-γους του Γαλιλαίου, όπου ο θεµελιωτής της επιστήµης, ενώ σε άλλα προβλήµατα είναι τόσο προσεκτικός στην επαλήθευση µέσω της εµπειρίας, σε ότι αφορά την µη-χανική συµπεριφορά των υλικών, προτιµά µια στάση που προέρχεται από την a priori θεώρηση του µοντέλου του σταθερού σώ-µατος, προικισµένου µε µια απεριόριστη «απόλυτη αντοχή».

Από τις εξηγήσεις του Γαλιλαίου στην πρώτη µέρα των διαλόγων προκύπτει ότι οι θεωρητικές έρευνες πάνω στην αντοχή των υλικών είχαν σαν ερέθισµα τα συγκε-κριµένα προβλήµατα που έθεταν τα ναυ-πηγεία της Βενετίας. Μελέτησε συγκεκρι-µένα το παρακάτω πρόβληµα: γιατί η α-ντοχή µιας κατασκευής δεν είναι ανάλογη µε το µέγεθος της ή την ποσότητα του υλι-κού που χρησιµοποιείται; γιατί ένα πολύ µεγάλο σκάφος είναι πιο εύθραυστο από ένα µικρότερο µε ίδιες αναλογίες και από το ίδιο υλικό;

Vauban τέχνη των οχυρώσεων 1689

Εξέχουσα µορφή στρατιωτικού µηχανικού στον 17 αιώνα είναι αναµφίβολα ο Sebastien de Vauban. Γεννηµένος το 1633 και έχοντας πάρει βασικές µαθηµατικές γνώσεις κατατάσσεται νεότατος στο στρα-τό, για να κάνει µια εκπληκτική καριέρα στρατιωτικού µηχανικού. Το 1655 ονοµά-ζεται ingenieur du roi και το 1703 παίρνει τον βαθµό του Στρατηγού.

σελ. 22 / 63

Vauban από την τέχνη των οχυρώσεων

Εκτός από τα δεκάδες οχυρά που έκτισε και τις µάχες που πήρε µέρος άφησε µε-γάλο έργο στον τοµέα των οχυρώσεων και έρευνες πάνω στις ωθήσεις γαιών και την βαλλιστική για τις οποίες έγινε επίτιµο µέ-λος της Γαλλικής Ακαδηµίας Επιστηµών.

Με τον Mariotte φθάνουµε στο κατώφλι του 18ου αιώνα, αιώνα στον οποίο προ-βάλλει πιο καθαρά η µορφή του «µηχανι-κού» σαν φορέας µιας επιστηµονικό-τεχνικής παιδείας εµπνεόµενης από το πνεύµα του ∆ιαφωτισµού. Στον αιώνα αυ-τό εξ άλλου η πινακοποίηση πειραµατικών δεδοµένων χρήσιµων στη διαστασιολόγη-ση των κατασκευών γνωρίζει µια πλατιά διάδοση και γίνεται προσιτή όσο ποτέ.

Vauban Marechal de France

Μεγάλο ρόλο στην διάδοση και προώθηση της επιστήµης των κατασκευών παίζουν οι σπουδές που γίνονται στις στρατιωτικές σχολές που δηµιουργήθηκαν στην Γαλλία την πρώτη εικοσαετία του 18ου αιώνα.

Στις σχολές αυτές πάνω σε σπουδές βαλ-λιστικής εργάστηκαν µαθηµατικοί πρώτου µεγέθους και η τεχνική των οχυρώσεων συγκέντρωσε το ενδιαφέρον πολλών µη-χανικών. Αυτές οι σχολές ακόµα ήταν ο τόπος όπου αναπτύχθηκαν σπουδές πά-νω στις νέες επιστήµες, που εύρισκαν ένα µέσο που τις ενθάρρυνε και έθετε στην διάθεση τους τα απαραίτητα πειραµατικά µέσα.

Σ' αυτόν τον πνευµατικό ορίζοντα τοποθε-τείται η έκδοση το 1735 του έργου του Be-lidor «Νέος κύκλος µαθηµατικών προς χρήσιν του πυροβολικού και των µηχανι-κών» που πραγµατεύεται τα µαθηµατικά και τη χρήση τους στη γεωδαισία, τη µη-χανική και το πυροβολικό.

Ο ίδιος συγγραφέας εξ άλλου είχε εκδώσει το 1729 µια άλλη πραγµατεία που θα γνώριζε τεράστια διάδοση και στο χώρο και στο χρόνο, που θα γνώριζε επανεκδό-σεις και ενηµερώσεις µέχρι το 1830: πρό-κειται για «την επιστήµη των µηχανικών» (La science des Ingenieurs).

Για περισσότερο από έναν αιώνα αυτό το έργο θεωρήθηκε υποδειγµατικό και σ' αυτό οι µηχανικοί εύρισκαν ότι µπορούσε να τους είναι χρήσιµο. Και ο Navier προσθέ-τοντας τις σηµειώσεις του στις τελευταίες επανεκδόσεις της πραγµατείας το 1800 περιορίστηκε να διορθώσει και να διερευ-νήσει µερικές λεπτοµέρειες µονάχα, αφή-νοντας αυτούσιο τον πυρήνα του έργου, δείχνοντας έτσι την απόσταση που χώριζε ακόµα την τρέχουσα τεχνική, την οποία το κείµενο υπηρετούσε ακόµα µε επιτυχία, και την πρόοδο των φυσικοµαθηµατικών επιστηµών που ξαφνικά πλησιάζουν στο σηµερινό τους επίπεδο.

σελ. 23 / 63

Συνολικά ο Belidor έγραψε τα παρακάτω έργα που δείχνουν ότι, κατά µεγάλο µέρος, τα ενδιαφέροντα των µηχανικών της επο-χής έχουν στρατιωτικό προσανατολισµό, εξ άλλου και ο ίδιος ξεκίνησε την καριέρα του από τον στρατό:

• Nouveau cours de mathématiques, 1725

• La science des ingénieurs dans la conduite des travaux de fortification et d'architecture civile, 1729

• Le bombardier français, ou, nouvelle méthode pour jeter des bombes avec précision. Tables, 1731

• L'architecture hydraulique, ou l'art de conduire, d'élever et de ménager les eaux pour les différents besoins de la vie, (1737- 1753)

• Dictionnaire portatif de l'ingénieur, 1758

Από την Υδραυλική Αρχιτεκτονική του Belidor

Η «Επιστήµη των Μηχανικών» αποτελείται από 6 βιβλία.

Έκδοση του science des ingénieurs το 1754

Στο πρώτο πραγµατεύεται «Αρχές της µη-χανικής εφαρµοσµένες στην έρευνα των διαστάσεων που πρέπει να δοθούν στις επενδύσεις των οχυρωµατικών έργων για να µπορούν να ισορροπήσουν µε την ώ-θηση των γαιών που πρέπει να φέρουν».

Το δεύτερο την "Μηχανική των τόξων, την ώθηση των τόξων, τον τρόπο να καθορι-στεί το µέγεθος των βάθρων τους».

Το τρίτο είχε τίτλο : «Περί των υλικών της κατασκευής, των ιδιοτήτων τους και τον τρόπο χρησιµοποίησής τους».

σελ. 24 / 63

Η έκδοση του 1813 µε τις σηµειώσεις του Navier

Το τέταρτο αναφέρεται στην «Κατασκευή στρατιωτικών και αστικών κτιρίων».

Το πέµπτο ασχολείται µε την «∆ιακόσµη-ση των κτιρίων, επεξήγηση των όρων που αναφέρονται στους Αρχιτεκτονικούς ρυθ-µούς».

Το έκτο τέλος ασχολείται µε την «Μέθοδο υπολογισµού για τις οχυρώσεις και τα βιο-µηχανικά κτίρια». Αυτή η ποικιλία θεµάτων δείχνει ότι ο Belidor είχε σκοπό να φτιάξει µια πλήρη πραγµατεία, όπου θα µπορού-σε κανείς να βρει κανόνες και µεθόδους εφαρµογής πάνω στα πιο διαφορετικά α-ντικείµενα της κατασκευής.

Από επιστηµονική άποψη η συνεισφορά του Belidor δεν είναι τόσο σηµαντική. Ω-στόσο το γεγονός ότι από τον τίτλο ξεκα-θαρίζει ότι µιλάµε για επιστήµη των µηχα-νικών είναι µια τοµή στην εξέλιξη του ε-παγγέλµατος. Είναι η πρώτη φορά που έχουµε, την αυτονόητη σήµερα, ενσωµά-τωση επιστηµονικών γνώσεων στην καθη-µερινή πρακτική των µηχανικών.

Ο διδακτικός προσανατολισµός του βιβλί-ου ώθησε τον Belidor να εκλαϊκεύσει τις πιο διαδεδοµένες και παλιές γνώσεις, χω-ρίς να κάνει αναφορά στα αποτελέσµατα των επιστηµονικών απόψεων που συζη-τιόνταν εκείνη την εποχή.

Έτσι στο «πρόβληµα του Γαλιλαίου» ο Be-lidor υιοθετεί την άποψη του Mariotte και όχι την πιο πρόσφατη και σωστή του Par-ent. Το ίδιο για τον υπολογισµό των τοί-χων αντιστήριξης και των τόξων, οι σχέ-σεις που προτείνονται στη πραγµατεία δεν έχουν τίποτα από τις καινούργιες γνώσεις που κυκλοφορούσαν ήδη.

Υπόδειγµα θεµελιώσεων

Κανόνες διασιασιολόγησης βάθρων τόξων

Τοίχοι αντιστήριξης

Ωστόσο η µαθηµατική προσέγγιση όλων των προβληµάτων του µηχανικού που πραγµατεύεται, η πληθώρα των αναλυτι-κών σχέσεων και των πινάκων µε τιµές υπολογισµού που παραθέτει, µας εισάγει ήδη στην εποχή της εκτεταµένης αντικα-τάστασης των κανόνων της τέχνης από τους κανόνες της επιστήµης.

σελ. 25 / 63

Και ακριβώς αυτό κάνει την πραγµατεία ενδιαφέρουσα για όποιον θέλει να προ-σεγγίσει τις κατασκευαστικές απόψεις και την πρακτική πριν την βιοµηχανική επα-νάσταση.

Καθοριστική ώθηση στην επιστηµονική προσέγγιση των προβληµάτων της κατα-σκευής έδωσε ο πολύπλευρος επιστήµο-νας Charles Augustin Coulomb που ξεκί-νησε την καριέρα του σαν στρατιωτικός µηχανικός. Η ιδιότητα του αυτή έστρεψε και τα επιστηµονικά του ενδιαφέροντα σε θέµατα της καθηµερινής πράξης του µη-χανικού. Κανένας άλλος επιστήµονας του 18ου αιώνα δεν προσέφερε τόσα πολλά στην µηχανική των ελαστικών σωµάτων.

∆ιάφοροι τύποι θεµελίωσης και επένδυσης τοίχων

Η βασική του συνεισφορά περιέχεται στην µελέτη του µε τίτλο «Sur une application des règles de maximis et minimis a quelques problèmes de statique relatifs a l' architecture» που παρουσίασε το 1773 στην Γαλλική Ακαδηµία Επιστηµών. Σ' αυ-τό εξετάζει προβλήµατα αντοχής υλικών, κάµψης δοκών και ώθησης γαιών καθώς και στρεπτικές ταλαντώσεις.

Οι επανάσταση, µέσα στην οποία αναδύε-ται το σύστηµα των µηχανικών, περιλαµ-βάνει την εµφάνιση το 1788 της Αναλυτι-κής Μηχανικής του Lagrange, το κλείσιµο των παλιών Ακαδηµιών, την δηµιουργία του Πολυτεχνείου το 1794, την µαθηµατι-κοποίηση των γνώσεων του µηχανικού και το πέρασµα από το κλασικό σύµπαν του "περίπου", στο σύµπαν της µηχανής και της ακρίβειας.

Παράλληλα εκεί που η στερεότητα του κτηρίου αποτελούσε αντικείµενο απλών γεωµετρικών και οπτικών κανόνων, οι µη-χανικοί αρχίζουν να αναγνωρίζουν µέσα του την φέρουσα δοµή όπου οι σύνδεσµοι ανάµεσα στα διάφορα µέρη της παίρνουν ιδιαίτερη σηµασία.

Πειραµατικές διατάξεις του Coulomb

P.Patte σχέδιο για την ανεπάρκεια της έδρασης του

τρούλου του Pantheon.

