Dr Ryszard Makarowski

e-mail: makarowski@wp.pl

Autoreferat

dotyczący działalności naukowej, dydaktycznej i organizacyjnej

1. Imię i nazwisko:

Ryszard Makarowski

2. Posiadane stopnie naukowe z podaniem nazwy, miejsca i roku uzyskania oraz tytułrozprawy doktorskiej:

2005 magisterium w zakresie psychologii, Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdański.

2001-2005 studia dzienne kierunek psychologia, Instytut Psychologii, UniwersytetGdański.

2003 doktor nauk humanistycznych w zakresie psychologii, Instytut Psychologii,Uniwersytet Gdański, rozprawa doktorska pt. Osobowościowe predykatoryfunkcjonowania uczniów pilotów w sytuacji trudnej.

2000-2003 studia doktoranckie, Instytut Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego.

1984 magisterium w zakresie chemii, Wydział Chemii, Uniwersytet im.A.Mickiewiczaw Poznaniu.

3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych:

2004 – 2016, adiunkt w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego.

4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art. 16 ust. 2 Ustawy z dnia 14 marca 2003 r.o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresiesztuki:

Za główne osiągnięcie naukowe zgodnie z powyższą ustawą uznaję opracowanie modeluczynnika ludzkiego w lotnictwie i weryfikację tego modelu w zakresie związku różnicindywidualnych temperamentu, ryzyka, agresji oraz doświadczonego stresu u pilotów iskoczków spadochronowych.

a) Tytuł osiągnięcia naukowego:

Stres i ryzyko jako elementy czynnika ludzkiego w sportach i profesjach lotniczych.

b) autor, tytuł publikacji, rok wydania, nazwa wydawnictwa

Ryszard Makarowski, Stres i ryzyko jako elementy czynnika ludzkiego w sportach iprofesjach lotniczych. Warszawa 2016, Wydawnictwo AKAM, ISBN: 978-83-945334-7-6, (s.360).

c) omówienie celu naukowego ww. pracy i osiągniętych wyników wraz z omówieniemich ewentualnego wykorzystania:

Główne obszary naukowe to:

I. Psychologia sportu,

II. Psychologia stresu.

1

Ad. I Psychologia sportu

Monografia

Wskazana powyżej monografia składa się z części teoretyczno-przeglądowej oraz częściprzedstawiającej własne badania empiryczne. Książka omawia problematykę czynnika ludzkiegow lotnictwie, który jest przyczyną 60-90 % wypadków lotniczych. Z przeglądu literatury polskieji światowej wynika, że pomimo częstego używania pojęcia „czynnik ludzki” w terminologiinaukowej nie ma jednej obowiązującej definicji, a istniejące określenia są często niespójne ibazują na wiedzy potocznej. W literaturze można odnaleźć wiele definicji czynnika ludzkiego.Wiąże się to z tym, że bardzo trudno zoperacjonalizować to pojecie oraz z tym, że czynnikludzki występuje w bardzo różnych dziedzinach życia. Warte są odnotowania cztery rodzaje definicji pojęcia „czynnik ludzki”: 1) czynnik ludzki jakodyscyplina naukowa dotycząca interakcji człowieka z innymi elementami sytuacji, 2) czynnikludzki jako zastosowanie informacji o człowieku do projektowania narzędzi, maszyn, systemów,etc, 3) czynnik ludzki jako nazwa specjalności zawodowej, która bada relacje człowiek-maszyna,4) czynnik ludzki jako nieadekwatne działanie człowieka skutkujące błędem.

Do konstrukcji własnej definicji wykorzystane zostało rozumienie czynnika ludzkiego jakodyscypliny naukowej zajmującej się interakcją człowieka ze środowiskiem oraz takimzachowaniem człowieka, które skutkuje błędem. W pierwszej kolejności dokonano wykładnisłownikowej, gdzie czynnik jest rozumiany jako przyczyna wywołująca skutek, a słowo ludzkidotyczy człowieka. Z przyjętych do dalszych analiz definicji wynika, że elementami czynnikaludzkiego będzie sytuacja człowieka w środowisku i błąd człowieka. Oba te pojęcia byłyprzedmiotem analiz T.Tomaszewskiego, który zdefiniował czym jest sytuacja, sytuacja normalnai sytuacja trudna. Autor ten twierdził, że związek między zadaniem a wynikiem zależy nie tylkood zewnętrznych czynników – otoczenia, ale i od wewnętrznych czynników regulacyjnychzachowania, które mają status pośredniczący. Należy tutaj wspomnieć o jednej z najważniejszych koncepcji teoretycznych w psychologii lotniczej – koncepcję świadomościsytuacyjnej Endsleya i Wickenasa, gdzie świadomość sytuacyjna oznacza adekwatną percepcjęelementów otoczenia w przestrzeni i czasie, rozumienie co wokół się dzieje i właściweprzewidywanie co się stanie. Na ocenę sytuacji wpływa również szacowanie występującegostresu i ryzyka. Pojawił się problem, które teorie stresu i ryzyka zaprezentować w książce.Omówiono przede wszystkim klasyczne teorie stresu w tym m.in. koncepcję S. Folkman i R.Lazarusa. Jest to o tyle zasadne, iż w rzeczywistości jest to teoria zagrożeń przeszłych,teraźniejszych i przyszłych. Należy podkreślić, że problematyka stresu w lotnictwie posiadabogatą literaturę np.: monografie Leonhardta i Vogta, Hancocka i Szalmy, czy Campbellai Bagshawa. Na potrzeby książki przyjęto następującą definicję stresu psychologicznego: stresjest to stan napięcia emocjonalnego (na poziomie fizjologicznym i psychologicznym) wynikającyz określonej transakcji jednostki z otoczeniem (lub samym sobą), odczuwany jako przykry,obciążający jej zasoby, zagrażający dobrostanowi lub też odczuwany jako stan przyjemnegopodekscytowania, zadowolenia a nawet szczęścia, wzmacniający odporność i dający dużo energiido działania.W części teoretycznej omówiono czynniki wzmacniające eustres: prężność,twardość, poczucie koherencji, poczucie kontroli, samoocenę i poczucie własnej skuteczności,optymizm oraz flow – uniesienie.

