189

Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (3): 189–194, 2009.

ARTYKUŁY

Rodzina modliszek Mantoidea, blisko spo-krewniona z prostoskrzydłymi Orthoptera oraz karaczanami Blattodea, obejmuje łącznie około 2500 gatunków (Witkowski 1992). Pomimo to, na polskiej liście przedstawicieli tego tak-sonu figuruje tylko jeden gatunek – modliszkazwyczajna Mantis religiosa L., należąca do pod-gatunku M. r. polonica. Gatunek ten jest szero-ko rozpowszechniony na świecie, występuje w Europie, Afryce i Azji (Bazyluk 1960), został również introdukowany w Ameryce Północnej (Nutting 1950). W Europie północna grani-

Wzrost liczby stanowisk modliszki zwyczajnej Man�s religiosa L. na Wyżynie Małopolskiej

Increase of number of new locali�es of the Praying Man�sMan�s religiosa L. in Małopolska Upland

MACIEJ BONK1, JOANNA KAJZER2

1maciej.bonk@gmail.com

2Instytut Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jagielloński30-384 Kraków, ul. Gronostajowa 7e-mail: joanna.kajzer@uj.edu.pl

Słowa kluczowe: Mantis religiosa, ekspansja, Niecka Połaniecka, południowa Polska.

Modliszka zwyczajna Mantis religiosa L. jest w Polsce gatunkiem rzadkim i zagrożonym ekstynkcją. W pracy przedstawiono nowe informacje o występowaniu modliszki na Wyżynie Małopolskiej. Podczas rekonesansu przyrodniczego w Niecce Połanieckiej w latach 2006–2008 wykryto pięć nowych stanowisk tego gatunku (koło Połańca i Osieka). Obecność modliszek stwierdzano znaj-dując kokony jajowe, larwy oraz osobniki dorosłe, głównie w miejscach suchych, na skraju lasów sosnowych i mieszanych. Podstawowym zagrożeniem opisywanych populacji modliszek jest za-lesianie gruntów oraz zarastanie nasłonecznionych miejsc przez nawłocie Solidago sp. Nasze ob-serwacje potwierdzają hipotezę o rozprzestrzenianiu się tego gatunku w Polsce. Istnieje potrzeba badań nad wpływem zmian klimatu na występowanie modliszki zwyczajnej.

ca jego zasięgu przebiega przez południowo--wschodnią Polskę.

Modliszka charakteryzuje się specyficzny-mi wymaganiami siedliskowymi. Jako gatunek ciepłolubny (wykazuje aktywność w tempe-raturze wyższej niż 10°C), preferuje siedliska dobrze nasłonecznione i suche. W Polsce wy-magania takie spełniają zbiorowiska ksero-termiczne, polany leśne i młodniki sosnowe. Dorosłe osobniki można obserwować od sierp-nia do września, a nawet – w sprzyjających warunkach – w październiku (Bazyluk 1977).

190

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, 2009.

Długość ciała modliszki osiąga kilka centyme-trów (4–7). Cechą wyróżniającą są przekształ-cone w narząd chwytny przednie odnóża zło-żone jakby do modlitwy (gr. mantis ‘prorok’). Mimo swego rozmiaru oraz charakterystycz-nej, silnie wydłużonej sylwetki, są dość trudne do wykrycia z powodu kryptycznego, jasnozie-lonego lub brązowego ubarwienia. Zarówno larwy, jak i dorosłe formy to drapieżniki, po-lujące głównie na inne owady oraz pajęczaki. Powszechnie znane jest również zachowanie samic, polegające na zjadaniu samca podczas kopulacji lub tuż po jej zakończeniu, co zdarza się w około 1/3 przypadków (Lawrence 1992). Pod koniec lata, a nawet wczesną jesienią, na roślinach, na wysokości do 20 cm nad ziemią, samice składają jaja w ootekach, specjalnych kokonach jajowych (łac. ootheca, l. mn. oothe-cae) o długości ok. 3 cm. Powstają one z wy-dzieliny gruczołów dodatkowych, twardnie-jącej w kontakcie z powietrzem. W tej postaci jaja – stosunkowo bezpieczne – zimują. Późną wiosną z kokonów jajowych wylęgają się larwy, przypominające kształtem dorosłe osobniki. W związku z tym, przy braku pokrywy śnieżnej, obecność modliszek może być wykryta nawet zimą. Pozostałości kokonów, ze względu na ich trwałość, można znaleźć jeszcze przez kilka miesięcy po wykluciu larw.

