1

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİLYadigar CƏFƏRLİ

“Elm və təhsil”Bakı-2014

AZƏRBAYCAN DİLİNİN ONOMASTİKASI

MÜSTƏQİLLİK DÖVRÜNDƏ

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASINƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTU

2

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Elmi Şurasının 25 oktyabr 2006-cı il tarixli iclasının qərarı ilə nəşr edilir.

Elmi redaktoru:

Rəyçilər:

Yadigar­Mikayıl­oğlu­Cəfərli­Azərbaycan­dilinin­onomastikası­­müstəqillik­dövründə­Bakı, “Elm və təhsil”, 2014, 386 səh.

İSBN 978-9952-8142-7-9

Monoqrafiyada dövlət müstəqilliyinin bərpası ərəfəsində və müs təqillik dövründə Azərbaycan dilinin xüsusi adlar qa-tın da baş verən dəyişikliklər haqqında söhbət açılmış, di-lin onomastikasında gedən proseslər müxtəlif mənbələrdən top lanmış faktlar əsasında izlənərək ətraflı təhlil edilmişdir. Kitab geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulur.

Qara­Məşədiyevfilologiya elmləri doktoru, professor

Rübabə­Əliyevafilologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Etibar­İnancfilologiya üzrə fəlsəfə doktoru

3

Azərbayca

BİR NE ÇƏ SÖZ

Müs­tə­qİl­lİk­ döv­rün­də­ Azər­bAy­cAn­ dİ­lİ­nİn­xü­su­si­ad­lar­sis­te­min­də­baş­ve­rən­kök­lü­də­yi­şik­lik­lər­ono­mas­tik­va­hid­lə­rin­döv­rün­ic­ti­mai-si­ya­si­re­al­lıq­la-rı­na­qar­şı­son­də­rə­cə­həs­sas­lı­ğın­dan­irə­li­gə­lir.­Xü­su­si­ad­lar­ekst­ra­linq­vis­tik­amil­lər­tə­rə­fin­dən­ən­çox­ida­rə­olu­nan,­bu­amil­lə­rin­diq­tə­si­ilə­za­ma­nın­şərt­lə­ri­nə­uy-ğun­la­şan­dil­va­hid­lə­ri­dir.­tə­sa­dü­fi­de­yil­ki,­ta­ri­xin­iz-lə­ri­di­lin­lü­ğət­tər­ki­bi­nə­aid­lek­sik­va­hid­lər­dən­ən­çox­xü­susi­ad­lar­qru­pun­da­özü­nü­gös­tə­rir.­

cə­miy­yət­hə­ya­tı­ üçün­mü­hüm­ ic­ti­mai-ta­ri­xi­ əhə-miy­yə­tə­ma­lik­ ha­di­sə­lə­rin­ di­lin­ ono­mas­ti­ka­sına­ hər­han­sı­ for­ma­da­ tə­si­ri­ tə­bii­ bir­ qa­nu­na­uyğun­luq­dur.­Azər­bay­can­ di­li­ ono­mas­ti­ka­sı­nın­ gör­kəm­li­ təd­qi­qat-çı­la­rın­dan­olan­A.M.qur­ba­nov­xü­su­si­ad­lar­la­dil­xa­ri­ci­amil­lər­ara­sın­da­kı­qı­rıl­maz­bağ­lı­lı­ğı­əsas­tu­ta­raq­yaz-mış­dır:­“dil­də­ki­hər­bir­xü­su­si­ad­–­ono­mas­tik­va­hid­ic­ti­mai-ta­ri­xi­in­ki­şa­fın­məh­su­lu­dur”­{100,­­s.­3}.

XX­əs­rin­80-ci­il­lə­ri­nin­son­la­rın­dan­baş­la­ya­raq­cə-miy­yət­hə­ya­tı­nın­bü­tün­sa­hə­lə­ri­nə­si­ra­yət­et­miş­müs-tə­qil­lik­meyl­lə­ri­nin­mən­ti­qi­ye­ku­nu­ki­mi­1991-ci­ilin­18­okt­yab­rın­da­müs­tə­qil­li­yi­nə­qo­vu­şan­Azər­bay­ca­nın­

Ömrünü insan tərbiyəsinə həsr etmiş anam Şükufə müəllimənin əziz xatirəsinə ithafla...

4

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

döv­lət­ su­ve­ren­li­yi­ni­ bər­pa­ et­mə­si­ XX­ əs­rin­ son­la­rı-na­doğ­ru­öl­kə­mi­zin­hə­ya­tın­da­baş­ver­miş­ən­mü­hüm­ta­ri­xi­ nai­liy­yət­dir.­ bu­ əla­mət­dar­ ha­di­sə­ Azər­bay­can­ədə­bi­ dil­ ta­ri­xin­də­ ­ də­ ye­ni­ bir­ in­ki­şaf­mər­hə­lə­si­nə­çev­ril­miş,­bu­pro­ses­də­di­lin­ən­çox­də­yi­şik­li­yə­mə­ruz­qa­lan­sa­hə­lə­rin­dən­bi­ri­də­elə­­məhz­xü­su­si­ad­lar­qa­tı­ol­muş­dur.­­­

Müs­tə­qil­lik­ il­lə­rin­də­ Azər­bay­can­ di­li­ ono­mas­ti­ka-sın­da­baş­ve­rən­pro­ses­lər­çox­şa­xə­li­dir.­bu­pro­ses­lər­di-li­mi­zin­xü­su­si­ad­lar­sis­te­mi­nin­ic­ti­mai­hə­yat­la­da­ha­ya-xın­dan­bağ­lı­olan­bü­tün­ka­te­qo­ri­ya­la­rı­nı­əha­tə­lə­yir­və­hər­ka­te­qo­ri­ya­üz­rə­spe­si­fik­əla­mət­lər­lə­tə­za­hür­edir.­

Azər­bay­ca­nın­döv­lət­müs­tə­qil­li­yi­nin­bər­pa­sın­dan­son­ra­cə­miy­yət­hə­ya­tın­da­baş­la­nan­ye­ni­mər­hə­lə­di-li­mi­zin­xü­su­si­ ad­lar­ sis­te­min­də­öz­ləş­mə­meyl­lə­ri­nin­güc­lən­mə­si­ ilə­ xa­rak­te­rik­dir.­ nə­zər­dən­ ke­çir­di­yi­miz­ta­ri­xi­mə­qam,­ono­mas­tik­va­hid­lə­rin­hər­bir­xal­qın­ta-ri­xi-mə­də­ni­hə­yatın­da­kı­önə­mi­ni­­bu­dövr­də­da­ha­ay-dın­şə­kil­də­dərk­edən­ic­ti­ma­iy­yət­nü­ma­yən­də­lə­ri­nin­so­si­al­si­fa­ri­şin­dən­ irə­li­gə­lə­rək­di­li­mi­zin­to­po­nim­lər,­ant­ro­po­nim­lər­fon­du­nun­yad­su­perst­rat­lar­dan­tə­miz-lənmə­si­cəhd­lə­ri,­qə­dim­ad­la­rın­bər­pa­sı,­ye­ni­ad­la­rın­ya­ra­dıl­ma­sı­is­ti­qa­mə­tin­də­atı­lan­ar­dı­cıl­ad­dım­lar,­xü-su­si­ ad­la­rın­ də­yiş­di­ril­mə­si­ pro­se­sin­də­ qar­şı­ya­ çı­xan­prob­lem­lə­rin­həl­li­nə­yö­nəl­miş­ax­ta­rış­lar­və­s.­bu­ki­mi­hal­lar­la­sə­ciy­yə­vi­dir.­­­­

dil­sfe­ra­sın­da­hə­ya­ta­ke­çi­ri­lən­ən­ki­çik­də­yi­şik­lik-lə­rin­be­lə,­bö­yük­zid­diy­yət­lər­ya­rat­ma­sı­dil­və­cə­miy-yət­ ara­sın­da­kı­ bağ­lı­lı­ğın­ tə­biə­tin­dən­ irə­li­ gə­lir.­ Ey­ni­zid­diy­yət­lər­Azər­bay­can­di­li­nin­xü­su­si­ad­lar­sis­te­min-də­apa­rı­lan­də­yi­şik­lik­lər­pro­se­sin­də­də­özü­nü­gös­tər-

5

­BİR NE ÇƏ SÖZ

miş­dir­ki,­bu­nun­da­müx­tə­lif­ sə­bəb­lə­ri­var­dır.­ ­Müs-tə­qil­lik­döv­rü­nə­ke­çi­din­qı­sa­müd­dət­ər­zin­də,­kəs­kin­şə­kil­də­ baş­ ver­di­yi­ Azər­bay­can­ ki­mi­ öl­kə­lər­də­ in­ki-şa­fın­il­kin­dö­nə­min­də­ümu­mi­emo­sio­nal­lıq­qə­rar­la­ra­tə­sir­siz­ötüş­mur.­Azər­bay­can­di­li­ono­mas­ti­ka­sı­na­da-ir­pro­ses­lər­də­də­bə­zi­hal­lar­da­emo­sio­nal­lıq­el­mi­li­yi­ar­xa­pla­na­ke­çir­miş,­ələl­xü­sus,­coğ­ra­fi­ad­la­rın­də­yiş-di­ril­mə­si­ za­ma­nı­ uğur­lu­ nə­ti­cə­lər­lə­ ya­na­şı,­ nöq­san­lı­hal­la­ra­da­yol­ve­ril­miş­dir.­­

Xü­su­si­ ad­lar­ hər­ bir­ di­lin­ və­ xal­qın­ özü­nə­məx-sus­lu­ğu­nu,­mil­li­ ənə­nə­lə­ri­ni­ əks­ et­di­rən­ ən­ ti­pik­ dil­va­hid­lə­ri­dir.­Xü­su­si­ad­lar­la­bağ­lı­hə­ya­ta­ke­çi­ri­lən­də-yi­şik­lik­lər­ za­ma­nı­ yol­ ve­ril­miş­ ən­ ki­çik­ qü­sur­lar­ da­bö­yük­ prob­lem­lər­ ya­ra­da­ bi­lər.­ bu­ ba­xım­dan,­ müs-tə­qil­lik­ döv­rün­də­ Azər­bay­can­ di­li­ ono­mas­ti­ka­sın­da­baş­ve­rən­pro­ses­lə­rin­öy­rə­nil­mə­si,­hə­ya­ta­ke­çi­ril­miş­də­yi­şik­lik­lə­rin­ümu­mi­xa­rak­te­ri­nin,­bu­də­yi­şik­lik­lə­rə­əsas­ ve­rən­ amil­lə­rin,­ ad­də­yiş­mə­ və­ ad­ver­mə­də­ is­ti-nad­ edi­lən­ prin­sip­lə­rin­ də­qiq­ mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si,­işin­uğur­lu­və­qü­sur­lu­cə­hət­lə­ri­nin­üzə­çı­xa­rıl­ma­sı­bu­gün­mü­hüm­ak­tu­al­lı­ğa­ma­lik­dir.­

Azər­bay­can­ xü­su­si­ ad­la­rı­nın,­ xü­su­si­lə,­ to­po­nim-lə­rin­ top­la­na­raq­ ta­ri­xi­ mən­bə­lər­ üz­rə­ də­qiq­ləş­di­ril-mə­si,­sis­tem­ləş­di­ril­mə­si,­ni­za­ma­sa­lın­ma­sı,­linq­vis­tik­təh­li­li,­ bu­ qiy­mət­li­mə­də­niy­yət­ abi­də­lə­ri­nin­ gə­lə­cək­nə­sil­lər­üçün­qo­run­ma­sı,­ha­be­lə­ono­mas­ti­ka­nın­ay­rı-ay­rı­qol­la­rı­üz­rə­ad­ver­mə­və­ad­də­yiş­mə­nin­el­mi­prin-sip­lə­ri­nin­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si­müa­sir­dövr­də­qar­şı-da­da­ya­nan­ən­mü­hüm­və­zi­fə­lər­dən­bi­ri­dir.­

Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ Azər­bay­can­ di­li­nin­ ono-mas­ti­ka­sın­da­ baş­ ve­rən­ pro­ses­lə­rin­ ta­ri­xi-linq­vis­tik­

6

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

as­pekt­də­təd­qi­qat­pred­me­ti­ki­mi­se­çil­mə­si­də­elə­bu­zə­ru­rət­dən­irə­li­gəl­miş­dir.­

təd­qi­qat­işin­də­əsas­məq­səd­müs­tə­qil­lik­döv­rün-də­Azər­bay­can­di­li­ono­mas­ti­ka­sın­da­baş­ver­miş­pro-ses­lə­rin­araş­dı­rıl­ma­sı,­top­lan­mış­fakt­la­rın­təh­li­lin­dən­iba­rət­dir.­ Azər­bay­ca­nın­ xü­su­si­ ad­lar­ sis­te­min­də­ki­möv­cud­mü­hi­tin­el­mi­as­pektdən­təs­vi­ri­və­qiy­mət­lən-di­ril­mə­si­ də­ əsas­məq­səd­lər­dən­bi­ri­ ki­mi­mü­əy­yən-ləş­di­ril­miş­dir.­­

bu­məq­səd­lə­rin­hə­ya­ta­ke­çi­ril­mə­si­üçün­nə­zər­də­tu­tul­muş­ və­zi­fə­lə­rin­ tər­kib­ his­sə­si­ ki­mi,­ mo­noq­ra-fi­ya­da­ XX­ əs­rin­ 80-ci­ il­lə­ri­nin­ son­la­rın­dan­ eti­ba­rən­Azər­bay­can­di­li­nin­xü­su­si­ad­lar­sis­te­min­də­kök­lü­də-yi­şik­lik­lə­rə­ əsas­ ya­ra­dan­ amil­lər­ mü­əy­yən­ləş­di­ri­lir,­top­lan­mış­fakt­lar­təs­nif­edi­lir.­

Ad­lan­dır­ma­və­ad­də­yiş­mə­nin­el­mi­prin­sip­lə­ri­nə­zə-ri­mən­bə­lər­əsa­sın­da­mü­əy­yən­edi­lir,­müs­tə­qil­lik­döv-rün­də­Azər­bay­can­di­li­nin­ono­mas­ti­ka­sın­da­baş­ver­miş­pro­ses­lər­məhz­bu­priz­ma­dan­qiy­mət­lən­di­ri­lir.­­­­­

İx­ti­ya­ri­ se­çil­miş­və­tən­daş­lıq­və­ziy­yə­ti­Akt­la­rı­nın­döv­lət­qey­diy­ya­tı­İda­rə­si­nin­(vvAq)­qey­diy­yat­sə­nəd-lə­rin­dən,­ha­be­lə­Azər­bay­ca­nın­mü­va­fiq­ic­ra­or­qa­nın-da­qey­də­alın­mış­hü­qu­qi­və­fi­zi­ki­şəxs­lə­rin­ad­la­rı­nın­top­lan­dı­ğı­ mə­lu­mat­ ka­ta­loq­la­rın­dan­ gö­tü­rü­lən­ nü-mu­nə­lər­əsa­sın­da­müa­sir­ant­ro­po­nim­lə­rin,­kte­ma­to-nim­lə­rin­ən­xa­rakte­rik­xü­su­siy­yət­lə­ri­üzə­çı­xa­rı­lır,­bu­sa­hə­də­ki­möv­cud­mən­zə­rə­təs­vir­edi­lir,­ey­ni­za­man­da­mil­li­so­yad­son­luq­la­rı­prob­le­mi­nin­həl­li­ is­ti­qa­mə­tin-də­ax­ta­rış­lar­apa­rı­lır,­bu­sa­hə­də­irə­li­sü­rü­lən­müd­dəa-lar,­tək­lif­lər­ümu­mi­ləş­di­ri­lir.­­­

7

­BİR NE ÇƏ SÖZ

bü­tün­bun­lar­dan­əla­və,­1989-2012-ci­il­lər­ər­zin­də­Azər­bay­can­əra­zi­sin­də­də­yiş­di­ril­miş­yer­ad­la­rı,­ba­kı­şə­hə­rin­də­də­yiş­di­ril­miş­kü­çə­ ad­la­rı,­ in­di­ki­Er­mə­nis-tan­və­Gür­cüs­tan­əra­zi­lə­rin­də­məq­səd­li­şə­kil­də­də­yiş-di­ril­miş­türk­mən­şə­li­yer­ad­la­rı­top­lan­mış,­də­yi­şik­li­yə­mə­ruz­ qa­lan­ ad­la­rın­ keç­miş­ və­möv­cud­ ­ va­ri­ant­la­rı­əsa­sın­da­ono­mas­ti­kon­(ono­mas­tik­lü­ğət)­ha­zır­lan­mış­və­lü­ğət­ki­ta­ba­da­xil­edil­miş­dir.­bu­ra­da,­həm­çi­nin,­xü-su­si­ ad­la­rın­ ve­ril­mə­si,­ ad­la­rın­ də­yiş­di­ril­mə­si,­ uço­tu,­ni­za­ma­sa­lın­ma­sı­və­s.­sa­hə­sin­də­hü­qu­qi­mü­na­si­bət-lə­ri­tən­zim­lə­yən­bir­sı­ra­nor­ma­tiv-hü­qu­qi­akt­lar­da­öz­ək­si­ni­tap­mış­dır.­­

Mo­noq­ra­fi­ya­nın­nöq­san­lar­dan­xa­li­ol­ma­dığı­nı­bə­ri­baş­dan­eti­raf­edi­rik.­Oxu­cu­lar­dan­ye­ga­nə­ri­ca­mız­ki-ta­bı­so­na­qə­dər­və­rəq­lə­mək­dən,­on­la­rı­qa­ne­et­mə­yən­mə­qam­lar­haq­qın­da­ fi­kir­lə­ri­ni­bizim­lə­bö­lüş­mək­dən­və­nöq­san­la­rı­ara­dan­qal­dırmaq­da­öz­fay­da­lı­tək­lif­lə­ri­ilə­yar­dım­çı­ol­maq­dan­iba­rət­dir.­

əgər­ oxu­cu­ nəşr­də­ han­sı­sa­ sua­lı­na­ ca­vab­ ta­par-sa,­bu,­ki­ta­bın­ər­sə­yə­gəl­mə­si­nə­çə­kil­miş­bir­ne­çə­il­lik­zəh­mə­tə­heyfs­lən­mə­mək­üçün­ye­tər.­

ki­ta­bın­mü­ta­liə­si­nə­vaxt­ayı­ran­hər­kə­sə­əv­vəl­cə-dən­öz­min­nət­dar­lı­ğı­mı­zı­çat­dı­rı­rıq...­

8

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Gİ RİŞ

döv­lət­Müs­tə­qİl­lİ­yİ­nİn­ bər­pA­sı­ döv­rü­ Azər-bay­ca­nın­XX­ əsr­ ta­ri­xi­nin­ elə­ əhə­miy­yət­li­ bir­mə­qa-mı­dır­ki,­cə­miy­yət­hə­ya­tı­nın­ən­müx­tə­lif­sa­hə­lə­rin­də­bu­ gün­ də­ da­vam­ edən­ ar­dı­cıl­ in­ki­şaf­ pro­ses­lə­ri­nin­ümu­mi­ məz­mu­nu­nun­ düz­gün­ mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si­məhz­bu­döv­rün­ət­raf­lı­ təd­qi­qin­dən­ke­çir.­Müs­tə­qil-lik­meyl­lə­ri­Azər­bay­can­di­li­nin­xü­su­si­ad­lar­sis­te­min-də­baş­ ve­rən­kök­lü­də­yi­şik­lik­lə­rin­də­ əsas­ sə­bə­bi­nə­çev­ril­miş,­ bu­ dövr­ Azər­bay­can­ di­li­ ono­mas­ti­ka­sı­nın­in­ki­şa­fı­ta­ri­xi­nə­ye­ni­bir­mər­hə­lə­ki­mi­da­xil­ol­muş­dur.­baş­ve­rən­pro­ses­lər­Azər­bay­can­di­li­ono­mas­ti­ka­sı­nın­bü­tün­ qol­la­rı­nı­ əha­tə­ et­mə­di­yin­dən­ təd­qi­qat­ işin­də­əsa­sən,­ötən­əs­rin­80-ci­il­lə­ri­nin­son­la­rın­dan­eti­ba­rən­ana­ di­li­mi­zin­ coğ­ra­fi­ ad­lar,­ ant­ro­po­nim­lər,­ kte­ma­to-nim­lər­fon­dun­da­nə­zə­rə­çar­pan­ye­ni­lik­lər­iz­lə­nə­cək-dir.­bü­tün­bun­lar­dan­əv­vəl,­ümu­mi­lik­də,­Azər­bay­can­di­li­ ono­mas­ti­kası­nın­ təd­qi­qi­ ta­ri­xi­ ilə­ bağ­lı­ ümu­mi­mə­lu­mat­ver­mə­yi­məq­sə­də­uy­ğun­sa­yı­rıq.­­­

tür­ko­lo­gi­ya­da­xü­su­si­ad­la­rın­ iza­hı­na­da­ir­ ilk­nü-mu­nə­lə­rə­M.kaş­ğa­ri­nin­“di­va­ni-lü­ğət-it­türk”­əsə­rin-

9

­Gİ RİŞ

də­və­or­ta­əsr­lə­rə­aid­bə­zi­el­mi­mən­bə­lər­də­tə­sa­düf­edi­lir.­Xı­ıı-Xıv­əsr­mü­əl­lif­lə­rin­dən­olan­F.rə­şi­dəd­din­də­ “ca­mi­ət-tə­va­rix”­ və­ “Oğuz­na­mə”­əsər­lə­rin­də­ad-ver­mə,­ ha­be­lə­ ad­də­yiş­mə­ ənə­nə­lə­ri­ ba­rə­də­ söh­bət­aç­mış­dır.

Azər­bay­can­da­ xü­su­si­ ad­la­rın­ ilk­ də­fə­ el­mi­ şə­kil-də­ iza­hı­ A.ba­kı­xa­no­vun­ adı­ ilə­ bağ­lı­dır.­ O,­ “Gü­lüs­ta-ni-İrəm”­ ­əsə­rin­də­Azər­bay­can,­qu­ba,­Şəm­kir,­Al­pan,­zıx,­kas­pi­və­s.­bu­ki­mi­ay­rı-ay­rı­yer­və­tay­fa­ad­la­rı-nın­eti­mo­lo­gi­ya­sı­nı­açıq­la­ma­ğa­ça­lış­mış­dır­{33.}­“Ad-lar­ və­ ti­tul­lar­ haq­qın­da”­ əsə­rin­də­ isə­ A.ba­kı­xa­nov­şəxs­ ad­la­rı­nın­ və­ son­ra­dan­ kö­mək­çi­ ad­ ka­te­qo­ri­ya-sı­ üz­rə­ təs­nif­ edi­lən­ ti­tul­la­rın­ iza­hı­nı­ ve­rə­rək­ tək­cə­Azər­baycan­da­de­yil,­ru­si­ya­da­və­ümu­mi­lik­də­ tür­ko-lo­gi­ya­da­ ant­ro­po­ni­mi­ka­ el­mi­nin­ əsa­sı­nı­ qoymuş­dur­ {167,­­s.­136-141}.

Azər­bay­can­da­ coğ­ra­fi­ ad­la­rın­ öy­rə­nil­mə­si­ sa­hə-sin­də­ gör­kəm­li­ mü­tə­fək­kir­ Mir­zə­ Fə­tə­li­ Axun­do­vun­da­bö­yük­xid­mət­lə­ri­var­dır.­XıX­əs­rin­or­ta­la­rın­da­cə-nu­bi­ qaf­qaz­ əra­zi­sin­də­ki­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­ ad­la­rı­nın­transk­rip­si­ya­sı­ üzə­rin­də­ ça­lı­şan­lar­dan­ bi­ri­ də­məhz­M.F.Axun­dov­ol­muş­dur­{162,­s.­35-36}.

­ XX­ əsr­də­ Azər­bay­can­da­ xü­su­si­ ad­lar­la­ bağ­lı­ ilk­təd­qi­qat­ əsə­ri­ isə­M.ba­har­lı­nın­ (və­li­yev)­ 1921-ci­ il-də­çap­dan­çıx­mış­ “Azər­bay­can”­ki­ta­bı­dır.­Mü­əl­lif­bu-ra­da­Azər­bay­can­tə­biə­ti,­iq­ti­sa­diy­ya­tı,­tə­bii­sər­vət­lə­ri,­coğ­ra­fi­ qu­ru­lu­şu,­ ta­ri­xi­ et­noq­ra­fi­ya­sı­ ba­rə­də­ zən­gin­mə­lu­mat­lar­ver­miş,­ta­ri­xi­qay­naq­la­ra­is­ti­na­dən­Azər-bay­can­da­kı­ bə­zi­ yer­ ad­la­rı­nın­ eti­mo­lo­gi­ya­sı­na­ da­ir­ma­raq­lı­fi­kir­lər­də­irə­li­sür­müş­dür­­{157,­­s.­20-64}.

10

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

öl­kə­də­ono­mas­ti­ka­sa­hə­sin­də­ge­niş­el­mi­təd­qi­qat-lar­ötən­əsrin­40-cı­il­lə­rinin­son­la­rı­na­tə­sa­düf­edir.­bu­pro­ses­ilk­mər­hə­lə­də­ono­mas­ti­ka­nın­to­po­ni­mi­ka­qo-lu­üz­rə­get­miş,­ay­rı-ay­rı­dil­çi,­ ta­rix­çi­və­coğ­ra­fi­ya­şü-nas­alim­lə­ri­mi­zin­iş­ti­ra­kı­ilə­bu­sa­hə­də­müəyyən­iş­lər­gö­rül­müş,­ təd­ri­cən­ono­mas­ti­ka­nın­di­gər­ sa­hə­lə­ri­də­(ant­ro­po­ni­mi­ka,­hid­ro­ni­mi­ka,­zoo­ni­mi­ka,­kte­ma­to­ni-mi­ka­və­s.)­el­mi­təd­qi­qa­ta­cəlb­edil­miş­dir.­

H.M.Ma­ma­ye­vin­ha­zır­la­dı­ğı­və­sa­it­lər­Azər­bay­can-da­yer­ad­la­rı­nın­təd­qi­qi­nə­da­ir­ilk­nü­mu­nə­lər­dən­dir.­O,­ya­şa­yış­mən­tə­qə­lə­ri­nin­ad­lan­dı­rıl­ma­sı,­to­po­nim­lə-rin­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si,­yer­ad­la­rı­nın­də­yişdi­ril­mə­si­nin­hü­qu­qi­əsas­la­rı,­ad­la­rın­transk­rip­si­ya­sı­və­s.­bu­ki­mi­mə­sə­lə­lə­rə­to­xun­muş­dur­{114;­178}.­­

XX­ əs­rin­ 50-ci­ il­lə­ri­nin­ or­ta­la­rın­dan­ baş­la­ya­raq­Azər­bay­ca­nın­ ta­rix­çi-alim­lə­rin­dən­ z.M.bün­ya­dov,­s.b.Aşur­bəy­li,­y.b.yu­si­fov,­k.H.əli­yev,­s.əli­yar­lı,­s.k.kə-ri­mov­və­baş­qa­la­rı­öz­araş­dır­ma­ların­da­Azər­bay­ca­nın­çox­say­lı­ to­po­nim­lə­ri­nin­ mən­şə­yi­ və­ in­ki­şa­fı­ ba­rə­də­də­yər­li­fi­kir­lər­irə­li­sür­müş­lər.­bu­ba­xım­dan,­ono­mas-tik­va­hid­lə­rə­ma­raq­da­ha­da­art­mış­dır.­

Azər­bay­can­ to­po­nim­lə­ri­nin­ öy­rə­nil­mə­si­ sa­hə­sin-də­pro­fes­sor­q.ə.qey­bul­la­ye­vin­əmə­yi­xü­su­si­qiy­mət-lən­di­ril­mə­li­dir.­ta­rix­çi-alim­el­mi­fəa­liy­yə­ti­bo­yu­to­po-ni­mi­ka­nın­ümu­mi­mə­sə­lə­lə­ri,­coğ­ra­fi­ad­la­rın,­ələl­xü-sus­et­no­to­po­nim­lə­rin­mən­şə­yi,­to­poni­mik­va­hid­lə­rin­dil­lər­üz­rə­təs­ni­fi­və­s.­mə­sə­lə­lə­rə­da­ir­çox­say­lı­mə­qa-lə­lər­yaz­mış,­müx­tə­lif­ lü­ğət­lə­rin­ tər­ti­bi­ işin­də­ya­xın-dan­iş­ti­rak­et­miş,­öz­təd­qi­qat­la­rı­ilə­Azər­bay­can­di­li-nin­ ta­ri­xi­ ono­mas­ti­ka­sı­na­də­yər­li­ töh­fə­lər­ver­miş­dir­{98;­99;­169;­170;­171;­172}.­

11

­Gİ RİŞ

to­po­ni­mik­va­hid­lə­rin­öy­rə­nil­mə­si­sa­hə­sin­də­coğ-ra­fi­ya­şü­nas­alim­lə­ri­miz­dən­r.M.yüz­ba­şo­vun,­b.ə.bu-da­qo­vun,­M.ə.Ab­ba­so­va­nın,­E.b.nu­ri­ye­vin,­n.G.Məm-mə­do­vun­və­b.­da­bö­yük­ro­lu­ol­muş­dur.­r.M.yüz­ba­şov­Azər­bay­can­ coğ­ra­fi­ ad­la­rı­nın,­ coğ­ra­fi­ ter­min­lə­ri­nin­öy­rə­nil­mə­si­ sa­hə­sin­də­ əsər­lər­ yaz­mış,­ “Azər­bay­can­coğ­ra­fi­ ad­la­rı”­ ki­ta­bı­nın­ həm­mü­əl­lif­lə­rin­dən­ ol­muş-dur­{162;­163;­164}.

Aka­de­mik­b.ə.bu­da­qo­vun­da­coğ­ra­fi­ad­lar­la­bağ­lı­təd­qi­qat­əsər­lə­ri­var­dır.­O,­Azər­bay­can­coğ­ra­fi­ya­sı­nın,­ta­ri­xi­nin,­ di­li­nin­ öy­rə­nil­mə­si­ sa­hə­sin­də­ to­po­nim­lə-rə­bö­yük­əhə­miy­yət­ver­miş,­ to­po­ni­mi­ka­nın­ay­rı-ay­rı­prob­le­ma­tik­mə­sə­lə­lə­ri­ba­rə­də­­­mə­qa­lə­lər­çap­et­dir-miş­dir.­1973-81-ci­il­lərdə­Azər­bay­can­Elm­lər­Aka­de-mi­ya­sı­coğ­ra­fi­ya­İns­ti­tu­tu­tə­rə­fin­dən­Azər­bay­can­to-po­ni­mi­ya­sı­nın­ öy­rə­nil­mə­si­ məq­sə­di­lə­ təş­kil­ olu­nan­ı­və­ıı­el­mi­konf­rans­lar­da­b.ə.bu­da­qo­vun­rəh­bər­li­yi­al­tın­da­ke­çi­ril­miş­dir­{36;­37;­38}.

Ono­mas­tik­va­hid­lər,­­hər­şey­dən­əv­vəl,­dil­ha­di­sə-lə­ri­dir.­bu­ba­xım­dan,­Azər­bay­can­di­li­ono­mas­ti­ka­sı­nın­bir­elm­sa­hə­si­ki­mi­in­ki­şa­fın­da­dil­çi-alim­lə­ri­mi­zin­ro-lu­mü­qa­yi­sə­yə­gəl­məz­dir.­Azər­bay­can­dil­çi-alim­lə­rin-dən­ə.M.də­mir­çi­za­də­nin,­A.M.qurba­no­vun,­A.A.Axun-do­vun,­q.İ.Mə­şə­di­ye­vin,­r.H.Ey­va­zo­va­nın,­­Ş.M.sə­di­ye-vin,­ A.H.Hə­səno­vun,­ t.İ.Ha­cı­ye­vin,­ s.M.Mol­la­za­də­nin,­M.n.Ço­ba­no­vun,­A.pa­şa­nın,­M.İ.Adi­lo­vun,­n.M.Xu­di­ye-vin,­ z.n.ver­di­ye­va­nın,­ F.r.Xa­lı­qo­vun,­ r.z.əli­ye­va­nın,­G.Axun­do­va­nın,­ r.F.Xa­lı­qo­va­nın­ və­ baş­qa­ təd­qi­qat-çı­la­rın­əsər­lə­ri­ono­mas­tik­va­hid­lə­rin­el­mi­prin­sip­və­me­tod­lar­ əsa­sın­da­ öy­rə­nil­mə­si­ üçün­ ge­niş­ im­kan­lar­ya­rat­mış­dır.­

12

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ə.M.də­mir­çi­za­də­nin­“50­söz”­ki­ta­bı­bu­sa­hə­də­ilk­nü­mu­nə­lər­dən­dir.­ Gör­kəm­li­ alim­ əsə­rin­də­ Azər­bay-can,­ Al­ban-Aran,­ kas­pi-Xə­zər,­ qaf­qaz­ və­ s.­ bu­ ki­mi­to­po­nim­lə­rin­mən­şə­yi­ni­araş­dır­ma­ğa­ça­lış­mış,­bu­is-ti­qa­mət­də­konk­ret­qə­na­ət­lər­dən­çı­xış­et­miş­dir­{50.}.

Ş.M.sə­di­yev­ ant­ro­po­nim­lə­rin­ el­mi­ təd­qi­qi­ ilə­məş-ğul­olan­ilk­Azər­bay­can­dil­çi-a­lim­lə­rin­dən­bi­ri­dir.­Onun­ono­mas­tik­va­hid­lər­lə­bağ­lı­apar­dı­ğı­araş­dır­ma­la­rın­nə­ti-cə­lə­ri­ali­min­“dil­haq­qın­da­he­ka­yə­lər”­və­“Ad­lar­ne­cə­ya-ran­mış­dır”­ki­tab­la­rın­da­öz­ək­si­ni­tap­mış­dır­{144;­145}.­

Azər­bay­can­ to­po­nim­lə­ri­nin­ təd­qi­qi­ sa­hə­sin­də­A.A.Axun­do­vun­da­ ro­lu­bö­yük­dür.­dil­çi-alim­1956-cı­il­dən­ baş­la­ya­raq­ ay­rı-ay­rı­ coğ­ra­fi­ ad­la­rın­ mən­şə­yi-nə,­ ­ həm­çi­nin­ to­po­ni­mik­ eti­mo­lo­gi­ya­nın­prin­sip­lə­ri-nə­da­ir­mə­qa­lə­lər­dərc­ et­dir­miş,­ onun­ irə­li­ sür­dü­yü­ori­ji­nal­fi­kir­lər­öl­kə­hü­dud­la­rın­dan­kə­nar­da­da­bö­yük­ma­raq­la­qar­şı­lan­mış­dır.­A.A.Axundo­vun­1983-cü­il­də­çap­dan­çı­xan­“tor­pa­ğın­kök­sün­də­ta­ri­xin­iz­lə­ri”­ki­ta­bı­bu­ba­xım­dan­xü­su­si­əhə­miy­yə­tə­ma­lik­dir.­bu­əsər­də­Azər­bay­can­da­kı­ ay­rı-ay­rı­ yer­ ad­la­rı­ həm­ linq­vis­tik,­­həm­də­ta­ri­xi­plan­da­təd­qi­qa­ta­cəlb­edi­lir.­Azər­bay­can­to­po­ni­mi­ya­sı­ta­ri­xi­dövr­lə­rə­bö­lü­nür,­res­pub­li­ka­əra-zi­sin­də­ki­to­po­ni­mik­are­al­lar­mü­əy­yən­ləş­di­ri­lir­{9.}.­

dil­çi-alim­lə­ri­miz­dən­ A.q.Hə­sə­nov­ və­ t.İ.Ha­cı-yev­də­öz­ təd­qi­qat­la­rın­da­bu­möv­zu­ya­ to­xun­muş­lar.­A.q.Hə­sə­no­vun­1966-cı­il­də­dərc­olu­nan­“coğ­ra­fi­ad-lar­da­ ta­ri­xin­ izi”­ mə­qa­lə­si­ xü­su­sən­ ma­raq­ do­ğu­rur.­Hə­min­mə­qa­lə­də­o,­so­vet­döv­rün­də­Azər­bay­can­əra­zi-sin­də­yer­ad­la­rı­nın­uc­dan­tut­ma­də­yiş­di­ril­mə­si­prob-le­mi­ni­qa­bart­mış,­to­po­nim­lər­də­nə­zə­rə­çar­pan­sə­ciy-yə­vi­təh­rif­tip­lə­ri­ba­rə­də­söh­bət­aç­mış­dır­{80.}.­

13

­Gİ RİŞ

t.İ.Ha­cı­yev­isə­da­ha­çox­poe­tik­ono­mas­ti­ka­mə­sə-lə­lə­ri­ ilə­ma­raq­lan­mış,­ sa­ti­rik­əsər­lər­də­rast­gə­li­nən­xü­su­si­ad­la­rın­üs­lu­bi­im­kan­la­rı­na­da­ir­el­mi­mü­la­hi­zə-lər­irə­li­sür­müş­dür­{78.}.­­

s.M.Mol­la­za­də­ də­ Azər­bay­can­ di­li­ ono­mas­ti­ka-sı­nın­təd­qi­qin­də­xid­mət­lə­ri­da­nıl­maz­olan­alim­lə­ri-miz­dən­dir.­Onun­“coğ­ra­fi­ad­lar­və­Azər­bay­can­di­li-nin­ta­ri­xi”,­“Azər­bay­can­di­lin­də­ad­lar­ne­cə­ya­ran­mış-dı­r?”­ki­tab­la­rı­to­po­nim­lə­rin­linq­vis­tik­xü­su­siy­yət­lə-ri­ni­əks­et­di­rən­qiy­mət­li­təd­qi­qat­əsər­lə­ri­sa­yı­lır.­bu­ki­tab­la­rın­da­s.M.Mol­la­za­də­ədə­bi­dil­ta­ri­xi­nin­öy­rə-nil­mə­si­ sa­hə­sin­də­ coğ­ra­fi­ ad­la­rın­ əhə­miy­yə­tin­dən­bəhs­ et­miş,­ ono­mas­tik­ va­hid­lə­rin­ ya­ran­ma­ üsul­la-rı­nı­mü­əy­yən­ləş­dir­mə­yə­ça­lış­mış,­ad­ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın­lek­sik,­ mor­fo­lo­ji,­ sin­tak­tik­ üsul­la­rı­ ba­rə­də­ söh­bət­aç­mış­dır­{130;­131}.­

Azər­bay­ca­nın­qərb­ra­yon­la­rı­na­aid­to­po­ni­mik­va-hid­lə­ri­sırf­linq­vis­tik­as­pekt­dən­araş­dı­ran­ə.İ.əli­ye­vin­təd­qi­qat­la­rı­da­diq­qə­ti­çə­kir.­O,­“ki­ta­bi-də­də­qor­qud”­das­tan­la­rın­da­tə­sa­düf­edi­lən­coğ­ra­fi­ad­la­rı­da­öy­rən-miş­dir­{61.}.­

z.sa­dı­qo­vun­el­mi­ya­ra­dı­cı­lı­ğı­ isə,­da­ha­çox,­Azər-bay­can­ ant­ro­po­ni­mi­ya­sı­ ilə­ bağ­lı­dır.­ O,­ 1975-ci­ il­də­mü­da­fiə­ et­di­yi­ “Azər­bay­can­ di­lin­də­ şəxs­ ad­la­rı”­ ad­lı­na­mi­zəd­lik­ dis­ser­ta­si­ya­sın­da­ və­ ay­rı-ay­rı­ mə­qa­lə­lə-rin­də­şəxs­ad­la­rı­nın­ya­ran­ma­sı,­for­ma­laş­ma­sı,­tə­sir­lə-rə­mə­ruz­qal­ma­sı­və­s.­bu­ki­mi­prob­lem­lə­ri­araş­dır-mış­dır­{141.}.­­

H.Hə­sə­no­vun­ təd­qi­qat­la­rın­da­ xü­su­si­ ad­lar­ sırf­linq­vis­tik­plan­da­ana­liz­edil­miş,­ono­mas­tik­va­hid­lə­rin­

14

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

bir­sı­ra­spe­si­fik­xü­su­siy­yət­lə­ri­ba­rə­də­ori­ji­nal­fi­kir­lər­irə­li­sü­rül­müş­dür­{82;­83}.

dil­çi­li­yin­di­gər­sa­hə­lə­ri­nə­da­ir­təd­qi­qat­la­rı­ilə­ta-nı­nan­M.İ.Adi­lov­ ono­mas­ti­ka­nın­müx­tə­lif­mə­sə­lə­lə­ri­üz­rə­ də­ araş­dır­ma­lar­ apar­mış­dır.­ Onun­ A.pa­şa­yev­lə­bir­gə­yaz­dı­ğı­ “Azər­bay­can­ono­mas­ti­ka­sı”­ əsə­ri­Azər-bay­can­di­li­nin­xü­su­si­ad­lar­sis­te­mi­ba­rə­də­il­kin­və­zə-ru­ri­bil­gi­lər­lə­zən­gin­dir­{5.}.­

Azər­bay­can­ to­po­ni­mi­ya­sı­nın­ sis­tem­li­ şə­kil­də­ öy-rə­nil­mə­si­ sa­hə­sin­də­ t.M.əh­mə­do­vun­ bö­yük­ xid­mət-lə­ri­ var­dır.­ O,­ ilk­ də­fə­ ola­raq­ Azər­bay­can­ to­po­ni­mi-ya­sı­nın­el­mi-nə­zə­ri­əsas­la­rı,­ay­rı-ay­rı­coğ­ra­fi­ad­la­rın­ya­ran­ma­və­tə­ka­mül­yol­la­rı­nı­mü­əy­yən­ləş­dir­miş,­coğ-ra­fi­ ad­lar­la­ bağ­lı­ sis­tem­ləş­dir­mə­ apar­mış,­ müx­tə­lif­to­po­nim­nü­mu­nə­lə­rin­də­mü­ha­fi­zə­olu­nan­qə­dim­dil­fakt­la­rı­nın­təd­qi­qi­ilə­Azər­bay­can­xal­qı­nın­bu­əra­zi­də­ən­qə­dim­yer­li­(av­tox­ton)­sa­kin­ol­ma­sı­fak­tı­nı­sü­bu­ta­ye­tir­miş­dir­{56;­57;­58}.

Azər­bay­can­da­ono­mas­ti­ka­nın­bir­elm­ki­mi­tə­şək-kü­lü­ta­ri­xin­dən­söh­bət­açı­lar­kən­A.M.qur­ba­no­vun­adı­xü­su­si­çə­kil­mə­li­dir.­O,­ono­mas­ti­ka­­sa­hə­sin­də­apar­dı­ğı­çox­şa­xə­li­təd­qi­qat­lar,­yaz­dı­ğı­əsər­lər­lə­Azər­bay­can­da­ono­mas­ti­ka­nın­ fun­da­men­tal­ el­mi­ba­za­sı­nı­ for­ma­laş-dı­ran­lar­dan­bi­ri­dir.­A.M.qur­ba­no­vun­rəh­bər­li­yi­al­tın-da­çox­say­lı­ono­ma­to­loq-alim­lər­ye­tiş­miş­dir­{7.}.­

A.M.qur­ba­no­vun­bu­sa­hə­yə­da­ir­təd­qi­qat­əsər­lə­ri­Azər­bay­can­di­li­ono­mas­ti­ka­sı­nın­ən­müx­tə­lif­qol­la­rı-nı­ əha­tə­ edir.­ Ali­min­ “Azər­bay­can­ ono­ma­lo­gi­ya­sı­nın­əsas­la­rı”­ki­ta­bı­xü­su­si­əhə­miy­yə­tə­ma­lik­dir.­A.M.qur-ba­nov­bu­əsə­rin­də­ono­mas­ti­ka­nın­kte­ma­to­ni­mi­ka­sa-

15

­Gİ RİŞ

hə­si­nə­də­diq­qət­yö­nəlt­miş,­Azər­bay­can­di­li­nin­xü­su­si­ad­lar­sis­te­mi­nə­da­xil­olan­kte­ma­to­nim­lə­rin­təs­ni­fa­tı-nı­apar­mış­dır­{100.}.­­

bü­tün­ bun­lar­ gör­kəm­li­ ali­min­ Azər­bay­can­ ono-mas­ti­ka­sı­nın­ in­ki­şa­fı­ sa­hə­sin­də­ki­ xid­mət­lə­ri­nin­ çox­cü­zi­bir­his­sə­si­dir.­Onun­tə­şəb­bü­sü­və­bi­la­va­si­tə­rəh-bər­li­yi­ ilə­ res­pub­li­ka­mız­da­ono­mas­ti­ka­prob­lem­lə­ri-nə­həsr­olun­muş­9­el­mi-nə­zə­ri­konf­rans­ke­çi­ril­miş­dir.­A.M.qur­ba­no­vun­tə­şəb­bü­sü­əsa­sın­da­həm­çi­nin­90-cı­il­lər­də­Azər­bay­can­Ono­mas­ti­ka­El­mi­cə­miy­yə­ti­ya­ra-dıl­mış,­Ad­pU-da­ono­mas­ti­ka­prob­lem­ la­bo­ra­to­ri­ya­sı­təş­kil­edil­miş­dir.­

M.n.Ço­ba­no­vun­ da­ el­mi­ ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da­ Azər-bay­can­ di­li­nin­ ant­ro­po­nim­lər­ sis­te­mi­ əsas­ təd­qi­qat­pred­me­ti­ ki­mi­ se­çil­miş­dir.­Onun­ “Fa­mi­li­ya,­ tə­xəl­lüs”,­­“Azər­bay­can­ant­ro­po­ni­mi­ka­sı­nın­əsas­la­rı”­­ki­tab­la­rın-da,­elə­cə­də­ay­rı-ay­rı­mə­qa­lə­lə­rin­də­əsas­və­kö­mək­çi­ad­ka­te­qo­ri­ya­la­rı­nın­xü­su­siy­yət­lə­ri­nə­da­ir­zən­gin­mə-lu­mat­lar­var­dır­{48;­49}.

öz­ el­mi­ təd­qi­qat­la­rı­ ilə­Azər­bay­can­di­li­ ono­mas-ti­ka­sı­na­ da­ir­ bi­lik­lər­ sis­te­mi­ni­ zən­gin­ləş­di­rən­ dil­çi-alim­lə­ri­miz­dən­ bi­ri­ də­ q.İ.Mə­şə­di­yev­dir.­ O,­ müx­tə­lif­ta­ri­xi­ qay­naq­lar­ və­ linq­vis­tik­me­tod­la­rın­ kö­mə­yi­ ilə­Azər­bay­can­ əra­zi­sin­də­ki­ ay­rı-ay­rı­ yer­ ad­la­rı­nın,­ ha-be­lə­müx­tə­lif­ to­po­nim­lər­ tər­ki­bin­də­ ­ nə­zə­rə­ çar­pan­kom­po­nent­lə­rin­ mü­fəs­səl­ şər­hi­ni­ ver­miş­dir.­ “za­qaf-qa­zi­ya­nın­Azər­bay­can­to­po­nim­lə­ri”­ki­ta­bın­da­q.İ.Mə-şə­di­yev­“qaf­qaz­əra­zi­və­tay­fa­la­rı­nın­təs­vi­ri­üçün­ma-te­ri­al­lar­məc­muə­si”nə­(1881-1929)­əsa­sən,­Azər­bay-can­(türk)­mən­şə­li­ad­la­rın­linq­vis­tik­xü­su­siy­yət­lə­ri­ni­araş­dır­mış­dır­{122.}.

16

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

A.pa­şa­da­Azər­bay­can­ono­mas­tik­va­hid­lə­ri,­ələl­xü-sus,­ ant­ro­po­nim­lər­ba­rə­də­ma­raq­lı­ fi­kir­lər­ irə­li­ sür-müş­dür.­ Onun­ “Azər­bay­can­ şəxs­ ad­la­rı”­ əsə­rin­də­ ilk­də­fə­ola­raq­ono­mas­tik­as­pekt­də­qə­dim­türk,­ərəb­və­müa­sir­ant­ro­po­nim­lər,­elə­cə­də­müx­tə­lif­ad­sis­tem­lə­ri­ba­rə­də­mə­lu­mat­ve­ril­miş,­şəxs­ad­la­rı­nın­müx­tə­lif­ka-te­qo­ri­ya­la­rı­ ara­sın­da­ sər­həd­lər­mü­əy­yən­ləş­di­ril­miş-dir­{138.}.­Mü­əl­li­fin­“Azər­bay­can­ant­ro­po­ni­mi­ya­sı­nın­lek­sik­prob­lem­lə­ri”­əsə­ri­də­Azər­bay­can­ant­ro­po­nim-lə­ri­nin­linq­vis­tik­təh­li­li­ba­xı­mın­dan­bö­yük­əhə­miy­yə-tə­ma­lik­dir­­{137.}.

H.əli­ye­vi­ isə­ant­ro­po­ni­mi­ka­nın­nə­zə­ri­mə­sə­lə­lə­ri­da­ha­ çox­ma­raq­lan­dır­mış­dır.­ Ali­min­ “ümu­mi­ ant­ro-po­ni­mi­ka­mə­sə­lə­lə­ri”­ ki­ta­bı­ onun­ant­ro­po­ni­mi­ka­nın­el­mi-nə­zə­ri­ xü­su­siy­yət­lə­ri­nə­ da­ir­ ba­xış­lar­ sis­te­mi­ni­əks­et­di­rir­{66.}.­­­­

q.Mus­ta­fa­ye­va,­ əsa­sən,­ poe­tik­ ono­mas­ti­ka­ sa­hə-sin­də­ təd­qi­qat­lar­ apar­mış,­ ad­la­rın­ üs­lu­bi-linq­vis­tik­xü­su­siy­yət­lə­ri­ni­araş­dır­mış­dır.­Mü­əl­li­fin­ “Ad­la­rın­üs-lu­bi­im­kan­la­rı”­və­“Ono­mas­tik­va­hid­lə­rin­üs­lu­bi-linq-vis­tik­xü­su­siy­yət­lə­ri”­ki­tab­la­rı­poe­tik­ono­mas­ti­ka­nın­öy­rə­nil­mə­si­üçün­də­yər­li­və­sa­it­dir­­{132;133.}.­­­­

F.r.Xa­lı­qov­da­folk­lor­nü­mu­nə­lə­rin­də­nə­zə­rə­çar­pan­xü­su­si­ad­lar­la­bağ­lı­təd­qi­qat­la­rı­ilə­Azər­bay­can­di­li­ono-mas­ti­ka­sı­nın­in­ki­şa­fı­na­öz­töh­fə­si­ni­ver­miş­dir­{90.}.­

H.Mir­zə­yev­“Aşıq­poe­zi­ya­sın­da­ya­şa­yan­ad­la­rı­mız­və­ta­ri­xi­miz”­əsə­rin­də­poe­tik­ono­mas­ti­ka­ya­da­ir­ma-raq­lı­mü­la­hi­zə­lər­dən­çı­xış­et­miş­dir­{126.}.

ə.tan­rı­ver­di­ye­vin­ “ki­ta­bi-də­də-qor­qud”da­ şəxs­ad­la­rı”­ ­ əsə­ri­də­poe­tik,­ ta­ri­xi­ ant­ro­po­ni­mi­ka­ sa­hə-

17

­Gİ RİŞ

sin­də­ qiy­mət­li­ təd­qi­qat­ nü­mu­nə­si­dir.­ Alim,­ həm-çi­nin,­ türk­ mən­şə­li­ Azər­bay­can­ ant­ro­po­nim­lə­ri­nin­linq­vis­tik­xü­su­siy­yət­lə­ri­ni,­mə­na­və­mən­şə­yi­ni­araş-dır­mış,­onun­bu­sa­hə­də­gəl­di­yi­nə­ti­cə­lər­“türk­mən-şə­li­Azər­bay­can­ant­ro­po­nim­lə­ri”­ki­ta­bın­da­öz­ək­si­ni­tap­mış­dır­{149;­150}.

A.Ş.Ha­cı­yev­isə­Azər­bay­can­di­li­nin­ono­mas­tik­sis-te­mi­ni­ mü­əy­yən­ləş­dir­mə­yə­ ça­lış­mış,­ təd­qi­qat­la­rı­nı,­əsa­sən,­ are­al­ to­po­nim­lər­ üzə­rin­də­ qu­ra­raq­ ma­raq­lı­nə­ti­cə­lə­rə­ gəl­miş­dir.­ Onun­ “Azər­bay­can­ di­li­nin­ ono-mas­tik­sis­te­mi­(Azər­bay­can­to­po­nim­lə­ri­nin­linq­vis­tik­xü­su­siy­yət­lə­ri)”­ki­ta­bı­ma­raq­do­ğu­rur­{77.}.­

Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ Azər­bay­can­ di­li­nin­ ono-mas­ti­ka­sın­da­ge­dən­pro­ses­lə­rin­əhə­miy­yət­li­his­sə-si­ elə­məhz­ xü­su­si­ ad­la­rın­ el­mi­ təd­qi­qa­tı­ sa­hə­si­ni­əha­tə­ et­miş,­ bu­dövr­də­Azər­bay­can­di­li­ ono­mas­ti-ka­sı­nın­bu­və­ya­di­gər­qol­la­rı­na­da­ir­araş­dır­ma­lar­da­ha­da­ge­niş­lən­miş­dir.­tə­sa­dü­fi­de­yil­ki,­yu­xa­rı­da­ad­la­rı­çə­ki­lən­ək­sər­mü­əl­lif­lə­rin­ono­mas­ti­ka­sa­hə-si­nə­da­ir­əsər­lə­ri­nin­ço­xu­məhz­müs­tə­qil­lik­döv­rün-də­qə­lə­mə­alın­mış­və­çap­dan­çıx­mış­dır.­bu­dövr­də­ay­rı-ay­rı­ təd­qi­qat­çı­lar­ tə­rə­fin­dən­ ono­mas­ti­ka­nın­in­di­yə­qə­dər­haq­qın­da­az­ söh­bət­ açı­lan­ sis­tem­lə­ri­təd­qi­qa­ta­cəlb­edil­miş,­konk­ret­nə­ti­cə­lər­or­ta­ya­qo-yul­muş­dur.­

bu­ sı­ra­da­ Azər­bay­can­ oro­nim­lə­ri­ni­ araş­dı­ran­n.Məm­mə­do­vun,­ Azər­bay­can­ hid­ro­nim­lə­ri­ möv­zu-sun­da­na­mi­zəd­lik­dis­ser­ta­si­ya­sı­mü­da­fiə­edən­n.əs-gə­ro­vun,­Azər­bay­can­ant­ro­po­ni­mi­ya­sı­nın­in­ki­şaf­yol-la­rı­nı­ ilk­də­fə­so­sio­lo­ji­ is­ti­qa­mət­də­öy­rə­nən­r.F.Xa­lı-qo­va­nın­ adı­nı­ çək­mək­ is­tər­dik.­ r.F.Xa­lı­qo­va­ 1992-ci­

18

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

il­də­ mü­da­fiə­ et­di­yi­ “Müa­sir­ Azər­bay­can­ ant­ro­po­ni-mi­ya­sı­nın­ in­ki­şaf­ yol­la­rı”­ ad­lı­ na­mi­zəd­lik­ dis­ser­ta­si-ya­sın­da­ ta­ri­xi­ mən­bə­lə­rə,­ o­ cüm­lə­dən­ “ki­ta­bi­ də­də­qor­qud”­das­tan­la­rı­na,­M.kaş­ğa­ri­nin­ “di­va­ni-lü­ğət-it-türk”,­A.ba­kı­xa­no­vun­“Gü­lüs­ta­ni-İrəm”­əsə­ri­nə,­həm-çi­nin­ vvAq­ or­qan­la­rın­dan­ top­la­dı­ğı­ fakt­la­ra­ əsa­sən,­Azər­bay­can­ ant­ro­po­ni­mi­ya­sı­nın­ in­ki­şaf­ yol­la­rı­nı­ so-sio­lo­ji­yön­də­araş­dır­ma­ğa­ça­lış­mış­dır­{192.}.­

r.z.əli­ye­va­nın­ da­ to­po­ni­mi­ka­ sa­hə­sin­də­ əl­də­ et-di­yi­nə­ti­cə­lər­bö­yük­el­mi­də­yə­rə­ma­lik­dir.­Alim­Xvı-ıı-XıX­əsr­lər­rus­və­Av­ro­pa­səy­yah­la­rı­nın­əsər­lə­rin­də­qey­də­ alın­mış­ Azər­bay­can­ to­po­nim­lə­ri­ni­ il­kin­ mən-bə­lər­ əsa­sın­da­ top­la­ya­raq­ on­la­rın­ ta­ri­xi-linq­vis­tik­təh­li­li­ni­ apar­mış,­ ta­ri­xi­ fakt­la­ra­ is­ti­na­dən,­ re­gio­nun­qə­dim­ coğ­ra­fi­ ad­la­rın­dan­ bir­ ne­çə­si­nin­ mən­şə­yi­nə­da­ir­ma­raq­lı­ fi­kir­lər­ ­ irə­li­sür­müş­dür­{61.}.­Onun­XX­əsr­də­Azər­bay­can­to­po­ni­mi­ya­sın­da­ge­dən­pro­ses­lə­rə­da­ir­mə­qa­lə­lə­ri­ xü­su­si­lə­ əhə­miy­yət­li­dir.­ bu­mə­qa­lə-lə­rin­də­r.z.əli­ye­va­ötən­əs­rin­əv­vəl­lə­rin­dən­baş­la­ya-raq­Azər­bay­can­to­po­ni­mi­ya­sın­da­ge­dən­fo­ne­tik,­mor-fo­lo­ji,­ sin­tak­tik­və­s.­xa­rak­ter­li­də­yi­şik­lik­lə­ri­ iz­lə­miş,­ay­rı-ay­rı­mən­bə­lər­də­müx­tə­lif­va­ri­ant­lar­la­qeyd­edi-lən­Azər­bay­can­oy­ko­nim­lə­ri­nin­da­ha­ il­kin­va­ri­an­tı­nı­təh­lil­və­ümu­mi­ləş­dir­mə­lər­əsa­sın­da­üzə­çı­xar­mış­dır­­{62,­s.­25-47;­63,­s.­15-27}.­Ali­min­bu­mə­qa­lə­lə­rin­də­qo­yu­lan­prob­le­mə­ya­naş­ma­me­to­do­lo­gi­ya­sı­müs­tə­qil-lik­döv­rün­də­Azər­bay­can­di­li­ono­mas­ti­ka­sın­da­ge­dən­pro­ses­lə­rin­araş­dı­rıl­ma­sı­üçün­də­ay­dın­is­ti­qa­mət­ve-rir.­ Ant­ro­po­ni­mi­ya­nın­ nə­zə­ri­ mə­sə­lə­lə­ri­nə­ gəl­dik­də­isə­son­ il­lər­də­F.A.qur­ba­no­va­nın­bu­sa­hə­də­gör­dü­yü­iş­lər­diq­qə­ti­cəlb­edir­­{111.}.­

19

­Gİ RİŞ

Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ Azər­bay­can­ dili­ ono­mas­ti-ka­sı­na­ da­ir­ apa­rı­lan­ araş­dır­ma­lar,­ həm­çi­nin­müx­tə­lif­coğ­ra­fi­ are­al­la­rın,­ ya­zı­lı­ qay­naq­la­rın,­hər­han­sı­mü­əl-li­fin­ ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın­ konk­ret­ mən­bə­ ki­mi­ gö­tü­rül­mə­si­və­ bu­mən­bə­lər­də­ rast­ gə­li­nən­ ono­mas­tik­ va­hid­lə­rin­ət­raf­lı­təd­qi­qi­ilə­xa­rak­te­rik­dir.­bu­ba­xım­dan,­əf­qa­nıs-tan­da­türk­mən­şə­li­to­po­nim­lə­ri­öy­rə­nən­r.H.Ey­va­zo­va-nın­apar­dı­ğı­araş­dır­ma­la­ra­xü­su­si­to­xun­ma­lı­yıq.­“əf­qa-nıs­tan­da­türk­mən­şə­li­ to­po­nim­lər”­ad­lı­əsə­rin­də­alim­ka­bil­də­ çap­dan­ çı­xan­ 4­ cild­lik­ “qa­mus-s-coğ­ra­fi­ya­yi­əf­qa­nıs­tan”­ki­ta­bı­və­şəx­si­mü­şa­hi­də­lə­ri­nə­əsa­sən,­bu­öl­kə­də­ki­ türk­mən­şə­li­ to­po­nim­lə­ri­ ta­rix,­ coğ­ra­fi­ya­ və­dil­çi­lik­sin­te­zin­də­ilk­də­fə­ola­raq­araş­dır­mış­dır­{52.}.

“Or­ta­əsr­ərəb­dil­li­mən­bə­lər­də­ türk­mən­şə­li­ant-ro­po­nim­lər”­ möv­zu­sun­da­ na­mi­zəd­lik­ dis­ser­ta­si­ya­sı­mü­da­fiə­ et­miş­Ç.Hü­seyn­za­də­nin,­ Er­mə­nis­tan­da­ türk­mən­şə­li­yer­ad­la­rı­nı­araş­dı­ran­s.Mah­mu­do­va­nın,­təd-qi­qat­pred­me­ti­ki­mi­“Or­xon-ye­ni­sey­ki­ta­bə­lə­ri”ndə­ki­to­po­nim­lə­ri­se­çən­s.əli­ye­va­nın,­to­vuz­ra­yo­nu­nun­to-po­nim­lə­ri­ni­təd­qi­qa­ta­cəlb­edə­rək­bu­ad­la­rın­xal­qı­mı-zın­soy-kö­kü­ilə­bağ­lı­mə­na­la­rı­nı­də­qiq­ləş­di­rən­z.Xa-sı­ye­vin,­ M.s.Or­du­ba­di­nin­ ro­man­la­rı­ əsa­sın­da­ to­po-nim­lə­rin­ linq­vis­tik­ xü­su­siy­yət­lə­ri­ni­ araş­dı­ran­ d.əli-ye­va­nın,­ “Şəh­ri­yar”­ das­ta­nı­nın­ma­te­ri­al­la­rı­ əsa­sın­da­ya­zı­lı­ das­tan­lar­da­ ono­mas­tik­ lek­si­ka­nı­ təd­qiq­ edən­E.əh­mə­do­va­nın,­ Ab­şe­ro­nun­ yer­ ad­la­rı­ ba­rə­də­ el­mi­mü­la­hi­zə­lə­ri­ümu­mi­ləş­di­rən­s.Ş.tə­vək­kü­lün­və­baş­qa­təd­qi­qat­çı­la­rın­da­xid­mət­lə­ri­bö­yük­dür.­

son­il­lər­də­ono­mas­tik­lü­ğət­lə­rin­tər­ti­bi­sa­hə­sin­də­də­mü­hüm­iş­lər­gö­rül­müş­dür.­qeyd­edək­ki,­bu­pro-ses­hə­lə­ötən­əs­rin­60-cı­il­lə­ri­nin­son­la­rın­dan­baş­lan-

20

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

mış,­M.Şi­rə­li­yev,­b.Ab­dul­la­yev,­ Ş.sə­di­yev,­r.yüz­ba­şov,­O.Mir­zə­ki­mi­gör­kəm­li­alim­lə­ri­miz­ono­mas­ti­kon­la­rın­san­bal­lı­ nü­mu­nə­lə­ri­ni­ or­ta­ya­ qoy­muş­lar.­ Müs­tə­qil-lik­döv­rün­də­bu­ sa­hə­də­ iş­da­ha­da­ge­niş­lən­di­ril­miş,­Azər­bay­can­ di­lin­də­ ono­mas­tik­ lü­ğət­lə­rin­ ən­müx­tə-lif­ for­ma­la­rı­ ər­sə­yə­ gə­ti­ril­miş­dir.­ Ant­ro­po­ni­mi­ka­ lü-ğət­lə­ri­nin­ ha­zır­lan­ma­sı­ sa­hə­sin­də­ A.M.qur­ba­no­vun,­n.b.Məm­məd­li­nin,­A.Abı­ye­vin,­A.pa­şa­nın,­A.bə­şi­ro­va-nın,­ə.Hə­sə­no­vun,­F.Məm­mə­do­vun­və­b.­əmə­yi­yük­sək­qiy­mət­lən­di­ril­mə­li­dir.­­

Ey­ni­za­man­da,­to­po­ni­mik­lü­ğət­lə­rin­tər­ti­bi­sa­hə­sin-də­b.ə.bu­da­qov,­q.ə.qey­bul­la­yev,­H.Mir­zə­yev­və­baş­qa­alim­lə­ri­miz,­ elə­cə­də­ ay­rı-ay­rı­mü­tə­xəs­sis­lər­ əhə­miy-yət­li­iş­lər­gör­müş,­bu­yön­də­apa­rı­lan­fəa­liy­yə­tin­uğur­lu­nə­ti­cə­lə­ri­ki­mi­cəb­ra­yıl,­Göy­çay,­kəl­bə­cər,­Ma­sal­lı,­to-vuz­ra­yon­la­rı­nın,­də­rə­lə­yəz­ma­ha­lı­nın,­Ağ­ba­ba,­Şə­rə­yel­və­pəm­bək­böl­gə­lə­ri­nin,­ha­be­lə­di­gər­coğ­ra­fi­are­al­la­rın­to­po­nim­lə­ri,­is­tər­ta­ri­xi,­is­tər­sə­də­müa­sir­plan­da­top-lan­mış,­ çox­say­lı­ono­mas­tik­ lü­ğət­lər­ çap­dan­çıx­mış­dır.­konk­ret­are­al­la­ra­aid­to­po­ni­mik­lü­ğət­lə­rin­tər­ti­bi­işi­bu­gün­də­uğur­la­da­vam­et­di­ril­mək­də­dir.­

1998-1999-cu­ il­lər­də­çap­dan­çıx­mış­“Azər­bay­can­to­po­nim­lə­ri­ -­en­sik­lo­pe­dik­ lü­ğət”­və­“ba­kı­şə­hə­ri­nin­to­po­ni­mik­ mə­lu­mat­ ki­ta­bı”­ müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­Azər­bay­can­da­ ono­mas­ti­ka­ sa­hə­si­ ilə­ bağ­lı­ ha­zır­la-nan­ ən­ əhə­miy­yət­li­ nəşr­lər­dən­dir.­ Mü­əl­lif­ kol­lek­ti­vi­tə­rə­fin­dən­ tər­tib­ edil­miş­ “Azər­bay­can­ to­po­nim­lə­ri-enk­sik­lo­pe­dik­ lü­ğət”­ ki­ta­bı­na­ Azər­bay­ca­nın­ ta­ri­xi,­et­noq­ra­fi­ya­sı,­di­li­ və­coğ­ra­fi­ya­sı­ ilə­bağ­lı­ to­po­nim­lər­ba­rə­də­zən­gin­mə­lu­mat­lar­da­xil­edil­miş­dir­{31.}.­lü-ğət­də­təx­mi­nən­7­mi­nə­qə­dər­to­po­nim­-­şə­hər,­kənd,­

21

­Gİ RİŞ

dağ,­ çay,­göl­və­s.­ ad­la­rı­haq­qın­da­ izah­lı­mə­lu­mat­lar­ve­ril­miş,­mə­na­la­rı­ tam­açıl­ma­yan­to­po­nim­lər­də­bu-ra­da­ öz­ ək­si­ni­ tap­mış­dır.­ En­sik­lo­pe­di­ya­da­ Azər­bay-ca­nın­həm­müs­tə­qil­lik­ döv­rün­dən­ əv­vəl,­ həm­də­bu­dövr­dən­son­ra­də­yiş­di­ril­miş­yer­ad­la­rı­nın­köh­nə­va-ri­ant­la­rı­ gös­tə­ri­lir­ ki,­ bu­ da­ ki­ta­bın­ də­yə­ri­ni­ ar­tı­ran­müs­bət­key­fiy­yət­lər­dən­dir.­

“ba­kı­ şə­hə­ri­nin­ to­po­ni­mik­ mə­lu­mat­ ki­ta­bı”nda­isə­ba­kı­nın­pros­pekt,­kü­çə,­dön­gə,­mey­dan,­bağ,­park­və­s.­ad­la­rı­top­lan­mış,­pay­taxt­ur­ba­no­nim­lə­ri­nin­ye­ni­və­köh­nə­va­ri­ant­la­rı­bir­gə­ve­ril­miş­dir­{35.}.­ba­kı­şə-hə­ri­nin­qə­dim­kü­çə,­mə­həl­lə­ad­la­rı­da­bu­ki­tab­da­öz­ək­si­ni­ tap­mış­dır.­ Hər­ iki­ nəşr­müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­Azər­bay­can­ di­li­ ono­mas­ti­ka­sın­da­ ge­dən­ pro­ses­lə­rin­öy­rə­nil­mə­si­üçün­əvəz­siz­mə­xəz­dir.­

Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər­bay­can­di­li­nin­ono­mas-ti­ka­sın­da­ ge­dən­ pro­ses­lə­rin­ təh­li­li­ is­ti­qa­mə­tin­də­ də­mü­əy­yən­ el­mi­ təd­qi­qat­ əsər­lə­ri­ var­dır.­ Azər­bay­can­ono­mas­ti­ka­sı­prob­lem­lə­ri­nə­həsr­olun­muş­konf­rans-lar­da­bu­mə­sə­lə­də­diq­qət­də­ sax­lan­mış,­Azər­bay­can­xü­su­si­ ad­lar­ sis­te­min­də­ki­ möv­cud­ və­ziy­yət­ öy­rə­nil-miş­dir.­bu­sa­hə­də­özü­nü­gös­tə­rən­ye­ni­meyl­lə­rə,­öl­kə-nin­ic­ti­mai-si­ya­si­hə­ya­tın­da­baş­ve­rən­də­yi­şik­lik­lə­rin­xü­su­si­ad­lar­la­bağ­lı­or­ta­ya­qoy­du­ğu­bir­sı­ra­prob­lem-lə­rə­həsr­edil­miş­mə­ru­zə­lər­heç­də­az­de­yil­dir.­­

A.M.qur­ba­no­vun­ “Azər­bay­can­ ono­mas­ti­ka­sı­nın­müa­sir­ prob­lem­lə­ri”­ {108.},­ ­ “Azər­bay­can­ ono­mo-lo­gi­ya­sı­ və­ müa­sir­ tə­ləb­lər”­ {109.},­ n.M.Xu­di­ye­vin­“Müa­sir­ Azər­bay­can­ ant­ro­po­ni­mi­ka­sın­da­ proq­res-siv­meyl­lər”­{93.},­A.Ş.Ha­cı­ye­vin­“Müa­sir­Azər­bay­can­ono­mas­ti­ka­sın­da­ge­dən­pro­ses”­{76.},­n.r.Fə­rə­co­vun­

22

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

“Fa­mi­li­ya­la­rı­mı­zın­ ta­le­yi­nə­ da­ir­ mü­la­hi­zə­lər”­ {71.},­­Ş.yu­si­fo­va­nın­ “Mil­li­ so­yad­la­rı­mız­ haq­qın­da”­ {161.},­­t.və­li­ye­va­nın­“Müa­sir­Azər­bay­can­ədə­bi­di­li­nin­ono-mas­tik­sis­te­mi­haq­qın­da”­{159.},­­M.M.Adi­lo­vun­“Şəxs­ad­la­rı­mı­zın­bu­gün­kü­və­ziy­yə­ti­ba­rə­də”­{6.},­ İ.z.Ha­cı-yev­və­s.İ.və­li­ye­vin­ “ye­ni­do­ğul­muş­uşaq­la­ra­ve­ri­lən­şəxs­ad­la­rı­nın­sta­tis­tik-struk­tur­sis­te­mi­nə­da­ir”­{79.}­mə­qa­lə­lə­ri,­ M.tək­lə­li­nin­ “qərb­dən-Şər­qə.­ Ulu­ türk­yurd­ad­la­rı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­ta­ri­xin­dən”­{155.}­­ki­ta-bı­bu­ba­xım­dan­sə­ciy­yə­vi­dir.­

Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ Azər­bay­can­ dili­ ono­mas­ti-ka­sın­da­ge­dən­pro­ses­lə­rə­da­ir­mət­bu­at­or­qan­la­rın­da­po­le­mik­xa­rak­ter­li­çox­say­lı­ma­te­ri­al­lar­da­dərc­olun-muş­dur.­q.İ.Mə­şə­di­ye­vin­“Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər-bay­can­ ono­mas­ti­ka­sın­da­ ge­dən­ pro­ses­lər”­ {124.},­F.sa­dı­ğın­ “Adı­nı­ de,­ sə­ni­ ta­nı­yım”­ {139.},­ Ç.Hü­seyn-za­də­nin­“ta­ri­xi­ad­lar­qay­ta­rıl­ma­lı­dır”­{87.},­İ.sa­dı­ğın­“ta­rix­dən­si­lin­miş­ad­lar”­{140.}­mə­qa­lə­lə­ri,­elə­cə­də­di­gər­mü­əl­lif­lə­rin­ya­zı­la­rı­qo­yu­lan­prob­le­mə­ya­naş­ma­tər­zi­nə­gö­rə­xey­li­ma­raq­do­ğu­rur.­

bu­nun­la­be­lə,­eti­raf­edək­ki,­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər­bay­can­di­li­ono­mas­ti­ka­sın­da­baş­ve­rən­pro­ses­lə-rə­da­ir­el­mi­araş­dır­ma­lar­bir­qə­dər­ötə­ri­­xa­rak­ter­da-şı­mış,­bu­möv­zu­sis­tem­li­bir­şə­kil­də­də­rin­araş­dır­ma­pred­me­ti­nə­çev­ril­mə­miş­dir.­­

təd­qi­qat­ üçün­ se­çil­miş­ möv­zu­ müs­tə­qil­lik­ döv-rün­də­Azər­bay­can­di­li­nin­xü­su­si­ad­lar­sis­te­min­də­baş­ver­miş­ də­yi­şik­lik­lə­rə­ da­ir­ fakt­ma­te­ri­al­la­rı­ əsa­sın­da­iş­lə­nir­və­in­di­yə­qə­dər­Azər­bay­can­di­li­ono­mas­ti­ka­sı-nın­öy­rə­nil­mə­si­sa­hə­sin­də­apa­rıl­mış­el­mi­araş­dır­ma-la­rın­da­va­mı­ki­mi­nə­zər­də­tu­tu­lur.­

23

­

I FƏ SİL AZƏR BAY CAN TO PO Nİ Mİ YA SI MÜS TƏ QİL LİK DÖV RÜN DƏ

yU­nAn­dİ­lİn­də­“yEr,­Məs­kən­Adı”­ (to pos - “yer”, ono ma- “ad”) mə­na­sı­ve­rən­to­po­nim­ter­mi­ni­bir­coğ-ra­fi­ ob­yek­ti­ di­gə­rin­dən­ fərq­lən­di­rən­ dil­ işa­rə­lə­ri­nin­ümu­mi­adı­dır.­to­po­nim­lə­rin­ümu­mi­məc­mu­yu­ to­po-ni­mi­ya,­ ­bu­dil­ işa­rə­lə­ri­ni­öy­rə­nən­elm­sa­hə­si­ isə­to-po­ni­mi­ka­ad­la­nır.­

rus­to­po­ni­mist-alim­lə­rin­dən­E.M.Mur­za­yev­müa-sir­ dövr­də­ to­po­ni­mi­ka­nın­ maa­rif­lən­di­ri­ci,­ pe­da­qo­ji,­ad­ver­mə­ və­ ad­də­yiş­mə­nin­ ni­zam­lan­ma­sı,­ ün­van­ və­coğ­ra­fi­ ad­la­rın­ düz­gün­ ya­zı­lı­şı,­ bir­ dil­dən­ di­gər­ di­lə­çev­ril­mə­qay­da­la­rı­nın­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si­ki­mi­beş­funk­si­ya­sın­dan­ söh­bət­ aç­mış­dır­ {182,­ s.­ 151-167}.­­to­po­nim­lər­həm­də­bö­yük­ideo­lo­ji-ta­ri­xi­əhə­miy­yə­tə­ma­lik­dir.­Çün­ki­ay­rı-ay­rı­coğ­ra­fi­ad­lar­di­lin­qay­da-qa-nun­la­rı­nı,­konk­ret­xal­qın,­həm­çi­nin­onun­tö­rən­mə­sin-

24

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

də,­ for­ma­laş­ma­sın­da­ iş­ti­rak­ et­miş­müx­tə­lif­ tay­fa­ və­et­nik­qrup­la­rın­hə­ya­ti­keç­mi­şi­ni­və­di­gər­ic­ti­mai-si­ya-si­amil­lə­ri­özün­də­əks­et­di­rir.­

İc­ti­mai-iq­ti­sa­di­ for­ma­si­ya­la­rın­ bir-bi­ri­ni­ əvəz­ et-mə­si,­iş­ğal­fakt­la­rı­və­s.­bu­ki­mi­ta­ri­xi­ha­di­sə­və­pro-ses­lər­ to­po­ni­mi­ya­ya­ tə­sir­siz­ ötüş­mür.­bu­qa­nu­na­uy-ğun­luq­Azər­bay­ca­nın­to­po­nim­lər­sis­te­min­də­də­si­lin-məz­iz­lər­bu­rax­mış­dır.