σελ. 26 / 63

Ορόσηµο στην εξέλιξη της νέας αντίληψης για την στερεότητα των κτηρίων στάθηκε η συζή-τηση που αναπτύχθηκε το 1770 γύρω από την επάρκεια των κιόνων έδρασης του τρούλου του σηµερινού Pantheon. Η λύση Soufflot αµφισβητήθηκε από τον Patte και στην συζήτηση αυτή πήραν µέρος όλοι οι διάσηµοι αρχιτέκτονες και µηχανικοί της εποχής. Η διαµάχη δείχνει κατ' αρχήν πόσο κοντά είναι οι αντιλήψεις αρχιτεκτόνων και µηχανικών για την ευστάθεια

Η διαµάχη αυτή θα φέρει το τέλος της προσέγγισης της ευστάθειας µε γεωµετρικούς και ε-µπειρικούς κανόνες διαστασιολόγησης και την απαρχή µιας περιόδου, όπου η ευστάθεια θα αντιµετωπιστεί µε βάση του φυσικούς νόµους και τις ιδιότητες αντοχής του υλικού.

Η προσέγγιση αυτή δεν θα βρει καθαρή έκφραση παρά το 1820-1830 όπου οι µηχανικοί µπορούν πραγµατικά να βασίσουν του υπολογισµούς στους στην αντοχή των υλικών µετά τις εργασίες του Navier, Cauchy, Lame, Clapeyron.

Ξύλινες γεφυρώσεις

Αντοχή ξύλινων δοκών

σελ. 27 / 63

Χυτήριο κανονιών

Οχυρώσεις

σελ. 28 / 63

Υπόδειγµα οπλοστασίου-αποθήκης πυροµαχικών

σελ. 29 / 63

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΚΟΙ

ΣΤΟΝ ΑΙΩΝΑ ΤΩΝ ΦΩΤΩΝ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

Στοιχεία της φιλοσοφίας του Newton από τον Voltaire έκδοση του 1738

Ο 18ος αιώνας, η µετάβαση από την κλα-σική εποχή στην Βιοµηχανική επανάστα-ση, ο αιώνας των φώτων, των εγκυκλο-παιδιστών και των φιλοσόφων, σηµάδεψε και την µετάβαση των µηχανικών από τον κόσµο του «περίπου» στον κόσµο της «α-κρίβειας».

Στον κόσµο της φυσικής ο Descartes σχε-δόν ξεχνιέται και θριαµβεύει ο Newton. Θερµός του υποστηρικτής ο Voltaire. O Newton ενσαρκώνει στα µάτια των συγ-χρόνων του το ιδανικό της επιστήµης.

Εγκαθιστώντας τη σχέση ανάµεσα στα µαθηµατικά και το σύµπαν εκφράζει τις προσδοκίες όλων των επιστηµών. Κάνο-ντας τη διάκριση ανάµεσα σε νόµους και σε αιτίες των φαινοµένων γίνεται πρόδρο-µος του Kant. Στο πνεύµα της εποχής οι βαθύτερες αιτίες των φαινοµένων φαίνο-νται απλησίαστες, αυτό που είναι εφικτό είναι να βγουν τα συµπεράσµατα από την εµπειρία.

Ο Αββάς Nollet µελετά τον ηλεκτρισµό µε πειράµατα, ο Αββάς Bossut την µηχανική υγρών. Ο Lavoisier ασχολείται µε τα φαι-νόµενα της καύσης. Το να περιγράφουν τα φαινόµενα γίνεται η βασική προτεραιότητα του 18 αιώνα έστω και αν αυτό καταλήγει σε µια απλή αλφαβητική παράθεση.

Η προσπάθεια της κατάταξης και της συ-στηµατοποίησης εκφράστηκε µε τον καλύ-τερο τρόπο στην περίφηµη εγκυκλοπαί-δεια των d' Alembert και Diderot. Πλάι στον ιδανικό της φύσης ένας νέος ανθρω-πισµός αναπτύσσεται, του οποίου οι Lock, Condillac και Rousseau είναι οι βασικοί εκπρόσωποι. Ο 18ος αιώνας είναι µια επο-χή αλλαγών και στην Αρχιτεκτονική. Βλέ-πουµε σιγά-σιγά να εγκαταλείπει το «πα-λιό καλό γούστο». Με τους Αρχιτέκτονες απορρίπτοντας τον κλασικισµό του Ancien Regime.

Στολές γάλλων µηχανικών

Η εκβιοµηχάνιση ωθεί στην διακριτοποίη-ση των επαγγελµάτων του αρχιτέκτονα και του µηχανικού, που µέχρι τότε ταυτίζονταν ή συγχέονταν. Η διακριτοποίηση αυτή συ-ντελείται σε ένα περιβάλλον ισχυροποίη-σης των κρατικών λειτουργιών και στην προσπάθεια ελέγχου του εθνικού χώρου µέσα από ένα εκτεταµένο δίκτυο δρόµων και επικοινωνιών.

Ο ρόλος των µηχανικών στην οργάνωση του εθνικού χώρου είναι κυρίαρχος, και σταδιακά συγκροτούν τους δικούς τους εκπαιδευτικούς και επαγγελµατικούς θε-σµούς.

Στον 18ο αιώνα οι µηχανικοί ξεχωρίζουν σιγά-σιγά από τους αρχιτέκτονες και αρχί-ζουν να παίζουν ένα σοβαρό ρόλο στην παραγωγή του περιβάλλοντος.

σελ. 30 / 63

Στηριζόµενοι σε ένα δίκτυο νέων θεσµών και κωδικοποιώντας τις γνώσεις και τις πρακτικές τους διεκδικούν ένα µέρος από το αντικείµενο που παραδοσιακά κάλυ-πταν οι αρχιτέκτονες. Ο διαχωρισµός αυ-τός εγγράφεται µέσα στην ισχυροποίηση του κράτους, και στην παρέµβαση του στην οργάνωση του χώρου, είναι αξεχώ-ριστη µε την ανάπτυξη των µεταφορών του εµπορίου και της τεχνικής προόδου. Οι αντιλήψεις των µηχανικών ενσαρκώ-νουν αυτή την κίνηση, όπως τα υπολείµ-µατα της θεωρίας του κλασικισµού αντα-νακλούν στην πρόκληση, στα ιδανικά του Ancien Regime.

Blondel Cours

∆εν πρέπει ωστόσο να υπερβάλουµε τις διαφορές ανάµεσα σε αρχιτέκτονες και σε µηχανικούς της εποχής, που παραµένουν σε µεγάλο βαθµό συµπληρωµατικά επαγ-γέλµατα.

ACADEMIE DEL ARCITECTURE

Η ακαδηµία της Αρχιτεκτονικής ιδρύθηκε το 1671 από τον Colbert σαν ένας οργανι-σµός τεχνικού ελέγχου, σαν ένας κρατικός θεσµός, σαν ένα όργανο της διοίκησης.

Σκοπός της ήταν η επεξεργασία του επί-σηµου αρχιτεκτονικού δόγµατος, η οργά-νωση της διδασκαλίας του και ο τεχνικός έλεγχος. Πρώτος της διευθυντής ο Francois Blonder αρχιτέκτονας και µηχανι-κός, αντανακλά τις φιλοδοξίες της στο θε-ωρητικό του έργο. Τα µαθήµατα αρχιτε-κτονικής του Blonder που εκδόθηκαν από το 1675 ως το 1683 αποτυπώνουν την ε-πιθυµία να εφοδιάσουν την Αρχιτεκτονική πρακτική µε σταθερούς κανόνες που να προέρχονται από την γεωµετρία και την αρµονία των αναλογιών. Ωστόσο το Αντι-κείµενο της Ακαδηµίας δεν περιορίζεται σε αυτό που σήµερα θα θεωρούσαµε κοντινό της.

σελ. 31 / 63

Ασχολείται µε την µελέτη των κεφαλαίων περί γεφυρών του Palladio και δίνει νέους πρακτικούς κανόνες, µε τα λατοµεία της πέτρας και την καλύτερη αξιοποίηση τους, µε την κατάσταση των µεταφορών στη χώρα.

Blondel Cours

Η ίδια πολυπραγµοσύνη χαρακτηρίζει το θεωρητικό έργο του Blondel όπου διοικητι-κές µέθοδοι, µαθηµατικά, αρχιτεκτονική και τέχνη του µηχανικού αποτελούν ένα ενιαίο σύµπλεγµα. Ο στόχος µιας συνολικής γνώσης φαίνεται να αποτελεί το έργο του πρώτου διευθυντή της Ακαδηµίας.

Έχοντας, από την ίδρυσή της, τους σκο-πούς που αναφέραµε παραπάνω η Ακα-δηµία δεν άργησε να γίνει ο χώρος που θα οριοθετούνταν και θα προστατευόταν το επάγγελµα του Αρχιτέκτονα. Από τα πρα-κτικά των συνεδριάσεων της Ακαδηµίας διαβάζουµε :

«Με αφορµή τις πληροφορίες που έφτα-σαν στο Βασιλιά ότι αρχιτέκτονες, εργολά-βοι και άλλα άτοµα που εµπλέκονται στην οικοδοµή, τολµούν χωρίς κανένα δικαίωµα να χρησιµοποιούν την ιδιότητα του Αρχιτέ-κτονα του Βασιλιά, για να γίνουν πιο αξιό-πιστοι και µε αυτό τον τίτλο δίνουν σχέδια και κατασκευάζουν κάθε είδος οικοδοµών, δηµόσιων και ιδιωτικών, τα οποία συχνά αποδεικνύονται ελαττωµατικά από ανε-πάρκεια των προαναφερθέντων κτιστών και εργολάβων, η Α.Μ ο Βασιλιάς απαγό-ρευε αυστηρά την χρήση του τίτλου του Αρχιτέκτονα του Βασιλιά, ο οποίος προο-ρίζεται µόνο για εκείνους που η Α.Μ διάλε-ξε για να σχηµατίσει την Ακαδηµία Αρχιτε-κτονικής του».

Η πολυπράγµων Ακαδηµία Επιστηµών της Γαλλίας.

Στις 7/3/1676 ο Colbert µε νόµο περιορίζει το δικαίωµα της χρήσης του τίτλου στα µέ-λη της Ακαδηµίας Αρχιτεκτονικής.

Στις προθέσεις του Μονάρχη και του Πρωθυπουργού του ήταν να δηµιουργή-σουν ένα Σώµα των µηχανικών πυροβολι-κού (du Genie) ή αργότερα το Σώµα των µηχανικών des Pontes et Chaussees.

Στην πράξη όµως τα πράγµατα εξελίχθη-καν διαφορετικά. Η απαγόρευση χρήσης του τίτλου οδήγησε στην δηµιουργία ενός ανεξάρτητου επαγγέλµατος, στις παρυφές της δηµόσιας διοίκησης άλλα ανεξάρτητο από αυτήν, ένα επάγγελµα που µπορούµε να θεωρήσουµε πρόδροµο του σηµερινού ελεύθερου επαγγελµατία αρχιτέκτονα. Η εξέλιξη αυτή γέννησε τριβές ανάµεσα στην Ακαδηµία και το αντίστοιχο Υπουργείο, που οδήγησαν στη διάλυση της Ακαδηµίας το 1767.

σελ. 32 / 63

Η Ακαδηµία ξανασυστάθηκε αµέσως, ω-στόσο ο αµφίσηµος χαρακτήρας του Ακα-δηµαϊκού θεσµού δηµιουργούσε συνεχώς τριβές ανάµεσα στην αποστολή της, ανά-µεσα στο κράτος και το επάγγελµα. Στην πραγµατικότητα οι αρχιτέκτονες βρίσκο-νταν µπροστά σε µια άλυτη αντίφαση. Το κράτος τους ξεχώρισε από τους κτίστες και τους εργολάβους δίνοντάς τους τα προνό-µια ενός προστατευµένου καλλιτεχνικού επαγγέλµατος.

Αλλά το κράτος είναι ένας απαιτητικός προστάτης, οι περιορισµοί που έθεσε στην αρχιτεκτονική δηµιουργία, σαν έκφραση του επίσηµου δόγµατος, έγιναν δυσβά-στακτοι. Ανάµεσα στην ανάγκη να ανα-γνωριστούν από τον Πρίγκιπα και την ε-λευθερία της δηµιουργίας, οι αρχιτέκτονες του Αιώνα των Φώτων θα ψάξουν µάταια ένα µέσο δρόµο. Αντίθετα οι µηχανικοί θα δεχθούν το ρόλο των υπαλλήλων αρχιτε-κτόνων του κράτους και η επιτυχία τους θα έχει σαν αντιστάθµισµα την απώλεια της ανεξαρτησίας τους.