Immamentną cechą stresu jest napięcie emocjonalne i dlatego omówiono problemniedostatecznej lub nadmiernej stymulacji, koncepcję optymalnego pobudzenia Hebba, koncepcjęoptymalnej stymulacji Leuby, model zindywidualizowanych stref optymalnego funkcjonowaniaHanina, koncepcję stymulacji Zuckermana oraz katastroficzną teorię lęku Hardy’go.Przedstawiono również teorię procesów przeciwstawnych Solomona, koncepcję konfliktudążenie – unikanie Millera oraz hipotezę mini-max Susan Miller, z tego powodu, iż dokonanoweryfikacji tych teorii w prezentowanych badaniach własnych.

W teoriach temperamentu odwołujących się do poziomu aktywacji, w których ważną rolęodgrywa pojęcie optymalnego poziomu aktywacji lub stymulacji, cechy temperamentalne

2

traktowane są jako czynnik modyfikujący stan stresu doświadczanego w warunkach skrajniewysokiej lub skrajnie niskiej stymulacji. Stąd omówienie koncepcji temperamentu wedługJ.Strelaua, który temperament rozumie jako względnie stałe cechy organizmu, pierwotniebiologicznie zdeterminowane. Tutaj jednak należy poczynić pewne zastrzeżenie mówiące o tym,że paradygmat cechowy ma ograniczenia i bezkrytyczna wiara w cechowe wyjaśnianiezachowania jest dawno nieaktualna.

Kolejny (drugi) rozdział monografii rozpoczyna się omówieniem wybranych teorii ryzyka:użyteczności, perspektywy, psychologiczny model percepcji ryzyka Trimpopa, koncepcja ryzykastymulacyjnego i instrumentalnego Zaleśkiewicza. Teorie te zakładają, że na spostrzeganieryzyka wpływają czynniki osobowościowe oraz czynniki sytuacyjne, a połączenie ich dajepełniejszy obraz czym jest ryzyko. Do przeprowadzonych analiz wybrano ryzyko dlatego, żezakończenie lotu lub skoku ze spadochronem jest zawsze niewiadomą. Oczywistym jest, że napercepcję ryzyka mają wpływ czynniki osobowościowe i czynniki sytuacyjne. W rozdziale tymomówiono również związek agresywności z ryzykowaniem, związek zagrożenia zniebezpieczeństwem oraz motywacje człowieka do zachowań ryzykownych.

O błędach popełnianych przez pilotów traktuje rozdział trzeci. Gdy sytuacja przebieganiepomyślnie, może dojść do wypadku lub katastrofy i dlatego w tym rozdziale omówiononajważniejsze teorie wypadkowości w komunikacji. Z treści tego rozdziału wynika, żenajczęstszą przyczyną błędów skutkujących wypadkiem lub katastrofą lotniczą jest tzw. czynnikludzki, któremu poświęcony jest rozdział czwarty. Tutaj pokazany został związek pomiędzyosobą uprawiającą sporty czy profesje lotnicze a otoczeniem. Można powiedzieć, że czynnikludzki to człowiek w określonej sytuacji, zaś sytuacja składa się z wielu elementów. Czynnikludzki to jeden z elementów środowiska, jeden z elementów sytuacji. Na potrzeby tej książkiprzyjęto, że. czynnik ludzki składa się z czynnika podmiotowego i czynnika sytuacyjnego, i sąone we wzajemnej transakcji (podobnie jak w teorii stresu S. Folkman i R. Lazarusa występujeocena pierwotna i wtórna zagrożenia). Na czynnik podmiotowy, którym mogą być m.in. cechyosobowości, temperament, ocena ryzyka i stresu, agresja, poczucie kontroli, samoocena czyinteligencja, strategie radzenia sobie wpływ ma świadomość sytuacyjna. Wpływ na nią mająprocesy poznawcze, motywacyjne i emocjonalne. Współwystępowanie elementów sytuacyjnych ipodmiotowych, ryzyka i stresu, które mogą doprowadzić do błędów można potraktować jakomodel czynnika ludzkiego.

Pod pojęciem czynnika ludzkiego w lotnictwie należy rozumieć działanie (lub zaniechanie)pilota, mechanika, kontrolera ruchu, etc, lub innej osoby w relacji człowiek a współzależneśrodowisko lotnicze. To stres i ryzyko często zmieniają w lotnictwie sytuację normalnąw sytuację trudną, a nawet w sytuację zagrażającą. Pod pojęciem czynnika ludzkiegow wypadkach lotniczych należy rozumieć nieadekwatne działanie człowieka skutkującekatastrofą, wypadkiem lub incydentem lotniczym.