A.A.Axun­dov­ Azər­bay­can­ to­po­ni­mi­ya­sı­nı­ pro­toa-zər­bay­can­ to­po­ni­mi­ya­sı­ (e.ə.­ ııı-ıı­ mi­nil­lik),­ qə­dim­Azər­bay­can­ to­po­ni­mi­ya­sı­ (e.ə.­v­ -­ b.e­X­ əsr­lər),­ or­ta­Azər­bay­can­ to­po­ni­mi­ya­sı­ (Xı-Xı­ıı­ əsr­lər),­ ye­ni­ Azər-bay­can­to­po­ni­mi­ya­sı­(Xvı­ıı-XX­əs­rin­əv­vəl­lə­ri)­və­­ən­ye­ni­Azər­bay­can­to­po­ni­mi­ya­sı­(so­vet­döv­rü)­ol­maq­la­beş­ta­ri­xi­döv­rə­böl­müş­dür­{9,­­s.­11-12}.­­Azər­bay­ca-nın­müs­tə­qil­lik­döv­rü­də­bu­sı­ra­ya­ye­ni­bir­ta­ri­xi­mər-hə­lə­ki­mi­da­xil­ol­muş,­bu­dövr­də­Azər­bay­ca­nın­coğ­ra-fi­ad­lar­sis­te­min­də­kök­lü­də­yi­şik­lik­lər­baş­ver­miş­dir.­

Müs­tə­qil­lik­an­la­yı­şı,­ əs­lin­də,­bu­ra­da­ye­ni­mər­hə-lə­nin­ şər­ti­ adı­ ki­mi­ nə­zər­dən­ ke­çi­ril­mə­li­dir.­ Çün­ki­Azər­bay­can­di­li­ono­mas­ti­ka­sın­da,­elə­cə­də­to­po­ni­mik­sis­tem­də­ge­dən­pro­ses­lər­Azər­bay­ca­nın­döv­lət­müs-tə­qil­li­yi­nin­ rəs­mən­elan­edil­di­yi­1991-ci­ ilin­18­okt-yab­rın­dan­da­ha­əv­vəl­baş­lan­mış­dır.­­

bu­mər­hə­lə­Azər­bay­can­to­po­ni­mi­ya­sın­da­uzun­il-lər­dən­son­ra,­nə­ha­yət­ki,­mil­li­kök­lə­rə­qa­yı­dış­döv­rü­ki­mi­ sə­ciy­yə­lən­di­ril­mə­li­dir.­ Azər­bay­can­ ru­hu­na­ yad­ideo­lo­gi­ya­la­rın­ xal­qın,­ tor­pa­ğın­ yad­da­şın­dan­ si­lib­unut­dur­ma­ğa­ ça­lış­dı­ğı­ qə­dim­ ad­la­rı­mı­zın­ ge­niş­ tər-kib­də­bər­pa­sı­pro­se­si­məhz­bu­dövr­dən­baş­la­yır.­Məz-

25

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

mu­nun­da­ bü­töv­ bir­ ta­rix­ ya­şa­dan­ coğ­ra­fi­ ad­la­rı­mız­məhz­ bu­ dövr­də­ ye­ni­dən­ öz­ sta­tu­su­na­ qay­ta­rıl­mış,­Azər­bay­ca­nın­ to­po­ni­mik­ mü­hi­ti­ yad­ for­mant­lar­dan­xey­li­də­rə­cə­də­tə­miz­lən­miş­dir.­

1.1. �To�po�nim�lə�rin�də�yiş�di�ril�mə�si�ni��şərt�lən�di�rən�amil�lər�

to­po­nim­lə­rin­ bir­ qis­mi­nin­ il­kin­ for­ma­sı­nı­ qo­ru-yub­ sax­la­ya­ bil­mə­mə­si,­ za­man­ keç­dik­cə­ ye­ni­lə­ri­ ilə­əvəz­ edil­mə­si,­ trans­for­ma­si­ya­ya­ uğ­ra­ya­raq­ şək­li­ni­də­yiş­mə­si­tə­bii­və­təd­ri­ci­pro­ses­dir.­konk­ret­əra­zi­də­ya­şa­yan­ et­nos­la­rın­ yer­də­yiş­mə­lə­ri,­ hə­min­ əra­zi­nin­rel­yef­ qu­ru­lu­şun­da­ baş­ ve­rən­ də­yi­şik­lik­lər,­ mü­hüm­ic­ti­mai-si­ya­si­ha­di­sə­lər,­­adın­konk­ret­fərd­lər­lə­bağ­lı-lı­ğı,­hət­ta­adi­tə­sa­düf­lər­be­lə,­to­po­ni­mik­tər­kib­də­mü-əy­yən­də­yi­şik­lik­lə­rə­gə­ti­rə­bi­lər.­E.M.Mur­za­yev­to­po-nim­lə­rin­bu­key­fiy­yə­ti­ni­ əsas­ tu­ta­raq­ya­zır:­ “coğ­ra­fi­ad­lar­mü­əy­yən­bir­döv­rün,­on­lar­dan­bir­ço­xu­isə­mü-əy­yən­for­ma­si­ya­la­rın­məh­su­lu­olub­konk­ret­bir­əra­zi-də­ya­şa­yan­xal­qa­aid­ta­ri­xi,­ic­ti­mai­-­iq­ti­sa­di,­so­sio­lo­ji­amil­lər­lə­bağ­lı­ha­di­sə­lə­ri­əks­et­di­rir.­bu,­onu­gös­tə­rir­ki,­ ­ to­po­nim­lər­mü­əy­yən­ ta­ri­xi­mər­hə­lə­lər­də­ əmə­lə­gəl­miş,­əha­li­miq­ra­si­ya­la­rı,­mü­ha­ri­bə­lər,­mə­də­niy­yət,­iq­ti­sa­diy­yat­və­dil­əla­qə­lə­ri­ki­mi­konk­ret­ta­ri­xi­ha­di-sə­lər­dən­ası­lı­ola­raq­for­ma­ca,­çox­vaxt­sa­­məz­mun­ca­da­­də­yiş­miş­dir”­{183,­­s.10-11}.

to­po­nim­lər­ hər­ han­sı­ coğ­ra­fi­ ob­yek­tin­ və­tən-daş­lıq­ pas­por­tu­dur.­ ye­ni­ do­ğul­muş­ kör­pə­nin­ mil-liy­yə­ti­ni­onun­va­li­deyn­lə­ri­nin­et­nik­mən­şə­yi­mü­əy-yən­ləş­dir­di­yi­ ki­mi­ tor­pa­ğın­mən­su­biy­yə­ti­ni­ də­ ilk­

26

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

də­fə­əra­zi­yə­ad­qoy­muş­xalq,­et­nos­mü­əy­yən­ləş­di-rir.­ İlk­ də­fə­ Azər­bay­can­ to­po­nim­lə­ri­nin­ təd­qi­qi­nə­cəhd­gös­tə­rən­A.A.ba­kı­xa­nov­ tə­sa­dü­fi­ ola­raq­qeyd­et­mir­di­ki,­“əgər­öl­kə­nin­qə­bi­lə­lə­ri,­kənd­lə­ri,­bi­na-la­rı­ və­ qə­dim­ asa­rı­ ge­niş­ bir­ su­rət­də­ təd­qiq­ ­ edi-lər­sə,­əha­li­nin­mən­şə­yi­ni­tə­yin­et­mək­müm­kün­ola-caq­dır­{33,­­s.­29}.­­­

to­po­nim­lər­də­ həm­ ta­ri­xi­ keç­miş,­ həm­də­ qə­dim­coğ­ra­fi­are­al­qo­ru­nub­mü­ha­fi­zə­olu­nur.­Elə­bu­na­gö­rə­konk­ret­əra­zi­nin­iş­ğa­lı­pro­se­si­nin­ilk­növ­bə­də­hə­min­əra­zi­yə­aid­coğ­ra­fi­­ad­lar­dan­baş­lan­ma­sı­da­ta­ri­xi­re-al­lıq­dır.­coğ­ra­fi­ad­la­rın­də­yiş­di­ril­mə­si­həm­çi­nin­ar­tıq­iş­ğal­olun­muş­coğ­ra­fi­ob­yekt­lər­də­ası­lı­lı­ğın­möh­kəm-lən­di­ril­mə­si,­əra­zi­nin­qə­dim­ta­ri­xi­nin­unut­du­rul­ma­sı,­sax­ta­laş­dı­rıl­ma­sı­ üsu­lu­dur.­ tor­pa­ğın­ iş­ğa­lı­ ba­şa­ ça-tan­dan­ son­ra­ da­ to­po­nim­lə­rə­ qar­şı­ tə­ca­vüz­ si­ya­sə­ti­bir­ ne­çə­ onil­lik­lər­ bo­yu­ da­vam­ edir.­ əra­zi­də­ coğ­ra­fi­area­lın­ ye­ni­dən­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si­ üçün­yer­li­ xal-qın­ta­ri­xi,­di­li­və­et­noq­ra­fi­ya­sı­ilə­bağ­lı­olan­iri­to­po-nim­lər­də­yiş­di­ri­lir.­coğ­ra­fi­va­hid­lə­rə­iş­ğal­çı­xal­qın­öz­di­li­nə­məx­sus­ad­lar­qo­yu­lur­və­ye­ni­sa­lı­nan­ob­yekt­lər­də­yad­to­po­nim­lər­lə­ad­lan­dı­rı­lır.­

əl­ve­riş­li­ ge­ost­ra­te­ji­möv­qe­yi­nə,­ zən­gin­ tə­bii­ sər-vət­lə­ri­nə­ gö­rə­ Azər­bay­can­ ta­rix­ bo­yu­ tək­rar-tək­rar­müx­tə­lif­ iş­ğal­çı­la­rın­ hə­də­fi­nə­ çev­ril­di­yin­dən­ tor­pa-ğı­mız­la­bir­gə­doğ­ma­coğ­ra­fi­ad­la­rı­mız­da­ya­del­li­lə­rin­tə­ca­vü­zü­nə­mə­ruz­qal­mış­dır.­və­tə­ni­miz­də­­bir­çox­to-po­nim­lə­rin­ar­dı­cıl­ola­raq­də­yiş­di­ril­mə­si,­coğ­ra­fi­­əra-zi­lə­ri­mi­zə­yad­ad­la­rın­­qo­yul­ma­sı­Azər­bay­can­to­po­ni-mi­ya­sın­da­rus,­ərəb,­fars,­mon­qol,­er­mə­ni­are­al­la­rı­nın­for­ma­laş­ma­sı­na­gə­ti­rib­çı­xar­mış­dır.­

27

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

ru­si­ya­im­pe­ri­ya­sı­nın­iki­yüz­ilə­ya­xın­müd­dət­ər-zin­də­ Azər­bay­ca­nın­ coğ­ra­fi­ ad­lar­ sis­te­min­də­ hə­ya­ta­ke­çir­di­yi­də­yi­şik­lik­lər­bu­si­ya­sə­tin­ba­riz­nü­mu­nə­si­dir.­Mi­nil­lik­ta­ri­xə­ma­lik­Gən­cə­adı­nın­ye­li­za­vet­pol,­Güm-rü­nün­Alek­sand­ro­pol­və­s.­edil­mə­si­məhz­bu­si­ya­sə­tin­nə­ti­cə­si­idi.­­

bir­cə­ta­ri­xi­fakt­ru­si­ya­im­pe­ri­ya­sı­nın­coğ­ra­fi­ad­lar­si­ya­sə­ti­nin­ma­hiy­yə­ti­ni­tam­açıq­la­ya­bi­lər.­Mə­lum­dur­ki,­Gən­cə­şə­hə­ri­1804-cü­ilin­3­yan­va­rın­da­çar­ge­ne­ra-lı­p.d.si­sia­no­vun­ko­man­dan­lı­ğı­al­tın­da­iş­ğal­edi­lən­dən­son­ra­ yer­li­ əha­li­nin­mü­qa­vi­mə­ti­nə­ gö­rə­ şə­hər­ çar­ ı­Alek­sand­rın­ar­va­dı­nın­şə­rə­fi­nə­ye­li­za­vet­pol­ad­lan­dı-rıl­dı.­bu­ad­dım­dan­son­ra­si­sia­nov­hət­ta­Gən­cə­adı­nı­­di­lə­gə­ti­rən­lər­üçün­1­ma­nat­gü­müş­pul­də­yə­rin­də­xü-su­si­cə­ri­mə­də­kəs­miş,­­1918-ci­il­də­Azər­bay­can­Xalq­cüm­hu­riy­yə­ti­şə­hə­rin­ta­ri­xi­adı­nı­bər­pa­edə­nə­qə­dər­bu­qa­da­ğa­qüv­və­də­qal­mış­dır­{73,­­s.­50}.

so­vet­ ha­ki­miy­yə­ti­ il­lə­rin­də­ Azər­bay­ca­nın­ mil­li­to­po­nim­lə­ri­nin­ də­yiş­di­ril­mə­si­ si­ya­sə­ti­ da­ha­ da­ ge-niş­vü­sət­al­mış­ol­du.­1930-cu­il­dən­baş­la­ya­raq­so­vet­im­pe­ri­ya­sı­nın­ək­sər­əya­lət­lə­rin­də­ol­du­ğu­ki­mi,­Azər-bay­ca­nın­da­in­zi­ba­ti­əra­zi­qu­ru­lu­şun­da­kök­lü­də­yi­şik-lik­lə­rin­ apa­rıl­ma­sı­mə­lum­ si­ya­sə­tin­ bü­tün­ öl­kə­ əra-zi­si­üz­rə­tət­bi­qi­nə­ge­niş­şə­ra­it­ya­rat­dı.­bir­sı­ra­şə­hər,­ra­yon,­ şə­hər­ tip­li­ qə­sə­bə­lə­rin­ təş­ki­li­ za­ma­nı­ ya­şa­yış­mən­tə­qə­lə­ri­nin­qə­dim­ad­la­rı­sə­nəd­lər­dən­si­lin­di.­bu­mən­tə­qə­lə­rə­ so­vet­ ideo­lo­gi­ya­sı­nı­ əks­ et­di­rən­ ad­lar­ve­ril­mə­yə­ baş­la­dı.­ qə­dim­ Gən­cə­ adı­ Ab­ba­sa­bad­dan, Ye­li­za­vet­pol­dan­son­ra­növ­bə­ti­də­fə­də­yiş­di­ri­lə­rək­Ki-ro va bad­(1935)­ol­du.­Bey­lə­qan­tor­pa­ğı­“Mil­qrup­pa­sı­nın­5­nöm­rə­li­sov­xo­zu”­ki­mi­qey­ri-nor­mal­bir­adın­ar-

28

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

dın­ca­­Jda­nov­(1939),­­Şəm­kir­(Şam­kur)­An­ni­no­adın-dan­son­ra­Şam­xor­(1938­)­ad­lan­dı­rıl­dı.­

bu­il­lər­də,­həm­çi­nin,­Ab­dal­lar­La­çın­(1923),­Go­ran­boy­Qa­sım­ İs­ma­yı­lov­ (1938),­ ­ Aşa­ğı­ Ağ­ca­kənd­Şa­um­yan­(1938),­­Ha­cı­qa­bul­Qa­zı­məm­məd­(1939),­Hil­Qu­sar­(1938),­Dəs­tə­fur­Daş­kə­sən­(1956),­Zu­bov­ka­Əli­Bay­ram­lı­ (1954),­ Qa­ra­don­lu­İmiş­li­ (1938),­ Vər­gə­düz­Yar­dım­lı­(1938),­ ­ Zü­vənd­Le­rik­ (1938),­ Tər­tər­Mir­bə­şir­ (1949),­Bi­lə­su­var­Puş­kin­(1938),­Nə­ri­ma­nov­Xan­lar­(1938),­Qa­la­ğa­yın­Pet­ro­pav­lov­ka­adı­nın­ar­dın­ca­Sa­bi­ra­bad­(1931),­Qar­ya­gin­Fü­zu­li­(1959)­ad­la­rı­ilə­əvəz­edil­miş­dir.

Ast­ra­xan­ba­za­ra­ əv­vəl­cə­ Puş­kin,­ da­ha­ son­ra­ Cə­li­la bad (1967),­Şəm­kir­ra­yo­nun­da­kı­qə­dim­Bit ti li­kən-di­nə­Ye­nia­bad­(1954),­ba­kı­nın­bi­nə­qə­di­ra­yo­nun­da­kı­Qa­ra­çu­xur­qə­sə­bə­si­nə­Se­reb­rovs­ki­(1964),­Qı­zıl­bu­run­şə­hər­tip­li­qə­sə­bə­si­nə­–­Si­yə­zən­(1954)­adı­da­döv­rün­növ­bə­ti­mər­hə­lə­sin­də­ve­ril­miş­dir.­

bu­dövr­də­elə­cə­də­Də­və­çi­ba­zar­–­Də­və­çi­ (1944),­Ye­le­nen­dorf­ –­Xan­lar­ (1938),­Yu­xa­rı­Daş­kə­sən­–­Daş­kə­sən­ (1948),­ Keş­lə­ –­ Nə­ri­ma­nov­ (1957),­ Ağ­da­mın­Mə­şə­di­lər­ kən­di­ –­ Əfət­li­ (1955),­ ­Neft­ça­la­ –­ 26­ Ba­kı­Ko­mis­sa­rı­ (1952),­ ­Lən­kə­ra­na­ aid­ Sa­ra­ ada­sı­ –­Nə­ri­ma­na­bad­ (1957),­To­vuz­da­kı­ Trau­ben­feld­ kən­di­ –­ Ye­ni­kənd­(1942),­Xaç­maz­da­kı­Xa­no­ba­kən­di­–­Zey­xu­ro­ba­(1954),­ ­Şəm­kir­də­ki­Ha­cı­Ələk­bər­li­kən­di­–­Dəl­lər­Cır­da­xan­(1954),­ba­kı­nın­­Şıx­kən­di­–­Xan­lar­qə­sə­bə­si­ad-lan­dı­rıl­mış­dır.­

Ey­ni­ dövr­də­ təş­kil­ edil­miş­ ye­ni­ qə­sə­bə­lə­rə­ ve­ri-lən­ ad­lar­ da­möv­cud­ ­ qu­ru­lu­şun­ tə­ləb­lə­ri­nə­ uy­ğun-luq­ba­xı­mın­dan­xey­li­ma­raq­do­ğu­rur:­ ­Per­vo­ye­maya­

29

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

–­Bir­may­­(İmiş­li,1930),­­Qır­mı­zı­qə­sə­bə­(Qu­ba,­1933),­­26­Ba­kı­ ko­mis­sa­rı­ (Neft­ça­la,­ 1935),­ 28­Ap­rel­ (Yev­lax,­1946),­İliç­(Şə­rur,­1948),­Ka­li­nin­kənd­(Ağs­ta­fa,­1960),­Ki­rov­(Lən­kə­ran,­1938),­Ki­rov­(Bi­nə­qə­di,­1936),­Ki­rov­(Qa­ra­dağ,­1945),­Le­nin­(Şəm­kir,­1962),­Le­ni­na­van­(Ağ­su,­1966),­­Or­co­ni­kid­ze­(Şə­ki,­1963),­­Sə­fə­rə­li­yev­(Göy­göl,­ 1971),­ Ra­zin­ (Ba­kı,­ 1936),­ Yu­xa­rı­ Ağ­ca­kənd­ (Go­ran­boy,­ 1973),­ Or­co­ni­kid­ze­ (Bey­lə­qan,­ 1943),­ Art­yom­(Xə­zər,­1936),­­Av­ro­ra­(Lən­kə­ran,­1964)­­{26,­s.­6-124}.­

so­vet­­im­pe­ri­ya­sı­nın­ad­lan­dır­ma­si­ya­sə­ti­nin­nə­ti-cə­si­ tək­bu­nü­mu­nə­lər­dən­ iba­rət­de­yil.­coğ­ra­fi­ad­la-rı­mı­zın­məq­səd­li­şə­kil­də,­küt­lə­vi­for­ma­da­də­yiş­di­ril-mə­si­tor­paq­la­rı­mı­za­göz­di­kən­və­niy­yət­lə­ri­nə­çat­maq­üçün­za­man-za­man­ta­ri­xi­sax­ta­laş­dı­ran­er­mə­ni­se­pa-rat­çı­la­rı­nın­ öz­ çir­kin­məq­səd­lə­ri­ni­ əv­vəl­cə­Azər­bay-can­mən­şə­li­to­po­nim­lər­üzə­rin­də­hə­ya­ta­ke­çir­mə­lə­ri-nə­şə­ra­it­ya­rat­mış­ol­du.­

Er­mə­ni­lər­qər­bi­Azər­bay­can­da­kı­mil­li­coğ­ra­fi­ad-la­rı­mı­zı­ küt­lə­vi­ şə­kil­də­ er­mə­ni­ləş­di­rə­rək­ ta­ri­xi­ tor-paq­la­rı­mı­zın­ iş­ğa­lı­nın­qa­nu­ni­ləş­di­ril­mə­si­üçün­əsas-lar­ ya­rat­dı­lar.­ Azər­bay­ca­nın­ ay­rıl­maz­ tər­kib­ his­sə­si­olan­dağ­lıq­qa­ra­ba­ğın­iş­ğa­lı­üçün­də­ey­ni­üsul­la­ha­zır-lıq­gö­rül­dü.­be­lə­lik­lə,­dün­ya­mə­də­niy­yə­ti­nin­ay­rıl­maz­tər­kib­ his­sə­si­ olan­ qə­dim­ coğ­ra­fi­ ad­la­rı­mız­ er­mə­ni­van­da­liz­mi­nə­mə­ruz­qal­dı.­

cə­nu­bi­ qaf­qaz­da­ so­vet­ ha­ki­miy­yə­ti­nin­ qu­rul­ma-sın­dan­az­son­ra­er­mə­ni­lər­ilk­növ­bə­də­­dağ­lıq­qa­ra-ba­ğın­ in­zi­ba­ti­ mər­kə­zi­ sa­yı­lan­ Xan­kən­di­ni­ 1923-cü­ilin­10­av­qus­tun­da­Ste­pa­na­kert­ad­lan­dır­mış­lar.­Ve­di­nin­ Ara­rat­ (1924),­ Cə­la­loğ­lu­nun­ Ste­pa­na­van­ (1924)­edil­mə­sin­dən­son­ra­ tək­cə­1935-1972-ci­ il­lər­ara­sın-

30

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

da­kı­müd­dət­ər­zin­də­bu­əra­zi­də­300-dən­ar­tıq­Azər-bay­can­to­po­ni­mi­də­yiş­di­ri­lə­rək­er­mə­ni­ləş­di­ril­miş­dir.­­

Ey­ni­ hal­ Gür­cüs­tan­ əra­zi­sin­də­ki­ ta­ri­xi­ tor­paq­la-rı­mız­da­ yer-yurd­ ad­la­rı­mı­zın­ gür­cü­ to­po­nim­lə­ri­ ilə­əvəz­edil­mə­si­ fakt­la­rın­da­da­özü­nü­gös­tər­miş­dir.­bu­prob­lem­ Azər­bay­can-Gür­cüs­tan­ döv­lət­lə­ra­ra­sı­ dost-luq­mü­na­si­bət­lə­rin­də­bu­gün­də­həl­li­ni­göz­lə­yən­mə-sə­lə­lər­dən­bi­ri­dir.­

ssrİ­na­zir­lər­so­ve­ti­ya­nın­da­baş­Geo­de­zi­ya­və­Xə­ri-tə­çi­lik­İda­rə­si­o­il­lər­də­bu­mə­sə­lə­lə­rə­mə­sul­ol­du­ğu­hal­da­Azər­bay­can­coğ­ra­fi­ad­la­rı­na­açıq­tə­ca­vü­zə­göz­yum­muş,­bu­pro­se­si­da­yan­dır­maq­üçün­əs­lin­də­heç­bir­ tə­şəb­büs­gös­tər­mə­miş­dir.­ be­lə­ bir­ şə­ra­it­də­ ta­ri­xi­mi­zə,­ soy-kö­kü-mü­zə,­mil­li­­mə­də­niy­yə­ti­mi­zə­qar­şı­yö­nəl­miş­bu­tə­ca­vüz­ak­tı­na­qar­şı­mü­ba­ri­zə­mis­si­ya­sı,­hə­mi­şə­ol­du­ğu­ki­mi,­ye-nə­də­və­tən­pər­vər­zi­ya­lı­la­rı­mı­zın­üzə­ri­nə­dü­şür­dü.­

Azər­bay­can­ so­vet­ En­sik­lo­pe­di­ya­sı­nın­ baş­ re­dak­to-ru,­ Azər­bay­ca­nın­ xalq­ şai­ri­ rə­sul­ rza­nın­ 1968-ci­ ilin­ 2­ap­re­lin­də­Azər­bay­can­kp­Mk-nın­ ka­ti­bi­ cə­fər­ cə­fə­ro­va­yaz­dı­ğı­mək­tub­bu­cə­hət­dən­xey­li­ma­raq­do­ğu­rur.­O,­öz­mək­tu­bun­da­ ­şə­hər­lə­rin,­vi­la­yət­lə­rin,­ra­yon­və­di­gər­in-zi­ba­ti-əra­zi­va­hid­lə­ri­nin­ad­la­rı­nın­küt­lə­vi­şə­kil­də­döv­lət,­ic­ti­mai-si­ya­si­xa­dim­lə­rin­ad­la­rı­ilə­ad­lan­dı­rıl­ma­sı­za­ma­nı­bu­pro­ses­də­bə­zən­həd­di­aş­ma­la­ra­da­yol­ve­ril­di­yi­ni,­əha-li­nin­rə­yi­nin­nə­zə­rə­alın­ma­dı­ğı­nı­diq­qə­tə­çat­dır­mış,­konk-ret­nü­mu­nə­ki­mi­Gən­cə­nin­adı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­ fak­tı­nı­gös­tər­miş­dir.­rə­sul­rza­bu­ki­mi­hal­la­rı­xalq­la­rın­ta­ri­xi­nə­eti­na­sız­lıq­ki­mi­qiy­mət­lən­di­rə­rək­be­lə­if­rat­çı­lı­ğın­föv­qə­la-də­əmə­li­na­ra­hat­lıq­do­ğur­du­ğu­nu­vur­ğu­la­mış­dır.­Xalq­şai-ri­mək­tu­bun­da­er­mə­ni­lə­rin­mil­li­coğ­ra­fi­ad­la­rı­mı­za­qar­şı­tə­ca­vüz­si­ya­sə­ti­nə­də­to­xun­muş­dur­­{55.}.­

31

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

əf­sus­lar­ki,­hə­min­dövr­də­Azər­bay­can­da­to­po­nim­lə-ri­mi­zə­qar­şı­tə­ca­vüz­ak­tı­na­dəs­tək­ve­rən­lər­də­yox­de-yil­di.­nü­mu­nə­üçün,­“Azər­bay­can­gənc­lə­ri”­qə­ze­ti­nin­25­iyul­1965-ci­il­ta­rix­li­sa­yın­da­Azər­bay­can­da­kı­kənd­ad-la­rı­nın­müa­sir­ləş­di­ril­mə­si­zə­ru­rə­tin­dən­çı­xış­edən­kənd­tə­sər­rü­fa­tı­elm­lə­ri­na­mi­zə­di­X.Hə­sə­nov­yal­nız­za­hi­ri­cə-hət­lə­rə­əsas­la­na­raq­əsr­lər,­­hət­ta­min­il­lər­bo­yu­xal­qı­mı-zın­ta­ri­xin­də­ya­ra­nıb,­ya­şa­mış­Os­man­lar,­Qa­car,­Tür­kan,­Tür­kə­ci­ki­mi­ad­lar­da­xa­ri­ci­is­ti­la­la­rın­izi­ni­“tap­mış”,­­bu­ad­lar­la­ bir­gə­ es­te­tik­ ba­xım­dan­ o­ qə­dər­ də­ zövq­ ox­şa-ma­yan­Zığ,­Qurd­lar,­Ca­na­var­lı,­Ağ­rı,­ ­Dü­dük­çü,­Arı­qı­ran,­Sə­bət­keç­məz,­Dam­ğa­lı,­Qa­zan­çı,­Ça­naq­lı,­Ka­ha,­Qa­rı­ka­ha,­So­fu­lar,­Kil­sə,­Kil­sə­li,­Ra­ma­zan­lı,­Oruc­lu­və­di­gər­bu­ki­mi­yüz­lər­lə­adın­də­yiş­di­ri­lə­rək­so­vet­qu­ru­lu­şu­nu­əks­et­di-rən­ad­lar­la­əvəz­olun­ma­sı­tək­li­fi­ni­irə­li­sür­müş­dür­{85.}.­

bu­ cür­ xa­rak­te­rik­ nü­mu­nə­lə­rin­ sa­yı­nı­ ar­tır­maq­olar.­bü­tün­bu­fakt­la­rı­diq­qə­tə­çat­dır­maq­da­əsas­məq-sə­di­miz­onu­gös­tər­mək­dir­ki,­Azər­bay­can­ to­po­ni­mi-ya­sı­sis­te­min­də­mil­li­ləş­mə­pro­se­si­nin­hə­ya­ta­ke­çi­ril-mə­si­üçün­əsas­lı­zə­min­çox­dan­var­dı.­be­lə­bir­pro­se-sin­baş­lan­ma­sı­na­şə­ra­it­ya­ra­dan­mü­hit­isə­məhz­ötən­əs­rin­son­la­rın­da­ye­tiş­di.­

1.2. �Azər�bay�can�da�yer�ad�la�rı�nın�də�yiş�di�ril�mə�si�prin�sip�lə�ri�

Azər­bay­can­to­po­ni­mi­ya­sın­da­baş­ve­rən­kök­lü­­də-yi­şik­lik­lər­ pro­se­si­ni­ tək­cə­ Azər­bay­can­ çər­çi­və­sin­də­məh­dud­laş­dır­maq­ ta­ri­xi­ ba­xım­dan­ düz­gün­ ol­maz­dı.­ümu­mi­lik­də,­ keç­miş­ ssrİ-nin­ mər­kə­zin­də­ və­ mil-li­ res­pub­li­ka­lar­da­ baş­la­nan­ bu­ genişmiq­yas­lı­ iş­ ar-

32

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

tıq­da­yaq­la­rı­ lax­la­yan­və­hər­han­sı­ islahat­lar­la­xi­la­sı­müm­kün­süz­ olan­ so­vet­ im­pe­ri­ya­sı­nın­ sü­qu­tu­nun­ il-kin­əla­mət­lə­rin­dən­bi­ri­ki­mi­üzə­çıx­mış­dı.­

so­vet­ İt­ti­fa­qı­nın­ par­ça­lan­ma­sı­ ərə­fə­sin­də­ so­vet­Mə­də­niy­yət­ Fon­du­ in­di­yə­ qə­dər­ xə­ri­tə­lər­dən­ si­lin-miş­bü­tün­ta­ri­xi­coğ­ra­fi­ad­la­rın­bər­pa­sı,­on­la­rın­ye-ni­dən­yad­daş­la­ra,­xə­ri­tə­lə­rə­qay­ta­rıl­ma­sı­üçün­ge­niş­əmə­li­fəa­liy­yə­tə­baş­la­mış,­bu­məq­səd­lə­so­vet­Mədə-niy­yət­Fon­du­nəz­din­də­to­po­ni­mi­ya­üz­rə­sə­la­hiy­yət­li­El­mi-ic­ti­mai­Şu­ra­ya­ra­dıl­mış­dı.­Az­son­ra­be­lə­bir­Şu-ra­Azər­bay­can­Mə­də­niy­yət­ Fon­du­da­xi­lin­də­də­ for-ma­laş­dı­rıl­dı.­

bu­qu­ru­mun­ya­ra­dıl­ma­sın­da­əsas­məq­səd­coğ­ra-fi­ad­la­rı­mız­la­bağ­lı­müx­tə­lif­mə­sə­lə­lə­rin­araş­dı­rıl­ma-sın­dan,­ad­də­yiş­mə­pro­se­sin­də­qar­şı­ya­çı­xan­prob­lem-lə­rin­həl­li­yol­la­rı­nın­el­mi­prin­sip­lər­əsa­sın­da­ax­ta­rı­lıb­ta­pıl­ma­sın­dan­ iba­rət­ idi.­to­po­ni­mi­ka­sa­hə­sin­də­mü-əy­yən­sə­riş­tə­yə­ma­lik­ ic­ti­ma­iy­yət­nü­ma­yən­də­lə­ri­nin­kö­nül­lü­ bir­li­yi­ olan­ Şu­ra­ ya­ra­dıl­dı­ğı­ ilk­ vaxt­lar­dan­Azər­bay­can­to­po­ni­mi­ya­sı­nın­çox­mü­hüm­mə­sə­lə­lə­ri-ni­ cid­di­mü­za­ki­rə­pred­me­ti­nə­ çe­vi­rə­bil­miş­di.­Azər-bay­can­ coğ­ra­fi­ ad­la­rı­nın­ düz­gün­ ya­zı­lı­şı­ mə­sə­lə­lə­ri,­to­po­ni­mik­ bi­lik­lə­rin,­ so­vet­ ideo­lo­gi­ya­sı­nın­ tər­bi­yə­si­al­tın­da­ye­tiş­miş­ye­ni­nə­sil­üçün­bir­qə­dər­ar­xa­ik­gö­rü-nə­bi­lə­cək­Gən­cə,­­Bi­lə­su­var,­Tər­tər,­Bey­lə­qan­və­s.­bu­ki­mi­ad­la­rın­təb­li­ği­tə­şəb­büs­lə­ri­Şu­ra­nın­təş­kil­et­di­yi­mü­za­ki­rə­lər­za­ma­nı­irə­li­sü­rül­müş­dür.­­

to­po­ni­mi­ya­ El­mi-ic­ti­mai­ Şu­ra­sın­da­ apa­rı­lan­mü-za­ki­rə­lər­za­ma­nı­Azər­bay­ca­nın­ rus­di­lin­də­nəşr­edi-lən­ xə­ri­tə­lə­rin­də­ Xə­zər­ də­ni­zin­də­ki­ ada,­ ya­rı­ma­da,­kör­fəz,­bu­run­və­s.­fi­zi­ki-coğ­ra­fi­ob­yekt­ad­la­rı­nın­ya­zı-

33

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

lı­şın­da­yol­ve­ri­lən­mü­əy­yən­nöq­san­lar­əsas­prob­lem-lər­dən­bi­ri­ki­mi­gö­tü­rü­lür­dü.­

Mə­lum­dur­ ki,­ bu­ döv­rə­ qə­dər­ rus­ di­lin­də­ ha­zır-lan­mış­ Azər­bay­can­ xə­ri­tə­lə­rin­də­ əv­vəl­cə­ fi­zi­ki-coğ-ra­fi­ob­yek­tin­son­ra­dan­rəs­mi­ləş­di­ril­miş­adı,­mö­tə­ri­zə­içə­ri­sin­də­isə­qə­dim,­yer­li­adı­ve­ri­lir­di.­Mə­sə­lən,­Bul­la­ (Xa­ra­Zi­re),­ Vulf­ (Daş­ Zi­re),­ Ji­loy­ (Çi­lov)­ for­ma­sın-da­gös­tə­ri­lir,­ya­xud­bir­sı­ra­ fi­zi­ki-coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­yer­li­ad­la­rı,­ümu­miy­yət­lə,­­xə­ri­tə­lər­dən­si­li­nir­di.­rus-ca­ya­ ­ tər­cü­mə­va­si­tə­si­lə­ ­ ya­ra­dı­lan,­ ­ ya­da­ son­ra­dan­ve­ril­miş­to­po­nim­lər­sax­la­nır,­mə­sə­lən,­Ki­çik­ta­va­ada­sı­nın­–­Mal,­Pli­ta,­Yal­ada­sı­nın­–­Qre­ben,­Yov­şan­ada­sı­nın­–­Bu­rin­ki,­Pi­ral­la­hı­ada­sı­nın­–­Art­yo­ma­çev­ril­mə­si­fakt­la­rın­dan­da­gö­rün­dü­yü­ki­mi,­sü­ni­bir­və­ziy­yət­ya-ra­dı­lır­dı.

Şu­ra­nın­mü­za­ki­rə­lə­rin­də­ isə­müa­sir­ dün­ya­ xə­ri-tə­çi­li­yin­də­ad­la­rın­ya­zı­lı­şı­prin­sip­lə­ri­ ilə­ tam­zid­diy-yət­təş­kil­edən­bu­ha­lın­ic­ti­ma­iy­yət­ara­sın­da­na­ra­zı­lıq­ya­rat­dı­ğı­ vur­ğu­la­nır­dı.­ bu­ ki­mi­ nöq­san­la­rın­ ara­dan­qal­dı­rıl­ma­sı­üçün­to­po­ni­mi­ya­El­mi-ic­ti­mai­Şu­ra­sı­ün-van­ funk­si­ya­sı­da­şı­yan­ fi­zi­ki-coğ­ra­fi­ob­yekt­lər­də­ iki-ad­lı­lı­ğa­yol­ve­ril­mə­mə­si­ tək­li­fi­ni­ irə­li­sür­müş­dü.­bu-nun­la­əla­qə­dar­ola­raq­fi­zi­ki-coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­rus­ca­xə­ri­tə­lər­də­ mö­tə­ri­zə­də­ ve­ril­miş­ yer­li­ ad­la­rı­nın­ rəs-mi­ləş­di­ril­mə­si­ ­ va­cib­ sa­yı­lır­dı.­ Şu­ra­nın­ fəa­liy­yə­tin­də­fi­zi­ki-coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ ad­la­rı­nın­ tər­cü­mə­ edil­mə-mə­si,­yal­nız­ ­Ki­çik­ta­va,­Yal,­Yov­şan,­Qa­ra­bat­daq­kör­fə­zi,­Sui­ti­bur­nu,­İran­lı­sa­yı­ki­mi­yer­li­ad­la­rın­bir­də­fə­lik­rəs­mi­ləş­di­ril­mə­si­mə­sə­lə­lə­ri­də­əhə­miy­yət­li­mə­qam-lar­dan­idi.­İrə­li­sü­rü­lən­tək­lif­lər­də­həm­çi­nin­rep­res­si-ya­döv­rün­də­Art­yom­ad­lan­dı­rıl­mış­pi­ral­la­hı­ada­sı­nın,­

34

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ki­rov­ad­lan­dı­rıl­mış­qı­zı­la­ğac­kör­fə­zi­nin­ il­kin­ad­la­rı-nın­bər­pa­sı­zə­ru­ri­he­sab­edi­lir­di.­bun­dan­baş­qa,­ba­kı­şə­hə­ri­nin­bir­sı­ra­ ta­ri­xi­kü­çə,­mey­dan,­dön­gə­ad­la­rı-nın­ye­ni­dən­özü­nə­qay­ta­rıl­ma­sı,­ha­be­lə,­ba­kı­ur­ba­no-nim­lə­ri­nin­ transk­rip­si­ya­sı­prob­lem­lə­ri­də­adı­çə­ki­lən­qu­ru­mun­əsas­mü­za­ki­rə­pred­met­lə­rin­dən­bi­ri­nə­çev-ril­miş­di.­

O­ döv­rə­ qə­dər­ Azər­bay­ca­nın­ ay­rı-ay­rı­ re­gi­on­la-rın­da,­o­cüm­lə­dən­ba­kı­da­möv­cud­olan­ta­ri­xi­abi­də­lə-rin­mü­ha­fi­zə­və­bər­pa­sı­is­ti­qa­mə­tin­də­mü­əy­yən­iş­lər­gö­rül­sə­də,­qə­dim­ba­kı­nın­ta­ri­xi­ad­la­rı­nın­bər­pa­sı­ilə­bağ­lı,­de­mək­olar­ki,­cid­di­bir­ad­dım­atıl­ma­mış­dı.­ək-si­nə,­so­vet­ha­ki­miy­yə­ti­il­lə­rin­də­Azər­bay­can­pay­tax­tı-nın­si­ya­si-ic­ti­mai,­iq­ti­sa­di-ta­ri­xi­hə­ya­tı,­məi­şə­ti­ilə­sıx­bağ­lı­ qə­dim­ ur­ba­no­nim­lə­ri­mi­zin­ bö­yük­ ək­sə­riy­yə­ti­təd­ri­cən­və­ tək­rar-tək­rar­də­yiş­di­ri­lə­rək­ tam­sı­ra­dan­çı­xa­rı­lır­dı.­­ta­ri­xi­ad­lar­ay­rı-ay­rı­şəxs­lə­rin­xa­ti­rə­si­nin­əbə­di­ləş­di­ril­mə­si­məq­sə­di­lə­me­mo­ri­al­xa­rak­ter­li­ur-ba­no­nim­lər­lə­ əvəz­ edil­miş,­ Azər­bay­can­ pay­tax­tı­nın­ur­ba­no­nim­lər­sis­te­min­də­bö­yük­ ­yek­nə­sək­lik­ya­ran-mış­dı.

El­mi-ic­ti­mai­Şu­ra­isə­ba­kı­nın­bir­sı­ra­kü­çə,­dön­gə,­mey­dan­ad­la­rı­nın­bər­pa­sı­nı­məq­sə­də­uy­ğun­sa­yır,­in-di­ki­No­bel,­keç­miş­Fəh­lə­pros­pek­ti­nin­qə­dim­Ağ­şə­hər,­­Mir­zə­Fə­tə­li­Axun­dov­kü­çə­si­nin­Aşa­ğı­Tə­zə­pir,­ Sa­ray­kin­kü­çə­si­nin­Aşa­ğı­Çəm­bə­rə­kənd,­Ba­sin­kü­çə­si­nin Ba-la­xa­nı,­Kra­sin­kü­çə­si­nin­Ba­yıl­ad­la­rı­nın­bər­pa­sı­tək­lif-lə­rin­dən­çı­xış­edir­di.­

Şu­ra­nın­tək­lif­lə­rin­dən­bi­ri­də­“qo­ruq-şə­hər”­elan­edil­miş­ İçə­ri­şə­hər­də­ki­ qa­la,­ sa­ray,­ məs­cid,­ mi­na­rə,­ha­mam­və­baş­qa­abi­də­lər­ki­mi­ “qo­ruq-şə­hər”in­ ta-

35

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

ri­xi­kü­çə,­mey­dan,­dön­gə­ad­la­rı­nın­da­bər­pa­olu­na-raq­İçə­ri­şə­hə­rin­qo­ruq­dai­rə­si­nə­da­xil­edil­mə­sin­dən­iba­rət­idi.­

İc­ti­mai­ mü­za­ki­rə­lər­də­ həm­çi­nin­ ­ ba­kı­ şə­hə­ri­nin­bir­ sı­ra­ kü­çə,­ pros­pekt,­ mey­dan­ ad­la­rı­nın­ rus­ca­ ya-zıl­mış­for­ma­la­rı­nın­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­zə­ru­rə­ti­də­qa-bar­dıl­mış,­ono­mas­tik­nor­ma­la­ra­zidd­ola­raq­rus­ca­ya­tər­cü­mə-kal­ka­ yo­lu­ ilə­ iki­ün­van­lı­lı­ğa­ gə­ti­rib­ çı­xa­ran­Neft­çi­lər­ pros­pek­ti­ –­ pros­pekt­ Neft­yan­ni­kov,­ İn­şa­at­çı­lar­ pros­pek­ti­ –­ pros­pekt­ Stroi­te­ley,­ Fəh­lə­ pros­pek­ti­–­ pros­pekt­ Ra­bo­çiy,­ Qə­lə­bə­mey­da­nı­ –­ plo­şad­ Po­be­dı,­Gənc­lər­mey­da­nı­–­plo­şad­Mo­lo­de­ji­və­s.­bu­ki­mi­ad­lar-da­kal­ka­dan­im­ti­na­tək­li­fi­irə­li­sü­rül­müş­dur.­

Fi­zi­ki-coğ­ra­fi­ ob­yekt­ ad­la­rı­ qa­nun­la­ qo­run­ma­dı-ğı­na­gö­rə­bu­ad­la­rın­ək­sər­hal­lar­da­ təh­rif­olun­ma­sı,­öz­ba­şı­na­də­yiş­di­ril­mə­si,­mil­li­ad­la­rın­sı­ra­dan­çı­xa­rıl-ma­sı­ hal­la­rı­nın­ qar­şı­sı­nı­ al­maq­ üçün­ coğ­ra­fi­ ad­la­ra­döv­lət­sta­tu­su­nun­ve­ril­mə­si,­fi­zi­ki-coğ­ra­fi­ob­yekt­ad-la­rı­nın­mü­ha­fi­zə­si­nin­döv­lət­ak­tı­ilə­rəs­mi­ləş­di­ril­mə­si­də­to­po­ni­mi­ya­El­mi-ic­ti­mai­Şu­ra­sı­nın­əsas­tək­lif­lə­rin-dən­idi.­

ssrİ­Elm­lər­Aka­de­mi­ya­sı­nın­tə­şəb­bü­sü­ ilə­1989-cu­ilin­ap­re­lin­də­Mosk­va­da­təş­kil­edi­lən­“ta­ri­xi­ad­lar-mə­də­niy­yət­abi­də­lə­ri”­ad­lı­ümu­mit­ti­faq­el­mi-prak­tik­konf­ran­sın­da­87­şə­hə­ri­təm­sil­edən­mü­tə­xəs­sis­qrup-la­rı­ ilə­ bə­ra­bər­ Azər­bay­can­Mə­də­niy­yət­ Fon­du­ nəz-din­də­ki­ to­po­ni­mi­ka­ El­mi-ic­ti­mai­ Şu­ra­sın­dan­ da­ nü-ma­yən­də­lər­iş­ti­rak­et­miş­dir.­Hə­min­konf­rans­da­Azər-bay­can­mü­tə­xəs­sis­lə­ri­“ta­ri­xi­ad­lar­haq­qın­da”­qa­nun­la­yi­hə­si­nin,­ “qə­dim­ad­la­rın­qır­mı­zı­ ki­ta­bı”nın­ha­zır-lan­ma­sı­ tək­lif­lə­ri­ ət­ra­fın­da­ apa­rı­lan­ mü­za­ki­rə­lər­də­

36

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

xü­su­si­ fə­al­lıq­ gös­tər­miş,­ konf­ran­sın­ ye­ku­nu­ ola­raq­ssrİ­Ali­so­ve­ti­nə­təq­dim­olu­nan­sə­nəd­də­bi­rin­ci­növ-bə­də­bər­pa­sı­ nə­zər­də­ tu­tu­lan­ ta­ri­xi­ ad­lar­ si­ya­hı­sı­na­Gən­cə­to­po­ni­mi­də­da­xil­edil­miş­dir.

­İlk­mər­hə­lə­də­da­ha­cox­ic­ti­mai­sə­viy­yə­də­hə­ya­ta­ke­çi­ri­lən­bu­pro­ses­az­son­ra­Azər­bay­can­da­döv­lət­si-ya­sə­ti­nin­tər­kib­his­sə­si­nə­çev­ril­miş­ol­du.­Azər­bay­can­ssr­Ali­so­ve­ti­rə­ya­sət­He­yə­ti­nin­“Azər­bay­can­ssr-in­in­zi­ba­ti­ əra­zi­ qu­ru­lu­şu­ mə­sə­lə­lə­ri­nin­ həl­li­ qay­da­sı­haq­qın­da”­13­ap­rel­1983-cü­il­ta­rix­li­fər­ma­nı­ilə­təs-diq­lən­miş­möv­cud­əsas­na­mə­yə­və­ona­qə­dər­qüv­və­də­olan­mü­va­fiq­qa­nun­ve­ri­ci­lik­ak­tı­na­uy­ğun­şə­kil­də­in-zi­ba­ti­əra­zi­va­hid­lə­ri­nin­ad­lan­dı­rıl­ma­sı,­ha­be­lə­coğ­ra-fi­ad­la­rın­də­yiş­di­ril­mə­si­ba­rə­də­tək­lif­lə­rə­bax­maq­və­rəy­ver­mək­üçün­Ali­so­ve­tin­rə­ya­sət­He­yə­ti­ya­nın­da­to­po­ni­mi­ka­ ko­mis­si­ya­sı­ uzun­ il­lər­dən­ bə­ri­ fəa­liy­yət­gös­tər­miş­dir.­la­kin­bu­ko­mis­si­ya­nın­fəa­liy­yə­ti­gü­nün­ahən­gi­ ilə­ uz­laş­mır­dı.­ bu­ sə­bəb­dən­ 1989-cu­ ilin­ 15­fev­ra­lın­da­Azər­bay­can­ssr­Ali­so­ve­ti­nin­rə­ya­sət­He-yə­ti­ya­nın­da­to­po­ni­mi­ka­ko­mis­si­ya­sı­nın­ye­ni­tər­ki­bi­for­ma­laş­dı­rıl­dı.­

ye­ni­ ko­mis­si­ya­nın­ tər­ki­bi­nə­ Bəx­ti­yar­ Va­hab­za­də,­Ay­dın­Məm­mə­dov,­Bu­daq­Bu­da­qov,­Sa­ra­Aşur­bəy­li,­Sü­ley­man­Əli­yar­lı,­Ka­mal­Ab­dul­la,­Ka­mal­Əli­yev,­Qa­ra­Əh­mə­dov,­Rüs­təm­Əli­yev,­Çin­giz­­Ələk­bə­rov,­­To­fiq­Ha­cı­yev,­Rə­şid­Gö­yü­şov,­Vi­la­yət­Qu­li­yev,­Mah­mud­İs­ma­yı­lov,­­Fə­ri­də­ Məm­mə­do­va,­ İl­dı­rım­ Mər­da­nov,­ Yu­sif­ Yu­si­fov­və­Məm­məd­Xə­lə­fov­ki­mi­Azər­bay­can­ic­ti­ma­iy­yə­tin­də­yük­sək­nü­fu­za­ma­lik­şəxs­lər­da­xil­edil­miş­di.­

1989-cu­ ilin­19­av­qus­tun­da­ isə­ümu­mi­lik­də­mil­li­di­li­mi­zin­in­ki­şa­fı­və­Azər­bay­can­di­li­ono­mas­ti­ka­sın­da­

37

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

ge­dən­pro­ses­lə­rin­düz­gün­is­ti­qa­mət­lən­di­ril­mə­si­ba­xı-mın­dan­mü­əy­yən­əhə­miy­yət­da­şı­yan­da­ha­bir­ad­dım­atıl­dı.­Hə­min­ta­rix­də­Azər­bay­can­kp­Mk­Azər­bay­can­ssr-də­Azər­bay­can­di­li­nin­döv­lət­di­li­ ki­mi­da­ha­ fə­al­iş­lə­dil­mə­si­ni­tə­min­et­mək­təd­bir­lə­ri­haq­da­qə­rar­ver-di.­qə­ra­rın­9-cu­mad­də­sin­də­Ali­so­ve­tin­rə­ya­sət­He-yə­ti­nə­res­pub­li­ka­da­to­po­ni­mi­ka­sa­hə­sin­də­ki­və­ziy­yə-tin­tək­mil­ləş­di­ril­mə­si­töv­si­yə­edi­lir­di­{34.}.

bu­ki­mi­ təd­bir­lə­rin­nə­ti­cə­si­ola­raq­Azər­bay­ca­nın­qə­dim­yer-yurd­ad­la­rı­nın­bər­pa­sı,­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si,­dövr­lə­ zid­diy­yət­ təş­kil­ edən­ bə­zi­ to­po­nim­lə­rin­ ye­ni­coğ­ra­fi­ ad­lar­la­ də­yiş­di­ril­mə­si­ is­ti­qa­mə­tin­də­ ilk­ ad-dım­lar­atıl­dı.­

1.3. Oy�ko�nim�lər�

to­po­ni­mi­ka­ ko­mis­si­ya­sı­nın­ rə­yi­nə­ uy­ğun­ ola­raq­bi­rin­ci­mər­hə­lə­də­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­ali­qa-nun­ve­ri­ci­ or­qa­nı­nın­qə­ra­rı­ ilə­ aşa­ğı­da­kı­mak­ro­to­po-nim­lər­ye­ni,­mil­li­coğ­ra­fi­ad­lar­la­əvəz­edil­miş­dir:­Jda-nov­–­Bey­lə­qan­(18­mart­1989),­Ki­ro­va­bad­–­Gən­cə­(7­de­kabr­1989),­Şa­um­yan­–­Xə­tai­(5­yan­var­1990)­Or­co­ni­kid­ze­–­Su­ra­xa­nı­(18­ap­rel­1990),­Qa­zı­məm­məd­–­Ha­cı­qa­bul­­(24­ap­rel­1990)­­Mə­rə­zə­–­Qo­bus­tan­(5­fev­ral­1991),­Qa­sım­İs­ma­yı­lov­–­Go­ran­boy­­(14­fev­ral­1991),­Gən­cə­–­Ni­za­mi­­(Gən­cə­şə­hə­ri­nin­ta­ri­xi­adı­bər­pa­edil­dik­dən­son­ra­bu­şə­hər­da­xi­lin­də­ki­Gən­cə­in­zi­ba­ti­ra­yo­nu­Azər­bay­can­Ali­So­ve­ti­nin­7­ fev­ral­1991­ci­ il­ ta­rix­li­qə­ra­rı­ əsa­sın­da­ da­hi­ Azər­bay­can­ şai­ri­ və­mü­tə­fək­ki­ri­Ni­za­mi­ Gən­cə­vi­nin­ şə­rə­fi­nə­ Ni­za­mi­ ad­lan­dı­rıl­mış­dır),­Var­ta­şen­–­Oğuz­­(7­fev­ral­1991),­Qut­qa­şen­–­Qə­bə­lə­­(7­

38

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

fev­ral­1991),­­Mir­bə­şir­–­Tər­tər­­­(7­fev­ral­1991),­Puş­kin­–­Bi­lə­su­var­­(7­fev­ral­1991),­­İliç­–­Şə­rur­(7­fev­ral­1991),­Şam­xor­–­Şəm­kir­(7­fev­ral­1991).­

26­ no­yabr­ 1991-ci­ il­ ta­ri­xin­də­ həm­çi­nin­ keç­miş­dağ­lıq­qa­ra­bağ­Mux­tar­vi­la­yə­ti­nin­ləğ­vi­ilə­əla­qə­dar­dqMv-ə­aid­Ste­pa­na­kert,­Mar­da­kert­və­Mar­tu­ni­­ad­la­rı­da­də­yiş­di­ril­miş,­Ste­pa­na­ker­tin­qə­dim­Xan­kən­di,­Mar­da­ker­tin­qə­dim­Ağ­də­rə­adı­bər­pa­edil­miş,­Mar­tu­ni­ra­yo­nu­isə­Xo­ca­vənd­to­po­ni­mi­ilə­ad­lan­dı­rıl­mış­dır.­

Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ ba­kı­ şə­hə­ri­ tər­ki­bin­də­ki­in­zi­ba­ti­ra­yon­lar­dan­bir­ne­çə­si­nə­də­ye­ni­ad­lar­ve­ril-miş­dir:­26­Ba­kı­Ko­mis­sa­rı­–­Sə­ba­il­(29­ap­rel­1992),­Ki­rov­–­Bi­nə­qə­di­ (29­ap­rel­ 1992),­ Le­nin­–­ Sa­bun­çu­ (29­ap­rel­1992),­Okt­yabr­–­Ya­sa­mal­(29­ap­rel­1992).

Gö­rün­dü­yü­ ki­mi,­ Azər­bay­ca­nın­ da­ha­ iri­ ya­şa­yış­mən­tə­qə­lə­ri­nin­ad­la­rın­da­apa­rı­lan­də­yi­şik­lik­lər­pro-se­si­1992-ci­il­də­ba­şa­ça­tır.­Am­ma­bu­is­ti­qa­mət­də­mü-za­ki­rə­lə­rin,­də­yi­şik­lik­lər­za­ma­nı­üzə­çıx­mış­ay­rı-ay­rı­­zid­diy­yət­li­mə­qam­lar­la­bağ­lı­­mü­ba­hi­sə­lə­rin­bit­di­yi­ni­söy­lə­mək­ol­maz.­qə­dim­ad­la­rın­bər­pa­sı,­köh­nə­ono-mas­tik­va­hid­lə­rin­ye­ni­lə­ri­ilə­əvəz­edil­mə­si­pro­se­sin-də­ tə­bii­ ki,­ ob­yek­tiv­ və­ sub­yek­tiv­ sə­bəb­lər­ üzün­dən­bir­sı­ra­nöq­san­la­ra­yol­ve­ril­miş,­bu­da­çox­la­rı­tə­rə­fin-dən­haq­lı­na­ra­zı­lıq­la­qar­şı­lan­mış­dır.­­

pro­se­sin­ ilk­ mər­hə­lə­sin­də­ is­tər­ to­po­ni­mi­ka­ ko-mis­si­ya­sı­üzv­lə­ri,­ ­ is­tər­sə­də­bu­işə­mə­sul­olan­di­gər­şəxs­lər­ qar­şı­sı­na­ qo­yu­lan­ əsas­ tə­ləb­ coğ­ra­fi­ ad­la­rın­də­yiş­di­ril­mə­si­ za­ma­nı­ sis­tem­li­lik­prin­sip­lə­ri­nin­əsas­tu­tul­ma­sın­dan­ iba­rət­ idi.­bu­sa­hə­də­ki­ça­tış­maz­lıq­la-rın­ara­dan­qal­dı­rıl­ma­sı­üçün­ilk­növ­bə­də­hə­min­nöq-

39

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

san­la­rı­do­ğu­ran­si­ya­si-ideo­lo­ji­at­mos­fe­ri­də­yiş­mək­la-zım­gə­lir­di.­ İşin­bu­at­mos­fer­dən­kə­nar­da­gö­rül­mə­si,­ye­ni­dövr­də­to­po­nim­lə­rin­ideo­lo­ji­funk­si­ya­sın­dan­tam­im­ti­na,­ha­be­lə­bü­tün­mak­ro­və­mik­ro­oy­ko­nim­lə­rə­ey-ni­həs­sas­lıq­la­ya­naş­ma­da­son­də­rə­cə­va­cib­mə­sə­lə-lər­dən­sa­yı­lır­dı.­

əgər­ hə­min­ dövr­də­müx­tə­lif­ mət­bu­at­ or­qan­la­rı-nın­sə­hi­fə­lə­rin­də­bu­mə­sə­lə­yə­da­ir­dərc­edi­lən­po­le-mik­xa­rak­ter­li­ma­te­ri­al­la­ra­diq­qət­ye­tir­sək,­gö­rə­rik­ki,­bey­lə­qan,­su­ra­xa­nı,­Gən­cə­və­s.­bu­ki­mi­qə­dim­ad­la-rın­bər­pa­sı­bü­tün­mü­əl­lif­lər­tə­rə­fin­dən­ey­ni­də­rə­cə­də­təq­dir­olu­nur.

İc­ti­mai­mü­za­ki­rə­lər­də­iş­ti­rak­edən­ay­rı-ay­rı­mü­əl-lif­lər­də­yi­şik­lik­lə­rin­yal­nız­mil­lə­ti­mi­zin­ta­le­yin­də­fəa-liy­yə­ti­şüb­hə­do­ğu­ran­ic­ti­mai­xa­dim­lə­rin­şə­rə­fi­nə­qo-yul­muş­me­mo­ri­al­ to­po­nim­lə­ri­ əha­tə­ et­mə­si­nə­ qar­şı­idi­lər.­On­lar­coğ­ra­fi­ob­yek­tə­ki­ro­vun,­ya­xud­Jda­no­vun­adı­nın­ve­ril­mə­si­ilə­əli­bay­ra­mo­vun­və­ya­xud­qa­sım­İs­ma­yı­lo­vun­adı­nın­ve­ril­mə­si­ara­sın­da­elə­bir­prin­si-pi­al­fər­qin­ol­ma­dı­ğı­nı­vur­ğu­la­yır­dı­lar.­be­lə­mü­əl­lif­lər­he­sab­edir­di­lər­ki,­­mil­li­mə­də­niy­yət­ta­ri­xi­mi­zə­ad­la­rı­qı­zıl­hərf­lər­lə­ya­zıl­mış­ni­za­mi,­Xə­tai,­Fü­zu­li,­Mir­zə­cə-lil,­sa­bir,­nə­ri­man­nə­ri­ma­nov­ki­mi­nə­həng­lə­rin­ad­la-rı­nı­əks­et­di­rən­Fü­zu­li,­cə­li­la­bad,­sa­bi­ra­bad,­nə­ri­ma-nov­ra­yon­la­rı­nın­da­qə­dim­ad­la­rı­bər­pa­edil­mə­li­dir.­­

əl­bət­tə,­ bu­ fi­kir­lər­də­mü­əy­yən­hə­qi­qət­ iz­lə­ri­ ax-tar­maq­ olar.­ El­mi-nə­zə­ri­ mən­bə­lər­də,­ ümu­miy­yət­lə,­ic­ti­mai-iq­ti­sa­di­ forr­ma­si­ya­la­rın­ spe­si­fik­ cə­hət­lə­ri­ni­özün­də­əks­et­di­rən­coğ­ra­fi­ad­la­ra­ma­raq­lı­ba­xış­möv-cud­dur.­Me­mo­ri­al­xa­rak­ter­li­to­po­nim­lər­on­la­rı­for­ma-laş­dı­ran­ ekst­ra­linq­vis­tik­ fak­tor­lar­ tə­rə­fin­dən­ da­im­

40

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ida­rə­olu­nur.­bu­ba­xım­dan,­hə­min­coğ­ra­fi­ad­la­rın­ta-le­yi­kon­ket­si­ya­si­qu­ru­luş­la­rın­ta­le­yin­dən­ası­lı­dır.­bir­for­ma­si­ya­di­gə­ri­ilə­əvəz­­edil­dik­də­bu­ki­mi­ad­lar­da­sı­ra­dan­çı­xır,­ye­ni­lə­ri­ ilə­əvəz­olu­nur.­Hət­ta­ey­ni­ for-ma­si­ya­nın,­ ic­ti­mai-si­ya­si­ qu­ru­lu­şun­ ilk­ dövr­lə­rin­də­müs­bət­ qar­şı­la­nan­ ha­di­sə,­ pro­ses­ və­ şəx­siy­yət­lə­rin­ad­la­rın­dan­dü­zə­lən­to­po­nim­lər­be­lə,­hə­min­ha­di­sə­yə,­pro­se­sə,­ şəx­siy­yə­tə­ olan­ mü­na­si­bə­tin­ də­yiş­mə­si­ ilə­əla­qə­dar­də­yi­şə,­ye­ri­ni­baş­qa­ad­la­ra­ve­rə­bi­lər.­Heç­bir­si­ya­si­ma­hiy­yət­da­şı­ma­yan,­əra­zi­nin­han­sı­sa­­cə­hət­lə-ri­ni­(rel­yef­qu­ru­lu­şu­nu,­mən­sub­lu­ğu­nu­və­s.)­­əks­et-di­rən­söz­lər­dən­ tö­rə­miş­ to­po­nim­lər­ isə­ək­si­nə,­uzu-nö­mür­lü­olur.­t.əh­mə­dov­bu­ba­rə­də­yaz­mış­dır:­­“bir­çox­hal­lar­da­hət­ta­ to­po­nim­ya­rat­ma­da­ is­ti­fa­də­olun-muş­mü­əy­yən­qrup­söz­lər­ar­xa­ik­lə­şə­rək­dil­dən­çıx­dı-ğı­hal­da,­on­la­rı­əks­et­di­rən­to­po­nim­lər­de­mək­olar­ki,­də­yiş­mir,­sa­bit­qa­lır,­onun­tər­kib­his­sə­si­ni­təş­kil­et­miş­lek­sik­və­qram­ma­tik­for­ma­lar­ey­ni­lə­qo­ru­nub­mü­ha-fi­zə­olu­nur”­{57,­s.11}.­

bu­ ba­xım­dan,­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ ad­lan­dı­rıl­ma­sı­za­ma­nı­me­mo­ri­al­to­po­nim­lər­dən­müm­kün­qə­dər­im-ti­na­mə­sə­lə­yə­ da­ha­məq­səd­yön­lü­ ya­naş­ma­ ki­mi­ qə-bul­olun­ma­lı­dır.­tə­bii­ki,­ni­za­mi,­Xə­tai,­Fü­zu­li,­Mir­zə­cə­lil,­sa­bir,­nə­ri­ma­nov­ki­mi­dü­ha­la­rın­bö­yük­lü­yü­hər­han­sı­ ic­ti­mai-si­ya­si­ for­ma­si­ya­nın­ sər­həd­lə­ri­ ilə­ əha-tə­lən­mir.­ Hə­yat­ və­ ya­ra­dı­cı­lıq­la­rı,­ ya­rat­dıq­la­rı­ ədə­bi­nü­mu­nə­lər­lə­ bü­tün­ dövr­lə­rin­ föv­qün­də­ da­ya­nan­ bu­şəx­siy­yət­lə­rə­mü­na­si­bət­heç­za­man­də­yiş­mə­yə­cək­dir.­bu­nun­la­be­lə,­on­suz­da­əbə­di­lik­qa­zan­mış­bu­ad­lar­la­hər­han­sı­ta­ri­xi­fak­tın­izi­nin­iti­ril­mə­sin­dən­sə,­­on­la­rın­əsər­lə­ri­nin­ça­pı,­xalq­ara­sın­da­ge­niş­təb­li­ği­da­ha­düz-gün­ad­dım­olar­dı.­

41

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

la­kin­ tə­əs­süf­ ki,­ ad­də­yiş­mə­ pro­se­sin­də­ bu­ ki­mi­amil­lər­nə­zə­rə­alın­ma­mış­dır.­bu­işə­mə­sul­şəxs­lər­da-ha­ya­xın­ta­ri­xi­fakt­la­ra­is­ti­na­dən­be­lə­gü­man­et­miş­lər­ki,­vax­ti­lə­bu­ra­yon­la­ra­ve­ril­miş­pet­ro­pav­lovs­ki­(Sa­bi­ra­bad),­ Qar­ya­gin­ (Fü­zu­li),­ Ast­ra­xan­ba­zar­ (Cə­li­la­bad)­ki­mi­ ad­la­rın­ bər­pa­sın­dan­sa,­ in­di­ki­ va­ri­ant­la­rın­ sax-lan­ma­sı­ da­ha­ məq­bul­dur.­ An­caq­ sa­bi­ra­bad­ ra­yo­nu-nun­pet­ro­pav­lovs­ki­dən­ də­ əv­vəl­ki­ qə­dim­ Qa­la­ğa­yın,­Qar­ya­gin­adın­dan­da­əv­vəl­ in­di­ki­Fü­zu­li­ra­yo­nu­əra-zi­si­nə­ve­ril­miş­Qa­ra­bu­laq,­cə­li­la­bad­əra­zi­si­nin­Ast ra-xan­ba­zar­dan­da­əv­vəl­ki­qə­dim­Ha­sıl­lı­ad­la­rı­nı­bər­pa­et­mək­olar­dı.

Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı-nın­ kənd,­ qə­sə­bə,­ şə­hər­ tip­li­ qə­sə­bə­ ka­te­qo­ri­ya­sı­na­aid­ ya­şa­yış­ mən­tə­qə­lə­ri­nin­ ad­la­rın­da,­ yə­ni,­ ­ oy­ko-nim­lər­də­apa­rı­lan­ar­dı­cıl­­də­yi­şik­lik­lər­də­miq­yas­ba-xı­mın­dan,­de­mək­olar­ki,­ öl­kə­nin­bü­tün­ re­gi­on­la­rı­nı­əha­tə­ et­miş­dir.­ bu­ is­ti­qa­mət­də­ atı­lan­ ilk­ ad­dım­lar­əsas­ eti­ba­ri­lə­ so­vet­ ideo­lo­gi­ya­sı­nı­ əks­ et­di­rən­ to­po-nim­lə­rin,­ həm­çi­nin­ Azər­bay­ca­na­ aid­ coğ­ra­fi­ ob­yekt-lə­rə­ er­mə­ni­lər­ tə­rə­fin­dən­məq­səd­li­ şə­kil­də­ ve­ril­miş­coğ­ra­fi­ad­la­rın­də­yiş­di­ril­mə­si­ilə­xa­rak­te­rik­idi.­la­kin­son­ra­kı­ mər­hə­lə­lər­də­ ar­tıq­ ya­şa­yış­ mən­tə­qə­lə­ri­nin­da­ha­qə­dim­ta­ri­xə­ma­lik­ad­la­rı­nın­bər­pa­sı,­ta­ri­xi­kök-lə­rə­söy­kən­mə­yən,­qram­ma­tik­ba­xım­dan­­təh­rif­olun-muş,­ha­be­lə­es­te­tik­cə­hət­dən­na­ra­hat­lıq­do­ğu­ran­bə­zi­­ko­bud­ad­la­rın­da­ha­an­la­şıq­lı­­to­po­nim­lər­lə­əvəz­edil-mə­si­və­s.­bu­ki­mi­prin­sip­lər­də­əsas­tu­tul­muş­dur.­

Hə­min­dövr­də­coğ­ra­fi­ad­lar­sis­te­min­də­apa­rıl­mış­də­yi­şik­lik­lə­ri­ aşa­ğı­da­kı­ sə­viy­yə­lər­ üz­rə­ qrup­laş­dır-maq­da­ha­məq­sə­də­uy­ğun­olar­dı:­

42

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

1. Fo ne tik sə viy yə də apa rıl mış də yi şik lik lər:­to-po­ni­mik­ va­hid­lə­rin­ fo­ne­tik­ ba­xım­dan­ də­qiq­ləş­di­ril-mə­si­hal­la­rı­na­pro­se­sin­baş­lan­ğıc­mər­hə­lə­sin­dən­ara-sı­ra­ tə­sa­düf­ edi­lir:­Xaç­bu­laq­ –­Xoş­bu­laq­ /Daş­kə­sən/,­Ni­zo­va­ya­ –­Ni­ya­zo­ba­ /Xaç­maz/,­ Ma­nik­lu­ –­Mə­lik­li­ /Ağ­dam/,­Vənk­li­–­Vəng­li­/Kəl­bə­cər/,­Qu­ru­ba­–­Qu­rum­ba­/Lən­kə­ran/,­Aş­ral­lar­–­Aşı­ra­lı­lar­/To­vuz/,­Nu­rul­lar –­Nu­ral­lar­/Yev­lax/­və­s.­

Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər­bay­can­di­li­nin­ono­mas-ti­ka­sın­da­ge­dən­pro­ses­lə­rin­da­ha­son­ra­kı­mər­hə­lə­lə­ri­isə­fo­ne­tik­sə­viy­yə­də­hə­ya­ta­ke­çi­ril­miş­də­yi­şik­lik­lə­rin­in­ten­siv­li­yi­ ilə­xa­rak­te­rik­dir.­Xü­su­si­lə­də­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­ Mil­li­ Məc­li­si­nin­ nax­çı­van­ Mux­tar­ res-pub­li­ka­sı­nın­ bə­zi­ ya­şa­yış­ mən­tə­qə­lə­ri­nin­ ad­la­rın­da­də­yi­şik­lik­ edil­mə­si­ ba­rə­də­ 1­mart­ 2003-cü­ il­ ta­rix­li­qə­ra­rı­na­mü­va­fiq­ola­raq­­adı­çə­ki­lən­əra­zi­va­hi­di­nə­aid­çox­say­lı­oy­ko­nim­lər­də­ki­təh­rif­tip­lə­ri­ara­dan­qal­dı­rıl-mış­dır.­ ­bu­qə­ra­ra­əsa­sən,­nax­çı­van­Mr-in­aşa­ğı­da­kı­kənd­lə­ri­nin­ad­la­rı­fo­ne­tik­ba­xım­dan­də­qiq­ləş­di­ril­miş,­to­po­nim­lər­da­ha­düz­gün­va­ri­ant­da­rəs­mi­ləş­di­ril­miş-dir:­Gər­mə­ça­tax­ –­ Gər­mə­ça­taq,­ Pa­iz­ –­ Pa­yız,­ Gül­tə­pə­–­Kül­tə­pə,­­Bə­dəş­xan­–­Ba­daş­qan­/Ba­bək/,­­Ca­mal­din­–­Ca­mal­dın,­Əb­rə­qu­nis­–­Əb­rə­qu­nus,­Xoş­ke­şiş­–­Xoş­ke­şin,­Kir­nə­–­Kır­na,­Köy­nük­–­Göy­nük,­Sal­tax­–­Sal­taq,­Qa­li­–­Gal­/Cul­fa/,­Bəh­rud­–­Beh­rud,­Çə­nə­nəb­Çən­nəb,­Üs­tu­pu­–­Üs­tü­pü,­Da­na­qırt­–­Ana­qut,­Aşa­ğı­Ən­də­miç­–­Aşa­ğı­Ən­də­mic,­Yu­xa­rı­Ən­də­miç­–­Yu­xa­rı­Ən­də­mic,­Ke­tam­–­Ko­tam,­Kən­zə­–­Gən­zə­/Or­du­bad/,­­Arınc­–­Ay­rınc,­Nurs­–­Nur­su,­Ma­ra­lıq­–­Mə­lə­lik,­Tir­keş­–­Tür­keş,­/Şah­buz/­Avuş­–­Ha­vuş,­Əlik­li­–­Ələk­li,­Sar­xan­lı­–­Sər­xan­lı,­Qa­ra­bul­lu­–­Qa­bul­lu,­Ağəh­məd­–­Axa­məd,­Qa­ra­bürc­–­Qa­ra­burc,­Kürd­kənd­–­Kür­kənd­/Şə­rur/­və­s.­­

43

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

Onu­da­əla­və­edək­ki,­Azər­bay­can­da­hə­lə­bir­çox­ya­şa­yış­ mən­tə­qə­lə­ri­nin­ ad­la­rı­nın­ fo­ne­tik­ ba­xım­dan­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­nə­ cid­di­ eh­ti­yac­ var­dır.­ son­ il­lər­Azər­bay­can­to­po­ni­mi­ya­sın­da­əsas­də­yi­şik­lik­lər­də­elə­məhz­bu­is­ti­qa­mət­də­ge­dir.­yə­qin­ki,­gə­lə­cək­də­fo­ne-tik­ba­xım­dan­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­zə­ru­ri­olan­di­gər­coğ-ra­fi­ad­la­ra­da­ba­xı­la­caq­dır.­­

2. Mor fo lo ji sə viy yə də apa rıl mış də yi şik lik lər: Nə­ri­ma­nov­ka­–­Nə­ri­ma­na­bad­/Bi­lə­su­var/,­Şah­ma­sur­–­Şah­man­sur­lu­/Kəl­bə­cər/,­Sa­rov­–­Sa­rov­lu­/Go­ran­boy/,­Qoç­bek­ –­ Qoç­bəy­li,­ Kü­çay­ –­ Kü­çe­yi­ /Qu­ba/,­ Mar­zı­gi­–­Mar­zı­lı,­Oruc­Di­zə­–­Kal­bao­ruc­Di­zə,­Ala­göz­məz­rə­–­Məz­rə­/Ba­bək/­və­s.­­

coğ­ra­fi­ ad­lar­da­ apa­rıl­mış­ də­yi­şik­lik­lə­rin­ dil­çi-lik­ nöq­te­yi-nə­zə­rin­dən­ fo­ne­tik,­ mor­fo­lo­ji,­ sin­tak-tik,­lek­sik­sə­viy­yə­lər­üz­rə­qrup­laş­dı­rıl­ma­sı,­bir­növ,­şər­ti­ xa­rak­ter­ da­şı­yır.­ bu­ra­da­ sə­viy­yə­lər­ ara­sın­da­konk­ret­sər­həd­qoy­maq­müm­kün­de­yil­dir.­Odur­ki,­ümu­mi­ əla­mət­lə­ri­nə­ gö­rə­bir­ sə­viy­yə­yə­ aid­ edi­lən­də­yi­şik­lik­ti­pi­bu­və­ya­di­gər­də­rə­cə­də­baş­qa­sə­viy-yə­üz­rə­də­nə­zər­dən­ke­çi­ri­lə­bi­lər.­bu,­da­ha­çox­fo-ne­tik-mor­fo­lo­ji­ və­ sin­tak­tik­ sə­viy­yə­lər­də­ki­ nü­mu-nə­lə­rə­aiddir.­­

3. Sin tak tik sə viy yə də apa rıl mış də yi şik lik lər: də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­ va­cib­ sa­yı­lan­ coğ­ra­fi­ ad­lar­ sı­ra-sın­da­bu­də­yi­şik­lik­ ti­pi­də­xü­su­si­yer­ tu­tur.­Ad­la­rın­də­yiş­di­ril­mə­si­pro­se­sin­də­bə­zi­oy­ko­nim­lə­rin­coğ­ra-fi­ no­men­lə­ri­ ix­ti­sar­ edil­miş,­ ey­ni­ se­man­tik­ cər­gə­yə­mən­sub­ ay­rı-ay­rı­ dif­fe­ren­si­al­ ad­la­rın­ fərq­lən­di­ri­ci­əla­mət­lə­ri­də­yiş­di­ril­miş,­­coğ­ra­fi­ad­lar­da­ha­düz­gün­va­ri­ant­da­ qeyd­ edil­miş­ və­ bə­zi­ ad­lar­ söz­ bir­ləş­mə-

44

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

si­ struk­tu­run­dan­mü­rək­kəb­ söz­ struk­tu­ru­na­ doğ­ru­də­yi­şə­rək­ həm­ də­ mor­fo­lo­ji­ sə­viy­yə­yə­ keç­miş­dir:­Bi­rin­ci­İmam­ver­di­li­–­İmam­ver­di­li­/Bey­lə­qan/,­Se­yid­lər­–­Aşa­ğı­Se­yid­lər­/Zər­dab/,­Bö­yük­Düz­–­Bö­yük­düz,­­Nə­cə­fə­li­Di­zə­ –­Nə­cə­fə­li­di­zə,­ Tə­zə­kənd­kən­di­ –­Tə­zə­kənd,­Qo­şa­Di­zə­–­Qo­şa­di­zə­/Ba­bək/,­Yu­xa­rı­Aza­–­Aza,­Aşa­ğı­Aza­Aza­kənd,­Dər­kən­di­–­Dar­kənd,­Sa­bir­kən­di­–­ Sa­bir­kənd,­ Qo­şa­ Di­zə­ –­ Qo­şa­di­zə­ /Or­du­bad/,­ Şah­buz­kən­di­–­Şah­buz­kənd­/Şah­buz/,­Cə­lil­kənd­kən­di­–­Cə­lil­kənd,­Mah­mud­kənd­ kən­di­ –­Mah­mud­kənd,­ Ərəb­Yen­gi­cə­–­Ərəb­yen­gi­cə,­Qış­laq­Ab­bas­–­Qış­la­qab­bas­/Şə­rur/­və­s.­

4. Lek sik sə viy yə də apa rıl mış də yi şik lik lər:­Müs-tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər­bay­can­da­kı­bir­çox­coğ­ra­fi­ad-lar­ məhz­ lek­sik­ ba­xım­dan­ də­yiş­di­ri­lə­rək­ ye­ni­ to­po-ni­mik­ va­hid­lər­lə­ əvəz­ olun­du­ğun­dan­ bu­ təs­ni­fat­da­lek­sik­ sə­viy­yə­ ən­ bö­yük­ üs­tün­lü­yə­ma­lik­dir.­ Müs­tə-qil­lik­döv­rün­də­çox­lu­say­da­kənd,­qə­sə­bə­ad­la­rı­ye­ni­oy­ko­nim­lər­lə­əvəz­edil­miş,­ək­sər­hal­lar­da­bu­ya­şa­yış­məs­kən­lə­ri­nin­ta­ri­xi­ad­la­rı­­qay­ta­rıl­mış,­ta­ri­xi­ad­bəl­li­ol­ma­dıq­da­isə­bu­mən­tə­qə­lə­rə­ye­ni,­mil­li­ad­lar­ve­ril-miş­dir.­­­

ye­ni­lek­sik­va­hid­lər­lə­əvəz­edi­lən­oy­ko­nim­lər­aşa-ğı­da­kı­ya­rımq­rup­lar­üz­rə­mü­əy­yən­lə­şir:­

1)­ Rus­mən­şə­li­ oy­ko­nim­lər: Ra­zin­ –­ Ba­kı­xa­nov­ /Sa­bun­çu/,­Sem­yo­nov­ka­–­Qı­zıl­kənd­/İmiş­li/,­No­vo­qor­lov­ka­–­Ər­tə­pə,­No­vos­pas­sov­ka­–­Pir­bu­laq­/Gə­də­bəy/,­Ar­xan­ge­lov­ka­–­Bağ­ban­lı,­No­vo­mi­xay­lov­ka­–­Zəh­mə­ta­bad,­ Tat­ya­nov­ka­ –­Aran­lı,­ ­No­voq­raj­da­nov­ka­ –­ Çi­nar­lı,­ No­vot­ro­its­ko­ye­ –­ Nə­si­mi­ /Bi­lə­su­var/,­ Ki­rov­ka­–­Mir­cə­lal­/Sa­at­lı/,­Ol­xov­ka­–­Göy­şa­ban­/Lən­kə­ran/,­­

45

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

Alek­sand­rov­ka­ –­ Gö­dək­li,­ Bo­ris­pol­ –­ Sər­kar­lı,­ Rod­ni­kov­ka­–­Ağ­ta­la,­Qa­sa­bov­ka­–­Xas­po­la­do­ba,­Aro­nov­ka­–­Əziz­li,­Va­sil­yev­ka­–­Ağ­çay­/Xaç­maz/,­And­re­yev­ka­–­Qa­ra­zən­cir,­No­vo­qo­lov­ka­–­Uzun­tə­pə,­Pok­rov­ka­–­Şəh­ri­yar­ /Cə­li­la­bad/,­ Ku­li­bin­ka­ –­ Ov­çu­bə­rə,­ Kons­tan­ti­nov­ka­–­İs­mət­li­/Bi­lə­su­var/,­Pet­ro­pav­lov­ka­–­Dəl­lək­li,­Ye­le­nov­ka­–­Ha­cı­hü­seyn­li­/Qu­ba/,­Mi­xay­lov­ka­–­Də­yir­man­lı­/Go­ran­boy/,­­Jars­ki­–­Şir­van­lı,­Pror­va­–­Dal­ğa­lı­/Neft­ça­la/­və­s.­

2)­ Er­mə­ni­ oy­ko­nim­ləri:­ Mar­tu­ni­ –­ Gü­nəş­li,­ Spi­ta­ka­şen­ –­Qa­ra­qo­yun­lu,­ Bar­sum­ –­Yu­xa­rı­ Çay­kənd­ /Şəm­kir/,­Ba­ruş­–­Aşa­ğı­Çay­kənd­/Şəm­kir/,­Ar­çad­zor­–­Dov­şan­lı,­Ar­tu­na­qo­mer­–­Qı­zıl­qa­ya,­Aterk­–­Hə­sən­riz,­Va­qa­us­ –­Qoz­lu,­ Ve­rin­ Ora­tağ­ –­Yu­xa­rı­ Ora­tağ,­ Qar­na­kar­ –­Çor­man­lı,­ Qo­ço­toq­ –­Ya­yı­cı,­ Drmbon­ –­Hey­va­lı,­Na­reş­tar­ –­Na­rınc­lar,­ Po­qo­so­qo­mer­ –­Də­və­da­şı,­Tsma­qa­ğoh­–­Ba­zar­kənd,­He­ta­van­–­Qoz­lu­kör­pü­/Kəl­bə­cər/,­Ma­na­şid­–­Mə­nəş­li­/Go­ran­boy/,­Akop­Ka­ma­ri –­Lü­lə­saz,­Qar­mi­ra­van­–­Qı­zı­lo­ba,­Ma­ğa­vuz­–­Çar­daq­lı,­Mets­şen­Ulu­Qa­ra­bəy,­Ner­gin­Ora­tağ­ –­Aşa­ğı­Ora­tağ­/Tər­tər/,­Quş­çu­Ar­ma­vir­–­Quş­çu­Go­ran,­Mar­tu­na­şen­–­Qa­ra­bu­laq­/Göy­göl/,­Aka­ku­–­Ağ­dam,­Ba­na­zur –­Bi­nə­də­rə­si,­Qa­ra­honc­ –­Qa­ra­zə­mi,­Qi­şi­ –­Kiş,­Do­mı –­Bi­nə,­Zam­zur­–­Də­rə­kənd,­Kom­ra­quç­–­Qır­mı­zı­qa­ya,­Kert­–­Qu­zum­kənd,­Kol­xo­za­şen­–­Ar­pa­dü­zü,­Maç­ka­la­şen­ –­Cüt­çü,­Me­te­tağ­lar­ –­Bö­yük­Tağ­lar,­Nin­ki­ –­Cə­miy­yət,­Pa­ra­va­tumb­–­Qa­rı­tə­pə,­Spi­tak­şen­–­Ağ­kənd,­Tyak­ –­ Dağ­dö­şü,­ Tsur­ –­ Sor,­ Trax­tik­ –­ Zo­ğal­bu­laq,­Xnu­şi­nak­–­Xa­no­ba,­Xtsa­bert­–­Çay­laq­qa­la,­Hat­si­–­Çö­rək­li,­ Her­her­ –­Qar­qar,­ Şa­qax­ –­ Şah­ye­ri,­ Sər­ki­sa­şen –­Ça­ğa­düz­/Xo­ca­vənd/,­Da­şu­şen­–­Daş­kənd,­İlis­–­Qa-ra­kö­tük,­Moşxm­hat­–­Quş­çuo­ba,­Ner­kin­Sız­nek­–­Aşa­ğı­

46

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Ye­miş­can,­Ner­kin­Qı­lıç­bağ­–­Aşa­ğı­Qı­lıç­bağ,­No­ra­gün­–­Tə­zə­bi­nə,­Rev­–­Şəl­və,­Sar­da­ra­şen­–­Sər­dar­kənd,­Sa­ru­şen­–­Dağ­yurd,­Xantsk­–­Xan­ye­ri,­Xndzris­tan­–­Al­ma­lı­/Xo­ca­lı/,­Mets­qa­la­də­rə­si­–­Bö­yük­Qa­la­də­rə­si­/Şə­rur/,­­Ça­la­ber­ti­–­Ve­yis­li­/Go­ran­boy/,­Çi­ra­gid­zor­qə­sə­bə­si­–­Cı­raq­də­rə­/Göy­göl/.­

3)­So­vet­qu­ru­lu­şu­nu­əks­et­di­rən­oy­ko­nim­lər:­Le­ni­na­van­qə­sə­bə­si­–­Şı­xarx­/Tər­tər/,­­Xan­lar­qə­sə­bə­si­–­Bi-bi­hey­bət­/Sə­ba­il/,­1­May­qə­sə­bə­si­–­Bəh­rəm­tə­pə­/İmiş­li/­(qeyd­edək­ki,­bu­ya­şa­yış­məs­kə­ni­nin­da­ha­qə­dim­adı­Ağa­xan­lı­ol­muş­dur),­Şa­um­ya­novsk­qə­sə­bə­si­–­Aşa­ğı­Ağ­ca­kənd­/Go­ran­boy/,­Pri­şib­qə­sə­bə­si­–­Göy­tə­pə­/Cə­li­la­bad/,­Ki­rov­qə­sə­bə­si­–­Ye­ni­Su­ra­xa­nı­/Su­ra­xa­nı/,­Sə­fə­rə­li­yev­qə­sə­bə­si­–­Nə­bia­ğa­lı­/Sa­mux/,­So­ve­ta­bad­qə­sə­bə­si­–­Hə­sə­na­bad­/Neft­ça­la/,­28­Aprel­qə­sə­bə­si­–­Aran­/Yev­lax/,­ ­ Ka­li­nin­kənd­ qə­sə­bə­si­ –­ Vur­ğun­ /Ağs­ta­fa/,­­Kom­so­mol­ qə­sə­bə­si­ –­ Yu­xa­rı­ Aran­ /Bey­lə­qan/,­ Le­nin­qə­sə­bə­si­–­Çi­nar­lı­/Şəm­kir/,­Se­reb­rovs­ki­–­Qa­ra­çu­xur­/Su­ra­xa­nı/,­Or­co­ni­kid­ze­–­Var­lı­hə­yat­/Şəm­kir/,­­Şa­um­yan­kənd­ –­Qa­ra­do­laq­ /Ağ­ca­bə­di/,­ Şa­um­yan­ –­Pir­ver­di­lər,­Şa­um­yan­–­Gur­bu­laq­/Daş­kə­sən/,­1­May­–­Aşa­ğı­Qa­ra­gü­vənd­li­/İmiş­li/,­Sov­xoz­–­Xə­tai­/Şə­rur/,­Kom­so­mol­–­Ərəb­qar­daş­bəy­li­/Sal­yan/,­Le­ni­na­bad­–­Sa­mux­lu­/Bər­də/,­Le­ni­na­bad­–­Tək­lə­/Qo­bus­tan/,­Kuy­bı­şev­–­Öl-cə­lər­/İmiş­li/,­Ko­min­tern­–­So­yuq­bu­laq­/Gə­də­bəy/,­Ki­rov­ka­–­Hə­sən­su,­Mark­sov­ka­–­Xə­tai­/Ağs­ta­fa/,­Le­ni­na­bad­–­San­qa­lan­/Ağ­su/,­Ot­ra­do­ye­–­Qa­zan­ba­tan,­Kras­no­sels­ki­–­Qa­ra­Nu­ru,­Okt­yab­ra­bad­–­Şi­rin­bəy­li­/Sa­at­lı/,­Ax­ta­çı­Şa­um­yan­–­Ax­ta­çı,­Şa­um­ya­nov­ka­–­Mə­miş­lər­/Sa­bi­ra­bad/,­Kol­xoz­kənd­–­Bay­ram­lı,­En­gels­kənd­–­İr­maş­lı,­Üçün­cü­Bey­nəl­mi­ləl­–­Əli­ya­qub­lu­/Şəm­kir/,­­Le­nin­kənd­–­Nə­ri­man­lı,­Le­ni­na­bad­–­Bə­şir­li­/Go­ran­boy/,­

47

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

Prav­da­–­Qı­lınc­bəy­li­/Şəm­kir/,­Şu­ra­kənd­–­Ab­bas­qu­lu­lar­/Go­ran­boy/,­Əziz­bə­yov­–­Day­laq­lı­/Şah­buz/,­So­ve­ta bad­–­Ar­pa­çay,­Sov­xoz­–­Oğuz­kənd­/Şə­rur/.­

4)­Əra­zi­nin­da­ha­qə­dim­adı­ilə­əvəz­edi­lən­oy­ko­nim­lər:­­Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­lek­sik­sə­viy­yə­də­də­yiş­di­ril-miş­elə­coğ­ra­fi­ad­la­ra­rast­gə­li­nir­ki,­bu­ad­la­rın­da­yad­ono­mas­tik­va­hid­lər­ki­mi­ye­ni­oy­ko­nim­lər­lə­əvəz­edil-mə­si­ ilk­ba­xış­dan­mü­ba­hi­sə­do­ğu­ra­bi­lər.­Am­ma­ta­ri-xi­lik­ prin­sip­lə­ri­nin­ tə­ləb­lə­ri­nə­ uy­ğun­ ola­raq­ bu­ ad­la-rın­ da­ hə­min­ ya­şa­yış­məs­kən­lə­ri­nin­ da­ha­ qə­dim­ adı­ilə­əvəz­edil­mə­si­va­cib­sa­yıl­mış­dır.­bu­qrup­üz­rə­ye­ni­coğ­ra­fi­ ad­lar­la­ əvəz­ edil­miş­ oy­ko­nim­lə­ri­ də­ iki­ ye­rə­ayır­maq­müm­kün­dür.­a)�Et­no­to­po­nim­lər:­Üze­yir­kənd –­Av­şar­/Ağ­ca­bə­di/, İkin­ci­İmam­ver­di­li­–­Qa­ra­lı­lar­/Bey­lə­qan/,­Tə­zə­kənd­–­Uğur­bəy­li,­Ab­dal­lı­–­Təh­lə­/Bər­də/,­Plan­kənd­ –­Ke­çi­li,­ ­Məm­mə­da­lı­lar­ –­Qa­pan­lı­ /Şəm­kir/,­Səh­ra­–­Yu­xa­rı­Kə­bir­li­/Bey­lə­qan/,­Mu­sa­köy­–­Xan­lıq­lar­/Qa­zax/,­Ye­ni­yol­–­Məm­mədr­za­Di­zə­/Ba­bək/.­b)­Et­no­to-po­nim­ol­ma­yan­qə­dim­coğ­ra­fi­ad­lar:­İyir­min­ci­–­Pi­ran,­30­cu­ki­lo­metr­–­Ha­mar­me­şə,­37­ci­ki­lo­metr­–­Peş­tə­tük­/Le­rik/,­­Çi­çək­li­–­Arı­qı­ran­/Gə­də­bəy/,­Ni­za­mi­–­Bar­lı­bağ­/Şəm­kir/­Ça­ğa­zur­–­Şah­bu­laq­/Şə­rur/.­

5)­ Də­yiş­di­ril­mə­si­ mü­ba­hi­sə­ do­ğu­ran­ oy­ko­nim­lər:­­bu­qru­pa­o­coğ­ra­fi­ad­lar­da­xil­dir­ki,­on­la­rın­də­yiş­di-ril­mə­sin­də­mü­əy­yən­ tə­ləs­kən­li­yə­ yol­ ve­ril­miş,­ ta­ri­xi­kök­lə­ri,­mən­şə­yi­ də­qiq­ araş­dı­rıl­ma­dan­bu­ oy­ko­nim-lə­rin­ye­ni­ad­lar­la­əvəz­edil­mə­si­ba­rə­də­qə­rar­çı­xa­rıl-mış­dır.­bir­sı­ra­hal­lar­da­isə­bu­səhv­lə­rin­ara­dan­qal­dı-rıl­ma­sı­üçün­qə­rar­lar­tə­zə­lən­miş,­ləğv­edi­lən­ad­lar­az­son­ra­ye­ni­dən­bər­pa­olun­muş­dur.­Çi­çək­li­adı­ilə­əvəz­edi­lən­Arı­qı­ran­ oy­ko­ni­mi­nin­ /Gə­də­bəy/­ çox­ keç­mə-

48

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

dən­ye­ni­dən­bər­pa­sı­nı,­Xoy­lu­oy­ko­ni­mi­ilə­ad­lan­dı­rıl-mış­Şir­van­za­də­ya­şa­yış­mən­tə­qə­si­nə­az­son­ra­Şir­van­/Şa­ma­xı/­adı­nın­ve­ril­mə­si­ni­və­di­gər­fakt­la­rı­bu­na­nü-mu­nə­gös­tə­rə­bi­lə­rik.­

Aşa­ğı­da­kı­oy­ko­nim­lə­rin­də­yiş­di­ril­mə­si­də­mü­ba­hi-sə­do­ğu­rur:­Çar­daq­lı­–­Çən­li­bel,­­Ba­da­kənd­–­Ələs­gər­li­/Şəm­kir/,­Şil­yan­–­Ərəş­/Yev­lax/,­Kil­sə­li­–­Turş­su­/Gə­də­bəy/,­İkin­ci­Şor­dəh­nə­–­Bəy­lik­/Ağ­su/,­Bi­rin­ci­Arat­kənd –­Ma­şad­qan­lı,­İkin­ci­Arat­kənd­–­Arat­lı­Cu­ruğ­lu­/Ağ­su/,­Bo­zay­ran­ –­Şü­kür­lü­ /Cə­li­la­bad/,­ Xar­xa­put­ –­Me­şə­li­ /Go­ran­boy/,­Şəh­ri­yar­Di­şər­–­Baş­kənd­/Or­du­bad/,­Ge­cə­zur­–­Ağ­bu­laq­/Şah­buz/,­Aşa­ğı­Pe­me­şin­–­Qı­zıl­Qış­laq,­Yu­xa­rı­Pe­me­şin­–­Gü­ney­Qış­laq­/Şah­buz/,­Keş­taz­–­Cə­mən­li­/Şə­rur/.­

Xaç­bu­laq­ coğ­ra­fi­ adı­nın­ Xoş­bu­laq­ /Göy­göl/­ ki­mi­rəs­mi­ləş­di­ril­mə­si­ də­ be­lə­ səhv­ ad­dım­lar­dan­ bi­ri­dir.­bu­ də­yi­şik­lik­lə­ gu­ya,­ Xoş­bu­laq­ oy­ko­ni­min­də­ki­ fo­ne-tik­təh­rif­ara­dan­qal­dı­rıl­mış,­am­ma­ək­si­nə,­adın­da­ha­düz­gün­va­ri­an­tı­təh­rif­edil­miş­dir.­Hə­min­əra­zi­nin­ta-ri­xi­ adı­ ­ Xoş­bu­laq­ yox,­ ­məhz­Xaç­bu­laq­dır.­ Xaç­bu­laq­kən­di­bu­əra­zi­də­ki­bu­la­ğı­ni­şan­ve­rən­hid­ro­nim­lə­ad-lan­dı­rıl­mış­dır.­bu­la­ğa­isə­Xaç­bu­laq­hid­ro­ni­mi­ət­raf­da-kı­sal­daş­lar­üzə­rin­də­əks­olun­muş­tə­bii­xaç­təs­vir­lə­ri-nə­əsa­sən­ve­ril­miş­dir.­Gö­rün­dü­yü­ki­mi,­kən­din­adı­nın­də­yiş­di­ri­lə­rək­Xoş­bu­laq­edil­mə­si­nin­heç­bir­el­mi-ta­ri-xi­əsa­sı­yox­dur.­­Ey­ni­fik­ri­cə­li­la­bad­ra­yo­nu­əra­zi­sin­də­pok­rov­ka­ kən­di­nin­ Şəh­ri­yar­ ad­lan­dı­rıl­ma­sı­ fak­tı­ ba-rə­də­də­söy­lə­mək­olar.­ta­ri­xi­mən­bə­lər­gös­tə­rir­ki,­bu­kən­din­adı­lap­qə­dim­lər­dən­ər­qa­ya­ol­muş­dur.­kən­din­Şəh­ri­yar­ ad­lan­dı­rıl­ma­sın­dan­sa,­ ta­ri­xi­ ər­qa­ya­ adı­nın­bər­pa­sı­da­ha­düz­gün­olar­dı.­

49

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

­6)­Es­te­tik­uy­ğun­suz­luq­ba­xı­mın­dan­də­yiş­di­ri­lən­oy­ko­nim­lər:­bu­il­lər­də­bə­zi­ya­şa­yış­mən­tə­qə­lə­ri­nin­ad­la-rı­in­san­la­rın­es­te­tik­zöv­qü­ilə­zid­diy­yət­təş­kil­et­di­yi­nə­gö­rə­də­yiş­di­ril­miş­dir.­Hə­min­qru­pa­aid­oy­ko­nim­lə­rin­sa­yı­bir­o­qə­dər­də­çox­de­yil:­Ho­ğa­–­Üç­bu­laq­/Fü­zu­li/,­Şa­ruk­kar­–­Kə­mər­qa­ya,­­Ge­də­miş­–­Su­qo­vu­şan­/Daş­kə­sən/,­Na­sos­nu­–­Ha­cı­Zey­na­lab­din­Ta­ğı­yev­/Sum­qa­yıt/ (qeyd­edək­ki,­bu­qə­sə­bə­nin­adı­də­yiş­di­ri­lən­za­man­da­ ta­ri­xi­lik­ prin­sip­lə­ri­nə­ ria­yət­ edil­mə­miş,­ ya­şa­yış­mən­tə­qə­si­nin­ qə­dim­ adı­ nə­zə­rə­ alın­ma­dı­ğın­dan­ bu­əra­zi­va­hi­di­məş­hur­mes­se­na­tın­şə­rə­fi­nə­“Ha­cı­zey­na-lab­din­ta­ğı­yev”­me­mo­ri­al­adı­ilə­rəs­mi­ləş­di­ril­miş­dir.­ta­ri­xi­ so­raq­lar­ isə­ sü­but­ edir­ ki,­ gös­tə­ri­lən­ əra­zi­nin­il­kin­adı­əs­lin­də­də­və­ya­ta­ğı­ol­muş­dur.­yu­xa­rı­da­qeyd­et­di­yi­miz­bu­ki­mi­fakt­lar­Azər­bay­can­to­po­nim­lə­ri­nin­ye­ni­dən­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­pro­se­sin­də­müt­ləq­nə­zə­rə­alın­ma­lı­dır).­

7)­Ye­ni­əra­zi­va­hid­lə­ri­nə­ve­ri­lən­oy­ko­nim­lər:­XX­əs-rin­80-ci­ il­lə­ri­nin­ son­la­rın­dan­eti­ba­rən­öl­kə­nin­ in­zi-ba­ti-əra­zi­qu­ru­lu­şun­da­apa­rı­lan­də­yi­şik­lik­lə­rə,­həm-çi­nin­tor­paq­la­rı­mı­zın­iş­ğa­lı­ilə­bağ­lı­ola­raq­yurd-yu­va-sın­dan­di­dər­gin­düş­müş­qaç­qın­və­məc­bu­ri­köç­kün-lə­ri­mi­zin­ ­ so­si­al­ və­ziy­yə­ti­nin­ yax­şı­laş­dı­rıl­ma­sı­ üçün­atı­lan­ad­dım­la­ra­mü­va­fiq­ola­raq­bu­dövr­də­Azər­bay-can­da­ bir­ sı­ra­ ye­ni­ ya­şa­yış­ mən­tə­qə­lə­ri,­ şə­hər­cik-lər,­qə­sə­bə­lər,­kənd­lər­sa­lın­mış,­ha­be­lə,­ in­di­yə­qə­dər­möv­cud­ ol­sa­ da,­ sə­nəd­lər­də­ rəs­mi­ləş­di­ril­mə­yən­ ay-rı-ay­rı­ əra­zi­lə­rə­ ya­şa­yış­mən­tə­qə­si­ sta­tu­su­ ve­ril­miş,­bu­ mən­tə­qə­lər­ ye­ni­ oy­ko­nim­lər­lə­ ad­lan­dı­rıl­mış­dır.­bu­na­ mi­sal­ ki­mi­ aşa­ğı­da­kı­ nü­mu­nə­lə­ri­ gös­tər­mək­­olar:­Abad­lı­/Bər­də/,­ Jars­ki­/Neft­ça­la/,­Ye­ni­Nov­ruz­lu­/Sa­at­lı/,­Qa­çaq­Kə­rəm­/Ağs­ta­fa/,­Sa­rı­tə­pə,­İs­kən­dər­li­/

50

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Şəm­kir/,­Mu­sa,­Eça­ra,­Aba­sal­lı,­Qa­ra­vul­daş­/Yar­dım­lı/,­Araz­/Ba­bək/,­Ki­çi­ko­ba­/Şah­buz/,­Ye­ni­Ha­vuş,­Bəh­ruz­Kən­gər­li,­Stan­si­ya­Da­şarx,­Dan­ye­ri­/Şə­rur/.­

Er­mə­nis­ta­nın­ Azər­bay­ca­na­ qar­şı­ hər­bi­ tə­ca­vü­zü­nə­ti­cə­sin­də­yurd-yu­va­sın­dan­di­dər­gin­düş­müş­qaç­qın­və­məc­bu­ri­köç­kün­lə­ri­miz­üçün­sa­lı­nan­şə­hər­cik­lə­rin­ad­la­rı­da­m­a­raq­do­ğu­rur:­Gü­lüs­tan,­Qa­yı­dış­və­s.­bu-nun­la­ be­lə,­ qaç­qın­ şə­hər­cik­lə­ri­nin­ ad­la­rı­nın­ nöm­rə-lər­lə­dif­fe­ren­si­al­laş­dı­rıl­ma­sı­(mə­sə­lən,­1­nöm­rə­li­Qa­yı­dış,­2­nöm­rə­li­Qa­yı­dış,­3­nöm­rə­li­Qa­yı­dış,­10­nöm­rə­li­Qa­yı­dış­və­s.)­bir­qə­dər­mü­ba­hi­sə­li­dir.­zən­ni­miz­cə,­hə-min­dü­şər­gə­lə­rə­Azər­bay­ca­nın­qə­dim­ta­ri­xi­ ilə­bağ­lı­baş­qa­ad­lar­dü­şün­mək­da­ha­düz­gün­olar­dı.­

8)­ Ar­xa­ik­lə­şə­rək­ pas­siv­ fon­da­ keç­miş­ oy­ko­nim­lər:­­təd­qi­qa­ta­cəlb­edi­lən­dövr­də­fak­ti­ki­hər­han­sı­coğ­ra-fi­ob­yek­tə­aid­ol­ma­yan,­tə­bii­şə­kil­də­ar­xa­ik­ləş­miş­və­ya­iki­ in­zi­ba­ti-əra­zi­va­hi­di­nin­bir­ləş­mə­si­nə­ti­cə­sin­də­coğ­ra­fi­ad­sta­tu­su­nu­itir­miş­bir­sı­ra­to­po­nim­lə­rin­rəs-mi­ sə­nəd­lər­dən­ çı­xa­rıl­ma­sı­ hal­la­rı­na­ da­ rast­ gə­li­nir.­Aşa­ğı­da­kı­ ar­xa­ik­ to­po­nim­lər­ ra­yon­la­rın­ uçot-mə­lu-mat­ ki­tab­la­rın­dan­ çı­xa­rıl­mış­dır:­ Ağ­daş­kənd,­ Se­yid­li,­­Ağ­dam­kənd,­Qa­ra­dağ­lı,­­Sa­rı­ha­cı­lı,­Mu­rad­bəy­li,­Pə­ri­oğ­lu­lar,­Əli­mər­dan­lı­/Ağ­dam/,­Qa­ra­bu­laq­/Qax/,­Alın­ca­lı­/Sa­mux/,­V.İ.Le­nin­adı­na­qə­sə­bə­/Ağs­ta­fa/,­Ya­nıq­tə­pə,­­Or­ta­Cey­ran­çöl­/To­vuz/,­Er­mə­ni­Ba­zar­/Yev­lax/,­Qa­ra­ba­ba­/Zən­gi­lan/,­Qum­lu,­Ki­çik­Düz­yurd,­Aşa­ğı­Qum­lu­/Gə­də­bəy/,­Qa­rı­ka­ha,­­La­çın­kənd­/La­çın/,­­Də­mir­çi­lər,­Ömə­ra­ğa­lı­/Qu­sar/,­Be­ça­rə­qə­sə­bə­si­/İmiş­li/,­Mu­sa­lı­/Neft­ça­la/,­Dost­luq­(Mar­ya­na­qə­sə­bə­si)­/Xaç­maz/,­Mu­ğan­ qə­sə­bə­si­ /Bi­lə­su­var/,­ Qər­çə,­ Gen­də­rə­ /İs­ma­yıl­lı/,­Ləz­gi­lər,­Çö­kək­Xü­luf­lu,­Yu­xa­rı­Kö­nül­lü­/Şəm­kir/,­Aşa­ğı­

51

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

Neh­rəm,­Bi­rin­ci­Də­rə­şam­və­İkin­ci­Də­rə­şam­qə­sə­bə­lə­ri­/Ba­bək/,­Qa­ra­gü­nə,­Qəh­rə­man­lar,­Znoy­nı­qə­sə­bə­lə­ri­/Şir­van/,­Ur­mis­ /Or­du­bad/,­Baş­ba­şı,­Daş­düz,­Qar­ğa­lıq­qə­sə­bə­lə­ri­ /Nax­çı­van/,­Za­rat,­Gü­ləh­/Şab­ran/,­Ax­ta­çı,­Pir­qa­ra­çu­xa­ /Ağ­su/,­Tə­zə­kənd­ /Şə­rur/,­ Şah­buz­kən­di­/Şah­buz/.­­­

1.4. Hid�ro�nim�lər�

bu­ dövr­də­ su­ ob­yekt­lə­ri­nin­ ad­la­rın­da­ elə­ əhə-miy­yət­li­ də­yi­şik­lik­ apa­rıl­ma­dı­ğın­dan­ Azər­bay­can­di­li­ ono­mas­ti­ka­sı­nın­ hid­ro­nim­lər­ qo­lu­ möv­zu­nun­təd­qi­qi­ ba­xı­mın­dan­ ge­niş­ ma­te­ri­al­ ver­mir.­ Hid­ro-nim­lər­fon­du­nun­də­yi­şik­lik­lər­pro­se­sin­də­xey­li­pas-siv­qal­ma­sı­bu­ono­mas­tik­va­hid­lə­rə­aid­ma­raq­lı­bir­qa­nu­na­uy­ğun­luq­la­ əsas­lan­dı­rıl­ma­lı­dır.­ tə­bii­ su­ ob-yekt­lə­ri­nin­ ya­ran­ma­sın­da­ in­sa­nın­ iş­ti­ra­kı­ ol­ma­dı-ğın­dan­ hid­ro­nim­lər­ dil­xa­ri­ci­ amil­lər­ tə­rə­fin­dən­ az­ida­rə­olu­nur­və­adə­tən­də­yiş­məz­qa­lır.­cü­zi­is­tis­na-lar­isə,­əsa­sən,­o­su­ob­yekt­lə­ri­nin­ad­la­rı­na­aiddir­ki,­on­la­rın­ya­ran­ma­sın­da,­ ad­lan­dı­rıl­ma­sın­da­bi­la­va­si­tə­in­sa­nın­iş­ti­ra­kı­ol­muş­dur.­bu­ba­xım­dan,­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­ Azər­bay­can­ əra­zi­sin­də­ki­ su­ ob­yekt­lə­rin-dən­ yal­nız­ bir­ ne­çə­ sü­ni­ su­var­ma­ ka­na­lı­nın­ adı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­xa­rak­te­rik­hal­dır.­qı­sa­ca­şə­kil­də­qeyd­edək­ki,­bu­dövr­də­Or­co­ni­kid­ze­ka­na­lı­nın­qə­dim­adı­bər­pa­ edi­lə­rək­ Xan­ qı­zı­ ka­na­lı, Əziz­bə­yov­ ka­na­lı­nın­adı­–­Baş­Mu­ğan,­Le­nin­ka­na­lı­nın­adı­Baş­Mil,­Mosk­va­və­Şa­um­yan­ka­nal­la­rı­nın­adı­Sa­bir­və­Üze­yir­Ha­cı­bə­yov­ka­na­lı­edil­miş,­ Şam­xor­ça­yın­adı­Şəm­kir­çay­ki­mi­də­qiq­ləş­di­ril­miş­dir.­

52

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

bu­dövr­də­bə­zi­su­ob­yekt­lə­ri­nin­mən­sə­bi­da­ha­da­uzan­mış,­mə­sə­lən,­Sa­mur­Də­və­çi­ka­na­lı­–­Sa­mur­Də­və­çi­Ab­şe­ron­ka­na­lı­ki­mi­ad­lan­dı­rıl­mış,­tər­tər­su­an­ba­rı­ti­kil­dik­dən­son­ra­tər­tər­ka­na­lı­da­iki­ye­rə­bö­lü­nə­rək­Sağ­sa­hil­ka­na­lı­və­Sol­sa­hil­ka­na­lı­adı­ilə­rəs­mi­ləş­di­ril-miş­dir.­qər­bi­Azər­bay­can­da­er­mə­ni­lər­tə­rə­fin­dən­adı­Se­van­edil­miş­Göy­cə­gö­lü­nün­qə­dim­adı­nın­yad­daş­lar-da­bər­pa­sı­da­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­di­li­mi­zin­hid­ro-nim­lər­fon­dun­da­nə­zə­rə­çar­pan­də­yi­şik­lik­lər­dən­dir.­

Ey­ni­za­man­da,­1994-cü­ilin­21­sent­yab­rın­da­“əs-rin­mü­qa­vi­lə­si”nin­im­za­lan­ma­sın­dan­son­ra­Azər­bay-can­da­ye­ni­neft­era­sı­baş­lan­mış,­xa­ri­ci­trans­mil­li­kor-po­ra­si­ya­la­rın­ iş­ti­ra­kı­ ilə­ is­tis­mar­ edi­lə­n­ neft­ və­ qaz­ya­taq­la­rı­na­ve­ri­lən­“Də­də­Qor­qud”,­“Çı­raq”,­“Azə­ri”,­“Gü­nəş­li”,­“Şah­də­niz”­və­s.­bu­ki­mi­hid­ro­nim­lər­ədə­bi­dil­də­ümu­mi­iş­lək­va­hid­lə­rə­çev­ril­miş­dir.­­

Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər­bay­can­da­ ya­şa­yış­mən­tə-qə­lə­ri­nin­ad­lan­dı­rıl­ma­sı­və­ad­la­rın­də­yiş­di­ril­mə­si­ işi­nin­qa­nun­ve­ri­ci­lik­ əsas­la­rı­ da­ xey­li­ də­rə­cə­də­ tək­mil­ləş­di­ril-miş­dir.­bu­pro­ses­in­di­“Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­döv-lət­di­li­haq­qın­da”,­ha­be­lə­“əra­zi­qu­ru­lu­şu­və­in­zi­ba­ti­əra­zi­böl­gü­su­haq­qın­da”,­“coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­adları­haq­qın­da”­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­qa­nun­la­rı­əsa­sın­da­tən­zim­lə­nir.­

“Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sın­da­ döv­lət­ di­li­ haq­qın-da”­22­de­kabr­1992-ci­il­dən­qüv­və­yə­min­miş­əv­vəl­ki­qa­nu­nun­4-cü­ fəs­li­nin­16-cı­mad­də­sin­də­gös­tə­ri­lir­di­ki,­ Azər­bay­can­ əra­zi­sin­də­ki­ ya­şa­yış­ mən­tə­qə­lə­ri­nin,­elə­cə­də­baş­qa­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­döv­lət­di­lin-də­ya­zıl­ma­lı­dır.­to­po­nim­lə­rin­xə­ri­tə­lər­də­ya­zı­lı­şı­döv-lət­tə­rə­fin­dən­təs­diq­lən­miş­xü­su­si­sor­ğu­və­mə­lu­mat­ki­tab­la­rı­va­si­tə­si­lə­mü­əy­yən­ləş­di­ri­lir­{22,­s.­31}.­

53

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

2000-ci­ ilin­13­ iyu­nun­dan­qüv­və­yə­mi­nən­ “əra­zi­qu­ru­lu­şu­ və­ in­zi­ba­ti­ əra­zi­ böl­gü­sü­ haq­qın­da”­ Azər-bay­can­res­pub­li­ka­sı­qa­nu­nu­nun­9-cu­mad­də­sin­də­isə­əra­zi­va­hid­lə­ri­nin­ad­lan­dı­rıl­ma­sı­və­on­la­rın­ad­la­rı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­ za­ma­nı­ zə­ru­ri­ sa­yı­lan­ bü­tün­ şərt­lər­təs­bit­olun­muş­dur.­bu­şərt­lə­rə­əsa­sən,­öl­kə­də­ki­bü­tün­əra­zi­va­hid­lə­ri­nə­mü­əy­yən­ad­lar­ve­ril­mə­li­dir.­ya­şa­yış­məs­kən­lə­ri­nin­ad­lan­dı­rıl­ma­sı­və­on­la­rın­ad­la­rı­nın­də-yiş­di­ril­mə­si­ümum­döv­lət­mə­na­fe­yi,­ha­be­lə­coğ­ra­fi,­ta-ri­xi,­et­noq­ra­fik,­mil­li­və­məi­şət­şə­rai­ti­nə­zə­rə­alın­maq-la­hə­ya­ta­ke­çi­ril­mə­li­dir.­bu­ra­da­yer­li­əha­li­nin­rə­yi­də­əsas­dır.­Azər­bay­can­da­bü­tün­əra­zi­va­hid­lə­ri­nə­ad­la­rın­ve­ril­mə­si­ və­ on­la­rın­ ad­la­rı­nın­ də­yiş­di­ril­mə­si­ mü­va-fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­nın­və­sa­tə­ti­əsa­sın­da­Mil­li­Məc­lis­ tə­rə­fin­dən­ hə­ya­ta­ ke­çi­ri­lir.­ əra­zi­ va­hid­lə­ri­nə­ad­la­rın­ve­ril­mə­si­və­ya­ad­la­rın­də­yiş­di­ril­mə­si­ba­rə­də­hər­bir­tək­li­fə­əv­vəl­cə­dən­Mil­li­Məc­lis­ya­nın­da­kı­to­po-ni­mi­ya­­ko­mis­si­ya­sın­da­ba­xı­lır.­bu­ba­rə­də­mü­va­fiq­rəy­ha­zır­la­nır.­əra­zi­va­hi­di­nin­ta­ri­xi­adı­bər­pa­olu­nar­kən­yer­li­ əha­li­nin­ rə­yi­ nə­zə­rə­ alın­mır.­ qa­nu­nun­ tə­lə­bi­nə­əsa­sən,­ gör­kəm­li­ döv­lət­ və­ ic­ti­mai­ xa­dim­lə­rin­ ad­la­rı­bir­qay­da­ola­raq­an­caq­ye­ni­ya­ran­mış­əra­zi­va­hid­lə­ri-nə­ve­ril­mə­li­dir.­İki­və­da­ha­ar­tıq­əra­zi­va­hi­di­bir­əra-zi­ va­hi­din­də­ bir­ləş­dik­də­ on­lar­dan­ yal­nız­ bi­ri­nin­ adı­sax­lan­ma­lı­dır.­əra­zi­va­hi­di­nə­ad­ve­ri­lər­kən­və­əv­vəl­ki­ad­lar­də­yiş­di­ri­lər­kən­möv­cud­ad­la­rın­ tək­rar­lan­ma­sı-na­yol­ve­ril­mə­mə­li­dir.­döv­lə­tin,­mil­li,­ta­ri­xi,­coğ­ra­fi­və­mə­də­ni­ ir­si­ ilə­bağ­lı­ olan­ coğ­ra­fi­ ad­lar­də­yiş­di­ril­mə-mə­li­dir­{68.}.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­pre­zi­den­ti­nin­“döv­lət­ di­li­nin­ tət­bi­qi­ işi­nin­ tək­mil­ləş­di­ril­mə­si­ haq-qın­da”­18­iyun­2001-ci­il­ta­rix­li­Fər­ma­nın­da­da­coğ­ra­fi­ad­lar­la­bağ­lı­bir­sı­ra­mə­qam­lar­öz­ək­si­ni­tap­mış­dır.­­

54

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

“Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sın­da­ döv­lət­ di­li­ haq­qın-da”­30­sent­yabr­2002-ci­il­ta­rix­ində­qüv­və­yə­min­miş­ye­ni­ qa­nu­nun­2-ci­ fəs­li­nin­ 9­ və­ 10-cu­mad­də­lə­ri­ də­in­zi­ba­ti­əra­zi­böl­gü­sü­ilə­əla­qə­dar­döv­lət­di­lin­dən­is-ti­fa­də­qay­da­la­rı­nı­nə­zər­də­tu­tur.­Mad­də­lər­də­irə­li­sü-rü­lən­ tə­ləb­lə­rə­ əsa­sən,­ Azər­bay­can­da­ bü­tün­ coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­döv­lət­di­lin­də­ya­zıl­ma­lı­dır.­­coğ­ra­fi­­ad­la­rın­döv­lət­di­li­nin­nor­ma­la­rı­na­uy­ğun­ya­zı­lı­şı­mü-va­fiq­ qu­rum­ tə­rə­fin­dən­mü­əy­yən­ləş­di­ri­lir.­ əra­zi­ va-hid­lə­ri­nin­ad­la­rı­döv­lət­di­li­ ilə­ya­na­şı,­xa­ri­ci­dil­lər­də­də­ya­zı­la­bi­lər.­be­lə­olan­hal­da,­to­po­nim­əv­vəl­cə­döv­lət­di­lin­də,­da­ha­son­ra­isə­xa­ri­ci­dil­də­ve­ril­mə­li­dir.­Azər-bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­coğ­ra­fi­ad­la­rın­döv­lət­di­li­nin­nor­ma­la­rı­na­uy­ğun­ya­zı­lı­şı­mü­va­fiq­qu­rum­tə­rə­fin­dən­tən­zim­lə­nir.­Azər­bay­can­to­po­nim­lə­ri­nin­xa­ri­ci­dil­lər-də­ve­ril­mə­si­ad­la­rın­Azər­bay­can­di­lin­də­ tə­ləf­fü­zü­nə,­coğ­ra­fi­ ad­la­rın­bey­nəl­xalq­ya­zı­lış­qay­da­la­rı­na­uy­ğun­şə­kil­də­mü­əy­yən­ləş­mə­li­dir­{23.}.­­

18­ de­kabr­ 2007-ci­ il­ ta­ri­xin­də­ qüv­və­yə­ min­miş­“coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ ad­la­rı­ haq­qın­da”­ qa­nun­ da­ öl-kə­miz­də­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rə­ad­ve­ril­mə­si,­on­la­rın­ad-la­rı­nın­ də­yiş­di­ril­mə­si,­ də­qiq­ləş­di­ril­mə­si,­ iş­lə­dil­mə­si,­qey­diy­ya­tı,­ uço­tu­ və­ qo­ru­nub­ sax­la­nıl­ma­sı­ sa­hə­sin-də­ki­fəa­liy­yə­tin­hü­qu­qi­əsas­la­rı­nın­mü­əy­yən­edil­mə­si­ba­xı­mın­dan­çox­əhə­miy­yət­li­dir.

qa­nun­da­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­mü­əy­yən-ləş­di­ril­mə­si­ –­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ möv­cud­ ad­la­rı­nın­ay­dın­laş­dı­rıl­ma­sı,­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rə­ad­ve­ril­mə­si­və­on­la­rın­ad­la­rı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si,­coğ­ra­fi­ob­yek­tin­adı-nın­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­isə­-­coğ­ra­fi­ob­yek­tin­da­ha­çox­is­ti­fa­də­edi­lən­adı­nın­se­çil­mə­si­və­hə­min­adın­ya­zı­lı­şı-

55

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

nın­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­döv­lət­di­li­nin­nor­ma-la­rı­na­uy­ğun­laş­dı­rıl­ma­sı­ki­mi­təs­bit­edil­miş­dir.

bu­ qa­nun­da­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ ad­la­rı­nın­mü­əy-yən­ləş­di­ril­mə­si,­ də­qiq­ləş­di­ril­mə­si,­ iş­lə­dil­mə­si,­ qey-diy­ya­tı,­ uço­tu­ və­ qo­ru­nub­ sax­la­nıl­ma­sı­ sa­hə­sin­də­döv­lə­tin­ əsas­ və­zi­fə­lə­ri­mü­əy­yən­ edil­miş­dir.­ coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ ad­la­rı­nın­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­döv­lət­di­li­nin­nor­ma­la­rı­nə­zə­rə­alın­maq­la­mü­əy­yən-ləş­di­ril­mə­si­nin­ və­ də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­nin­ tə­min­ edil-mə­si,­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ ad­la­rı­nın­ qey­diy­ya­tı­nın­ və­uço­tu­nun­ apa­rıl­ma­sı­nın­ təş­ki­li,­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­lü­ğət­lə­ri­nin­və­so­raq­ki­tab­la­rı­nın­nəş­ri­nin­təş-ki­li,­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­döv­lət­ka­ta­lo­qu­nun­ya­ra­dıl­ma­sı­ və­ apa­rıl­ma­sı­nın­ təş­ki­li,­ coğ­ra­fi­ ob­yekt-lə­rin­ad­la­rı­ilə­bağ­lı­döv­lət­proq­ra­mı­nın­ha­zır­lan­ma­sı­və­qə­bu­lu,­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­və­ek­zo­nim­lər­lə­(Azər­bay­can­ to­po­nim­lə­ri­nin­ xa­ri­ci­ dil­lər­də­ iş­lən­mə­for­ma­sı)­ bağ­lı­ va­hid­ tə­ləb­lə­rin­ və­ qay­da­la­rın­mü­əy-yən­ləş­di­ril­mə­si­ki­mi­mü­hüm­və­zi­fə­lər­nə­zər­də­tu­tul-muş­dur.­

qa­nu­nun­tə­ləb­lə­ri­nə­gö­rə,­coğ­ra­fi­ob­yek­tə­ve­ri­lən­ad­hə­min­coğ­ra­fi­ob­yek­tin­xü­su­si­əla­mət­lə­ri­ni­əks­et-dir­mə­li­ və­ ad­ ve­ri­lər­kən­ümum­döv­lət­ və­ümum­xalq­mə­na­fe­yi,­bu­ob­yek­tin­yer­ləş­di­yi­əra­zi­nin­coğ­ra­fi,­ta-ri­xi,­tə­bii­və­di­gər­xü­su­siy­yət­lə­ri,­hə­min­əra­zi­də­ya­şa-yan­əha­li­nin­rə­yi­nə­zə­rə­alın­ma­lı­dır.­coğ­ra­fi­ob­yek­tin­adı­üç­söz­dən­ar­tıq­ol­ma­ma­lı­dır.

coğ­ra­fi­ob­yek­tin­möv­cud­adı­mü­va­fiq­döv­lət­or­qan-la­rı­nın­ və­ yer­li­ özü­nüi­da­rə­ or­qan­la­rı­nın­ sə­nəd­lə­ri­nə,­rəs­mi­kar­toq­ra­fi­ya,­so­raq­nəşr­lə­ri­nə­və­di­gər­mən­bə-lə­rə,­mü­va­fiq­əra­zi­lə­rin­əha­li­si­nin,­ha­be­lə­mü­tə­xəs­sis-

56

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

lə­rin­rə­yi­nə­əsas­lan­maq­la­ay­dın­laş­dı­rı­lır.­yer­ad­la­rı­bir­əra­zi­va­hi­di­hü­dud­la­rı­da­xi­lin­də­ey­ni­növ­lü­coğ­ra­fi­ob-yekt­lə­rin­ad­la­rı­tək­rar­lan­dıq­da,­coğ­ra­fi­ob­yek­tin­ta­ri­xi­adı­nı­bər­pa­et­mək­zə­ru­rə­ti­ya­ran­dıq­da,­coğ­ra­fi­ob­yek-tin­funk­si­ya­sı­və­ya­tə­yi­na­tı­əhə­miy­yət­li­də­rə­cə­də­də-yiş­dik­də,­coğ­ra­fi­ob­yek­tin­adı­qa­nun­la­mü­əy­yən­edil-miş­mü­va­fiq­tə­ləb­lə­rə­uy­ğun­ol­ma­dıq­da­də­yiş­di­ri­lir.

coğ­ra­fi­ ob­yek­tə­ onun­ kəş­fin­də,­ öy­rə­nil­mə­sin­də,­ya­xud­əsa­sı­nın­qo­yul­ma­sın­da­bi­la­va­si­tə­iş­ti­rak­et­miş­şəxs­lə­rin,­ gör­kəm­li­ döv­lət,­ ic­ti­mai,­ elm­ və­mə­də­niy-yət­xa­dim­lə­ri­nin,­döv­lət­qar­şı­sın­da­xü­su­si­xid­mət­lə­ri­ol­muş­şəxs­lə­rin­ad­la­rı,­bir­qay­da­ola­raq,­ölü­mün­dən­son­ra­və­adı­ol­ma­yan­coğ­ra­fi­ob­yek­tə­ve­ri­lə­bi­lər.

coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ ad­la­rı­nın­ də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­za­ma­nı­ta­ri­xi,­mə­də­ni,­et­nik,­dil­və­di­gər­xü­su­siy­yət-lər,­ha­be­lə­xü­su­si­el­mi­təd­qi­qat­la­rın­nə­ti­cə­lə­ri­nə­zə­rə­alın­ma­lı­dır.­

coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ ad­la­rı­nın­ də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­“Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sın­da­ döv­lət­ di­li­ haq­qın­da”­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­qa­nu­nu­na­uy­ğun­ola­raq­hə­ya­ta­ke­çi­ri­lir.

Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­əra­zi­sin­də­yer­lə­şən­coğ-ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­ey­ni­cür­və­sa­bit­iş­lə­dil­mə­si­nin­tə­min­ edil­mə­si­ və­ hə­min­ ad­la­rın­ qo­ru­nub­ sax­la­nıl­ma­sı­məq­sə­di­ ilə­mü­va­fiq­ ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­ tə­rə­fin­dən­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­döv­lət­ka­ta­lo­qu­ya­ra­dı­lır.

Mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə-rin­ad­la­rı­lü­ğət­lə­ri­ni­və­so­raq­ki­tab­la­rı­nı,­ha­be­lə­Azər-bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­xə­ri­tə­və­at­las­la­rı­nı­ha­zır­la­yır­və­nəşr­edir.

57

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

döv­lət­və­yer­li­özü­nüi­da­rə­or­qan­la­rı,­hü­qu­qi­şəxs-lər,­ küt­lə­vi­ in­for­ma­si­ya­ va­si­tə­lə­ri­ tə­rə­fin­dən,­ ha­be­lə­təd­ris,­ kar­toq­ra­fi­ya,­ so­raq,­ en­sik­lo­pe­dik­ nəşr­lər­də,­elan­lar­da,­rek­lam­lar­da,­löv­hə­lər­də,­yol­gös­tə­ri­ci­lə­rin-də,­ poçt­ gön­də­riş­lə­rin­də­ və­ di­gər­ sa­hə­lər­də­ coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­na­is­ti­nad­edi­lər­kən­on­la­rın­qa­nu-na­uy­ğun­ola­raq­mü­əy­yən­ləş­di­ril­miş­ad­la­rın­dan­is­ti-fa­də­edil­mə­li­dir.

Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ əra­zi­sin­də­ yer­lə­şən­coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ ad­la­rı­nın­ təh­rif­ olun­ma­sı­na­ yol­ve­ril­mir.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­əra­zi­sin­də­yer-lə­şən­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­döv­lət­tə­rə­fin­dən­mü-ha­fi­zə­olu­nur.

“əra­zi­qu­ru­lu­şu­və­in­zi­ba­ti­əra­zi­ ­böl­gü­sü­haq­qın-da”­qa­nu­nun­9-cu­mad­də­sin­də­isə­şə­hər­lə­rə­aid­coğ­ra-fi­ad­la­ra,­yə­ni,­ur­ba­no­nim­lə­rə­da­ir­xü­su­si­bir­müd­dəa­da­öz­ək­si­ni­tap­mış­dır.­bu­ra­da­qeyd­edi­lir­ki,­­pros­pekt,­kü­çə,­mey­dan­və­mü­va­fiq­əra­zi­va­hi­di­nin­di­gər­­tər­kib­his­sə­lə­ri­nə­ad­ve­ri­lər­kən,­ya­xud­ad­lar­də­yiş­di­ri­lər­kən­bu­ra­da­ya­şa­yan­əha­li­nin­rə­yi­müt­ləq­nə­zə­rə­alın­ma­lı-dır.­əgər­son­il­lər­də­şə­hər­lə­ri­mi­zin­ur­ba­no­ni­mik­sis­te-min­də­baş­ve­rən­pro­ses­lə­rin­təh­li­li­ni­apar­saq,­gö­rə­rik­ki,­bu­şər­tin­ye­ri­nə­ye­ti­ril­mə­si­son­də­rə­cə­va­cib­dir.­­

1.5. Ur�ba�no�nim�lər�

Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ Azər­bay­can­ şə­hər­lə­ri­nin­ur­ba­no­nim­lər­ sis­te­min­də­ də­ çox­say­lı­ də­yi­şik­lik­lər­baş­ver­miş­dir.­­bu­il­lər­də­ba­kı­nın­bağ,­park,­mey­dan,­kü­çə,­dön­gə,­pros­pekt­və­s.­ad­la­rın­da­özü­nü­gös­tə­rən­ye­ni­lik­lə­ri­əks­et­di­rən­fakt­la­ra­ is­ti­na­dən,­bu­də­yi­şik-

58

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

lik­lə­rin­ümu­mi­xa­rak­te­ri­ba­rə­də­ay­dın­ tə­səv­vür­ for-ma­laş­dır­maq­müm­kün­dür.­

bu­ dövr­də­ pay­tax­tın­ ye­ni­ dövr­lə­ zid­diy­yət­ təş­kil­edən­bir­çox­aqo­ro­nim­lə­ri­–­bağ,­park,­mey­dan,­kü­çə,­pros­pekt­və­dön­gə­­ad­la­rı­ye­ni­ono­mas­tik­va­hid­lər­lə­əvəz­ edil­miş­dir.­ Uzun­ il­lər­ “26­ Ba­kı­ Ko­mis­sa­rı­ mey­da­nın­da­kı­bağ”­adı­ilə­məş­hur­olan­əra­zi­yə­“Azad­lıq”, “Bai­lov­ba­ğı”na­“Qa­fur­Məm­mə­dov”,­ “Ki­rov­adı­na­Mə­də­niy­yət­ və­ İs­ti­ra­hət­par­kı”na­ “Da­ğüs­tü­park”­ ad­la­rı-nın­ve­ril­mə­si­məhz­bu­döv­rə­tə­sa­düf­edir.­

Müs­tə­qil­lik­ il­lə­rin­də,­ həm­çi­nin,­ “Za­bit­lər­ par­kı”na­“Də­də­Qor­qud”,­“Pio­ner­və­Mək­təb­li­lər­par­kı”na­­“Dur­na­lar”,­“Cə­fər­Cab­bar­lı­ba­ğı”na­“Əzim­Əzim­za­də­ba­ğı”,­Xə­tai­pros­pek­tin­də­ki­ “Fio­le­tov­ adı­na­ bağ”a­ “Fa­zil­ Meh­di­yev­ba­ğı”,­xalq­ara­sın­da­da­ha­çox­“Ma­la­kan­ba­ğı”­ki­mi­ta­nı-nan­­keç­miş­“9­Yan­var­ba­ğı”na­“Xa­qa­ni­ba­ğı”,­“Dzer­jins­ki­par­kı”na­“Şəh­ri­yar­par­kı”­və­ən­nə­ha­yət,­Azər­bay­can­döv­lət­ Fi­lar­mo­ni­ya­sı­nın­ qar­şı­sın­da­kı­ “İn­qi­lab­ ba­ğı”na­“Əlia­ğa­Va­hid­ba­ğı”­ad­la­rı­ve­ril­miş­dir­{45,­s.­261}.­­

­Onu­da­xa­tır­la­daq­ki,­1830-cu­il­də­sa­lı­nan­və­qey-ri-rəs­mi­ for­ma­da­ da­ha­ çox­ “Qu­ber­na­tor­ ba­ğı”­ ki­mi­ta­nı­nan­bu­so­nun­cu­ba­ğın­adı­90­il­ər­zin­də­bir­­ne­çə­də­fə­də­yiş­di­ri­lib.­bağ­köh­nə­ba­kı­lı­la­rın­di­lin­də­əv­vəl-cə­“Bağ­ça­bağ”, son ra “Şə­hər­ba­ğı”,­da­ha­son­ra­rəs­mi­sə­nəd­lər­də­“Mi­xay­lov­(Ba­kı­qu­ber­na­to­ru)­ba­ğı”,­so­vet­döv­rün­də­əv­vəl­cə­“Pio­ner”,­da­ha­son­ra­“İn­qi­lab­ba­ğı”,­1992-ci­ilin­əv­vəl­lə­rin­dən­isə­“Əlia­ğa­Va­hid­ba­ğı”­ad-lan­dı­rıl­mış­dır.­­

Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­ba­kı­nın­ur­ba­no­nim­lər­sis­te-min­də­ge­dən­pro­ses­lər­pay­taxt­da­kı­bir­sı­ra­mey­dan­la-

59

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

rın­ad­la­rı­nı­da­əha­tə­edir.­Ha­zır­da­ba­kı­əra­zi­sin­də­18­mey­dan­var­dır.­Azər­bay­can­mil­li-azad­lıq­hə­rə­ka­tı­nın­vü­sət­al­dı­ğı­“Azad­lıq­­mey­da­nı”­keç­miş­“Le­nin­mey­da­nı”nın­in­di­ki­adı­dır.­İn­qi­lab­dan­əv­vəl­“Pa­ra­pet”,­so­vet­döv­rün­də­ ­ “Karl­Marks­mey­da­nı”­ (1923-1988)­ ad­la-nan­mey­dan­da­ha­zır­da­sə­nəd­lər­də­“Ni­za­mi­mey­da­nı”­adı­ilə­rəs­mi­ləş­di­ri­lib.­keç­miş­“XI­Qı­zıl­Or­du­mey­da­nı” isə­20­yan­var­fa­ciə­si­qur­ban­la­rı­nın­şə­rə­fi­nə­“20­Yan­var­mey­da­nı”­ad­lan­dı­rıl­mış­dır.­ba­kı­nın­keç­miş­“Kom­so­mol”­və­“Kra­sin”­mey­dan­la­rı­nın­da­ad­la­rı­də­yiş­di­ri-lib.­bu­mey­dan­la­ra­möv­cud­ol­duq­la­rı­əra­zi­lə­rin­adı­na­uy­ğun­şə­kil­də­“Sə­ba­il­mey­da­nı”­və­“Su­ra­xa­nı­dai­rə­si” ad­la­rı­ve­ri­lib.­

pro­ses­lər­ pay­taxt­ dro­mo­nim­lə­ri­nə­ (ye­rüs­tü,­ ye-ral­tı,­ su,­ ha­va­ nəq­liy­yat­ yol­la­rı­nın­ xü­su­si­ ad­la­rı)­ də­tə­sir­siz­ ötüş­mə­miş,­ ba­kı­ met­ro­po­li­te­ni­nin­ aşa­ğı­da­gös­tə­ri­lən­ 7­ stan­si­ya­sı­na­ ye­ni­ ad­lar­ ve­ril­miş­dir:­ “XI­Qı­zıl­Or­du”­–­“20­Yan­var”,­“28­Ap­rel”­–­“28­May”,­“Av­ro­ra”­–­“Qa­ra­Qa­ra­yev”,­“26­Ba­kı­Ko­mis­sa­rı”­–­“Sa­hil”,­“Şa­um­yan”­–­“Xə­tai”,­ “Ba­kı­So­ve­ti”­–­“İçə­ri­şə­hər”,­“Mə­şə­di­Əziz­bə­yov”­–­“Ko­roğ­lu”.

Ey­ni­za­man­da­ba­kı­met­ro­po­li­te­ni­nin­son­il­lər­in­şa­edi­lən­ stan­si­ya­la­rı­na­ “Hə­zi­ As­la­nov”,­ “Nə­si­mi”,­ “Azad­lıq”­və­“Dər­nə­gül”­ad­la­rı­ve­ril­miş­dir.­­­

bu­ye­ni­ləş­mə­öl­kə­hə­ya­tın­da­baş­ve­rən­ic­ti­mai-si-ya­si­pro­ses­lər­lə­bağ­lı­ol­sa­da,­ye­ni­dro­mo­nim­lə­rin­heç­də­ha­mı­sı­uğur­lu­se­çim­de­yil.­bir­sı­ra­bö­yük­şə­hər­lər-də­ met­ros­tan­si­ya­lar­ üçün­ se­çi­lən­ ad­lar­ sər­ni­şin­lə­rə­ün­va­nı­ni­şan­ve­rir.­Met­ros­tan­si­ya­lar,­adə­tən,­ya­xın­lıq-da­kı­hər­han­sı­məş­hur­ob­yek­tin­adı­nı­da­şı­maq­la­sər-ni­şin­lə­rə­ün­va­nı­tap­maq­da­bir­növ­bə­ləd­çi­lik­edir.­

60

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ba­kı­da­Mil­li­ Elm­lər­ Aka­de­mi­ya­sı­ şə­hər­ci­yi­ ya­xın-lı­ğın­da­kı­met­ros­tan­si­ya­nın­ “Elm­lər­ Aka­de­mi­ya­sı”,­ əh-məd­li­ qə­sə­bə­sin­də­ yer­lə­şən­ met­ros­tan­si­ya­nın­ “Əh­məd­li”,­ dər­nə­gül­ qə­sə­bə­si­ əra­zi­sin­də­ yer­lə­şən­ met-ros­tan­si­ya­nın­“Dər­nə­gül”,­ İşə­ri­şə­hər­döv­lət­ta­rix­Me-mar­lıq­ qo­ru­ğu­nun­ ya­xın­lı­ğın­da­kı­ met­ros­tan­si­ya­nın­“İçə­ri­şə­hər”,­Azad­lıq­pros­pek­ti­ya­xın­lı­ğın­da­kı­­met­ros-tan­si­ya­nın­“Azad­lıq”­ad­lan­dı­rıl­ma­sı­nı­da­bu­na­nü­mu­nə­gös­tər­mək­olar.­də­niz­sa­hi­li­nə­ya­xın­stan­si­ya­nın “Sa-hil”,­nə­ri­ma­nov­ra­yo­nu­əra­zi­sin­də­ey­ni­ad­lı­mey­da­na,­ba­ğa­ və­ ki­no­te­at­ra­ ya­xın­met­ros­tan­si­ya­nın­ “Nə­ri­man­Nə­ri­ma­nov”­ad­lan­dı­rıl­ma­sı­da­ey­ni­prin­si­pə­uy­ğun­dur.­Həm­çi­nin,­“20­Yan­var”­mey­da­nı­na­çı­xan­met­ros­tan­si-ya­nın­“20­Yan­var”­­stan­si­ya­sı,­cə­fər­cab­bar­lı­nın­hey­kə­li­ya­xın­lı­ğın­da­kı­met­ros­tan­si­ya­nın­“Cə­fər­Cab­bar­lı”­stan­si­ya­sı,­ey­ni­ad­lı­ra­yon­da,­Şah­İs­ma­yıl­Xə­tai­nin­abi­də­si­ya­xın­lı­ğın­da­möv­cud­olan­met­ros­tan­si­ya­nın­“Xə­tai”­ad-lan­dı­rıl­ma­sı­nı­da­bu­qə­bil­dən­he­sab­et­mək­olar.­­la­kin­ba­kı­ met­ro­po­li­te­ni­nin­ di­gər­ stan­si­ya­la­rı­na­ ve­ril­miş­“Hə­zi­As­la­nov”,­“Xalq­lar­Dost­lu­ğu”,­“Neft­çi­lər”,­“Qa­ra­Qa­ra­yev”,­ “Ul­duz”,­ “Bak­mil”,­ “Gənc­lik”,­ “28­May”,­ “Ni­za­mi”,­“İn­şa­at­çı­lar”,­“Me­mar­Əcə­mi”­ad­la­rı­sər­ni­şi­nə­is­ti­qa­mət­ba­xı­mın­dan­heç­nə­de­mir.­

Müs­tə­qil­lik­ il­lə­rin­də­ ba­kı­nın­ ur­ba­no­nim­lər­ sis-te­min­də­ən­çox­də­yi­şik­li­yə­mə­ruz­qa­lan­sa­hə­məhz­pay­taxt­ ha­do­nim­lə­ri­ -­ pros­pekt,­ kü­çə­ və­dön­gə­ ad-la­rı­dır.­ bu­ sa­hə­də­ in­ten­siv­ də­yi­şik­lik­lər­ pro­se­si­1988-ci­ il­dən­ 1998-ci­ ilə­ qə­dər­ olan­ 10­ il­lik­ döv­rü­əha­tə­ edir.­ Fakt­ ma­te­ri­al­la­rı­na­ əsa­sən­ de­yə­ bi­lə­rik­ki,­ 1988-1998-ci­ il­lər­ ara­sın­da­ Azər­bay­can­ pay­tax-tın­da­20-ə­ya­xın­pros­pek­tin,­800-dən­ar­tıq­kü­çə­nin­və­ 50-ə­ qə­dər­ dön­gə­nin­ adı­ də­yiş­di­ril­miş­dir­ {35.}.­

61

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

ba­kı­ ha­do­nim­lə­ri­nin­də­yiş­di­ril­mə­si­pro­se­si­mər­hə-lə­li­şə­kil­də­hə­ya­ta­ke­çi­ril­miş­dir.­əgər­1988-ci­ il­ha-di­sə­lə­ri­nin­ ar­dın­ca­ ba­kı­da­ an­caq­ er­mə­ni­ ad­la­rı­nı­da­şı­yan­ha­do­nim­lər­də­yiş­di­ri­lir­di­sə,­1991-ci­ ilin­18­okt­yab­rın­da­Azər­bay­ca­nın­müs­tə­qil­li­yi­ rəs­mən­ təs-diq­lən­dik­dən­son­ra­bu­ra­so­vet­ideo­lo­gi­ya­sı­nı­əks­et-di­rən­ad­lar­da­əla­və­olun­du.­ba­kı­nın­pros­pekt,­kü­çə­və­dön­gə­lə­ri­nə­şə­hid­ad­la­rı­nın­ve­ril­mə­si­ilə­bu­pro-se­sin­növ­bə­ti­mər­hə­lə­si­baş­lan­dı.­­

bu­ta­ri­xə­qə­dər­də­yiş­di­ri­lən­ha­do­nim­lər,­da­ha­çox,­Azər­bay­ca­nın­ gör­kəm­li­ elm,­ mə­də­niy­yət,­ in­cə­sə­nət­xa­dim­lə­ri­nin­ad­la­rı­ilə­əvəz­edi­lir­di.­Am­ma­son­ra­dan­pay­taxt­ ha­do­nim­lə­ri,­ ələl­xü­sus­ kü­çə­ ad­la­rı,­ əsa­sən,­20­yan­var­və­qa­ra­bağ­mü­ha­ri­bə­si­şə­hid­lə­ri­nin­şə­rə­fi-nə­me­mo­ri­al­xa­rak­ter­li­ad­lar­la­əvəz­edil­di,­bu­pro­ses­küt­lə­vi­miq­yas­al­dı.­­

Şə­hid­ad­la­rı­nın­əbə­di­ləş­di­ril­mə­si­üsu­lu­ki­mi­yal-nız­ kü­çə­ ad­la­rı­nın­ gö­tü­rül­mə­si­ tə­bii­ ki,­ müs­bət­ hal­ki­mi­qar­şı­la­na­bil­məz.­Şə­hid­lə­ri­mi­zin­xa­ti­rə­si­nə­abi-də-komp­leks­lə­rin­ ucal­dıl­ma­sı,­ Şə­hid­lər­ mu­ze­yi­nin­təş­ki­li,­müx­tə­lif­ki­tab­la­rın­nəş­ri,­dün­ya­sə­viy­yə­sin­də­qə­bul­edi­lə­cək­bə­dii­və­sə­nəd­li­film­lə­rin­çə­kil­mə­si,­şə-hid­lə­rin­ömür­yo­lu­nu,­qəh­rə­man­lıq­sal­na­mə­si­ni­işıq-lan­dı­ran­ in­ter­net­ por­tal­la­rı­nın­ ya­ra­dıl­ma­sı­ və­ s.­ bu­cə­hət­dən­ ­da­ha­məq­sə­də­uy­ğun­va­ri­ant­ sa­yıl­ma­lı­ idi.­­Şə­hid­ad­la­rı­nın­yal­nız­ha­do­nim­ki­mi­mü­əy­yən­ləş­di­ril-mə­si,­üs­tə­lik­bu­küt­lə­vi­ işin­el­mi­lik­dən­uzaq­şə­kil­də,­heç­bir­prin­si­pə­söy­kən­mə­dən­hə­ya­ta­ke­çi­ril­mə­si­isə­ba­kı­nın­ur­ba­no­nim­lər­sis­te­min­də­bö­yük­bir­pə­ra­kən-də­li­yə,­sis­tem­siz­li­yə­gə­tir­miş­dir.­

Mə­lum­dur­ki,­ha­do­nim­lə­rin­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si­

62

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

bir­sı­ra­el­mi­prin­sip­lə­rə­söy­kə­nir.­bu­pro­ses­də­ha­do-ni­mik­ ob­yek­tin­ əra­zi-rel­yef­ xü­su­siy­yət­lə­ri,­ ta­ri­xi­lik­ami­li,­şə­hər­pla­nı­na­uy­ğun­as­so­sia­tiv­lik,­dif­fe­ren­si­al-laş­dır­ma,­ bu­ ob­yekt­lə­rə­ ve­ri­lən­me­mo­ri­al­ xa­rak­ter­li­ad­la­rın­əra­zi­ilə­bağ­lı­lı­ğı­və­s.­amil­lər­də­nə­zə­rə­alın-ma­lı­dır.­ AbŞ-ın­ ka­li­for­ni­ya­ Uni­ver­si­te­ti­nin­ pro­fes­so-ru,­azər­bay­can­lı­soy­da­şı­mız­Azər­əh­mə­do­vun­2007-ci­ilin­ iyu­lun­da­Azər­bay­can­mət­bua­tın­da­dərc­et­dir­di­yi­“Kü�çə�lə�rə� su� səp�mi�şəm”­ sər­löv­hə­li­ es­se­sin­dən­ gə-tir­di­yi­miz­ aşa­ğı­da­kı­ qeyd­lər­ ba­kı­ kü­çə­lə­ri­nin­ ad­la­rı­haq­qın­da­mü­qa­yi­sə­mü­hi­tin­də­dü­şün­mək­üçün­ge­niş­im­kan­ya­ra­dır:­“Mən ha zır da Uni ver si tet kü çə sin də ya­şa yı ram. Çox ki çik, ya rım çev rə for ma sın da bir kü çə dir və ya rım çev rə nin hər iki ucu Qa ra ğac kü çə si nə çı xır. Hər gün bu Qa ra ğac kü çə si lə pi ya da işə ge di rəm. Əv­vəl Park kü çə si ni ke çib Ge niş Yol mey da nı na çı xı ram, son ra Qa ra ğac la York kü çə lə ri nin kə siş mə si nə ça tı ram. Bu ra da yo lum ha ça la nır: ya so la dö nüb York kü çə si ilə yo lu ma da vam edə bi lə rəm və Di var kü çə si nə ça tan da sa ğa dö nüb Kol lec kü çə si nə qə dər ge də rəm və bu ra­da ye nə də so la dö nüb Kol lec kü çə si nin Pros pekt kü­çə si nə qo vuş du ğu ye rə ça ta ram. Ka fed ra mı zın yer ləş­di yi Tə pə Evi kü çə si bu nöq tə dən cə mi si 15­20 metr ara lı dır. Bu hə min Tə pə Evi kü çə si dir ki, vax ti lə Mark Tven onu Ame ri ka nın ən gö zəl kü çə si ad lan dır mış dı. İn di çox lu ti ki li lər ya ra nıb bu ra da, onun çün ağac la rın ço xu nu qı rıb lar, am ma ye nə də o gö zəl li yin ni şa nə lə ri qal maq da dır… İkin ci se çim də isə Qa ra ğac kü çə si ilə da vam edi rəm, Yük sək lik kü çə si ni ke çib Mə bəd kü çə­si nə ça tı ram. Son ra so la dö nüb Mə bəd lə iki blok get­dik dən son ra ye nə də dö nüb Tə pə Evi nə çı xı ram.