Υπόδειγµα περιγραφής εξοπλισµού και µεθόδου κατασκευής

Στην πράξη, στην κλίµακα της παραγωγής των κτηρίων ο αρχιτέκτονας αντιµετωπίζει µια πλειάδα νοµικών και εθιµικών κανό-νων που δεν ευνοούν την καινοτοµία. Οι συνήθεις τεχνικές λύσεις απευθύνονται επαγγελµατικά στις συνήθεις ειδικότητες συντεχνιών και η κατανοµή ρόλων και ευ-θυνών συνήθως δένει τα χέρια του αρχιτέ-κτονα.

Στα έργα υποδοµής υπάρχει µια άλλη πραγµατικότητα. Κατ' αρχήν η κλίµακα εί-ναι άλλη και η οικονοµία είναι κυρίαρχη παράµετρος.

Η γέφυρα pont Louis του Perronet κοστίζει 60 φορές όσο µια αστική πολυκατοικία. Κατά δεύτερο λόγο οι τεχνικές δεν είναι τόσο σχηµατοποιηµένες. Η ανάγκη πρω-τότυπων λύσεων και αναλυτικών τεχνικών περιγραφών για την εκτέλεση αποτελούν βασικό σηµείο διαφοροποίησης της επαγ-γελµατικής πρακτικής των µηχανικών.

Perronet υπόδειγµα ικριώµατος

Λόγω ακριβώς της ανεπάρκειας των συ-ντεχνιακών κανόνων στην αντιµετώπιση πρωτότυπων κατασκευών, ο µηχανικός γίνεται κυρίαρχος του έργου και όλοι ακο-λουθούν τις οδηγίες του.

Εκεί που ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει το έργο του τελειωµένο, αφού η κατασκευή είναι γνωστή στο παραγωγικό σύστηµα της ε-ποχής, ο µηχανικός σχεδιάζει όλες τις κα-τασκευαστικές φάσεις, τα βοηθητικά µέσα και τον τρόπο δουλειάς και, τέλος τα υλικά και τις προδιαγραφές τους. Συνόψιση ό-λων αυτών είναι ο αναλυτικός προϋπολο-γισµός του έργου (le devis) πεµπτουσία της δουλειάς του µηχανικού.

Υπόδειγµα αναλυτικής σχεδίασης όλων των φάσε-ων κατασκευής

σελ. 33 / 63

ECOLE DES PΟNTS ET CHAUSSEES

Μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα η τέχνη του µηχανικού αποτελεί µέρος των κλάδων της αρχιτεκτονικής, ο µηχανικός, όπως µας τον κληρονοµεί η αναγέννηση, κατασκευά-ζει µηχανές, οχυρώσεις, τεχνικά και υ-δραυλικά έργα. Η δηµιουργία κρατικού τε-χνικού θεσµού το 1716 από τον ∆ούκα της Ορλεάνης του Corps des pont et chaussees επιφορτισµένου µε την υλο-ποίηση δικτύου µεταφορών επιταχύνει την διαφοροποίηση ανάµεσα σε µηχανικούς και αρχιτέκτονες. Πριν από αυτήν µόνο οι στρατιωτικοί µηχανικοί, κληρονόµοι του Vauban, υπάρχουν σαν τεχνική οντότητα.

Φανταστική απεικόνιση της Ecole που συµβολίζει τις πολλαπλές φιλοδοξίες της

Το 1744 ο Trudaine ιδρύει ένα γραφείο σχεδιαστών στο Παρίσι, την διεύθυνση του οποίου αναλαµβάνει το 1747 ο Perronet. Σκοπός του είναι αφ' ενός ο συντονισµός της εκτέλεσης των έργων και αφ' ετέρου η εκπαίδευση των νέων που θέλουν να ακο-λουθήσουν καριέρα µηχανικού. Από το 1756 το γραφείο µετονοµάζεται και επισή-µως σε Ecole des ponts et chausses και η εκπαίδευση βασίζεται κυρίως στην εκπό-νηση σχεδίων και διαγωνισµών, στις α-

σκήσεις πεδίου καθώς και στην αλληλοδι-δασκαλία των µαθητών.

Η σχολή αυτή µαζί µε την σταδιακή παρα-γωγή και οργάνωση της επιστήµης του πολιτικού µηχανικού µέσω εξεχόντων µη-χανικών και επιστηµόνων που δίδαξαν σε αυτή, δηµιουργεί για πρώτη φορά και µια επαγγελµατική οµάδα, τους µηχανικούς, µε ξεχωριστή δεοντολογία και αυτοσυνεί-δηση διαφορετική από αυτήν του αρχιτέ-κτονα. Κυρίαρχες έννοιες ο ορθολογισµός, η αποτελεσµατικότητα η κοινωνική υπευ-θυνότητα και η διάθεση προσφοράς στην πρόοδο και το συλλογικό καλό.

Εµβληµατική µορφή των µηχανικών στην φάση της γέννησης τους ο Jean - Rodol-phe Perronet συνδυάζει όλα τα χαρακτη-ριστικά της µεταβατικής εποχής. Οι σπου-δές του είναι αρχιτεκτονικές, όµως γίνεται ο πρώτος διευθυντής της Ecole des Pon-tes et Chaussees από την ίδρυση της το 1747 µέχρι τον θάνατο του το 1794. Συµ-βάλει αποφασιστικά στην διαµόρφωση µιας παιδείας του µηχανικού διάφορης από εκείνη του αρχιτέκτονα και κάνει την σχολή, διάσηµη από τα κατασκευαστικά έργα των µαθητών της.

Jean Rodolfe Perronet

Οι γέφυρες που σχεδίαζε ο Perronet εκ-πλήσσουν για την τόλµη τους. Οι γέφυρες του Neuilly (1768) Saint Maxence, και η γέφυρα Luis XVI σηµερινή Concorde (1786) είναι αντιπροσωπευτικές.

σελ. 34 / 63

Παρά την τεχνική τους τόλµη παραµένουν αρχιτεκτονικά κατά βάθος έργα. Μια νέα στατική όµως αντίληψη διαπερνά τα έργα αυτά. Τα βάθρα γίνονται πιο κοµψά. ∆εν αντιστέκονται πια παθητικά µε τον όγκο τους στη ροή του νερού όπως γίνεται στην προηγούµενη περίοδο, αλλά η σταθερότη-τα τους έγκειται στο υδροδυναµικό τους προφίλ και στο ότι, διευκολύνοντας την ροή του νερού, δέχονται πολύ λιγότερες δυνάµεις. Τα τόξα επίσης γίνονται χαµηλό-τερα.

Η µείωση του πάχους των βάθρων είναι εντυπωσιακή, από το 1/5 του ανοίγµατος του τόξου που ήταν τότε ο κανόνας, ο Per-ronet στη γέφυρα του Neuilly φτάνει στο 1/9.

O Perronet σε σχέδιο µαθητή σε διαγώνισµα της Ecole

Είναι κυρίως µέσα από τους εκπαιδευτι-κούς θεσµούς που διαφοροποιείται σταδι-ακά το επαγγελµατικό προφίλ µηχανικών και αρχιτεκτόνων.

Τον αιώνα των φώτων η εκπαίδευση είναι σχεδόν πανοµοιότυπη. Είναι βασισµένη στην πρακτική εκπόνηση εργασιών και ένα σώµα γνώσεων βασικά εµπειρικών.

Η αρχιτεκτονική διδάσκεται από τον ίδιο τον Blondel τόσο στην Ponts et Chausses, όσο στην Academie και την Ecole des arts που δηµιούργησε ο ίδιος.

Η Ecole des Arts λειτουργεί συχνά σαν ει-σαγωγική εκπαίδευση για συνέχεια στην Ponts et Chausses.

ECOLE POLYTECHNIQUE

Το 1748 ιδρύεται η «Ecole royale du genie de Mezieres» που στη συνέχεια το 1795 µετά την Γαλλική Επανάσταση µετονοµά-ζεται σε «Ecole Polytechnigue».

Στα µέσα του 18ου αιώνα η τεχνική πρω-τοπορία από επιστηµονική άποψη βρίσκε-ται σε αυτήν, µε την οποία δεν λείπει και ο επαγγελµατικός ανταγωνισµός των απο-φοίτων της Ponts et Chausses.

Στη διάρκεια της ζωής της η Σχολή παρή-γαγε πάνω από 500 εξαίρετους στρατιωτι-κούς µηχανικούς που κάλυψαν τις πολεµι-κές ανάγκες της εποχής, σε οχυρώσεις και εγκαταστάσεις.

Charles Coulomb

Ανάµεσα στους απόφοιτους του 1760 και ο πολύπλευρος επιστήµονας Charles Augustin Coulomb που ξεκίνησε την κα-ριέρα του σαν στρατιωτικός µηχανικός.

Στη σχολή διδάσκει µια οµάδα διάσηµων επιστηµόνων και µηχανικών, ανάµεσα τους και ο Carnot µε επικεφαλής τον Gaspard Monge (1746-1818) τον γνωστό γεωµέτρη. Με την σχολή αυτή εγκαθίστα-ται ένας στενός δεσµός ανάµεσα στις φυ-σικοµαθηµατικές επιστήµες και τις τεχνικές εφαρµογές, διαδίδοντας µε αυτό τον τρό-πο τη συσσωρευµένη επιστηµονική γνώση που µέχρι τότε αναπτύσσονταν έξω από την καθηµερινή πρακτική του µηχανικού και προσδίδοντας επιστηµονική αξιοπιστία στις µελέτες των δηµοσίων έργων.

σελ. 35 / 63

Με την αλλαγή του τίτλου της σχολής, συ-νέπεια της επανάστασης, έχουµε και ένα δηµοκρατικό άνοιγµα, µια που καταργού-νται τα προνόµια για την είσοδο σ' αυτήν, και η Σχολή γίνεται ανοικτή στους νέους όλων των κοινωνικών τάξεων.

Η κύρια αλλαγή όµως βρίσκεται στο πρό-γραµµα των σπουδών των µηχανικών. ∆ιάσηµοι επιστήµονες όπως ο Lagrange, o Monge, o Prony και o Poisson αναλαµ-βάνουν να εφοδιάσουν τους µέλλοντες µηχανικούς µε µια στερεή γνώση των µα-θηµατικών, της φυσικής και της µηχανικής καθώς και της χηµείας, πριν ασχοληθούν µε τις πρακτικές εφαρµογές του µηχανι-κού. Το αποτέλεσµα υπήρξε γρήγορο και στις αρχές του 18ου αιώνα η Σχολή έγινε το κέντρο όλης της γαλλικής επιστηµονικής και τεχνικής κουλτούρας. Για την διάδοση της γνώσης η σχολή ανέθετε στους καθη-γητές τη συγγραφή διδακτικών βιβλίων. Με αυτόν τον τρόπο γεννήθηκαν τα βιβλία σαν την Παραστατική Γεωµετρία του Monge, τα Μαθήµατα αναλυτικής Μηχανι-κής του Prony, η Μηχανική Πραγµατεία του Poisson και ο ∆ιαφορικός και Ολοκλη-ρωτικός Λογισµός του Lacroix, που υιοθε-τήθηκαν από όλες τις σχολές των µηχανι-κών της Ευρώπης,

Μαθητής της Ecole Polytechnique

Από όλους τους επιστήµονες που φοίτη-σαν στην Ecole Polytechnigue και έγιναν

στη συνέχεια καθηγητές της θα πρέπει να αναφέρουµε τον Luis Navier (1785-1836) για την επίδραση του στην επιστήµη των µηχανικών. Ήταν ανιψιός του µηχανικού Emiland Marie Gauthey και ασχολήθηκε νέος µαζί του µε διάφορες κατασκευές.

Με τον θάνατο του θείου του ανέλαβε την φροντίδα της συµπλήρωσης και έκδοσης µιας µισοτελειωµένης πραγµατείας του πάνω στις γέφυρες και τα κανάλια, που περιέχει την ιστορία των κατασκευών αυ-τών και την τεχνική γνώση των αρχών του 19 αιώνα.

Από τεχνική άποψη µεγάλη ήταν η επί-δραση του βιβλίου του Navier που εκδό-θηκε το 1826 µε τίτλο «Σύνοψη Μαθηµά-των πάνω στην εφαρµογή της Μηχανι-κής», στο οποίο περιέχονταν τα µαθήµατα του στην Ecole des Ponts et Chaussees.