Należy nadmienić, że w światowej literaturze dotyczącej psychologii lotniczej możnazauważyć dwa kierunki wykorzystania wyników badań naukowych: pierwszy dotyczy selekcjipilotów, a drugi, możliwości oceny ryzyka i zapobiegania wypadkom lotniczym. Chociażformułuje się argumenty za nadrzędnym znaczeniem inteligencji ogólnej we wstępnej selekcjipilotów, to jednak pozapoznawcze zdolności, cechy i kompetencje są w stanie prognozowaćkonkretne kryteria wykonania zarówno u pilotów początkujących jak i doświadczonych.Międzynarodowe Stowarzyszenie Transportu Lotniczego (IATA) w tzw. Zaleceniach najlepszychpraktyk z zakresu kontroli zdolności do pracy pilotów już w 2010 r. poleca sprawdzaniepodstawowych zdolności, umiejętności specyficznych, zdolności w działaniu, kompetencjispołecznych i cech osobowości. Z kolei Europejska Agencja Bezpieczeństwa Lotniczego (EASA)w 2016 r. przedstawiła rekomendacje dla Komisji Europejskiej będące pokłosiem katastrofysamolotu Germanwings w Alpach spowodowanej umyślnie przez pilota Andeasa Lubitza. EASAzaleca nowe wymogi podczas wykonywania badań wstępnych i okresowych pilotów.Obowiązkowe mają być badania przesiewowe pod kątem ewentualnych problemów z alkoholemi narkotykami, a także całościowa ocena zdrowia psychicznego pod kątem chorób psychicznychi zaburzeń osobowości.

3

Część empiryczna monografii to zbiór różnych badań przeprowadzonych w latach 2008-2014,realizowanych w różnych grupach, dla różnych celów szczegółowych. Należy nadmienić, żewśród 16-letnich osób, które rozpoczynają przygodę z lotnictwem po zakończeniu podstawowegoszkolenia szybowcowego lub samolotowego tylko 10% w pozostaje w lotnictwie. Z kolei z tychdziesięciu procent tylko kolejne 10% zostaje pilotami samolotów pasażerskich lub wojskowych.W książce przedstawiono badania uczniów pilotów oraz pilotów zawodowych, którzy bardzoczęsto pomimo, że latają jako piloci samolotów pasażerskich biorą udział w szybowcowych lubsamolotowych zawodach sportowych.

Podstawowym celem badań była psychologiczna charakterystyka osób uprawiającychsporty lotnicze na tle pilotów zawodowych, skoczków zawodowych (komandosów) oraz osób nieuprawiających sportów lotniczych w zakresie doświadczania ryzyka i stresu. Celem badań byławeryfikacja uproszczonego model czynnika ludzkiego w lotnictwie w postaci modelu związkuróżnic indywidualnych w zakresie temperamentu, ryzyka i agresji oraz doświadczanegostresu. Poszukiwanie zróżnicowania pomiędzy grupą badaną, którą stanowili piloci i skoczkowiespadochronowi dokonywane było w oparciu o grupę kontrolną inżynierów i studentówpolitechnik oraz mechaników lotniczych. Dokonane analizy pozwoliły na opis grup pilotów iskoczków spadochronowych mogących różnie funkcjonować (z perspektywy ichbezpieczeństwa) w czasie pilotowania samolotu lub wykonywania skoku ze spadochronem. Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO) szacuje, że w latach 2016-2030 wystąpi niedobór pilotów samolotów pasażerskich na poziomie około dwudziestu pięciutysięcy osób rocznie. W związku z tym zaleca zmiany dotyczące procesów selekcji.Proponowane są modele statystyczne oparte na analizach regresji wielokrotnej, analizachdyskryminacyjnych oraz analizach logistycznych. Metody te winny zastępować tradycyjnemodele oparte na procesie jedno lub wielostopniowej selekcji kandydatów na pilotówzawodowych. Zgodnie z powyższym w monografii zastosowano m.in. analizę logistyczną,analizę regresji, analizę skupień metodą k-średnich, analizę czynnikową i konfirmacyjną.

Pomiaru ryzyka dokonano za pomocą trzech kwestionariuszy (Kwestionariusz SIRIZaleśkiewicza, Skala Akceptacji Ryzyka Makarowskiego i Wieloczynnikowa Skala ZachowańRyzykownych Studenskiego). Do pomiaru stresu wykorzystano dwa narzędzia; KwestionariuszPoczucia Stresu autorstwa Plopy i Makarowskiego, Inwentarz Stanu i Cechy Lęku Spielbergera(w polskiej adaptacji Sosnowskiego i wsp.) oraz dwie ankiety mające na celu ustalenie listystresorów i ich stresogenności. Zmiennymi objaśnianymi były temperament, ocenionyKwestionariuszem Temperamentu Stralaua (mierzący siłę procesów pobudzenia, hamowania iruchliwości procesów nerwowych) i Skalą Poszukiwania Doznań Zuckermana oraz agresjaoceniana Kwestionariuszem Agresji Bussa i Perrego. Ponadto dokonywano zapisu częstości akcjiserca za pomocą sporttestera. Przedstawione w monografii wyniki badań mają wartość samąw sobie, bowiem badają m.in. hermetyczne grupy pilotów i skoczków spadochronowych, osóbuzależnionych od narkotyków i mechaników lotniczych. Wykonane one były w warunkachnaturalnych: na lotniskach, w czasie lotów i skoków spadochronowych, w czasie realnegoekstremalnego zagrożenia, którego nie można badać w laboratoriach stacjonarnych ze względówetycznych. Utrudnia to wprawdzie kontrolowanie zmiennych i skazuje na interpretacjęuzyskanych wyników ex post, to jednak taka eksploracja wytycza nauce przyszłe kierunki badań.