İkin ci va ri an ta da ha çox üs tün lük ve ri rəm, uzaq ol­

63

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

sa da, yol şə hə rin lap mər kə zin dən ke çir: Qa ra ğac la Mə bə din kə siş mə sin də göz ox şa yan və ya şıl ol du ğu üçün də elə Ya şıl ad la nan bir mey dan yer lə şir. Nyu Ha vən (Ye ni Sı ğı na caq) bö yük şə hər de yil və əsl şə hər hə ya tı na məx sus qay nar lıq elə ən çox bu Ya şı lın ət­ra fın da du yu lur. Çe şid li bank lar, res to ran lar, dü kan lar, Döv lət Bi na sı, İc ti mai Ki tab xa na və s. yer lə şir bur da. Ya şıl dörd bir tə rəf dən Qa ra ğac, Kil sə, Ki çik Kil sə və Kol lec kü çə lə riy lə əha tə lə nib. Ta ri xi Ki çik Kil sə kü çə­si şə hə rin bəl kə ən ca zi bə dar gu şə si dir. Bur da tək­cə kil sə yox, həm də in cə sə nət mu ze yi, te atr bi na sı, ki tab dü ka nı, gö zəl ka fe lər var. Ki çik Kil sə də və ona pa ra lel Tac kü çə lə rin də ital yan, is pan, Çin, türk, ərəb, tay, hind, ya pon res to ran la rı ta par sız, hə yat hə mi şə qay nar olur bur da. Kil sə kü çə si nə pa ra lel isə, bir blok cə nu ba, Por ta ğal kü çə si dir, on dan da bir blok aşa­ğı düş səz Döv lət kü çə si nə çı xar sız ki, Döv lət kü çə si­nin də so nun da, Bir lik kü çə si nə çat dı ğı yer də, şə hə rin də mir yol vağ za lı yər lə şib. Kü çə lə rin ad la rı na diq qət edir siz mi!? Ba kı da da pi ya da gəz mə yi çox se vir dim; tez­tez uni ver si tet dən çı xıb So vets ki ilə üzüa şa ğı dü­şə rək düz vağ za la qə dər pi ya da ge dir dim. İn di otu rub keç di yim o kü çə lə rin ad la rı nı xa tır la ma ğa ça lı şı ram, nə bil lah elə yi rəm, ya dı ma düş mür. Na ra hat olu ram, yad­da şım be lə mi kor la nı b? Am ma o kü çə lər də az qa la nə var dı sa, bi na lar, qə zet köşk lə ri, hət ta ağac lar bə lə ya dım da dır axı, tək bir cə ad dan baş qa. Bi li rəm ki, ki­min sə adı nay dı. …Ol maz mı ki, biz hər sə hər Se vinc, Ümid, İnam kü çə lə ri ilə işə ge dəy di k? Ya xud gənc qız la rı mız is tə dik lə ri oğ lan la ra Sev gi li lər, Xoş bəxt lik, Sə da qət kü çə lə rin də (bağ la rın da) gö rüş ve rəy di lə r? Pis olar dı mı Ba kı da Sa va lan, Bor ça lı, Dər bənd, Göy­

64

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

çə kü çə lə ri ol say dı ? Ni yə poç tu muz Poçt kü çə sin də, uni ver si te ti miz Uni ver si tet kü çə sin də, ba za rı mız Ba zar kü çə sin də yer ləş mə si n?”

Azər­bay­can­lı­ ali­min­ bö­yük­ və­tən­ sev­gi­si­ ilə­ diq-qə­tə­çat­dır­dı­ğı­bu­amil­lə­rə,­əf­sus­lar­ki,­heç­so­vet­döv-rün­də­də­bir­o­qə­dər­əhə­miy­yət­ve­ril­mir­di.­Müs­tə­qil-lik­döv­rün­də­ba­kı­ha­do­nim­lə­ri­də­yiş­di­ri­lən­za­man­isə­qeyd­olu­nan­amil­lər­ümu­miy­yət­lə,­diq­qət­dən­kə­nar­da­­sax­lan­mış,­bu­sa­hə­də­ki­ sis­tem­siz­lik­da­ha­da­güc­lən-miş­dir.­ pros­pekt,­ kü­çə­ və­ dön­gə­lə­rə,­ əsas­ eti­ba­ri­lə,­şəxs­ ad­la­rı­nın­ ve­ril­mə­si­ ba­kı­nın­ ha­do­nim­lər­ sis­te-min­də­ki­ az-çox­ rən­ga­rəng­li­yi­ də­ ara­dan­ gö­tü­rə­rək­yek­nə­sək­li­yə­ gə­tir­miş­dir.­ də­yi­şik­lik­lə­rin­ bu­ şə­kil­də­apa­rıl­ma­sı­ pay­tax­tın­ha­do­nim­lər­ sis­te­mi­ni­ da­ha­ çox­şəxs­ adı-so­yad­ mo­de­li­ üz­rə­ mü­əy­yən­ləş­dir­miş,­ aşa-ğı­da­nə­zər­dən­ke­çi­ri­lən­di­gər­ha­do­nim­mo­del­lə­ri­nin­möv­qe­yi­tam­zə­if­lə­miş­dir:­

1.­ Za­hi­ri­ gö­rü­nüş­ və­ əra­zi­rel­yef­ xü­su­siy­yət­lə­ri­ əsa­sın­da­ işa­rə­lən­di­ril­miş­ ha­do­nim­lər:­ bu,­ ta­ri­xi­lik­prin­sip­lə­ri­nə­ söy­kə­nən­ klas­sik­ mo­del­ ol­du­ğun­dan­bu­ra­da,­ əsas­ eti­ba­ri­lə,­ qey­ri-rəs­mi­ sə­viy­yə­də,­ xalq­ara­sın­da­ for­ma­la­şan­ ən­ qə­dim­ ha­do­nim­lər­ qrup­laş-dı­rı­lır.­ ba­kı­da­ bu­mo­del­ üz­rə­mü­əy­yən­lə­şən­ çox­say-lı­ kü­çə­ və­ dön­gə­ ad­la­rı­ də­yiş­di­ril­miş­dir:­Mü­vəq­qə­ti­kər­pic­ dön­gə­si­ –­Abay­dön­gə­si­ /Nə­si­mi/,­Qum­lu­Tə­zə­kü­çə­si­–­Ra­fiq­Alı­ca­nov­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/,­Də­niz­kə­na­rı­kü­çə­si­–­Nə­ri­man­Qa­sı­mov­kü­çə­si­/Qa­ra­dağ/,­Qı­raq­dai­rə­vi­kü­çə­si­–­Mi­ka­yıl­Əli­yev­kü­çə­si­/Ni­za­mi/,­Aşa­ğı­kü­çə­–­Qur­ban­İs­ma­yı­lov­kü­çə­si­/Xə­zər/,­Kər­pic­li­kü­çə­si­–­İl­qar­Mu­sa­yev­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/,­Xəs­tə­xa­na­ar­xa­sı­kü­çə­si­–­A.Rə­sul­za­də­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­Da­ğal­tı­kü­çə­si

65

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

–­Ab­bas­qu­lu­­bəy­Şad­lins­ki­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/,­Üzüm­lük­kü­çə­si­–­Tər­lan­Şi­ri­nov­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/­Dağ­lıq­kü­çə­si –­Aşıq­Pə­ri­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/­və­s.­

2.­Əra­zi­də­ki­konk­ret­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­ ilə­ işa­rə­lən­di­ril­miş­ha­do­nim­lər:­kü­çə­lə­rə­hər­han­sı­məş­hur­ob­yek-tin­adı­nın­se­çil­mə­si­hə­lə­qə­dim­dövr­lər­dən­dün­ya­nın­bir­sı­ra­bö­yük­şə­hər­lə­rin­də­is­ti­fa­də­edi­lən­klas­sik­for-ma­lar­dan­dır.­bu­nun­la­be­lə,­müs­tə­qil­lik­il­lə­rin­də­ba­kı-nın­ur­ba­no­nim­lər­sis­te­min­də­bu­mo­del­dən­də­im­ti­na­edil­miş,­hər­han­sı­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nı­ ifa­də­edən­ha-do­nim­lə­rə­şəxs­ad­la­rı­və­ya­di­gər­xa­rak­ter­li­ad­lar­ve-ril­miş­dir:­Vağ­zal­kü­çə­si­–­Nu­rəd­din­Sü­ley­ma­nov­kü­çə­si­/Nə­ri­ma­nov/,­ Qəb­ris­tan­lıq­ kü­çə­si­ –­ Türk­mən­ kü­çə­si­ /Ni­za­mi/,­Kol­xoz­kü­çə­si­–­Hic­ran­Ha­si­lov­kü­çə­si­/Xə­zər/,­Qa­raj­kü­çə­si­–­Arif­Ha­cı­yev­kü­çə­si­/Nə­ri­ma­nov/,­Fab­rik­kü­çə­si­ –­ El­xan­ Hə­sə­nov­ kü­çə­si­ /Su­ra­xa­nı/,­ Də­mir­yo­lu­kü­çə­si­ –­ Arif­ Hü­sey­nov­ kü­çə­si­ /Bi­nə­qə­di/,­ Park­ kü­çə­si­–­Ka­tib­Sə­mi­dov­kü­çə­si­/Bi­nə­qə­di/,­Klub­kü­çə­si­–­To­fiq­Ab­ba­sov­kü­çə­si­/Ni­za­mi/,­Mək­təb­kü­çə­si­–­Ba­loğ­lan­Ba­ğı­rov­ kü­çə­si­ /Sa­bun­çu/,­ Xəs­tə­xa­na­ dön­gə­si­ –­Ba­sin­dön­gə­si­/Nə­si­mi/,­Kli­ni­ka­kü­çə­si­–­El­çin­Əli­yev­kü­çə­si­/Xə­tai/,­Bo­ru­ba­za­sı­kü­çə­si­–­Eti­bar­Bə­ki­rov­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/,­Bo­ru­ke­çi­di­kü­çə­si­–­Sü­ley­man­Əh­mə­dov­kü­çə­si­/Xə­tai/,­Elekt­ro­tok­kü­çə­si­–­Əli­Məm­mə­dov­kü­çə­si­/Bi­nə­qə­di/,­Re­zer­vu­ar­kü­çə­si­–­Ra­hib­Məm­mə­dov­kü­çə­si­/Xə­tai/,­Bağ­kü­çə­si­–­Akif­Mus­ta­fa­yev­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­Ba­zar­kü­çə­si­–­Ma­lik­Mus­ta­fa­yev­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/,­Zoo­park­kü­çə­si­–­Azər­Nə­si­rov­kü­çə­si­/Sə­ba­il/­­və­s.

­ 3.­ Oy­ko­nim­lər­lə­ işa­rə­lən­di­ril­miş­ ha­do­nim­lər:­ bir­sı­ra­ ur­ba­no­nim­lə­rin­ ay­rı-ay­rı­ ya­şa­yış­ mən­tə­qə­lə­ri-nin,­ şə­hər,­ qə­sə­bə­ və­ kənd­lə­rin­ ad­la­rı­ əsa­sın­da­mü-

66

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

əy­yən­ləş­mə­si­hal­la­rı­da­təc­rü­bə­də­möv­cud­dur.­ ­be­lə­hal­lar­ta­ri­xi­lik,­et­nik-mil­li­bağ­lı­lıq,­ha­be­lə­to­po­nim­lə-rin­ təb­li­ği,­ on­la­rın­ coğ­ra­fi­ya­sı­nın­ ge­niş­lən­di­ril­mə­si,­qə­dim­yer­ad­la­rı­nın­yad­daş­lar­da­qo­run­ma­sı­ba­xı­mın-dan­xü­su­si­əhə­miy­yət­kəsb­edir.­Müs­tə­qil­lik­il­lə­rin­də­bu­mo­del­üz­rə­işa­rə­lən­di­ri­lən­çox­lu­say­da­kü­çə­ad­la­rı­da­aşa­ğı­da­kı­for­ma­da­də­yiş­di­ril­miş­dir:­Ala­ta­va­kü­çə­si­–­Mü­zəf­fər­Hə­sə­nov­kü­çə­si­/Ya­sa­mal/,­Ma­sa­zır­kü­çə­si­–­ İl­qar­Cüm­şü­dov­kü­çə­si­/Bi­nə­qə­di/,­Ta­qan­roq­kü­çə­si­–­Mə­za­hir­Rüs­tə­mov­kü­çə­si­ /Xə­tai/,­ Ab­şe­ron­ kü­çə­si­ –­­Əli­ba­ba­Ab­dul­la­yev­kü­çə­si­/Ya­sa­mal/,­Höv­san­pros­pek­ti­–­Fü­zu­li­Bay­ra­mov­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/,­Höv­san­kü­çə­si­–­Za­kir­Qa­sı­mov­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/,­Tver­kü­çə­si­–­Mir­zə­Man­su­rov­kü­çə­si­/Sə­ba­il/,­Ki­yev­pros­pek­ti­–­Ən­vər­Qa­sım­za­də­kü­çə­si­/Nə­si­mi/,­Ba­kı­pros­pek­ti­–­Emin­Qu­li­yev­pros­pek­ti­ /Qa­ra­dağ/,­ Sum­qa­yıt­ kü­çə­si­ –­Rə­şid­ İs­ma­yı­lov­kü­çə­si­ /Bi­nə­qə­di/,­ ­Mosk­va­pros­pek­ti­ –­Xə­tai­pros­pek­ti­/Nə­si­mi,­Nə­ri­ma­nov/­və­s.

­ 4.­ Ant­ro­po­nim­lər­lə­ işa­rə­lən­di­ril­miş­ ha­do­nim­lər:­ba­kı­nın­və­öl­kə­mi­zin­di­gər­­şə­hər­lə­ri­nin­ha­do­nim­lər­sis­te­min­də­me­mo­ri­al­xa­rak­ter­li­ad­lar­hə­lə­so­vet­döv-rün­də­də­bö­yük­üs­tün­lü­yə­ma­lik­ol­muş­dur.­ye­ni­döv-rün­ si­ya­si-so­si­al-ic­ti­mai­ şərt­lə­ri­ ilə­ zid­diy­yət­ təş­kil­edən­ bu­ ad­la­rın­ bir­ qis­mi­nin­ za­ma­na­ uy­ğun­ ad­lar­la­əvəz­edil­mə­si­­tə­bii­zə­ru­rət­idi.­Elə­bu­na­gö­rə­də­müs-tə­qil­lik­ il­lə­rin­də­ də­yiş­di­ri­lən­ ha­do­nim­lə­rin­ bö­yük­his­sə­si­məhz­ant­ro­po­nim­mo­de­li­nin­pa­yı­na­dü­şür.­­bu­mo­de­lə­aid­də­yi­şik­lik­lə­ri­ay­rı-ay­rı­ya­rımq­rup­lar­üz­rə­nə­zər­dən­ke­çir­mə­yi­da­ha­məq­sə­də­uy­ğun­he­sab­edi-rik.­a)­An­xis­tio­nim­lər­əsa­sın­da­mü­əy­yən­lə­şən­ha­do-nim­lər:­Anaş­kin­kü­çə­si­–­Ül­vi­Bün­yad­za­də­kü­çə­si­/Nə­ri­ma­nov/,­Vod­ni­kov­kü­çə­si­–­Ha­cı­Zey­na­lab­din­Ta­ğı­yev­

67

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

kü­çə­si­ /Xə­zər/,­Ma­lı­gin­ kü­çə­si­ –­Zey­na­lab­din­Ta­ğı­yev­kü­çə­si­ /Sə­ba­il/,­ Şa­um­yan­ kü­çə­si­ –­ Zey­na­lab­din­ Ta­ğı­yev­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/,­Po­ru­şin­kü­çə­si­–­Riz­van­Tey­mu­rov­kü­çə­si­/Ni­za­mi/,­Ça­pa­yev­kü­çə­si­–­Təb­riz­kü­çə­si­/Nə­ri­ma­nov/,­ Krups­ka­ya­ kü­çə­si­ –­Əli­mər­dan­ bəy­ Top­çu­ba­şov­kü­çə­si­/Nə­si­mi/,­Kse­ni­yevs­ka­ya­kü­çə­si­–­Tur­gen­yev­kü­çə­si­/Nə­si­mi/,­Qa­ra­yev­kü­çə­si­–­Şeyx­Əli­Tu­ti­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­Qa­ra­yev­kü­çə­si­–­Üze­yir­Ha­cı­bə­yov­kü­çə­si­/Bi­nə­qə­di/,­Ba­sin­kü­çə­si­–­Fü­zu­li­kü­çə­si­/Ya­sa­mal,­Nə­si­mi/,­­Le­nin­kü­çə­si­–­Va­hid­Xə­li­lov­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/,­Məm­məd­ya­rov­kü­çə­si­–­İl­ham­Ha­cı­yev­kü­çə­si­/Bi­nə­qə­di/,­Ko­ro­len­ko­kü­çə­si­–­İl­qar­Hə­bi­bov­kü­çə­si­/Xə­tai/,­Ca­pa­rid­ze­kü­çə­si­–­Asif­Hə­sə­nov­kü­çə­si­/Xə­zər/,­Buy­naks­ki­kü­çə­si­–­Şeyx­Şa­mil­kü­çə­si­/Sə­ba­il/,­Abov­yan­kü­çə­si­–­Şi­kar­Şi­ka­rov­kü­çə­si­/Xə­tai,­Ni­za­mi/­Dzer­jins­ki­kü­çə­si­–­Əh­məd­bəy­Ağa­yev­kü­çə­si­/Nə­ri­ma­nov/,­Le­nin­pros­pek­ti­–­Azad­lıq­pros­pek­ti­/Sə­ba­il,­Nə­si­mi/,­Şa­um­yan­kü­çə­si­–­Azər­bay­can­pros­pek­ti­/Sə­ba­il/,­Tu­man­yan­kü­çə­si­–­Aka­de­mik­Məm­məd­Arif­kü­çə­si­/Nə­ri­ma­nov/,­Mir­zo­yan­kü­çə­si­–­Aka­de­mik­Fey­zul­la­Qa­sım­za­də­kü­çə­si­/Nə­si­mi/,­Pet­rov­kü­çə­si­–­Fər­man­Qur­ba­nov­kü­çə­si­/Sə­ba­il/,­Myas­ni­kov­kü­çə­si­–­Tər­lan­Əli­yar­bə­yov­kü­çə­si­/Sə­ba­il/,­ Fio­le­tov­ kü­çə­si­ –­Əb­dül­kə­rim­Əli­za­də­ kü­çə­si­/Sə­ba­il/,­ Avak­yan­ küçə­si­ –­Mət­bu­at­ pros­pek­ti­ /Ya­sa­mal/,­Xos­rov­Ruz­beh­kü­çə­si­–­Ba­la­ba­ba­Mə­ci­dov­kü­çə­si­/Ya­sa­mal,­Nə­si­mi/,­Polu­xin­kü­çə­si­–­Mur­tu­za­Mux­ta­rov­kü­çə­si­/Sə­ba­il,­Ya­sa­mal/,­Osip­yen­ko­kü­çə­si­–­Mur­tu­za­Na­ğı­yev­ kü­çə­si­ /Nə­ri­ma­nov/,­ Çka­lov­ kü­çə­si­ –­Ni­za­mi­kü­çə­si­/Sə­ba­il/­və­s.­­­

Fakt­ ma­te­ri­al­la­rın­dan­ gö­rün­dü­yü­ ki­mi,­ də­yiş­di-ri­lən­ me­mo­ri­al­ xa­rak­ter­li­ ha­do­nim­lə­rin­ ək­sə­riy­yə­ti­baş­qa­mil­lət­lə­rə­mən­sub­şəxs­lə­rə­aiddir.­so­vet­ha­ki-

68

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

miy­yə­ti­il­lə­rin­də­Azər­bay­ca­na­qar­şı­ci­na­yət­lə­rə­im­za­at­mış­ in­san­la­rın­adı­nı­da­şı­yan­kü­çə­lə­rə­ye­ni­ ad­la­rın­ve­ril­mə­si,­ tə­bii­ ki,­ düz­gün­ ad­dım­dır.­dün­ya­ ­ ədə­biy-ya­tı­na,­mə­də­niy­yə­ti­nə,­el­mi­nə­bö­yük­töf­hə­lər­ver­miş­bir­çox­rus­klas­sik­lə­ri­nin­də­bu­sı­ra­ya­aid­edil­mə­si­isə­yal­nız­küt­lə­vi­lik­ki­mi­qiy­mət­lən­di­ril­mə­li­dir.­Mə­sə­lən,­aşa­ğı­da­kı­ ha­do­nim­lə­rin­ bu­ şə­kil­də­ də­yiş­di­ril­mə­si­nə­heç­cür­haqq­qa­zan­dır­maq­ol­maz:­Puş­kin­kü­çə­si­–­Tel­man­Nə­ri­ma­nov­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/,­Qo­qol­kü­çə­si­–­Ba­ba­ Ba­ba­za­də­ kü­çə­si­ /Sa­bun­çu/,­ Men­de­le­yev­ kü­çə­si­ –­Qu­lu­Qu­li­yev­kü­çə­si­/Nə­si­mi/,­Nek­ra­sov­kü­çə­si­–­Səf­tər­Qu­li­yev­kü­çə­si­/Sə­ba­il/,­Ler­man­tov­kü­çə­si­–­Meh­di­qu­lu­xan­kü­çə­si­ /Bi­nə­qə­di/,­ Gert­sen­ kü­çə­si­ –­Və­li­Məm­mə­dov­kü­çə­si­/Sə­ba­il/,­Tols­toy­kü­çə­si­–­Ha­cı­Məm­mə­dov­kü­çə­si­ /Xə­zər/,­Mak­sim­Qor­ki­ kü­çə­si­ –­ ­Mir­zə­ İb­ra­hi­mov­kü­çə­si­/Sə­ba­il,­Nə­si­mi/,­Ost­rovs­ki­kü­çə­si­–­Şeyx­Hə­sən­Mol­la­za­də­kü­çə­si­/Bi­nə­qə­di/­və­s.­əl­bət­tə,­bu­ha-do­nim­lə­ri­ əvəz­et­miş­ad­lar­da­Azər­bay­can­ ta­ri­xin­də­xü­su­si­ye­ri­olan­bö­yük­­şəx­siy­yət­lə­rin­ad­la­rı­dır.­la­kin­on­la­rın­ xa­ti­rə­si­nin­ əbə­di­ləş­di­ril­mə­si­ üçün­ da­ha­ uy-ğun­va­ri­ant­lar­ax­tar­maq,­ən­azı­bu­ad­la­rı­də­yiş­di­ril-mə­si­mü­ba­hi­sə­do­ğur­ma­yan­baş­qa­ha­do­nim­lər­lə­əvəz­et­mək­müm­kün­idi.­b)­Şəxs­adı­əsa­sın­da­mü­əy­yən­lə-şən­ha­do­nim­lər:­Pir­məm­məd­kü­çə­si­–­Gü­loğ­lan­Məm­mə­dov­kü­çə­si­/Xə­zər/; c)­Ad­və­so­yad­əsa­sın­da­mü­əy-yən­lə­şən­ha­do­nim­lər:­Qa­sım­İs­ma­yı­lov­kü­çə­si­–­Mə­şə­di­Adil­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­Qa­sım­İs­ma­yı­lov­kü­çə­si­–­İl­qar­Zül­fü­qa­rov­kü­çə­si­ /Sa­bun­çu/,­Mə­şə­di­Əziz­bə­yov­pros­pek­ti­–­Par­la­ment­pros­pek­ti­/Sə­ba­il,­Ya­sa­mal/,­Bün­yad­Sər­da­rov­kü­çə­si­–­Va­qif­Mir­zə­yev­kü­çə­si­/Xə­zər/,­Pav­lik­Mo­ro­zov­kü­çə­si­–­Əli­Və­li­yev­kü­çə­si­/Ni­za­mi/,­Oleq­Ka­şe­voy­ kü­çə­si­ –­ Ra­miz­ Qən­bə­rov­ kü­çə­si­ /Sa­bun­çu/,­

69

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

Ye­fim­Sa­ra­tov­kü­çə­si­–­Ni­gar­Rə­fi­bəy­li­kü­çə­si­/Sə­ba­il/,­Əli­hey­dər­Qa­ra­yev­ kü­çə­si­ –­Əh­məd­Ca­vad­kü­çə­si­ /Sə­ba­il/,­Tey­mur­Əli­yev­kü­çə­si­–­Na­miq­Mə­li­kov­kü­çə­si­/Nə­ri­ma­nov/,­Hə­mid­Sul­ta­nov­kü­çə­si­–­İs­ma­yıl­bəy­Qut­qa­şın­lı­kü­çə­si­/Ya­sa­mal/,­Su­ren­Osip­yan­kü­çə­si­–­Sü­ley­man­Rüs­təm­kü­çə­si­/Nə­si­mi/­və­s.;�ç)­Ata­adı­əsa­sın­da­mü­əy­yən­lə­şən­ha­do­nim­lər:­­Ağa­ma­lı­oğ­lu­kü­çə­si­–­Sə­fə­vi­lər­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­Ağa­ma­lı­oğ­lu­kü­çə­si­–­Leo­pold­və­Mstis­lav­Rast­ro­po­viç­lər­kü­çə­si­/Sə­ba­il,Ya­sa­mal/­və­s.;­d)­Ad­və­tə­xəl­lüs­əsa­sın­da­mü­əy­yən­lə­şən­ha­do­nim-lər:­ Ka­zım­Zi­ya­ kü­çə­si­ –­El­dar­Xə­li­lov­ kü­çə­si­ /Sa­bun­çu/,­Rə­sul­Rza­kü­çə­si­–­Xu­du­Məm­mə­dov­kü­çə­si­/Xə­tai/,­Mus­ta­fa­Süb­hi­kü­çə­si­–­Ra­hib­Hü­sey­nov­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­Ro­za­Lük­sem­burq­kü­çə­si­–­Məh­sə­ti­Gən­cə­vi­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­Adil­Sa­lam­kü­çə­si­–­Alı­Mus­ta­fa­yev­kü­çə­si­/Nə­si­mi/,­Əli­şir­Nə­vai­kü­çə­si­–­Ko­roğ­lu­Rə­hi­mov­kü­çə­si­/Nə­ri­ma­nov/,­Hey­dər­Əmi­oğ­lu­kü­çə­si­–­Şəm­si­Rə­hi­mov­kü­çə­si­/Nə­ri­ma­nov­Bi­nə­qə­di/­və­s.;­e)­yal­nız­tə­xəl­lüs­əsa­sın­da­mü­əy­yən­lə­şən­ha­do­nim­lər:­Tel­man­kü­çə­si­–­Ha­cı­Sol­ta­nə­li­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­Tel­man­kü­çə­si­–­Əş­rəf­Yu­ni­sov­kü­çə­si­/Sə­ba­il/­və­s.­­

5.­So­vet­qu­ru­lu­şu­na­aid­söz­və­bir­ləş­mə­lər­lə­işa­rə­lən­di­ril­miş­ ha­do­nim­lər:­ so­vet­ ha­ki­miy­yə­ti­ il­lə­rin­də­ba­kı­nın­ ur­ba­no­nim­lər­ sis­te­mi­ da­ha­ çox­ so­vet­ləş­dir-mə­prin­si­pi­əsa­sın­da­qu­rul­du­ğun­dan­ye­ni­dövr­də­bu­mo­del­üz­rə­də­yiş­di­ri­lən­ha­do­nim­lər­də­az­de­yil:­Kom­mu­nist­kü­çə­si­–­İs­tiq­la­liy­yət­kü­çə­si­/Sə­ba­il/,­3­cü­Qı­zıl­Do­nan­ma­kü­çə­si­–­Vü­sal­və­El­çin­Ha­cı­ba­ba­yev­lər­kü­çə­si­/Sə­ba­il/,­So­vet­kü­çə­si­–­Nə­ri­man­Nə­ri­ma­nov­pros­pek­ti­/Ya­sa­mal/,­İsk­ra­kü­çə­si­–­Əli­bəy­Hü­seyn­za­də­kü­çə­si­/Nə­si­mi,­Ya­sa­mal/,­Pio­ner­kü­çə­si­–­Se­yid­Şu­şins­ki­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­Kom­so­mol­kü­çə­si­–­Mu­rad­Ab­dul­la­yev­

70

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/,­So­sia­list­kü­çə­si­–­Hə­sən­bəy­Ağa­yev­kü­çə­si­ /Sa­bun­çu/,­ 26­ Ba­kı­ ko­mis­sa­rı­ kü­çə­si­ –­ Al­mas­İl­dı­rım­kü­çə­si­/Xə­zər/,­Pro­le­tar­kü­çə­si­–­İvan­Anaş­kin­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­So­sia­list­kü­çə­si­–­Oq­tay­Və­li­yev­kü­çə­si­/Ni­za­mi­Xə­tai/,­Köh­nə­bol­şe­vik­lər­kü­çə­si­–­Ra­min­Qa­sı­mov­kü­çə­si­/Xə­zər/,­Bol­şe­vik­kü­çə­si­–­Dir­çə­liş­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­So­vet­Or­du­su­kü­çə­si­–­Ən­vər­Əli­xa­nov­kü­çə­si­/Bi­nə­qə­di/,­So­vet­ke­çi­di­–­İz­mir­ke­çi­di­/Ya­sa­mal/­və­s.­­­

6.­Xro­no­nim­lər­lə­ işa­rə­lən­di­ril­miş­ha­do­nim­lər:­Müs-tə­qil­lik­döv­rün­də­so­vet­qu­ru­lu­şu­nun­müx­tə­lif­əla­mət-dar­ ta­rix­lə­ri,­ ay­la­rı-gün­lə­ri­ ilə­ bağ­lı­ xro­no­nim­ xa­rak-ter­li­bir­ sı­ra­ha­do­nim­lər­də­də­yiş­di­ril­miş­dir:­Okt­yabr­kü­çə­si­–­Bəy­lər­Tar­ver­di­yev­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­Okt­yab­rın­50­il­li­yi­kü­çə­si­–­Xə­lil­bəy­Xas­məm­mə­dov­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­8­Mart­kü­çə­si­–­Hü­sey­na­ğa­Hü­sey­nov­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/,­7­no­yabr­kü­çə­si­–­Fəx­rəd­din­Şah­ba­zov­kü­çə­si­/Bi­nə­qə­di/,­28­Ap­rel­kü­çə­si­–­28­May­kü­çə­si­/Nə­si­mi/,­28­Ap­rel­kü­çə­si­–­28­May­kü­çə­si­/Qa­ra­dağ/,­1­May­kü­çə­si­–­Sa­mir­Ba­la­qar­da­şov­kü­çə­si­/Qa­ra­dağ/,­9­Yan­var­kü­çə­si­–­Va­sif­Da­daş­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­Okt­yab­rın­25­il­li­yi­kü­çə­si­–­Daş­qın­Sə­fə­rov­kü­çə­si­/Xə­tai/,­KP­nin­20­ci­qu­rul­ta­yı­kü­çə­si­–­Mir­zə­Mə­həm­məd­xan­kü­çə­si­/Bi­nə­qə­di/­və­s.­

7.­Ta­ri­xi­fakt­lar­əsa­sın­da­for­ma­laş­mış­uni­kal­ha­do­nim­lər:­­Hər­han­sı­ta­ri­xi­ha­di­sə,­fakt­əsa­sın­da­for­ma-la­şan­uni­kal­kü­çə­ad­la­rı­nın­da­küt­lə­vi­li­yin­qur­ba­nı­na­çev­ril­mə­si­yal­nız­tə­əs­süf­his­si­do­ğu­rur:­Yu­xa­rı­bax­kü­çə­si­–­Ni­za­mi­Ab­dul­la­yev­kü­çə­si­/Ni­za­mi/­və­s.

8.­Sə­nət­pe­şə­ad­la­rı­ilə­işa­rə­lən­di­ril­miş­ha­do­nim­lər:­İn­şa­at­çı­lar­ kü­çə­si­ –­Rü­fət­Ab­dul­la­yev­kü­çə­si­ /Su­ra­xa­nı/,­Neft­çi­lər­pros­pek­ti­–­Mi­ka­yıl­Usey­nov­kü­çə­si­/Sə­ba­il/,­Hə­kim­dön­gə­si­–­Adil­Ba­ba­yev­kü­çə­si­/Sə­ba­il/,­Fəh­

71

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

lə­pros­pek­ti­–­No­bel­pros­pek­ti­/Xə­tai/,­Neft­çi­lər­kü­çə­si­–­ Sa­ca­rat­ Hə­mi­dov­ kü­çə­si­ /Su­ra­xa­nı/,­ Ar­tist­ dön­gə­si­–­Əj­dər­İb­ra­hi­mov­kü­çə­si­/Nə­si­mi/,­Ba­kı­Fəh­lə­si­kü­çə­si­–­İd­ris­Sü­ley­ma­nov­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/­və­s.­­

9.­ Müx­tə­lif­ məz­mun­lu­ apel­ya­tiv­ və­ bir­ləş­mə­lər­lə­işa­rə­lən­di­ril­miş­ ha­do­nim­lər: Gənc­lər­ dost­lu­ğu­ kü­çə­si­–­Mus­ta­fa­Ka­mal­Ata­türk­pros­pek­ti­/Nə­ri­ma­nov,­Bi­nə­qə­di/,­Qə­lə­bə­kü­çə­si­–­Ra­sim­İma­nov­kü­çə­si­/Xə­zər/,­Prav­da­kü­çə­si­ –­Möv­süm­Bəy­də­mi­rov­kü­çə­si­ /Su­ra­xa­nı/,­Bey­nəl­mi­ləl­kü­çə­si­–­Şa­hin­Mus­ta­fa­yev­kü­çə­si­/Nə­ri­ma­nov/,­Kol­lek­tiv­kü­çə­si­–­Mir­Möh­sün­Nəv­vab­kü­çə­si­ /Bi­nə­qə­di/,­Dost­luq­kü­çə­si­–­Ay­dın­Xə­lə­fov­kü­çə­si­ /Xə­zər/,­ İd­man­ kü­çə­si­ –­ Rə­şid­ Ba­ğı­rov­ kü­çə­si­ /Xə­tai/,­Yu­bi­ley­ dön­gə­si­ –­Ya­şar­Bə­də­lov­ kü­çə­si­ /Sə­ba­il/,­ Pro­yekt­kü­çə­si­–­Akif­Qur­ba­nov­kü­çə­si­/Qa­ra­dağ/,­Gənc­lər­kü­çə­si­–­Əh­məd­Meh­ba­lı­yev­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/,­Ti­ca­rət­kü­çə­si­–­Asif­Məm­mə­dov­kü­çə­si­/Nə­ri­ma­nov/,­Həm­kar­lar­ kü­çə­si­ –­Mə­həm­məd­Ha­di­ kü­çə­si­ /Ni­za­mi,­ Xə­tai/,­Kənd­çi­kü­çə­si­–­Çin­giz­Nə­si­rov­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/,­Əmək­kü­çə­si­–­Qıl­man­Sa­la­hov­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­Azad­lıq­kü­çə­si­–­Vik­tor­Ser­yo­gin­kü­çə­si­/Xə­zər/,­Nəq­liy­yat­kü­çə­si­–­Sər­dar­Sə­fə­rov­kü­çə­si­/Nə­si­mi/,­Bo­ta­ni­ka­kü­çə­si­–­Ya­vər­Sə­fə­rov­kü­çə­si­/Ni­za­mi/,­Ka­ran­tin­kü­çə­si­–­Hə­zi­As­la­nov­kü­çə­si­/Ya­sa­mal,­Nə­si­mi/,­Tə­lə­bə­kü­çə­si­–­Bə­kir­Ço­ban­za­də­kü­çə­si­/Ni­za­mi/­və­s.­

10.­ Epio­nim­lər­lə­ işa­rə­lən­di­ril­miş­ ha­do­nim­lər:­ bu­mo­del­üz­rə­də­yiş­di­ri­lən­ha­do­nim­lə­rin­sa­yı­o­qə­dər­də­çox­de­yil:­Er­mə­ni­kü­çə­si­–­Aşıq­Qur­ba­ni­kü­çə­si­/Xə­tai/.­­

11.­ Sı­ra­ say­la­rı­ ilə­ dif­fe­ren­si­al­laş­dı­rı­lan­ ha­do­nim­lər:­pay­taxt­ ha­do­nim­lə­ri­nin­də­yiş­di­ril­mə­si­ pro­se­sin-də­müs­bət­ten­den­si­ya­lar­dan­bi­ri­tək­rar­la­nan­ad­la­rın­

72

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ək­sər­his­sə­si­nin­ye­ni­ad­lar­la­əvəz­edil­mə­si­dir.­Ha­do-nim­lər­ün­van­xa­rak­te­ri­da­şı­dı­ğın­dan­bu­ra­da­hər­han-sı­ tək­rar­çı­lıq,­ çaş­qın­lıq­ ya­ra­na­ bi­lər.­ ­ qə­dim­ ba­kı­da­dü­zü­nə­uzan­mış­ge­niş­kü­çə­lər­ol­ma­dı­ğın­dan­kü­çə­lə­rə­ad­ve­rən­lər­o­za­man­qa­la­di­var­la­rın­dan­içə­ri­yə­doğ­ru­olan­bir­sı­ra­da­lan­va­rı­kü­çə­lə­ri­nöm­rə­lə­miş,­be­lə­lik­lə­Bi­rin­ci,­İkin­ci,­Üçün­cü­Qa­la­kü­çə­si­ad­la­rı­əmə­lə­gəl­miş-dir.­Ey­ni­ təc­rü­bə­yə­uy­ğun­ola­raq­ şə­hə­rin­ in­ki­şa­fı­nın­son­ra­kı­ mər­hə­lə­lə­rin­də­ də­ sı­ra­ say­la­rı­ tək­rar­la­nan­ha­do­nim­lə­rin­ dif­fe­ren­si­al­laş­dı­rıl­ma­sı­ ­ üçün­ ən­ əsas­fərq­lən­di­ri­ci­ əla­mət­ ki­mi­ gö­tü­rül­müş­dür.­ bu­ mo­del­əs­lin­də­ in­di­yə­ qə­dər­ nə­zər­dən­ ke­çi­ri­lən­ mo­del­lə­rə­bir­ əla­və­dir.­ sı­ra­ sa­yı­ mo­de­li­ üz­rə­ mü­əy­yən­ləş­di­ril-miş­ha­do­nim­lə­rin­müs­tə­qil­lik­il­lə­rin­də­də­yiş­di­ril­mə­si­fakt­la­rı­da­çox­luq­təş­kil­edir.­

a)� sı­ra­ say­la­rı­ və­ əra­zi-rel­yef­ xü­su­siy­yət­lə­ri­ ilə­dif­fe­ren­si­al­laş­dı­rı­lan­ ha­do­nim­lər:­ 1­ci­ dai­rə­vi­ kü­çə­si­ –­Röv­şən­Hü­sey­nov­kü­çə­si­ /Xə­tai/,­ 3­cü­dai­rə­vi­ kü­çə­si­ –­Ərəs­tun­Kə­ri­mov­ /Xə­tai/,­ 3­cü­ kön­də­lən­ kü­çə­si­–­Zə­ki­Məm­mə­dov­kü­çə­si­/Ni­za­mi/,­­9­cu­dai­rə­vi­kü­çə­si­–­İl­ham­Məm­mə­dov­kü­çə­si­/Xə­tai/,­12­ci­dai­rə­vi­kü­çə­si­–­Ca­mal­Ha­ca­lı­yev­kü­çə­si­/Xə­tai/,­5­ci­dai­rə­vi­kü­çə­si­–­Sa­hib­Hüm­mə­tov­/Xə­tai/,­4­cü­dai­rə­vi­kü­çə­si­–­İl­qar­Ab­ba­sov­kü­çə­si­/Xə­tai/,­2­ci­Kön­də­lən­kü­çə­si­–­Əli­əs­gər­Qai­bov­kü­çə­si­/Nə­ri­ma­nov/,­3­cü­Za­vağ­zal­kü­çə­si­–­Ne­mət­Qu­li­yev­kü­çə­si­/Nə­ri­ma­nov/,­2­ci­Dai­rə­vi­kü­çə­si­–­Mah­mud­İb­ra­hi­mov­kü­çə­si­/Xə­tai/,­19­cu­Dağ­lıq­­kü­çə­si­–­Sət­tar­Bəh­lul­za­də­kü­çə­si­/Bi­nə­qə­di/­və­s.;­b)­sı­ra­say­la­rı­ və­ konk­ret­ ob­yekt­lər­lə­ dif­fe­ren­si­al­laş­dı­rı­lan­ha­do­nim­lər:­3­cü­Sal­laq­xa­na­kü­çə­si­–­Ya­şar­Ab­dul­la­yev­kü­çə­si­/Ya­sa­mal/,­5­ci­Mə­dən­kü­çə­si­–­Ha­sil­Bay­ra­mov­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/,­2­ci­Za­vod­kü­çə­si­–­Fi­ruz­Qəm­bə­rov­

73

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

kü­çə­si­ /Xə­tai/,­ 10­cu­ Za­vod­ kü­çə­si­ –­ Ələd­din­ Qu­li­yev­kü­çə­si­/Xə­tai/,­ ­5­ci­Mə­dən­kü­çə­si­–­Xan­lar­Ələk­bə­rov­kü­çə­si­ /Su­ra­xa­nı/,­ 3­cü­ Mə­dən­ kü­çə­si­ –­ Za­hid­ Əli­yev­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/,­9­cu­Za­vod­kü­çə­si­–­Ka­man­dar­Əh­mə­dov­ kü­çə­si­ /Xə­tai/,­ 3­cü­ Re­zer­vu­ar­ kü­çə­si­ –­ Na­dir­Mah­mu­dov­ kü­çə­si­ /Xə­tai/,­ 3­cü­ Park­ dön­gə­si­ –­ 3­cü­Meh­di­Hü­seyn­dön­gə­si­/Sə­ba­il/,­4­cü­Sal­laq­xa­na­kü­çə­si­–­Mir­zə­Meh­di­yev­kü­çə­si­/Ya­sa­mal/,­2­ci­Za­vod­dön­gə­si­–­İl­qar­Məm­mə­dov­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/­2­ci­İp­pod­rom­dön­gə­si­–­Ra­sim­Mux­ta­rov­dön­gə­si­/Nə­ri­ma­nov/,­5­ci­İp­pod­rom­dön­gə­si­–­Ra­him­Məm­mə­dov­kü­çə­si­/Xə­tai/,­4­cü­mə­dən­kü­çə­si­–­Ata­moğ­lan­Rza­yev­kü­çə­si­/Su­ra­xa­nı/,­2­ci­Sal­laq­xa­na­kü­çə­si­–­İs­ma­yıl­Mur­sa­qu­lov­kü­çə­si­/Ya­sa­mal/,­3­cü­Za­vod­kü­çə­si­–­Sa­bit­Oru­cov­kü­çə­si­/Xə­tai/,­9­cu­Sal­laq­xa­na­kü­çə­si­–­­Ka­mal­Rə­hi­mov­kü­çə­si­/Ya­sa­mal/­və­s.;­c)­sı­ra­say­la­rı­və­no­men­lər­lə­dif­fe­ren-si­al­laş­dı­rı­lan­ ha­do­nim­lər:­5­ci­ ke­çid­ –­ Azər­ Bax­şı­yev­kü­çə­si­/Qa­ra­dağ/,­13­cü­Xreb­to­vı­kü­çə­si­–­Umud­Ək­bə­rov­kü­çə­si­/Ya­sa­mal/,­1­ci­kü­çə­si­–­İsa­Ələk­bə­rov­kü­çə­si­/Qa­ra­dağ/,­ 949­cu­ ke­çid­ –­Ma­hir­Əmi­rov­ kü­çə­si­ /Sa­bun­çu/,­947­ci­kü­çə­si­–­Os­kar­Əfən­di­yev­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­1587­ci­kü­çə­si­–­Edu­ard­İma­nov­kü­çə­si­/Qa­ra­dağ/,­1572­ci­ke­çid­–­Nə­bi­İs­gən­də­rov­kü­çə­si­/Qa­ra­dağ/,­3­cü­kü­çə­si­–­İs­ma­yıl­İs­ra­fi­lov­kü­çə­si­/Qa­ra­dağ/,­1582­ci­ke­çid­–­Akif­Ab­dul­la­yev­kü­çə­si­/Qa­ra­dağ/,­510­cu­kü­çə­si­–­ İs­lam­Abı­şov­kü­çə­si­ /Nə­ri­ma­nov/,­ 1803­cü­kü­çə­si­ –­C.Axund­za­də­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­828­ci­ke­çid­–­Ge­ne­ral­Şıx­lins­ki­kü­çə­si­/Xə­tai/,­829­cu­ke­çid­–­Gən­cə­pros­pek­ti­/Xə­tai/,1733­cü­ke­çid­–­Xo­ca­lı­pros­pek­ti­/Xə­tai/,­3­cü­ke­çid­ kü­çə­si­ –­ İr­şad­ Hə­sən­qu­li­yev­ kü­çə­si­ /Qa­ra­dağ/,­4088­ci­mə­həl­lə­–­Sur­xay­Cab­ba­rov­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­1595­ci­mə­həl­lə­–­Alim­Şə­bi­yev­kü­çə­si­/Qa­ra­dağ/­və­s.;­

74

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ç)­sı­ra­say­la­rı­və­şəxs­ad­la­rı­ilə­dif­fe­ren­si­al­laş­dı­rı­lan­ha­do­nim­lər:­ 1­ci­Hü­sü­Ha­cı­yev­kü­çə­si­–­ İl­qar­Qu­li­yev­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­2­ci­Sverd­lov­kü­çə­si­–­Adil­Bün­ya­dov­kü­çə­si­/Nə­si­mi/,­9­cu­Sverd­lov­kü­çə­si­–­Ka­ve­roç­kin­kü­çə­si­/Nə­ri­ma­nov/,­1­ci­Qa­sım­­İs­ma­yı­lov­kü­çə­si­–­İl­qar­Zül­fü­qa­rov­kü­çə­si­/Sa­bun­çu/,­8­ci­Le­nin­dön­gə­si­–­Yu­nis­Mir­zə­yev­kü­çə­si­/Qa­ra­dağ/­və­s.;­d)­sı­ra­say­la­rı­və­oy­ko­nim­lər­lə­ dif­fe­ren­si­al­laş­dı­rı­lan­ ha­do­nim­lər:­3­cü­Qa­ra­şə­hər­kü­çə­si­–­Yer­yo­men­ko­kü­çə­si­/Xə­tai/,­1­ci­də­mir­yol­kü­çə­si­ –­Əda­lət­Yu­si­fov­kü­çə­si­ /Bi­nə­qə­di/,­ 1­ci­Ya­sa­mal­kü­çə­si­–­Za­ur­Kə­ri­mov­kü­çə­si­/Ya­sa­mal/,­13­cü­Dağ­lıq­kü­çə­si­–­Oq­tay­Kə­ri­mov­kü­çə­si­/Nə­ri­ma­nov/,­2­ci­Ba­yıl­dön­gə­si­–­Sü­ley­man­Mə­li­kov­kü­çə­si­(Sə­ba­il),­6­cı­ Ba­yıl­ kü­çə­si­ –­ Hə­sən­ Rəh­ma­nov­ kü­çə­si­ /Sə­ba­il/,­9­cu­ Ba­yıl­ dön­gə­si­ –­Mir­zə­Mus­ta­fa­yev­ kü­çə­si­ /Sə­ba­il/,­10­cu­Ba­yıl­dön­gə­si­–­Fa­zil­Meh­di­yev­kü­çə­si­(Sə­ba­il),­11­ci­Ba­yıl­dön­gə­si­–­İb­ra­him­Məm­mə­dov­kü­çə­si­/Sə­ba­il/,­4­cü­Pa­tam­dart­kü­çə­si­ –­Əziz­Nə­zə­rov­kü­çə­si­(Sə­ba­il),­ 7­ci­ Pa­tam­dart­ kü­çə­si­ –­ Sey­mur­Məm­mə­dov­kü­çə­si­/Sə­ba­il/­və­s.;­e)�sı­ra­say­la­rı­və­apel­ya­tiv­lər­lə­dif­fe­ren­si­al­laş­dı­rı­lan­ ha­do­nim­lər:­2­ci­ Yu­bi­ley­ kü­çə­si­–­Yüz­bəy­Mür­sə­lov­kü­çə­si­ /Sə­ba­il/,­ 3­cü­ cə­nub­kü­çə­si­–­İl­qar­Xə­li­lov­kü­çə­si­/Nə­ri­ma­nov/,­4­cü­Cə­nub­kü­çə­si­–­Yan­var­Nə­si­rov­kü­çə­si­/Nə­ri­ma­nov/,­1­ci­Sülh­kü­çə­si­–­Ra­fiq­Ha­cı­yev­dön­gə­si­/Nə­ri­ma­nov/­və­s.­

Müa­sir­ Azər­bay­can­ di­li­nin­ ant­ro­po­nim­lər­ sis­te-min­də­ ­çox­lu­say­da­ tək­rar­la­nan­ ­ad­və­so­yad­la­ra­ tə-sa­düf­edi­lir.­ba­kı­ha­do­nim­lə­ri­nin­də­yiş­di­ril­mə­si­pro-se­sin­də­ant­ro­po­nim­mo­de­li­nə­üs­tün­lük­ve­ril­di­yin­dən­ey­ni­ tək­rar­çı­lıq­ pay­tax­tın­ ha­do­nim­lər­ sis­te­mi­nə­ də­nü­fuz­ et­miş­dir.­ Ey­ni­ adın­ bir­ ne­çə­ kü­çə­yə­ ve­ril­mə­si­hal­la­rı­ da­ bu­ sis­tem­də­ nə­zə­rə­ çar­pan­mən­fi­ nü­mu-

75

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

nə­lər­dən­ bi­ri­dir.­ Mə­sə­lən,­ ba­kı­da­kı­ ən­ bö­yük­ pros-pekt­lər­dən­bi­ri­Azad­lıq­apel­ya­ti­vi­ilə­işa­rə­lən­di­ril­di­yi­hal­da­müx­tə­lif­əra­zi­lər­də­ki­da­ha­3­kü­çə­yə­də­ey­ni­ad­ve­ril­miş­dir.­bu­və­ziy­yət­ba­bək­adı­nın­3,­Al­mas­İl­dı­rım­adı­nın­2,­Aşıq­Alı­adı­nın­2­kü­çə­yə­ve­ril­mə­si­və­s.­bu­ki­mi­nü­mu­nə­lər­də­də­özü­nü­gös­tə­rir.­­

di­gər­ bir­ mə­qam­ ki­mi­ bu­ gün­ pay­taxt­ sa­kin­lə­ri­ba­kı­kü­çə­lə­ri­nə­ad­la­rı­ve­ril­miş­şəxs­lə­rin­ək­sə­riy­yə­ti-nin­kim­li­yin­dən­xə­bər­siz­dir.­be­lə­ və­ziy­yət­ ­ bəl­kə­də­ye­ni­ha­do­nim­lə­rin,­xü­su­si­lə­də­şə­hid­ad­la­rı­ilə­işa­rə-lən­di­ril­miş­ ha­do­nim­lə­rin­ xalq­ ara­sın­da­ la­zı­mi­ şə­kil-də­təb­liğ­edil­mə­mə­sin­dən­irə­li­gə­lir.­bu­sə­bəb­dən­dir­ki,­və­tən­daş­lar­in­di­də­qey­ri-rəs­mi­sə­viy­yə­də­keç­miş­ad­la­ra­üs­tün­lük­ve­rir,­şi­fa­hi­söh­bət­lər­də,­ün­van­gös­tə-ri­ci­lə­rin­də­kü­çə­lə­rin­ye­ni­rəs­mi­adı­nı­bir­çox­hal­lar-da­yal­nız­rəs­miy­yət­xa­ti­ri­nə­ya­zır,­ün­va­nın­ta­pıl­ma­sı­üçün­sə­müt­ləq­ keç­miş­ adı­ da­ qeyd­ edir­lər.­ bu­ ha­lın­ara­dan­qal­dı­rıl­ma­sı­üçün­kü­çə­lə­rin­müx­tə­lif­yer­lə­rin-də­kü­çə­yə­adı­ve­ril­miş­ şəx­siy­yə­ti­ ta­nı­dan­ löv­hə­lə­rin­vu­rul­ma­sı­ən­düz­gün­ad­dım­olar­dı.­­­­­

ba­kı­ha­do­nim­lə­ri­nin­də­yiş­di­ril­mə­si­ge­di­şin­də­yol­ve­ri­lən­­bö­yük­qü­sur­lar­dan­bi­ri­də­pay­taxt­da­kü­çə­lə-rin­ sa­yı­nın­ sü­ni­ şə­kil­də­ ar­tı­rıl­ma­sı­dır.­ tək­lif­ edi­lən­bü­tün­ad­la­rın­ əbə­di­ləş­di­ril­mə­si­na­mi­nə­mü­va­fiq­or-qan­lar­pay­tax­tın­bö­yük­kü­çə­və­pros­pekt­lə­ri­ni­his­sə-lə­rə­böl­müş,­kü­çə,­pros­pekt­sta­tu­su­üçün­tə­ləb­edi­lən­şərt­lə­ri­ nə­zə­rə­ al­ma­dan­bu­his­sə­lə­rə­ ay­rı-ay­rı­ ad­lar­ver­miş­lər.­Mə­sə­lən,­so­vet­döv­rün­də­Avak­yan­an­xis­tio-ni­mi­ilə­rəs­mi­ləş­di­ri­lən­kü­çə­nin­bir­his­sə­si­in­di­Mət-bu­at­ pros­pek­ti,­ di­gər­ his­sə­si­ isə­ Hə­sən­bəy­ zər­da­bi­pros­pek­ti­ki­mi­ta­nı­nır.­Aşa­ğı­da­qeyd­edi­lən­di­gər­nü-

76

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

mu­nə­lər­də­bu­qə­bil­dən­dir:­­Kom­mu­nist­kü­çə­si­–­İs­tiq­la­liy­yət­kü­çə­si­–­BMT­nin­50­il­li­yi­kü­çə­si,­­Nef­ta­yı­ran­lar­pros­pek­ti­–­Qa­ra­Qa­ra­yev­pros­pek­ti­–­Ba­bək­pros­pek­ti,­Mə­şə­di­Əziz­bə­yov­pros­pek­ti­–­Hü­seyn­Ca­vid­pros­pek­ti­–­Par­la­ment­pros­pek­ti­və­s.­bü­tün­bun­lar­isə­pay­tax­tın­ur­ba­no­nim­lər­sis­te­min­də­ki­pə­ra­kən­də­li­yi,­qa­rı­şıq­lı­ğı­bir­ qə­dər­ də­ ar­tır­maq­la­ əha­li­ ara­sın­da­ tə­bii­ an­la­şıl-maz­lıq­la­ra­gə­ti­rir.­

Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ ba­kı­nın­ ur­ba­no­ni­mik­ sis-te­min­də­ hə­ya­ta­ ke­çi­ril­miş­ də­yi­şik­lik­lər­ ­ pro­se­sin­də­diq­qə­ti­ cəlb­ edən­ ən­ əsas­mə­qam­lar­dan­ bi­ri­ də­ şə-hə­rin­ ta­ri­xi­ ha­do­nim­lə­ri­nə­ mü­na­si­bət­ mə­sə­lə­si­dir.­Mə­lum­dur­ki,­ba­kı­ur­ba­no­nim­lə­ri­nin­ rəs­mi­ sə­viy­yə-də­ad­lan­dı­rıl­ma­sı­ta­ri­xi­XıX­əs­rin­əv­vəl­lə­ri­nə­tə­sa­düf­edir.­ta­ri­xi­mən­bə­lə­rə­əsa­sən,­İçə­ri­şə­hər­dən­kə­nar­da­ilk­ ad­Şa­ma­xı­ is­ti­qa­mə­tin­də­açıl­mış­qa­la­qa­pı­la­rı­nın­qar­şı­sın­da­kı­açıq­lıq­dan­şi­ma­la­doğ­ru­sa­lı­nan­kü­çə­yə­ve­ril­miş­dir.­ Mə­lum­ ol­du­ğu­ ki­mi,­ çar­ ge­ne­ra­lı­ si­sia-nov­ 1806-cı­ il­də­ bu­ əra­zi­də­ öl­dü­rül­müş,­ gü­man­ ki,­elə­bu­ta­ri­xi­ha­di­sə­yə­gö­rə­də­ba­yır­şə­hər­də­ki­ilk­kü-çə­yə­məhz­onun­adı­ve­ril­miş­dir­{1,­s.36}.­bu­dövr­də­Azər­bay­can­di­li­rəs­mi­sə­viy­yə­də­iş­lən­mə­di­yin­dən­is-tər­İçə­ri­şə­hər,­is­tər­sə­də­qa­la­di­var­la­rın­dan­kə­nar­da­kı­bü­tün­ha­do­nim­lər­rus­di­lin­də­ifa­də­olun­muş,­­ba­kı­nın­qə­dim­ta­ri­xi­ni­özün­də­mü­ha­fi­zə­edən­ad­lar­da­rus­di-li­nə­tər­cü­mə­edil­miş­dir.­

pay­tax­tın­ köh­nə­ kü­çə­ ad­la­rı­nı­ iki­ is­ti­qa­mət­ üz­rə­nə­zər­dən­ ke­çir­mək­ olar.­ köh­nə­ ha­do­nim­lər­dən­ bir­qru­pu­ru­si­ya­im­pe­ri­ya­sı­nın­müx­tə­lif­­nü­ma­yən­də­lə­ri-nin­ad­la­rı­ilə­işa­rə­lən­di­ril­miş­dir­ki,­so­vet­ha­ki­miy­yə­ti­il­lə­rin­də­və­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­baş­ve­rən­pro­ses-

77

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

lə­rə­uy­ğun­ola­raq­bu­ad­lar­onil­lik­lər­ər­zin­də­bir­ne-çə­ də­fə­ də­yiş­di­ril­miş­dir.­ Aşa­ğı­da­ təq­dim­ edi­lən­ nü-mu­nə­lər­ bu­ra­ aiddir:­ Bon­dar­no­ya­ kü­çə­si­ –­ Di­mit­rov­kü­çə­si­ (1939­1991)­ –­ 1991­ci­ il­dən­ Şəm­si­ Bə­dəl­bəy­li­kü­çə­si,­La­la­yev­ke­çi­di­–­Knun­yans­ke­çi­di­ (1923­1990)­–­ 1990­cı­ il­dən­ Na­tə­van­ dön­gə­si,­ Ma­rins­ka­ya­ kü­çə­si­­–­Kor­qa­nov­kü­çə­si­ (1929­1990)­ –­1990­cı­ il­dən­Rə­sul­Rza­ kü­çə­si,­ Mil­yu­tins­ka­ya­ kü­çə­si­ –­ Myas­ni­kov­ kü­çə­si­(1929­1990)­–­1990­cı­il­dən­Tər­lan­Əli­yar­bə­yov­kü­çə­si,­ İm­pe­ra­tor­Alek­sand­rın­sa­hil­bo­yu­kü­çə­si­–­Qu­ba­nov­sa­hil­bo­yu­kü­çə­si­(1929­1940)­–­Sta­lin­pros­pek­ti­(1940­1961)­ –­ 1961­ci­ il­dən­Neft­çi­lər­ pros­pek­ti,­ Or­lovs­ka­ya­kü­çə­si­–­Müq­tə­dir­kü­çə­si­(1923­1992)­­–­1992­ci­il­dən­Sə­id­Rüs­tə­mov­kü­çə­si,­Per­sidsk­ya­kü­çə­si­–­Po­lu­xin­kü­çə­si­(1929­1991)­–­1991­ci­ il­dən­Mur­tu­za­Mux­ta­rov­kü­çə­si,­Po­ze­novs­ka­ya­kü­çə­si­–­En­gels­kü­çə­si­(1929­1992)­–­1992­ci­il­dən­Cə­fə­rov­qar­daş­la­rı­kü­çə­si,­Nij­ni­Pri­yuts­ka­ya­kü­çə­si­–­Ka­mo­kü­çə­si­(1939­1990)­–­1990­cı­il­dən­Sü­ley­man­Rə­hi­mov­kü­çə­si,­Sta­nis­lavs­ka­ya­kü­çə­si­–­Şərq­xalq­la­rı­ kü­çə­si­ (1929­1940)­ –­ Le­nin­pros­pek­ti­ (1940­1991)­–­1991­ci­il­dən­Azad­lıq­pros­pek­ti,­Si­sia­novs­ka­ya­kü­çə­si­ –­Əli­Bay­ra­mov­ kü­çə­si­ (1923­1993)­ –­ 1993­cü­il­dən­ Təb­riz­ Xə­lil­bəy­li­ kü­çə­si,­ Yur­yev­ vyez­di­ –­ So­vet­vyez­di­(1929­1988)­–­1988­ci­il­dən­İz­mir­kü­çə­si,Vran­gels­ka­ya­ kü­çə­si­ –­ Zi­nov­yev­ kü­çə­si­ (1923­1934)­ –­ Ka­qa­no­viç­kü­çə­si­–­(1934­1957)­–­Əli­hey­dər­Qa­ra­yev­kü­çə­si­(1957­1992)­–­1992­ci­il­dən­Əh­məd­Ca­vad­kü­çə­si,­­Qor­ça­kovs­ka­ya­kü­çə­si­–­Ma­lı­qin­(1923­1990)­–­1990­cı­ il­dən­Ha­cı­Zey­na­lab­din­Ta­ğı­yev­kü­çə­si,­Ni­ko­la­yevsk­kü­çə­si­ –­ Par­la­man­ kü­çə­si­ (1918­1929)­ –­ Kom­mu­nist­(1929­1991)­1991­ci­il­dən­İs­tiq­la­liy­yət­kü­çə­si.

köh­nə­ad­la­rın­di­gər­qru­pu­isə­rus­di­lin­də­rəs­mi-

78

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ləş­di­ril­sə­ də,­ heç­ bir­ ideo­lo­ji­ ma­hiy­yət­ da­şı­ma­dan­məz­mu­nun­da­ba­kı­nın­qə­dim­ta­ri­xi­ni­mü­ha­fi­zə­edir.­pay­tax­tın­ha­do­nim­lər­sis­te­min­də­də­yi­şik­lik­apa­rı­lar-kən­bu­ ki­mi­ ono­mas­tik­ va­hid­lər­dən­bir­ ne­çə­si­ di­li-mi­zə­tər­cü­mə­olu­na­raq,­ya­xud­ən­qə­dim­for­ma­sın­da­­ye­ni­dən­ur­ba­no­ni­mik­sis­te­mə­qay­ta­rıl­mış­dır.­Mə­sə-lən:­Ma­la­ya­Mors­ka­ya­kü­çə­si­–­To­dors­ki­kü­çə­si­–­Ki­çik­də­niz­ kü­çə­si­ /Nə­si­mi/,­ Spass­ka­ya­kü­çə­si­ –­Qa­sım­İs­ma­yı­lov­(1923­1993)­–­1993­cü­il­dən­Zər­gər­pa­lan­/Sə­ba­il/.­

An­caq­bu­ki­mi­nü­mu­nə­lə­rin­sa­yı­çox­cü­zi­dir.­tə-əs­süf­ ki,­ qə­dim­ kü­çə­lə­rə­ so­vet­ döv­rün­də­ ve­ril­miş­ad­lar­də­yiş­di­ri­lər­kən­bu­kü­çə­lə­rin­il­kin,­da­ha­qə­dim­ad­la­rı­ diq­qət­dən­ kə­nar­da­ qal­mış,­ ­ ­ kü­çə­lər­ ta­mam­ye­ni­ ad­lar­la­ işa­rə­lən­di­ril­miş­dir.­ Mə­sə­lən,­ zən­ni­miz-cə,­bu­kü­çə­lə­rə­ye­ni­ad­ax­tar­maq­dan­sa,­on­la­rın­ta­ri-xi­ ad­la­rı­nı­bər­pa­et­mək­və­ya­ rus­ca­ rəs­mi­ləş­di­ri­lən­ad­la­rı­ di­li­mi­zə­ çe­vi­rə­rək­ sax­la­maq­ da­ha­ məq­sə­də-uy­ğun­ olar­dı:­ Azi­ats­ka­ya­ kü­çə­si­ –­ Pyotr­ Mon­tin­ kü­çə­si­–­1991­ci­ il­dən­Əlöv­sət­Qu­li­yev­kü­çə­si,­Ab­şe­rons­ka­ya­kü­çə­si­1994­cü­il­dən­Əli­ba­ba­Ab­dul­la­yev­kü­çə­si,­Ar­tis­ti­çes­ki­ dön­gə­si­ –­ 1997­ci­ il­dən­ Əj­dər­ İb­ra­hi­mov­kü­çə­si,­Ba­la­xans­ka­ya­kü­çə­si­Ba­sin­kü­çə­si­–­1989­cu­il­dən­Fü­zu­li­kü­çə­si,­Bu­xars­ka­ya­kü­çə­si­–­Gert­sen­kü­çə­si­(1939­1991)­–­1991­ci­il­dən­Və­li­Məm­mə­dov­kü­çə­si­–­Dok­tors­ki­dön­gə­si­–­1993­cü­ il­dən­Adil­Ba­ba­yev­dön­gə­si,­­Du­xovs­ka­ya­dön­gə­si­–­Ad­sız­dön­gə­si­(1939­1989)­–­1989­cu­il­dən­Va­qif­Mus­ta­fa­za­də­kü­çə­si,­Ku­bins­ka­ya­kü­çə­si­–­Qu­ba­nov­kü­çə­si­(1940­1991)­–­1991­ci­ il­dən­Zi­vər­bəy­ Əh­məd­bə­yov­ kü­çə­si,­ Ma­ğa­zin­na­ya­ kü­çə­si­ –­S.Osip­yan­ kü­çə­si­ (1929­1989)­ –­ 1989­cu­ il­dən­ Sü­ley­man­ Rüs­təm­ kü­çə­si,­ Me­xa­ni­çes­ka­ya­ kü­çə­si­ –­ 1995­ci­

79

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

il­dən­Hə­sən­Sal­ma­ni­kü­çə­si,­Ofit­sers­ki­dön­gə­si­–­Mu­sə­vi­kü­çə­si­(1929­1992)­–­1992­ci­il­dən­Məm­məd­Əfən­di­yev­kü­çə­si,­Verx­ne­Pri­yuts­ka­ya­kü­çə­si­Kets­xo­ve­li­kü­çə­si­(1939­1991)­ –­ 1991­ci­ il­dən­ Şa­mil­ Əziz­bə­yov­ kü­çə­si,­­Sa­do­va­ya­kü­çə­si­–­Çka­lov­kü­çə­si­(1939­1990)­–­1990­cı­ il­dən­ Ni­ya­zi­ kü­çə­si,­ Su­ra­xans­ka­ya­ kü­çə­si­ –­ 1­ May­kü­çə­si­(1939­1992)­–­1992­ci­il­dən­Çin­giz­Mus­ta­fa­yev­və­Di­la­rə­Əli­ye­va­kü­çə­si,­Ta­tars­ka­ya­kü­çə­si­–­Krups­ka­ya­kü­çə­si­(1939­1992)­–­1992­ci­ il­dən­Əli­mər­dan­bəy­Top­çu­ba­şov­kü­çə­si,­10­cu­Aşı­rım­kü­çə­si­–­Tat­ya­nins­ka­ya­kü­çə­si­Fab­rit­si­us­kü­çə­si­–­1992­ci­il­dən­Cey­hun­bəy­Ha­cı­bəy­li­ kü­çə­si,­ ­ Şahs­ka­ya­kü­çə­si­ –­Yur­yevs­ka­ya­kü­çə­si­–­So­vet­kü­çə­si­(1929­1991)­–­1991­ci­ il­dən­Nə­ri­ma­nov­pros­pek­ti,­Verx­ne­Klad­bi­şens­ka­ya­kü­çə­si­–­Va­qif­kü­çə­si­(1939­1990)­1990­cı­il­dən­Hə­sən­Se­yid­bəy­li­kü­çə­si,­ 1­ci­ İz­voz­çiç­ya­ kü­çə­si­ –­ 1­ci­ Ça­pa­yev­ dön­gə­si­(1946­1993)­–­1993­cü­ il­dən­Qur­ban­Pi­ri­mov­kü­çə­si,­2­ci­ İz­voz­çiç­ya­ kü­çə­si­ –­ 2­ci­ Ça­pa­yev­ dön­gə­si­ (1946­1993)­–­1993­cü­il­dən­Ca­han­gir­Zey­na­lov­kü­çə­si,­3­cü­İz­voz­çiç­ya­kü­çə­si­–­3­cü­Ça­pay­dön­gə­si­(1946­1995)­–­1995­ci­il­dən­Fəx­rəd­din­Əsə­dov­kü­çə­si­və­s.­

qə­dim­ ad­la­rın­ bər­pa­sı­ za­ma­nı­ da­mü­əy­yən­mü-ba­hi­sə­li­mə­qam­la­ra­yol­ve­ril­miş,­­bə­zən­kü­çə­nin­il­kin­adı­ de­yil,­ son­ra­kı­ ad­la­rın­dan­ bi­ri­ bər­pa­ edil­miş­dir.­Mə­sə­lən,­ so­vet­ döv­rün­də­ Fəh­lə­ pros­pek­ti­ ad­lan­dı­rı-lan­ pros­pekt­ in­di­ no­bel­ qar­daş­la­rı­nın­ adı­nı­ da­şı­yır.­vax­ti­lə­ba­kı­da­neft­mə­dən­lə­ri­ sa­lan­no­bel­qar­daş­la-rı­nın­bu­əra­zi­ilə­hər­han­sı­əla­qə­si­var­dır.­ba­kı­nın­Qa-ra­Şə­hər­və­Ağ­Şə­hər­ad­la­nan­his­sə­lə­rin­də­sə­na­ye­ob-yekt­lə­ri­nin­ in­şa­sı,­ ­bu­ra­da­vax­ti­lə­“vil­la­pet­ro­lea”nın­(neft­ba­ğı)­sa­lın­ma­sı­­bir­ba­şa­on­la­rın­adı­ilə­bağ­lı­dır.­Am­ma­nə­zə­rə­al­maq­la­zım­idi­ki,­so­vet­döv­rün­də­Fəh­

80

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

lə­pros­pek­ti,­ in­di­isə­No­bel­pros­pek­ti­ad­lan­dı­rı­lan­kü-çə­nin­ən­qə­dim­adı,­əs­lin­də,­Ağ­şə­hər­olub.­pros­pek­tin­adı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­ba­rə­də­qə­rar­ve­ri­lən­za­man­bu­ta­ri­xi­ fakt­nə­zə­rə­alın­ma­lı­və­no­bel­adı­de­yil,­ən­qə-dim­ha­do­nim­bər­pa­edil­mə­li­idi.­­

bü­tün­ bun­lar­la­ ya­na­şı,­ pay­tax­tın­ ur­ba­no­nim­lər­sis­te­min­də­ hət­ta­ et­no­to­po­nim­ xa­rak­ter­li­ qə­dim­ ha-do­nim­lə­rin­ də­yiş­di­ril­mə­si­ fakt­la­rı­na­ da­ tə­sa­düf­ edi-lir.­ ye­ni­Gü­nəş­li­mas­si­vin­də­ki­Sey­han­Bağ­ça­ha­do­ni-mi nin­Sa­mir­Cə­fə­rov­adı­ ilə­əvəz­edil­mə­si­ fak­tı­bu­na­bir­nü­mu­nə­dir.­di­ax­ro­nik­ma­te­ri­al­la­ra­əsa­sən­hə­min­yer­də­vax­ti­lə­sey­han­ad­lı­ şəxs­bağ­ sal­dı­ğın­dan­əra­zi­bu­ad­la­ta­nın­mış,­son­ra­dan­bu­əra­zi­dən­ke­çən­kü­çə­də­ey­ni­ ad­la­ işa­rə­lən­di­ril­miş­dir.­ la­kin­ gö­rün­dü­yü­ki­mi,­qə­dim­ ta­ri­xə­ma­lik­ olan­bu­ha­do­nim­də­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­küt­lə­vi­li­yin­qur­ba­nı­ ol­muş­dur.­ba­kı­nın­ ən­qə­dim­ya­şa­yış­mən­tə­qə­lə­rin­dən­sa­yı­lan­Çəm­bə­rə­kən­din,­həm­çi­nin­şə­hər­dən­bu­kü­çə­yə­ge­dən­Bö­yük­Çəm­bə­rə­kənd­və­Ki­çik­Çəm­bə­rə­kənd­kü­çə­lə­ri­nin­ad­la­rı­da­in­di­an­caq­ha­fi­zə­lər­də­ya­şa­yır.