Gautier 1765

Η βασική καινοτοµία του Navier ήταν ότι εγκατέλειψε τις µεθόδους που βασίζονταν πάνω στον «υπολογισµό µε θραύση» δη-λαδή την αναζήτηση των οριακών συνθη-κών ισορροπίας, για να υιοθετήσει την µε-λέτη των κατασκευών στο ελαστικό τους στάδιο δηλαδή σε συνθήκες λειτουργίας.

σελ. 36 / 63

Έτσι έριξε την γέφυρα ανάµεσα στην µελέ-τη των τεχνικών έργων και τα θεωρητικά αποτελέσµατα των µεγάλων µαθηµατικών του ∆ιαφωτισµού όπως ο Euler και ο Bernoulli, που µελέτησαν την µηχανική των ελαστικών και παραµορφώσιµων σω-µάτων.

Σκοπός του Navier ήταν να απλοποιήσει τα αποτελέσµατα της επιστήµης για την καθηµερινή πράξη των µηχανικών, γιατί στην µορφή των θεωρητικών πραγµατειών δεν ήταν αξιοποιήσιµα στην πράξη. Και αυτό το πέτυχε µε µια θαυµαστή κατα-σκευαστική διαίσθηση κρατώντας σε κάθε περίπτωση αυτό που ήταν απαραίτητο, απλοποιώντας τις εξισώσεις και µετατρέπο

Louis Navier

-τάς τες σε γραµµικές, φροντίζοντας να εί-ναι τα αποτελέσµατα αξιόπιστα αν και όχι τελείως ακριβή, γνωρίζοντας ότι αυτό είναι αρκετό για την δουλειά του µηχανικού. Με τον Navier η επιστήµη των κατασκευών φτάνει σε γνώριµη σε µας µορφή, τόσο µε την ανάλυση γνωστών κατασκευών (ελα-στική δοκός, ισοστατικοί και υπερστατικοί φορείς, τόξα και καµπύλες δοκοί, µεµβρά-νες κλπ.) όσο και µε τις µεθόδους υπολο-γισµού που υιοθετούνται.

Navier σχεδίασµα για γέφυρα που δεν κατασκευά-στηκε

Οι απόψεις του Navier, πάνω στην αντοχή των υλικών, µπορούν να βρεθούν ακόµα στις σηµειώσεις και στα σχόλια µε τα ο-ποία συνόδευσε την επανέκδοση των πα-λαιών πραγµατειών του Belidor, την επι-στήµη των µηχανικών (1813) και την Υ-δραυλική Αρχιτεκτονική (1819), όπου εν-σωµατώνει όλες τις νέες κατακτήσεις της επιστήµης του µηχανικού.

Όµως ο Navier δεν είναι µονάχα εξέχων µηχανικός και καθηγητής, έχει και σοβαρό ερευνητικό έργο και η συνεισφορά του στην µηχανική των στερεών είναι σηµαντι-κή. Το 1820 παρουσιάζει στην Ακαδηµία των Επιστηµών την µελέτη του πάνω στις καµπτόµενες πλάκες, το 1821 την διάσηµη εργασία του πάνω στις µαθηµατικές βά-σεις της θεωρίας της ελαστικότητας.

Navier λεπτοµέρεια αγκύρωσης τένοντα

Εκτός από την επιστηµονική και ιστορική του δραστηριότητα ο Navier ενδιαφέρθηκε για τον σχεδιασµό των γεφυρών και ειδικά των ανηρτηµένων. Στο επαγγελµατικό αυ-τό πεδίο εξέδωσε την «Έκθεση πάνω στις Κρεµαστές Γέφυρες» όπου, εκτός από την ιστορική ανασκόπηση και περιγραφή των σπουδαιότερων έργων, εκθέτει την µέθοδο ανάλυσης των κατασκευών αυτών, που αποτέλεσε για πολλά χρόνια βασικό βοή-θηµα των µηχανικών

.

σελ. 37 / 63

Σπουδαστικές εργασίες Ecole des Ponts et Chaussées

σελ. 38 / 63

Σπουδαστικές εργασίες Ecole des Ponts et Chaussées

σελ. 39 / 63

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ

ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

Σύνθεση σκελετού από τυποποιηµένες διατοµές και ειδικά τεµάχια.

Οι µεγάλοι κοινωνικοί µετασχηµατισµοί και οι τεχνικές αλλαγές των τελευταίων δεκαε-τιών του 18ου αιώνα και του πρώτου µισού του 19ου συνήθως ονοµάζονται Βιοµηχανι-κή Επανάσταση. Σ' αυτήν την περίοδο θα έχουµε τεράστιες αλλαγές στον τρόπο ζωής, στις σχέσεις παραγωγής, στην ορ-γάνωση της εργασίας και στον τοµέα των κατασκευών.

Η διάδοση της χρήσης του σιδήρου οδή-γησε στην βιοµηχανική παραγωγή του, στην τυποποίηση των διατοµών και των κατασκευαστικών λύσεων. Οι συνδέσεις τυποποιήθηκαν και υπήρχε πλήθος πρό-τυπων λύσεων σε βιοµηχανική παραγωγή. Πρώτη φορά στην ιστορία ο µηχανικός µπορούσε να προδιαγράφει µε αξιοπιστία τις ιδιότητες του υλικού που θα χρησιµο-ποιούσε, όπως υλοποιούνταν στην κατα-σκευή. Το νέο υλικό προφανώς απαιτούσε και ευρύτατη ανατροπή στους αρχιτεκτονι-κούς κανόνες και αντιλήψεις της εποχής.

Σε πρώτη φάση οι πολιτικοί µηχανικοί φά-νηκαν να εκφράζονται µέσα από το νέο υ-λικό το οποίο εξ άλλου γέννησε την σύγ-χρονη στατική

Η βιοµηχανική παραγωγή του σιδήρου και η µείωση του κόστους άλλξε τελείως την εικόνα των κατα-σκευών.

∆ύο είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της αλ-λαγής των ενδιαφερόντων και των αντιλή-ψεων σε σχέση µε την «επιστήµη των µη-χανικών» που έφεραν στα πρώτα χρόνια του 1800 οι µηχανικοί, οι επιστήµονες και τα Πολυτεχνεία. Το πρώτο είναι η στροφή του ενδιαφέροντος πάνω στις µηχανικές ιδιότητες των υλικών και την απόκριση τους στις καταπονήσεις.

Νέες έννοιες κυριαρχούν όπως η τάση και η παραµόρφωση που πρέπει να κρατη-θούν κάτω από ένα «όριο ασφαλείας». Α-ντίθετα η κύρια φροντίδα της προηγούµε-νης περιόδου των µηχανικών ήταν ο συν-δυασµός των δοµικών στοιχείων µε τρόπο που να αποκλείεται η κινητικότητα του συ-στήµατος. Για το λόγο αυτό η γεωµετρική µορφή της κατασκευής υπήρξε στο πα-ρελθόν το κυρίαρχο «στατικό» στοιχείο. Αρχιτεκτονική και στατική σύλληψη ήταν ένα ενιαίο βήµα της διαδικασίας του σχε-διασµού.

σελ. 40 / 63

Η γέφυρα του Coalbrookdale

Η χρησιµοποίηση του σιδήρου επέτρεψε µια απελευθέρωση από την αντίληψη αυτή και την υιοθέτηση νέων στατικών σχηµά-των.

Το δεύτερο χαρακτηριστικό λοιπόν είναι µια νέα «ανάγνωση» της κατασκευής που αναγνωρίζει µέσα σ' αυτήν στοιχειώδης στατικές δοµές. Σε αντίθεση µε τις παλαιό-τερες αντιλήψεις που τα στοιχεία της κα-τασκευής -τοίχος, τόξο- έβλεπε να λει-τουργούν απλοί µηχανισµοί όπως του µο-χλού και της σφήνας, τώρα ολόκληρο το οικοδόµηµα συλλαµβάνεται µε τον φέρο-ντα οργανισµό του, που φέρει και διανέµει τις φορτίσεις, και στον οποίο «πρωταγω-νιστούν» έννοιες όπως η συνεχής δοκός ή το πλαίσιο.

Αρχική Pont d' Austerlitz

Έτσι στα οικοδοµήµατα η είσοδος του σι-δήρου διευκολύνει την διάδοση του φέρο-ντα σκελετού που αντικατέστησε σιγά-σιγά την αντίληψη του φέροντος τοίχου. Το πρώτο παράδειγµα κτιρίου µε στύλους και δοκούς από χυτοσίδηρο, ανάµεσα σε εξω-τερικούς τοίχους από οπτοπλινθοδοµή, εί-ναι ένα επταόροφο κτίριο που σχεδιάστηκε στο Μάντσεστερ το 1801, από τους Boul-ton και Watt.

Μέχρι το δεύτερο µισό του 1800, τέτοιες κατασκευές που αντικαθιστούν τον συνεχή φέροντα τοίχο µε χυτοσιδηρά υποστυλώ-µατα, ήταν συχνές µονάχα σε βιοµηχανι-κές περιοχές και χρήσεις. Μετά το 1836 και την βιοµηχανική παραγωγή των δοκών διπλού Τ άρχισε η αντικατάσταση των ξύ-λινων πατωµάτων από µεταλλικά. Θα µπορούσαµε να πούµε ότι υπήρχε µια σο-βαρή αδράνεια στους αρχιτέκτονες της εποχής στη χρησιµοποίηση του νέου υλι-κού, µια που ξέφευγε από την ρυθµολογία και τις λύσεις που θεωρούσαν ιδανικές.

Η αρχική µορφή της pont du caroussel

Pont des arts

Τελείως διάφορη ήταν η αντιµετώπιση του σιδήρου στη γεφυροποιία. Εκεί το νέο υλι-κό χρησιµοποιήθηκε πριν καλά-καλά γί-νουν γνωστές οι ιδιότητές του. Χαρακτηρι-στικό είναι το παράδειγµα της πρώτης µε-ταλλικής γέφυρας στον Severn κοντά στο Coalbrookdale, έργο του Α. Darby που έ-γινε στα 1776-79. Σ' αυτήν ο χυτοσίδηρος χρησιµοποιήθηκε για πρώτη φορά σαν υ-λικό της κατασκευής αλλά, µε τρόπο κά-πως περίεργο.

σελ. 41 / 63

Οι κύριοι φορείς χυτεύθηκαν (από καµίνι που κατασκευάστηκε επί τόπου) ολόκλη-ροι σε µήκος 21 µ., µε όλο το ανάγλυφό τους, σε τύπους από άµµο. Στη συνέχεια µεταφέρθηκαν µέσω του ποταµού, ανα-γέρθηκαν µε ικριώµατα και τροχαλίες και ενώθηκαν στο κλειδί του τόξου. ∆εν χρη-σιµοποιήθηκαν ήλοι, ούτε κοχλίες.

Χαρακτηριστικό είναι επίσης το παράδειγ-µα των γεφυρών που κατασκευάστηκαν στο τέλος του 18ου αιώνα, όπου ο χυτοσί-δηρος χρησιµοποιείται σαν την πέτρα, δη-λαδή σαν θλιβόµενο υλικό. Για παράδειγ-µα το 1796 ο Burdon κατασκεύασε µια γέ-φυρα στον ποταµό Wear όπου υιοθέτησε µια δοµή από 6 τόξα εγκιβωτισµένα στα βάθρα, καθ' ένα από 125 στοιχεία από χυ-τοσίδηρο, που συνδεόταν µε τα διπλανά τους µε ράβδους από σφυρήλατο σίδηρο.

Η ίδια σύλληψη θα χρησιµοποιηθεί και στη Γαλλία από τον Lamande για την πρώτη γέφυρα του Austerlitz στο Παρίσι (1801-1806).

Στη Γαλλία θα έχουµε όµως και λύσεις πιο προσαρµοσµένες στις ιδιότητες του νέου υλικού όπως και στην κοµψή γέφυρα των Α. de Cessart και J. Lavroise Dillon, την περίφηµη «Pont des Arts», όπου η λογική των δικτυωτών ξύλινων λύσεων εφαρµό-στηκε µε τον χυτοσίδηρο.

Violet le Duc πρωτοπόρος της γοτθικής αναβίωσης, αναστυλωτής της Παναγίας των Παρισίων και έν-θερµος υποστηρικτής του κατασκευαστικού ορθο-λογισµού. Εδώ, σχέδιο για µια αγορά δοµηµένη µε µεταλλικά στοιχεία, 1868.

Tomas Telfold γέφυρα στον Menai 1815-1820 ά-νοιγµα 180 µ.