Zgodnie z opinią Prof. dr hab. Tadeusza Tyszki mówiącą, że wyniki badań przedstawiane wksiążkach na stopień naukowy winny być wcześniej konfrontowane z szerszą opinią naukowąpoprzez publikację ich w znaczących pismach naukowych (15.08.2014; www.ck.gov.pl/....pdf.) wmonografii umieszczono wyniki badań, które zostały zamieszczone w dwóch czasopismach zlisty filadelfijskiej i jednym umieszczonym na liście European Reference Index for theHumanities (ERIH) (The Journal of General Psychology, Journal of Air Transport Management,Przegląd Psychologiczny).

Zaproponowany model czynnika ludzkiego w lotnictwie nie został w pełni zweryfikowany.Ten teoretyczny model obejmuje bardzo wiele elementów m.in takich jak:. komponent

4

poznawczy, czy błąd człowieka. Zweryfikowano uproszczony model związku różnicindywidualnych w zakresie temperamentu, ryzyka i agresji oraz doświadczanego stresu.

Sporty lotnicze, a szczególnie zawody szybowcowe, samolotowe czy spadochronoweróżnią się tym bardziej od innych dyscyplin sportowych, im większą mają rangę. . W lotnictwieistnieje bardzo wąska granica, która dzieli szczęście wygrania konkurencji od tragicznego pecha,bo czasami ryzykując można wygrać konkurencję a przegrać całe życie.

W monografii zweryfikowano 17 hipotez. Uzyskane wyniki można podzielić na: takie,które przyczyniają się do poprawy bezpieczeństwa lotów czy skoków spadochronowych oraztakie, które wspomagają decyzje dotyczące selekcji pilotów.

Uzupełnieniem tej monografii są dwie książki przeznaczone dla pilotów sportowych,pilotów zawodowych, psychologów i lekarzy mające w tytule określenie „czynnik ludzki”:1)Czynnik ludzki w operacjach lotniczych. Człowiek, możliwości i ograniczenia – uwarunkowaniapsychofizjologiczne (2012), (współautor T.Smolicz). Kosowizna: Adriana Aviation sp z o.o., 2)Czynnik ludzki w procesie szkolenia lotniczego (2016), (współautor T.Smolicz). Dęblin:Wydawnictwo Wyższej Szkoły Oficerskiej Sił Powietrznych.

5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych (artystycznych)

Kierunek moich zainteresowań badawczych ściśle wiąże się z problematyką, jaką podjąłemw pracy magisterskiej oraz rozprawie doktorskiej (praca magisterska pt. Osobowościowepredykatory funkcjonowania pilotów na Szybowcowych Mistrzostwach Polski Juniorów wSzybownictwie w 2004 r., praca doktorska pt. Osobowościowe predykatory funkcjonowaniauczniów pilotów w sytuacji trudnej). Głównym nurtem moich badań jest analiza zachowania się człowieka w sytuacjach trudnych.Takie sytuacje występują m.in. w lotnictwie sportowym.

Sporty lotnicze tj: szybownictwo, lotnictwo samolotowe i skoki spadochronowe możnauprawiać samodzielnie po ukończeniu 16 roku życia.

Pierwsza grupę badań przeprowadziłem na uczniach pilotach szybowcowych, u którychanalizowałem dynamikę poziomu lęku jako stanu podczas trzytygodniowego, letniego,podstawowego szkolenia szybowcowego. Okazało się, że najwyższe (ekstremalne) nasilenie lękuwystępuje u tych osób podczas pierwszego samodzielnego lotu szybowcem. Lot tenniebezpiecznie zbliża się do granicy bezpieczeństwa i winien być wykonywany w warunkachoptymalnych, bowiem wiąże się to z możliwością popełnienia błędu, skutkującego wypadkiemlub katastrofą. Wnioski z tych badań opublikowałem w Polskim Przeglądzie Medycyny iPsychologii Lotniczej, 2004 w artykule pt. Dynamika lęku podczas podstawowego szkoleniaszybowcowego.

Replikację tych badań przeprowadziłem na osobach wykonujących pierwszy w życiulot szybowcem oraz osobach wykonujących pierwsze bungee jumping. Wyniki badań wskazują,że dynamika emocji jest bardziej złożona niż założenia wymienionych powyżej teorii. Wynikiprzeprowadzonych badań opublikowałem w artykułach naukowych pt. Jakie emocje występująpodczas pierwszego w życiu lotu szybowcem oraz pierwszego w życiu skoku ze spadochronem?Medicina Sportiva, 2007, oraz pt. Skoki na bungee a teoria perspektywy D. Kahnemana iA. Tverskyego. Polski Przegląd Medycyny i Psychologii Lotniczej, 2012.

U uczniów pilotów szybowcowych analizowałem nie tylko dynamikę lęku jako stanu,ale również dynamikę lęku jako cechy. Badania wykonywane były przed rozpoczęciem szkolenialotniczego i po ukończeniu podstawowego szkolenia szybowcowego. Zauważyłem wyraźnyspadek lęku jako cechy po zakończeniu kursu szybowcowego. Prawdopodobną tego przyczynąbyło nabycie odporności (zwiększanie zasobów) przez uczniów pilotów w czasie trwaniaszkolenia szybowcowego. Przeprowadzone badania dają podstawę do twierdzenia, że szkolenielotnicze zasadniczo wpływa na dojrzewanie i krystalizację osobowości. Wyniki badańopublikowałem w monografii pt. Granice ryzyka – paradygmat psychologiczny, Kraków 2006. +Polski Przegląd Medycyny i Psychologii Lotniczej 2006 r.