­ Hü­seyn­qu­lu­ sa­rabs­ki­ “köh­nə­ ba­kı”­ əsə­rin­də­“Çəm­bə­rə­kənd”­ sö­zü­nün­ eti­mo­lo­gi­ya­sı­nı­ “çəm­bə­rə”­–­“tə­zək­qa­la­ğı”­sö­zü­ilə­əla­qə­lən­dir­miş,­bu­nu­hə­min­əra­zi­də­ məs­kun­la­şan­ yox­sul­ in­san­la­rın­ mal­dar­lıq­la­məş­ğul­ol­ma­sı­ilə­izah­et­miş­dir­{142,­s.124}.­bu­yo­zu-mun­nə­də­rə­cə­də­sə­hih­li­yi­bir­qə­dər­mü­ba­hi­sə­li­ol­sa­da,­(mə­lum­dur­ki,­Çəm­bə­rə­kənd­to­po­ni­mi­nin­bi­rin­ci­kom­po­nen­ti­ro­lun­da­çı­xış­edən­“çəm­bər”­sö­zü­Azər-bay­can­ di­lin­də­ “dai­rə”,­ “hal­qa”­ mə­na­sı­nı­ ve­rir.­ bə­zi­mü­tə­xəs­sis­lə­rin­fik­rin­cə,­Çəm­bə­rə­kənd­coğ­ra­fi­adı­da­bu­əra­zi­nin­dai­rə­vi,­hal­qa­va­rı­rel­ye­fi­ilə­bağ­lı­dır)­dü-

81

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

şü­nü­rük­ki,­bu­ki­mi­ad­la­rın­bər­pa­sı,­on­la­rın­mən­şə­yi-nə­da­ir­də­qiq­araş­dır­ma­la­rın­apa­rıl­ma­sı­bir­çox­ta­ri­xi­hə­qi­qət­lə­rə­açar­ola­bi­lər.­

Qan­lı­tə­pə­adı­da­bu­qə­bil­dən­dir.­sü­rət­li­şə­hər­sal-ma­pro­se­si­ge­di­şin­də­adı­ba­kı­sa­kin­lə­ri­nin­yad­da­şın-dan,­de­mək­olar­ki,­si­lin­miş­bu­tə­pə­in­di­ki­Fü­zu­li,­ba-kı­xa­nov,­sə­məd­vur­ğun­kü­çə­lə­ri­nin­və­Azad­lıq­pros-pek­ti­nin­əha­tə­et­di­yi­əra­zi­də­yer­lə­şir.­ta­ri­xi­qay­naq-lar­bu­əra­zi­nin­hə­lə­Xvı­ıı­ əs­rin­20-ci­ il­lə­rin­də­qan­lı­tə­pə­ad­lan­dı­rıl­dı­ğı­nı­sü­bu­ta­ye­ti­rir.­­

1859-1860-cı­ il­lər­də­qu­ber­ni­ya­mər­kə­zi­ Şa­ma­xı-dan­ba­kı­ya­kö­çü­rül­dük­dən­son­ra­şə­hər­də­ye­ni­ya­ran-mış­kü­çə­lə­rə­ve­ri­lən­ad­lar­dan­bi­ri­də­məhz­qan­lı­tə­pə­ol­muş­dur.­ Gör­kəm­li­ akt­yor­ Hü­seyn­qu­lu­ sa­rabs­ki­nin­“köh­nə­ ba­kı”­ əsə­rin­də­ vax­ti­lə­ bu­ tə­pə­də­ bir­ nə­fər­öl­dü­rül­dü­yü­nə­ gö­rə­ be­lə­ ad­lan­dı­rıl­dı­ğı­nı­ oxu­yu­ruq­{142,­s.127}.­

“Gü­lüs­ta­ni-İrəm”­ əsə­rin­də­ isə­ bu­ oro­ni­min­ ya-ran­ma­ ta­ri­xi­ haq­qın­da­ söh­bət­ açı­lır.­ A.A.ba­kı­xa­nov­əsər­də­ dər­gah­qu­lu­ xa­nın­ 1730-cu­ il­də­ sə­fə­vi­lər­ tə-rə­fin­dən­tə­yin­edil­miş­ba­kı­sul­ta­nı­nı­öl­dür­dü­yü­nü­və­ha­ki­miy­yə­ti­ öz­ əli­nə­ al­dı­ğı­nı­ gös­tə­rir.­ İran­ şa­hı­dər-gah­qu­lu­ xa­nın­ bö­yük­ nü­fu­za­ sa­hib­ ol­du­ğu­nu­ eşi­dib­onu­şə­hə­rin­ha­ki­mi­və­zi­fə­si­nə­təs­diq­edir.­A.A.ba­kı­xa-nov­ya­zır:­“ləz­gi­ha­kim­lə­ri­da­vud­bəy­və­sur­xay­bəy­ba­kı­nı­al­maq­is­tə­yir­di­lər.­la­kin­dər­gah­qu­lu­xan­ləz­gi­qo­şu­nu­nu­şə­hə­rin­ya­rım­ağac­lı­ğın­da­o­za­man­dan­bə­ri­qan­lı­ tə­pə­ad­la­nan­tə­pə­ya­xın­lı­ğın­da­pis­bir­su­rət­də­məğ­lub­et­di.­bu­vu­ruş­ma­da,­doğ­ru­dan­da,­çox­lu­qan­tö­kül­müş­dü.­ dər­gah­qu­lu­ xa­nın­ qo­şun­la­rı­ şü­ca­ət­lə­vu­ru­şa­raq­əks­tə­rəf­dən­çox­lu­dö­yüş­çü­qır­mış,­sağ­qa-

82

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

lan­la­rı­isə­qaç­ma­ğa­məc­bur­et­miş­di.­Hə­min­dö­yüş­dən­son­ra­ba­kı­sa­kin­lə­ri­tə­pə­ni­qan­lı­tə­pə­ad­lan­dır­mış­lar­{33,­s.­156}.­

bi­zə­be­lə­gə­lir­ki,­ba­kı­nın­di­gər­qə­dim­ur­ba­no­nim-lə­ri­ki­mi,­qan­lı­tə­pə­adı­nın­da­bər­pa­sı­ba­rə­də­dü­şün-mək­ vax­tı­dır.­ ya­xın­ gə­lə­cək­də­ bu­ əra­zi­də­ki­ kü­çə­lər-dən­bi­ri­nə­­qan­lı­tə­pə­adı­nın­ve­ril­mə­si­ta­ri­xin­bər­pa­sı,­məz­mu­nun­da­şan­lı­bir­keç­mi­şi­əks­et­di­rən­to­po­ni­min­ye­ni­dən­yad­daş­la­ra­qay­ta­rıl­ma­sı­olar­dı.­

ümu­miy­yət­lə,­ to­po­nim­lər­ sis­te­min­də­ge­dən­pro-ses­lər­təd­ri­ci­və­ar­dı­cıl­xa­rak­te­rə­ma­lik­dir.­bu­mə­na-da­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər­bay­can­di­li­nin­to­po­nim-lər­ sis­te­min­də­ apa­rı­lan­ də­yi­şik­lik­lər­ hə­lə­ tam­ ba­şa­çat­ma­mış­sa­yı­la­bi­lər.­bu­pro­ses­lər­bun­dan­son­ra­da­onil­lik­lər,­ yü­zil­lik­lər­ bo­yu­ da­vam­ edə­cək,­ pro­se­sin­növ­bə­ti­mər­hə­lə­lə­rin­də­in­di­yə­qə­dər­yol­ve­ril­miş­bir­sı­ra­nöq­san­lar­da­ara­dan­qal­dı­rı­la­caq,­di­li­mi­zin­to­po-nim­lər­sis­te­mi­da­ha­ni­zam­lı­və­ziy­yə­tə­gə­ti­ri­lə­cək­dir.­

be­lə­lik­lə,­mü­la­hi­zə­lə­ri­ye­kun­laş­dı­ra­raq­qeyd­edək­ki,­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər­bay­can­di­li­nin­to­po­nim-lər­ fon­dun­da­ hə­ya­ta­ ke­çi­ri­lən­ də­yi­şik­lik­lər­ əsa­sən­düz­gün­ is­ti­qa­mət­lər­üz­rə­apa­rıl­mış­dır.­yer­ad­la­rı­mı-zın­ge­niş­təd­qi­qi,­bu­sa­hə­də­mü­şa­hi­də­olu­nan­ni­zam-sız­lı­ğın­ ara­dan­ qal­dı­rıl­ma­sı­ üçün­sə­ xu­su­si­ təd­qi­qat­qrup­la­rı­ fəa­liy­yə­tə­ baş­la­ma­lı­dır.­ Azər­bay­can­ to­po-nim­lə­ri­tək­cə­konk­ret­ün­va­nın­ad­la­işa­rə­si­ki­mi­de­yil,­həm­də­qey­ri-mad­di­irs­nü­mu­nə­lə­ri­ki­mi­öy­rə­nil­mə-li,­ qo­run­ma­lı,­ bü­tün­ dün­ya­da­ təb­liğ­ olun­ma­lı,­ bey-nəl­xalq­ ka­ta­loq­la­ra­ da­xil­ edil­mə­li­dir.­ İn­for­ma­si­ya­lı­cə­miy­yə­tin­ fan­tas­tik­ in­ki­şa­fı­ ilə­ sə­ciy­yə­lə­nən­çağ­daş­dövr­də­mil­li­coğ­ra­fi­ad­la­rı­mı­zın­qrup­laş­dı­rıl­dı­ğı,­­ta­ri-

83

Azər­bay­can­to­po­ni̇­mi̇­ya­sı­müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­dəI FƏSİL

xi­yer­ad­la­rı­mı­zın­mən­şə­yi­nin­izah­olun­du­ğu­elekt­ron­lü­ğət­lə­rin­ tər­ti­bi,­ Azər­bay­can­ to­po­nim­lə­ri­ ilə­ bağ­lı­vir­tu­al­fon­dun,­veb-sə­hi­fə­lə­rin­ya­ra­dıl­ma­sı­da­bu­gün­ak­tu­al­və­zi­fə­ki­mi­qar­şı­da­da­ya­nır.

Azər­bay­can­ di­li­nin,­ ümu­mi­lik­də­ Azər­bay­can­mə-də­niy­yə­ti­nin­in­ki­şa­fı­na­da­im­bö­yük­diq­qət­və­qay­ğı­ilə­ya­na­şan­Azər­bay­can­pre­zi­den­ti­cə­nab­İl­ham­əliyevin­“Azər­bay­can­ di­li­nin­ qlo­bal­laş­ma­ şə­rai­tin­də­ za­ma­nın­tə­ləb­lə­ri­nə­ uy­ğun­ is­ti­fa­də­si­nə­ və­ öl­kə­də­ dil­çi­li­yin­in­ki­şa­fı­na­ da­ir­ döv­lət­ proq­ra­mı­ haq­qın­da”­ 23­ may­2012-ci­il­ta­rix­li­sə­rən­ca­mı­və­bu­proq­ram­çər­çi­və­sin-də­ha­zır­la­na­nan­döv­lət­proq­ra­mı­di­lin­di­gər­sa­hə­lə­ri­ilə­ya­na­şı,­ono­mas­ti­ka­sa­hə­sin­də­də­qar­şı­da­du­ran­və-zi­fə­lə­rin­ic­ra­sı­ba­xı­mın­dan­ge­niş­im­kan­lar­aç­mış­dır.

84

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

I I FƏ SİL MÜS TƏ QİL LİK DÖV RÜN DƏ AZƏR BAY CAN Dİ Lİ ONO MAS Tİ KA SI NIN SA HƏ LƏ Rİ ÜZ RƏ GE DƏN PRO SES LƏR

Müs­tə­qİl­lİk­ döv­rün­də­ cə­Mİy­yət­ Hə­yA­tın­dA baş­ve­rən­kök­lü­də­yi­şik­lik­lər­Azər­bay­can­di­li­ono­mas-ti­ka­sı­nın­ di­gər­ sa­hə­lə­ri­nə­ də­ tə­sir­siz­ ötüş­mə­miş­dir.­bu­tə­sir­ono­mas­ti­ka­nın­ic­ti­mai­hə­yat­la­bi­la­va­si­tə­bağ­lı­sa­hə­lə­rin­də­da­ha­ çox­özü­nü­gös­tə­rir.­Ekst­ra­linq­vis­tik­amil­lər­dil­də­möv­cud­olan­bü­tün­xü­su­si­ad­la­rı­ey­ni­də-rə­cə­də­ida­rə­edə­bil­məz.­­Hər­bir­ono­mas­tik­va­hi­din­öz­funk­si­ya­sı­ol­sa­da,­mə­sə­lən,­ ­ in­san­ fəa­liy­yə­tin­dən­kə-nar­da­ya­ran­mış­su­ob­yekt­lə­ri­nin­ad­la­rı­nı­bil­di­rən­hid-ro­nim­lər­lə,­ in­sa­nın­ şü­ur­lu­ hə­ya­tı­nın­ ay­rıl­maz­ tər­kib­his­sə­si­ki­mi­çı­xış­edən­ant­ro­po­nim­lər­dil­xa­ri­ci­amil­lər-dən­ey­ni­sə­viy­yə­də­ası­lı­de­yil.­Ox­şar­mü­qa­yi­sə­ni­zoo-

85

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

nim­lər­lə-to­po­nim­lər,­ kos­mo­nim­lər­lə-kte­ma­to­nim­lər­və­s.­ara­sın­da­da­apa­ra­bi­lə­rik.­bi­rin­ci­lər­mü­əy­yən­sa-bit­li­yə­ma­lik­dir.­dil­xa­ri­ci­mü­hit­də­baş­ve­rən­ən­bö­yük­də­yi­şik­lik­lər­də­on­la­rın­məz­mu­nu­na­çox­cü­zi­tə­sir­gös-tə­rir.­İkin­ci­lə­rə­gəl­dik­də­isə­cə­miy­yət­hə­ya­tın­da­özü­nü­gös­tə­rən­hər­han­sı­əsas­lı­ye­ni­lik­bu­ka­te­qo­ri­ya­dan­olan­ono­mas­tik­va­hid­lər­qru­pun­da­öz­izi­ni­qo­yur.­Çün­ki­bu­xü­su­si­ad­lar­so­si­al­sfe­ra­da­for­ma­la­şır,­bu­sə­viy­yə­də­baş­ve­rən­ ­ pro­ses­lə­rin­ tər­kib­ ele­men­ti­nə­ çev­ri­lir.­ İn­sa­nın­ma­raq­dai­rə­si­nə­da­xil­olan­ye­ni­meyl­lər,­mə­də­niy­yə­tin,­maa­rif­çi­lik­ənə­nə­lə­ri­nin,­öl­kə­lər,­xalq­lar­ara­sın­da­qar-şı­lıq­lı­əla­qə­lə­rin­in­ki­şa­fı,­ic­ti­mai­mü­na­si­bət­lər­və­s.­bu­sa­hə­lə­rə­tə­sir­siz­ötüş­mür.­

Müs­tə­qil­lik­il­lə­rin­də­Azər­bay­can­di­li­nin­ono­mas­ti-ka­sın­da­baş­ver­miş­də­yi­şik­lik­lə­rin­əsas­və­əhə­miy­yət-li­his­sə­si­nin­to­po­ni­mi­ya­ilə­ya­na­şı,­ant­ro­po­nim­lər­və­kte­ma­to­nim­lər­qru­pu­nun­pa­yı­na­düş­mə­si­bu­ba­xım-dan­tam­tə­bii­qar­şı­lan­ma­lı­dır.­­­

2.1. Ant�ro�po�nim�lər�

təd­qi­qa­ta­cəlb­edi­lən­dövr­də­Azər­bay­can­ant­ro­po-ni­mi­ya­sın­da­cid­di­də­yi­şik­lik­lər­baş­ver­miş­dir.­Mə­lum­ol­du­ğu­ki­mi,­ant­ro­po­ni­mi­ya­yu­nan­di­lin­də­“ant­ro­pos”­(in­san)­ və­ “onu­ma”­ ­ (ad)­ söz­lə­ri­nin­ bir­ləş­mə­sin­dən­əmə­lə­gə­lə­rək­dil­çi­lik­də­in­san­ad­la­rı­nın­məc­mu­su­nu­ifa­də­edir.­Ant­ro­po­ni­mi­ka­el­mi­nin­ təd­qi­qat­ sa­hə­si­nə­isə­əsas­ad­lar­(ad,­fa­mi­li­ya,­ata­adı)­və­kö­mək­çi­ad­ka-te­qo­ri­ya­la­rı­(lə­qəb,­tə­xəl­lüs,­ti­tul­və­s.)­­aiddir.­

Ono­ma­lo­gi­ya­nın­ bu­ sa­hə­si­ şəxs­ ad­la­rı­nın­ əsa­sı,­mən­şə­yi,­ qu­ru­lu­şu,­ ad­qoy­ma­ ənə­nə­lə­ri,­ ant­ro­po­ni-

86

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

mik­ ha­di­sə­lər,­ şəxs­ ad­la­rı­nın­ tə­şək­kü­lü,­ in­ki­şa­fı­ və­baş­qa­dil­lə­rə­ke­çid­prob­lem­lə­ri,­ta­ri­xi­sə­nəd­lər­də­və­bə­dii­ əsər­lər­də­ iş­lə­di­lən­ ad­la­rın­ sə­ciy­yə­vi­ ant­ro­po-ni­mik­xü­su­siy­yət­lə­ri­mə­sə­lə­si­nin­araş­dı­rıl­ma­sı­ilə­də­məş­ğul­olur­{48,­s.­32}.­cə­miy­yət­üzv­lə­ri­ni­bir-bi­rin-dən­fərq­lən­di­rən­ant­ro­po­nim­lər­is­tər­ic­ti­mai­hə­yat­da,­is­tər­sə­də­ad­lar­sis­te­min­də­xü­su­si­ ­ ro­la,­əhə­miy­yə­tə­ma­lik­dir.­Ant­ro­po­nim­lər­xalq­la­rın­ta­ri­xi,­mil­li­psi­xo­lo-gi­ya­sı,­adət-ənə­nə­lə­ri,­məi­şə­ti,­di­ni­ina­mı,­dün­ya­gö­rü-şü,­el­mi-mə­də­ni­sə­viy­yə­si,­hə­ya­ta,­tə­biə­tə­mə­həb­bə­ti,­is­tək­və­ar­zu­la­rı­əsa­sın­da­for­ma­la­şır,­in­ki­şaf­yo­lu­ke-çir­{138,­s.­5}.­Elə­bu­na­gö­rə­də­bir­çox­təd­qi­qat­çı­lar­ant­ro­po­nim­lə­ri­ xalq­la­rın­mil­li­ ün­va­nı­ ki­mi­ tə­səv­vür­edir­lər.­­Hər­bir­ant­ro­po­ni­mik­va­hid­­müx­tə­lif­ic­ti­mai,­hü­qu­qi,­ mil­li­ funk­si­ya­la­ra­ ma­lik­dir.­ Ant­ro­po­nim­lər­ay­rı-ay­rı­ şəx­siy­yət­lə­rin­ ta­rix­də­ bi­la­va­si­tə­ tə­za­hü­rü,­cə­miy­yə­tin­can­lı­ta­ri­xi­ni­özün­də­ya­şa­dan­zən­gin­mən-bə­dir.­bu­cə­hət­dən­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər­bay­can­cə­miy­yə­tin­də­özü­nü­gös­tə­rən­ye­ni­meyl­lər­Azər­bay-ca­nın­ant­ro­po­nim­lər­sis­te­min­də­də­əks­olun­muş­dur.­

­ bu­ dövr­də­ Azər­bay­can­ ant­ro­po­ni­mi­ya­sın­da­ baş­ver­miş­ pro­ses­lər­ da­ha­ ­ çox­ əsl­ ad­lar­ sis­te­mi­ni-şəxs­ad­la­rı­nı,­so­yad­la­rı­və­ata­ad­la­rı­nı­əha­tə­edir.­kö­mək­çi­ad­lar­sis­te­min­də­baş­ve­rən­də­yi­şik­lik­lər­isə­bu­ka­te-qo­ri­ya­ilə­mü­qa­yi­sə­də­xey­li­az­dır.­

2.1.1. Şəxs ad la rı

Fərd­ola­raq­hər­bir­ in­sa­nın­hər­han­sı­ xü­su­si­ ad­la­baş­qa­la­rın­dan­fərq­lən­di­ril­mə­si­zə­ru­rə­ti­cə­miy­yə­tin­so-si­al­eh­ti­yac­la­rın­dan­ irə­li­gəl­miş­dir.­təd­qi­qat­çı­lar­şəxs­

87

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

ad­la­rı­nın­ya­ran­ma­sı­ta­ri­xi­nin­bə­şə­riy­yə­tin­ta­ri­xi­qə­dər­qə­dim­ol­du­ğu­nu­dü­şü­nür­lər.­İc­ti­mai­in­ki­şa­fın­müx­tə­lif­dövr­lə­rin­də­ möv­cud­ olan­ ant­ro­po­nim­lər­ cə­miy­yə­tin­keç­miş­hə­ya­tı­nı­par­laq­şə­kil­də­əks­et­di­rir.­Xal­qın­mə-də­ni­ in­ki­şaf­ sə­viy­yə­si,­adam­la­rın­cə­miy­yət­də­ tut­du­ğu­möv­qe,­o­cüm­lə­dən­cə­miy­yə­tin­sin­fi­qu­ru­lu­şu­ad­lar­da­əks­olu­nur.­cə­miy­yə­tin­ in­ki­şa­fı­pro­se­sin­də­ ic­ti­mai-iq-ti­sa­di­for­ma­si­ya­lar­bir-bi­ri­ni­əvəz­et­dik­cə,­tə­bii­ki,­ in-san­ad­la­rı­da­ in­ki­şaf­et­miş,­da­şı­dı­ğı­ funk­si­ya­la­ra­gö­rə­də­yiş­miş,­müx­tə­lif­ad­for­ma­la­rı­ya­ran­mış­dır.­Hə­lə­min­il­lər­qa­baq­yu­nan­şai­ri­Ho­mer­“Odis­se­ya”nın­sək­ki­zin-ci­ nəğ­mə­sin­də­ ya­zır­dı­ ki,­ “Adam­lar­ ara­sın­da­ heç­ kim­ad­sız­ ol­maz”.­ v.A.ni­ko­nov­ isə­ adı­ cə­miy­yət­də,­ ic­ti­mai­mü­na­si­bət­lər­ sis­te­min­də­ in­sa­nı­ ta­nı­dan­ sim­vol­ ki­mi­nə­zər­dən­ke­çir­miş­dir­­{185,­s.3}.

Ad­in­sa­nın­bio­lo­ji­var­lıq­ki­mi­möv­cud­lu­ğun­da­elə­xü­su­si­bir­əhə­miy­yət­da­şı­mır.­Ad­lar­ol­ma­say­dı­be­lə,­in­san­ ye­nə­ də­ ­ do­ğu­lub­ fəa­liy­yət­ gös­tə­rə­cək­di.­ la-kin­bu­ za­man­bü­töv­lük­də­ in­san­ cə­miy­yət­lə­ri­nin­ tə-şək­kü­lü­ yə­qin­ ki,­ çə­tin­ olar­dı.­ Şəxs­ ad­la­rın­da­ həm­də­ta­ri­xi­lik­sə­ciy­yə­si­var­dır.­cə­miy­yə­tin­in­ki­şa­fı­ey­ni­za­man­da­ad­lar­dan­ke­çir.­bu­in­ki­şa­fa­mü­va­fiq­ola­raq­ad­lar­ də­yi­şir,­ ci­la­la­nır.­ döv­rün­ şərt­lə­ri­ ilə­ zid­diy­yət­təş­kil­edən­şəxs­ad­la­rı­ümu­mi­ant­ro­po­ni­mik­sis­tem-dən­təd­ri­cən­xa­ric­edi­lir.­Ey­ni­za­man­da­bu­sis­tem­ye-ni-ye­ni­nü­mu­nə­lər­lə­gün­bə­gün­zən­gin­ləş­di­ri­lir.­­Şəxs­ad­la­rı­on­la­rı­ya­rat­mış­xal­qın­ta­ri­xi­ni­öy­rən­mək­üçün­zən­gin­bir­mən­bə­dir.­Ş.sə­di­yev­gös­tə­rir­ki,­“müx­tə­lif­dövr­lər­də­ za­ma­nın­ tə­lə­bi­nə,­ adam­la­rın­ dün­ya­gö­rü-şü­nə,­mə­nə­vi­mə­də­niy­yə­ti­nə,­ ­tə­fək­kür­tər­zi­nə,­cür-bə­cür­ adət­lə­ri­nə­ mü­va­fiq­ ola­raq­ ad­la­ra­ mü­na­si­bət­də­müx­tə­lif­olur”­{148,­s.­6}.­

88

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

bü­tün­dil­va­hid­lə­ri­ki­mi­ix­ti­ya­ri­lik­və­şər­ti­lik­xa-rak­te­ri­nə­ma­lik­olan­şəxs­ad­la­rın­da­fər­din­hər­han­sı­əla­mə­ti­əks­olun­mur.­Am­ma­ad­onu­ob­yek­tə­ver­miş­cə­miy­yə­tin­xü­su­siy­yət­lə­ri­ni­ ifa­də­edə­bi­lər.­H.Hə­sə-no­vun­ gös­tər­di­yi­ ki­mi,­ ad­ fər­di­ baş­qa­sın­dan­ fərq-lən­dir­mək­lə­ bə­ra­bər,­ həm­çi­nin,­ şəx­sin­ bu­ və­ ya­ di-gər­ ic­ti­mai­qru­pa­aid­ol­ma­sı­nı­da­mü­əy­yən­ləş­di­rən­rəmz­dir­{82,­s.­17}.­

Mil­li­lik­ prin­sip­lə­ri­ əsa­sın­da­ ya­ra­dı­lan­ hər­ bir­ ad­çox­za­man­şəx­sin­han­sı­mil­lə­tə­mən­sub­lu­ğu­nu­gös­tə-rir.­­əc­nə­bi­dil­lə­rə­tər­cü­mə­za­ma­nı­şəxs­ad­la­rı­nın­ol-du­ğu­ki­mi­sax­lan­ma­sı­da­elə­bu­nun­la­bağ­lı­dır.­Elə­bu­xü­su­siy­yə­ti­nə­gö­rə­şəxs­ad­la­rı­so­si­al­hə­ya­tın­iki­qüt­bu­ara­sın­da­müt­ləq­özü­nü­doğ­rult­ma­lı­dır.­bu­qütb­lər­dən­bi­rin­də­ailə,­di­gə­rin­də­hə­min­ailə­nin­mən­sub­ol­du­ğu­bö­yük­et­nik­qrup­da­ya­nır.­v.A.ni­ko­nov­bu­ba­rə­də­yaz-mış­dır:­“Şəxs­ad­la­rı­ey­ni­vaxt­da­iki­xü­su­siy­yə­ti­özün-də­bir­ləş­di­rir.­Ad­no­mi­nal­şə­kil­də­fərq­lən­dir­mə­ilə­ya-na­şı,­ey­ni­za­man­da­ad­lar­sis­te­mi­nə­də­da­xil­olur.­Ona­gö­rə­də­ad­elə­se­çil­mə­li­dir­ki,­o­şəx­si­fərq­lən­dir­mək­lə­bə­ra­bər,­ümu­mi­­sis­tem­də­də­sü­ni­tə­sir­ba­ğış­la­ma­sın”­{75,­­s.­27}.

ta­ri­xin­ ib­ti­dai­ dövr­lə­rin­dən­ baş­la­ya­raq­ hər­ bir­xal­qın­ özü­nə­məx­sus­ ad­lan­dır­ma­ ənə­nə­lə­ri­ möv­cud­ol­muş­dur.­qə­dim­ türk­lə­rin,­o­ cüm­lə­dən­azər­bay­can-lı­la­rın­da­ad­lan­dır­ma­sis­te­mi­spe­si­fik­xü­su­siy­yət­lə­rə­ma­lik­dir.­türk­dil­lə­ri­nə­aid­qə­dim­abi­də­lər,­M.kaş­ğa­ri-nin­“di­va­ni-lü­ğət-it-türk”­əsə­ri,­“ki­ta­bi-də­də­qor­qud”­­das­tan­la­rı­və­bir­sı­ra­et­noq­ra­fik­mə­lu­mat­lar­türk­dil-lə­rin­də­şəxs­ad­la­rı­nın­hə­lə­qə­dim­dövr­lər­dən­möv­cud­ol­du­ğu­nu­ gös­tə­rir.­ən­qə­dim­ türk­ ya­zı­lı­ nü­mu­nə­lə­ri­

89

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

olan­ “Or­xon-ye­ni­sey­ abi­də­lə­ri”­ və­ “ki­ta­bi-də­də­qor-qud”­das­tan­la­rı­türk­lə­rin­ad­ver­mə­ənə­nə­lə­ri­ni­öy­rən-mək­ üçün­ zən­gin­ so­raq­dır.­ ələl­xü­sus,­ “ki­ta­bi-də­də­qor­qud”­das­tan­la­rın­da­­Azər­bay­can­xal­qı­nın­bu­sa­hə-də­ki­ zən­gin­ adət­ və­ ənə­nə­lə­ri­ni­ özün­də­ əks­ et­di­rən­ge­niş­mə­lu­mat­la­ra­rast­gəl­mək­olar.­

ta­ri­xi­ qay­naq­lar­ sü­but­ edir­ ki,­ türk­ xalq­la­rın­da­şəxs­ ad­la­rı­na,­ fərd­lə­rin­ ad­lan­dı­rıl­ma­sı­na,­ adın­ qo-run­ma­sı­na­min­il­lər­bo­yu­son­də­rə­cə­əhə­miy­yət­li­bir­mə­sə­lə­ ki­mi­ bax­mış­lar.­ ­ qə­dim­ türk­lər,­ o­ cüm­lə­dən­Azər­bay­can­ türk­lə­ri­üçün­ fər­din,­ cə­miy­yət­də­ki­möv-qe­yi­nin­ də­yiş­mə­sin­dən­ ası­lı­ ola­raq­ öm­rün­ müx­tə­lif­mər­hə­lə­lə­rin­də­bir­ad­la­de­yil,­­ay­rı-ay­rı­ad­lar­la­fərq-lən­di­ril­mə­si­xa­rak­te­rik­idi.­­ ­l.n.qu­mil­yov­bu­ba­rə­də­ya­zır:­“qə­dim­türk­lər­av­ro­pa­lı­lar­ki­mi­ana­dan­olan­dan­ölə­nə­qə­dər­bir­ad­da­şı­maz­dı­lar.­tür­kün­adı­hə­mi­şə­onun­cə­miy­yət­də­ki­möv­qe­yi­ni­əks­et­di­rər­di.­Uşaq­lıq-da­onun­lə­qə­bi,­gənc­li­yin­də­çi­ni,­bö­yü­yən­də­­isə­ti­tu­lu­olar­dı.­əgər­o,­xan­dır­sa,­onun­ti­tu­lu­da­möv­cud­sis­tem­üz­rə­də­yiş­di­ri­lər­di”­{174,­s.­26-90}.­­

qə­dim­ türk­lər­də­ şəx­sin­ adı­nı­ onun­ fəa­liy­yə­ti,­mən­sub­ ol­du­ğu­ top­lum­ qar­şı­sınd­kı­ xid­mət­lə­ri,­ gös-tər­di­yi­ igid­lik­lər,­qa­zan­dı­ğı­ ­ ti­tul­və­s.­amil­lər­mü­əy-yən­ləş­di­rər­di.­ Fəa­liy­yət­ dai­rə­si­ ge­niş­lən­dik­cə­ fərd­ola­raq­onun­hə­ya­tın­da­baş­ve­rən­də­yi­şik­lik­lər­şəx­sin­adın­da­da­ək­si­ni­ta­par­dı.­Ad­la­rın­se­çil­mə­si­sə­la­hiy­yə­ti­isə­qə­bi­lə­baş­çı­la­rı­na,­el­ağ­saq­qal­la­rı­na,­­qə­bi­lə,­tay­fa­ara­sın­da­mü­qəd­dəs­sa­yı­lan­in­san­la­ra­aid­idi.

Ant­ro­po­nim­lər­ da­im­ in­ki­şaf­da­ olan­ dil­ sis­tem­lə-rin­dən­dir.­ di­lin­ şəxs­ ad­la­rı­ sis­te­mi­ tə­şək­kül­ tap­dı­ğı­za­man­dan­ baş­la­ya­raq­ onun­ tər­ki­bin­də­ də­yi­şik­lik­lər­

90

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

olur,­ ye­ni­ləş­mə,­ ço­xal­ma,­ zən­gin­ləş­mə­ pro­se­si­ baş­ve­rir.­ Şəxs­ad­la­rı­ sis­te­mi­nin­ tər­ki­bi­ çox­say­lı­ amil­lər-lə­bağ­lı­də­yi­şə­bi­lir.­Müx­tə­lif­ad­la­rın­is­ti­fa­də­də­rə­cə­si­aza­lıb­art­maq­la­ fərq­lə­nir.­bir­dövr­də­ ­ge­niş­ya­yıl­mış­hər­han­sı­bir­şəxs­adı­baş­qa­dövr­lər­də­məh­dud­dai­rə-də­iş­lə­nir,­ya­xud­di­lin­pas­siv­fon­du­na­ke­çir.­bə­zi­ad­la-rın­ta­le­yi­isə­bu­pro­se­sin­ək­si­ni­təş­kil­edə­rək­­əv­vəl­ki­dövr­lə­rə­nis­bə­tən­da­ha­ge­niş­dai­rə­də­is­ti­fa­də­olu­nur.­bu­nun­la­bə­ra­bər­ant­ro­po­ni­mik­sis­te­mə­ye­ni-ye­ni­ad-lar­da­da­xil­ola­bi­lir­ki,­bu­nun­nə­ti­cə­sin­də­ant­ro­po­ni-mik­tər­kib­ge­niş­lə­nə­rək­in­ki­şaf­edir.­

bə­zi­təd­qi­qat­lar­da­Azər­bay­can­şəxs­ad­la­rı­sis­te­mi­ic­ti­mai-si­ya­si­şə­rai­ti­əks­et­dir­mək­ba­xı­mın­dan­üç­döv-rə­bö­lü­nür:­is­la­ma­qə­dər­ki­dövr,­is­lam­di­ni­nin­qə­bu­lu­ilə­bağ­lı­ya­ran­mış­ad­lar­və­müa­sir­ad­lar­{89,­s.52-54}.­A.M.qur­ba­nov­ isə­ for­ma­laş­ma­və­ in­ki­şaf­ ta­ri­xi­ ba­xı-mın­dan­ ümum­türk,­ ha­be­lə­ Azər­bay­can­ ant­ro­po­ni-mik­ sis­te­mi­nin­ dörd­ döv­rü­nü­mü­əy­yən­ləş­dir­miş­dir:­1)­ Qə­dim­ türk­ döv­rü.­ 2)­ İs­lam­ di­ni­nin­ ya­yıl­dı­ğı­ dövr.­3)­İs­lam­di­ni­nin­məh­dud­laş­dı­rıl­dı­ğı­dövr.­4)­Mil­li­türk­ant­ro­po­nim­lə­ri­nin­vü­sə­ti­döv­rü­{106,­s.4}.­qə­dim­türk­döv­rü­bi­zim­era­nın­əv­vəl­lə­rin­dən­baş­la­ya­raq­era­mı-zın­vıı­əs­ri­nə­qə­dər­olan­döv­rü­əha­tə­edir.­vıı­əsr­dən­XX­əs­rin­əv­vəl­lə­ri­nə­qə­dər­olan­müd­dət­İs­lam­di­ni­nin­ya­yıl­dı­ğı­dövr­ki­mi­nə­zər­dən­ ­ke­çi­ri­lir.­Mə­lum­dur­ki,­ümu­mi­lik­də­dün­ya­din­lə­ri­müx­tə­lif­xalq­lar­da­bir­çox­şəxs­ad­la­rı­nın­tə­şək­kü­lün­də,­for­ma­laş­ma­və­ya­yıl­ma-sın­da­baş­lı­ca­ əhə­miy­yət­ kəsb­ edib.­Azər­bay­can­ şəxs­ad­la­rı­da­is­lam­di­ni­nin­bö­yük­tə­si­ri­nə­mə­ruz­qal­mış-dır.­İs­lam­di­ni­nin­məh­dud­laş­dı­rıl­dı­ğı­so­vet­döv­rün­də­də­ Azər­bay­ca­nın­ şəxs­ ad­la­rı­ sis­te­min­də­ kök­lü­ də­yi-şik­lik­lər­baş­ver­miş­dir.­so­vet­ha­ki­miy­yə­ti­nin­ilk­il­lə­ri­

91

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

Azər­bay­ca­nın­ gör­kəm­li­ ədə­biy­yat­ xa­dim­lə­ri­ tə­rə­fin-dən­ya­ra­dı­lan,­ya­xud­ye­ni­dən­di­lin­ak­tiv­lü­ğət­fon­du-na­qay­ta­rı­lan­ya­şar,­se­vil­­və­s.­bu­ki­mi­ad­lar­la­bə­ra­bər­ye­ni­qu­ru­luş­la­bağ­lı­ad­la­rın­ya­ran­ma­sı­ilə­də­xa­rak­te-rik­ol­du.­Zə­fər,­İn­qi­lab,­Şu­ra,­So­vet,­Sa­vad,­Maa­rif,­Alim­və­s.­bu­ki­mi­ad­lar­məhz­hə­min­döv­rün­məh­su­lu­dur.­ye­ni­ qu­ru­luş­la­ bağ­lı­ ək­sər­ apel­ya­tiv­lər­dən­ ant­ro­po-ni­mik­va­hid­ki­mi­is­ti­fa­də­edil­di­yin­dən­bu­sı­ra­da­bə­zi­xo­şa­gəl­məz­ad­nü­mu­nə­lə­ri­də­nə­zə­rə­çar­pır.­Mə­sə­lən,­Kol­xoz,­Trak­tor,­Kom­bayn,­Sədr,­Ka­tib­və­s.­­­

XX­ əs­rin­ 40-50-ci­ il­lə­rin­dən­ son­ra­ ad­ ya­ra­dı­cı­lı-ğın­da­İkin­ci­dün­ya­Mü­ha­ri­bə­si­nin­nə­ti­cə­lə­ri­ilə­bağ­lı­ad­lar­üs­tün­lük­ təş­kil­ edir­di.­Mə­sə­lən,­ ­Qə­lə­bə,­Qa­lib,­Və­tən,­­Əs­gər,­Za­bit,­Za­bi­tə,­Əf­sər­və­s.­

ötən­ əs­rin­ 60-cı­ il­lə­ri­nin­ əv­vəl­lə­rin­dən­ eti­ba­rən­Azər­bay­can­ ant­ro­po­ni­mi­ya­sı­ ta­ri­xin­də­ ye­ni­ bir­ döv-rün­ baş­lan­dı­ğı­nı­ söy­lə­mək­ olar.­ ümu­mi­lik­də­ ad­ sis-te­min­də­baş­ver­miş­də­yi­şik­lik­lə­ri­si­ya­si­qu­ru­luş­la­rın­diq­tə­si­ ­ ki­mi­ nə­zər­dən­ ke­çir­mək­ bəl­kə­ o­ ­ qə­dər­ də­əsas­lı­möv­qe­ol­maz­dı.­Mə­lum­ol­du­ğu­ki­mi,­şəxs­ad­la­rı­di­na­mik­xa­rak­te­rə­ma­lik­dir.­bu­sis­tem­za­man-za­man­təd­ri­ci­su­rət­də­də­yi­şir,­ye­ni­lə­şir.­bir­amil­ki­mi­bü­töv-lük­də­ si­ya­si­ qu­ru­lu­şun­ şəxs­ ad­la­rı­ sis­te­mi­nə­ tə­si­ri­cü­zi­is­tis­na­la­rı­nə­zə­rə­al­ma­saq,­bir­o­qə­dər­də­bö­yük­de­yil.­Şəxs­ad­la­rı­sis­te­mi­nə­tə­sir­gös­tə­rən­əsas­amil­lər­isə­si­ya­si­qu­ru­luş­la­rın,­ic­ti­mai-iq­ti­sa­di­for­ma­si­ya­la­rın­özü­­yox,­on­la­rın­məz­mu­nun­dan­irə­li­gə­lə­rək­cə­miy-yət­hə­ya­tı­na­nü­fuz­edən­so­si­al­amil­lər­dir.­Şəxs­ad­la-rı­ sis­te­min­də­ki­ də­yi­şik­lik­lər­ bu­ amil­lə­rin-te­le­vi­zi­ya,­ədə­biy­yat,­mət­bu­at,­mu­si­qi,­ki­no,­id­man,­din­və­s.­tə-si­ri­­nə­ti­cə­sin­də­mey­da­na­çı­xır.­Azər­bay­can­da,­mə­sə-

92

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

lən,­­ye­ni­do­ğu­lan­uşaq­la­ra­Al­lah­qu­lu­və­ya­Fat­ma­ni­sə­ad­la­rı­nın­qo­yul­ma­sı­ hal­la­rı­nın­ azal­ma­sın­da­ so­sia­liz-min­ is­lam­ di­ni­nə­ qar­şı­ kəs­kin­ mu­na­si­bə­tin­dən­ da-ha­çox­Azər­bay­can­da­ te­le­vi­zi­ya­nın­ya­ran­ma­sı­bö­yük­rol­oy­na­mış­dır.­Elə­cə­də­is­lam­di­ni­nin­ya­yıl­ma­sın­dan­son­ra­Azər­bay­ca­nın­­ant­ro­po­nim­lər­sis­te­mi­nin­mü­əy-yən­is­tis­na­la­rı­nə­zə­rə­al­maq­la­əsr­lər­bo­yu­məz­mun­ca,­de­mək­olar­ki,­sa­bit­qal­ma­sı­hə­min­dövr­də­in­san­la­rın­hə­ya­tı­na­tə­sir­gös­tə­rən­so­si­al­amil­lə­rin­az­lı­ğı­ilə­izah­olun­ma­lı­dır.­bu­döv­rü­təş­kil­edən­bir­ne­çə­əsr­də­din­in­san­la­rın­hə­ya­tın­da­əsas­so­si­al­fakt­ki­mi­çı­xış­edir­və­şəxs­ad­la­rı­da­di­nin­məh­dud­laş­dır­dı­ğı­dar­çər­çi­və­də­mü­əy­yən­lə­şir­di.­

XıX­əs­rin­son­la­rı,­XX­əs­rin­əv­vəl­lə­ri­nə­doğ­ru­bü-tün­sa­hə­lər­də­baş­ve­rən­in­ki­şaf­və­ziy­yə­ti­də­yiş­di.­so-vet­ ­ha­ki­miy­yə­ti­qu­rul­duq­dan­son­ra­apa­rı­lan­küt­lə­vi­maa­rif­lən­dir­mə­işi,­mət­bua­tın,­ra­dio­nun,­ədə­biy­ya­tın­in­ki­şa­fı­Azər­bay­ca­nın­ şəxs­ ad­la­rı­ sis­te­min­də­ ­ bö­yük­irə­li­lə­yiş­lə­rə­gə­tir­di.­İn­ki­şa­fa­mü­va­fiq­ola­raq­köh­nəl-miş­ad­lar­dan­im­ti­na­edil­di.­Ant­ro­po­ni­mik­fond­ye­ni-ye­ni­nü­mu­nə­lər­lə­zən­gin­ləş­di­ril­di­və­ey­ni­pro­ses­bu­gün­də­da­vam­et­mək­də­dir.­

Azər­bay­can­ müs­tə­qil­lik­ qa­zan­dıq­dan­ son­ra­ ilk­növ­bə­də­ cə­miy­yət­ üzv­lə­ri­nin­ hə­ya­tı­na­ və­ mü­va-fiq­ola­raq­şəxs­ad­la­rı­sis­te­mi­nə­ tə­sir­gös­tə­rən­so­si­al­amil­lə­rin­ sa­yı­ xey­li­ də­rə­cə­də­ art­mış­dır.­ bey­nəl­xalq­alə­mə­ in­teq­ra­si­ya­ və­ bu­nun­ gün­də­lik­ hə­ya­tı­mız­da,­məi­şə­ti­miz­də­ək­si,­elekt­ron­küt­lə­vi­in­for­ma­si­ya­va­si-tə­lə­ri­nin­in­ki­şa­fı,­Azər­bay­can­da­in­for­ma­si­ya­lı­cə­miy-yə­tin­for­ma­laş­ma­sı,­və­tən­pər­vər­lik­təb­li­ğa­tı,­ay­rı-ay­rı­xalq­la­ra­və­şəx­siy­yət­lə­rə­mü­na­si­bə­tin­də­yiş­mə­si,­elə-

93

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

cə­də­dağ­lıq­qa­ra­bağ­mü­na­qi­şə­si,­tə­bii­ki,­ad­lar­sis­te-min­də­də­bir­sı­ra­ye­ni­lik­lər­üçün­zə­min­ya­ra­dır­dı.­bu­dövr­də­mil­li­özü­nü­dərk­mə­sə­lə­si­cə­miy­yə­tin­ən­ak­tu-al­prob­le­mi­nə­çev­ril­di­yin­dən­bir­çox­baş­qa­mə­sə­lə­lər­ki­mi­ şəxs­ ad­la­rı­na­mü­na­si­bət­də­ də­ fərq­li­mə­qam­lar­üzə­ çıx­mış­dır.­ cə­miy­yət­ üzv­lə­ri­ ad­ se­çi­min­də­ da­ha­mə­su­liy­yət­li­ol­ma­ğa,­şəxs­ad­la­rı­nın­ümu­mi­sis­tem­də­özü­nü­nə­də­rə­cə­də­doğ­rult­ma­sı­na­diq­qət­ ye­tir­mə­yə­baş­la­mış­lar.­ Mil­li­lik­ prin­sip­lə­ri­nə­ əsas­la­nan­ ad­la­rın­ant­ro­po­ni­mik­sis­tem­də­ki­ro­lu,­möv­qe­yi­xey­li­də­rə­cə-də­güc­lən­miş­dir.­

bu­dövr­də­Azər­bay­can­şəxs­ad­la­rı­sis­te­min­də­baş­ve­rən­də­yi­şik­lik­lər­qə­dim­türk­ad­la­rı­nın­bər­pa­sı,­ak-tiv­fon­da­da­xil­olan­mil­li­ad­la­rın­funk­sio­nal­lı­ğı­nın­ar-tı­rıl­ma­sı,­di­lin­da­xi­li­im­kan­la­rı­he­sa­bı­na­ye­ni­ad­la­rın­ya­ra­dıl­ma­sı,­baş­qa­türk­dil­lə­rin­dən­ad­la­rın­alın­ma­sı,­ərəb,­ fars­ konst­ruk­si­ya­lı,­ ya­xud­ ərəb­ və­ fars­ söz­lə­ri­ilə­ türk­ söz­lə­ri­nin­ bir­ləş­mə­sin­dən­ ya­ran­mış­mü­rək-kəb­ konst­ruk­si­ya­lı­ ad­lar­dan,­ ba­ya­ğı­ so­ve­tizm­lər­dən,­rus­ və­ Av­ro­pa­mən­şə­li­ ad­lar­dan­ im­ti­na­meyl­lə­ri­ ilə­sə­ciy­yə­vi­dir.­ bu­ra­ di­lin­ tə­bii­ qa­nu­na­uy­ğun­lu­ğu­ ki­mi­müx­tə­lif­ apel­ya­tiv­lə­rin­ye­ni­ şəxs­ad­la­rı­na­çev­ril­mə­si­fak­tı­nı­da­əla­və­et­mək­la­zım­gə­lir.­­

döv­rü­mü­zə­qə­dər­gə­lib­çı­xan­ay­rı-ay­rı­qə­dim­türk­ad­la­rı­nın­ bər­pa­sı­na­ meyl­ hə­lə­ müs­tə­qil­lik­ döv­rü­nə­qə­dər­də­bu­və­ya­di­gər­sə­viy­yə­də­mü­şa­hi­də­edil­miş-dir.­Müs­tə­qil­lik­il­lə­rin­də­bu­mey­lin­güc­lən­mə­si,­müa-sir­ döv­rü­müz­lə­ səs­lə­şən­ qə­dim­ ad­la­rı­mı­zın­ bər­pa­sı­təq­di­rə­la­yiq­hal­ki­mi­qiy­mət­lən­di­ril­mə­li­dir.­n.M.Xu­di-yev­bu­nu­əsas­tu­ta­raq­ya­zır:­­“qə­dim­Azər­bay­can­ant-ro­po­ni­mi­ya­sı­nın­oya­dıl­ma­sı­in­di­ki­gün­lə­ri­miz­də­da­ha­

94

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

güc­lü­dür.­qə­dim­Azər­bay­can­ant­ro­po­ni­mi­ya­sı­nın­oya-dıl­ma­sı­əs­lin­də­mü­rək­kəb­pro­ses­dir.­bu­ra­da,­əsa­sən,­türk­və­bə­zi­qey­ri-türk­ ­mən­şə­li,­ ­ la­kin­ta­ri­xən­azər-bay­can­lı­la­rın­ iş­lə­dib­or­ta­ əsr­lər­də­unut­duq­la­rı­ ad­la-rın­ fə­al­laş­dı­rıl­ma­sı­ba­şa­dü­şü­lür.­Hə­min­ fə­al­laş­ma­nı­Azər­bay­ca­nın­qə­dim­ta­ri­xi­nə­ma­raq,­türk­xalq­la­rı­ilə­əla­qə­lə­rin­ təd­ri­cən­ge­niş­lən­mə­yə­baş­la­ma­sı­ və­mil­li­ru­hun­hə­yə­can­la­rı­mü­əy­yən­edir”­{93,­s.­282}.­Azər-bay­ca­nın­gənc­və­tən­daş­la­rı­­ara­sın­da­qor­qud,­ba­nı­çi-çək,­dom­rul,­bur­la­xa­tun,­sel­can,­bey­rək­və­s.­bu­ki­mi­qə­dim­ad­la­rı­mı­zı­da­şı­yan­la­rın­sa­yı­in­di­xey­li­çox­dur.­

bu­döv­rə­qə­dər­ iş­lə­di­lən­mil­li­ad­la­rın­da­ funk­sio-nal­lı­ğı­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­nə­zə­rə­çar­pa­caq­də­rə­cə­də­art­mış,­ bu­ ad­la­rın­bir­his­sə­si­ hət­ta­ şah­ ad­la­ra­ çev­ril-miş­dir.­Mə­sə­lən,­1990-cı­il­ər­zin­də­tək­cə­ya­sa­mal­ra­yo-nun­da­­dün­ya­ya­gə­lən­kör­pə­lər­dən­92­nə­fə­ri­nə­­Or­xan adı­ve­ril­miş­dir.­1995-ci­il­də­ey­ni­ra­yon­da­do­ğu­lan­qız-lar­dan­66­nə­fə­ri­nə­ isə­Ni­gar­ adı­ qo­yul­muş­dur.­ Funk-sio­nal­lı­ğı­güc­lə­nən­bu­ki­mi­ad­la­rın­sı­ra­sı­nı­ge­niş­lən­dir-mək­olar.­Mə­sə­lən,­Gü­nel,­Tu­ral,­Tu­ran,­El­xan,­Aq­şin,­Oq­tay,­Toğ­rul,­Ba­bək,­Ca­vi­dan,­Tür­kan,­Ta­mer­lan,­Pər­vin,­Sa ra və­s.­bu­dövr­də­öl­məz­cə­fər­cab­bar­lı­nın­hə­lə­ötən­əs­rin­əv­vəl­lə­rin­də­əsa­sı­nı­qoy­du­ğu­­ənə­nə­lə­rin­da­va­mı­ola­raq­di­lin­da­xi­li­ im­kan­la­rı­he­sa­bı­na­ for­ma­laş­dı­rı­lan­və­ya­ funk­sio­nal­lı­ğı­məhz­bu­dövr­də­ge­niş­lə­nən­mil­li­əsas­lı­ad­la­rın­da­sa­yı­art­mış­dır:­Tür­kel,­Tu­ra­nə,­­El­tən,­İlk­nur,­Eş­qin,­El­dan,­Nu­ray,­Nu­ran,­Ayan,­Nur­dan,­Tür­kay,­ El­nar,­ Ay­la,­ El­tu­ran,­ Ay­xan,­Ər­hun,­ Gü­ney,­ ­ Tu­ray,­Ay­şən,­Su­nay,­El­şa­nə,­Xa­qan,­Gül­tac,­Tür­ka­nə­­və­s.­

­ baş­qa­ türk­ dil­lə­ri­nə­məx­sus­ şəxs­ ad­la­rı­nın­ di­li-mi­zə­keç­mə­si­də­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər­bay­ca­nın­

95

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

şəxs­ ad­la­rı­ sis­te­min­də­ baş­ ve­rən­ pro­ses­lə­rin­ ən­ sə-ciy­yə­vi­cə­hət­lə­rin­dən­dir.­bu­ra­da­xu­su­si­lə­də­tür­ki­yə­ant­ro­po­ni­mik­sis­te­min­dən­gö­tü­rü­lən­ad­lar­bö­yük­üs-tün­lük­ təş­kil­ edir.­Mə­sə­lən,­Tur­qut,­ Göy­han,­Məl­təm,­Fa­teh,­Özal,­­Se­zən,­Ay­su,­Kə­nan,­Səm­ra,­­Bə­ya­zid­və­s.­

tür­ki­yə­ant­ro­po­ni­mi­ya­sı­nın­tə­si­ri­hət­ta­di­li­miz­də-ki­bə­zi­di­ni­məz­mun­lu­ad­la­rın­da­funk­sio­nal­lı­ğı­nı­güc-lən­dir­miş­dir.­Mə­sə­lən,­in­di­Fa­ti­mə,­Aişə,­Os­man,­Ömər­və­s.­bu­ki­mi­ant­ro­po­ni­mik­va­hid­lər­ki­fa­yət­qə­dər­iş-lək­ad­lar­he­sab­olu­nur.­­

ərəb,­fars­konst­ruk­si­ya­lı,­ya­xud­ərəb­və­fars­söz­lə-ri­ilə­türk­söz­lə­ri­nin­bir­ləş­mə­sin­dən­ya­ran­mış­mü­rək-kəb­konst­ruk­si­ya­lı­ad­lar­dan­im­ti­na­mey­li­nə­gəl­dik­də­isə­n.M.Xu­di­yev­bu­pro­se­sin­hə­lə­ötən­əs­rin­20-30-cu­il­lə­rin­dən­baş­lan­dı­ğı­nı­qeyd­edir­{93,­­s.­283}.­­

la­kin­ müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ bu­ pro­ses­ da­ha­ çox­mil­li­möv­qe­dən­apa­rıl­maq­da­dır.­Müa­sir­dövr­də­sa­də­konst­ruk­si­ya­lı­iki­he­ca­lı­ad­la­ra­meyl­Əb­dül­hə­sən,­Pə­ri­ca­han,­Mə­həm­mə­də­li,­Möv­lam­ver­di,­­Ab­bas­qu­lu,­Tan­rı­ver­di,­Ni­sə­xa­nım,­Əb­dül­xa­lıq­və­s.­bu­ki­mi­mü­rək­kəb­ad­la­rı­ təd­ri­cən­ sı­ra­dan­ çı­xa­rır.­ bu­nun­la­ ­ be­lə,­ Azər-bay­can­ailə­lə­rin­də­nə­sil­ənə­nə­lə­ri­nin­qo­run­ma­sı,­bir­sı­ra­hal­lar­da­ba­ba­və­nə­nə­ad­la­rı­nın­ailə­nin­ye­ni­üzv-lə­ri­nə­ve­ril­mə­si,­­mü­rək­kəb­konst­ruk­si­ya­lı­ad­la­rın­hə-lə­mü­əy­yən­sə­viy­yə­də­qo­run­ma­sı­nı­tə­min­edir.­­

Azər­bay­can­da­so­vet­ha­ki­miy­yə­ti­nin­qu­rul­ma­sı­nın­ilk­il­lə­rin­dən­baş­la­ya­raq­mil­li­ant­ro­po­nim­lər­sis­te­mi-nə­yol­ta­pan­kol­xoz,­Sədr,­Ko­mis­sar,­Ka­tib,­Kom­mu­na,­Trak­tor,­Bay­raq,­Ma­ki­na,­Kim­ya­ və­ s.­bu­ki­mi­ba­ya­ğı­so­ve­tizm­lər­dən­im­ti­na­ya­gə­lin­cə,­bu­meyl­hə­lə­XX­əs-

96

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

rin­ 60-cı­ il­lə­ri­nin­ so­nu,­ 70-ci­ il­lə­ri­nin­ əv­vəl­lə­rin­dən­baş­lan­mış,­müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ isə,­ de­mək­ olar­ ki,­tam­ba­şa­çat­mış­dır.­­

təd­qi­qat­ döv­rün­də­ rus-Av­ro­pa­ mən­şə­li­ ad­la­rın­funk­sio­nal­lı­ğın­da­ da­ zə­if­lə­mə­mü­şa­hi­də­ olu­nur.­ öv-lad­la­rı­na­An­ton,­Svet­la­na,­Ama­li­ya,­Ro­bert,­Emi­li­ya,­Re­nat­və­s.­bu­tip­li­ad­lar­qo­yan­la­rın­sa­yı­get­dik­cə­aza­lır.­­

Mə­lum­ol­du­ğu­ki­mi,­ötən­əs­rin­80-ci­il­lə­ri­nin­son-la­rı­həm­də­Er­mə­nis­ta­nın­Azər­bay­ca­na­qar­şı­iş­ğal­çı­lıq­mü­ha­ri­bə­si­nə­baş­la­dı­ğı­dövr­dür.­Er­mə­ni­lə­rə­mü­na­si-bə­tin­də­yiş­mə­si­Azər­bay­can­ant­ro­po­ni­mik­sis­te­min­də­mü­əy­yən­yer­tu­tan­er­mə­ni­ad­la­rı­na­ye­ni­dən­ba­xıl­ma-sı­zə­ru­rə­ti­ni­or­ta­ya­qoy­muş­dur.­Azər­bay­can­lı­uşaq­la-ra­su­ren,­ru­bin­və­s.­bu­ki­mi­ad­la­rın­qo­yul­ma­sı­tə­bii­ki,­ so­vet­ döv­rü­nün­ bey­nəl­mi­ləl­çi­lik­ tər­bi­yə­sin­dən­irə­li­gə­lir­di.­Er­mə­ni­lə­rin­əsl­ma­hiy­yə­ti­üzə­çıx­dıq­dan­son­ra­isə­bu­ki­mi­ad­lar­on­la­rın­azər­bay­can­lı­sa­hib­lə-ri­haq­qın­da­mən­fi­as­so­sia­si­ya­do­ğur­ma­ğa­baş­la­dı.­Elə­bu­ sə­bəb­dən­ 1988-ci­ il­dən­ son­ra­ be­lə­ ad­la­rın­ mil­li­ant­ro­po­ni­mik­va­hid­lər­lə­əvəz­olun­ma­sı­fakt­la­rı­na­çox­tez-tez­tə­sa­düf­edi­lir.­ya­sa­mal­ra­yon­və­tən­daş­lıq­və-ziy­yə­ti­Akt­la­rı­nın­döv­lət­qey­diy­ya­tı­İda­rə­sin­də­apar-dı­ğı­mız­ araş­dır­ma­ nə­ti­cə­sin­də­ 1989-2004-cü­ il­lər­ər­zin­də­ra­yon­da­er­mə­ni,­rus­və­Av­ro­pa­mən­şə­li­aşa-ğı­da­kı­ad­la­rın­də­yiş­di­ri­lə­rək­mil­li­ləş­di­ril­mə­si­ fakt­la-rı­üzə­çıx­mış­dır:­Ar­ka­di­–­Ay­dın,­Alek­sandr­–­İs­gən­dər,­Ka­rin­ya­–­Ka­mil­la,­Vla­da­–­La­lə,­Ele­na­–­Se­vinc,­Ri­ma­–­Rə­na,­An­je­la­–­Gül­zar,­Oleq­–­İl­qar,­Li­li­ya­–­Ley­la,­Lüd­mi­la­–­Ley­la,­Ni­na­–­Ni­gar,­Ru­bik­–­As­lan,­Vik­tor­–­Va­qif,­Dmit­ri­ –­Da­vud,­Ra­dik­–­Na­dir,­Ro­bert­–­Ra­miz,­Edu­ard­–­El­dar,­Pe­la­gi­ya­–­Sə­bi­nə,­Vla­di­mir­­–­Va­qif,­Vla­di­

97

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

mir­–­Ən­vər,­Sar­kis­–­Se­yid,­Raz­mik­–­Ra­miz,­Şa­um­yan­–­ Sa­bir,­ Ri­ma­–­ Səa­dət,­Aram­–­Arif,­ Alek­sey­ –­Na­tiq,­Er­xi­lov­–­To­fiq,­Edal­yan­–­Adil,­Ye­le­na­–­Ley­la,­Alek­sey­–­Əli,­Ge­or­gi­–­ İsa,­Alik­–­Va­sif,­Ro­za­–­Ay­nur,­Alek­sey­–­Ələs­gər,­İqor­–­İb­ra­him,­İri­na­–­İra­də,­Ro­za­–­Rə­hi­lə,­İn­qa­–­İra­də,­Vla­di­mir­–­Va­qif,­Neo­mi­na­–­Nər­mi­nə,­Afa­–­Afaq,­Ye­kat­ri­na­–­Kə­ma­lə,­Ol­qa­–­Ley­la,­And­rey­–­Əli,­Ay­ba­–­Əy­yub,­Ye­le­na­–­Rə­na,­Va­si­li­ya­–­Se­vil,­Arus­ya­–­Arəs­tə,­Vi­ta­li­–­Va­leh,­Dmit­ri­–­Na­zim,­An­je­li­ka­–­Sə­bi­nə,­İqor­ –­ İl­qar,­Vya­çes­lav­ –­ İs­lam,­ İri­na­–­ İra­nə,­Vya­çes­lav­–­Fa­zil,­Ve­ra­–­Və­ci­hə,­Ser­gey­–­Sey­ful­la,­Aliq­–­Alim,­Kons­tan­tin­–­Ka­mal,­Bo­ris­–­Mü­ba­riz,­Al­bert­–­Əli,­La­ri­sa­–­Ley­la,­Ele­na­–­Rə­na,­Alek­sandr­–­Ələs­gər,­Ri­ta­–­Rə­na,­Ele­na­–­Ta­mil­la­və­s.­Gö­rün­dü­yü­ki­mi,­şəxs­lər­ad­də­yi­şik­li­yi­nin­ün­siy­yət­ za­ma­nı­ da­ha­qa­ba­rıq­ şə­kil­də­hiss­edil­mə­mə­si­üçün­fo­ne­tik­ba­xım­dan­nis­bə­tən­uy-ğun­ad­la­rın­se­çil­mə­si­nə­üs­tün­lük­ver­miş­lər.­Mə­sə­lən,­Ev­ge­ni­ya­–­Ye­ga­nə,­Ab­ram­–­Abil,­Al­bert­–­Adil,­Vik­tor­–­Va­qif,­Aram­–­Arif,­Oleq­–­Oq­tay,­­Se­da­–­Sev­da,­Ni­na­–­Nai­lə,­Ser­qo­–­Sa­hib,­Er­nis­–­El­nar,­Arak­si­ya­–­Asi­ya,­Ro­bert­–­Rə­şad,­Yu­ri­–­Yu­nis,­Na­tal­ya­–­Na­tə­van,­Edik­–­Eti­bar,­Edik­–­El­dar,­Ma­ri­na­–­Mi­na­rə­və­s.­

Am­ma­fo­ne­tik­ba­xım­dan­əv­vəl­ki­ant­ro­po­ni­mik­va-hid­dən­kəs­kin­şə­kil­də­fərq­lə­nən­ad­la­rın­se­çil­mə­si­hal-la­rı­da­ki­fa­yət­qə­dər­dir.­Mə­sə­lən:­Ele­na­–­Ta­mil­la,­Ru­bik­–­As­lan,­Lau­ra­–­Gü­nel,­Al­vi­na­–­Səi­də,­Ge­or­gi­–­Qüd­rət,­Alek­sandr­–­Sa­mir,­Bo­ris­–­Asəf,­Şa­um­yan­–­Emin,­Dmit­ri­–­Cəb­ra­yıl,­Bes­ma­–­Gül­na­rə,­Vlad­le­na­–­Zə­mi­nə,­­Eleo­na­ra­–­Fə­ri­də,­­Zo­ya­–­Ni­gar­və­s.­

bu­ ki­mi­ fakt­lar­ ye­ni­ do­ğul­muş­ kör­pə­lə­rə­ ad­ ve-ril­mə­si­nin­nə­də­rə­cə­də­mə­su­liy­yət­li­ iş­ol­du­ğu­nu­bir­

98

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

da­ha­sü­but­edir.­Xı­ıı­əsr­də­Şər­qin­ən­gör­kəm­li­alim­lə-rin­dən­olan­Xa­cə­nəs­rəd­din­tu­si­ya­zır­dı:­“Uşaq­ol­caq,­ilk­növ­bə­də­ona­yax­şı­bir­ad­qoy­maq­la­zım­dır.­na­mü-na­sib­ad­qoy­sa­lar,­bü­tün­öm­rü­bo­yu­bun­dan­xə­ca­lət­çə­kər,­qa­nı­qa­ra­lar”­{134,­s.­256}.­

əl­bət­tə,­ yu­xa­rı­da­ da­ qeyd­ edil­di­yi­ ki­mi,­ ix­ti­ya­ri,­şər­ti­ sə­ciy­yə­da­şı­yan­ad­lar­ in­sa­nın­ ta­le­yin­də­heç­bir­rol­ oy­na­mır.­ bu­nun­la­ be­lə­ adın,­ qo­yul­du­ğu­ in­sa­nın­psi­xi­ka­sı­na­mü­əy­yən­tə­si­ri­ol­ma­mış­de­yil.­Uğur­la­se-çil­miş­ad­fər­din­for­ma­laş­ma­sı­na,­in­ki­şa­fı­na­mü­əy­yən­tə­kan­ve­rir.­öz­adı­nı­doğ­rult­maq­üçün­ona­sti­mul­ya-ra­dır.­­ək­si­nə,­pis­ad­ic­ti­mai­mü­na­si­bət­lər­də­şəxs­üçün­bir­ sı­ra­ prob­lem­lə­rə­ gə­ti­rir.­ Uğur­suz­ ono­mas­tik­ va-hid­lə­ad­lan­dı­rıl­mış­şəxs­xü­su­si­lə­də­uşaq­lıq­döv­rün-də­hə­lə­ ic­ti­mai­mü­na­si­bət­lər­ ­sis­te­mi­nə­ye­ni­cə­da­xil­olar­kən­öz­adın­dan­­sı­xıl­ma­ğa­baş­la­yır.­bu­isə­bir­fərd­ki­mi­on­da­mü­əy­yən­mən­fi­komp­leks­lər­for­ma­laş­dı­rır.­

Məş­hur­Ame­ri­ka­psi­xo­lo­qu­d.kar­ne­gi­gös­tə­rir­ki,­şəxs­üçün­dün­ya­nın­bü­tün­dil­lə­rin­də­ən­gö­zəl­söz­ilk­növ­bə­də­onun­öz­adı­dır­{95,­s.36}.­İn­san­ün­siy­yət­pro-se­sin­də­öz­adı­nı­eşit­dik­cə­bun­dan­məm­nun­luq­du­yur.­

Ad­ konk­ret­ fərd­lə­ ta­nış­lı­ğın­ ilk­mər­hə­lə­si­dir.­ Elə­bü­tün­ bun­la­ra­ gö­rə­ də­ se­çi­lən­ hər­ bir­ ad­ di­lin­ qay-da-qa­nun­la­rı­na­ ta­be­ ol­maq­la­ ya­na­şı,­ is­tər­ məz­mun,­is­tər­sə­də­es­te­tik­ba­xım­dan­zövq­ox­şa­ma­lı,­son­ra­dan­sa­hi­bi­ni­adı­nı­də­yiş­mək­məc­bu­riy­yə­ti­qar­şı­sın­da­qoy-ma­ma­lı­dır.­A.M.qur­ba­nov­gös­tə­rir­ki,­ “İn­san­ ta­le­yin-də­heç­bir­rol­oy­na­ma­sa­da,­adın­özü­nün­ta­le­yi­onun­gö­zəl­li­yin­dən,­es­te­tik­ba­xım­dan­uy­ğun­lu­ğun­dan­ası­lı-dır”­ {107,­s.­108}.­Or­ta­əsr­lər­də­xris­ti­an­dün­ya­sın­da­ol­du­ğu­ki­mi,­Şərq­alə­min­də­və­həm­çi­nin­Azər­bay­can-

99

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

da­da­uşaq­lar­üçün­ad­la­rın­se­çil­mə­si­din­xa­dim­lə­ri­nin­sə­la­hiy­yə­tin­də­idi.­la­kin­in­di­ar­tıq­mü­va­fiq­qa­nun­ve-ri­ci­lik­nor­ma­la­rı­na­uy­ğun­ola­raq­va­li­deyn­lər­bu­mə-sə­lə­də­ tam­sər­bəst­dir­lər.­Ad­qoy­ma­za­ma­nı­ əla­qə­dar­təş­ki­lat­lar­bə­zi­tə­ləb­lər­mü­əy­yən­ləş­dir­sə­lər­də,­bu­ra-da­va­li­deyn­lə­rin­is­tək­və­ar­zu­la­rı­əsas­gö­tü­rü­lür.­

Ona­gö­rə­də­va­li­deyn­lər­bu­mə­sə­lə­də­bir­sı­ra­prin-sip­lə­rə­ əməl­ et­mə­li­dir­lər.­ Ad­la­rın­ se­çil­mə­si­ za­ma­nı,­ilk­növ­bə­də,­mil­li­lik­prin­si­pi­qo­run­ma­lı­dır.­Ad­ver­mə-də­ ta­ri­xi-ənə­nə­vi­prin­sip­də­diq­qət­dən­kə­nar­da­qal-ma­ma­lı­dır.­ ən­ nə­ha­yət,­ va­li­deyn­lər­ müa­sir­lik­ prin-si­pi­nin­ qay­da-qa­nun­la­rı­na­ cid­di­ ria­yət­ et­mə­li­dir­lər.­tə­bii­­ki,­zövq­lər­za­ma­na,­mə­də­ni­tə­rəq­qi­yə­mü­va­fiq­ola­raq­də­yi­şir,­ ­ bu­pro­se­sin­ ad­lar­ sis­te­min­də­də­əks­olun­ma­sı­tam­nor­mal­dır.­­bu­nun­la­be­lə,­müa­sir­lik­an-la­yı­şı­ad­ver­mə­də­dəb­ki­mi­qə­bul­olun­ma­ma­lı­dır.­Ad-seç­mə­də­müa­sir­lik­prin­si­pi­de­dik­də­əsa­sən­cə­miy­yə-tin­müa­sir­ic­ti­mai­tə­ləb­lə­ri,­mə­də­ni­sə­viy­yə­si­nə­zər­də­tu­tu­lur.­təd­qi­qat­çı­lar­gös­tə­rir­lər­ki,­ad­lar­la­bağ­lı­olan­dəb­ic­ti­mai­dəb­dir.­bu­ra­da­ilk­növ­bə­də­fər­di­zövq­de-yil,­ic­ti­mai­zövq­əsas­rol­oy­na­yır.­v.As­la­nov­bu­ba­rə­də­yaz­mış­dır:­ ­ “əgər­hər­han­sı­ bir­ ana­nın­ və­ ya­ ata­nın­Es­me­ral­da,­Edi­son,­Al­bert,­Ham­let,­Otel­lo­və­ya­Av­tan­dil­adı­xo­şu­na­gə­lir­sə,­bu,­hə­lə­heç­də­o­de­mək­de­yil-dir­ki,­öz­uşa­ğı­na­hə­min­ad­lar­dan­han­sı­nı­sa­ve­rə­bi-lər.­va­li­deyn­ilk­növ­bə­də­cə­miy­yə­tin­zöv­qü­nü­nə­zə­rə­al­ma­lı­dır.­Mil­li­ad­mil­li­ob­raz­la­bağ­lı­ol­ma­lı­dır”­{11}.­Unut­maq­la­zım­de­yil­ki,­dəb­hər­han­sı­ani­ic­ti­mai­ma-raq­la­bağ­lı­olub,­qı­sa­müd­dət­üçün­ak­tu­al­lıq­kəsb­edir­və­tez­lik­lə­unu­dul­dur.­se­çi­lən­ad­isə­bir­in­sa­nın­öm­rü­qə­dər­dir.­bu­na­bax­ma­ya­raq­bə­zən­dəb­ami­li­ad­se­çi-min­də­də­in­san­la­rı­ ida­rə­edir.­Ad­ver­mə­işi­nin­mə­su-