∆ύο δεκαετίες αργότερα θα έχουµε σηµα-ντικά βήµατα στη χρήση του νέου υλικού µε την γέφυρα του Carrousel A.R. Polon-ceau. Εδώ το άνοιγµα γεφυρώθηκε µε 3 τόξα ανοίγµατος 48 µ. κατασκευασµένα µε κοίλους κυλινδρικούς φορείς από χυτοσί-δηρο, που ενώνονται µεταξύ τους µε σφή-νες, ικανές να κάνουν το τόξο να λειτουρ-γήσει στατικά.

Ο Polonceau έδωσε µια έξυπνη λύση στο να ελαφρύνει την κατασκευή και να εξα-σφαλίσει την αντοχή της σε κάµψη, γεµί-ζοντας τα κενά των σωληνοειδών στοιχεί-ων του χυτοσιδήρου µε ξύλινο υλικό, δη-λαδή µε ένα πυρήνα από πισσαρισµένες τάβλες από έλατο.

Σταδιακά η χρήση του σιδήρου οδήγησε τους µηχανικούς της εποχής να υιοθετή-σουν νέες µορφές στις στατικές λύσεις, διάφορες από αυτές που αναπτύχθηκαν για την λιθοδοµή και το ξύλο, προσαρµο-σµένες καλύτερα στις ιδιότητες του νέου υλικού, δηλαδή την αντοχή του σε εφελκυ-σµό. Και εδώ έχουµε σαν εξέχον παρά-δειγµα τις ανηρτηµένες γέφυρες. Γι' αυτές υπάρχει αρκετή προϊστορία.

Η εικόνα ενός κορµού που αναρτάται από σχοινιά φτιαγµένα από κλαδιά για να γε-φυρώσει ένα άνοιγµα, ασφαλώς εγγράφε-ται στις πρωτόγονες κατασκευαστικές ε-µπειρίες του ανθρώπου. ∆ιάσηµοι µαθη-µατικοί καταπιάστηκαν στην Αναγέννηση µε την θεωρητική λύση του

σελ. 42 / 63

I.K. Brunel Clifton bridge 1830 -1860,ανοιγµα 214 µ. την σχεδίασε όταν ήταν 24 χρόνων τελείωσε µετά τον θάνατο του

Το 1813 ο Άγγλος πλοίαρχος S. Brown κατασκεύασε µια ανηρτηµένη γέφυρα α-νοίγµατος 91µ. στον ποταµό Tweed, όπου το κατάστρωµα φέρονταν από 12 αλυσί-δες κατασκευασµένες από δακτυλίδια δια-µέτρου 5 εκ. Η γέφυρα αυτή λειτούργησε σαν το Ευρωπαϊκό πρότυπο των ανηρτη-µένων γεφυρών. Την ίδια λύση χρησιµο-ποίησαν τόσο ο Tomas Telford όσο και ο Navier, αξιοποιώντας τις ιδιότητες του νέ-ου υλικού. Αριστούργηµα της εποχής θε-ωρείται η γέφυρα που κατασκευάστηκε στον ποταµό Ανοη στο Bristol το 1836 ο νεότατος τότε Ι.Κ Brunel.

Isambart Kingdom Brunel (1806 - 1859)

Σηµειώσεις του Navier για τις κρεµαστές γέφυρες. Έχει προηγηθεί η αστοχία του µε την γέφυρα Invalides το 1826

Βέβαια η ιστορία των ανηρτηµένων γεφυ-ρών δεν είναι χωρίς καταστροφικά επεισό-δια. Ας αναφέρουµε εδώ τη χαρακτηριστι-κή καταστροφή το 1850 της γέφυρας του Bas se - Chaine στην Angers που οδήγη-σε στο θάνατο 226 στρατιώτες που ανα-κάλυψαν µε αυτό τον τραγικό τρόπο τις συνέπειες του «συντονισµού».

Τα καταστροφικά αυτά ατυχήµατα οδήγη-σαν σε γενική δυσπιστία προς τις γέφυρες αυτές στην Ευρώπη όπου και σχεδόν ε-γκαταλείφθηκε η κατασκευή τους.

Αντίθετα στην Αµερική συνεχίστηκαν οι κατασκευές αυτές µε συνεχείς βελτιώσεις τόσο στα υλικά και τις αγκυρώσεις, όσο και την ρυθµική της τάνυσης και την ακαµτο-ποίηση της κατασκευής. Σκαπανέας των κατασκευών αυτών στάθηκε ο γερµανός µετανάστης John A. Robling. Ήταν ο πρώ-τος που αντικατέστησε τις αλυσίδες µε τα συρµατόσχοινα. Το 1867 του ανέθεσαν την κατασκευή της γέφυρας του Brooklyn στη Ν. Υόρκη, η κατασκευή της οποίας τε-λείωσε το 1883.

σελ. 43 / 63

Εδώ η λύση της ακαµπτοποίησης του φο-ρέα επιτεύχθηκε µε την κατασκευή διπλού καταστρώµατος (άνω οδικού και κάτω σι-δηροδροµικού) που σχηµατίζει µε τις κα-τακόρυφες και διαγώνιες ενώσεις του µια ευθύγραµµη δοκό στο χώρο, µε επαρκή ακαµψία για τις οριζόντιες καταπονήσεις της. Το κεντρικό άνοιγµα της γέφυρας του Brooklyn είναι 488 µ. Με την γέφυρα αυτή λύθηκαν όλα τα βασικά προβλήµατα των ανηρτηµένων γεφυρών και πραγµατο-ποιήθηκαν στη συνέχεια. αυτή του San Francisco µε άνοιγµα 1280µ και του Βο-σπόρου µε άνοιγµα 1074µ.

Η γέφυρα του Brooklyn 1883

John Roebling

Η ανάπτυξη του σιδηροδρόµου αρχικά στην Αγγλία και στην συνέχεια στις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες και στην Αµερική έδω-σε µεγάλη ώθηση στην ανάπτυξη της επι-στήµης των µηχανικών.

Οι κατασκευαστικές ανάγκες οδήγησαν σε λύσεις περίπλοκες και ιδιοφυείς, όπου συ-χνά η εφευρετικότητα και η «στατική αί-σθηση» προηγούνταν της δυνατότητας για αυστηρή ανάλυση µε µαθηµατικές µεθό-δους.

Η κατασκευή των πρώτων σιδηροδρόµων επηρέασε σηµαντικά την επιστήµη των κα-τασκευών θέτοντας µια σειρά από νέα προβλήµατα τόσο στην γεφυροποιία όσο και στα κτηριακά έργα αυξάνοντας τις α-παιτήσεις ακαµψίας των φορέων και το µέγεθος των προς γεφύρωση ανοιγµάτων.

Οι πρώτες απαντήσεις στις απαιτήσεις αυ-τές δόθηκαν κυρίως µε την ανάπτυξη δι-κτυωτών φορέων. Η ανάπτυξη των γραφι-κών µεθόδων επίλυσης φορέων από τον Culmann το 1851 και στη συνέχεια από τους Ritter, Mohr και Cremona βοήθησαν την διάδοση των δικτυωτών κατασκευών.

Robert Stephenson εξέχουσα µορφή των πρωτο-πόρων µηχανικών που ανέδειξε η ανάπτυξη των σιδηροδρόµων

σελ. 44 / 63

George Stephenson ο «πατέρας» του σιδηροδρό-µου

Με αφορµή την µελέτη των κιβωτιοειδών γεφυρών που πρότεινε ο Robert Stephen-son στον Conway και την Britania στον Menai Straits το 1845 τέθηκαν για πρώτη φορά τα θέµατα του λυγισµού των λεπτό-τοιχων διατοµών, η έρευνα των φορέων µέσω µοντέλου, οι σύνδεσµοι µε πριτσί-νωµα των µεταλλικών πλακών, η πλευρική πίεση ανέµου, οι θερµοκρασιακές διαφο-ρές κλπ.

Στην Britannia συνεισέφερε ο Clapeyron µελετώντας το σχήµα της συνεχούς δοκού και διατυπώνοντας την περίφηµη εξίσωση των τριών ροπών. Στην ίδια γέφυρα, που είναι η πρώτη κιβωτιοειδούς διατοµής πα-ρεµβαίνει και ο Jourawski εξηγώντας την αστάθεια που εµφανίζουν οι διαγώνιοι που καταπονούνται σε θλίψη και προτείνοντας κατάλληλες βελτιώσεις σχολιάζοντας τα αποτελέσµατα πειραµάτων πάνω σε µο-ντέλα που χρησιµοποίησαν ο Fairbairn και ο Hodginson για την κατασκευή της γέφυ-ρας.

Britania bridge

Conway bridge

Χάρις στην ανάπτυξη των σιδηροδρόµων τέθηκε και µελετήθηκε συστηµατικά, πει-ραµατικά κυρίως, από τον Wohler, το πρό-βληµα της κόπωσης του µετάλλου κάτω από επαναλαµβανόµενη φόρτιση (βασικά οι άξονες των τροχών)

Πριτσινωτές συνδέσεις (γυρωτικός ήλος)

Με αφορµή τις κατασκευές αυτές µελετή-θηκε και το πρόβληµα των συνδέσεων που λύθηκε µε την ανάπτυξη της τεχνικής του πριτσινώµατος από τους Hodgkinson και Fairbairn. Οι πριτσινωτές συνδέσεις αποδείχθηκαν καλύτερες από της κοχλιω-τές που δεν προσφέρουν παρά αντοχή σε διάτµηση γιατί η τοποθέτηση του ήλου εν θερµώ γεµίζει όλα τα κενά της σύνδεσης και η συρρίκνωση του υλικού µε την ψύξη δηµιουργεί µια τοπική περίσφιξη ευεργετι-κή για την ποιότητα και αντοχή της σύνδε-σης.

∆ηµιουργήθηκε έτσι µια ολόκληρη τεχνο-λογία συνδέσεων µε εξειδικευµένους τεχνί-τες «γυρωτές» και µηχανές για µαζικές συνδέσεις στο εργοστάσιο που σηµάδεψε την πρώτη εποχή ανάπτυξης των σιδηρών κατασκευών.

σελ. 45 / 63

Στο τέλος του 1800 η µηχανική των κατα-σκευών φθάνει στην ωριµότητα της µε τις συνεισφορές προσωπικοτήτων όπως ο Culman, o Ritter, o Mohr και ο Castigliano και µε κατασκευές που αξιοποιούν µε πλήρη συνείδηση τις ιδιότητες του σιδή-ρου, όπως το τεράστιο χωρικό δικτύωµα της γέφυρας στον Firth of Forth (1882-1889) των Baker και Fowler και τις πολυά-ριθµες κατασκευές του G. Eiffel.

Γυρωτικό πιστολέτο

Γυρωτές

Μια άλλη κατηγορία κατασκευών που έβα-λε την σφραγίδα της στην περίοδο της βι-οµηχανικής επανάστασης και βοήθησε σηµαντικά την ανάπτυξη της στατικής είναι οι καλύψεις µεγάλων χώρων, κύρια των ∆ιεθνών Εκθέσεων και των Σιδηροδροµι-κών Σταθµών.

Οι ∆ιεθνείς Εκθέσεις ήταν ο τρόπος µε τον οποίο τα ανεπτυγµένα κράτη της εποχής ιδιαίτερα η Αγγλία και η Γαλλία Θέλησαν να επιδείξουν το ρόλο και τη θέση τους

στην παγκόσµια οικονοµία στο βιοµηχανι-κό και εµπορικό επίπεδο. Ήθελαν παράλ-ληλα να εµπεδώσουν το γόητρο τους τόσο στο πολιτικό όσο και στο πολιτισµικό επί-πεδο, για τις ανάγκες του ρόλου που φιλο-δοξούσαν να παίξουν στα παγκόσµια πράγµατα.

Η πρώτη παγκόσµια έκθεση το 1851 στο Λονδίνο στο Hyde Park. Ένας κατασκευα-στής θερµοκηπίων - σιδεράς κέρδισε τον διαγωνισµό για την κατασκευή του χώρου προτείνοντας ένα σύστηµα προκατα-σκευής που µπορούσε να εγγυηθεί την τα-χύτητα της ανέγερσης και την πλήρη απο-µάκρυνση της κατασκευής. µετά το τέλος της έκθεσης.

Έτσι γεννήθηκε το περίφηµο Crystal Pal-ace η πρώτη σε ευρεία κλίµακα εφαρµογή της προκατασκευής που γέννησε χιλιάδες συζητήσεις και έγινε αντικείµενο πολεµικής από πολλούς αρχιτέκτονες της εποχής.