Kolejnym moim zagadnieniem badawczym była analiza efektywności szkolenialotniczego w grupie uczniów pilotów, jak i pilotów biorących udział w zawodach szybowcowych.

5

Jak wynika z przeprowadzonych badań efektywność podstawowego szkolenia lotniczego zależyod poziomu inteligencji, samooceny oraz wysokiego poziomu aktywności i energii. Inne badaniawykonane podczas Szybowcowych Mistrzostw Polski Juniorów, miały znaleźć odpowiedź napytanie: jakie wymiary osobowości decydują o tym, że niektórzy z pilotów osiągają wybitnewyniki i stają się mistrzami? Okazuje się, że podstawowym predykatorem decydującym ozajmowanym miejscu podczas zawodów szybowcowych nie są wymiary osobowości czytemperamentu, ale ilość wylatanych godzin na szybowcach i samolotach. Badani piloci mielipodobne cechy osobowości, ale różnili się tzw. nalotem, czyli doświadczeniem.

Jeszcze inne moje badania porównywały uczniów pilotów szybowcowych zinstruktorami szybowcowymi. Należy nadmienić, że część z tych instruktorów to pilociregularnych linii lotniczych. Wnioski z tych badań były następujące: uczniowie piloci, którzyukończyli podstawowe szkolenie szybowcowe, mający niski poziom lęku, pewni siebie,spokojni, ufni we własne siły, mają szanse w przyszłości zostać instruktorami lotniczymi, a co zatym idzie pozostać w lotnictwie i wykonywać zawód pilota.

Poziom ryzyka i stresu był sprawdzany również u pilotów szybowcowych, juniorów iseniorów, którzy uczestniczyli w Szybowcowych Mistrzostwach Polski. Potwierdziła sięhipoteza, że juniorzy bardziej niż seniorzy są skłonni do zachowań ryzykownych. Należynadmienić, że seniorzy, którzy wielokrotnie doznali smaku porażki latają ostrożniej, zwyklebardziej „równo” i jeśli nie muszą ryzykować w czasie zawodów sportowych, to wprzeciwieństwie do juniorów tego nie czynią. Podejmują ryzyko tylko wtedy, gdy zmuszają ichdo tego konkurenci. Seniorzy częściej niż juniorzy preferują styl radzenia sobie ze stresemskoncentrowany na rozwiązywaniu problemów i konkretnych zadań (Temperament a styleradzenia sobie ze stresem u seniorów i juniorów Szybowcowych Mistrzostw Polski w 2008 r.,Polskie Forum Psychologiczne 2010).

Uprawianie sportu, a szczególnie uprawianie sportów lotniczych nie zawsze jestbezpieczne. W 2007 r. na 12-tym Europejskim Kongresie Psychologii Sportu w Grecjiprzedstawiłem referat pt. Human factor in air sports accidents in Poland according to text-mining analysis, w którym przedstawiłem analizę wypadków lotniczych w latach 1990 - 2007,jakie wydarzyły się w Polskim lotnictwie sportowym. Do analizy wykorzystałem rzadkostosowaną analizę text mining.

Kolejną badaną przeze mnie grupą byli motocykliści. Przypisuje się im niejednokrotnieszereg negatywnych cech, jak wysoki poziom agresji czy ryzykanctwo, choć łatwo się domyślić,iż podłoże tych zachowań może mieć charakter temperamentalny. Ujawniło się szereg istotnychróżnic pomiędzy motocyklistami a grupą kontrolną (studenci i absolwenci Politechniki).Motocykliści charakteryzowali się wyższym poziomem ruchliwości procesów nerwowych orazsiłą procesów pobudzenia przy niższym poziomie siły procesów hamowania. W zakresie ryzykawykazywali wyższy poziom ryzyka stymulacyjnego, instrumentalnego oraz antyzdrowotnego,przy jednocześnie niższych poziomach ryzyka fizycznego, społecznego, etycznego, jak ifinansowego. W wyniku analizy czynnikowej udało się wyłonić trzy grupy motocyklistów:asekurantów, z syndromem „Mad Maxa” oraz łowców wrażeń. Uzyskane wyniki badań własnychzostały zamieszczone w Polish Psychological Bulletin (Psychological aspects of risk andaggression among motorcyclist –“Mad Max” syndrome 2010).

W innym badaniu podjąłem próbę weryfikacji teorii dążenia – unikania Millera.Dotyczyło ono zachowań ryzykownych podczas wyprawy w 2008 r. na Kilimandżaro. Okazałosię, że przyjęta przed badaniem hipoteza mówiąca o tym, że podczas wchodzenia naKilimandżaro gradient motywacji będzie bardziej stromy niż gradient poziomu leku (co miałodecydować o zdobyciu szczytu) nie potwierdził się. Gradient dążenia był opadający, a niewznoszący co przewiduje teoria Millera. Wyniki uzyskane podczas tych badań mówią, żekonflikt motywacyjny dążenie – unikanie, z dala od domu ulega zmniejszeniu, a nie zwiększeniu.Proces habituacji powoduje, że początkowa ekscytacja wyprawą słabnie i obojętnieje. Wynikiprzedstawiłem w rozdziale pracy zbiorowej pt. Weryfikacja teorii dążenia unikania N.E.Millerapodczas wyprawy na Kilimandżaro (Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia iwyzwania. Tom 4, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls).