100

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

liy­yə­ti­ni­o­qə­dər­də­cid­di­yə­al­ma­yan­bə­zi­va­li­deyn­lər­tə­sa­düf­ et­dik­lə­ri­ hər­ han­sı­ adın­ mil­li­ əla­mət­lə­ri­nə,­ma­hiy­yə­ti­nə­var­ma­dan­hə­min­adı­ye­ni­cə­dün­ya­ya­gəl-miş­öv­lad­la­rı­na­ve­rir­lər.­bu­nun­mən­fi­cə­hət­lə­ri­uşaq­bö­yü­yüb­ bo­ya-ba­şa­ ça­tan­dan­ son­ra­ özü­nü­ gös­tə­rir.­bir­ çox­la­rı­ ad­la­rı­nın­ də­yiş­di­ril­mə­si­ üçün­ mü­va­fiq­döv­lət­ida­rə­lə­ri­nə­mü­ra­ci­ət­et­mə­li­olur.­be­lə­fakt­lar­la­müs­tə­qil­lik­ döv­rü­nə­da­ir­ qey­diy­yat­ sə­nəd­lə­rin­də­də­qar­şı­la­şı­rıq.­Mə­sə­lən:­Ya­na­–­Ye­ga­nə,­An­je­li­ka­–­Cə­mi­lə,­Ka­ri­na­–­Kə­ma­lə,­An­je­la­–­Ay­nu­rə,­Mels­–­Məm­məd,­El­qu­–­El­çin,­Ri­ta­–­Rə­na,­Ri­ma­–­Səa­dət,­Ra­ya­–­İra­də,­Ra­nuş­–­ İra­də,­Dar­vin­–­Röv­şən,­Ro­za­li­ya­–­Ley­la,­Ye­le­na­–­Rə­na,­Mas­tu­–­Fu­ad,­Ele­na­–­Ta­mil­la,­ ­ İza­bel­la­–­Nər­mi­nə,­Ar­fen­ya­–­Ari­fə­və­s.­

di­lin­ant­ro­po­nim­lər­fon­du­ye­ni-ye­ni­nü­mu­nə­lər­lə­zən­gin­ləş­di­yi­ki­mi,­bir­sı­ra­ant­ro­po­ni­mik­va­hid­lər­­də­ar­xa­ik­lə­şə­rək­təd­ri­cən­sı­ra­dan­çı­xır.­bu­nü­mu­nə­lə­rin­ye­ni­dən­ant­ro­po­ni­mik­fon­da­qay­ta­rıl­ma­sı­cəhd­lə­ri­isə­çox­za­man­bir­mə­na­lı­­qar­şı­lan­mır.­Müa­sir­zövq,­dün-ya­gö­rüş,­dü­şün­cə­tər­zi­eti­ba­ri­lə­köh­nə­sa­yı­lan­ant­ro-po­ni­mik­va­hid­lər­lə­ad­lan­dı­rıl­mış­ay­rı-ay­rı­şəxs­lər­də­öz­il­kin­ad­la­rın­dan­im­ti­na­et­mə­li­olur­lar.­bu­tip­li­də-yi­şik­lik­lər­ təd­qiq­ edi­lən­dövr­üçün­də­ xa­rak­te­rik­dir.­Mə­sə­lən:­Mi­rə­lək­bər­–­Ələk­bər,­Qız­bəs­–­Şah­naz,­Yan­var­–­Na­miq,­Zöh­rə­ba­nu­–­Zöh­rə,­Ədi­bə­–­Ay­dan,­Ko­kəb­–­Nər­mi­nə,­Dur­sun­–­Sol­maz,­Məc­nun­–­Va­hid,­Ta­vad­–­Xa­ti­rə,­Ba­la­şi­rin­–­Ba­laş,­Zər­xa­nım­–­Səa­dət,­Sə­ki­nə­–­Səi­də,­Da­daş­ba­la­–­Tu­ral,­Zə­ki­yə­–­Çi­na­rə,­Adəm­–­Ay­dın,­Ağa­hü­seyn­–­Röv­şən,­Şah­rut­–­Şəh­la,­Əli­qu­zu­–­Əli,­Kəm­sər­–­Cə­ma­lə,­ İs­mi­xan­–­Rə­şad,­Ni­sə­–­İra­də,­Şah­yəd­din­–­Şa­hin,­Qu­lam­hü­seyn­–­Əvəz,­Kir­man­–­Rü­fət,­Xır­da­xa­nım­ –­Nər­giz,­Mə­mi­ –­ El­çin,­ Xan­ba­cı­ –­ Fi­dan,­

101

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

Pəh­li­van­–­Əli,­Qız­qa­yıt­–­Ley­la,­Şə­rə­ba­nı­–­Sə­bi­nə,­Nur­xa­nım­–­Nu­ra­nə,­Şaq­qu­lu­–­Azər­və­s.­­

Ad­lar­dan­düz­gün­is­ti­fa­də­də­əsas­şərt­lər­dən­bi­ri-dir.­ya­zı­lı­şın­da­və­ya­tə­ləf­fü­zün­də­hər­han­sı­təh­ri­fə­yol­ve­ri­lən­şəxs­adı­öz­gö­zəl­li­yi­ni­iti­rir,­xo­şa­gəl­məz­lek­sik­ün­sü­rə­çev­ri­lir.­bu­za­man­ad­for­ma­və­məz­mu­nun­dan­məh­rum­ olur.­ be­lə­ hal­lar­da­ da­ şəxs­lər­ son­ra­dan­ öz­ad­la­rın­da­mü­əy­yən­də­yi­şik­lik­apar­maq­məc­bu­riy­yə-tin­də­qa­lır­lar.­Mə­sə­lən:­Ka­ma­la­–­Kə­ma­lə,­Ba­va­–­Ba­ba,­İsu­lid­din­–­Su­lid­din,­Ya­xud­–­Ya­qub,­Yed­gar­–­Ya­di­gar,­Ni­cad­–­Ni­cat­və­s.­­

ye­ni­dün­ya­ya­gə­lən­kör­pə­lə­rə­ an­la­şıl­maz­ad­la­rın­qo­yul­ma­sı­ da­ Azər­bay­can­ ant­ro­po­ni­mi­ka­sı­nın­ ak­tu-al­ prob­lem­lə­rin­dən­bi­ri­dir.­Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­bu­tip­li­ ad­lar­da­ apa­rıl­mış­ də­yi­şik­lik­lə­rə­ də­ rast­ gə­li­nir.­Mə­sə­lən:­Əli­bən­də­–­Vi­da­di,­Mi­ra­vər­–­Mu­sa,­Qə­mi­lə­Nər­min,­Səa­dət­qu­lu­–­El­şən,­El­qu­–­El­çin,­Ni­za­min­Na­zə­nin,­Zi­ya­lı­xan­–­Zi­ya,­Yo­mir­–­Rə­şad,­Əka­lə­–­Ja­lə­və­s.­­­

Azər­bay­can­ di­lin­də­ elə­ ad­lar­ da­ var­dır­ ki,­ on­lar­həm­ oğ­lan­la­ra,­ həm­ də­ qız­la­ra­ qo­yu­lur.­ Ar­zu,­ Və­fa,­Mə­həb­bət,­İn­ti­zar,­Zi­ya­fət,­La­çın­və­s.­bu­ki­mi­şəxs­ad-la­rı­nın­həm­oğ­lan­la­ra,­həm­də­qız­la­ra­qo­yul­ma­sı­bir­o­qə­dər­yax­şı­hal­ki­mi­qar­şı­lan­ma­ma­lı­dır.­Çün­ki­ey­ni­ad­dan­həm­ki­şi,­ ­həm­də­qa­dın­adı­ki­mi­is­ti­fa­də­mü-əy­yən­an­la­şıl­maz­lıq­ya­ra­dır.­Şəxs­adın­da­ad­sa­hi­bi­nin­kim­li­yi­ba­rə­də­hər­han­sı­mə­lu­mat­ifa­də­olun­ma­sa­da,­ad­qi­ya­bi­ün­siy­yət­za­ma­nı­qar­şı­ tə­rə­fə­ən­azı­ şəx­sin­han­sı­ cin­sə­mən­sub­ ol­ma­sı­ ba­rə­də­ in­for­ma­si­ya­ çat-dı­rır.­Am­ma­müş­tə­rək­ad­lar­be­lə­im­kan­dan­məh­rum-dur.­di­gər­ tə­rəf­dən,­bə­zi­va­li­deyn­lər­müş­tə­rək­sa­yıl-ma­yan,­ konk­ret­ şə­kil­də­ ya­ oğ­lan,­ ya­ da­ qız­ adı­ ki­mi­

102

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

mü­əy­yən­ləş­miş­ ant­ro­po­ni­mik­ va­hid­lər­dən­ də­ səhv­is­ti­fa­də­edir­lər.­bu­cür­ad­lan­dır­ma­lar­ isə­ çox­za­man­özü­nü­doğ­rult­mur.­Araş­dır­ma­lar­za­ma­nı­tə­sa­düf­et­di-yi­miz­aşa­ğı­da­kı­də­yi­şik­lik­nü­mu­nə­lə­ri­bu­na­mi­sal­dır:­Zi­ya­–­Sev­da,­Şah­baz­–­Şah­naz,­Sə­xa­vət­–­Sə­bi­nə,­Ra­qi­yə­–­Ra­hib,­Gü­lüş­–­İs­lam­və­s.­­be­lə­lik­lə,­in­di­nin­özün-də­də­res­pub­li­ka­mız­da­hər­il­on­lar­la­şəxs­ona­ve­ril­miş­uy­dur­ma,­zövq­süz­adı­də­yiş­di­rir,­özü­nün­­seç­di­yi­adı­rəs­mi­ləş­di­rir.­Am­ma­adın­rəs­mi­sə­nəd­lər­lə­də­yiş­di­ril-mə­si­ilə­mə­sə­lə­bit­mir.­Çün­ki­şəx­sin­keç­miş­adı­asan-lıq­la­unu­dul­mur­və­ün­siy­yət­pro­se­sin­də­ye­ni­ad­la­bə-ra­bər­on­dan­da­is­ti­fa­də­olu­nur­ki,­bu­da­ço­xad­lı­lı­ğa­yol­açır­{148,­s.­99-101}.­

Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­ad­la­ra­mü­na­si­bə­tin­nə­zə­rə-çar­pa­caq­də­rə­cə­də­də­yiş­mə­si­yu­xa­rı­da­kı­nü­mu­nə­lə­rə­bən­zər­ ad­la­rın­ sa­yı­nı­ nis­bə­tən­məh­dud­laş­dır­mış­dır.­Am­ma­ bu­ prob­le­min­ ümu­miy­yət­lə­ ara­dan­ qalx­dı­ğı-nı­da­söy­lə­mək­ol­maz.­təd­qi­qa­ta­cəlb­edi­lən­dövr­də­bu­ki­mi­nü­mu­nə­lə­rə­ara-sı­ra­rast­gə­li­nir.­1989-2004-cü­il­lər­ər­zin­də­ya­sa­mal­ra­yon­və­tən­daş­lıq­və­ziy­yə­ti­Akt­la­rı­nın­döv­lət­qey­diy­ya­tı­İda­rə­sin­də­be­lə­ant­ro­po-ni­mik­va­hid­lər­də­qey­də­alın­mış­dır.­1)­Fo­ne­tik­cə­hət-dən­təh­rif­edil­miş­ad­lar:­Həv­və,­Ba­bət,­Ax­dam,­Za­ri­na­və­s.­2)�An­la­şıl­maz­ad­lar:­Rə­şa­nə,­Ur­xan,­Su­nay,­Ay­tər,­­Sad­çı,­Ra­hid,­Sər­tib,­Hey­sun,­El­dan,­Si­mar,­Sə­dan,­Saf­ran,­Uf­ran,­Um­sər,­Su­ran,­Sər­man,­ İl­dar,­Ədi­nə,­Qü­zel,­Şəh­ran,­Şə­nay,­Üna­lə,­Rə­si­bə­və­s.­3)­Xo­şa­gəl­məz­ad­lar:­ Zi­yar,­Şər­bə­tə­li,­Şey­xul­la,­Sər­kər,­Mey­və­li,­Abi­də,­Sa­ti­ra,­Afa,­Tə­rif,­Nur­ki­şi,­Xey­riy­yə,­Bir­niy­yət,­Mey­bul­la,­Şa­ba­la,­Fər­di,­Qa­yə,­Şi­rin­gül,­Hür­riy­yət­və­s.­4)­dəb­xa­ti­ri­nə­qo­yul­muş­əc­nə­bi­ad­lar:­Lüd­mi­la,­El­mi­na,­Ra­mil­la,­­An­na,­Fa­mi­da,­ ­Ali­na,­Na­tal­ya,­Ro­man,­Yu­li­ya,­Eli­na,­Ro­

103

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

bert,­Ul­ya,­İzau­ra,­El­la­da,­Ri­na,­ ­An­ton,­Ma­ri­ya,­Mark,­El­mi­na,­İri­na,­El­ba­və­s.­5)�köh­nəl­miş­ad­lar:­Qız­ba­cı,­Ağa­qu­lu,­Mey­lam­qu­lu,­Meh­rə­li,­ Ba­la­bəy,­ Xan­ba­la,­Ba­laə­li­və­s.­Azər­bay­can­da­ailə­lə­rin­da­ha­çox­oğ­lan­öv-la­dı­ar­zu­la­ma­la­rı­(yed­di­oğul­is­tə­rəm,­bir­cə­də­nə­qız,­gə­lin)­kör­pə­lər­üçün­ad­se­çi­mi­nə­də­mü­əy­yən­qə­dər­tə­sir­gös­tə­rir.­be­lə­ki,­ək­sər­va­li­deyn­lər­oğ­lan­lar­üçün­ad­mü­əy­yən­ləş­di­rər­kən­da­ha­diq­qət­li­olur­lar.­Elə­bu-na­gö­rə­də­an­la­şıl­maz,­xo­şa­gəl­məz,­zövq­süz­ad­lar­qız­ad­la­rı­ara­sın­da­da­ha­çox­nə­zə­rə­çar­pır.­bu­fakt­Azər-bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ döv­lət­ sta­tis­ti­ka­ ko­mi­tə­si­nin­açıq­la­ma­sın­da­da­öz­ək­si­ni­tap­mış­dır.­

Ma­raq­lı­bir­mə­qa­mı­diq­qə­tə­çat­dı­raq­ki,­bə­zən­öl-kə­da­xi­lin­də­və­ya­öl­kə­xa­ri­cin­də­cə­rə­yan­edən­si­ya-si-mə­də­ni­ ­ pro­ses­lər,­ han­sı­sa­ şəx­sin­ bu­ pro­ses­lər­də­məş­hur­laş­ma­sı­ ad­ver­mə­pro­se­si­nə­ də­ tə­sir­ gös­tə­rir.­Mə­sə­lən,­1991-ci­ il­AbŞ-İraq­mü­ha­ri­bə­si­za­ma­nı­gü-man­ ki,­ İra­qın­ keç­miş­ pre­zi­den­ti­ səd­dam­ Hü­sey­nin­po­pul­yar­lı­ğı­ ilə­ bağ­lı­ ola­raq­ hə­min­ il­ ya­sa­mal­da­ üç­kör­pə­yə­–­iki­oğ­lan­və­bir­qı­za­Səd­dam­adı­ve­ril­miş­dir.­Həm­çi­nin­1989-cu­il­də­“dün­ya­gö­zə­li”­no­mi­na­si­ya­sı-nın­qa­li­bi­ol­muş­tür­ki­yə­li­Məl­təm­Hak­ka­ra­rın­şə­rə­fi­nə­onun­adı­ya­sa­mal­ra­yo­nun­da­dün­ya­ya­gə­lən­iki­kör­pə-yə­qo­yul­muş­dur.­

Azər­bay­can­ Mil­li­ Elm­lər­ Aka­de­mi­ya­sı­ araş­dır­ma­qru­pu­nun­2010-cu­ il­də­yay­dı­ğı­he­sa­bat­öl­kə­miz­də­ki­şah­ad­la­rın­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si­ ba­xı­mın­dan­ma­raq­do­ğu­rur.­ Araş­dır­ma­ za­ma­nı­mə­lum­ ol­muş­dur­ ki,­ öl-kə­miz­də­ən­po­pul­yar­ki­şi­ adı­Əli­dir.­Araş­dır­ma­apa-rı­lan­za­man­Azər­bay­can­da­40­494­əli­nin­ol­du­ğu­mü-əy­yən­ləş­miş­dir.­İkin­ci­po­pul­yar­ad­isə­33337­nə­fər­lə

104

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

El­çin­ol­muş­dur.­bun­dan­baş­qa,­öl­kə­də­32569­Vü­qa­rın, 31056­Ana­rın,­29083­El­nu­run­ol­du­ğu­üzə­çıx­mış,­son-ra­kı­ yer­lər­də­ Sa­mir,­ El­şən,­ Rə­şad,­ İl­qar,­ Vü­sal­ ad­la­rı­gəl­miş­dir.­Ma­raq­lı­dır­ki,­bu­ad­la­rın­ək­sə­riy­yə­ti­alın­ma­ad­lar­dır.­ Araş­dır­ma­ za­ma­nı­ Azər­bay­can­da­kı­ po­pul-yar­qa­dın­ad­la­rı­da­sərf-nə­zər­edil­miş,­Azər­bay­can­da­ən­po­pul­yar­qa­dın­adı­nın­Se­vinc­ol­du­ğu­ay­dın­laş­mış-dır.­Araş­dır­ma­apa­rı­lan­za­man­öl­kə­də­46937­Se­vinc, 40215­Gü­nel,­ 35395­Ley la, 35276­Ay­gün,­ 35138­Gü­nay,­31675 Sev da,­31453­Vü­sa­lə,­31308­Kö­nül,­29956­Tə­ra­nə,­28600­Sa­mi­rə­ad­lı­xa­nım­qey­də­alın­mış­dır.­

AMEA-nın­ araş­dır­ma­sı­ ad­la­rın­ ey­ni­ləş­di­ril­mə­si­ba­xı­mın­dan­da­bir­sı­ra­cid­di­prob­lem­lə­rin­ol­du­ğu­nu­gös­tə­rir.­öl­kə­də­ey­ni­adı­və­so­ya­dı­da­şı­yan­şəxs­lə­rin­ol­ma­sı,­müx­tə­lif­və­ziy­yət­lər­də­on­la­rın­kim­li­yi­nin­ay-dın­laş­dı­rıl­ma­sı­za­ma­nı­çə­tin­lik­ya­ra­dır.­Mə­sə­lən­araş-dır­ma­nə­ti­cə­sin­də­mə­lum­ol­muş­dur­ki,­Azər­bay­can­da­3055­Məm­mə­do­va­Se­vinc,­2951­Əli­yev­Əli,­2558­Məm­mə­do­va­Gü­nel,­ 2435­Məm­mə­dov­Məm­məd,­2419­Əli­ye­va­Se­vinc,­2381­Məm­mə­dov­El­çin,­2299­Məm­mə­dov­Əli,­2281­Məm­mə­do­va­Ay­gün,­2260­Məm­mə­do­va­Gü­nay,­2192­Məm­mə­do­va­Sev­da­var.­bu­fakt­lar­isə­elekt-ron­hö­ku­mə­tin­tət­bi­qi­za­ma­nı­ad­la­rın­iden­ti­fik­li­yi­nin­tə­min­olun­ma­sın­da­cid­di­prob­lem­ya­ra­dır.­bu­prob­le-mi­qis­mən­ara­dan­qal­dır­maq­üçün­AMEA-da­Ad­lar­və­so­yad­lar­üz­rə­xü­su­si­ko­mis­si­ya­ya­ra­dıl­mış,­ko­mis­si­ya­öl­kə­ üz­rə­ ad­ və­ so­yad­ ban­kı­nı­ ya­rat­mış­dır.­ bu­ ban-ka­folk­lor­da­və­ya­zı­lı­ədə­biy­yat­da­olan,­ta­ri­xi,­coğ­ra-fi­yer­lə­rin­ad­la­rı­ilə­ad­lan­dı­rı­lan­in­san­ad­la­rı,­flo­ra­və­fau­na­dan­ olan­ in­san­ ad­la­rı­ top­lan­mış,­ si­ya­hı­ ha­zır-lan­mış­dır.­ bu­ si­ya­hı­ vvAq­ or­qan­la­rı­na­ təq­dim­ edil-miş­dir.­ ko­mis­si­ya­ han­sı­ ad­la­rın­ qo­yul­ma­sı­nın­ məq-

105

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

sə­də­uy­ğun­ ol­ma­dı­ğı­nı­ da­ mü­əy­yən­ləş­dir­miş­ və­ bu­sa­hə­də­“işıq­for”­prin­si­pi­nin­tət­bi­qi­ni­məq­sə­də­uy­ğun­say­mış­dır.­ “İşıq­for”­ prin­si­pi­nə­ əsa­sən,­ Azər­bay­ca­nın­mil­li-mə­nə­vi,­ ideo­lo­ji­ də­yər­lə­ri­nə­uy­ğun­gə­lən­ ad­lar­“ya­şıl­si­ya­hı”ya­sa­lı­nır­və­bun­la­rın­qo­yul­ma­sın­da­heç­bir­məh­du­diy­yət­ol­mur.­İkin­ci­ka­te­qo­ri­ya­ya­–­“sa­rı­si-ya­hı”ya­ aid­ ad­lar­ qo­yul­ma­sı­ töv­si­yə­ olun­ma­yan,­ gü-lünc­alı­nan,­di­gər­dil­lər­də­yax­şı­səs­lən­mə­yən­ad­lar­dır.­bun­la­rı­ qo­yar­kən­ əd­liy­yə­ na­zir­li­yi­nin­ əmək­daş­la­rı­va­li­deyn­lə­ri­bir­da­ha­dü­şün­mə­yə­ça­ğı­rır.­

üçün­cü­ ka­te­qo­ri­ya­ ad­lar­ isə­ “qır­mı­zı­ si­ya­hı”ya­aiddir.­bu­ad­la­rın­qo­yul­ma­sı­na,­ümu­miy­yət­lə,­yol­ve-ril­mir.­bu­ad­lar­Azər­bay­can­xal­qı­na­qar­şı­tə­ca­vüz­tö-rət­miş­şəxs­lə­rin­ad­la­rı,­mə­na­sı­di­li­miz­də­təh­qir­ifa­də-si­ve­rən­ad­lar­dır.­ye­ni­qo­yu­lan­hər­han­sı­bir­ad­si­ya-hı­da­ ol­ma­sa,­ hə­min­ adı­ əd­liy­yə­ na­zir­li­yi­ AMEA-nın­mü­va­fiq­ ko­mis­si­ya­sı­na­ gön­də­rir.­ ­ ko­mis­si­ya­nın­ rə­yi­alı­nan­dan­son­ra­adın­qo­yul­ma­sı­na­ica­zə­ve­ri­lir.­

2.1.2. So yad

Azər­bay­can­ müs­tə­qil­lik­ qa­zan­dıq­dan­ son­ra­ mil-li­ so­yad­ son­luq­la­rı­ prob­le­mi­nə­ da­ir­mü­za­ki­rə­lər­ bu­dövr­də­Azər­bay­can­di­li­ono­mas­ti­ka­sın­da­ge­dən­pro-ses­lə­rin­əhə­miy­yət­li­his­sə­si­ni­təş­kil­edir.­bu­mü­za­ki-rə­lər­ linq­vis­tik­çər­çi­və­dən­çı­xa­raq­ümu­mi­lik­də,­mil­li­özü­nü­dərk­ prob­le­mi­nin­ əsas­ mə­sə­lə­lə­rin­dən­ bi­ri­nə­çev­ril­miş­dir.­Müs­tə­qil­lik­il­lə­rin­də,­ilk­növ­bə­də,­in­di­yə­qə­dər­mə­lum­ ant­ro­po­ni­mik­ va­hid­lər­ qru­pu­nu­ ifa­də­edən­“fa­mi­li­ya”­ter­mi­ni­nə­mü­na­si­bət­də­fərq­li­fi­kir­lər­or­ta­ya­ çıx­mış,­ ­ “so­yad”­ ter­mi­ni­ “fa­mi­li­ya”­ ter­mi­ni­nə­

106

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

al­ter­na­tiv­ki­mi­ümu­m­iş­lək­lik­qa­zan­mış­dır.­təd­qi­qat-çı­la­rın­fik­rin­cə,­“fa­mi­li­ya”­ter­mi­ni­bu­sö­zün­il­kin­mə-na­sın­da­ onun­ da­şı­dı­ğı­ funk­si­ya­nı­ də­qiq­ ifa­də­ et­mir.­Mə­lum­dur­ki,­“fa­mi­li­ya”nın­ifa­də­et­di­yi­ono­mas­tik­ka-te­qo­ri­ya­da­ha­qə­dim­dövr­lər­də­ for­ma­laş­mış,­bu­ ter-mi­nin­özü­isə­era­mı­zın­ııı-ıv­əsr­lə­rin­də­ya­ran­mış­dır.­la­tın­ di­lin­də­ “ailə”,­ “qo­hum-əq­rə­ba”,­ qul­luq­çu­lar­ da­da­xil­ol­maq­la­bü­tün­ev­də­ki­lə­rin­ cə­mi­ni­bil­di­rən­ “fa-mi­li­ya”ya­ant­ro­po­ni­mi­ya­ya­da­ir­ təd­qi­qat­əsər­lə­rin­də­və­möv­cud­ lü­ğət­lər­də­müx­tə­lif­ cür­ tə­rif­lər­ ve­ril­miş,­“fa­mi­li­ya”­ailə,­qə­bi­lə,­nə­sil,­nə­sil­üz­rə­tay­fa­adı­ki­mi­izah­ edil­miş­dir­ {175,­ s.532}.­ rus­ ono­mas­ti­ka­sı­nın­gör­kəm­li­ təd­qi­qat­çı­la­rın­dan­ olan­ v.k.Çi­ça­qo­vun­ fik-rin­cə,­ “fa­mi­li­ya”­ ir­sən­ nə­sil­dən-nəs­lə,­ ata­dan,­ ya­xud­ana­dan­oğu­la­və­ya­qı­za,­ki­şi­dən­qa­dı­na­və­ək­si­nə­ke-çən­ad­la­ra­de­yi­lir­{193,­s.75}.­Fa­mi­li­ya­şəx­sin­ailə­si­ni,­ya­xud­nəs­li­ni,­cin­si­ni,­ge­niş­mə­na­da­isə­mil­lə­ti­ni­bil­di-rən­xü­su­si­ad­dır.­

“Fa­mi­li­ya”­ter­mi­ni­ni­əmə­lə­gə­ti­rən­“fa­mi­lus”­sö­zü­la­tın­di­lin­dən­tər­cü­mə­də­di­li­miz­də­ki­ailə­sö­zü­nə­da­ha­çox­uy­ğun­gə­lir.­bu­ ter­min­qə­dim­ro­ma­da­“ev­qu­lu”­mə­na­sın­da­iş­lən­miş,­xey­li­son­ra­lar­“ailə,­nə­sil”­mə­na-la­rı­nı­kəsb­et­miş­dir­və­elə­bu­gün­də­hə­min­mə­na­da­iş­lə­nir.­Müs­tə­qil­lik­il­lə­rin­də­“fa­mi­li­ya”­və­“so­yad”­ter-min­lə­ri­ ara­sın­da­ mü­qa­yi­sə­lər­ apa­ran­ təd­qi­qat­çı­lar-dan­A.pa­şa­gü­man­edir­ki,­ ­ “so­yad”­ ter­mi­ni­nin­ta­ri­xi­“fa­mi­li­ya”­ ter­mi­ni­nin­nə­sil­adı­mə­na­sı­da­şı­ma­sın­dan­da­ha­qə­dim­dir­{137,­s.­91}.­

Azər­bay­can­ dil­çi-alim­lə­rin­dən­ bir­ qru­pu­nun­ fik-rin­cə,­so­yad­həm­də­fa­mi­li­ya­nın­ifa­də­et­di­yi­mə­na­dan­da­ha­re­al­mə­na­tu­tu­mu­na­ma­lik­dir.­Çün­ki­so­yad­həm­

107

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

qə­bi­lə,­həm­tay­fa,­həm­də­nə­sil­və­ailə­ad­la­rı­nı­özün­də­əks­ et­di­rə­bi­lər.­ “so­yad­la­rı­ da­ ata­ ad­la­rı­ ki­mi­ şəx­sin­özü­tə­rə­fin­dən­se­çil­mir­və­kör­pə­yə­ata-ba­ba­dan­ke­çir.­so­yad­la­rı­cə­miy­yət­də­qan­qo­hum­lu­ğu­olan­bir­ in­san­qru­pu­nu­baş­qa­qan­qo­hum­lu­ğu­olan­in­san­qrup­la­rın-dan­fərq­lən­dir­mə­yə­xid­mət­edir”­{137,­­s.­91}.­

“so­yad-fa­mi­li­ya”­ic­ti­mai-ta­ri­xi­ha­di­sə­dir.­Ay­rı-ay­rı­xalq­lar­da­“fa­mi­li­ya”la­rın­ya­ran­ma­sı­ta­ri­xi­müx­tə­lif­dir:­bu­ono­mas­tik­va­hid­lər­İn­gil­tə­rə­də­ıv­əsr­də,­İta­li­ya­da­X-Xı­əsr­lər­də,­da­ni­mar­ka­da­Xv-Xvı­əsr­lər­də,­Ma­ca­rıs-tan­da-Xıv-Xvı­ıı­ əsr­lər­də,­ Şot­lan­di­ya­ və­ İr­lan­di­ya­da­Xvı­ıı­ əsr­də­ iş­lə­dil­mə­yə­ baş­la­mış­dır.­ Fa­mi­li­ya­ 1926-1934-cü­ il­lər­də­ Mus­ta­fa­ ka­mal­ Ata­türk­ tə­rə­fin­dən­tür­ki­yə­də,­təx­mi­nən­ey­ni­ta­rix­də­İran­da,­50-ci­il­lər­də­Mi­sir­də,­1959-cu­il­də­tu­nis­də­rəs­mi­ləş­di­ril­miş­dir.­­

Fa­mi­li­ya­bir­ter­min­ki­mi­rus­di­li­nə­1703-cü­il­də­ı­pyot­run­ ha­ki­miy­yə­ti­ za­ma­nın­da­ keç­miş­dir.­ rus­ ant-ro­po­ni­mi­ya­sın­da­da­bu­döv­rə­qə­dər­ey­ni­­ant­ro­po­ni-mik­ka­te­qo­ri­ya­nı­ ifa­də­et­mək­üçün­müx­tə­lif­ ter­min-lər­ iş­lə­dil­miş,­ yal­nız­ bu­ dövr­də­ fa­mi­li­ya­dan­ is­ti­fa­də­rəs­mi­ xa­rak­ter­ al­mış­dır.­ Xvı-Xvıı­ əsr­lər­də­ ru­si­ya­da­in­di­ fa­mi­li­ya­ ter­mi­ni­ ilə­ ifa­də­ olu­nan­ ono­mas­tik­ va-hid,­ əsa­sən,­ ic­ti­mai-si­ya­si­ döv­lət­ xa­dim­lə­ri­nə,­ knyaz­və­mül­kə­dar­la­ra­ve­ri­lir,­ı­pyotr­özü­za­də­gan­la­rı­fəx­ri­ad­ki­mi­ fa­mi­li­ya­lar­la­mü­ka­fat­lan­dı­rır­dı.­ru­si­ya­da­ fa-mi­li­ya­la­rın­for­ma­laş­ma­sın­da­türk­mən­şə­li­rus­bo­yar-la­rı­nın­bö­yük­ro­lu­ol­muş­dur.­bu­fakt­n.A.bas­ka­ko­vun­araş­dır­ma­la­rın­da­da­təs­di­qi­ni­ta­pır­{168.}.­­

Azər­bay­can­da­bi­zim­müa­sir­dövr­də­ fa­mi­li­ya­ki­mi­qə­bul­et­di­yi­miz,­ “za­də”,­ -ov//-ova,­ -yev//-ye­va,­həm-çi­nin­ -ski//-ska­ya­ for­mant­la­rı­ ilə­dü­zə­lən­ono­mas­tik­

108

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

va­hid­lər­dən­ is­ti­fa­də­ənə­nə­si­o­qə­dər­də­qə­dim­de­yil.­bu­ va­hid­lər­Azər­bay­can­di­li­nin­ xü­su­si­ ad­lar­ sis­te­mi-nə­fars­və­rus­mə­də­niy­yə­ti­nin­tə­si­ri­nə­ti­cə­sin­də­da­xil­ol­muş­dur.­M.n.Ço­ba­nov­Azər­bay­can­da­fa­mi­li­ya­lar­dan­təd­ri­cən­is­ti­fa­də­mey­li­nin­XıX­əs­rə,­on­la­rın­rəs­mi­ləş-di­ril­mə­si­ ta­ri­xi­nin­ isə­so­vet­döv­rü­nə­ tə­sa­düf­et­di­yi­ni­bil­di­rir­{49,­s.10}.­ ­Am­ma­ta­ri­xi­mən­bə­lər­sü­but­edir­ki,­ ümu­mi­lik­də­ türk­ xalq­la­rı­ nə­sil­ ad­la­rı­ ilə­ ta­nın­ma­ba­xı­mın­dan­çox­zən­gin­ənə­nə­lə­rə­ma­lik­ol­muş­lar.­ İs-lam­di­ni­nin­ qə­bu­lun­dan­ əv­vəl­ki­ əs­ki­ türk­ döv­rün­də,­həm­çi­nin­Oğuz­epo­xa­sın­da­ailə­lər,­əsa­sən,­ tay­fa­xət­ti­mən­su­biy­yə­ti­ilə­fərq­lə­nir­di.­Oğu­zun­öz­oğul­və­nə­və-lə­ri­üçün­tə­yin­et­di­yi­rüt­bə,­məş­ğu­liy­yət,­ad,­lə­qəb,­işa-rə­və­dam­ğa­(on­qon)­­ali­ailə­mo­de­li­idi­{71,­s.­98-99}.­

H.Hə­sə­nov­qeyd­edir­ki,­XıX­əs­rə­ki­mi­türk­xalq­la-rın­da,­de­mək­olar­ki,­fa­mi­li­ya­ol­ma­mış,­hər­bir­adam­öz­adı­və­ya­öz­adı­na­ata­adı­nın­əla­və­si­ilə­ta­nın­mış-dır:­“ki­ta­bi-də­də­qor­qud”­das­tan­la­rı­elə­türk­xalq­la-rın­da­qə­dim­dövr­lər­də­fa­mi­li­ya­nın­ol­ma­dı­ğı­nı­təs­diq­edən­can­lı­abi­də­dir”­{84,­s.­9-11}.­­

ərəb­is­ti­la­sın­dan­son­ra­Azər­bay­can­da­is­la­ma­xid­mət­edə­cək­mə­mur­la­rın­ye­ni­kün­yə­si,­ad-fa­mi­li­ya­sı,­da­ha­də-qi­qi,­ nə­sil­ şə­cə­rə­si­ ya­ran­dı.­ əbu,­ ibn­ və­ s.­ bir­ləş­mə­lər­əsa­sın­da­ya­ran­mış­be­lə­şə­cə­rə­xət­ti­ilə­ailə­lə­rin­rəs­mi­ta-nın­ma­sı­şa­qu­li­de­yil,­mai­li­for­ma­da­ya­yıl­dı.­yə­ni,­bu­nü-mu­nə­lər­di­ni­təh­sil­li,­rüt­bə­li­və­və­zi­fə­li­şəxs­lə­rin­ailə­si­nə­aid­olun­du.­Ge­niş­xalq­küt­lə­si­için­də­isə­ailə­lər­əs­ki­türk­mo­de­li­nə­ uy­ğun­ ad­lar­la­ (mə­sə­lən,­ əf­şa­ri­lər,­ ata­bəy­lər,­kə­ri­mu­şa­ğı,­sa­rı­oğ­lu­və­s.)­ta­nın­maq­da­da­vam­et­di­lər.­

Xvı­ıı­ əsr­dən­ eti­ba­rən­ di­li­miz­də­ cü­zi­ şə­kil­də­ iş­lə-nən­fa­mi­li­ya­lar­dan­is­ti­fa­də­hal­la­rı­XıX­əs­rin­bi­rin­ci­ya-

109

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

rı­sın­da­təd­ri­cən­güc­lən­mə­yə­baş­la­dı.­qa­sım­bəy­za­ki-rin­aşa­ğı­da­kı­şei­ri­sü­but­edir­ki,­ar­tıq­XıX­əs­rin­son­la­rı-na­doğ­ru­fa­mi­li­ya­lar­dan,­xü­su­si­lə­də,­yu­xa­rı­tə­bə­qə­nin­nü­ma­yən­də­lə­ri­ara­sın­da­ge­niş­is­ti­fa­də­edi­lir­və­bu,­­bir­növ­şan-şöh­rət­nü­mu­nə­si­sa­yı­lır­dı:­­

O­kəs­lər­ki,­ta­nı­maz­dıq­öv­la­dın,­İn­di­fa­mi­li­lə­ça­ğır­dır­adın;Gö­rür,­bi­lən­yox­dur­ağ­zı­nın­da­dın­Quy­ru­ğa­tən­edir...­iça­lat­{­67,­s.13}.­

1828-ci­ il­ türk­mən­çay­ sülh­mü­qa­vi­lə­si­nin­ şərt-lə­ri­nə­uy­ğun­ola­raq­Azər­bay­can­rəs­mi­şə­kil­də­ru­si-ya­nın­tər­ki­bi­nə­ke­çən­dən­son­ra­bü­tün­döv­lət­ida­rə-lə­rin­də­sə­nəd­ləş­mə­iş­lə­ri­rus­di­lin­də­apa­rıl­dı­ğın­dan­şəxs­ ad­la­rı­ da­ rus­ fa­mi­li­ya­la­rı­na­ bən­zər­ ono­mas­tik­va­hid­lər­lə­ bir­gə­ qeyd­ edil­mək­də­ idi.­ bu­nun­la­ da,­XıX­əs­rin­son­la­rı-XX­əs­rin­əv­vəl­lə­rin­dən­baş­la­ya­raq­Azər­bay­can­da­sə­nəd­ləş­mə­za­ma­nı­və­tən­daş­lar­ara-sın­da­-ov//-yev,­-yev//-ye­va­for­mant­lı­fa­mi­li­ya­la­rın­sü­ni­ for­ma­da­ ya­yıl­ma­sı­ mey­li­ in­ten­siv­ xa­rak­ter­ al-dı.­bu­sa­hə­də­möv­cud­olan­mil­li­ənə­nə­lər­xal­qın­öz­soy-kö­kün­dən­uzaq­sa­lın­ma­sı­üçün­məq­səd­li­şə­kil­də­unut­du­rul­du.­Hə­min­dövr­də­Azər­bay­can­da­sa­vad­sız-lı­ğın­küt­lə­vi­xa­rak­ter­da­şı­ma­sı­da­-ov//-ova,­-yev//-ye­va­for­mant­la­rı­nın­ge­niş­ya­yıl­ma­sı­na­əl­ve­riş­li­şə­ra-it­ya­rat­dı.­

s.rəh­ma­nın­ gör­kəm­li­ Azər­bay­can­ akt­yo­ru­ və­re­jis­so­ru­ Hü­seyn­ ərəb­lins­ki­nin­ hə­yat­ və­ ya­ra­dı­cı-lı­ğın­dan­ bəhs­ edən­ “Hü­seyn­ ərəb­lins­ki”­ ki­ta­bın­da­hə­min­ il­lər­də­ki­ və­ziy­yə­ti­də­qiq­əks­et­di­rən­ma­raq­lı­bir­ epi­zod­qə­lə­mə­alın­mış­dır.­Hü­seyn­11­ya­şı­na­ ça-tan­da­ana­sı­onu­ba­kı­ şə­hər­mək­tə­bi­nə­apa­rır.­O­za-

110

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

man­mək­tə­bin­di­rek­to­ru­olan­Hə­bib­bəy­Mah­mu­dov­ba­la­ca­ Hü­seyn­lə­ söh­bət­ za­ma­nı­ on­dan­ fa­mi­li­ya­sı­nı­so­ru­şur.­Fa­mi­li­ya­sö­zü­nü­ilk­də­fə­eşit­di­yi­üçün­bu­nun­mə­na­sı­nı­ ba­şa­ düş­mə­yən­Hü­seyn­ “ba­şa­ düş­mə­dim,­Mir­zə”­ de­yə­ ca­vab­ ve­rir.­ bun­dan­ son­ra­ Hə­bib­ bəy­Mah­mu­dov­onun­­ba­ba­sı­nın­adı­nı­bil­mək­is­tə­yir.­Hü-seyn­ba­ba­sı­nın­ adı­nın­ Xə­ləf­ ol­du­ğu­nu­ de­cək,­Hə­bib­bəy­ba­la­ca­Hü­sey­nə­ba­şa­sa­lır­ki,­“de­mə­li,­sə­nin­fa­mi-li­yan­Xə­lə­fov­dur”.­Hü­seyn­elə­hə­min­gün­dən­Xə­lə­fov­fa­mi­li­ya­sı­nı­qə­bul­edir­{48,­s.116}.­­

bu­ epi­zod­dan­ da­ gö­rün­dü­yü­ ki­mi,­ fa­mi­li­ya­ sa­də­xalq­ küt­lə­si­nə­ ta­ma­mi­lə­ yad­ ol­du­ğun­dan­ -ov//-yev,­-ova//-ye­va­ for­man­tı­ ilə­ fa­mi­li­ya­la­rın­ ya­ra­dıl­ma­sı­üçün­ ba­ba­ ad­la­rı­nı­ əsas­ gö­tür­müş­lər.­ əs­ri­mi­zin­ əv-vəl­lə­rin­də­ döv­lət­ tə­rə­fin­dən­ ha­mı­ya­ rəs­mi­ şə­kil­də­so­yad­la­rı­ ve­ri­lən­də­ xalq­küt­lə­lə­ri­ ara­sın­da­ ge­niş­ ya-yıl­mış­ailə-nə­sil­ad­la­rı­nə­zə­rə­alın­ma­dı.­Xalq­öz­soy-kö­kün­dən,­ ailə-nə­sil­ ad­la­rın­dan,­ ta­ri­xi­ keç­mi­şin­dən­uzaq­laş­dı­rıl­dı.­ötən­əs­rin­30-cu­il­lə­rin­də,­sta­lin­ir­ti­ca-sı­za­ma­nı­sü­ni­fa­mi­li­ya­laş­dır­ma­mey­li­xü­su­si­lə­ge­niş­vü­sət­al­dı.­XX­əs­rin­80-ci­il­lə­ri­nin­son­la­rı­na­qə­dər­da-vam­edən­bu­si­ya­sət­nə­ti­cə­sin­də­Azər­bay­can­türk­lə­ri­Gü­ney­də­ ya­şa­yan­ 30­mil­yon­luq­ soy­da­şı­mız­dan,­ İraq­türk­mən­lə­rin­dən,­ elə­cə­ də­ tür­ki­yə­nin­ qo­hum­dil­li­əha­li­sin­dən­fak­ti­ki­ola­raq­ay­rı­sa­lın­mış­dı.­­­

be­lə­lik­lə,­ müs­tə­qil­li­yin­ ilk­ mər­hə­lə­sin­dən­ Azər-bay­can­cə­miy­yə­ti­bu­sa­hə­də­qey­ri-mü­əy­yən­və­ziy­yət-lə­ qar­şı­laş­mış­ ol­du.­ Gö­rün­dü­yü­ ki­mi,­ bu­ sa­hə­də­ tə-bii-mil­li­ənə­nə­lər­sı­ra­dan­çı­xa­rıl­mış,­so­vet­döv­rün­də­for­ma­laş­dı­rı­lan­sü­ni­ənə­nə­lər­isə­ye­ni­döv­rün­zid­diy-yət­lə­ri­ilə­üz­lə­şə­rək­öz­əhə­miy­yə­ti­ni­itir­miş­di.­

111

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

bu­ qey­ri-mü­əy­yən­lik­ in­di­yə­ qə­dər­ ara­dan­ gö­tü-rül­mə­miş­dir.­ İn­di­ki­ hal­da­ mil­li­ so­yad­ prob­le­mi­nin­həl­li­üçün­ən­re­al­yol­həm­bu­sa­hə­də­in­di­yə­qə­dər­əl-də­edil­miş­təc­rü­bə,­həm­də­ta­ri­xi­ənə­nə­lə­rə­is­ti­na­dən­ye­ni­nor­ma­la­rın­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­sin­dən­iba­rət­ola­bi­lər.­əl­bət­tə,­mil­li­so­yad­prob­le­mi­nin­həl­li­üçün­yal-nız­ ta­ri­xi­ənə­nə­lə­rə­qa­yı­dış­ tək­li­fin­dən­çı­xış­edən­lər­də­ var­dır.­ la­kin­ bu­ ad­dı­mın­ çağ­daş­ re­al­lıq­lar­ çər­çi-və­sin­də­özü­nü­doğ­rul­da­ca­ğı­bir­qə­dər­şüb­hə­li­gö­rü-nür.­Mə­lum­dur­ ki,­ fa­mi­li­ya­ rəs­mi­lə­şə­nə­ qə­dər­Azər-bay­can­da­bu­an­la­yı­şı­ ifa­də­ et­mək­üçün­ “oğul”,­ “kök”,­“ar­xa”,­ “to­xum”,­ “ocaq”,­ “cins”,­ “tay­fa”,­ “nə­sil”,­ “uşa­ğı”­və­ s.­ ki­mi­ ter­min­lər­dən­ is­ti­fa­də­olun­muş­dur.­Hə­min­ter­min­lər­dən­yal­nız­“oğul”­lek­se­mi­şi­fa­hi,­qey­ri-rəs­mi­­sə­viy­yə­dən­ya­zı­lı-rəs­mi­sə­viy­yə­yə­keç­miş­dir­ki,­bu­da­ha­zır­da,­müa­sir­üç­kom­po­nent­li­ad­lar­sis­te­min­də­so-yad­yox,­ata­ad­la­rı­dü­zəl­dən­va­si­tə­ki­mi­çı­xış­edir.­

bü­tün­ hal­lar­da,­ ye­ni­ ant­ro­po­for­mant­la­rın­mü­əy-yən­ləş­di­ril­mə­si­ki­fa­yət­qə­dər­çə­tin­bir­ iş­dir.­ İlk­növ-bə­də,­ ona­ gö­rə­ ki,­ bu­mə­sə­lə­ bir­ ne­çə­mü­tə­xəs­si­sin­rə­yin­dən­ası­lı­de­yil.­so­yad­xal­qın­mil­li­var­lı­ğı­nı­əks­et-di­rir.­On­lar­Azər­bay­can­ta­ri­xi­nin­bir­par­ça­sı,­bi­zim­bir­xalq­ki­mi­möv­cud­lu­ğu­mu­zun­mil­li­əla­mə­ti­dir.­

so­yad­lar­hət­ta­əha­li­miq­ra­si­ya­sı­nı­be­lə­əks­et­di­rə­bi­lir.­Mə­sə­lən,­ ­Gür­cüs­tan­da­ ­dze,­ ­şvi­li,­ ­ani,­ ­ia,­ ­ua,­­ava,­­uli,­­uri,­­ti­ki­mi­on­lar­ca­be­lə­fa­mi­li­ya­for­mant­la-rı­var­dır­ki,­bun­lar­nə­in­ki­di­lin­söz­ya­ra­dı­cı­lı­ğı­im­kan-la­rı­nı­ar­tı­rır,­ey­ni­za­man­da­ay­rı-ay­rı­coğ­ra­fi­əra­zi­lə­rə­mən­sub­ əha­li­ni­ di­gər­ əra­zi­lə­rin­ adam­la­rın­dan­ fərq-lən­dir­mək­im­ka­nı­ya­ra­dır.­Mə­sə­lən,­tbi­li­si­də­əha­li­nin­45­fai­zi­-id ze,­ka­xe­ti­ya­nın­90­fai­zi­­iş­vi­li,­tu­şe­ti­ya­nın­

112

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

76­ fai­zi­ -id ze, sva­ne­ti­ya­nın­84­ fai­zi­ ­ani,­Mes­xe­ta­nın­72­fai­zi­­iş­vi­li­for­mant­lı­so­yad­da­şı­yır.­n.r.Fə­rə­cov­he-sab­ edir­ ki,­ so­yad­la­rın­ bu­ cür­ öy­rə­nil­mə­si­ əha­li­nin­miq­ra­si­ya­sı­nı­də­qiq­el­mi­əsas­lar­la­təd­qiq­et­mə­yə­şə-ra­it­ya­ra­da­bi­lər­{71,­s.­98-99}.­

Mil­li­ so­yad­ for­man­tı­nın­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si­ za-ma­nı­bü­tün­bu­amil­lər­nə­zə­rə­alın­ma­lı­dır.­ ­ so­yad­lar­mü­əy­yən­ta­ri­xi­döv­rün,­həm­çi­nin­si­ya­si­hə­ya­tın­par-laq­güz­gü­sü­dür.­so­yad­son­lu­ğun­dan­ümu­mi­lik­də­xalq­is­ti­fa­də­et­di­yin­dən­bu­ra­da­is­tər­Azər­bay­can­da,­is­tər-sə­də­ ta­ri­xi­ və­tən­dən­kə­nar­da­ ya­şa­yan­bü­tün­ ­ azər-bay­can­lı­la­rın­rə­yi­nə­zə­rə­alın­ma­lı­dır.­Elə­or­taq­­va­ri-ant­lar­se­çil­mə­li­dir­­ki,­bu­va­ri­ant­lar­fərd­ola­raq­xal­qın­hər­bir­nü­ma­yən­də­si­tə­rə­fin­dən­ra­zı­lıq­la­qar­şı­lan­sın.­qə­bul­ edi­lən­ so­yad­ son­luq­la­rı­nın­ Gü­ney­ Azər­bay­ca-nın­da­ ya­şa­yan­ soy­daş­la­rı­mız­ ara­sın­da­ funk­sio­nal­lıq­qa­zan­ma­sı­da­ən­ak­tu­al­mə­sə­lə­lər­dən­bi­ri­dir.­

Müs­tə­qil­li­yin­ ilk­ il­lə­rin­dən­ baş­la­ya­raq­ Azər­bay-can­da­so­yad­la­rın­mil­li­va­hid­lər­lə­ ifa­də­si­nə­meyl­son­də­rə­cə­güc­lən­miş­dir.­bu­nun­la­be­lə,­ha­zır­da­bu­sa­hə­də­bir­sis­tem­siz­lik,­ni­zam­sız­lıq­mü­şa­hi­də­olun­maq­da­dır.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­Mil­li­Məc­li­si­nin­“Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­ və­tən­daş­la­rı­nın­ so­yad­la­rı­nın­döv­lət­di-li­nə­uy­ğun­laş­dı­rıl­ma­sı”­haq­qın­da­2­ fev­ral­1993-cü­ il­ta­rix­li­qə­ra­rı­nın­1-ci­bən­di­nə­əsa­sən,­Azər­bay­can­və-tən­daş­la­rı­na­ so­yad­la­rın­da­kı­ -ov//-yev,­ -ova//-ye­va­son­luq­la­rı­nı­ “za­də”,­ -lı4,­ “oğ­lu”,­ “qı­zı”­ for­mant­la­rı­ ilə­əvəz­et­mək­və­ya­xud­öz­so­yad­la­rı­nı­son­luq­suz­yaz­maq­im­kan­la­rı­ ve­ril­miş­dir.­ la­kin­ də­qiq­ el­mi­ prin­sip­lə­rə­söy­kən­mə­di­yin­dən,­həm­çi­nin­düz­gün­ic­ra­olun­ma­dı-ğın­dan­bu­qə­ra­rın­özü­də­uzun­il­lər­möv­cud­ni­zam­sız-

113

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

lı­ğa­şə­ra­it­ya­ra­dan­amil­lər­dən­bi­ri­nə­çev­ril­miş­dir.­­12­may­2011-ci­il­ta­ri­xin­də­isə­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­na­zir­lər­ka­bi­ne­ti­nin­79­nöm­rə­li­qə­ra­rı­ ilə­ “Adın,­ata­adı­nın­və­so­ya­dın­ve­ril­mə­si­və­də­yiş­di­ril­mə­si­qay­da-la­rı”­təs­diq­lən­miş­dir.­Ey­ni­za­man­da,­Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­Aka­de­mi­ya­sı­nın­Ad­lar­və­so­yad­lar­üz­rə­xü­su­si­ko­mis­si­ya­sı­nın­ so­yad­la­rı­mı­zın­ for­ma­laş­dı­rıl­ma­sı­ ilə­bağ­lı­apar­dı­ğı­araş­dır­ma­lar­dan­son­ra­AMEA­rə­ya­sət­He­yə­ti­nin­mü­va­fiq­qə­ra­rı­na­uy­ğun­ola­raq­va­li­dey­nin­möv­cud­so­ya­dı­nın­kö­kü­nə­ -lı,­ -li,­ -lu,­ -lü,­ -­ za­də,­ -gil,­-soy,­ki­şi­lə­rə­ -oğ­lu,­qa­dın­la­ra­ -oğ­lu­və­ya­ -qı­zı­ so­yad­son­lu­ğun­ar­tı­rıl­ma­sı­və­ya­heç­bir­son­luq­ar­tı­rıl­ma­dan­so­yad­ya­zıl­ma­sı­tək­lif­edil­miş­dir.­

bu­ gün­Azər­bay­can­da­ so­yad­lar­ so­vet­ döv­rün­dən­mi­ras­qa­lan­ənə­nə­vi,­həm­çi­nin­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­ic­ti­mai­rə­yə­təq­dim­edi­lən­eks­pe­ri­men­tal­for­mant­lar­üz­rə­mü­əy­yən­lə­şir.­

1.­Rus­di­li­va­si­tə­si­lə­ke­çən­for­mant­lar:­­ənə­nə­vi­ant-ro­po­for­mant­lar­dan­-ov//-ova,­-yev//-ye­va­son­luq­la­rı­in­di­nin­özün­də­də­Azər­bay­ca­nın­ant­ro­po­ni­mik­sis­te-min­də­apa­rı­cı­möv­qe­yə­ma­lik­dir.­bu­gün­Azər­bay­can-da­so­yad­la­rın­de­mək­olar­ki,­90­fai­zi­məhz­bu­mor­fo-lo­ji­va­si­tə­lə­rin­iş­ti­ra­kı­ilə­ya­ra­dıl­mış­dır.­Ey­ni­hal­keç-miş­ so­vet­mə­ka­nın­da­ya­şa­yan­di­gər­ türk­dil­li­ xalq­lar­üçün­də­xa­rak­te­rik­dir.­Azər­bay­can­di­li­ono­mas­ti­ka­sı-na­rus­di­li­va­si­tə­si­lə­keç­miş­bu­for­man­ta­təd­qi­qat­çı­la-rın­mü­na­si­bə­ti­heç­də­bir­mə­na­lı­de­yil.­Mə­sə­lən,­­Ş.sə-di­yev­bu­for­mant­la­rın­so­yad­la­rın­mil­li­li­yi­nə­xə­ləl­gə-tir­mə­di­yi­ni­bil­di­rir.­O,­möv­qe­yi­ni­be­lə­əsas­lan­dı­rır­ki,­so­ya­dın­mən­şə­yi­onun­kö­kü­nü­təş­kil­edən­sö­zə­gö­rə­mü­əy­yən­ləş­di­yin­dən­-ov//-ova,­-yev//-ye­va­for­man­tı­

114

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

mil­li­li­yə­xə­ləl­gə­ti­rə­bil­məz­­{146,­s.72-77}.­A.pa­şa­isə­onun­bu­ar­qu­men­ti­ni­əsas­sız­sa­yır.­Ali­min­möv­qe­yi­nə­gö­rə,­­əgər­hə­min­mor­fo­lo­ji­va­si­tə­lər­so­yad­la­rı­nı­mil-li­ kök­lər­dən­uzaq­laş­dır­ma­say­dı,­ o­ za­man­ so­yad­la­rın­küt­lə­vi­şə­kil­də­də­yiş­di­ril­mə­si,­fa­mi­li­ya­la­rın­ya­yıl­ma­sı­­pro­se­sin­də­ailə-nə­sil­ad­la­rı­na­mil­li­şə­kil­çi­lə­rin­ar­tı­rıl-ma­sı­va­ri­an­tı­na­üs­tün­lük­ve­ri­lər­di­{137,­s.­93}.

-ov//-ova,­-yev//-ye­va­for­man­tı­nın­ümu­mi­dil­sis-te­min­də­özü­nü­doğ­rult­ma­ma­sı­bir­fakt­dır.­bu­mor­fo-lo­ji­va­si­tə­Azər­bay­can­di­li­nin­qay­da-qa­nun­la­rı­ilə­tam­zid­diy­yət­təş­kil­edir.­bu­gün­di­li­miz­də­tər­ki­bin­də­o,­e­sai­ti­iş­lə­nən­nə­söz­dü­zəl­di­ci,­nə­də­söz­də­yiş­di­ri­ci­şə-kil­çi­yə­ tə­sa­düf­ et­mək­ müm­kün­dür.­ di­gər­ tə­rəf­dən,­-ov//-ova,­ -yev//-ye­va­ mor­fo­lo­ji­ va­si­tə­si­ ar­tı­rıl­dı­ğı­söz­də­ahəng­qa­nu­nu­nu­ko­bud­şə­kil­də­po­za­raq­il­ti­sa-qi­li­yə­xə­ləl­gə­ti­rir.­Mə­sə­lən,­cə­fə­rov,­Ağa­yev,­qa­ra­ye-va,­ sə­li­mov­və­ s.­Azər­bay­can­di­li­nin­qay­da-qa­nun­la-rı­na­ gö­rə,­ söz­dü­zəl­di­ci­ şə­kil­çi­lər­də­ vur­ğu­ bir­ qay­da­ola­raq­ son­ he­ca­nın­ üzə­ri­nə­ düş­mə­li­dir:­ sə­fə­roğ­lu,­üzüm­çü­lük,­təq­sir­siz­lik,­­axı­cı­və­s.­-Ov//-ova,­-yev//-ye­va­for­man­tı­isə­vur­ğu­nun­özün­dən­əv­vəl­ki­he­ca­nın­üzə­ri­nə­düş­mə­si­ni­tə­ləb­edir:­sal­ma­nov,­Şi­ri­no­va­və­s.­əl­bət­tə,­bu­ka­te­qo­ri­ya­mə­lum­for­man­tın­üs­tün­cə­hə­ti­ol­sa­da,­­-ov//-ova,­-yev//-ye­va­son­lu­ğu­nun­ya­rat­dı­ğı­cins­ka­te­qo­ri­ya­sı­da­Azər­bay­can­di­li­nə­yad­dır.­di­gər­tə­rəf­dən,­ rus­ di­lin­də­ sa­hib­lik,­ mən­su­biy­yət­ mə­na­sı­da­şı­yan­bu­şə­kil­çi­Azər­bay­can­söz­lə­ri­tər­ki­bin­də­sü­ni­şə­kil­alır.­

-ov//-ova,­ -yev//-ye­va­ son­luq­la­rı­nın­ mil­li­ so­yad­for­mant­la­rı­ilə­əvəz­edil­mə­si­zə­ru­ri­li­yi­bə­zi­is­tis­na­la­rı­nə­zə­rə­al­ma­saq,­və­tən­daş­la­rın­ək­sər­his­sə­si­­tə­rə­fin-

115

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

dən­qə­bul­olu­nur.­Am­ma­tək­lif­ki­mi­irə­li­sü­rü­lən­ye­ni­va­ri­ant­lar­ ət­ra­fın­da­ da­ mü­ba­hi­sə­lər­ bit­mə­di­yin­dən,­bu­va­ri­ant­lar­va­hid­nor­ma­ya­çev­ril­mə­di­yin­dən­və­tən-daş­la­rın­tə­rəd­düd­lə­ri­nə­hə­lə­son­qo­yul­ma­mış­dır.­bu-ra­da­bü­tün­hə­yat­la­rı­bo­yu­öz­so­yad­la­rın­da­-ov//-ova,­-yev//-ye­va­for­man­tı­da­şı­ma­ğa­adət­et­miş­yaş­lı­nəs­lin­tə­bii­mü­ha­fi­zə­kar­lı­ğı­da­az­rol­oy­na­mır.­

bü­tün­ bu­ amil­lər­dən­ irə­li­ gə­lə­rək­ -ov//-ova,­-yev//-ye­va­son­luq­la­rı­Azər­bay­can­di­li­nin­xü­su­si­ad-lar­­sis­te­min­də­hə­lə­də­öz­üs­tün­lü­yü­nü­tə­min­et­mək-də­dir.­ son­ sta­tis­tik­mə­lu­mat­la­ra­ gö­rə,­ bu­ gün­ Azər-bay­can­da­ -ov//-ova//-yeva­ so­yad­ son­lu­ğu­ təx­mi­nən­75­fa­iz­təş­kil­edir.­la­kin­bu­gös­tə­ri­ci­son­il­lər­də­sü­rət-lə­ azal­maq­da,­ so­yad­ son­lu­ğu­nu­mil­li­ləş­dir­mək­ üçün­mü­va­fiq­döv­lət­struk­tur­la­rı­na­üz­tu­tan­və­tən­daş­la­rın­sa­yı­il­dən-ilə­art­maq­da­dır.­

di­li­mi­zə­ rus­ di­li­ va­si­tə­si­lə­ ke­çən­ pol­yak­ mən­şə-li­ -ski//-ska­ya,­ -is­ki//-is­ka­ya­ for­man­tı­ isə­ XıX­ əs­rin­so­nu,­ XX­ əs­rin­ əv­vəl­lə­rin­də­ və­ da­ha­ son­ra­lar­ xü­su-si­lə­ Azər­bay­can­ ar­tist­lə­ri­ ara­sın­da­ dəb­də­ ol­muş­dur.­Hü­seyn­ ərəb­lins­ki,­ Hü­seyn­qu­lu­ sa­rabs­ki,­ əh­məd­Ağ­dams­ki,­ ba­rat­ Şə­kins­ka­ya­ və­b.­ cə­lil­Məm­məd­qu-lu­za­də­1911-ci­ il­də­“Mol­la­nəs­rəd­din”­ jur­na­lın­da­bu­ba­rə­də­ya­zır­dı:­“sən­ça­lış,­adın­bəd­nam­ol­ma­sın.­Gö-rür­sən­mi­ ba­kı­ ar­­tist­­lə­­ri­­ni­­?­ Heç­ bi­ri­ mü­səl­man­ adı­qoy­mur,­­bi­ri­adı­nı­qo­yur­Ça­pars­ki,­Hə­sən­özü­nə­de­yir­qa­ra­xans­ki,­Hü­seyn­ ya­zır­Ma­ra­nars­ki,­əli­ özü­nə­de-yir­kir­man­şaxs­ki,­bir­cə­və­li­nin­ağ­lı­yox­dur­ki,­tək­ona­və­li­de­yir­lər;­Al­la­ha­şü­kür­ol­sun­ki,­bu­da­cə­hən­nəm­ol­du­ar­tist­lik­dən­ çıx­dı­ get­di”­ {106,­ s.­ 26-27}.­Hə­min­dövr­də­dəb­də­olan­bu­for­mant­dan­te­atr­nü­ma­yən­də-

116

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

lə­ri­ilə­ya­na­şı,­bu­sa­hə­dən­kə­nar­in­san­lar­da­is­ti­fa­də­et­miş­lər.­ Mə­sə­lən,­ əlia­ğa­ Şıx­lins­ki,­ Ab­bas­qu­lu­ bəy­Şad­lins­ki­və­b.­

ümu­miy­yət­lə,­ -ski//-ska­ya,­ -is­ki//-is­ka­ya­ for-man­tı­ilə­ya­ra­dıl­mış­so­yad­lar­is­tər­əs­rin­əv­vəl­lə­rin-də,­ is­tər­sə­ də­ so­vet­ döv­rün­də­ Azər­bay­ca­nın­ ant­ro-po­nim­lər­ sis­te­min­də­ çox­ cü­zi­ yer­ tut­muş­dur.­ Müs-tə­qil­lik­il­lə­rin­də­isə­bu­mor­fo­lo­ji­va­si­tə­ilə­dü­zəl­miş­so­yad­la­rı­ da­şı­yan­la­rın­ sa­yı­ nis­bə­tən­ ço­xal­dı.­ ra­uf­ta­lı­şins­ki,­ nai­rə­ Şah­tax­tins­ka­ya,­ Meh­di­ Şıx­lins­ki,­El­çin­ Şıx­lins­ki,­ Arif­ cu­var­lins­ki,­ va­qif­ Şad­lins­ki­ və­b.­ bu­nun­la­ be­lə,­ gös­tə­ri­lən­ for­mant­ in­di­nin­ özün-də­də­ümu­mi­sis­tem­də­apa­rı­cı­möv­qe­yə­ma­lik­de­yil.­1989-2004-cü­il­lər­ər­zin­də­ya­sa­mal­ra­yo­nun­da­yal-nız­1­şəxs­so­ya­dı­na­-ski­son­lu­ğu­əla­və­et­miş,­3­ye­ni­do­ğul­muş­ ­kör­pə­də­bu­cür­so­yad­la­qeyd­olun­muş-dur.­ -ski//-ska­ya,­ -is­ki//-is­ka­ya­mor­fo­lo­ji­va­si­tə­si­lə­ya­ra­dı­lan­so­yad­lar­ümu­mi­fond­da­çox­cü­zi­fa­iz­təş­kil­et­di­yin­dən­ on­dan­ in­di­ki­ məh­dud­ çər­çi­və­ da­xi­lin­də­is­ti­fa­də­o­qə­dər­də­na­ra­hat­lıq­do­ğur­mur.­­

2.­ Fars­ di­li­ va­si­tə­si­lə­ ke­çən­ for­mant­lar:­Azər­bay-can­di­li­nə­ fars­di­lin­dən­keç­miş­əsas­ so­yad­ for­man­tı­“za­də”dir.­“za­də”­sö­zü­di­li­miz­də­ki­“oğ­lu”,­“tö­rən­miş”­­söz­lə­ri­nin­ si­no­ni­mi­dir.­ bu­ for­mant­ uzun­ il­lər­ bo­yu­Azər­bay­can­ ant­ro­po­ni­mi­ya­sın­da­ -ov//-ova,­ -yev//-ye­va­for­man­tın­dan­son­ra­ikin­ci­apa­rı­cı­möv­qe­yə­ma-lik­ol­muş­dur.­

Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ so­yad­ for­mant­la­rı­ prob­le-mi­nin­həl­li­is­ti­qa­mə­tin­də­or­ta­ya­atı­lan­tək­lif­lər­dən­bi-ri­də­“za­də”­for­man­tı­nın­funk­sio­nal­lı­ğı­nın­güc­lən­di­ril-mə­si­idi.­­Am­ma­bu­tək­lif,­tə­bii­ki,­qə­bul­olun­ma­ma­lı-

117

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

dır.­Çün­ki­fars­mən­şə­li­bu­for­mant­la­Azər­bay­can­di­lin-də­mil­li­so­yad­lar­ya­rat­maq­müm­kün­de­yil.­Müs­tə­qil­lik­il­lə­rin­də­so­ya­dı­nı­mil­li­ləş­dir­mək­is­tə­yən­Azər­bay­can­və­tən­daş­la­rı­nın­ bö­yük­ qis­mi­ -ov//-ova,­ -yev//-ye­va­son­luq­la­rı­nı­səhv­ola­raq­məhz­“za­də”­for­man­tı­ilə­də-yiş­miş­lər.­bu­nu­apa­rı­lan­araş­dır­ma­la­rın­nə­ti­cə­lə­ri­də­sü­but­ edir.­ 1989-2004-cü­ il­lər­ ər­zin­də­ so­yad­la­rı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­ üçün­ ya­sa­mal­ ra­yon­ vvAq­ ida­rə­si­nə­mü­ra­ci­ət­edən­250­və­tən­daş­dan­40­nə­fə­ri­“za­də”­for-man­tı­nı­gö­tür­müş­dür.­bu­sı­ra­da­hət­ta­mil­li­ for­mant-la­rın­ “za­də”­ for­man­tı­ ilə­ əvəz­ edil­mə­si­ fakt­la­rı­na­da­tə­sa­düf­ edi­lir.­ Mə­sə­lən:­ Ta­lış­lı­ –­ Mus­ta­fa­za­də­ və­ b.­1995-ci­il­də­ya­sa­mal­ra­yo­nun­da­do­ğu­lan­kör­pə­lər­dən­230­nə­fə­ri­nin­də­adı­bu­for­mant­la­dü­zə­lən­so­yad­lar­la­rəs­mi­ləş­di­ril­miş­dir.­

sta­tis­tik­mə­lu­mat­la­ra­əsa­sən,­bu­for­man­tın­Azər-bay­ca­nın­ümu­mi­so­yad­sis­te­min­də­ki­möv­qe­yi,­təx­mi-nən,­15­fa­iz­təş­kil­edir.­­­

3.­Ərəb­di­li­va­si­tə­si­lə­ke­çən­for­mant­lar:­Azər­bay­can­ant­ro­po­ni­mik­ sis­te­mi­nə­ ərəb­ su­perst­ra­tı­ ki­mi­ da­xil­olan­-i//-vi­­mor­fo­lo­ji­va­si­tə­si­də­ba­ba,­ailə-nə­sil­ad­la-rı­na,­həm­çi­nin­to­po­nim­lə­rə­ar­tı­rı­la­raq­so­yad­dü­zəl­dir.­M.n.Ço­ba­no­vun­ fik­rin­cə,­bu­ for­mant­lar­di­li­miz­də­ fa-mi­li­ya­dü­zəl­dən­-lı4­şə­kil­çi­si­nin­si­no­ni­mi­dir.­“ərəb­di-lin­də­iza­fət­şə­kil­çi­si­olan­-i//-vi­əs­li­si­fət­və­at­ri­bu­tiv­isim­dü­zəl­dən­şə­kil­çi­ki­mi­for­ma­la­şır­və­to­po­nim­lə­rin­so­nu­na­bir­lə­şə­rək­fa­mi­li­ya­dü­zəl­dir”­{47,­­s.­120}.­­

bu­for­mant­di­li­miz­də­hə­lə­Xıı­əsr­dən­iş­lə­nir.­Mə-sə­lən,­Xa­qa­ni,­Gən­cə­vi,­Şir­va­ni,­Təb­ri­zi­və­s.­la­kin­bu­for­mant­lar­la­dü­zəl­miş­nis­bə­lər­bir­sı­ra­təd­qi­qat­lar­da­səh­vən­ so­yad­ki­mi­ gös­tə­ril­miş­dir.­əl­bət­tə,­ qeyd­edi-

118

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

lən­nü­mu­nə­lər­so­yad­sa­yı­la­bil­məz.­On­lar­klas­sik­şa­ir­və­mü­tə­fək­kir­lə­ri­mi­zin­do­ğul­duq­la­rı­ye­rə­işa­rə­edən­nis­bə­lər­dir.­ ümu­miy­yət­lə,­ be­lə­ so­yad­lar­la­ nis­bə­lər­ara­sın­da­kı­fərq­hə­lə­də­qiq­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­miş­dir.­zən­ni­miz­cə,­ bu­ iki­ ant­ro­po­ni­mik­ ka­te­qo­ri­ya­ ara­sın-da­kı­mu­qa­yi­sə­ni­on­la­rın­ya­ran­ma­sın­da­to­po­nim­lə­rin­iş­ti­ra­kı­na­gö­rə­apar­maq­da­ha­məq­sə­də­uy­ğun­olar­dı.­Mə­lum­dur­ki,­nis­bə­lər­-i//-vi­şə­kil­çi­lə­ri­nin­yer­ad­la-rı­na­ ar­tı­rıl­ma­sı­ yo­lu­ ilə­ dü­zə­lir:­Bağ­da­di,­ Bey­lə­qa­ni,­Şir­va­ni,­ Təb­ri­zi,­ Ər­də­bi­li,­ Gən­cə­vi­ və­ s.­ bu­ mor­fo­lo­ji­va­si­tə­lə­rin­ant­ro­po­ni­mik­va­hid­lə­rə­və­ya­yer­adı­bil-dir­mə­yən­ apel­ya­tiv­lə­rə­ ar­tı­rıl­ma­sı­ ilə­ dü­zə­lən­ ono-mas­tik­ va­hid­lər­ isə­ so­yad­ ki­mi­ qə­bul­ olun­ma­lı­dır.­Mə­sə­lən,­Əda­lə­ti,­Ha­tə­mi,­Mə­na­fi,­İba­di­və­s.­Am­ma­bu­iki­ka­te­qo­ri­ya­ara­sın­da­kı­də­qiq­fər­qin­üzə­çı­xa­rıl­ma­sı­üçün­da­ha­ət­raf­lı­təd­qi­qat­lar­tə­ləb­olu­nur.­