Το Crystal Palace ορόσηµο στην ιστορία των κατα-σκευών

σελ. 46 / 63

Γενική άποψη της Έκθεσης του 1867

Από στατικής πλευράς είναι ενδιαφέρον το κτίριο που χρησιµοποιήθηκε σαν εκθεσια-κός χώρος στο Παρίσι τα επόµενα χρόνια το «Caleries des Machines» που σχεδιά-στηκε για την έκθεση του 1867 από τον Krantz. Το πρόβληµα ήταν να λυθεί η, σε µεγάλη έκταση, κάλυψη χώρων από σίδε-ρο και γυαλί.

Ο Krantz χρησιµοποίησε µεταλλικά τόξα ανοίγµατος 35 µ. και, για να εξουδετερώ-σει την ώθηση, αφ' ενός προέκτεινε τους στύλους προς τα έξω και αφ' ετέρου τοπο-θέτησε µεταλλικούς ελκυστήρες στη βάση των τόξων στο δάπεδο.

Ο νεαρός τότε G. Eiffel, που είχε µόλις α-νοίξει µια επιχείρηση µεταλλικών κατα-σκευών, ανέλαβε να κάνει τους στατικούς υπολογισµούς και τις στατικές επαληθεύ-σεις.

Η πιο διάσηµη ίσως ∆ιεθνής Έκθεση ήταν αυτή του Παρισιού το 1889 για τα 100 χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης επ' ευ-καιρία της οποίας κατασκευάστηκε ο περί-φηµος πύργος του Eiffel, µε ύψος 300 µ., του οποίου η µορφή, σύµφωνα µε τον κα-τασκευαστή του, σχεδιάστηκε έτσι ώστε να αντέχει στον άνεµο.

Ένας ακόµα εκθεσιακός χώρος, επίσης "Galerie des Machines", σχεδιάστηκε από τον Dutert και αναλύθηκε στατικά από τους Contamin, Dierron, και Charton όπου σιδηρά, δικτυωτά. τριαρθρωτά τόξα κάλυ-πταν ένα άνοιγµα 108µ.

Εξ ίσου διάσηµες υπήρξαν και οι κατα-σκευές των σιδηροδροµικών σταθµών, που πέρα από τις λειτουργικές του ανά-γκες όφειλαν να εκφράζουν την νέα εποχή.

Στην ιστορία των κατασκευών σηµαδεύουν µια εποχή που η κατασκευαστική πρόοδος είναι συνυφασµένη µε την γέννηση των σύγχρονων πολιτικών µηχανικών, στους οποίους οφείλεται όχι µόνον υποδοµή που ήταν απαραίτητη για την λειτουργία του σιδηροδρόµου (τροχιές, γεφυρώσεις κλπ.), αλλά σε µεγάλο βαθµό και η µορφολογική και τεχνική διαµόρφωση των σταθµών της εποχής.

Ο Πύργος το εµβληµατικό έργο του Eiffel

Ο Eiffel το 1888 από τον Nadar

σελ. 47 / 63

Ο σταθµός του San Panctazio στο Λονδί-νο (1865) έργο του Harlow καλύπτεται από µεταλλικά, δικτυωτά, οξυκόρυφα τόξα α-νοίγµατος 73 µ. και βέλους 30,5 µ. ενώ η ώθηση τους αναλαµβάνεται από ελκυστή-ρα αλυσίδα κάτω από το επίπεδο του δα-πέδου. Χρειάστηκαν τέσσερα χρόνια 6000 εργάτες, 1000 άλογα και 100 ατµοκίνητοι γερανοί για την κατασκευή του.

Τέλος η περίφηµη αγορά του Παρισιού "Halles" (1854-1866), φτιαγµένη από τους V.Baltard και F.Callet, εξέφρασε την πείρα και την κατασκευαστική σοφία των µηχανι-κών που µορφώθηκαν στις νέες σχολές της θετικιστικής εποχής.

Galerie des machines 1889

Μέσα από την περίοδο που ονοµάζουµε Βιοµηχανική Επανάσταση και τα έργα που αυτή έκανε αναγκαία ξεπήδησε και η φυ-σιογνωµία του Άγγλου µηχανικού, που στη συνέχεια έβαλε την σφραγίδα της στη δια-µόρφωση του σύγχρονου επαγγελµατία µηχανικού.

St Pancras Station

Η ανάπτυξη της επιστήµης των µηχανικών στην Αγγλία καθυστέρησε σηµαντικά, σε αντίθεση µε τα έργα των µηχανικών, στα οποία η Αγγλία απέκτησε το αναµφισβήτη-το προβάδισµα στην αυγή της σύγχρονης εποχής. ∆εν είναι λοιπόν περίεργο που το στοιχείο της εµπειρίας, της πρακτικής και της µαθητείας είναι τόσο ζωντανό στις Αγ-γλοσαξονικές χώρες.

Το University College of London µόλις το 1826 πρόσθεσε µαθήµατα «µηχανικής φι-λοσοφίας» στα κλασσικά του µαθήµατα και µερικά χρόνια µετά ακολούθησαν το King's College of London και το Glasgow University.

∆εν υπήρχε λοιπόν επίσηµος θεσµός για την εκπαίδευση των µηχανικών στην Αγ-γλία, σε µια εποχή µε εκπληκτικές κατα-σκευές, και την στιγµή που η Ecole des Ponts et Chausses συµπλήρωνε περίπου 60 χρόνια λειτουργίας.

Ήταν λοιπόν φυσικό ο θεσµός της µαθη-τείας, η σχέση δασκάλου - µαθητή, όπου ο φτασµένος επαγγελµατίας αναλαµβάνει µέσα από την επαγγελµατική πρακτική να εκπαιδεύσει τον νέο που αποφασίζει να ακολουθήσει καριέρα µηχανικού, να είναι ο µοναδικός διαθέσιµος τρόπος παιδείας των Άγγλων µηχανικών.

Και το γεγονός αυτό µαζί µε την απουσία οποιασδήποτε κρατικής «προστασίας» ή αναγνώρισης του επαγγέλµατος σφράγισε την ταυτότητα του Αγγλικού Συστήµατος.

σελ. 48 / 63

∆οµή πρότυπου κτηρίου της αγοράς Halles

Όταν το 1768 ο John Smeaton ονόµασε τον εαυτό του «πολιτικό µηχανικό» έκανε κάτι περισσότερο από το να διαφοροποιή-σει τον εαυτό του και τους συνεργάτες του από τους Στρατιωτικούς µηχανικούς. Στην ουσία έδινε ταυτότητα σε ένα νέο επάγ-γελµα -- εκείνο του πολιτικού µηχανικού.

Ο ίδιος ξεκίνησε σαν κατασκευαστής ορ-γάνων και διδάχτηκε τόσο από τους ε-µπειροτέχνες που κατασκεύαζαν υδρόµυ-λους όσο και από τους χτίστες. Πέρα από τις διάφορες κατασκευές που σχεδίαζε, παρουσίασε στην Royal Society ένα υπό-µνηµα βασισµένο σε πειράµατα επτά ε-τών, πάνω στην ισχύ και την απόδοση των ανεµόµυλων και των υδραυλικών τροχών.

Στα 40 χρόνια της καριέρας του ως σύµ-βουλος µηχανικού, ο Smeaton προσδιόρι-σε τον εαυτό του σαν επαγγελµατία πολι-τικό µηχανικό και κράτησε την ανεξαρτησία του. Όταν κάποτε του ζήτησαν να σχολιά-σει την δουλειά ενός άλλου µηχανικού α-πάντησε ότι: «είναι αντίθετο µε την τρέ-χουσα πρακτική ενός επαγγελµατία να δώσει την γνώµη του για την δουλειά ενός συναδέλφου, εκτός εάν κληθεί γι' αυτό σύµφωνα µε τις διαδικασίες του επαγγέλ-µατος».

Thomas Telford

John Smeaton

Για τις περισσότερες από τις µελέτες του ο Smeaton εισέπραττε αµοιβή βασισµένη στον χρόνο απασχόλησης του και στα έ-ξοδα που υποβαλλόταν. Αφού συζητούσε τις απαιτήσεις του πελάτη του υπέβαλε µια έκθεση για την λύση που συνιστούσε και εάν αυτή εγκρινόταν προχωρούσε σε σχε-διασµό, υπολογισµούς και γενικά σχέδια. Όταν το έργο άρχιζε να υλοποιείται µέσω κάποιου εργολάβου, ο Smeaton συνι-στούσε στον ιδιοκτήτη την πρόσληψη ενός «επί τόπου µηχανικού» (Resident Engi-neer) που θα είχε ευθύνη για τον τρόπο κατασκευής, τις λεπτοµέρειες, και τα ικρι- ώµατα.

σελ. 49 / 63

Ο ίδιος ο Smeaton επισκεπτόταν συχνά το εργοτάξιο σαν επιβλέπων. Η επαγγελµατι-κή αυτή πρακτική, που σήµερα µας φαίνε-ται αυτονόητη, ήταν µια καινοτοµία για την εποχή, ήταν ο τρόπος που το υπό δια-µόρφωση επάγγελµα του µηχανικού εκ-φράστηκε στην επαγγελµατική του πρακτι-κή και άρχισε να είναι αρκετά συνήθης γύ-ρω στο 1770.

Στις 2 Ιανουαρίου το 1818 µετά από πρό-σκληση του H.R. Palmer, οχτώ µηχανικοί συναντήθηκαν στο Kental's Coffee House στην Fleet Street και αποφάσισαν να ι-δρύσουν ένα «σύλλογο» πολιτικών µηχα-νικών. Ο Palmer ήταν 23 χρονών, είχε συ-µπληρώσει την µαθητεία του και εργαζό-ταν στο γραφείο του Thomas Telford. Ο σύλλογος αυτός ονοµάστηκε The Institu-tion of Civil Engineers και σκοπό είχε να «διευκολύνει την απόκτηση των γνώσεων που είναι απαραίτητες στο επάγγελµα του πολιτικού µηχανικού και να προάγει την µηχανική επιστήµη».

Το 1820 ο Thomas Telford ανέλαβε πρόε-δρος του Ινστιτούτου και το 1828 όταν πια αριθµούσε 156 µέλη αποφάσισε να ζητή-σει το Royal Charter δηλαδή Βασιλική Α-ναγνώριση σαν ένα ίδρυµα µε κοινωφελή χαρακτήρα, µια που ο σκοπός του ήταν να προάγει την γνώση στον τοµέα του πολιτι-κού µηχανικού, που ορίστηκε σαν «η τέ-χνη της αξιοποίησης των µεγάλων πηγών Ενέργειας της Φύσης προς όφελος του ανθρώπου».

Παρ' όλο που σήµερα οι αρχικοί λόγοι ί-δρυσης του I.C.E. δηλαδή η έλλειψη άλλης «επίσηµης» παιδείας στον τοµέα των µη-χανικών, έχουν εκλείψει, το I.C.E. εξακο-λουθεί να είναι ο κύριος φορέας έκφρασης και οργάνωσης των πολιτικών µηχανικών στην Αγγλία. Η ιδιοµορφία του εδώ είναι η απουσία κρατικής παρέµβασης και ο έλεγ-χος του επαγγέλµατος από το ίδιο το ε-πάγγελµα. Η σχέση µαθητείας εξακολου-θεί να ισχύει και δεν µπορεί να γίνει κανείς µέλος του I.C.E. δηλαδή επαγγελµατίας µηχανικός αν δεν συµπληρώσει, ανεξάρ-τητα από τις σπουδές του, µια ορισµένη περίοδο µαθητείας δίπλα σε έναν ήδη α-ναγνωρισµένο επαγγελµατία.

Rennie Waterloo Bridge London 1817, εννέα ανοίγ-µατα από 36,6 µέτρα

Η καθυστέρηση λοιπόν της ανάπτυξης της ακαδηµαϊκής παιδείας στον τοµέα των µη-χανικών στην Αγγλία σε σχέση µε τις Ευ-ρωπαϊκές χώρες οδήγησε σε έναν διαφο-ρετικό πρότυπο τόσο της εκπαίδευσης (formation) του επαγγελµατία µηχανικού, όσο και της φύσης των θεσµών οργάνω-σης και έκφρασής τους.

σελ. 50 / 63

Ο Carl Culman και η πρώτη έκδοση της Γραφοστα-τικής

Η παραπέρα πρόοδος της επιστήµης των κατασκευών θα έπρεπε να αντιµετωπίσει συνθετότερους φορείς και να περιλάβει τις ελαστικές ιδιότητες του υλικού, για να µπο-ρέσει να προκρίνει µεταξύ των απείρων δυνατοτήτων ισορροπίας και έντασης, ποια είναι συµβατή µε τα δεδοµένα του προβλήµατος.