Modliszka zwyczajna jest w Polsce gatun-kiem bardzo rzadkim, silnie zagrożonym wy-ginięciem. Z tego powodu w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt zaliczona została do kategorii EN (Liana 2004). Jednak w ostatnich latach obserwuje się ekspansję i rozszerzenie zasięgu modliszki w Polsce w kierunku północno-za-chodnim (Liana 2007). Znanych jest dotąd ponad 200 stanowisk, położonych w południo-wo-wschodniej części kraju, z czego większość znajduje się w Kotlinie Sandomierskiej (Kata 2004, Zięba 2004). Znane są również stano-wiska z Karpat (Kata 2004, Pawelec 2003) oraz północnej części woj. świętokrzyskiego (Sępioł 2005). Informacje historyczne dotyczą również Ponidzia (Witkowski 1992), a nawet okolic Warszawy (Waga 1843; za Liana 2007) i Zamojszczyzny (Bazyluk 1947). W niniejszej pracy prezentowane są dane dotyczące nowych

stanowisk występowania modliszki zwyczajnej na Wyżynie Małopolskiej. W latach 2006–2008 modliszki wykryto na pięciu stanowiskach na terenie Niecki Połanieckiej (okolice Połańca i Osieka; UTM: EA19 i EA39; tab. 1, ryc. 1).

W lipcu 2006 w okolicach Połańca na stanowisku we wsi Ruda znaleziono larwę

Tabela 1. Obserwacje różnych stadiów rozwojowych modliszki Man�s religiosa na pięciu nowych stanowiskach w Niecce Połanieckiej (południowa Polska)Table 1. Observa�ons of various life-stages ofMan�s religiosa in the five new sites in Połaniec Basin (southern Poland)

MiejscowośćLocality

DataDate

Obserwowane stadia rozwojoweDevelopment stages

Ruda 07.07.2006 larwa

Ruda 25.07.2006 ootheca

Ruda 08.10.2006 ootheca, osobniki dojrzałe

Ruda 08.07.2008 ootheca, larwa

Wymysłów 25.09.2006 ootheca

Kamieniec 14.10.2006 ootheca

Osiek 11.05.2007 ootheca

Grabowiec 19.05.2007 ootheca

Wisła S

an

13 2

4 524°16°

50°

54°

50 km

Ryc. 1. Rozmieszczenie modliszki w Polsce (kolor szary; Liana 2004 i 2007) oraz nowe stanowiska gatunku na terenie Niecki Połanieckiej: 1 – Ruda, 2 – Wymysłów, 3 – Kamieniec, 4 – Osiek, 5 – GrabowiecFig. 1. Distribu�on of the Praying Man�s in Poland(grey; Liana 2004 i 2007) and new sites in Połaniec Basin: numbers and names as above

191

M. Bonk i J. Kajzer Wzrost liczby stanowisk modliszki zwyczajnej na Wyżynie Małopolskiej

Ryc. 2. Kokon jajowy (ooteka) modliszki znaleziony w Rudzie koło Połańca (25.07.2006 r.; fot. M. Bonk)Fig. 2. Ootheca of Praying Man�s found in the environs of Połaniec (25 July 2006; photo by M. Bonk)

192

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, 2009.

przebywającą na nawłoci Solidago sp. Dalsze poszukiwania modliszek na tym terenie przy-niosły efekty w postaci kilkunastu kokonów jajowych (ryc. 2), a od końca sierpnia do października obserwowano również osobni-ki dorosłe o ubarwieniu jasnozielonym lub brązowym (ryc. 3). Najpóźniejsze stwierdze-nie pięciu dorosłych samic miało miejsce w pierwszej dekadzie października 2006 (tab. 1). W lipcu 2008 potwierdzono występowanie modliszki na tym terenie obserwacjami jednej larwy oraz kilku kokonów jajowych (tab. 1). Ruda to miejsce najliczniejszego stwierdzenia gatunku spośród opisywanych w niniejszej pracy nowych stanowisk.