Gü­ney­ Azər­bay­can­da­ so­yad­la­rın­ dü­zəl­dil­mə­si­üçün­ is­ti­fa­də­ olu­nan­ əsas­mor­fo­lo­ji­ va­si­tə­məhz­ bu­for­mant­dır.­biz­də­ isə­ ­bu­ for­man­tın­mil­li­ eki­vi­va­len-ti­olan­-lı4­ant­ro­po­for­man­tı­bu­mor­fo­lo­ji­va­si­tə­ni­təd-ri­cən­ant­ro­po­ni­mik­sis­tem­dən­sı­xış­dı­rıb­çı­xar­mış­dır.­bu­ gün­ Azər­bay­can­ ant­ro­po­ni­mi­ya­sın­da­ hə­min­ for-mant­la­ya­ra­dıl­mış­fa­mi­li­ya­lar­yal­nız­cü­zi­ is­tis­na­şək-lin­də­möv­cud­dur.­1989-2004-cü­il­lər­ər­zin­də­ya­sa­mal­ra­yo­nun­da­so­ya­dı­nı­də­yiş­di­rən­250­nə­fər­dən­yal­nız­2­nə­fə­ri­-i//vi­for­man­tı­ilə­dü­zə­lən­so­yad­qə­bul­et­miş-dir.­ 1995-ci­ il­də­ adı­çə­ki­lən­ ra­yon­da­ do­ğul­muş­ 2800­uşaq­dan­isə­yal­nız­4­nə­fə­ri­nin­so­ya­dı­hə­min­for­mant-la­rəs­mi­ləş­di­ril­miş­dir.­­

4.­Mil­li­for­mant­lar:­Müs­tə­qil­li­yin­ilk­il­lə­rin­dən­in-di­yə­ qə­dər­ so­yad­ prob­le­mi­nə­ da­ir­ apa­rı­lan­ bü­tün­

119

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

mü­za­ki­rə­lər­də­ mil­li­ so­yad­la­rın­ ya­ra­dıl­ma­sı­ üçün­mən­su­biy­yət­ bil­di­rən­ -lı4­ mor­fo­lo­ji­ ün­sü­rü­ op­ti­mal­va­ri­ant­ki­mi­qə­bul­edil­miş­dir.­bu­şə­kil­çi­Azər­bay­can­şəxs­ad­la­rı­nın­tər­ki­bin­də­hə­lə­qə­dim­dövr­lər­dən­bə-ri­mü­ha­fi­zə­olun­muş­dur:­Gül­lü,­Tel­li,­Uğur­lu,­Sa­ya­lı­və­s.­ -lı4­həm­çi­nin­et­no­nim­lə­rin­və­ il­kin­et­no­nim­lər­dən­dü­zə­lən­oy­ko­nim­lə­rin­ for­ma­laş­ma­sın­da­ iş­ti­rak­edən­ən­ qə­dim­mor­fo­lo­ji­ va­si­tə­lər­dən­ bi­ri­dir.­ ­ -lı2­ şə­kil­çi-si­ bu­ qru­pa­ da­xil­ olan­ et­no­to­po­nim­lə­rin­ tər­ki­bin­də­konk­ret­qrup,­dəs­tə,­züm­rə,­mən­sub­luq­mə­na­sı­nı­ifa-də­ edir:­Kən­gər­li,­ Qa­ya­lı,­ Kə­bir­li,­ Qı­rıq­lı­və­ s.­ ­ ta­ri­xi­qay­naq­la­ra­ əsas­lan­saq,­ ­ bu­ for­man­ta­ hə­lə­ Xvıı­ əs­rə­da­ir­ ədə­bi­mən­bə­lər­də­ azər­bay­can­lı­la­ra­məx­sus­ nə-sil,­tay­fa­ad­la­rı­nın­tər­ki­bin­də­rast­gə­lə­bi­lə­rik:­Xə­zər­li,­Qurx­lu,­Ça­vuş­lu,­Şeyx­li­və­s.­{112,­s.­50}.­bun­dan­baş-qa,­ey­ni­mor­fo­lo­ji­va­si­tə­yə­qə­dim­dövr­lər­dən­üzü­bə­ri­Azər­bay­ca­nın­can­lı­da­nı­şıq­di­lin­də­qey­ri-rəs­mi­so­yad­bil­di­rən­nə­sil,­ ti­rə,­ocaq­ad­la­rı­nın­tər­ki­bin­də­də­rast­gə­li­nir.­bu­za­man­-lı4­ for­man­tı­nın,­da­ha­çox,­cəm­şə-kil­çi­si­ilə­bir­gə­iş­lən­di­yi­ni­gö­rü­rük:­Qa­ra­məm­məd­li­lər,­Əsəd­li­lər,­Hə­sən­li­lər,­ Ağa­kov­xa­lı­lar­ və­ s.­bu­ et­no­nim-lər­bü­töv­bir­nəs­lin­adı­nı­ifa­də­et­sə­be­lə,­on­lar­həm­də­konk­ret­şəxs­adı­ilə­bir­gə­is­ti­fa­də­edi­lə­rək­qey­ri-rəs-mi­for­ma­da­so­yad­funk­si­ya­sı­nı­ye­ri­nə­ye­ti­rir:­Ağa­kov­xa­lı­la­rın­Mə­həm­mə­di,­­Hə­sən­li­lə­rin­Kə­ri­mi,­Əsəd­li­lə­rin­Cə­fə­ri­və­s.­bu­mor­fo­lo­ji­va­si­tə­so­ya­dın­ono­mas­tik­­ha-di­sə­ki­mi­ye­ri­nə­ye­tir­mə­li­ol­du­ğu­funk­si­ya­nın­tə­ləb­lə-ri­nə­tam­ca­vab­ve­rir.­

Mə­lum­dur­ ki,­ so­yad­ bir­ ne­çə­ və­zi­fə­ni­ ye­ri­nə­ ye-tir­mə­li­dir.­O,­bi­rin­ci­si,­bu­və­ya­baş­qa­ailə­ni­di­gə­rin-dən­fərq­lən­dir­mə­yə­xid­mət­et­mə­li,­ikin­ci­si,­bü­töv­bir­nəs­lin­ ta­ri­xi­ni­mü­ha­fi­zə­edib­sax­la­ma­lı,­ey­ni­za­man-

120

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

da­ xal­qın,­mil­lə­tin­mil­li­ əla­mə­ti­ ki­mi­ çı­xış­ et­mə­li­dir.­-lı4­for­man­tı­va­si­tə­si­lə­ya­ra­dı­lan­pat­ro­ni­mik­so­yad­lar­həm­fərd­lə­ri,­həm­ailə­lə­ri,­həm­nə­sil­lə­ri­bir-bi­rin­dən­fərq­lən­di­rir,­həm­ailə,­nə­sil­xət­ti­ara­sın­da­ta­ri­xi­bağ-lı­lı­ğı­qo­ru­yur,­həm­də­mil­li­ni­şa­nə­ki­mi­çı­xış­edir.­di-gər­ tə­rəf­dən,­ ­bu­ for­mant­lar­müa­sir­şəxs­ad­la­rın­dan­da­ so­yad­lar­ dü­zəl­də­ bi­lər.­Mə­sə­lən,­Vü­qar­lı,­ Or­xan­lı,­El­nur­lu,­El­mir­li­ və­ s.­ -ov/-ova,­ -yev/-ye­va,­ -za­də­ for-mant­la­rı­nın­müa­sir­şəxs­ad­la­rı­na­ar­tı­rıl­ma­sı­isə­qey-ri-nor­mal­tə­sir­ba­ğış­la­yır.­

bü­tün­bu­mü­la­hi­zə­lər­dən­be­lə­nə­ti­cə­çı­xır­ki,­di-li­miz­də­ -lı4­ for­man­tı­nın­ funk­sio­nal­lı­ğı­nı­ ar­tır­maq­la­Azər­bay­can­so­yad­lar­sis­te­mi­nin­mil­li­əsas­lar­üzə­rin-də­in­ki­şa­fı­nı­tə­min­et­mək­olar.­An­caq­bu­mor­fo­lo­ji­ün-sü­rün­kö­mə­yi­lə­ya­ra­dı­lan­so­yad­lar­da­da­mü­əy­yən­ça-tış­maz­lıq­lar­var­dır.­-lı4­for­man­tı­ilə­dü­zəl­dil­miş­so­yad-lar­la,­to­po­ni­mik­tə­xəl­lüs­lə­ri­fərq­lən­dir­mək­çox­za­man­müm­kün­ol­mur.­be­lə­ki,­Əh­məd­li­nəs­lin­dən­olan­şəxs­bu­ so­ya­dı­ gö­tü­rə­ bil­di­yi­ ki­mi,­ əh­məd­li­ kən­din­dən­olan­baş­qa­bir­ şəxs­də­ey­ni­ono­mas­tik­va­hi­di­özü­nə­tə­xəl­lüs­se­çə­bi­lər.­Am­ma­zən­ni­miz­cə,­yu­xa­rı­da­nə­sil­və­kənd­ad­la­rı­ki­mi­nə­zər­dən­ke­çi­ri­lən­Əh­məd­li­ono-mas­tik­va­hi­din­dən­dü­zəl­miş­hər­iki­ant­ro­po­nim­məhz­so­yad­ki­mi­qə­bul­edil­mə­li­dir.­nə­zə­rə­al­maq­la­zım­dır­ki,­Əh­məd­li,­Qa­ra­man­lı,­Kən­gər­li­və­­di­gər­bu­ki­mi­yer­ad­la­rı­da­konk­ret­şəxs­ya­nə­sil­ad­la­rı­əsa­sın­da­ya­ra-nıb­for­ma­laş­mış­dır.­Ona­gö­rə­bu,­ad­so­yad­ki­mi­də­qə-bul­edi­lə­bi­lər.­bu­za­man­hə­min­şəx­sin­bu­əra­zi­va­hi­di­ilə­bi­la­va­si­tə­bağ­lı­lı­ğı­olan­nəs­lə­mən­sub­lu­ğu­bil­di­ri-lir.­nə­sil­adı­bil­dir­mə­yən­to­po­nim­lə­rə­ey­ni­for­man­tın­ar­tı­rıl­ma­sı­ilə­ya­ra­dıl­mış­tə­xəl­lüs­lə­ri­isə­so­yad­lar­dan­fərq­lən­dir­mək­o­qə­dər­də­çə­tin­lik­tö­rət­mir.­Mə­sə­lən,­

121

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

Əla­ğa­Kür­çay­lı,­Məc­nun­Göy­çə­li,­İb­ra­him­Göy­çay­lı,­Də­mir­Gə­də­bəy­li­və­b.­bu­nun­la­be­lə,­tə­xəl­lüs­lər­lə­so­yad-lar­ara­sın­da­sər­həd­qoy­maq­da­düz­gün­ol­maz­dı.­əgər­ey­ni­ tə­xəl­lü­sü­ gə­lə­cək­də­ şəx­sin­ öv­lad­la­rı­ da­ qə­bul­edər­sə,­­bu­tə­xəl­lüs­nə­sil­adı­na­çev­ri­lə­və­so­yad­ki­mi­is­ti­fa­də­ olu­na­ bi­lər.­de­mə­li,­ -lı4­mor­fo­lo­ji­ va­si­tə­si­ 1)­şəxs­adın­dan­so­yad­dü­zəl­dir:­To­fiq­Hü­seyn­li,­Mü­ba­riz­Qur­ban­lı,­El­mi­ra­Ələk­bər­li,­Əsəd­Ca­han­gir­li,­Bö­yük­ki­şi­Hey­dər­li­və­b.­2)­to­po­nim­lər­dən­tə­xəl­lüs­dü­zəl­dir:­Və­li­Xram­çay­lı,­Na­miq­Qa­ra­çu­xur­lu,­Ra­miz­Qu­sar­çay­lı,­Qa­far­Çax­maq­lı­və­b.­3)­et­no­nim­lər­dən­so­yad­dü­zəl­dir:­ Əsəd­Təh­lə­li,­Qu­lu­Kən­gər­li­və­s.­

-lı4­for­man­tı­ilə­bağ­lı­baş­qa­bir­mü­ba­hi­sə­li­mə­qam­bu­mor­fo­lo­ji­va­si­tə­nin­kö­mə­yi­ilə­ya­ran­mış­so­yad­lar-da­cəm­lik­məz­mu­nu­nun­ol­ma­ma­sı­dır.­nə­zər­dən­ke­çi-ri­lən­mor­fo­lo­ji­va­si­tə­ni­-ov/-ova,­-yev/-ye­va­for­man-tı­nın­ cəm­lik­ xas­sə­si­ ilə­mü­qa­yi­sə­ edən­lər­ cəm­məz-mu­nu­nun­ol­ma­ma­sı­nı­-lı4­ono­for­man­tı­nın­ça­tış­ma­yan­cə­hə­ti­ki­mi­qə­lə­mə­ver­mə­yə­ça­lı­şır­lar.­la­kin­yu­xa­rı­da­da­ qeyd­ edil­di­yi­ ki­mi,­ bu­ for­mant­ qə­dim­ dövr­lər­də­cəm­şə­kil­çi­si­ ilə­bir­gə­ iş­lən­miş,­ in­di­ki­ for­ma­sı­na­qə-dər­uzun­bir­yol­ke­çə­rək,­da­ha­da­sa­də­ləş­miş­dir.­Ona­gö­rə­də­in­di­ki­for­ma­sın­da­cəm­şə­kil­çi­si­iş­lən­mə­sə­be-lə,­-lı4­for­man­tı­ilə­ya­ra­dı­lan­so­yad­lar­da­cəm­lik­məz-mu­nu­ tə­səv­vür­ edi­lə­ bi­lər.­ be­lə­ ki,­ Nə­zər­li­ de­dik­də­bu­so­ya­dı­da­şı­yan­şəx­sin­nə­zər­li­lər­dən,­yə­ni,­nə­zər­li­nəs­lin­dən­ol­du­ğu­an­la­şı­lır.­­

-lı4­mor­fe­mi­nin­ça­tış­ma­yan­cə­hət­lə­rin­dən­bi­ri­də­bu­dur­ki,­bu­kom­po­nent­sa­it­lə­bi­tən­ad­la­ra­ar­tı­rı­lan-da­tə­ləf­füz­za­ma­nı­mü­əy­yən­prob­lem­lər­ya­ra­nır:­Ma-lı­yev­–­Ma­lı­lı,­Və­li­yev­–­Və­li­li,­Nu­ri­yev­–­Nu­ru­lu.­bun­la-

122

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ra­sa­it­lə­baş­la­yan­da­ha­bir­şə­kil­çi­ar­tı­ran­da­isə­və­ziy-yət­da­ha­da­çə­tin­lə­şir:­Və­li­li­yə,­Nu­ru­lu­nun­və­s.­di­gər­tə­rəf­dən,­ -lı4­ mor­fo­lo­ji­ va­si­tə­si­ Azər­bay­can­ di­li­nin­qay­da-qa­nun­la­rın­dan­ irə­li­ gə­lə­rək­ cins­ ka­te­qo­ri­ya­sı­ya­rat­mır.­ bu­ isə­ şəxs­ haq­qın­da­ il­kin­ in­for­ma­si­ya­nın­əl­də­ edil­mə­si­ ba­xı­mın­dan­uğur­lu­ sa­yı­la­ bi­lə­cək­mə-qam­de­yil.­

bəl­kə­ elə­bu­ki­mi­ amil­lə­rə­ gö­rə­qeyd­edi­lən­ for-man­tın­ Azər­bay­can­ ant­ro­po­ni­mi­ya­sın­da­kı­ funk­sio-nal­lı­ğı­hə­lə­la­zı­mi­sə­viy­yə­yə­gə­lib­çat­ma­mış­dır.­­1989-2003-cü­il­lər­ara­sın­da­so­yad­la­rın­də­yiş­di­ril­mə­si­üçün­ya­sa­mal­ra­yon­vvAq­ida­rə­si­nə­mü­ra­ci­ət­edən­250­və-tən­daş­dan­cə­mi­48­nə­fə­ri­bu­mor­fo­lo­ji­va­si­tə­ilə­­dü-zə­lən­so­yad­qə­bul­et­miş­dir.­

Am­ma­ye­ni­do­ğu­lan­kör­pə­lə­rin­sə­nəd­lər­də­məhz­bu­for­mant­lı­so­yad­lar­la­qeyd­edil­mə­si­mey­li­il­dən-ilə­güc­lən­mək­də­dir.­tək­cə­1995-ci­il­də­ya­sa­mal­ra­yo­nun-da­ye­ni­do­ğu­lan­kör­pə­lər­dən­273-ü­-lı4­mor­fe­mi­va­si-tə­si­lə­dü­zə­lən­so­yad­lar­la­qey­də­alın­mış­dır.­bu­hal­da,­-lı4­ ono­for­man­tı­möv­qe­yi­nə­ gö­rə­ -ov/-yev,­ -ova/-ye-va­dan­ son­ra,­ cə­mi­ 230­ kör­pə­nin­ so­ya­dın­da­ tə­sa­düf­edi­lən­­-za­dədən­isə­əv­vəl­gə­lir.­Azər­bay­ca­nın­ümu­mi­so­yad­ sis­te­min­də­ isə­bu­ for­man­tın­möv­qe­yi­ ha­zır­da­təx­mi­nən­15­fai­zə­bə­ra­bər­dir.­

Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­bu­for­man­tın­bəy,­xan­ti­tul-la­rı­ ilə­ bir­gə­ is­ti­fa­də­si­nə­meyl­ də­ güc­lən­miş­dir.­Mə-sə­lən,­ 1989-2003-cü­ il­lər­ ər­zin­də­ya­sa­mal­ ra­yo­nun-da­ya­şa­yan­15­və­tən­daş­so­yad­əsa­sı­ro­lu­nu­oy­na­yan­antro­­po­ni­mik­va­hi­də­bəy­li,­2­və­tən­daş­isə­xan­lı­son­lu-ğu­nu­əla­və­et­miş­dir.­Həm­çi­nin­1995-ci­il­də­bu­ra­yon-da­do­ğu­lan­uşaq­lar­dan­18­nə­fə­ri­nə­bəy­li,­14­nə­fə­ri­nə­

123

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

isə­xan­lı­for­man­tı­ilə­ta­mam­la­nan­so­yad­la­rı­ve­ril­miş-dir.­və­tən­daş­la­rın­şəx­si­ar­zu­və­is­tək­lə­ri­ba­xı­mın­dan­bu­meyl,­bəl­kə­də,­tə­bii­qə­bul­edi­lə­bi­lər.­An­caq­xan,­bəy­ ki­mi­ ti­tul­la­rın­ bir­ sı­ra­ ta­ri­xi­ sə­nəd­lər­də­ təs­bit­edil­miş­rəs­mi­ti­tul­lar­ol­du­ğu­nu­nə­zə­rə­al­saq,­­bu­ra­da­bə­zi­­mü­ba­hi­sə­li­mə­qam­lar­or­ta­ya­çı­xır.­Gü­man­edi­rik­ki,­bu­for­mant­lı­so­yad­lar­yal­nız­o­şəxs­lə­rə­ve­ri­lə­bi­lər­ki,­on­lar­vax­ti­lə­hə­min­ti­tu­lu­da­şı­mış­nəs­lə­mən­sub-dur­lar­ və­ bu­nu­ ar­xiv­ sə­nəd­lə­ri­ əsa­sın­da­ təs­diq­lə­yə­bi­lir­lər.­nə­zə­rə­al­maq­la­zım­dır­ki,­so­yad­la­rın­se­çil­mə-sin­də­əsas­prin­sip­lər­dən­bi­ri­də­məhz­ta­ri­xi­lik­prin­si-pi­dir.­Heç­bir­ta­ri­xi­əsas­ol­ma­dan­bəy­li,­xan­lı­for­mant­lı­so­yad­lar­dan­ küt­lə­vi­ is­ti­fa­də­ bu­ prin­si­pin­ po­zul­ma­sı­de­mək­olar­dı.

Mil­li­ so­yad­la­rın­ ya­ra­dıl­ma­sı­ üçün­ tək­lif­ edi­lən­əsas­va­ri­ant­lar­dan­bi­ri­də­ata­ad­la­rı­nın­so­yad­son­lu­ğu­ki­mi­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­sin­dən­ iba­rət­dir.­ türk­ dil­lə-rin­də­ata­adı­nın­şəxs­adı­na­qo­şul­ma­sı­nın­çox­qə­dim­ənə­nə­lə­ri­ var­dır.­ Or­xon-ye­ni­sey­ abi­də­lə­rin­də,­ “ki­ta-bi-də­də-qor­qud”­das­tan­la­rın­da,­elə­cə­də­di­gər­qə­dim­türk­epos­la­rın­da­­ata­adı­ant­ro­po­ni­mik­mo­de­lin­əv­və-lin­də­gə­lir.­Sa­nun­oğ­lu­Kü­lük­çur,­Ti­nə­si­oğ­lı,­Ulaş­oğ­lu­Sa­lur­Qa­zan,­Dir­sə­xan­oğ­lu­Bu­ğac,­Bəy­bu­ra­nın­oğ­lu­Bam­sı­Bey­rək,­Bəy­be­can­bəy­qı­zı­Ba­nı­çi­çək.­A.pa­şa­türk­xalq­la­rın­da­bu­mo­del­dən­is­ti­fa­də­nin­hə­min­ya­zı­lı­abi-də­lər­də­əks­olu­nan­ta­ri­xi­dövr­dən­da­ha­qə­dim­lə­rə­aid­ol­du­ğu­nu­gü­man­edir­{137,­s.­89}.­­ərəb­lə­rin­də­“ibn”­və­ “bin”­nə­səb­ for­mant­la­rı­ va­si­tə­si­lə­ ey­ni­mo­del­dən­is­ti­fa­də­et­mə­lə­ri­ərəb­is­ti­la­sı­döv­rün­də­Azər­bay­can­da­“oğ­lu”,­ “qı­zı”­ for­mant­la­rı­nın­möv­qe­yi­ni­da­ha­da­güc-lən­dir­miş­dir.­

124

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

M.Ço­ba­nov­xü­su­si­şəxs­adı­ ilə­ “oğ­lu”­ lek­se­mi­nin­bir­ləş­mə­sin­dən­əmə­lə­gəl­miş­Da­da­şoğ­lu,­Ağa­ma­lı­oğ­lu,­İba­doğ­lu,­Hə­sə­noğ­lu­və­s.­bu­­ki­mi­ant­ro­po­nim­lə­ri­so­yad­­sa­yır.­Onun­ey­ni­va­si­tə­ilə­dü­zə­lən­so­yad­lar­la­ata­ad­la­rı­ba­rə­də­mü­la­hi­zə­lə­rin­dən­be­lə­an­la­şı­lır­ki,­“oğ­lu”,­ “qı­zı”­ for­man­tı­ əsas­ kom­po­nent­lə­ bir­lə­şən-də­bu,­so­yad,­ay­rı­ya­zıl­dıq­da­ isə­ata­adı­he­sab­edil-mə­li­dir­{48,­s.­110-120}.­z.ver­di­ye­va­nın­möv­qe­yi­nə­gö­rə,­“oğ­lu”,­“qı­zı”­lek­sem­lə­ri­ilə­dü­zə­lən­ant­ro­po­ni-mik­va­hid­lər­so­yad­yox,­məhz­av­to­nim­tə­xəl­lüs­lər­dir­{156,­s.93}.­H.ə.Hə­sə­nov­isə­ata­adı­nın­kom­po­nen­ti­ki­mi­çı­xış­edən­“oğ­lu”,­“qı­zı”­for­mant­la­rı­nın­funk­si­ya-ca­də­yi­şib­so­yad­ki­mi­çı­xış­et­mə­si­ni­müm­kün­he­sab­edir­{81,­s.­9-11}.­­

bu­for­man­tın­qə­dim­ya­zı­lı­abi­də­lə­ri­miz­də­nə­sil­adı­­funk­si­ya­sı­da­şı­dı­ğı­nı­heç­kim­ in­kar­et­mir.­Am­ma­nə-zə­rə­al­maq­la­zım­dır­ki,­hə­min­ya­zı­lı­abi­də­lə­rin­ya­ran-dı­ğı­dövr­lər­də­ümu­miy­yət­lə,­fa­mi­li­ya-so­yad­mo­de­li­nə­uy­ğun­gə­lən­xü­su­si­ ad­ka­te­qo­ri­ya­sı­ ­möv­cud­de­yil­di.­Fa­mi­li­ya­yüz­il­lər­son­ra­cə­miy­yə­tin­so­si­al-iq­ti­sa­di­in-ki­şa­fı,­əha­li­nin­say­ca­art­ma­sı,­bir­yer­də­məs­kun­la­şan-lar­ara­sın­da­ey­ni­adı­müx­tə­lif­şəxs­lə­rin­da­şı­ma­sı,­adın­so­si­al-fərq­lən­dir­mə­funk­si­ya­sı­nın­də­yiş­mə­si,­­müx­tə­lif­xalq­lar­ara­sın­da­müx­tə­lif­tip­li­əla­qə­və­mü­na­si­bət­lə­rin­ge­niş­lən­mə­si­sə­bə­bin­dən­ya­ran­mış­və­küt­lə­vi­ləş­miş-dir.­di­gər­tə­rəf­dən,­is­tər­“Or­xon-ye­ni­sey”­abi­də­lə­rin­də,­is­tər­sə­də­“ki­ta­bi-də­də­qor­qud”­das­tan­la­rın­da­“oğ­lu”,­“qı­zı”­for­mant­la­rı­nın­əsas­kom­po­nen­tə­bi­ti­şik­for­ma-da­ iş­lən­mə­si­nə­ tə­sa­düf­ et­mi­rik:­ Sa­lur­ Qa­za­nın­ oğ­lu­Yey­nək­və­s.­İn­di­yə­qə­dər­“oğ­lu”,­“qı­zı”­for­man­tı­ba­rə­də­irə­li­sü­rü­lən­fi­kir­lə­ri­ümu­mi­ləş­dir­sək,­be­lə­bir­nə­ti­cə-yə­gəl­mək­olar­ki,­“oğ­lu”,­“qı­zı”­for­mant­la­rı­nın­so­yad,­

125

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

tə­xəl­lüs,­yox­sa­ata­adı­dü­zəlt­mə­si­mə­sə­lə­si­qey­ri-mü-əy­yən­ol­du­ğun­dan­bu­lek­se­min­so­yad­for­man­tı­ol­ma­sı­ba­rə­də­qə­ti­hökm­ver­mək­müm­kün­de­yil.­İn­di­ki­hal­da­oğ­lu,­ qı­zı­ for­mant­la­rı­ di­li­miz­də­ əsas­ kom­po­nent­dən­ay­rı­ ya­zıl­dıq­da­ ata­ ad­la­rı,­ bi­ti­şik­ ya­zıl­dıq­da­ av­to­nim­tə­xəl­lüs­lər­ya­ra­dır.­bu­dil­va­hid­lə­ri­ni­ so­yad­ for­man­tı­ki­mi­qə­bul­et­mək­və­küt­lə­vi­ləş­dir­mək­düz­gün­ol­maz-dı.­Çün­ki­“oğ­lu”,­“qı­zı”­lek­se­mi­nin­iş­ti­ra­kı­ilə­ya­ra­dı­lan­ono­mas­tik­va­hid­lər­el­mi-nə­zə­ri­ədə­biy­yat­lar­da­so­yad­ba­rə­də­ mü­əy­yən­ləş­di­ri­lən­ kri­te­ri­ya­la­ra­ tam­ ca­vab­ver­mir.­bu­for­mant­la­dü­zə­lən­ant­ro­po­nim­lər­fər­di­sə-ciy­yə­da­şı­maq­la­ümu­mi­lik­də­nə­sil,­ailə­adı­nı­ifa­də­edə­bil­mir.­be­lə­ki,­əgər­əli­ad­lı­şəxs­Məm­məd­ad­lı­ata­sı­nın­adı­na­əsa­sən,­Məm­mə­doğ­lu­so­ya­dı­ilə­ta­nı­nır­sa,­onun­özü­nün­öv­lad­la­rı­bu­ant­ro­po­ni­mik­va­hi­di­so­yad­ki­mi­qə­bul­edə­bil­mə­yə­cək­lər.­be­lə­lik­lə,­oğ­lu,­qı­zı­for­man­tı­nə­sil­xət­ti­nin­qı­rıl­ma­sı­nı­və­hər­də­fə­ye­ni­dən­baş­lan-ma­sı­nı­tə­ləb­edir.­bu­for­mant­la­dü­zə­lən­və­so­yad­ki­mi­qə­bul­ edi­lən­ an­xis­tio­nim­lə­rin­ əha­tə­ dai­rə­si­ ən­ ço­xu­konk­ret­şəx­sin­öv­lad­la­rı­sa­yın­da­məh­dud­la­şır.­Ona­gö-rə­də­ata­ad­la­rı­nın­so­yad­ki­mi­qə­bul­olun­ma­sı­ta­ri­xi­lik­ba­xı­mın­dan­məq­sə­də­uy­ğun­de­yil­dir.­

təd­qi­qat­ döv­rün­də­ so­yad­la­rı­nın­ də­yiş­di­ril­mə­si­üçün­ya­sa­mal­ra­yon­vvAq­ida­rə­si­nə­üz­tu­tan­lar­ara-sın­da­keç­miş­so­yad­la­rı­nı­ata­ad­la­rı­ilə­də­yi­şən­və­tən-daş­la­ra,­de­mək­olar,­ tə­sa­düf­edil­mir.­1995-ci­ il­də­bu­ra­yon­da­do­ğu­lan­kör­pə­lər­dən­6­nə­fə­ri­ oğ­lu-qı­zı­ for-mant­la­rı­ilə­bi­tən­so­yad­lar­la­rəs­mi­ləş­di­ril­miş­dir.­qey-ri-rəs­mi,­ ədə­bi-bə­dii­ sə­viy­yə­də­ isə­ ata­ adı­nın­ funk-sio­nal­lı­ğı­ki­fa­yət­qə­dər­güc­lü­dür.­bu­gün­Azər­bay­can­mət­bua­tın­da­nə­zə­rə­çar­pan­mü­əl­lif­im­za­la­rı­nın­ço­xu­məhz­ata­adı­ ilə­ iş­lə­nir.­Ay­rı­lıq­da­“oğ­lu”­ for­man­tı­ ilə­

126

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

bağ­lı­baş­qa­bir­mə­qam­diq­qə­ti­cəlb­edir.­bir­çox­xalq-lar­da­bu­lek­sem­ilk­mə­na­sın­dan­uzaq­la­şa­raq­tam­so-yad­for­man­tı­ki­mi­sa­bit­ləş­miş­dir.­Oğ­lu­mə­na­sı­ve­rən­for­mant­lar­la­fa­mi­li­ya­dü­zəl­dil­mə­si­ha­lı­dün­ya­dil­lə­ri-nin,­de­mək­olar­ki,­ha­mı­sın­da­ge­niş­ya­yıl­mış­dır.­Gür­cü­di­lin­də­so­yad­dü­zəl­dən­dze,­al­man­di­lin­də­man,­in­gi­lis­di­lin­də­son,­fars­di­lin­də­za­də,­ab­xaz­di­lin­də­ba və­s.­bu­ki­mi­ for­mant­lar­da­oğ­lu­mə­na­sı­nı­ve­rir.­Mə­sə­lən,­ İs-veç­rə­də­Vil­son­“Vi­lya­nın­oğ­lu”, Klau­son­“Klau­sun­oğ­lu”,­Karl­son­“Kar­lın­oğ­lu”,­cənubi­Azərbaycan­da­Cə­fər­za­də­“Cə­fə­rin­oğ­lu”,­gür­cü­lər­də­Bak­rad­ze­“Bak­rın­oğ­lu”,­Qe­laş­vi­li­“Qe­la­nın­oğ­lu”,­ab­xaz­lar­da­Bqat­ba­“Bqa­tın­oğ­lu”, Şot­lan­di­ya­da­Mak­ma­qon­“Ma­qo­nun­oğ­lu”,­İr­lan­di­ya­da­O’B­ra­yen­ “Bra­ye­nin­oğ­lu”­ və­ s.­Həm­çi­nin­ rus­di­lin­də­mən­su­biy­yət­ mə­na­lı­ si­fə­tin­ şə­kil­çi­si­ olan­ -ov/-ova,­-yev/-ye­va­for­man­tı­da­oğ­lu­mə­na­sı­nı­ifa­də­edir:­­İva­nov­“İva­nın­oğ­lu”­və­s.­

sırf­ “oğ­lu”­ for­man­tı­ ilə­ so­yad­la­rın­ ya­ran­ma­sı­na­­gə­lin­cə­ isə­ türk­ xalq­la­rı­ ara­sın­da­bu­ cür­nü­mu­nə­lər­ki­fa­yət­qə­dər­dir.­Mə­sə­lən,­ha­zır­da­tür­ki­yə­də­və­qu-zey­kıb­rıs­da­so­yad­la­rın­mü­əy­yən­his­sə­si­şəx­sin­cin­si­mən­su­biy­yə­tin­dən­ası­lı­ol­ma­ya­raq­oğ­lu­lek­se­mi­va­si-tə­si­lə­dü­zə­lir.­Mə­sə­lən,­­Es­ra­Meh­me­toğ­lu,­Ay­sel­Ne­ci­boğ­lu,­Zeh­ra­Fa­zi­loğ­lu­və­s.­Ar­tıq­bu­ki­mi­nü­mu­nə­lər­Azər­bay­can­ant­ro­po­ni­mik­sis­te­min­də­də­nə­zə­rə­çarp-maq­da­dır:­No­vel­la­Cə­fə­roğ­lu,­Ay­gün­Hə­sə­noğ­lu,­Gül­lü­Yo­loğ­lu,­ Na­tə­van­ Də­mir­çi­oğ­lu­ və­ s.­ bu­ cür­ nü­mu­nə-lər­də­ “oğ­lu”­ lek­se­mi­ sırf­ so­yad­ for­man­tı­ ki­mi­ qə­bul­edil­mə­li­dir.­ “Oğ­lu”­ for­man­tı­bu­ra­da­qo­şul­du­ğu­ad­lar­əsa­sın­da­nə­tə­xəl­lüs,­nə­də­ata­adı­ya­ra­dır.­yu­xa­rı­da-kı­nü­mu­nə­lər­də­oğ­lu­mor­fe­mi­ha­zır­da­so­yad­lar­sis­te-mi­miz­də­do­mi­nant­lıq­edən­ -ov/-ova,­ -yev/-ye­va­ for-

127

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

man­tı­nın­si­no­ni­mi­ki­mi­çı­xış­edir.­bu­cür­so­yad­lar­isə,­heç­də,­bir­ şəxs­lə­məh­dud­laş­mır.­be­lə­ant­ro­po­ni­mik­mo­del­lə­rin­bü­töv­ailə­lə­rin,­nə­sil­lə­rin­so­ya­dı­na­çev­ril-mə­si­müm­kün­dür.­ sə­nəd­ləş­mə­ iş­lə­ri­ za­ma­nı­ bu­ tip-li­so­yad­la­ra­ata­adı­kom­po­nent­lə­ri­ni­də­əla­və­et­mək­olar.­Mə­sə­lən,­Cə­fə­roğ­lu­No­vel­la­Məm­məd­ qı­zı,­ Hə­sə­noğ­lu­Ay­gün­Hə­sən­qı­zı,­Əli­oğ­lu­Kə­rim­Sal­man­oğ­lu­və­s.­bu­ra­da­bi­rin­ci­kom­po­nen­tin­so­yad,­üçün­cü­kom­po-nen­tin­isə­ata­adı­ki­mi­iş­lən­di­yi­mə­lum­dur.­Ey­ni­so­yad­nəs­lin­di­gər­nü­ma­yən­də­lə­ri­nə­ve­ril­dik­cə­bu­ra­da­bə­zi­qey­ri-mü­əy­yən­lik­lər­də­ara­dan­qal­xa­caq­dır.­

Hər­ hal­da,­ bu­ da­ mil­li­ so­yad­la­rın­ for­ma­laş­dı­rıl-ma­sı­ üçün­ nə­zər­dən­ ke­çi­ri­lən­ va­ri­ant­lar­dan­ bi­ri­dir,­am­ma­möv­cud­ so­yad­ sis­te­min­də­ o­ qə­dər­ də­ apa­rı­cı­ol­ma­dı­ğın­dan­ da­ha­ çox­ esk­pe­ri­men­tal­ xa­rak­ter­ da-şı­yır.­ so­yad­la­rın­ for­ma­laş­ma­sı­ təd­ri­ci­ bir­ pro­ses­dir.­Hər­han­sı­mor­fe­min,­ya­xud­lek­se­min­so­yad­for­man­tı-na­çev­ril­mə­si­üçün­uzun­il­lər­la­zım­dır.­Gü­man­edi­rik­ki,­“oğ­lu”­for­man­tı­ilə­dü­zə­lən­so­yad­lar­da­il­lər­son­ra­Azər­bay­ca­nın­ an­xis­tio­nim­lər­ sis­te­min­də­ funk­sio­nal-lıq­qa­za­na­bi­lər.­əgər­bu­dil­va­hi­di­nin­funk­si­ya­la­rı­və-tən­daş­la­ra­ izah­ edil­sə,­ on­da­oğ­lu­ for­man­tı­nın­ so­yad­ki­mi­is­ti­fa­də­si­ha­lı­da­ha­ge­niş­miq­yas­alar.­İn­di­ki­hal-da­isə­və­tən­daş­la­rın­“oğ­lu”,­“qı­zı”­for­man­tı­ilə­öz­lə­ri­nə­seç­dik­lə­ri­ant­ro­po­ni­mik­va­hid­lər,­da­ha­çox,­ata­adı­və­av­to­nim­tə­xəl­lüs­xa­rak­ter­li­dir.­

so­yad­lar­dan­və­ya­ata­ad­la­rın­dan­son­luq­la­rın­ix­ti-sa­rı­hal­la­rı­da­müs­tə­qil­lik­döv­rün­dən­son­ra­kı­mər­hə-lə­üçün­sə­ciy­yə­vi­nü­mu­nə­lər­dən­sa­yı­lır:­Za­hid­Oru­cov­–­Za­hid­Oruc,­Hü­seyn­Əfən­di­yev­–­Hü­seyn­Əfən­di,­Fə­za­il­Ağa­ma­lı­yev­–­Fə­za­il­Ağa­ma­lı,­Ya­şar­Nu­ri­yev­–­Ya­şar­

128

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Nu­ri,­Əy­yub­Kə­ri­mov­–­Əy­yub­Kə­rim,­Rə­şad­Mə­ci­dov­–­Rə­şad­Mə­cid,­Aqil­Ab­ba­sov­–­Aqil­Ab­bas­və­b.­bu­ra­da­şə­kil­çi­si­ix­ti­sar­olu­nan­ikin­ci­tə­rəf­so­yad­funk­si­ya­sı­nı­tam­ye­ri­nə­ye­tir­sə­də,­A.pa­şa­bu­ono­mas­tik­va­hid­lə­ri­so­yad­yox,­­av­to­nim­tə­xəl­lüs­lər­ki­mi­nə­zər­dən­ke­çi­rir.­Onun­fik­rin­cə,­so­yad­lar­da­şə­kil­çi­lə­rin­ix­ti­sa­rı­ilə­ya­ra-dı­lan­nü­mu­nə­lər­­av­to­nim­tə­xəl­lüs­lər­dir­{137,­s.­109}.­z.ver­di­ye­va­da­bu­mo­del­lə­ri­fa­mi­li­ya­lar­dan­dü­zəl­miş­av­to­nim­tə­xəl­lüs­lər­ki­mi­izah­edir.­Mü­əl­li­fin­möv­qe­yi-nə­gö­rə,­bu­ki­mi­nü­mu­nə­lər­is­tər­so­yad,­­is­tər­sə­də­ata­ad­la­rın­da­kı­mor­fo­lo­ji­ va­si­tə­lə­rin­ ix­ti­sa­rı­ ilə­ ya­ra­dı­la­bi­lər­{156,­s.­94}.

Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­ox­şar­mo­del­üz­rə­so­yad­ki-mi­qə­bul­olu­nan­ono­mas­tik­va­hid­lər­da­ha­çox­so­yad-lar­dan­-ov/-ova,­-yev/-ye­va­və­“za­də”­for­mant­la­rı­nın,­­ha­be­lə­ “oğ­lu”,­ “qı­zı”­ for­man­tı­nın­ ix­ti­sa­rı­ yo­lu­ ilə­ ya-ra­dıl­mış­dır.­ bu­ ki­mi­ nü­mu­nə­lə­rin­ av­to­nim­ tə­xül­lüs,­yox­sa­ so­yad­ol­ma­sı­ba­rə­də­bü­tün­zid­diy­yət­lə­rə­bax-ma­ya­raq,­qeyd­et­mək­la­zım­dır­ki,­be­lə­nü­mu­nə­lər­so-yad­lar­da­kı­mor­fo­lo­ji­əla­mət­lə­rin­ ix­ti­sa­rı­yo­lu­ ilə­dü-zəl­dik­də­nə­sil­an­la­yı­şı­bil­dir­mək­funk­si­ya­sı­nı­itir­mir.­de­mə­li,­ nə­sil­ adın­dan­ for­mant­ ix­ti­sar­ edil­dik­də,­ əs-lin­də,­av­to­nim­tə­xəl­lüs­yox,­so­yad­ya­ra­nır­və­bu­hal­da­nə­zə­rə­çat­dı­rı­lan­el­mi­mü­la­hi­zə­lər­də­dü­zə­li­şə­eh­ti­yac­var­dır.­la­kin­bu­ra­da­da­ey­ni­nü­mu­nə­nin­nəs­lin­son-ra­kı­nü­ma­yən­də­lə­ri­tə­rə­fin­dən­so­yad­ki­mi­qə­bul­edil-mə­si­ şər­ti­əsas­amil­lər­dən­bi­ri­dir.­ ­bu­za­man­hə­min­nü­mu­nə­hət­ta­ata,­yer­adı­və­s.­əsa­sın­da­ya­ran­mış­av-to­nim­tə­xəl­lüs­ol­sa­be­lə,­za­man­keç­dik­cə­so­ya­da­çev-ri­lir.­Müs­tə­qil­lik­il­lə­rin­də­bu­for­man­tın­funk­sio­nal­lı­ğı­ki­fa­yət­qə­dər­güc­lən­miş­dir.­1988-2004-cü­il­lər­ər­zin-də­so­ya­dı­nı­də­yiş­mək­üçün­ya­sa­mal­ra­yon­vvAq­ida-

129

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

rə­si­nə­mü­ra­ci­ət­ edən­və­tən­daş­lar­dan­5­nə­fə­ri­məhz­sı­fır­for­mant­lı­av­to­nim­tə­xəl­lüs­qə­bul­et­miş­dir:­İra­ni­Ra­uf­–­Ra­uf­Ab­dul­la,­Akif­Ab­dul­va­ha­bov­–­Akif­Əfən­di,­Əli­ye­va­Ana­xa­nım­–­Əli­Xa­nım,­ So­na­Qu­li­ye­va­–­ So­na­Çər­kəz,­Mə­za­hir­Ağa­yev­–­Mə­za­hir­Av­şar.­­

5.­ Eks­pe­ri­men­tal­ for­mant­lar:­təd­qi­qat­ döv­rün­də­Azər­bay­can­so­yad­la­rı­nın­mil­li­ləş­di­ril­mə­si­üçün­tək­lif­edi­lən­eks­pe­ri­men­tal­for­mant­la­rın­tər­ki­bi­xey­li­ma­raq­do­ğu­rur.­bu­for­mant­lar­dan­­bi­ri­-gil­mor­fo­lo­ji­va­si­tə-si­dir.­di­li­miz­də­ki­bu­qey­ri-məh­sul­dar­söz­dü­zəl­di­ci­şə-kil­çi­in­san­an­la­yı­şı­bil­di­rən­ümu­mi­və­xü­su­si­isim­lə­rə­ar­tı­rı­la­raq­cəm­lik­məz­mu­nu­bil­di­rir.­­Mə­sə­lən,­xa­lam­gil,­bi­bim­gil,­Əli­gil­və­s.­Or­ta­mək­təb­qram­ma­ti­ka­sın­da­ay­rı­ca­-gil­kom­po­nen­ti­in­san­an­la­yı­şı­bil­di­rən­­dü­zəlt-mə­ ­ isim­şə­kil­çi­lə­ri­sı­ra­sın­da­ve­ril­miş­dir.­bə­zi­ təd­qi-qat­çı­la­rın­ mü­la­hi­zə­lə­ri­nə­ gö­rə,­ -gil­ şə­kil­çi­si­ qə­dim­türk­dil­lə­rin­də­müs­tə­qil­söz­ki­mi­çı­xış­edə­rək­qo­hum-luq­mə­na­sın­da­iş­lə­nib.­bu­söz­Azər­bay­can­türk­lə­ri­nin­di­lin­də­şə­kil­çi­yə­çev­ril­sə­be­lə,­ye­nə­də­il­kin­mə­na­sı­ilə­bağ­lı­ ola­raq­ da­ha­ çox­ qo­hum­luq­ məz­mu­nu­ da­şı­yan­söz­lər­lə­bir­gə­iş­lə­di­lir.­

Odur­ ki,­ -gil­ şə­kil­çi­sin­dən­ ­ so­yad­ for­man­tı­ ki­mi­də­ is­ti­fa­də­et­mək­olar.­ -gil­ şə­kil­çi­si­bu­mor­fo­lo­ji­ün-sür­dən­ so­yad­ for­man­tı­ ki­mi­ is­ti­fa­də­yə­ ge­niş­ im­kan­ya­ra­dan­bir­sı­ra­cə­hət­lə­rə­ma­lik­dir.­-gil­ün­sü­rü,­qeyd­et­di­yi­miz­ki­mi,­qo­hum­luq­bil­di­rir.­di­gər­­tə­rəf­dən,­bu­mor­fo­lo­ji­va­si­tə­həm­də­cəm­lik­məz­mu­nu­na­ma­lik­dir­ki,­bu­da­so­yad­lar­üçün­va­cib­şərt­lər­dən­bi­ri­ki­mi­qə-bul­ edil­mə­li­dir.­Azər­bay­can­da­nə­sil­ ad­la­rı­nın­ cəm­lik­bil­dir­mə­si­nin­qə­dim­ənə­nə­lə­ri­möv­cud­dur:­qa­ra­la­rın­Mə­həm­mə­di,­Nu­ru­la­rın­Kə­ri­mi­və­s.­-gil­mor­fo­lo­ji­va­si-

130

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

tə­si­-­lı4­for­man­tı­nın­sa­it­lə­bi­tən­bə­zi­ad­la­ra­­ar­tı­rıl­ma-sı­ za­ma­nı­ ya­ra­nan­ və­ziy­yət­dən­ fərq­li­ ola­raq­ fo­ne­tik­ba­xım­dan­da­heç­bir­uy­ğun­suz­luq­ya­rat­mır.­bu­ün­sür­fo­ne­tik­xü­su­siy­yə­tin­dən­ası­lı­ol­ma­ya­raq­so­yad­dü­zəl-dən­bü­tün­şəxs­ad­la­rı­na­ar­tı­rı­la­bi­lər:­Əli­gil,­Sə­lim­gil,­Ağa­gil,­Qa­ra­gil,­Məm­məd­gil,­Qu­lu­gil­ və­ s.­əgər­Azər-bay­can­di­li­nin­so­yad­lar­sis­te­min­də­bu­mil­li­for­man­tın­funk­sio­nal­lı­ğı­art­sa,­­bu­za­man­Azər­bay­can­so­yad­la­rı­nə­in­ki­baş­qa­dil­lə­rə­məx­sus­so­yad­lar­dan,­hət­ta­baş­qa­türk­dil­lə­rin­də­ki­so­yad­lar­dan­da­fərq­lə­nər.­la­kin­və-tən­daş­lar­nə­dən­sə­bu­ for­man­ta­ in­di­yə­qə­dər­diq­qət­ye­tir­mə­miş­lər.­bu­sə­bəb­dən­ha­zır­da­-gil­mor­fe­mi­nin­Azər­bay­ca­nın­ ant­ro­po­nim­lər­ sis­te­min­də­ki­ funk­sio-nal­lı­ğı­de­mək­olar­ki,­sıf­ra­ya­xın­dır.­Müs­tə­qil­lik­döv-rün­də­mət­bu­at­da­-gil­for­man­tı­ilə­dü­zəl­miş­yal­nız­bir-cə­nü­mu­nə­yə­tə­sa­düf­edi­lir:­Akif­Əh­məd­gil.­

təd­qi­qat­ döv­rün­də­ so­yad­ son­lu­ğu­ ki­mi­ tək­lif­edi­lən­eks­pe­ri­men­tal­for­ma­lar­dan­bi­ri­də­soy­lek­se-mi­dir.­ Gör­kəm­li­ türk­ ideo­lo­qu­ zi­ya­ Gö­yalp­ türk­lər-də­ailə­nin­dörd­də­rə­cə­si­nin­(boy,­soy,­tör­kün,­bark)­ol­du­ğu­nu­gös­tə­rir­ki,­bu­də­rə­cə­lər­dən­bi­ri­də­məhz­soy­dur­{74,­s.­119}.­soy­la­tın­la­rın­“koq­na”,­al­man­la-rın­“zip­pe”,­fran­sız­la­rın­“pa­ğan­tel”­ad­la­rı­nı­ver­dik­lə-ri­ top­lu­luq­dur.­ soy­ türk­ ailə­si­nin­ növ­bə­ti­ də­rə­cə­si-tör­kün­ top­lu­lu­ğu­nun­ xa­ri­cin­də­ qa­lan­ əmiu­şa­ğı,­ da-yıu­şa­ğı,­ bi­biu­şa­ğı,­ xa­lau­şa­ğı­ ki­mi­ya­xın­qo­hum­la­rın­cə­mi­dir.­so­ya­həm­ana­tə­rəf­dən,­həm­də­ata­tə­rəf­dən­qo­hum­olan­lar­da­xil­dir.­bi­rin­ci­lə­rə­ana­so­yu,­ikin­ci-lə­rə­isə­ata­so­yu­de­yi­lir.

Azər­bay­can­müs­tə­qil­lik­qa­zan­dıq­dan­son­ra­ fa­mi-li­ya­nın­so­yad­ter­mi­ni­ilə­əvəz­edil­mə­si­də­elə­bu­ra­dan­

131

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

irə­li­gəl­miş­dir.­bə­zi­və­tən­daş­la­rın­soy,­soy­lu­­söz­lə­rin-dən­ant­ro­po­for­mant­ki­mi­is­ti­fa­də­et­mə­si­fakt­la­rı­in­di­də­özü­nü­gös­tə­rir:­­Anar­Cə­fər­soy,­El­şad­Pa­şa­soy,­Çin­giz­Sul­tan­soy,­ ­ İl­ha­mi­Cə­fər­soy­lu,­Ən­vər­Bö­rü­soy­və­s.­bu­ki­mi­nü­mu­nə­lə­rə­ təd­qi­qat­ma­te­ri­al­la­rın­da­da­ tə-sa­düf­edi­lir.­Mə­sə­lən,­1992-ci­il­də­so­ya­dı­nı­də­yiş­mək­üçün­ya­sa­mal­ra­yon­vvAq­ ida­rə­si­nə­mü­ra­ci­ət­ edən­bə­dir­xan­ əs­gə­rov­ ad­lı­ və­tən­daş­ həm­ adı­nı,­ həm­ də­so­ya­dı­nı­də­yi­şə­rək­ad­və­so­ya­dı­nı­­sə­nəd­lər­də­Bor­ça­lı­Əs­gər­soy­­ki­mi­rəs­mi­ləş­dir­miş­dir.

A.M.qur­ba­nov­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər­bay­can­ant­ro­po­ni­mik­sis­te­min­də­baş­ve­rən­ən­sə­ciy­yə­vi­xü-su­siy­yət­lər­dən­bi­ri­ki­mi,­üç­kom­po­nent­li­slav­yan-rus­fa­mi­li­ya­ mo­del­lə­rin­dən­ uzaq­laş­ma­ mey­li­ni­ gös­tə-rir­ {106,­ s.­ 49}.­ di­gər­ türk­ xalq­la­rı­ ilə­mü­qa­yi­sə­də­Azər­bay­can­da­bu­ant­ro­po­ni­mik­pro­ses­da­ha­in­ten­siv­xa­rak­ter­da­şı­yır.­Am­ma­üç­kom­po­nent­li­mo­de­lin­ in-di­ye­ni­şə­kil­də­tət­bi­qi­ni­məq­sə­də­uy­ğun­sa­yan­lar­da­var­dır.­Mə­sə­lən,­­Ka­mil­Və­li­Nə­ri­ma­noğ­lu,­Va­qif­Ba­yat­lı­Ödər­və­b.­bi­rin­ci­nü­mu­nə­də­və­li­yev­ fa­mi­li­ya­sın-da­kı­-yev­for­man­tı­ix­ti­sar­edil­miş,­və­li­pat­ro­ni­mi­nin­özü­nə­sil­adı­ki­mi­sax­lan­mış­dır.­kom­po­nen­tin­üçün-cü­va­hi­di­–­nə­ri­ma­noğ­lu­isə­tür­ko­loq-ali­min­ata­adı-dır.­bu­cür­mo­del­lər­tür­ki­yə­də­tət­biq­olu­nan­cağ­daş­təc­rü­bə­nin­ Azər­bay­ca­nın­ so­yad­lar­ sis­te­mi­nə­ tə­si­ri­ki­mi­izah­edil­mə­li­dir.­Mus­ta­fa­ka­mal­Ata­türk­za­ma-nın­da,­26­ iyun­1934-cü­ il­də­so­yad­lar­la­bağ­lı­ ­qə­bul­edi­lən­qa­nun­dan­son­ra­tür­ki­yə­ant­ro­po­ni­mi­ya­sın­da­be­lə­ nü­mu­nə­lə­rin­ funk­sio­nal­lı­ğı­ ki­fa­yət­ qə­dər­ art-mış­dır.­Hə­min­qa­nun­tür­ki­yə­də­2­iyul­1934-cü­il­ta-ri­xin­də­qüv­və­yə­min­miş­dir.­bu­qa­nu­nun­qə­bu­lun­dan­son­ra­ so­ya­dı,­ tür­ki­yə­də­ və­tən­daş­la­rın­ kim­li­yi­nin­

132

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ay­rıl­maz­bir­par­ça­sı­ol­muş­dur.­tə­sa­dü­fi­de­yil­dir­ki,­so­ya­dı­qa­nu­nu­nun­qə­bu­lu­Ata­tür­kün­hə­ya­ta­ke­çir­di-yi­mə­də­ni­in­qi­lab­lar­dan­bi­ri­ki­mi­xa­tır­la­nır.­qa­nu­na­gö­rə,­söy­lər­kən­və­ya­xud­ya­zar­kən­şəxs­adı­əv­vəl­də,­so­yad­son­da­is­ti­fa­də­edil­mə­li­dir.­təh­qi­ra­miz,­gü­lünc­so­yad­la­rın,­ əşi­rət,­ ya­ban­çı­ irq­ və­ mil­lət­ ad­la­rı­nın,­rüt­bə­ və­ mən­səb­ bil­di­rən­ isim­lə­rin­ so­ya­dı­ ola­rak­gö­tü­rül­mə­si­nə­ izn­ ve­ril­mir.­ so­ya­dın­ se­çil­mə­si­ və­zi-fə­si­ailə­də­ki­şi­yə­ve­ril­miş­dir.­tür­ki­yə­də­be­lə­bir­qa-nu­nun­qə­bu­lun­da­məq­səd­o­vax­ta­qə­dər­ in­san­la­rın­öz­ad­la­rı­nın­ya­nın­da­bir­so­ya­dı­ye­ri­nə­di­ni,­so­si­al­və­ailə­vi­ ün­van­lar­ da­şı­ma­la­rı­nın­ yol­ aç­dı­ğı­ ay­rı-seç­ki-li­yi­or­ta­dan­qal­dır­maq­və­si­ya­hı­ya­al­ma,­sə­fər­bər­lik,­mək­təb­qey­diy­ya­tı,­mül­kiy­yət­hü­quq­la­rı­nın­qey­diy-ya­ta­alın­ma­sı­ki­mi­ sa­hə­lər­də­ya­şa­nan­qa­rı­şıq­lıq­la­rı­ni­za­ma­sal­maq­dan­iba­rət­idi.­bu­qa­nu­nun­ar­dın­ca­26­no­yabr­1934-cü­ il­də­qə­bul­edi­lən­baş­qa­bir­qa­nun-la­“ağa”,­“ha­cı”,­“ha­fiz”,­“mol­la”,­“ho­ca”,­“əfən­di”,­“bəy”,­“bə­yə­fən­di”,­ “xa­nım”,­ “xa­nı­me­fen­di”,­ “pa­şa”,­ “həz­rət” ki­mi­ ün­van­ və­ lə­qəb­lə­rin­ is­ti­fa­də­si­ ya­saq­lan­dı.­ so-ya­dı­qa­nu­nu­nun­çıx­ma­sın­dan­5­ay­son­ra­24­no­yabr­1934-cü­il­ta­ri­xin­də­tür­ki­yə­bö­yük­Mil­lər­Məc­li­si­tə-rə­fin­dən­yek­dil­lik­lə­qə­bul­edi­lən­2587­say­lı­qa­nun­la­cum­hur­baş­ka­nı­Mus­ta­fa­ka­ma­la­“Ata­türk”­so­ya­dı­ve-ril­di.­17­de­kabr­1934-cü­il­ta­rix­li­baş­qa­bir­qa­nun­la­Ata­türk­so­ya­dı­nın­di­gər­in­san­lar­tə­rə­fin­dən­is­ti­fa­də­edil­mə­si­ ya­saq­lan­dı.­ Mus­ta­fa­ ka­mal­ pa­şa­nın­ ba­cı­sı­Məq­bu­lə­xa­nım­da­­Ata­türk­de­yil,­“Ata­dan”­so­ya­dı­nı­al­dı.­Gö­rün­dü­yü­ki­mi,­so­yad­la­bağ­lı­ ic­ti­mai­mü­za­ki-rə­lər,­qə­rar­la­rın­qə­bu­lu­tək­cə­Azər­bay­ca­na­xas­ol­ma-yıb,­de­mok­ra­tik­in­ki­şaf­yo­lu­na­qə­dəm­qoy­muş­bü­tün­öl­kə­lər­üçün­xa­rak­te­rik­dir.

133

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

2.1.3. Lə qəb lər

təd­qi­qa­ta­ cəlb­ edil­miş­ dövr­də­ Azər­bay­can­ di­li­nin­ant­ro­po­nim­lər­sis­te­min­də­ge­dən­də­yi­şik­lik­lər­yal­nız­əsas­ad­lar­ka­te­qo­ri­ya­sı­nı­əha­tə­et­mir.­bu­pro­ses­lər­kö­mək­çi­ad­lar­sis­te­min­də­də­mü­əy­yən­ye­ni­lik­lə­rə­gə­tir­miş­dir.­kö-mək­çi­ad­lar­ka­te­qo­ri­ya­sın­da­təs­nif­edi­lən­bə­zi­növ­lə­rin­mə­sə­lən,­ lə­qəb­lə­rin­bu­dövr­də­əsas­lı­ tə­si­rə­mə­ruz­qal-dı­ğı­nı­söy­lə­mək­düz­gün­ol­maz­dı.­Mə­lum­dur­ki,­lə­qəb­lər­el­mi­ədə­biy­yat­lar­da­“bir­ada­mın­əsl­adın­dan­baş­qa­ona­ve­ri­lən­ad,­aya­ma”­{69,­s.­314},­“pas­por­ta­ya­zıl­ma­yan­hər­cür­qey­ri-rəs­mi­ad­la­rın­top­lu­su”­{54,­s.119},­“Şəx­sin­adı-na­onun­fər­di­xü­su­siy­yət­lə­ri,­xa­ri­ci­gö­rü­nü­şün­də­ki­bu­və­ya­di­gər­əla­mət­lə­ri,­sə­nət­və­pe­şə­si,­ya­şa­dı­ğı­yer,­ya­şa­yış­və­məi­şə­ti,­ ic­ti­mai-iq­ti­sa­di­və­ziy­yə­ti,­əsil-nə­ca­bə­ti­və­s.­ilə­əla­qə­dar­ola­raq­ar­tı­rı­lan­söz­lər”­{139,­s.­52},­“ay­rı-ay-rı­ adam­la­ra­ on­la­rın­ za­hi­ri­ gö­rü­nü­şü,­ xa­rak­te­ri,­ pe­şə­si,­fi­zi­ki­ka­mil­li­yi­və­mən­şə­yi­ilə­əla­qə­dar­ola­raq­xalq­tə­rə-fin­dən­ve­ri­lən­qey­ri-rəs­mi­ad­lar”­{48,­s.57}­və­s.­bu­ki­mi­for­ma­lar­da­sə­ciy­yə­lən­di­ri­lir.­

İn­di­yə­qə­dər­lə­qəb­lə­rin­ma­hiy­yə­ti­ba­rə­də­irə­li­sü-rü­lən­ rəy­lə­ri­ ümu­mi­ləş­dir­sək,­ be­lə­ nə­ti­cə­yə­ gəl­mək­olar­ki,­bu­ant­ro­po­ni­mik­va­hid­lər­qey­ri-rəs­mi­for­ma-da,­ şi­fa­hi­ sə­viy­yə­də­or­ta­ya­çı­xır.­Ona­gö­rə­də­cə­miy-yət­də­baş­ve­rən­si­ya­si-ideo­lo­ji­yö­nüm­lü­də­yi­şik­lik­lə-rin­di­lin­lə­qəb­lər­fon­du­na­tə­si­ri­bir­o­qə­dər­də­bö­yük­de­yil.­bu­nun­la­be­lə,­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də,­ümu­mi­lik-də,­ic­ti­mai-iq­ti­sa­di­for­ma­si­ya­nın­də­yiş­mə­si­ilə­əla­qə-dar­ola­raq­is­tər­si­ya­si,­is­tər­so­si­al-iq­ti­sa­di,­is­tər­sə­də­mə­də­ni­ sa­hə­də­ bir­ sı­ra­ ye­ni­ an­la­yış­la­rın­ or­ta­ya­ çıx-ma­sı­ay­rı-ay­rı­ fərd­lə­rə­mü­na­si­bət­də­ye­ni­məz­mun­lu­­lə­qəb­lə­rin­for­ma­laş­ma­sı­na­şə­ra­it­ya­rat­mış­dır.­

134

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

bu­gün­bü­tün­dün­ya­da­ol­du­ğu­ki­mi,­Azər­bay­can-da­da­in­for­ma­si­ya­tex­no­lo­gi­ya­la­rı­sa­hə­sin­də­çox­bö-yük­irə­li­lə­yiş­lər­əl­də­olun­muş,­ in­ter­net­hə­ya­tı­mı­zın­ay­rıl­maz­ tər­kib­ his­sə­si­nə­ çev­ril­miş­dir.­ İn­ter­net­dən­is­ti­fa­də­ za­ma­nı­ in­for­ma­si­ya­ təh­lu­kə­siz­li­yi­nin­ tə­mi-na­tı­üçün­əsas­va­si­tə­lər­dən­bi­ri­ki­mi­həm­də­lə­qəb-lər­dən­is­ti­fa­də­edi­lir.­Ma­raq­lı­bu­ra­sın­da­dır­ki,­bu­za-man­lə­qəb­lər­şəxs­lə­rə­baş­qa­la­rı­tə­rə­fin­dən­ve­ril­mir.­bu­ono­mas­tik­va­hid­lə­ri­vir­tu­al­ün­siy­yət­pro­se­sin­də­in­ter­net­ is­ti­fa­də­çi­lə­ri­ öz­ is­tək­lə­ri­nə,­ mə­də­ni­ sə­viy-yə­lə­ri­nə,­dün­ya­gö­rüş­lə­ri­nə­uy­ğun­ola­raq­ix­ti­ya­ri­şə-kil­də­se­çir­lər.­2005-ci­ilin­11­yan­va­rın­da­www.ba­ki-li­lar.az­ in­ter­net­ por­ta­lı­nın­ “söh­bət­ ota­ğı”na­ qa­tı­lan­is­ti­fa­də­çi­lə­rin­seç­dik­lə­ri­ lə­qəb­lə­rə­nə­zər­sal­maq­bu­ba­xım­dan­ ma­raq­lı­ olar­dı:­ “kleo­pat­ra”,­ “yad”,­ “sev-da­nur”,­ “se­vim­li”,­ “Av­tosh”,­ “neo”,­ “Gun­ka”,­ “An­gel”,­“des­pi­ne”­­və­s.­

Müs­tə­qil­lik­ il­lə­rin­də­ lə­qəb­lə­rin­ rəs­mi­ sə­viy­yə­də­iş­lən­mə­si­ mey­li­ də­mü­şa­hi­də­ olun­muş,­ bə­zi­ şəxs­lər­öz­is­tək­lə­ri­nə­uy­ğun­rəs­mi­dai­rə­lər­də­də­lə­qəb­lə­ri­ilə­təq­dim­ edil­mə­yə­ baş­la­mış­lar.­ Mə­sə­lən,­ “Qa­ra­ To­fiq”­(To­fiq­Hü­sey­nov),­“Dok­tor­Zi­ya”­(Zi­ya­Mə­ci­dov)­və­b.­

2.1.4. Tə xəl lüs lər

Ant­ro­po­ni­mi­ya­nın­ ge­niş­ bir­ sa­hə­si­ni­ əha­tə­ edən­tə­xəl­lüs­lər­sis­te­mi­də­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­xey­li­də-rə­cə­də­zən­gin­ləş­miş­dir.­tə­xəl­lüs­ ­ərəb­sö­zü­olub,­ iki­mə­na­da­iş­lə­di­lir.­1)­qur­tar­ma,­xi­las­ol­ma;­2)­ya­zı­çı­la-rın,­şa­ir­lə­rin­öz­lə­ri­üçün­gö­tür­dük­lə­ri­ad­{69,­s.­636}.­əziz­ Mi­rəh­mə­dov­ tə­xəl­lü­sü­ bə­zi­ ya­zı­çı­la­rın­ öz­lə­ri­

135

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

üçün­seç­dik­lə­ri­dü­zəlt­mə­ad,­ya­xud­fa­mi­li­ya­ki­mi­izah­edir­{54,­s.­231}.­

bü­tün­hal­lar­da,­tə­xəl­lüs­lə­rin­mey­da­na­gəl­mə­sin­də­döv­rün,­za­ma­nın­bir­sı­ra­xü­su­siy­yət­lə­ri­də­mü­əy­yən­rol­oy­na­yır.­bu­xü­su­siy­yət­lər­tə­xəl­lüs­lə­rin­se­man­ti­ka-sı­na,­ struk­tur-qu­ru­lu­şu­na­ tə­sir­ gös­tə­rir.­ Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər­bay­ca­nın­ ic­ti­mai-si­ya­sı­ hə­ya­tın­da­baş­ve­rən­kök­lü­də­yi­şik­lik­lər­də­bu­cə­hət­dən­is­tis­na­sa­yıl-ma­ma­lı­dır.­

İlk­növ­bə­də,­onu­qeyd­edək­ki,­bu­dövr­də­mil­li­ant-ro­po­ni­mi­ya­mı­zın­tə­xəl­lüs­lər­fon­du­son­də­rə­cə­ge­niş-lən­miş­dir.­əgər­müs­tə­qil­lik­ il­lə­ri­nə­qə­dər­tə­xəl­lüs­lə-rin­re­al­sub­yekt­lə­ri,­əsas­eti­ba­ri­lə,­şa­ir­və­ya­zı­çı­lar­he-sab­edi­lir­di­sə,­ar­tıq­bu­məh­du­diy­yət­ara­dan­qalx­mış,­­tə­xəl­lüs­lər­dən­is­ti­fa­də­küt­lə­vi­ləş­miş­dir.­

Azər­bay­can­da­mət­bua­tın,­­te­le­vi­zi­ya­nın,­ra­dio­nun,­ki­tab­nəş­ri­işi­nin,­ədə­biy­ya­tın,­pub­li­sis­ti­ka­nın­in­ki­şa-fı­ilə­bağ­lı­ola­raq­tə­xəl­lüs­lər­dən­küt­lə­vi­is­ti­fa­də­ümu-mi­ ant­ro­po­ni­mik­ sis­tem­də­ bu­ ono­mas­tik­ va­hid­lə­rin­möv­qe­yi­ni­ xey­li­ güc­lən­dir­miş­dir.­ İn­di­nin­ özün­də­ də­ay­rı-ay­rı­mü­əl­lif­lə­rin­im­za­sı­ki­mi,­az­qa­la,­hər­gün­ye-ni­bir­tə­xəl­lüs­mey­da­na­gə­lir,­tə­xəl­lüs­lər­fon­du­müx­tə-lif­nü­mu­nə­lər­lə­zən­gin­lə­şir.­

Müa­sir­ mət­bu­at­ or­qan­la­rın­da­ tə­sa­düf­ edi­lən­ tə-xəl­lüs­lər­üzə­rin­də­mü­qa­yi­sə­və­təh­lil­apar­saq,­on­la­rı­məz­mun­və­struk­tur­ba­xı­mın­dan­bir­ne­çə­nö­və­ayır-maq­olar.­1)­An­caq­­şəxs­adın­dan­iba­rət­olan­tə­xəl­lüs-lər:­Nu­ra­ni,­Al­ya,­Azə­rin,­Qaş­qay,­Tu­ran,­Tun­cay­və­s.;­2)­ Ad­ və­ so­ya­dın­ ilk­ hərf­lə­rin­dən­ ya­ra­nan­ fik­to­nim­im­za­lar:­M.S.­ (Məm­məd­ Sü­ley­ma­nov);­ 3)­ Ata­ adı­ və­

136

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

oğ­lu,­qı­zı­for­man­tı­nın­iş­ti­ra­kı­ilə­ya­ra­nan­tə­xəl­lüs­lər:­Meh­man­ Ca­va­doğ­lu,­ Qa­bil­ Ab­ba­soğ­lu,­ Ra­uf­ Ari­foğ­lu,­Mir­mah­mud­ Mi­rə­li­oğ­lu,­ Es­mi­ra­ Çər­kəz­qı­zı,­ Tel­li­ Pə­nah­qı­zı,­Zə­mi­nə­Əli­qı­zı,­Rə­van­Ha­bi­loğ­lu,­Ela­riz­Məm­mə­doğ­lu,­Zül­fü­qar­Rü­fə­toğ­lu,­Al­maz­Əli­qı­zı­və­s.;­4)­Ata­adı­ for­man­tı­nın­ ix­ti­sa­rı­ ilə­ya­ra­nan­ ­ tə­xəl­lüs­lər:­Akif­Əli,­ Sa­lam­ Sar­van;­ 5)­ Et­no­nim­lər­dən­ ya­ra­nan­ tə­xəl-lüs­lər:­Ağa­sı­Hun,­Hey­dər­Oğuz,­El­man­Tür­koğ­lu,­Ab­ba­sa­ğa­Azər­türk,­Ya­şar­Tür­ka­zər­­və­s.;­6)­to­po­nim­lər-dən­ya­ra­nan­tə­xəl­lüs­lər:­İl­qar­Al­tay,­Mu­rad­Köh­nə­qa­la,­Əli­sə­mid­Kür­və­s.;­7)­İx­ti­ya­ri­apel­ya­tiv­lər­dən­ya­ra­nan­tə­xəl­lüs­lər:­Da­yan­dur­ Sev­gün,­ Sey­mur­ Bay­can,­ Sə­hər­Ge­cə­göz­lü,­Na­miq­Mə­na,­Ayaz­Ara­ba­çı­­və­s.­­

2.1.5. Ti tul lar

kö­mək­çi­ ad­lar­ ka­te­qo­ri­ya­sı­na­ aid­ olan­ bu­ ono-mas­tik­ va­hid­lər­ qru­pu­na­ ve­ril­miş­ iza­hat­ da­ bir­mə-na­lı­de­yil.­­n.v.po­dols­ka­ya­ti­tu­lu­feo­da­lizm­və­bur­jua­cə­miy­yə­tin­də­im­ti­yaz­lı­tə­bə­qə­lə­rin­ir­si,­ya­xud­ba­ğış-lan­mış­fəx­ri­adı-­şöh­rət­ter­mi­ni­ki­mi­nə­zər­dən­ke­çir-miş­dir­{187,­s.­140}.­Ay­rı-ay­rı­lü­ğət­lər­də­isə­bu­ter-min­bur­jua­ cə­miy­yə­ti­ ilə­əla­qə­lən­di­ri­lə­rək,­ ilk­növ-bə­də,­ “yu­xa­rı­ za­də­gan­ nü­ma­yən­də­lə­ri­nin­ fəx­ri­ adı,­rüt­bə­si”­ {42,­s.198}­ki­mi­ izah­edi­lir.­ti­tul­lar­cə­miy-yət­də­şəx­sin­ic­ti­mai­möv­qe­yi­ni­bil­di­rir­{156,­s.125}.­Ş.sə­di­yev­ bu­ ter­mi­nin­ yu­nan­ sö­zü­ ol­du­ğu­nu­ gös­tə-rə­rək­qeyd­edir­ki,­feo­dal­və­bur­jua­cə­miy­yət­lə­rin­də­in­san­la­ra­ son­ra­dan­ on­la­rın­ va­ri­da­tı­na,­ hör­mə­ti­nə,­di­nə­mü­na­si­bə­ti­nə­və­və­zi­fə­si­nə­gö­rə­ve­ril­miş­ad­lar­ti­tul­sa­yı­lır­{145,­­s.­42}.­