Ξεκινούσε η λαµπρή, για την µηχανική, εποποιία που βασίστηκε στην µαθηµατική θεωρία της ελαστικότητας.

Η ανάπτυξη των γραφικών µεθόδων επί-λυσης φορέων από τον Culmann το 1851 και στη συνέχεια από τους Ritter, Mohr και Cremona βοήθησαν την διάδοση των δι-κτυωτών κατασκευών.

Οι γραφικές µέθοδοι κυριάρχησαν για τα επόµενα 100 χρόνια, αναπτύχθηκαν από επιστήµονες όπως ο Winkler και ο Mohr, και διαδόθηκαν σε όλη την Ευρώπη και από τον Luigi Cremona του Πολυτεχνείου του Μιλάνου, ο οποίος συστηµατοποίησε την τεχνική της χάραξης των εναλλακτών δυναµο-διαγραµµάτων και µελέτησε τις γεωµετρικές ιδιότητες τους.

Οι µέθοδοι αυτές εξάντλησαν τις δυνατό-τητες µελέτης των ισοστατικών φορέων και µε ορισµένες τεχνικές και υπερστατικών.

Χρησιµοποιήθηκαν ακόµα στην ανάλυση των λίθινων τόξων για την χάραξη της κα-µπύλης των πιέσεων υπό κάποιες παρα-δοχές και του σχοινοπολυγώνου των εξω-τερικών δυνάµεων.

Otto Mohr 1835-1918

σελ. 51 / 63

Η επίλυση υπερστατικών κατασκευών α-ναπτύχθηκε από το Maxwell και τον Cas-tigliano, µε ενεργειακή θεώρηση του απο-τελέσµατος των δυνάµεων πάνω στην κα-τασκευή, και ο Betie γενίκευσε τις σχέσεις ανάµεσα στο έργο των εξωτερικών δυνά-µεων και την ελαστική ενέργεια του φορέα. Έτσι στο τέλος του 19ου αιώνα υπάρχουν τα µέσα για την επίλυση σύνθετων κατα-σκευών πράγµα που ευνόησε την πραγ-µατοποίηση δικτυωτών τόξων, συνήθως αρθρωτών για την γεφύρωση και την κά-λυψη µεγάλων ανοιγµάτων.

Είναι η εποχή που η µαθηµατική θεωρία της ελαστικότητας φαίνεται η πανάκεια για την επίλυση των πρακτικών προβληµάτων του µηχανικού. Θα χρειαστεί περισσότερο από ένας αιώνας για να γίνει αντιληπτό ότι οι πραγµατικές κατασκευές λειτουργούν αρκετά διαφορετικά από τις µαθηµατικές τους εξιδανικεύσεις και ότι η εύρεση των εντατικών µεγεθών λειτουργίας µιας πραγµατικής κατασκευής είναι σχεδόν α-νέφικτη. Οι πειραµατικές αυτές διαπιστώ-σεις οδήγησαν στη συνέχεια στις πλαστι-κές θεωρήσεις και τη µέθοδο των οριακών καταστάσεων ενός φορέα. Επιστρέψαµε έτσι σε προσεγγίσεις στερεού σώµατος και κινηµατικές µεθόδους που χρησιµοποιού-σαµε πριν την επανάσταση του Navier.

σελ. 52 / 63

Η γέφυρα Britannia του Stephenson 1845-1850

σελ. 53 / 63

Σχέδια από τους πρώτους σιδηροδροµικούς σταθµούς του Παρισιού, κυριαρχεί το δικτύωµα Polonceau

σελ. 54 / 63

Thomas Telford - Η παληά γέφυρα στον ποταµό Menai 1815

I. K. Brunel SS Μεγάλος Ανατολικός σχέδιο από τα ναυπηγεία Scott Russell 1857-1860

σελ. 55 / 63

Eiffel υδραγωγείο Garabit 1884

σελ. 56 / 63

Ponte Maria Pia Porto 1877 Eiffel και Seyrig

σελ. 57 / 63

John Fowler ο µηχανικός του Μητροπολιτικού του Λονδίνου, εδώ η Forth Railway Bridge 1889

Ανθρώπινο µοντέλο για την επίδειξη της αρχής του προβόλου και της στατικής λειτουργίας της γέφυρας Forth.

σελ. 58 / 63

ΟΙ ΜΗΧΑΝΙΚΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

Στην µόλις αποκτήσασα την ανεξαρτησία της Ελλάδα του 1828 προφανώς κανένας τεχνικός θεσµός δεν υπήρχε, ούτε έργα κατασκευάζονταν εξ άλλου.

Το πρώτο «δηµόσιο έργο» κατασκευάστη-κε το 1828 από τον στρατό του Μαίζωνος και ήταν η αµαξιτή οδός Πύλου - Μεθώνης.

Το 1829, µε διάταγµά του, ο Καποδίστριας συστήνει τον «Οργανισµόν του Σώµατος των επί της οχυρωµατοποιίας και αρχιτε-κτονικών αξιωµατικών» στο οποίον αναθέ-τει όλες τις εργασίες που αναφέρονται στις οχυρώσεις και τα στρατιωτικά κτήρια αλλά και όσες άλλες, υπάγονται µεν στην πολι-τικήν οικονοµίαν, αλλά περικλείονται εις τα καθήκοντα των αρχιτεκτονικών.

Η Γαλλική Αποστολή του Μορηά σε καταυλισµό µπροστά από τον Μυστρά.

Το Σώµα συστάθηκε λοιπόν κατά τα στρα-τιωτικά πρότυπα του γαλλικού Corps, µε βασικό οργανωτή τον γάλλο αξιωµατικό του µηχανικού Theodore Garnot µέλος της γαλλικής στρατιωτικής αποστολής στον Μορέα. Το σώµα όµως δεν λειτούργησε ποτέ γιατί δεν υπήρχαν κατάλληλοι αξιω-µατικοί για να στελεχωθεί.

Ο Καποδίστριας, πριν από την κάθοδο του στην Ελλάδα, θεωρούσε απαραίτητη την παρουσία στρατιωτών, που θα συνέβαλαν στην απελευθέρωση των υποδούλων α-κόµη εδαφών και, ταυτόχρονα, θα ήταν φορείς πολιτιστικής ανάπτυξης.

Παρά τις προσπάθειές του, δεν κατόρθω-σε να στρατολογήσει το κατάλληλο σώµα.

Όταν βρέθηκε στο Παρίσι, τον Οκτώβριο του 1827, περιορίστηκε να ζητήσει 3-4 Γάλλους αξιωµατικούς από τη γαλλική κυ-βέρνηση (Υπουργείο Πολέµου), για να τους χρησιµοποιήσει ως συµβούλους για την οργάνωση του στρατού στην Ελλάδα.

Με υπόδειξη του γαλλικού υπουργείου Πολέµου, έφθασαν στην Ελλάδα ο επτα-νησιακής καταγωγής Σταµάτης Βούλγα-ρης, ο Auguste - Theod Garnot και ο γεω-γράφος Jean-Pierre-Eugéne- Félic Peytier.

Αργότερα, τους ακολούθησε και ο Jean-Henry-Pierre-Augustin Pauzié-Banne (ά-παντες ήταν απόφοιτοι της πολυτεχνικής σχολής της Γαλλίας). Στον Pauzié ανατέ-θηκε η ίδρυση και διεύθυνση της Σχολής Πυροβολικού, στον Βούλγαρη η εκπόνηση του σχεδίου της Πάτρας και στον Peytier η εκπόνηση του σχεδίου της Κορίνθου.

Σταµάτης Κλεάνθης 1802-1862, Αρχιτεκτονική Σχο-λή Βερολίνου, ο αρχιτέκτονας της Αθήνας

Ο Όθωνας το 1833 στα πλαίσια της οργά-νωσης του Βασιλείου από τους Βαυαρούς ιδρύει λόχο Μηχανικού και δύο λόχους σκαπανέων, προς κατασκευήν των στρα-τιωτικών οικοδοµήσεων, δρόµων και γε-φυρών.

Παράλληλα ιδρύεται η Γραµµατεία Εσωτε-ρικών ανάµεσα στις αρµοδιότητες της ο-ποίας ήταν:

σελ. 59 / 63

• Η επαύξησις και εµψύχωσις των βα-ναύσων τεχνών, των χειρουργοστασί-ων (manufactures) και πυροεργοστα-σίων (fabriques), η φροντίς περί συ-στάσεως βαναυσικών και πολυτεχνι-κών σχολείων εκ συµφώνου µε την επί των εκκλησιαστικών και της ∆ηµόσιας Εκπαιδεύσεως Γραµµατείαν.

• Η ανωτάτη διεύθυνσις της οδοποιίας, γεφυροποιίας και των υδραυλικών ερ-γασιών, η φροντίς περί της συγκοινω-νίας διαφόρων µερών του Κράτους....

• Αι προτάσεις περί διορισµού η φροντίς περί ανακαινίσεως και διατηρήσεως των αναγκαίων δια την Υπηρεσίαν οι-κοδοµών.

• Όριζε ακόµα ότι "Τα περί υδραυλικών εργασιών, γεφυροποιίας και οδοποιίας καθώς και αι πολιτικαί οικοδοµαί, θέ-λουν ενεργείσθαι δια του σώµατος των µηχανικών του στρατού..."

Με άλλο διάταγµα αποκεντρώθηκε στους Νοµάρχες η ευθύνη των έργων και των οι-κοδοµών της περιοχής τους.

Στα τέλη του 1833 ιδρύεται το Σώµα Μη-χανικού και η Υπηρεσία ∆ηµοσίων Έργων, υπό µορφή στρατιωτική και προσωπικό του στρατού. Το Σώµα ήταν επιφορτισµέ-νο «µε την σχεδίασιν, διευθυνσιν των οι-κοδοµών και διατήρησιν όλων των δηµο-σίων οικοδοµών τόσον δια το στρατιωτι-κόν, όσον και δια το πολιτικόν, και έτι µε την κατασκευήν των οδών, γεφυρών και υδραυλικών οικοδοµών, εκτός των οικο-δοµών δια την ηµετέραν Αυλήν»

Κατασκευή της οδού Πειραιώς από το Μηχανικό στα 1836

Ο πρώτος αυτός τεχνικός θεσµός που λει-τούργησε στην χώρα µας στελεχώθηκε στο ξεκίνηµά του µε Βαυαρούς αξιωµατι-κούς, αφού δεν υπήρχαν Έλληνες µε αντί-στοιχα προσόντα.

Για την ιστορία ο πρώτος διοικητής του Σώµατος ήταν ο ταγµατάρχης Αντώνιος Τσέχ. Όπως βλέπουµε ο Όθων εξαιρεί την αυλή του από την αρµοδιότητα του Σώµα-τος αφού όπως γνωρίζουµε έχει επιστρα-τεύσει διάσηµους αρχιτέκτονες της πατρί-δας του.

Την ίδια περίοδο ο Όθων, µε µια οµάδα εξεχόντων Ευρωπαίων αλλά και Ελλήνων αρχιτεκτόνων, σχεδιάζει την νέα του πρω-τεύουσα και τα βασικά εµβληµατικά κυ-βερνητικά της κτήρια.

Κλεάνθης και Shaubert σχέδιο της νέας Πόλης της Αθήνας 1833

Η Σχολή Ευελπίδων άρχισε να λειτουργεί το 1835 και µόνον από το 1845 και µετά βρίσκουµε Έλληνες αξιωµατικούς στην υπηρεσία του Μηχανικού.

Φρειδερίκος Τσέντνερ εµπνευστής και οργανωτής της τεχνικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα.

σελ. 60 / 63

Η πρώτη πράξη για την οργάνωση της τε-χνικής εκπαίδευσης έγινε επίσης στην αρ-χή της βασιλείας του Όθωνα. Μετά από παρακίνηση του λοχαγού των Σκαπανέων Φρειδερίκου φον Τσέντνερ εκδίδεται στα τέλη του 1836 διάταγµα ιδρύσεως Σχολεί-ου « περί εκπαιδεύσεως εις την Αρχιτεκτο-νικήν» στο οποίο παρέχεται δωρεάν εκ-παίδευση τις Κυριακές και εορτές στους επιθυµούντες να µορφωθούν σαν αρχιτε-χνίτες (µαΐστορες) στην αρχιτεκτονική. Στο Σχολείο παρέχονται βασικές µαθηµατικές και µηχανικές γνώσεις.