Pojedyncze kokony jajowe obecne były w odległości ok. 3 km na południe (Wymysłów)

oraz 2 km na zachód (Kamieniec) od omawia-nego stanowiska w Rudzie (tab. 1, ryc. 1).

W przypadku wszystkich trzech stanowisk (Ruda, Wymysłów, Kamieniec) siedlisko mo-dliszek stanowiły obrzeża monokultur sosno-wych i lasów mieszanych, rosnących na gle-bach piaszczystych. Modliszki znajdywano w miejscach suchych i nasłonecznionych (ugory, murawy napiaskowe) porośniętych nalotem sosny i brzozy lub zarastających nawłocią (ryc. 4). W obrębie stanowisk poszczególne płaty sie-dlisk porozdzielane są młodnikami sosnowymi i niewielkimi polami uprawnymi.

Dwa pozostałe stanowiska odkryte w maju i czerwcu 2007 r. znajdują się w okolicach miej-scowości Osiek oraz Grabowiec, położonych ok. 17 km na wschód od stanowiska w Rudzie

Ryc. 3. Samica modliszki barwy brązowej w Rudzie koło Połańca (8.10.2006 r.; fot. M. Bonk)Fig. 3. A brown female of Praying Man�s in Ruda near Połaniec (8 October 2006; photo by M. Bonk)

193

M. Bonk i J. Kajzer Wzrost liczby stanowisk modliszki zwyczajnej na Wyżynie Małopolskiej

(tab. 1, ryc. 1). Zaobserwowano na nich odpo-wiednio jeden oraz trzy kokony jajowe.

Siedlisko na stanowisku w pobliżu Grabowca nie różni się znacząco od wyżej opisanych sta-nowisk w okolicach Połańca. Natomiast stano-wisko w Osieku jest nietypowe. Ooteka została znaleziona w miejscu podmokłym, w pobliżu zbiornika wodnego na terenie wyrobiska pia-sku. W bezpośrednim otoczeniu stanowiska brak jest terenów zalesionych.

Głównym zagrożeniem populacji modli-szek na opisywanym terenie jest gospodar-ka leśna, tj. zalesianie terenów odsłoniętych. Działania takie, oprócz utraty siedlisk, mogą zagrażać również bezpośrednio osobnikom lub jajom. Podczas prac przygotowujących grunt pod nasadzenia (zaorywanie powierzch-ni) może dojść do zakopywania i mechanicz-nego uszkadzania kokonów jajowych. W taki sposób została zniszczona część stanowiska w Rudzie, na której najczęściej obserwowano różne stadia rozwojowe modliszki. Ponadto, stwierdzono również zarastanie muraw na-piaskowych i ugorów nawłocią (ryc. 4). W początkowych stadiach zarastania obecność nawłoci może być korzystna, ponieważ sta-nowi ona kryjówki dla larw. Jednak zwarta

Ryc. 4. Miejsce stwierdzenia kokonów jajowych, larw oraz form dojrzałych modliszki – nieużytek zarastający nawłocią, a od 2007 roku obsadzony również sosną (25.07.2006 r.; fot. M. Bonk)Fig. 4. A site where oothecae, larvae and imagines of Praying Man�s were observed – wasteland overgrown by goldenrods Solidago sp. turned into a pine planta�on in 2007 (25 July 2006; photo byM. Bonk)

pokrywa nawłoci powoduje zanik niższej ro-ślinności, gdzie najczęściej bytują dorosłe mo-dliszki. Równocześnie, ze względu na znaczną wysokość roślin, zmniejszony zostaje udział powierzchni nasłonecznionej.

Znalezione w rejonie Niecki Połanieckiej stanowiska znajdują się w niewielkiej odległo-ści od znanych już miejsc występowania gatun-ku w okolicach Staszowa oraz Łoniowa (Liana 2007). Wraz z nimi powiększa się obecny zna-ny zasięg modliszki na Wyżynie Małopolskiej w kierunku zachodnim, jeśli nie uwzględniać uznawanego już za historyczne stanowiska w Chotlu Czerwonym (Liana 2007). Próby od-szukania modliszki na tym stanowisku w latach 2006–2008 zakończyły się niepowodzeniem (Bonk, dane niepubl.). Natomiast jej obec-ność w okolicach Osieka świadczy o ciągłości występowania we wschodniej części Wyżyny Małopolskiej. Przedstawione powyżej dane po-twierdzają powiększanie się zasięgu tego gatun-ku w Polsce.