6

W 2010 r. poddałem weryfikacji teorię perspektywy D. Kahnemana i A. Tversky’ego,która zakłada, że ludzie są bardziej skłonni do podejmowania ryzyka działając w sferze strat, niżw sferze zysków. Badania były wykonane na 85 osobach wykonujących skoki na bungee (Skokina bungee a teoria perspektywy D. Kahnemana i A. Tverskyego, Polski Przegląd Medycyny iPsychologii Lotniczej, 2012).

Część badań została przeprowadzona w języku angielskim poza granicami Polski w:Tanzanii, Afganistanie, Nepalu, Indiach, Norwegii, Hiszpanii, Włoszech, Wielkiej Brytanii, USA.Badania te były niezbędne do adaptacji kulturowej kwestionariuszy, których jestem autorem (6Months Hard Situation Questionnaire, Polish Journal of Social Science, 2008; Aggressiveness insport – measurement method, Journal of Physical Education and Sport, 2013).

W 2011 r. został zbadany poziom zagrożenia i ryzyka osób pracujących w organizacjachhumanitarnych w Afganistanie (nie będących Afgańczykami). Poziom odczuwanego zagrożeniabył mierzony za pomocą czterech pytań ankietowych, zaś poziom odczuwanego stresu, jak ipoziom ryzyka stymulacyjnego był miernikiem stymulacji. Badania 110 osób (65 kobiet i 45mężczyzn) przeprowadzone były w j. angielskim. Wyższy poziom stresu charakteryzowałkobiety, zaś wyższy poziom ryzyka stymulacyjnego był charakterystyczny dla badanychmężczyzn. Sprawdzono różnice pomiędzy zbadanymi osobami w Kabulu a angielskojęzycznymistudentami z USA, Kanady i Europy Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego. Poziom ryzykastymulacyjnego nie różnicuje obu grup. Poziom stresu był zdecydowanie mniejszy u osóbpracujących w Afganistanie, niż badanych studentów. Za pomocą analizy konfirmacyjnejanalizowałem trzy różne modele, różniące się poziomem stresu. Korelacje w tych modelachpokazały, że im większy poziom stresu wewnętrznego (intrapsychicznego), tym wyższy poziomryzyka stymulacyjnego, a im większy poziom stresu zewnętrznego, tym niższy poziom ryzykastymulacyjnego. U osób pracujących w Afganistanie stres zewnętrzny jest traktowany jakowyzwanie, z którym należy sobie poradzić, a im więcej wyzwań zewnętrznych, tym bardziejadaptacja idzie w kierunku obniżenia poziomu pobudzenia. Stres intrapsychiczny podwyższapoziom ryzyka stymulacyjnego. Nie ma badań dotyczących osób cywilnych pracujących wramach organizacji humanitarnych w rejonach działań wojennych, w tym w Afganistanie. Stądwyjątkowość przeprowadzonych analiz (Poczucie zagrożenia pracowników organizacjihumanitarnych w Afganistanie, Psychologia Społeczna, 2013).

Od 2007 r. współpracuję z Akademią Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku.Efektem tej współpracy było opublikowanie artykułów z pracownikami tej uczelni: Lipowski,M., Makarowski, R. (2010). Narcyzm u sportowców – prawda czy stereotyp? Polskie ForumPsychologiczne; Makarowski, R., Makurat, F., Budnik, D., Przybylski, J. (2009). Człowiek,emocje i skoki spadochronowe. Rocznik Naukowy AWFiS Gdańsk; Makarowski, R., Makarowski,P. (2009). Metody statystyczne w planowaniu badań empirycznych w psychologii sportu. W: M.Plopa, M. Blażek (red.). Współczesny człowiek w świetle dylematów i wyzwań: perspektywapsychologiczna. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls; Lachowicz, M., Makarowski, R. (2009).Poczucie kontroli a zmiany w sferze psychicznej zawodników gimnastyki. W: M. Plopa, M.Błażek (red.). Współczesny człowiek w świetle dylematów i wyzwań: perspektywapsychologiczna. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls; Lipowski, M., Buliński, L., Makarowski,R. (2008). Aktywności ruchowa odchudzających się kobiet. W: M. Krawczyński (red.).Psychologiczne konteksty aktywności fizycznej człowieka. Gdańsk: Wydawnictwo Ateneum –Szkoły Wyższej w Gdańsku.

Brałem aktywny udział w wielu szkoleniach i kursach dotyczących zaawansowanychanaliz statystycznych. m.in.:

1) W 2007 r. ukończyłem kurs „Text mining” – Karaków StatSoft Polska Sp. z o.o.2) W 2008 r. ukończyłem kurs „Analizy wielowymiarowe”, oraz „Prognozowanie i

analiza szeregów czasowych” – Karaków StatSoft Polska Sp. z o.o.3) W 2010 r. ukończyłem kurs „Amos od analizy regresji i analizy czynnikowej do

modelowania strukturalnego ze zmiennymi ukrytymi” – Warszawa, PredictiveSolution.

7

4) W 2010 r. ukończyłem kurs „Konfirmacyjna analiza czynnikowa z programemLISREL” – Gdańsk, Uniwersytet Gdański.

5) W 2011 r. ukończyłem kurs „Modelowanie strukturalne – od teorii do prezentacjiwyników. Model rekurencyjny ze zmiennymi ukrytymi” – Warszawa, PredictiveSolution.

W 2012 r. z dr Karolem Karasiewiczem prowadziłem kurs dla polskich psychologów wSzkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie w ramach zimowych warsztatówanalitycznych Predictive Solutions pt. Modelowanie strukturalne z programem Amos – wybranemodele równań strukturalnych na przykładach z psychologii.