Το 1843 µετονοµάζεται σε "Σχολείον των Τεχνών" και αποκτά τρία τµήµατα. Το "Κυ-ριακών και εορτών" για την επιµόρφωση των τεχνιτών, το "Καθηµερινόν σχολείον" για την θεωρητική και πρακτική µόρφωση στις «βιοµηχανικές τέχνες», και το "Ανώ-τερον Σχολείον" για την καθηµερινή διδα-σκαλία των ωραίων τεχνών. ∆ιευθυντής του Σχολείου µέχρι το 1861 διετέλεσε και ο αρχιτέκτονας Λύσανδρος Καυτατζόγλου, µε σχέδια του οποίου κατασκευάστηκε το κτήριο του Πολυτεχνείου επί της Πατησί-ων. Το 1863 πλουτίζεται το θεωρητικό και πρακτικό πρόγραµµα του Σχολείου διατη-ρείται όµως η βασική του δοµή. Στο Καθη-µερινό Σχολείο των Τεχνών η εκπαίδευση είναι τριετής ενώ στο Καλλιτεχνικό Σχολείο πενταετής.

Λύσσανδρος Καυτατζόγλου 1812-1885 . Αρχιτέκτο-νας της Ακαδηµίας Καλών Τεχνών της Ρώµης. ∆ιευ-θύνει το Σχολείον τεχνών από 1843 έως 1861. Το στρέφει σε καλλιτεχνικότερο γνωστικό αντικείµενο. Σχεδιάζει το κεντρικό κτήριο της Πατησίων.

Στην πρώτη φάση της λειτουργίας του στο Σχολείο των Τεχνών τα σχετικά τεχνικά, αρχιτεκτονικά και µαθηµατικά αντικείµενα δίδαξαν, καθώς και διεύθυναν την Σχολή, διακεκριµένοι αξιωµατικοί του Μηχανικού. Μέχρι τα µέσα του 19ου αιώνα εξ άλλου το επάγγελµα του µηχανικού και του αρχιτέ-κτονα εξασκούσαν αδιακρίτως τόσο µηχα-νικοί των στρατιωτικών σχολών όσο και αρχιτέκτονες των Ακαδηµιών Καλών Τε-χνών, µηχανικοί των Πολυτεχνικών σχο-λών του εξωτερικού, χωρίς να µπορούν να καλύψουν τις ανάγκες του νεοσύστατου κράτους.

Για µια µεγάλη χρονική περίοδο λοιπόν από το 1830 µέχρι χοντρικά το 1880 οι α-ξιωµατικοί του σώµατος του µηχανικού θα εκπληρώσουν παράλληλα µε τα στρατιω-τικά και όλα τα καθήκοντα µιας Υπηρεσίας ∆ηµοσίων έργων και θα σχεδιάσουν και επιβλέψουν τόσο τα έργα αρχιτεκτονικής όσο και τα έργα πολιτικού µηχανικού στην Ελλάδα.

Την ίδια περίοδο θα διαδραµατίσουν κυρί-αρχο ρόλο και στον τοµέα της Τεχνικής εκπαίδευσης στελεχώνοντας το Σχολείο των Τεχνών και το Πολυτεχνείο, αργότερα, και συγγράφοντας τα τεχνικά εκπαιδευτικά βιβλία.

Το αρχικό σχέδιο του Καυτατζόγλου για το Πολυτε-χνείο 1859

Οι αξιωµατικοί αυτοί έχοντας εκπαιδευτεί στα γαλλικά πρότυπα του Πολυτεχνείου και της Ecole des Ponts et Chausses, συ-χνά µε υποτροφίες του Ελληνικού κρά-τους, και αργότερα στην εξαετή σχολή Ευ-ελπίδων έχουν συναίσθηση και συµπερι-φορά µιας στρατιωτικής και Ευρωπαϊκής ελίτ µέσα στην χώρα µας. Μιας ελίτ που αξιώνει µια κοινωνική θέση, βασισµένη στην αξιοκρατική αξιολόγηση των µορφω-τικών και επαγγελµατικών της προσόντων.

σελ. 61 / 63

Η µόρφωσή τους ήταν ευρύτερη και αυτό τους έκανε ικανούς να µορφώσουν το πρώτο corpus τεχνικών κειµένων στα Ελ-ληνικά µεταφράζοντας µε επιτυχία τα ξε-νόγλωσσα εγχειρίδια.

Η οργάνωση των τεχνικών θεσµών εξε-λίσσεται µε αργούς ρυθµούς µέχρι την πρωθυπουργία του Τρικούπη το 1875, ο οποίος εξ αρχής αντελήφθη ότι, το ανα-πτυξιακό και κατασκευαστικό του όραµα, δεν µπορούσε να υπηρετηθεί χωρίς αντί-στοιχης εµβέλειας τεχνική οργάνωση.

Έτσι µε νόµο του 1878 συστήνεται ανε-ξάρτητη Υπηρεσία των ∆ηµοσίων Έργων εντός του υπουργείου Εσωτερικών, µε ι-διαίτερο διευθυντή µη υπαγόµενο στον γραµµατέα του Υπουργείου.

Η Υπηρεσία οργανώθηκε κατά τα πρότυ-πα της Γαλλικής νοµοθεσίας µετονοµάζο-ντας τους αρχιµηχανικούς (ingénieurs en chef) σε νοµοµηχανικούς.

Πρώτος διευθυντής των ∆ηµοσίων έργων διορίστηκε ο ∆ηµήτριος Σκαλιστήρης, που µετατάχθηκε από αντισυνταγµατάρχης Μηχανικού. Ο ίδιος είχε διατελέσει από το 1865 µέχρι του 1873 διευθυντής του Σχο-λείου των Τεχνών και καθηγητής της Στα-τικής.

Η πρώτη στελέχωση της Υπηρεσίας έγινε από απόφοιτους της Ecole des Ponts et Chaussees καθώς και των Πολυτεχνείων του Μονάχου και της Ζυρίχης καθώς και από αξιωµατικούς του Μηχανικού. Υπήρ-ξαν όµως αρκετά κενά σε θέσεις µηχανι-κών.

Το 1882, όταν ξαναβρίσκεται ο Τρικούπης πρωθυπουργός, αποφασίζει την µετάκλη-ση ολόκληρης Γαλλικής αποστολής µε τε-τραετή σύµβαση, για να συνδράµει στην µελέτη και την οργάνωση των δηµοσίων έργων της χώρας.

Επικεφαλής ο Alfred Rondel γενικός επι-θεωρητής γεφυροποιίας, βοηθούµενος από τους αρχιµηχανικούς Abel Gotteland Edouard Quellenec. Των δύο τελευταίων η σύµβαση παρετάθη µέχρι το 1888.

Πέραν των µελών της αποστολής προσε-λήφθησαν µε τετραετή θητεία και άλλοι αλ-λοδαποί µηχανικοί µεταξύ των οποίων και οι Lopacinschi, Auguste Fr. Roussel, Giuseppe Cadei και P. Negroni Πράγµατι κατά την περίοδο αυτή πολλά έργα µελε-τήθηκαν και κατασκευάστηκαν, ενσωµα-τώθηκε δε, σε µεγάλο βαθµό, η γαλλική νοµοθεσία περί συµβάσεων έργων, στην δική µας νοµοθεσία.

Η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου 1882, το µε-γαλύτερο ίσως τεχνικό και οικονοµικό τόλµηµα της σύγχρονης Ελλάδας.

Σταθµό στην εξέλιξη της οργάνωσης της τεχνικής γνώσης αποτελεί ο Νόµος του Μαΐου 1887 που µετατρέπει το Σχολείον σε «Σχολείον των Βιοµηχάνων Τεχνών» και από το 1888 του προτάσσει τον τίτλο του «Μετσοβίου Πολυτεχνείου».

Περιλαµβάνει δύο ανώτερες Σχολές τετρα-ετούς φοιτήσεως, Πολιτικών Μηχανικών και Μηχανουργών και µία κατωτέρα τριε-τούς φοιτήσεως, των Γεωµετρών και Ερ-γοδηγών. Το Σχολείον των Καλών Τεχνών τελεί υπό την κοινή διεύθυνση µε το Βιο-µηχάνων Tεχνών. Εξέχουσα µορφή της περιόδου αυτής ο επί εικοσαετία διευθυ-ντής του Αναστάσιος Θεοφιλάς, ταγµατάρ-χης εν αποστρατεία.

Με τον Νόµο 388 του Νοεµβρίου 1914 το Σχολείον µετονοµάζεται σε «Εθνικόν Με-τσόβιον Πολυτεχνείον» και γίνεται ισότιµο του Πανεπιστηµίου Αθηνών. Παράλληλα υπάγεται στην εποπτεία του Υπουργείου Συγκοινωνίας και παρέχει κατ' αποκλειστι-κότητα την ανώτατη τεχνική εκπαίδευση στην Ελλάδα.

σελ. 62 / 63

Τέλος, µε τον Νόµο 980 του 1917, λαµβά-νει λίγο πολύ την σύγχρονη του µορφή µε την σχηµατοποίηση των Σχολών Πολιτι-κών Μηχανικών και Μηχανολόγων - Ηλε-κτρολόγων, που γίνονται µε πενταετείς σπουδές, και την ίδρυση των Ανωτάτων Σχολών των Αρχιτεκτόνων και Χηµικών, µε τετραετείς σπουδές, και Τοπογράφων µε τριετείς αρχικά σπουδές.

Στο Μετσόβιο προσαρτήθηκαν ακόµα τα Σχολεία µέσης τεχνικής εκπαίδευσης, δη-λαδή το Εργοδηγών και Γεωµετρών, το Εργοδηγών µηχανουργών, το εργοδηγών χηµικής και µεταλλευτικής βιοµηχανίας και των Σχεδιαστών.

Έχουµε µπει πια στην σύγχρονη εποχή. Η ίδρυση του Τεχνικού Επιµελητηρίου Ελλά-δος το 1923 αποτελεί ορόσηµο στην εξέλι-ξη και µορφοποίηση τόσο της επαγγελµα-τικής και επιστηµονικής φυσιογνωµίας του Έλληνα µηχανικού, όσο και της τεχνικής ανάπτυξης της χώρας µας.

σελ. 63 / 63

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Η παρακάτω βασική βιβλιογραφία παρατίθεται µε τυχαία σειρά και η αρίθµηση δεν εµπεριέχει καµία αξιολόγηση.

1. Bertrand Gille : "Les ingenieurs de la Renaissance" Editions Point. 2. A. Choisy : "Histoire d' Architecture 3. A. Hausser : «Κοινωνική ιστορία της Τέχνης». 4. Antoine Picon: "Architectes et Ingenieurs au Siecle des Lumieres"Editions

Parentheses. 5. Edoardo Benvenuto:"La Scienza delle Construzioni il suo Sviluppo

storico"Ed.Sansoni. 6. "The Institution of Civil Engineers : a short history" Ed. Thomas Telford. 7. Ιστορία του ΕΜΠ Κώστα Μπίρη Αθήνα 1957 8. Πρώτοι Ελλήνες Τεχνικοί Επιστήµονες περιόδου απελευθέρωσης ΤΕΕ Αθή-

να 1976. 9. Τεχνική Επετηρίς της Ελλάδος υπό Ευτυχίου Κοκκινόπουλου, τόµος Α τεύ-

χος Ι, ΤΕΕ 1935. 10. Architecture and the crisis of modern Science, Alberto Perez-Gomez, 1983

MIT press. 11. Villard de Honnecourt et son temps. Exposition virtuelle Gallica Bibliothèque

Nationale de France. 12. L'ingénieur artiste, Antoine Picon- Michel Yvon, Presses des Ponts et

chaussées. Paris 1989 13. The great Builders, Kenneth Powell, Thames&Hudson 2011. 14. Great Engineers, Derek Walker, Academy Editions London 1987 15. Οι Έλληνες Μηχανικοί, Γιάννης Αντωνίου Βιβλιόραµα Αθήνα 2006 16. Kennetrh Frampton, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Θεµέλιο Αθήνα 1987 17. 17.Stephen Timoshenko, History of strength of materials, Dover publications

1983 18. Hans Straub, A history o civil engineering, Leonard Hill London 1960. 19. Konstantinos Chatzis and Efthymios Nikolaidis, Science, technology and the

19th century state, Conference proceedings, National Hellenic Research Foundation, Athens 2003.

20. Πλήθος άρθρων και εικόνων από το διαδίκτυο και κυρίως από το Bulletin de la Sabix.