Obecna, obserwowana w krótkim czasie ekspansja modliszki oraz sugerowana przez Lianę (2007) struktura metapopulacyjna wskazuje na pilną potrzebę prowadzenia ba-dań nad rozprzestrzenianiem się gatunku i strukturą jego lokalnych populacji. Modliszka, jako gatunek w ekspansji i na granicy zasięgu geograficznego, powinien zatem stać się mode-lowym w badaniach nad zagadnieniami kolo-nizacji nowych stanowisk oraz różnych typów metapopulacji (Liana 2007). Monitoring może też dostarczyć wiedzy na temat wpływu zmian klimatu na rozmieszczenie gatunku.

PIŚMIENNICTWO

Bazyluk W. 1947. Szarańczaki (Orthoptera, Saltatoria) okolic Zwierzyńca (Zamojszczyzna). Fragm. Faun. Mus. Zool. Pol. 7: 123–137.

Bazyluk W. 1960. Rozprzestrzenienie geograficzne i zmienność Mantis religiosa (L.) (Mantodea, Mantidae) oraz opisy nowych podgatunków. Ann. Zool. 15: 231–270.

Bazyluk W. 1977. Blattodea et Mantodea. Karaczany i modliszki (Insecta). W: Fauna Polski 6: 173.

194

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, 2009.

SUMMARY

Bonk M., Kajzer J. Wzrost liczby stanowisk modliszki zwyczajnej Man�s religiosa L. na Wyżynie MałopolskiejChrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (3): 189–194, 2009.

The Praying Mantis Mantis religiosa L. is a rare and endangered species in Poland. Due to its endangered status it has been given legal protection. In this paper we present new data about occurrence of the Praying Mantis in Małopolska Upland (southern Poland) on the northern border of its range. During field trips in 2006–2008 five new sites of the species were found in Połaniec Basin (Połaniec andOsiek environs; UTM: EA19 and EA39 respectively). The Praying Mantis was detected by observingoothecae, larvae and adults, mostly in dry areas on the edges of coniferous and mixed forests. The mainthreat to mantis populations in these sites are reforestation and overgrowth with Solidago sp. Our data supports the hypothesis of the mantis expansion in Poland. Research on geographical range spread and influence of climate change on the Praying Mantis occurrence is demanded.

Kata K. 2004. Nowe informacje o występowaniu modliszki zwyczajnej Mantis religiosa L. na Podkarpaciu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 4: 96–99.

Lawrence S.E. 1992. Sexual cannibalism in the praying mantid, Mantis religiosa: a field study.Anim. Beh. 4: 569–583.

Liana A. 2004. Mantis religiosa (Linnaeus, 1758). Modliszka zwyczajna. W: Głowaciński Z., Nowacki J. (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt. Bezkręgowce. IOP PAN, AR im. Cieszkowskiego, Kraków: 72–73.

Liana A. 2007. Distribution of Mantis religiosa (L.) and its changes in Poland. Fragm. Faun. 2: 91–125.

Nutting W. L. 1950. The European Mantis (Mantis religiosa L.) in New England. Psyche 57: 28.

Pawelec J. 2003. Inwazja modliszek w Magurskim Parku Narodowym. Parki Narodowe 4: 1–2.

Sępioł B. 2005. Nowe stanowisko modliszki zwyczajnej Mantis religiosa (Linnaeus 1758) na północy Krainy Gór Świętokrzyskich. Kulon 1–2: 77–79.

Witkowski Z. 1992. Manthis religiosa (Linne 1758). Modliszka zwyczajna. W: Głowaciński Z. (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa: 256–261.

Zięba K. 2004. Stanowisko modliszki zwyczajnej Mantis religiosa (Linné 1758) w południowo-wschodniej Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 4: 93–95