W celu przeprowadzenia zaplanowanych badań stworzyłem pięć metod badawczych: 1. Skala Akceptacji Ryzyka (Granice Ryzyka. Paradygmat psychologiczny (2008), Kraków:

Oficyna Wydawnicza Impuls).2. Kwestionariusz Sytuacji Trudnych 6 m-cy (Polish Journal of Social Science, 3, 137-158)3. Dylemat studenta (Granice Ryzyka. Paradygmat psychologiczny (2008), Kraków:

Oficyna Wydawnicza Impuls)4. Kwestionariusz Poczucia Stresu (Kwestionariusz Poczucia Stresu. Podręcznik (2010 ),

(współautor M.Plopa) Warszawa: VIZJA Press&IT).5. Aggressiveness in sport – measurement method (Journal of Physical Education and

Sport, 13 (3), s. 278-282.

Ukończenie także ścisłego kierunku studiów dało mi szerokie podstawy matematyczne iinformatyczne, stąd moje zainteresowanie statystyką, metodologią oraz informatycznymiprogramami statystycznymi. Z wykorzystaniem wiedzy z tego zakresu opublikowane zostałydwa artykuły: The use of Statistical in Planning an Experiment in Psychology andEducational Science, Metody statystyczne w planowaniu badań empirycznych w psychologiisportu (zgodnie z informacją o osiągnięciach naukowych) oraz dwóch skryptów:Zastosowanie pakietu Statystycznego Statistica Pl w psychologii – skrypt dla studentów(doużytku wewnętrznego), Modelowanie strukturalne z programem AMOS ─ wybrane modelerównań strukturalnych na przykładach z psychologii (szczegóły w wykazie osiągnięćdydaktycznych).

Ad 2. Psychologia stresu.

W 2006 r. rozpoczęła się moja współpraca z Katedrą i Zakładem Toksykologii GdańskiegoUniwersytetu Medycznego. Celem wykonywanych badań z perspektywy patogenetycznej byłoukazanie patologicznych związków przyczynowych z podatnością na choroby. Badane były m.in.zachowania antyzdrowotne, jako forma poszukiwania ryzyka. Analizy statystyczne użyte przezemnie w tych badaniach (analizy ścieżek) umożliwiły potwierdzenie hipotezy mówiącej omożliwości uzyskania zamiany doznań nieakceptowanych społecznie na zachowania społecznieakceptowane. Należy podkreślić, iż w tych badaniach połączono zmienne biochemiczne zezmiennymi psychologicznymi, uzyskanymi za pomocą klasycznych kwestionariuszy badającymitemperament i ryzyko, poszukiwano związków występujących pomiędzy stresempsychologicznym, a stresem oksydacyjnym. Wyniki badań zostały opublikowane w Journal ofChromatography B, 2009; Chromatographia, 2009. Oba te czasopisma z listy filadelfijskiej niesą czasopismami psychologicznymi, są natomiast czasopismami chemicznymi. Wspomnianepowyżej dwa artykuły dotyczą nowych biochemicznych metod badawczych. Umożliwiają onedokonywanie bardziej optymalnych badań czynników modyfikujących stan zdrowia. Założono,że jednym z nich jest aktywność sportowa, która zależy od temperamentu danej osoby.Wiadomo, że odpowiednio dozowany wysiłek fizyczny w dużym stopniu zapobiega wieluchorobom cywilizacyjnym, m.in. chorobie wieńcowej. Badanym obiektywnym czynnikiemryzyka w tym przypadku był podwyższony poziom homocysteiny. Stężenie homocysteiny wekrwi jest uwarunkowane przez szereg czynników, do których zalicza się m.in. niewłaściwą dietęoraz brak lub nieznaczną aktywność fizyczną. Podjąłem próbę skonstruowania ogólnego modelutakich zależności. W wykonanych badaniach przeanalizowałem trzy grupy czynników: czynnikibiochemiczne (homocysteina i kwas foliowy obniżający stężenie homocysteiny), czynnik

8

związany z uprawianiem sportu oraz czynnik psychologiczny – temperament (Zachowanieantyzdrowotne jako forma poszukiwania ryzyka – próba konstrukcji modelu, MedycynaSportowa, 2008; Temperamentalne podłoże aktywności sportowej jako czynnik ochronny choróbserca – poszukiwanie modelu, Medycyna Sportowa, 2009).Moje zainteresowanie ukierunkowane na połączenie biochemii z psychologią wynikają zukończonych przeze mnie dwóch kierunków studiów: chemii i psychologii. Łącznikiem jest stres,a w szczególności stres psychologiczny i stres oksydacyjny. Próby spojrzenia na psychologiępoprzez pryzmat biochemii wynikają z konieczności widzenia człowieka z perspektywysystemowej.

W 2008 r. w książce Granice Ryzyka. Paradygmat psychologiczny przedstawiłem medycznąkoncepcję ryzyka, która powstała w połowie XX wieku w związku ze zidentyfikowaniemczynników wywołujących niektóre choroby. W książce tej, jak i artykułach naukowychprzytoczyłem wyniki badań własnych dotyczących wpływu palenia tytoniu a ryzyka krótszegożycia (Influence of smoking on the level of total plasma homocysteine in active and passivesmokers, Acta Toxicologica 2008; Wpływ palenia tytoniu na poziom homocysteiny i glutationuw materiale biologicznym, Przegląd Lekarski, 2006). Konsekwencją zachowań antyzdrowotnychsą następstwa, które niejednokrotnie wymuszają konieczność długotrwałej rehabilitacji (rozdziałw książce pt. Izolacja społeczna osób po urazie mózgu w pełnej wsparcia rodzinie, 2010; Speechintelligibility in children with cerebral palsy attending an art therapy program, Medical ScienceMonitor, 2010). W tych artykułach pomimo, że nie jestem pierwszym autorem mojezaangażowanie w redakcję artykułów było ważne i znaczące.Wykonane kwestionariuszowe badania psychologiczne w warunkach naturalnych są badaniamitrudnymi do wykonania, w przeciwieństwie do badań wykonywanych w laboratoriach i sąobarczone ograniczoną możliwością kontrolowania zmiennych. Interpretacja wyników jest expost, czyli ocena danego zjawiska jest dokonywana już po jego wystąpieniu. Aby choć częściowoustrzec się tego błędu szereg badań było wykonanych z wykorzystaniem zapisu zmiennychfizjologicznych. Częstość akcji serca podczas wykonywania skoków spadochronowych,szybowcowych i samolotowych lotów szkolnych, lotów szybowcem podczas zawodówsportowych, samolotowych lotów akrobacyjnych, skoków na bunglee mierzona była za pomocąsporttestera.

Badania na uczniach skoczkach spadochronowych podczas pierwszych skoków zespadochronem były przeprowadzane z wykorzystaniem sporttestera mierzącego częstość akcjiserca. Okazało się, że nie pierwszy skok ze spadochronem, ale skok drugi wywołuje największenasilenie emocji negatywnych. Podczas wykonywania pierwszych skoków ze spadochronemwystępują dwa tzw. piki zwiększonej częstotliwości akcji serca: pierwszy w momencieoddzielania się ucznia skoczka spadochronowego od samolotu, a drugi przed lądowaniem. Celembadań na tej grupie osób była również weryfikacja teorii emocji przeciwstawnych R.Salomona(Polish Journal of Social Science, 2007, Rocznik Naukowy AWFiS, 2009).

W 2010 r. została wydana wraz z M.Plopą książka pt. Kwestionariusz Poczucia Stresu.Podręcznik, który jest jednym z częściej używanych przez psychologów narzędzi badającychstres.

Pokazanie alternatywy dla zażywania substancji psychoaktywnych, zamiana tychantyzdrowotnych zachowań na skoki spadochronowe była celem programu „Lepsza adrenalinazamiast amfetamina” realizowanego przez Ośrodek Leczenia, Terapii i Rehabilitacji Uzależnieńdla Dzieci i Młodzieży Stowarzyszenia MONAR w Gdańsku. Wykonane analizy doprowadziłydo wyodrębnienia trzech grup początkujących skoczków spadochronowych – uzależnionych odsubstancji psychoaktywnych: 1. poszukiwacze stymulacji z wysokim poziomem lęku, 2.unikający ryzyka, 3. umiarkowani. Wyniki pierwszej grupy wskazują, że osoby z wysokimzapotrzebowaniem na stymulację w celu osiągnięcia odpowiedniego poziomu właściwegopobudzenia mogą świadomie lub nieświadomie dążyć do sytuacji nadmiernego i niepotrzebnegoryzyka. Taki skoczek może być niesłusznie przekonany o swoich umiejętnościach wychodzeniaz każdej sytuacji trudnej. Uzyskane w tej grupie wyniki wydają się być paradoksalne: wysokipoziom lęku i wysoki poziom ryzyka stymulacyjnego. Oznacza to, że badane osoby idą na całość,

9

WSZYStko albo nic - va banql;e. Skuteczność terapii w tym ośrodku wynosi około 30oń, askutecznoŚĆ w Programie wynosiła 80% (Adrenalinę Instead of Amphetamine_ReplacingPsYchoactive Substances with Parachute Jumps, The Journal of General psychology,2016).

Na zakończenie pragnę dodaÓ, żęw latach 2008 - 2011 ukończyłemspecjalistyczne szkolęniaProwadzonę P|ZęZ Polskie Towarzystwo Psychiatrycznę dotyczące sytuacji ryzykasamobójstwa:Pacjent z myŚlami samobójczymi, Praktyka kliniczna w psychiatrii dorosłych - myśli o odebraniusobie ŻYcia, Zaburzenia afektywne dwubiegunowe - zmienne oblicza choroby, Zaburzenialękowe, oraz leczenie zaburzeń depresyjnych, Samobóistwo - codzienny problem, któremu możnazaPobiec. Od 2015 r. w ramach wolontariatu pracuję jako psycholog w hospicjum im. ks,Dutkiewicza w Gdańsku.podsumowanie

Moje zaintęręsowanie badawcze plasują się na pograniczu psychologii sportu, psychologiistresu i psychologii lotnictwa.

Po uzYskaniu stopnia doktora opublikowałem pięć monografii (w tym trzy wewsPÓłautorstwie), 5 Publikacji w czasopismach znajdujących się w bazięJournal Citation Reports(JRC) (w tYm dwie Prace jako pierwszy autor), 2 publikację w czasopismach znajdujących sięliŚcię EuroPean Referencę Index for the Humanities (ERIH), 26 artykułow w innychczasoPismach Polskich lub międzynarodowych, 8 rozdziałow w monografiachzbiorowYch.WYniki swoich zainteresowań badawczych przedstawiłęm na 24 konferencjach wkraju i zagrantcą.

Moje Publikacje oferują nie tylko nowę rozwiązania badawcze, ale także innowacyjnesPojrzenie na Problematykę czynnika ludzkiego w sportach i profesjach lotniczych.

Gdańsk l5.09.2016 r.

?6ęod tło)orotłsb

Ryszard Makąrowski