137

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

so­vet­ cə­miy­yə­ti­ sin­fi­ xa­rak­te­rə­ma­lik­ ol­ma­dı­ğın-dan­bu­cə­miy­yət­də­ti­tul­lar­in­kar­edi­lir,­­şah,­xan,­bəy,­bə­yim,­xa­tun,­imam,­axund,­şeyx­­və­s.­bu­ki­mi­va­hid-lər­ar­xa­ik­plan­da­ve­ri­lir­di.­la­kin­Azər­bay­ca­nın­müs­tə-qil­lik­əl­də­et­mə­si­ ilə­cə­miy­yət­də­ki­mü­na­si­bət­lər­sis-te­mi­də­yiş­di.­bu­ye­ni­lik­ ti­tul­la­rın­mü­əy­yən­qis­mi­nin­ye­ni­dən­ ak­tiv­ lü­ğət­ fon­du­na­ qa­yıt­ma­sı­na­ tə­kan­ ver-miş­ol­du.­

təd­qi­qat­ döv­rün­də­ ti­tul­lar­la­ bağ­lı­ or­ta­ya­ çı­xan­də­yi­şik­lik­lə­rin­ mü­hüm­ his­sə­si­ di­ni­ ti­tul­lar­la­ bağ-lı­dır.­Mə­lum­dur­ ki,­ ötən­ əs­rin­ 80-ci­ il­lə­ri­nin­ son­la-rın­dan­eti­ba­rən­Azər­bay­can­da­vic­dan­azad­lı­ğı­tə­min­olun­du.­İs­lam­di­ni­nin,­elə­cə­də­Azər­bay­can­da­eti­qad­gös­tə­ri­lən­di­gər­din­lə­rin,­din­­xa­dim­lə­ri­nin­cə­miy­yət­hə­ya­tın­da­kı­ro­lu­güc­lən­di.­bu­na­pa­ra­lel­ola­raq­so­vet­döv­rün­də­ar­xa­ik­lə­şə­rək­ ­di­lin­pas­siv­ lu­ğət­ fon­du­na­ke­çən­bir­sı­ra­di­ni­ ti­tul­lar­ye­ni­dən­iş­lək­lik­qa­zan­dı.­Azər­bay­can­da­kı­di­ni­struk­tur­la­rın,­məs­cid­və­di­ni­ic-ma­la­rın­ fəa­liy­yə­ti­nin­ güc­lən­di­ril­mə­si,­ ilk­ növ­bə­də,­şey­xü­lis­lam,­şeyx,­imam,­axund,­imam­ca­ma­at,­mol­la,­se­yid­və­s.­bu­ki­mi­di­ni­ ti­tul­la­rı­di­li­mi­zin­ak­tiv­ fon-du­na­qay­tar­dı.­­İs­lam­di­ni­nin­mü­qəd­dəs­zi­ya­rət­gah-la­rı­na­təş­kil­edi­lən­sə­fər­lər,­azər­bay­can­lı­zəv­var­la­rın­Məş­həd,­kər­bə­la,­Mək­kə­ki­mi­mü­qəd­dəs­yer­lə­ri­zi­ya-rət­et­mə­si­mə­şə­di,­kər­bə­la­yi,­ha­cı­di­ni­ti­tul­la­rı­nı­da­ümu­miş­lək­va­hid­lə­rə­çe­vir­di.­İs­tər­no­mi­na­tiv­(işa­rə-lən­dir­mə),­ is­tər­sə­ də­ vo­ka­tiv­ (mü­ra­ci­ət)­ ba­xım­dan­bu­ti­tul­la­rın­ün­siy­yət­pro­se­sin­də­ki­funk­sio­nal­lı­ğı­bu­gün­xey­li­güc­lən­miş­dir.­

Müs­tə­qil­lik­il­lə­rin­də­həm­çi­nin­di­ni­məz­mu­na­ma-lik­ol­ma­yan­di­gər­ti­tul­la­ra­mü­na­si­bət­mə­sə­lə­si­də­ma-

138

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

raq­do­ğu­rur.­bu­dövr­də­şah,­xan,­bəy,­ağa,­xa­tun,­bə-yim­və­s.­bu­ki­mi­ti­tul­lar­dan­da­ha­çox­bəy­ti­tu­lu­həm­no­mi­na­tiv,­həm­də­vo­ka­tiv­ba­xım­dan­özü­nü­doğ­rul­da­bil­miş­dir.­

qeyd­edək­ki,­bu­dövr­də­bə­zi­ar­xa­ik­hər­bi­rüt­bə­lər­də­bər­pa­edil­miş­dir.­bir­ne­çə­yü­zil­lik­lər­dən­bə­ri­türk­or­du­sun­da­ ay­rı-ay­rı­ şəxs­lə­rə­ ve­ri­lən­ və­ müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­qu­rul­muş­Azər­bay­can­Mil­li­Or­du­sun­da­da­bu­ gün­ konk­ret­ hər­bi­ rüt­bə­lər­dən­ olan­ ça­vuş,­ gi­zir­rüt­bə­lə­ri­bu­qə­bil­dən­dir.­­

2.1.6. Fəx ri ad lar

kö­mək­çi­ad­lar­sı­ra­sın­da­təs­nif­olu­nan­fəx­ri­ad­lar­tər­ki­bin­də­ də­ müs­tə­qil­lik­ il­lə­rin­də­ mü­əy­yən­ də­yi-şik­lik­lər­baş­ver­miş­dir.­bu­dövr­də,­ ilk­növ­bə­də,­ fəx­ri­ad­la­rın­ ümu­mi­ ono­mas­ti­ka­ sis­te­min­də­ki­ ye­ri­ və­ ro-lu­ba­rə­də­ge­niş­el­mi­təh­lil­lər­apa­rıl­mış,­bir-bi­rin­dən­fərq­lə­nən­mü­la­hi­zə­lər­or­ta­ya­çıx­mış­dır.­

1928-78-ci­il­lər­də­Azər­bay­can­da­Azər­bay­can­SSR­xalq­ar­tis­ti,­Azər­bay­can­SSR­xalq­ya­zı­çı­sı,­Azər­bay­can­SSR­ əmək­dar­ elm­ xa­di­mi,­ Azər­bay­can­ SSR­ əmək­dar­mü­əl­li­mi,­ Azər­bay­can­ SSR­ əmək­dar­ sə­hiy­yə­ iş­çi­si­ və­baş­qa­bu­ki­mi­ fəx­ri­ad­lar­ tə­sis­edil­miş,­Azər­bay­can­ssr­Ali­so­ve­ti­rə­ya­sət­He­yə­ti­nin­26­av­qust­1983-cü­il­ ta­rix­li­ fər­ma­nı­ ilə­45­ fəx­ri­ad­mü­əy­yən­olun­muş-dur.­Azər­bay­can­müs­tə­qil­lik­əl­də­et­dik­dən­son­ra­fəx-ri­ad­la­ra­da­ir­heç­bir­hü­qu­qi­sə­nəd­qə­bul­olun­ma­sa­da,­ 1991-1993-cü­ il­lər­ ara­sın­da­ so­vet­ döv­rü­nə­ aid­fəx­ri­ad­la­rın­ve­ril­mə­si­cü­zi­lek­sik­ix­ti­sar­lar­la­da­vam­et­di­ril­miş­dir.­ 1993-cü­ ilin­ 24­ iyu­nun­dan­ son­ra­ isə­

139

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

bu­ təc­rü­bə­yə­son­qo­yul­muş,­ fəx­ri­ad­la­rın­ve­ril­mə­si­da­yan­dı­rıl­mış­dır.­ yal­nız­ Azər­bay­can­ ­ res­pub­li­ka­sı­pre­zi­den­ti­nin­ 22­may­ 1998-ci­ il­ ta­rix­li­ Fər­ma­nı­ ilə­mə­də­niy­yət,­ədə­biy­yat,­elm,­təh­sil­və­sə­hiy­yə­sa­hə­lə-rin­də­aşa­ğı­da­kı­fəx­ri­ad­lar­tə­sis­edil­miş­dir:­xalq­ya­zı­çı­sı,­xalq­şai­ri,­xalq­ar­tis­ti,­xalq­rəs­sa­mı,­əmək­dar­elm­xa­di­mi,­ əmək­dar­ in­cə­sə­nət­ xa­di­mi,­ əmək­dar­ ar­tist,­əmək­dar­rəs­sam,­əmək­dar­mə­də­niy­yət­iş­çi­si,­əmək­dar­mü­əl­lim,­əmək­dar­hə­kim,­əmək­dar­jur­na­list,­əmək­dar­mü­hən­dis.­­

Gö­rün­dü­yü­ki­mi,­müs­tə­qil­lik­il­lə­rin­də­Azər­bay-can­da­ so­vet­ döv­rün­dən­möv­cüd­ olan­ fəx­ri­ ad­la­rın­tər­ki­bin­də,­ cü­zi­ is­tis­na­la­rı­ nə­zə­rə­ al­ma­saq,­ bö­yük­də­yi­şik­lik­lər­ baş­ ver­mə­yib.­ la­kin­müa­sir­ fəx­ri­ ad-lar­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­ta­mam­ye­ni­məz­mun­kəsb­et­mə­yə­ baş­la­mış­dır.­ Ey­ni­ za­man­da­ ssrİ-nin­ xalq­ar­tis­ti,­ ssrİ-nin­ xalq­ ya­zı­çı­sı,­ ssrİ-nin­ xalq­ rəs­sa-mı­ki­mi­keç­miş­it­ti­faq­miq­yas­lı­ad­lar­ar­tıq­Azər­bay-can­cə­miy­yə­ti­üçün­qis­mən­əhə­miy­yə­ti­ni­itir­miş­dir.­bu­na­ rəğ­mən,­ müs­tə­qil­ Azər­bay­ca­nın­ bey­nəl­xalq­aləm­də­ öz­ ye­ri­ni­ tut­ma­sı­ öl­kə­mi­zin­ qa­baq­cıl­ elm,­mə­də­niy­yət,­ ­in­cə­sə­nət,­id­man­xa­dim­lə­ri­nin­dün­ya­miq­yas­lı­fəx­ri­ad­lar­qa­zan­ma­sı­üçün­ge­niş­im­kan­lar­ya­rat­mış­dır.­

2.2.� Kte�ma�to�nim�lər

­Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər­bay­can­di­li­nin­kte­ma-to­nim­lər­sis­te­min­də­baş­ver­miş­də­yi­şik­lik­lə­rin­sə­bə-bi­ni­də­bu­döv­rün­xü­su­siy­yət­lə­rin­dən­ irə­li­gə­lən­bir­sı­ra­ amil­lər­də­ ax­tar­maq­ la­zım­dır.­ ­ Azər­bay­ca­nın­ öz­

140

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

döv­lət­müs­tə­qil­li­yi­nə­qo­vuş­ma­sı­tək­cə­döv­lə­tin­si­ya-si-in­zi­ba­ti,­mə­də­ni­ ası­lı­lı­ğı­nın­ba­şa­ çat­ma­sı­ ilə­məh-dud­laş­mır­dı.­ Müs­tə­qil­lik­ Azər­bay­can­ üçün­ həm­ də­bir­ic­ti­mai-iq­ti­sa­di­for­ma­si­ya­nın­di­gə­ri­ni­əvəz­et­mə­si,­mül­kiy­yət­üzə­rin­də­sa­hib­lik­mü­na­si­bət­lə­ri­nin­də­yiş-mə­si­və­s.­ki­mi­­fakt­lar­la­əhə­miy­yət­li­dir.­­ye­ni­döv­rün­diq­tə­et­di­yi­ba­zar­iq­ti­sa­diy­ya­tı­şərt­lə­ri­nin­xü­su­si­mül-kiy­yə­ti­ önə­ çı­xar­ma­sı­ cə­miy­yət­də­ fərd­ ami­li­ni­ güc-lən­dir­miş­dir.­bu­dövr­də­öl­kə­nin­bü­tün­re­gi­on­la­rın­da­ay­rı-ay­rı­ fər­di­ is­teh­sal­ mü­əs­si­sə­lə­ri­nin-özəl­ koo­pe-ra­tiv­lə­rin,­ fir­ma­la­rın,­ şir­kət­lə­rin,­ fer­mer­ tə­sər­rü­fat-la­rı­nın­və­s.­ya­ra­dıl­ma­sı­pro­se­si­ge­niş­vü­sət­al­mış­dır.­bu­pro­se­sin­ilk­ad­dım­la­rın­dan­bi­ri­isə­tə­bii­ki,­hə­min­özəl­ qu­rum­lar­ üçün­ xü­su­si­ ad­la­rın­ se­çil­mə­sin­dən,­fər­di­ əm­təə­ ni­şan­la­rı­nın­ (lo­qo­tip­lə­rin)­mü­əy­yən­ləş-di­ril­mə­sin­dən­ iba­rət­ idi.­ Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ di­lin­kte­ma­to­nim­lər­sis­te­min­də­ge­dən­po­ses­lər­tək­cə­mal­və­ xid­mət­lə­rin­ ad­la­rı­na­ aid­ de­yil.­ bil­di­yi­miz­ ki­mi,­kte­ma­to­ni­mik­ tər­kib­ son­ də­rə­cə­ rən­ga­rəng­ və­ əha-tə­li­dir.­ Mad­di-mə­də­niy­yət­ abi­də­lə­ri,­ elm­ və­ tex­ni­ka,­mə­nə­vi­mə­də­niy­yət­lə­bağ­lı­əsər­lər,­xü­su­si­əş­ya­lar,­in-zi­ba­ti­ida­rə,­təş­ki­lat­və­s.­ad­la­rı­-­bü­tün­bun­lar­ha­mı­sı­kte­ma­to­ni­mik­ tər­ki­bə­ aid­ edi­lir.­ de­mə­li,­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­bu­ka­te­qo­ri­ya­lar­üz­rə­baş­ve­rən­hər­han­sı­də­yi­şik­lik­kte­ma­to­nim­lər­ sis­te­mi­nə­də­mü­əy­yən­qə-dər­ tə­sir­gös­tər­miş­dir.­Elə­bu­na­gö­rə­də­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­kte­ma­to­nim­lə­rin­Azər­bay­can­di­li­ono­mas-ti­ka­sı­nın­di­gər­sa­hə­lə­ri­ilə­mü­qa­yi­sə­də­ən­çox­in­ki­şaf­et­miş­sa­hə­ol­du­ğu­nu­qeyd­et­sək,­yə­qin­ki,­ya­nıl­ma­rıq.­İn­ki­şaf­sa­bir­çox­hal­lar­da­qü­sur­lu­mə­qam­la­ra­da­yol­açır.­ bu­ ba­xım­dan,­ müs­tə­qil­lik­ il­lə­rin­də­ Azər­bay­can­di­li­nin­nor­ma­və­prin­sip­lə­ri­nin­ən­çox­po­zul­du­ğu­sa-

141

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

hə­də­elə­məhz­kte­ma­to­ni­mik­tər­ki­bə­aid­xü­su­si­ad­lar­qru­pu­dur.­Çox­tə­əs­süf­ki,­bir­sı­ra­qu­rum­la­rın,­mal­və­xid­mət­növ­lə­ri­nin,­mad­di-mə­nə­vi­mə­də­niy­yət­nü­mu-nə­lə­ri­nin­ad­lan­dı­rıl­ma­sı­pro­se­sin­də­əc­nə­bi­dil­lər­dən­gö­tü­rül­müş­ ad­lar­ ye­nə­ də­ do­mi­nant­lıq­ et­mək­də­dir.­so­vet­döv­rün­də­bu­sa­hə­də­rus­di­li­nin­oy­na­dı­ğı­üs­tün­ro­lu­ha­zır­da­baş­qa­bir­apa­rı­cı­dil­ -­ in­gi­lis­di­li­ye­ri­nə­ye­ti­rir.­Həm­də­bu­hal­ in­di­da­ha­küt­lə­vi,­ da­ha­ güc­lü­və­da­ha­təh­lü­kə­li­dir.­bu­meyl­ida­rə,­mü­əs­si­sə,­təş­ki­lat,­ic­ti­mai-mə­də­ni­ ob­yekt,­ özəl­ fir­ma­ və­ şir­kət­ ad­la­rı­nı­bil­di­rən­ono­mas­tik­va­hid­lər­sis­te­min­də­-­­er­qo­nim­lə-rin­tər­ki­bin­də­da­ha­çox­mü­şa­hi­də­olu­nur.­

ba­kı­şə­hə­rin­də­ma­ğa­za­la­rın,­şad­lıq­ev­lə­ri­nin,­ka­fe­lə-rin,­res­to­ran­la­rın,­te­atr­la­rın­ad­lan­dı­rıl­ma­sı­ənə­nə­si­da-ha­çox­ötən­əs­rin­50-ci­il­lə­rin­dən­baş­la­yır­{82,­s.­29-30}.­Hə­min­dövr­dən­eti­ba­rən­XX­əs­rin­80-ci­ il­lə­ri­nin­ son-la­rı­na­qə­dər­be­lə­ob­yekt­lə­rə­“Se­vil”,­“Se­vinc”,­“Fər­had”,­“Nər­giz”,­“La­lə”­və­s.­bu­ki­mi­ad­lar­qo­yu­lur,­sa­də­cə­ola-raq­bə­zən­ey­ni­ad­la­rın­müx­tə­lif­ob­yekt­lə­rə­qo­yul­ma­sı­ha­lı­ tən­qi­di­mə­qam­ki­mi­qiy­mət­lən­di­ri­lir­di.­bu­gün­sə­Azər­bay­can­di­li­əc­nə­bi­ad­lar­prob­le­mi­ilə­qar­şı-qar­şı-ya­dır.­bu­prob­le­mi­kte­ma­to­nim­lə­rin­müx­tə­lif­böl­mə­lə­ri­üz­rə­nə­zər­dən­ke­çir­mə­yə­ça­lı­şaq.­­

2.2.1. Er qo nim lər

1.­Özəl­fir­ma,­şir­kət,­mü­əs­si­sə­ad­la­rı:­bu­ka­te­qo­ri-ya­ya­aid­xü­su­si­ad­lar­qru­pu­nun­an­caq­əc­nə­bi­dil­lə­rə­məx­sus­va­hid­lər­əsa­sın­da­mü­əy­yən­ləş­di­yi­ni­qeyd­et-mək­düz­gün­ol­maz­dı.­Xü­su­si­lə­80-ci­il­lə­rin­so­nu,­90-cı­il­lə­rin­əv­vəl­lə­rin­də­ya­ra­dıl­mış­ay­rı-ay­rı­koo­pe­ra­tiv­lə-

142

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

rə­bir-bi­rin­dən­ma­raq­lı­ ad­lar­qo­yul­muş­dur:­ ­ “Zir­və”,­“Pak­lıq”,­“Ha­lal­lıq”,­“Şə­fəq”,­“Mu­ğan”,­“Bol­luq”,­“Bə­rə­kət”­ və­ s.­be­lə­ ad­lar­və­tən­daş­la­rın­ye­ni­döv­rə­olan­ümid­və­ ina­mı­nın­ ifa­də­si­ idi.­ ­An­caq­ fakt­ma­te­ri­al­la­rı­ təs-diq­lə­yər­ki,­ha­zır­da­bu­qrup­da­mil­li­ad­la­rın­sa­yı­çox­məh­dud­dur.­Mə­sə­lən:­“Ba­kı­Ste­el­Com­pany”,­“Sun­tea”,­“Bloct­ro­nic”,­“Ska­bal”,­“El­com”,­“Ef­fekt”,­“Zet­ro”,­“Ex­wo­od”,­“Es­pe­ran­to”,­“Ga­zel”,­“Swan”,­“Star”,­“Ston­pey”,­“Sa­turn”,­ “Pra­mi­da”,­ “Cas­pi­an­Fish”,­ ­ “Euro­pe­an­To­bac­co­Ba­ku”­və­s.­

İn­gi­lis­di­lin­də­təq­dim­edi­lən­yu­xa­rı­da­kı­nü­mu­nə-lə­rin­ço­xu­nun­Azər­bay­can­di­lin­də­də­qiq­qa­rı­şı­lı­ğı­var-dır:­“Ba­kı­Ste­el­Com­pany”­–­“Ba­kı­Po­lad­Kom­pa­ni­ya­sı”,­“Cas­pi­an­Fish”­–­“Xə­zər­Ba­lıq”,­“Euro­pe­an­To­bac­co­Ba­ku”­–­“Ba­kı­da­Av­ro­pa­Tü­tü­nü”,­“Swan”­–­“Qu­qu­şu”­və­s.­for­ma­da­ya­zı­la­bi­lər­di.­

2.­ Ma­ğa­za­ ad­la­rı:­Ox­şar­ və­ziy­yət­ bu­ ka­te­qo­ri­ya-ya­aid­ad­lar­qru­pun­da­da­ha­çox­özü­nü­gös­tə­rir: “Ba-by­Land”,­“Ba­by­Shop”,­“At­lant”,­“Be­tek”,­“Euro­pe”,­“Fa­vo­rit”,­ “Ema”,­ “Es­me­ral­da”,­ “Sa­bi­na”,­ “Dre­ams”,­ “Ekol”,­“Çu­do­ peç­ka”,­ “Dar­ling”,­ “Kil­ler”,­ “Com­pu­ter­ Mar­ket”,­“Progress”,­ “Pres­tij”,­ “Pün­han­elekt­rik”,­ “Gentle­men­Fas­hion”,­“Com­fort”,­“Or­bi­ta”,­“En­joy­ment”,­“Euro­Fas­hi­on­Shop”,­“Ja­gu­ar”­və­s.

3.­ Meh­man­xa­na­ ad­la­rı:­ son­ il­lər­ ba­kı­da­ ti­ki­lən­­meh­man­xa­na­la­rın­ bö­yük­ his­sə­si­nə­ də­ məhz­ əc­nə­bi­ad­lar­ve­ril­miş­dir:­­“Hyatt­Re­gency”,­“Grand­Ho­tel­Euro­pe”,­­“Nea­pol”,­“Oazis”,­“Cres­cent­Be­ach­Ho­tel”­və­s.­Hal-bu­ki­ so­vet­ döv­rün­də­ba­kı­da,­ elə­cə­ də­Azər­bay­ca­nın­əya­lət­şə­hər­lə­rin­də­in­şa­edi­lən­meh­man­xa­na­la­ra­da-ha­çox­“Ab­şe­ron”,­“Mu­ğan”,­“Ba­kı”,­“Təb­riz”,­“Qa­ra­bağ”,­

143

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

“Nax­çı­van”­ və­ s.­ bu­ ki­mi­ to­po­ni­mik­ xa­rak­ter­li­ ad­lar­ve­ri­lir­di.­

4.­ Şad­lıq­ evi,­ res­to­ran,­ ka­fe­ və­ is­ti­ra­hət­mər­kəz­lə­ri­nin­ad­la­rı:­ XX­əs­rin­90-cı­ il­lə­ri­nin­or­ta­la­rın­da­ açıq­si­ya­si­qar­şı­dur­ma­la­rın­de­mək­olar­ki,­ ­ba­şa­çat­ma­sı,­həm­çi­nin­dağ­lıq­qa­ra­bağ­mü­ha­ri­bə­sin­də­əl­də­edi­lən­atəş­kəs­cə­miy­yət­də­ki­ümu­mi­stres­si­təd­ri­cən­ara­dan­gö­tür­dü.­öl­kə­da­xi­lin­də­ya­ra­nan­ic­ti­mai-si­ya­si­sa­bit­lik­və­tən­daş­la­rın­si­ya­sə­tə­ma­ra­ğı­nı­azal­da­raq­əy­lən­cə­yə­ümu­mi­ mey­li­ güc­lən­dir­miş­ ol­du.­ bu­ ma­ra­ğa­ mü­va-fiq­ola­raq­öl­kə­də­əy­lən­cə­ sə­na­ye­si­nin­yük­sə­li­şi­döv-rü­baş­lan­dı.­bir-bi­ri­nin­ar­dın­ca­müx­tə­lif­şad­lıq­ev­lə­ri,­res­to­ran­lar,­ka­fe­lər,­ge­cə­klub­la­rı,­is­ti­ra­hət­mər­kəz­lə-ri­ya­ra­dıl­dı­və­be­lə­ob­yekt­lər­üçün­se­çil­miş­ad­lar­he-sa­bı­na­Azər­bay­can­di­li­nin­kte­ma­to­nim­lər­sis­te­mi­nin­tər­ki­bi­ge­niş­lən­di.­bu­ob­yekt­lə­rə­ve­ril­miş­ad­la­rın­bir­qis­mi­to­po­ni­mik­–­“Ağ­su”,­“İz­mir”,­“Qə­bə­lə”,­“Qurd­qa­pı­sı”,­ “Ana­do­lu”,­ “Şu­şa”,­ “Ba­kı”,­ “Araz”,­ “Ər­zu­rum”,­ “Çən­li­bel”,­“Də­li­Kür”,­“La­çın”,­­“Zən­gə­zur”,­“Nəq­şi­Ca­han”­və­s.­bir­qis­mi­fi­to­nim­–­“Nər­giz”,­“Çi­çək”,­“La­lə”,­“Bə­növ­şə”,­“Xa­rı­Bül­bül”,­ bir­qis­mi­ant­ro­po­nim­–­ “Se­vinc”,­ “Səm­ra”,­“Tu­ran”,­“Ra­min”,­“Ye­ga­nə”,­“Ar­zu”,­“Məl­təm”,­“La­lə”­və­s.­–­xa­rak­ter­li­dir.­Fakt­ma­te­ri­al­la­rı­sı­ra­sın­da­yu­xa-rı­da­kı­qrup­la­rın­heç­bi­ri­nə­aid­ol­ma­yan­ay­rı-ay­rı­ma-raq­lı­nü­mu­nə­lə­rə­də­rast­gə­li­nir.­Mə­sə­lən:­“Də­də­min”,­“Bu­şə­hər­də”,­ “Gi­la­var”,­ “Sə­rin”,­ “Sa­rı­gə­lin”,­ ­ “Kar­van”,­“Sə­ma”,­“Qı­zıl­tac”­və­s.­

tə­əs­süf­ki,­bu­ob­yekt­lə­rə­ve­ril­miş­ad­lar­sı­ra­sın­da­da­ əc­nə­bi­ dil­lər­dən­ gö­tü­rü­lən­ kte­ma­to­nim­lər­ ki­fa-yət­qə­dər­dir:­­“Oazis”,­“Cle­ar”,­“Dost­lar­Gar­den”,­“Rinq”,­“Bist­ro”,­ “Sun­set­ca­fe”,­ “Old­Ba­ku”,­ “Ran­de­vu”,­ “Nos­tal­

144

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

gi­ya”,­“Ra­fa­el­lo”,­“Neo­lit”,­“İm­pe­ri­al”,­“Tun­nel”,­“Mel­ting­pot”,­“Met­Kar­ting”,­“Aqua­park”,­“Lu­na­Park”,­“Ays­berq”,­“Am­bu­ran”,­“El­de­ra­do”­və­s.­­Onu­da­qeyd­edək­ki,­bu­cür­acı­na­caq­lı­ha­la­əla­və­ola­raq­ad­la­rın­küt­lə­vi­şə­kil-də­ tək­rar­lan­ma­sı­ ənə­nə­si­ də­ öz­ ak­tu­al­lı­ğın­da­ qa­lır.­Mə­sə­lən,­bu­gün­tək­cə­ba­kı­şə­hə­rin­də­“La­lə”,­“Tu­ran”,­“Oazis”,­“Tu­ral”,­“Də­li­Kür”,­“Ba­kı”­və­s.­bu­ki­mi­ad­la­rın­hər­bi­ri­ən­azı­10-dan­ar­tıq­ob­yek­tə­qo­yul­muş­dur.­­­­­

5.­Döv­lət­ida­rə­lə­ri­nin­ad­la­rı:­Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər­bay­ca­nın­ döv­lət-ida­rə­çi­lik­ sis­te­min­də­ apa­rı­lan­is­la­hat­lar­ nə­ti­cə­sin­də­ bə­zi­ döv­lət­ ida­rə­lə­ri­nin­ ad­la-rı­da­də­yiş­miş­dir.­Mə­sə­lən:­Azər­bay­can­SSR­Ali­So­ve­ti­ –­ Azər­bay­can­ Res­pub­li­ka­sının­ Mil­li­ Məc­li­si,­ Ra­bi­tə­Na­zir­li­yi­ –­Rabitə­ və­ Yüksək­Texnologiyalar­Nazirliyi,­Eko­lo­gi­ya­Ko­mi­tə­si­–­Eko­lo­gi­ya­və­Tə­bii­Sər­vət­lər­Na­zir­li­yi,­ Azər­bay­can­ Elm­lər­ Aka­de­mi­ya­sı­ –­ Azər­bay­can­Mil­li­ Elm­lər­Aka­de­mi­ya­sı­ və­ s.­ təd­qiq­ edi­lən­dövr­də­bir­sı­ra­ye­ni­döv­lət­təş­ki­lat­la­rı­da­ya­ra­dıl­mış­və­er­qo-nim­lər­fon­du­bu­nü­mu­nə­lər­lə­zən­gin­ləş­miş­dir.­Mə­sə-lən,­Əm­lak­Mə­sə­lə­lə­ri­Döv­lət­Ko­mi­tə­si,­ İqtisadiyyat­və­Sənaye­Nazirliyi,­Mü­tə­şək­kil­Ci­na­yət­kar­lı­ğa­Qar­şı­Mü­ba­ri­zə­İda­rə­si,­­Ver­gi­lər­Na­zir­li­yi,­Döv­lət­Göm­rük­Ko­mi­tə­si,­Azər­bay­can­Döv­lət­So­si­al­Mü­da­fiə­Fon­du­və­s.­

6.­ Si­ya­si­ par­ti­ya­ ad­la­rı:­bu­qru­pa­ aid­ kte­ma­to­ni-mik­va­hid­lə­rin­təd­qi­qi­də­son­də­rə­cə­ma­raq­do­ğu­rur.­Çün­ki­ si­ya­si­ par­ti­ya­ ad­la­rı­ Azər­bay­can­ di­li­nin­ kte-ma­to­nim­lər­ sis­te­min­də­ məhz­ müs­tə­qil­lik­ il­lə­rin­də­for­ma­la­şan­ ta­mam­ ye­ni­ bir­ ka­te­qo­ri­ya­dır.­ Mə­lum-dur­ ki,­müs­tə­qil­lik­ döv­rü­nə­qə­dər­ bü­tün­ it­ti­faq­ res-pub­li­ka­la­rın­da­ol­du­ğu­ki­mi,­Azər­bay­can­da­da­ yal­nız­bir­par­ti­ya­–­kom­mu­nist­par­ti­ya­sı­möv­cud­idi.­la­kin­

145

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

Azər­bay­can­ döv­lət­ müs­tə­qil­li­yi­ əl­də­ et­dik­dən­ son­ra­öl­kə­də­çox­par­ti­ya­lı­sis­tem­ya­ran­dı.­rəs­mi­mə­lu­mat­la-ra­gö­rə,­bu­gün­Azər­bay­can­da­döv­lət­qey­diy­ya­tın­dan­keç­miş­si­ya­si­par­ti­ya­la­rın­sa­yı­40-a­ya­xın­dır.­qey­diy-yat­sız­ fəa­liy­yət­ gös­tə­rən­ par­ti­ya­la­rın­ sa­yı­ isə­ 100-ü­çox­dan­keç­miş­dir.­Hər­bir­par­ti­ya­ tə­bii­ki,­özü­nü­cə-miy­yə­tə­ye­ni­bir­ad­la,­ye­ni­bir­kte­ma­to­ni­mik­va­hid­lə­təq­dim­edir.­Mə­sə­lən,­Ye­ni­Azər­bay­can­Par­ti­ya­sı­(YAP),­Azər­bay­can­Xalq­Cəb­hə­si­Par­ti­ya­sı­(AXCP),­Azər­bay­can­Mil­li­İs­tiq­lal­Par­ti­ya­sı­(AMİP),­Mü­sa­vat­Par­ti­ya­sı,­Azər­bay­can­De­mok­rat­Par­ti­ya­sı­(ADP),­Azər­bay­can­Li­be­ral­Par­ti­ya­sı­ (ALP),­Və­tən­daş­Həm­rəy­li­yi­Par­ti­ya­sı­ (VHP),­Ana­ Və­tən­ Par­ti­ya­sı­ (AVP),­ Azər­bay­can­ Kom­mu­nist­Par­ti­ya­sı­ (AKP),­ Va­hid­ Azər­bay­can­ Mil­li­ Bir­lik­ Par­ti­ya­sı­(VAMBP),­Əda­lət­Par­ti­ya­sı,­Vəh­dət­Par­ti­ya­sı,­Azər­bay­can­So­si­al­De­mok­rat­Par­ti­ya­sı­(ASDP),­Azər­bay­can­Xalq­Par­ti­ya­sı­(AXP)­və­s.­­

Azər­bay­can­ki­mi­ki­çik­bir­öl­kə­də­bu­qə­dər­par­ti-ya­nın­möv­cud­lu­ğu­­tə­bii­ki,­müs­bət­hal­sa­yı­la­bil­məz.­bir-bi­ri­nin­ ar­dın­ca­ ya­ra­dı­lan­bu­par­ti­ya­la­rın­mə­ram­və­məq­sə­di,­proq­ram­və­ni­zam­na­mə­lə­ri­ara­sın­da­de-mək­olar­ki,­heç­bir­fərq­yox­dur.­bir­çox­hal­lar­da­isə­hət­ta­par­ti­ya­la­rın­ ad­la­rı­ da­üst-üs­tə­dü­şür­ və­ ­ be­lə-lik­lə,­ nor­mal­ cə­miy­yət­ üçün­ qey­ri-adi­ sa­yı­la­ bi­lə­cək­və­ziy­yət­ya­ra­nır.­­Mə­sə­lən,­bu­gün­Azər­bay­can­da­Mü­sa­vat­ və­ Müa­sir­ Mü­sa­vat,­ Azər­bay­can­ Xalq­ Cəb­hə­si,­Klas­sik­ Azər­bay­can­ Xalq­ Cəb­hə­si,­ Bü­töv­ Azər­bay­can­Xalq­Cəb­hə­si,­Azər­bay­can­Kom­mu­nist­Par­ti­ya­sı­və­Va­hid­Azər­bay­can­Kom­mu­nist­Pa­ti­ya­sı,­elə­cə­də­İs­la­hat­çı­Kom­mu­nist­ Par­ti­ya­sı,­ Və­tən­daş­ Həm­rəy­li­yi­ Par­ti­ya­sı,­Və­tən­daş­Bir­li­yi­ Par­ti­ya­sı,­Na­mus­Par­ti­ya­sı­ və­Qey­rət­Par­ti­ya­sı­pa­ra­lel­ fəa­liy­yət­gös­tə­rir.­bu­ki­mi­nü­mu­nə-

146

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

lə­rin­ sa­yı­nı­ bir­ qə­dər­ də­ ar­tır­maq­ olar.­ zən­ni­miz­cə,­si­ya­si­fəa­liy­yət­lə­məş­ğul­olan­­və­tən­daş­lar­be­lə­anor-mal­hal­la­rın­ara­dan­qal­dı­rıl­ma­sı­ba­rə­də­cid­di­dü­şün-mə­li­dir­lər.­

7.­İc­ti­mai­təş­ki­lat­ad­la­rı:­son­onil­lik­lər­də­Azər­bay-can­da­üçün­cü­sek­to­run­da­in­ki­şa­fı­na­şə­ra­it­ya­ran­mış,­müx­tə­lif­ ad­lar­ al­tın­da­ çox­lu­ say­da­ qey­ri-hö­ku­mət­təş­ki­lat­la­rı­ tə­sis­ edil­miş­dir.­ Mə­sə­lən,­ Ye­ni­ Nə­sil­ Jur­na­list­lər­Bir­li­yi,­Mət­bu­at­ Şu­ra­sı,­ Sülh­ və­De­mok­ra­ti­ya­İns­ti­tu­tu,­Uşaq­Hü­quq­la­rı­nı­Mü­da­fiə­Li­qa­sı,­Azə­ri­Türk­Qa­dın­lar­Bir­li­yi,­20­Yan­var­Cə­miy­yə­ti,­“Far­cen­ter”­İq­ti­sa­di­si­ya­si­ araş­dır­ma­lar­mər­kə­zi,­ Dağ­lıq­ Qa­ra­ba­ğın­Azər­bay­canlı­İc­ma­sı,­Qa­ra­bağ­Azad­lıq­Təş­ki­la­tı,­Qey­ri­Hö­ku­mət­Təş­ki­lat­la­rı­Mil­li­Fo­ru­mu­­və­s.­

8.­Ali­mək­təb­ad­la­rı:­bu­dövr­də­Azər­bay­can­da­ya­ra-dıl­mış­özəl­uni­ver­si­tet­lə­rə­ve­ri­lən­ad­lar­da­ma­raq­do-ğu­rur:­Od­lar­Yur­du­Uni­ver­si­te­ti,­Ba­kı­Biz­nes­Uni­ver­si­te­ti,­Ali­ Dip­lo­ma­ti­ya­ Kol­le­ci,­ Qaf­qaz­ Uni­ver­si­te­ti,­ Qərb­ Uni­ver­si­te­ti,­Xə­zər­Uni­ver­si­te­ti,­Ba­kı­Asi­ya­Uni­ver­si­te­ti­və­s.­

9.­Te­atr­ad­la­rı:­­Müs­tə­qil­lik­­il­lə­rin­də­bir­ne­çə­fər­di­te­atr­da­ye­ni-ye­ni­ad­lar­al­tın­da­Azər­bay­ca­nın­mə­də-niy­yət­alə­mi­nə­da­xil­ol­muş­dur.­­bu­cür­te­atr­la­ra­ve­ri-lən­ad­la­rın­bir­qis­mi­on­la­rı­ya­rat­mış­konk­ret­şəxs­lə­rin­ad­la­rı­ ilə­bağ­lı­dır:­ “Bə­şir”­ te­at­rı­ (Afaq­Bə­şir­qı­zı),­ “İb­rus”­ te­at­rı­ (Rüs­təm­ İb­ra­him­bə­yov),­ “İl­ham”­ mi­nia­tür­te­at­rı­ (İl­ham­Na­miq­Ka­mal),­ “Arif”­Sa­ti­ra­Te­at­rı­ (Arif­Qu­li­yev).­la­kin­konk­ret­şəxs­ad­la­rı­ ilə­bağ­lı­ol­ma­yan­te­atr­lar­da­var:­“Tən­qid­təb­liğ”­te­at­rı,­“Pan­ta­mi­mo”­te­at­rı.­ki­no­te­atr­ad­la­rı­ilə­bağ­lı­ye­ni­lik­lər­isə­yal­nız­bə­zi­ki­no­te­atr­la­rın­ad­la­rı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­ilə­məh­dud­la-şır: “Mir”­–­“İz­mir”­və­s.­­­

147

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

10.­Ap­tek­ad­la­rı:­ba­kı­da­fəa­liy­yət­gös­tə­rən­bir­çox­ap­tek­lər­də­son­il­lər­də­əv­vəl­ki­dövr­lər­dən­fərq­li­ola-raq­say­la­de­yil,­konk­ret­ad­lar­la­ta­nın­ma­ğa­baş­la­mış-dır.­ Mə­sə­lən,­ “Sağ­lam­ olun”,­ “36,6­ də­rə­cə”,­ “Zə­fə­ran”,­“Far­ma­kon”,­“As­pi­rin”,­“Loğ­man”,­“Tə­bib”,­“Hə­yat”­və­s.­­

11.­Tibb­mər­kəz­lə­ri­nin­ad­la­rı:­Müs­tə­qil­lik­döv­rün-də­tibb­sa­hə­sin­də­də­özəl­sek­tor­in­ki­şaf­et­miş,­ba­kı­da­ye­ni-ye­ni­tibb­mər­kəz­lə­ri­ya­ra­dıl­mış­dır.­bu­mər­kəz­lə-rə­ve­ri­lən­ad­la­rın­tər­ki­bi­rən­ga­rəng­dir.­Mə­sə­lən,­“Me di-klub”,­“İnam”,­“Dia­sis”,­“Bio­med”,­“İbn­Si­na”,­“N.Tu­si­kli­ni­ka­sı”­“Gö­zü­mün­işı­ğı”,­“Of­kom”,­“El­tac­Me­dikl”,­“Gö­zəl­lik”,­“Ce­La­Mig”,­“Fag­ma”,­“Ge­ne­ral­Den­tistry”­və­s.­nü­mu­nə-lər­sı­ra­sın­da­əc­nə­bi­apel­ya­tiv­lə­rin­ya­rat­dı­ğı­­qa­rı­şıq­və-ziy­yət,­­tə­bii­ki,­tə­əs­süf­do­ğur­ma­ya­bil­məz.

12.­ Gö­zəl­lik­ sa­lon­la­rı­na­ ve­ril­miş­ ad­lar:­ Ey­ni­ fik-ri­ pay­taxt­da­kı­ çox­say­lı­ gö­zəl­lik­ sa­lon­la­rı­na­ ve­ril­miş­ad­lar­haq­qın­da­da­söy­lə­mək­müm­kün­dür:­“Af­ro­di­ta”,­“Mo­del­yer”,­“Ha­gi­na”,­“Xa­vər”,­“Glo­ria”,­“Fi­ru­zə”,­“Frans­sa­lon”,­“Exc­lu­si­ve”­və­s.­yu­xa­rı­da­təq­dim­edi­lən­nü­mu-nə­lər­ re­al­ və­ziy­yə­tin­ yal­nız­ cü­zi­ bir­ his­sə­si­ni­ təs­vir­edə­bi­lər.­ ­Elə­bu­cür­əc­nə­bi­ad­la­ra­gö­rə­Azər­bay­can­pay­tax­tı­ba­kı­bir­çox­la­rı­mız­üçün­yad­la­şa­raq­bi­zim­lə­an­la­ma­dı­ğı­mız­bir­dil­də­da­nı­şır.­­

be­lə­və­ziy­yə­tin­ya­ran­ma­sı­na­rə­vac­ve­rən­bir­sı­ra­ob­yek­tiv­ və­ sub­yek­tiv­ sə­bəb­lər­ var­dır.­ sə­bəb­lər­dən­bi­ri­ Azər­bay­ca­nın­ bey­nəl­xalq­ alə­mə­ in­teq­ra­si­ya­sı,­öl­kə­mi­zin­ xa­ri­ci­ iq­ti­sa­di­ əla­qə­lə­ri­nin­ ge­niş­lən­mə­si-dir.­ döv­lət­müs­tə­qil­li­yi­ni­ əl­də­ et­dik­dən­ son­ra­ xa­ri­ci­iş­ adam­la­rı­nın­ diq­qə­ti­ öl­kə­mi­zə­ yö­nəl­miş,­ Azər­bay-can­da­ müx­tə­lif­ sa­hə­lə­rə­ kül­li-miq­dar­da­ in­ves­ti­si­ya-lar­ qo­yul­muş­dur.­ bu­na­ uy­ğun­ ola­raq­ ba­kı­da,­ elə­cə­

148

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

də­ res­pub­li­ka­mı­zın­ re­gi­on­la­rın­da­ ay­rı-ay­rı­ fir­ma­ və­şir­kət­lə­rin­yer­li­mər­kəz­lə­ri­ya­ra­dıl­mış­dır.­bey­nəl­xalq­nor­ma­la­ra­gö­rə,­ta­nın­mış­xa­ri­ci­şir­kət­lə­rin­əm­təə­ni-şan­la­rı­bü­tün­dün­ya­da,­ol­du­ğu­ki­mi­qey­diy­yat­dan­ke-çi­ril­mə­li­dir.­bu­mə­na­da,­Azər­bay­can­da­yer­li­mər­kəz-lə­ri­açıl­mış­“Co­ca­Co­la”,­“Sony”,­“Statoil”,­“Shev­ron”,­“Pa­na­so­nic”,­ “Lu­koil”,­ “Amo­co”­və­di­gər­bu­ki­mi­dün­ya­ca­məh­şur­şir­kət­lə­rin­ar­tıq­no­mi­na­tiv­ ter­mi­nə­çev­ri­lən­əm­təə­ni­şan­la­rı­nın­Azər­bay­can­di­li­nin­qay­da-qa­nun-la­rı­na­uy­ğun­laş­dı­rıl­ma­sı­nı­tə­ləb­et­mək,­tə­bii­ki,­düz-gün­ol­maz­dı.­A.A.Axun­dov­da­be­lə­ad­la­rı­mil­li­di­li­miz­üçün­təh­lü­kə­li­say­mır:­“bə­zi­xü­su­si­ad­lar­bir-bi­rin­dən­bir-iki­hər­fə­gö­rə­fərq­lən­di­yin­dən­on­la­rın­dil­mən­su-biy­yə­ti­ni­tap­maq­asan­dır.­...ək­si­nə,­bu­ya­zı­lar­pay­tax-tı­mı­za­müa­sir­şə­hər­gör­kə­mi­ve­rir­və­əha­li­üçün­xa­ri­ci­dil­mü­hi­ti­ya­ra­dır.­bu­ra­da­mil­li­di­li­miz­üçün­qor­xu­lu­bir­ şey­ gör­mü­rəm.­ ne­cə­ ki,­ rus­lar,­ çex­lər,­ ital­yan­lar,­ma­car­lar­ və­ baş­qa­mil­lət­lər­dən­olan­lar­ da­ öz­dil­lə­ri­üçün­bu­ təh­lü­kə­ni­gör­mür­lər.­ İnan­mı­ram­ki,­ ­bu­bə-şə­ri­iq­ti­sa­di­mü­hi­ti­mil­li­dil­mü­hi­ti­ilə­qa­rış­dı­rıb­ona­qar­şı­çıx­ma­ğa­lü­zum­ol­sun”­{8,­s.10-11}.­

Alim­he­sab­edir­ki,­ ilk­növ­bə­də­xa­ri­ci­qu­rum­la­rın­öz­mü­əs­si­sə­lə­ri­ni­is­tə­dik­lə­ri­ki­mi­ad­lan­dır­maq­hü­qu­qu­var­dır­və­bu­hü­qu­qu­on­lar­dan­al­maq­ol­maz.­bu­nun­la­bir­lik­də,­on­lar­bu­löv­hə­və­eti­ket­lə­rin­ad­la­rı­nı­öl­kə­nin­döv­lət­di­lin­də­də­yaz­ma­ğa­borc­lu­dur­lar.­“...rek­lam­la­ra­gə­lin­cə,­mə­sə­lə­nin­düz­gün­həl­li­üçün­əv­vəl­cə­dil­ba­xı-mın­dan­on­lar­he­sa­ba­alın­ma­lı,­on­la­rın­növ­lə­ri,­mən­su-biy­yə­ti­ və­ s.­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­li­dir.­ kü­çə­lər­də,­mey-dan­lar­da­tez-tez­rast­gə­li­nən,­şə­hə­ri­mi­zə­ya­ra­şıq­ve­rən­bu­ rek­lam­lar­ dil­ ba­xı­mın­dan­ ya­zı­lı­şı­na­ və­ mə­na­sı­na­gö­rə­təh­lil­edil­mə­li­dir.­Mə­sə­lən,­ “Co­ca­co­la”­rek­la­mı­nı­

149

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

“Ko­ka­ko­la”­yaz­maq­dan­ön­cə­cid­di­dü­şün­mək­la­zım­dır.­Elə­cə­də,­mə­sə­lən,­ “Rams­tore”­sö­zü­nü­ “Qoç­Buy­nu­zu”­ki­mi­yaz­maq­nə­də­rə­cə­də­düz­gün­ola­r?”­{8,­s.80}.

la­kin­bü­tün­bun­lar­yer­li­sa­hib­kar­la­rın­da­be­lə­ad-la­rı­ təq­lid­ et­mə­si­ üçün­ qə­tiy­yən­ əsas­ ya­rat­ma­ma­lı-dır.­tə­əs­süf­ki,­ək­sər­və­tən­daş­la­rı­mız­ye­ni­ya­ra­dı­lan­tə­si­sat­la­ra­ad­se­çər­kən­dəb­ar­dın­ca­qa­ça­raq­ ­mua­sir­gö­rün­mə­yə­ ça­lı­şır­ və­ bu­nun­ yo­lu­nu­ da­ çox­ za­man­an­la­şıl­maz­ əc­nə­bi­ ad­la­rın­ ax­ta­rı­lıb­ ta­pıl­ma­sın­da­ gö-rür­lər.­se­çi­lən­xü­su­si­ad­lar­bə­zən­bü­tün­lük­də­ in­gi­lis­di­lin­də,­in­gi­lis­transk­rip­si­ya­sı­və­or­foq­ra­fi­ya­sın­da­ya-zı­lır.­bu­mə­qam,­ilk­növ­bə­də,­Azər­bay­ca­na­rəh­bər­li­yi-nin­bü­tün­dövr­lə­rin­də­mil­li­di­li­mi­zə­bö­yük­hör­mət­lə­ya­na­şan,­di­li­mi­zin­də­rin­bi­li­ci­si­olan­ümum­mil­li­li­der­Hey­dər­əli­ye­vin­“döv­lət­di­li­nin­tət­bi­qi­ işi­nin­tək­mil-ləş­di­ril­mə­si­haq­qın­da”­18­ iyun­2001-ci­ il­ ta­rix­li­ fər-ma­nın­da­da­öz­ək­si­ni­tap­mış­dır.­“…kəs­kin­tən­qid­lə­rə­bax­ma­ya­raq­rek­lam­va­si­tə­lə­ri­nin­ha­zır­lan­ma­sın­da­bir­çox­hal­lar­da­xa­ri­ci­di­lə­əsas­sız­ola­raq­üs­tün­lük­ve­ri­lir.­Şə­hər­və­qə­sə­bə­lə­ri­mi­zin­gör­kə­mi­nə­xə­ləl­gə­ti­rən­əc-nə­bi­dil­li­löv­hə­lər­gənc­nəs­lin­azər­bay­can­çı­lıq­ru­hun-da­tər­bi­yə­si­nə­mən­fi­psi­xo­lo­ji­tə­sir­gös­tə­rir”.­

və­ziy­yə­ti­ağır­laş­dı­ran­amil­lər­dən­bi­ri­də­bu­dur­ki,­kte­ma­to­ni­mik­ va­hid­lə­rin­ mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si­ əsa-sən­ kol­lek­tiv­ de­yil,­ fər­di­ xa­rak­ter­ da­şı­yır.­ Hər­ han­sı­ob­yek­tə­adı­bir,­ya­xud­bir­ne­çə­şəxs­ta­pır.­bu­pro­ses­də­dil­çi-mü­tə­xəs­sis­lər­iş­ti­rak­et­mir.­əsas­eti­ba­ri­lə­qey­ri-mü­tə­xəs­sis­lər­dən­iba­rət­olan­ad­mü­əl­lif­lə­ri­ic­ti­ma­iy-yət­nü­ma­yən­də­lə­ri­nin­də­rə­yi­ni­nə­zə­rə­al­mır­lar.

kte­ma­to­nim­lə­rin­dar­çər­çi­və­də­mü­əy­yən­edil­mə-si­bu­sa­hə­yə­nə­za­rət­im­kan­la­rı­nı­məh­dud­laş­dı­ran­sə-

150

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

bəb­lər­dən­bi­ri­dir.­Am­ma­hə­min­qu­rum­la­rı­qey­diy­ya­ta­alan­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­mə­sə­lə­nin­əhə-miy­yə­ti­ni­nə­zə­rə­al­maq­la­bu­sa­hə­də­mü­əy­yən­ni­zam­ya­ra­da,­döv­lət­di­li­mi­zə­bi­ga­nə­mü­na­si­bə­ti­ara­dan­qal-dı­ra­ bi­lər.­ bu­nun­üçün­ la­zı­mi­ ­ qa­nun­ve­ri­ci­lik­ ba­za­sı­ar­tıq­for­ma­laş­dı­rıl­mış­dır.­İs­tər­“Azər­bay­can­res­pub­li-ka­sın­da­döv­lət­di­li­haq­qın­da”­Azər­bay­can­res­pub­li­ka-sı­qa­nu­nun­da,­is­tər­sə­də­“Hü­qu­qi­şəxs­lə­rin­ad­la­rı­nın­qo­run­ma­sı­haq­qın­da”­qa­nun­da­kte­ma­to­nim­lər­lə­bağ­lı­konk­ret­tə­ləb­lər­mü­əy­yən­ləş­di­ri­lib.­

“Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sın­da­ döv­lət­ di­li­ haq­qın-da”­qa­nu­nun­7-ci­mad­də­sin­də­gös­tə­ri­lir­ki,­Azər­bay-can­əra­zi­sin­də­ki­bü­tün­xid­mət­sa­hə­lə­rin­də,­rek­lam­və­elan­lar­da­döv­lət­di­li­iş­lə­nir.­zə­ru­ri­hal­lar­da­rek­lam­və­elan­lar­da­(löv­hə­lər­də,­tab­lo­lar­da,­pla­kat­lar­da)­döv­lət­di­li­ ilə­ ya­na­şı,­ di­gər­dil­lər­dən­də­ is­ti­fa­də­ edi­lə­ bi­lər.­la­kin­bu­za­man­əc­nə­bi­dil­lər­də­ya­zıl­mış­söz­lə­rin­tut-du­ğu­sa­hə­hə­min­söz­lə­rin­Azər­bay­can­di­lin­də­ki­qar­şı-lı­ğı­nın­tut­du­ğu­sa­hə­dən­bö­yük­ol­ma­ma­lı­və­tər­cü­mə­va­ri­an­tı­ Azər­bay­can­ di­lin­də­ki­ ya­zı­dan­ son­ra­ gəl­mə-li­dir.­ ­ qa­nu­nun­ 17-ci­mad­də­sin­də­ isə­ qeyd­ edi­lir­ ki,­Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ döv­lət­ ha­ki­miy­yə­ti­ və­yer­li­özü­nüi­da­rə­et­mə­or­qan­la­rı­nın,­hü­qu­qi­şəxs­lə­rin,­on­la­rın­nü­ma­yən­də­lik­lə­ri­nin­və­ fi­li­al­la­rı­nın,­ ida­rə­lə-rin­ad­la­rı­Azər­bay­can­di­li­nin­nor­ma­la­rı­na­uy­ğun­ya-zıl­ma­lı­dır.­Gös­tə­ri­lən­tə­si­sat­la­rın­­ad­la­rı­nı­əks­et­di­rən­löv­hə­lər,­ blank­lar,­ mö­hür­lər­ və­ kar­gü­zar­lıq­la­ bağ­lı­rəs­mi­ xa­rak­ter­li­ bü­tün­ di­gər­ lə­va­zi­mat­lar­ döv­lət­ di-lin­də­tər­tib­olu­nur.­

“Hü­qu­qi­ şəxs­lə­rin­ ad­la­rı­nın­ döv­lət­ qey­diy­ya­tı­ və­qo­run­ma­sı­ haq­qın­da”­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ qa-

151

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

nu­nu­nun­6-cı­mad­də­sin­də­irə­li­sü­rü­lən­tə­ləb­lə­rə­gö­rə­isə­hü­qu­qi­ şəxs­lə­rin­ ad­la­rı­Azər­bay­can­di­li­nin­ümu-mi­prin­sip­lə­ri­nə­və­ahən­gi­nə­uy­ğun­ol­ma­lı­dır.­Ad­la­rın­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si­ za­ma­nı­ ta­nın­mış­ ta­ri­xi­ şəx­siy-yət­lə­rin,­xalq­qəh­rə­man­la­rı­nın,­ic­tit­mai-si­ya­si­xa­dim-lə­rin,­Mil­li­qəh­rə­man­la­rın­ad­la­rın­dan­is­ti­fa­də­hal­la­rı-na­yol­ve­ril­mir.­­

bu­müd­dəa­lar­dan­da­gö­rün­dü­yü­ki­mi,­ kte­ma­to-nim­lər­sa­hə­sin­də­di­li­mi­zə­qar­şı­la­qeyd­mü­na­si­bə­tin­ara­dan­ qal­dı­rıl­ma­sı­ üçün­ la­zı­mi­ hü­qu­qi­ me­xa­nizm­ha­zır­lan­mış­dır.­tə­əs­süf­ki,­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­bu­me­xa­niz­min­ iş­lək­li­yi­ni­hə­lə­ki,­ la­zı­mi­sə-viy­yə­də­tə­min­edə­bil­mir.­bu­nun­la­be­lə,­unut­ma­yaq­ki,­be­lə­mə­sə­lə­lə­rin­həl­li­hər­han­sı­hü­qu­qi­nor­ma­lar-dan,­in­zi­ba­ti­təd­bir­lər­dən­əv­vəl,­ilk­növ­bə­də,­fərd­lə-rin­və­tən­daş­lıq­mə­su­liy­yə­ti­nə­əsas­la­nır.­doğ­ma­di­li-nə­hör­mət­qo­yan­hər­bir­və­tən­daş­Azər­bay­can­di­li-nin­nor­ma­və­qa­nun­la­rı­nın­tə­mi­nat­çı­sı­na­çev­ril­mə­li,­di­li­mi­zin­ saf­lı­ğı­na­ xə­ləl­ gə­ti­rə­ bi­lə­cək­ ad­dım­lar­dan­çə­kin­mə­li­dir.­

2.2.2. Xre ma to nim lər

Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ Azər­bay­ca­nın­ bey­nəl­xalq­alə­mə­ in­teq­ra­si­ya­sı,­ xa­ri­ci­ öl­kə­lər­lə­ iq­ti­sa­di­ əla­qə-lə­rin­ güc­lən­mə­si­ is­tər­ yer­li­ is­teh­sa­lın,­ is­tər­sə­ də­ id-xal­məh­sul­la­rı­nın­ həcm­ və­ çe­şi­di­nə­ tə­sir­ gös­tər­miş,­məi­şə­ti­mi­zə­ ye­ni-ye­ni­məh­sul­lar­la­ bir­gə­ on­la­rın­ adı­qə­­dər­ müx­tə­lif­ xre­ma­to­nim­lər­ də­ da­xil­ ol­muş­dur.­Aşa­ğı­da­ təq­dim­ edi­lən­ ad­lar­ müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­Azər­bay­can­kte­ma­to­nim­lə­ri­sı­ra­sı­na­da­xil­ol­muş­ye­ni­

152

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ono­mas­tik­ va­hid­lər­dir.­ Şir­niy­yat­ ad­la­rı:­ “Pik­nik”,­ “Ci­ci­bə­bə”,­ “Yu­bi­ley”,­ “İn­ci”­və­ s.­ ­Par­ça­ad­la­rı:­ ­ “Ran­cit”,­“Mar­lov­ka”,­ “Vran­gel”,­ “Şi­fon”,­ “Ma­dam­D”,­ “Ma­ria­na”,­“Ya­ğış”,­ “Miş­ka­vi­na”,­ “Mok­rı­Şolk”­ və­ s.­ Me­bel­ ad­la­rı:­“La­lə”,­ “Bəs­ti”,­ “Ya­taş”­ və­ s.­ so­yu­du­cu­ ad­la­rı:­ “Az­ma­yeş”,­ “Ba­kond”,­ “Bak­ma­yel”­və­s.­ İç­ki­ad­la­rı:­“Aqua­Vi­ta”,­“Dam­cı­lı”,­“Qax”,­“Şol­lar”,­“Dub­rar”,­“Zə­rin­qa­la”,­“Gü­lüs­tan”,­“Ma­vi­ko­la”,­“Son­do­ra”,­“Nuş”,­“Şir­ürə­yi”,­“Lim­part”,­ “Or­yol”,­ “Qlo­bal”,­ “Par­ti­ner”­ və­ s.­ su­ nəq­liy­ya­tı­ad­la­rı:­­“Mer­ku­ri”­gə­mi­bə­rə­si,­“Qa­fur­Məm­mə­dov”­gə­mi­si,­“Sa­la­tın­Əs­gə­ro­va”­ka­te­ri,­“Fik­rət­Əmi­rov”­tan­ke­ri­və­s.­Si­qa­ret­ad­la­rı:­“Vi­qar”,­“Şir­van”,­“Qa­ra­bağ”,­“Ba­kı”,­“Mu­ğan”,­“Azə­ri”,­“Par­la­ment”,­“Ge­ne­ral”,­“Ti­ta­nik”­və­s.­­yu­yu­cu­toz­ad­la­rı:­“Dər­ya”,­“Də­niz”,­“Mif”­və­s.­­yağ­ad-la­rı:­“Sa­na”,­“Ba­har”,­“Tek­sun”,­“Fi­nal”,­“An­kor”­və­s.­

2.2.3. Xro no nim lər

döv­rün,­za­ma­nın­mü­əy­yən­əla­mət­dar­mə­qam­la­rı­nı,­ta­ri­xi­gün,­bay­ram­ad­la­rı­nı­özün­də­cəm­ləş­di­rən­xro­no-nim­lər­qru­pun­da­da­bö­yük­də­yi­şik­lik­lər­mü­şa­hi­də­edi-lir.­Azər­bay­can­müs­tə­qil­lik­qa­zan­dıq­dan­son­ra,­tə­bii­ki,­so­vet­döv­rü­nün­bir­ sı­ra­əla­mət­dar­ ta­rix­lə­ri­ cə­miy­yə­ti-miz­üçün­ar­tıq­əhə­miy­yə­ti­ni­itir­miş­ol­du.­bu­dövr­lə­bağ­lı­xro­no­nim­lə­rin­ye­ri­ni­öl­kə­mi­zin­ye­ni­və­ən­ye­ni­ta­ri­xin­də­mü­hüm­əhə­miy­yə­tə­ma­lik­olan­baş­qa­əla­mət­dar­gün­lər­tut­du.­Mə­sə­lən,­18­Okt­yabr­–­Azər­bay­ca­nın­Döv­lət­Müs­tə­qil­li­yi­Gü­nü,­12­No­yabr­–­Kons­ti­tu­si­ya­Gü­nü,­17­No­yabr­–­Mil­li­Dir­çə­liş­Gü­nü,­31­De­kabr­–­Dün­ya­Azər­bay­can­lı­la­rı­nın­Həm­rəy­lik­Gü­nü,­15­İyun­–­Qur­tu­luş­Gü­nü,­26­İyun­–­Azər­bay­can­Res­pub­li­ka­sı­Si­lah­lı­Qüv­və­lə­ri­Gü­nü,­­22­İyul­–­Mil­li­Mət­bu­at­Gü­nü,­1­Av­qust­–­Dil­Bay­ra­mı­və­s.­

153

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

Azər­bay­can­ hə­ya­tın­da­kı­ kök­lü­ də­yi­şik­lik­lər­ bə­zi­əla­mət­dar­gün­lə­rin­sta­tu­su­na­hər­han­sı­şə­kil­də­tə­sir­gös­tər­mə­miş,­ək­si­nə,­hə­min­gün­lə­rin­cə­miy­yət,­döv-lət­ hə­ya­tın­da­kı­ ro­lu­ da­ha­ da­ güc­lən­miş­dir.­ Mi­nil­lik­ta­ri­xə­ma­lik­nov­ruz­bay­ra­mı­nın­qeyd­edil­di­yi­20-21­Mart­ta­rix­lə­ri­ni­bu­na­nü­mu­nə­gös­tə­rə­bi­lə­rik.­bu­cür­xro­no­nim­lər­ sı­ra­sın­da­ so­vet­ döv­rü­ ilə­ bağ­lı­ ta­rix­lər­də­ var­dır.­Mə­sə­lən,­9­May­ –­ Fa­şizm­Üzə­rin­də­Qə­lə­bə­Gü­nü,­1­Yan­var­–­Ye­ni­ İl­Gü­nü,­həm­çi­nin­8­Mart­Bey­nəl­xalq­Qa­dın­lar­Gü­nü­Azər­bay­can­da­bu­gün­də­döv­lət­bay­ram­la­rı­sə­viy­yə­sin­də­qeyd­edi­lir.­Am­ma­23­Fev­ral­–­Hər­bi­Do­nan­ma­Gü­nü,­1­May­–­Dün­ya­Zəh­mət­keş­lə­ri­nin­Həm­rəy­li­yi­Gü­nü,­28­Ap­rel­–­Azər­bay­can­da­So­vet­Ha­ki­miy­yə­ti­nin­Qu­rul­du­ğu­Gün­ və­ s.­bu­ki­mi­ ta­rix­lər­ar­tıq­əhə­miy­yə­ti­ni­itir­miş­dir.­

Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­həm­çi­nin­ xal­qın­ qey­ri-rəs-mi­ sə­viy­yə­də­ yüz­ il­lər­dən­ bə­ri­ ya­şat­dı­ğı­ ra­ma­zan­bay­ra­mı,­qur­ban­bay­ra­mı­ki­mi­əla­mət­dar­ta­rix­lər­də­döv­lət­ bay­ram­la­rı­ sta­tu­su­ qa­zan­mış­dır.­ ­ son­ bir­ ne-çə­ il­də­xal­qı­mı­zın­hə­ya­tı­na­qey­ri-rəs­mi­şə­kil­də­da­xil­olan­bay­ram­lar­da­var­dır.­Mə­sə­lən,­14­Fev­ral­–­Mü­qəd­dəs­Va­len­tin­Gü­nü.­­

əf­sus­lar­ ol­sun­ki,­ bir­ sı­ra­ ye­ni­ xro­no­nim­lər­ yad-daş­la­ra­Azər­bay­can­ fa­ciə­lə­ri­nin­acı­ ta­ri­xi­ ki­mi­ya­zıl-mış­dır.­31­Mart­–­Azər­bay­can­lı­la­rın­Soy­qı­rı­mı­gü­nü,­20­Yan­var­fa­ciə­si,­­18­Yan­var­–­Xo­ca­vən­din­iş­ğa­lı­gü­nü,­26­Fev­ral­–­Xo­ca­lı­fa­ciə­si,­2­Ap­rel­–­Kəl­bə­cə­rin­iş­ğa­lı­gü­nü,­8­May­–­Şu­şa­nın­ iş­ğa­lı­ gü­nü,­17­May­–­La­çı­nın­ iş­ğa­lı­gü­nü,­­17­İyun­–­Ağ­də­rə­nin,­23­İyul­–­Ağ­da­mın,­23­Av­qust­–­Cəb­ra­yı­lın­və­Fü­zu­li­nin,­30­Av­qust­–­Qu­bad­lı­nın,­29­Okt­yabr­–­Zən­gi­la­nın­iş­ğa­lı­gü­nü.­Xal­qı­mız­bu­ta­rix-

154

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

lə­ri­heç­za­man­unut­ma­ma­lı,­tor­paq­la­rı­mı­zın­iş­ğal­dan­azad­edi­lə­cə­yi­qə­lə­bə­Gü­nü­ilə­bu­sil­si­lə­yə­nöq­tə­qo-yul­ma­lı­dır.­

2.2.4. İdeo nim lər

küt­lə­vi­in­for­ma­si­ya­va­si­tə­lə­ri­nə­(kİv)­(qə­zet,­jur-nal,­ ra­dio,­ te­le­vi­zi­ya,­ in­for­ma­si­ya­ agent­li­yi)­ ve­ril­miş­ad­lar­da­ono­mas­tik­va­hid­lər­sı­ra­sın­da­xü­su­si­yer­tu-tur.­küt­lə­vi­ in­for­ma­si­ya­ va­si­tə­lə­ri­ üçün­ ad­ki­mi­mü-əy­yən­ləş­di­ri­lən­ ideo­nim­lər­ ono­mas­ti­ka­nın­ ay­rı-ay­rı­böl­mə­lə­ri­ ara­sın­dan­ se­çi­lir.­ Mə­sə­lən,­ to­po­nim-ideo-nim­lər­ –­ “Azər­bay­can”­ jur­na­lı,­ “Tu­ran”­ in­for­ma­si­ya­agent­li­yi,­ “Kə­pəz”­ te­le­vi­zi­ya­sı,­ “Nax­çı­van”­ te­le­vi­zi­ya­sı,­“Qo­bus­tan”­ jur­na­lı,­ “Ba­kı”­ qə­ze­ti­ və­ s.;­ ant­ro­po­nim-ideo­nim­lər­ –­ “As­sa­İra­də”­ agent­li­yi,­ SOY­ te­le­vi­zi­ya­sı,­“Ay­gün”­te­le­vi­zi­ya­sı,­ “Sa­ra­xa­tun”­dər­gi­si,­ “Gü­nay”­qə­ze­ti;­ as­tio­nim-ideo­nim­lər­ –­ “Ul­duz”­ jur­na­lı,­ “Gü­nəş”­jur­na­lı­və­s.­

1.­Qə­zet­və­jur­nal­ad­la­rı:­El­mi­ədə­biy­yat­lar­da­­ye­ni­ya­ra­dı­lan­kİv­üçün­ad­se­çi­mi­nin­şərt­lə­ri­mü­əy­yən­ləş-di­ril­miş­dir.­İdeo­nim,­ilk­növ­bə­də,­kİv-in­fəa­liy­yət­is­ti-qa­mət­lə­ri­ba­rə­də­audi­to­ri­ya­ya­il­kin­in­for­ma­si­ya­ver-mə­li,­onun­mə­ram,­məs­lək­və­əqi­də­si­ni­açıq­la­ma­lı­dır.­bu­ra­da­ da­ mil­li­lik,­ ta­ri­xi­lik­ və­ müa­sir­lik­ prin­sip­lə­ri­nə­zə­rə­alın­ma­lı­dır.­kİv­üçün­se­çi­lən­ad­yığ­cam,­konk-ret,­an­la­şıq­lı,­is­tər­məz­mun,­is­tər­sə­də­for­ma­ba­xı­mın-dan­cəl­be­di­ci­ol­ma­lı­dır.­

Azər­bay­can­ mət­bua­tı­ ta­ri­xin­də­ “Əkin­çi”,­ “Zi­ya”,­“Kəş­kül”,­ “Mol­la­ Nəs­rəd­din”­ ki­mi­ mət­bu­ or­qan­la­rı­na­ni­yə­məhz­bu­ad­la­rın­se­çil­mə­si­­çox­ma­raq­lı­ta­ri­xi­mə-

155

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

qam­lar­la­ bağ­lı­dır.­ Mil­li­ mət­bua­tı­mı­zın­ ba­ni­si­ Hə­sən­bəy­zər­da­bi­1905-ci­il­də­“Hə­yat”­qə­ze­tin­də­dərc­et­dir-di­yi­“ru­si­ya­da­əv­və­lin­ci­ türk­qə­ze­tə­si”­ ­mə­qa­lə­sin­də­“əkin­çi”­adı­nı­bu­qə­ze­tə­hə­min­dövr­də­ba­kı­qu­ber­na-to­ru­və­zi­fə­si­ni­hə­ya­ta­ke­çi­rən­­ge­ne­ral­sta­ro­sels­ki­nin­tək­li­fi­əsa­sın­da­ver­di­yi­ni­xa­tır­la­dır:­“Mən­dər­di­mi­ona­de­yən­dən­ son­ra­məs­lə­hət­ gör­dü­ ki,­ qə­ze­tə­nin­ adı­nı­“əkin­çi”­qo­yum.­Gu­ya­ki,­məhz­əkin­və­zi­ra­ət­dən­da-nı­şa­caq­və­özü­də­boy­nu­na­ çək­di­ki,­ sen­zor­lu­ğu­qə-bul­ et­sin”­ {165,­ s.­ 229}.­ ­Mə­lum­dur­ ­ ki,­ “əkin­çi”­ adı­çar­ ru­si­ya­sı­nın­ nə­zər­lə­ri­ni­ bu­mil­li­ mət­bu­at­ or­qa­nı­üzə­rin­dən­ ya­yın­dır­maq­ məq­sə­di­ da­şı­yır­dı.­ bu­nun­la­be­lə,­“əkin­çi”­qə­ze­ti­öz­sə­hi­fə­lə­rin­də­kənd­tə­sər­rü­fa-tı­na­aid­ fay­da­lı­ma­te­ri­al­lar­la­adı­na­və­məs­lə­ki­nə­sa-diq­ idi.­Ox­şar­hal­ “zi­ya”,­ “kəş­kül”,­ “Mol­la­nəs­rəd­din”­ki­mi­mət­bu­at­or­qan­la­rı­nın­ad­la­rı­nın­se­çil­mə­sin­də­də­özü­nü­ gös­tə­rir.­ Mə­sə­lən,­ “Mol­la­ nəs­rəd­din”­ jur­na­lı-nın­ya­ra­dı­cı­sı­cə­lil­Məm­məd­qu­lu­za­də­“Mol­la­nəs­rəd-din”dən­əv­vəl­“Nov­ruz”­ad­lı­qə­zet­bu­rax­maq­fik­rin­də­idi.­la­kin­bu­qə­ze­tin­nəş­ri­üçün­ica­zə­al­dıq­dan­son­ra­o,­“nov­ruz”un­nəş­rin­dən­im­ti­na­et­di.­bu­nun­la­da­Mir-zə­ cə­lil­ özü­nün­ tə­bi­rin­cə­ de­sək,­ mü­səl­man­ ədə­biy-ya­tın­da­ əf­sa­nə­vi­ “təl­xək”­ Mol­la­ nəs­rəd­di­nin­ adı­ ilə­Azər­bay­can­di­lin­də­həf­tə­lik­sa­ti­rik-yu­mo­ris­tik­jur­nal­çı­xar­ma­ğı­qə­ra­ra­al­dı­{117,­­s.­74}.­­

Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ Azər­bay­can­ mət­bua­tı­ fan-tas­tik­sü­rət­lə­ in­ki­şaf­et­miş­dir.­bu­gün­Azər­bay­can­da­möv­cud­olan­mət­bu­at­or­qan­la­rı­ sı­ra­sı­na­az­qa­la­hər­gün­ye­ni­bir­qə­zet­və­ya­jur­nal­qo­şu­lur.­Hər­bir­qə­zet,­jur­nal,­te­le­vi­zi­ya-ra­dio­qu­ru­mu,­in­for­ma­si­ya­agent­li­yi­həm­də­di­li­mi­zin­ono­mas­ti­ka­sis­te­mi­nə,­elə­cə­də­ak­tiv­ün­siy­yət­axı­nı­na­da­xil­olan­ye­ni­bir­ideo­nim­de­mək­dir.­

156

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

küt­lə­vi­in­for­ma­si­ya­va­si­tə­lə­ri­üçün­ad­se­çən­lər­bu­nun­fər­qin­də­ol­ma­lı­dır­lar.­tə­əs­süf­ki,­bu­is­ti­qa­mət­də­özü-nü­gös­tə­rən­mən­fi­mə­qam­lar­ki­fa­yət­qə­dər­dir.­te­le­ra-dio­qu­rum­la­rı­üçün­“Azer­baijan­News­Ser­vice”­(ANS),­“Spa­ce”,­“Ra­dio­An­tenn”,­in­for­ma­si­ya­agent­lik­lə­ri­üçün “Trend”,­ “Me­dia­press”,­ “Eksk­lü­ziv”,­ ­ “Kas­pi­an”,­ qə­zet-lər­üçün­“New­Me­dia”,­“Men­ta­li­tet”,­“Press­me­dia”,­“Al­ter­na­tiv”,­ “Kre­do”,­ ­ “Press­fakt”­və­s.­bu­sa­yaq­ad­la­rın­se­çil­mə­si­yax­şı­hal­ki­mi­qiy­mət­lən­di­ri­lə­bil­məz.­be­lə­nü­mu­nə­lər­həm­da­çağ­daş­jur­na­lis­ti­ka­mı­zın­mil­li­di­li-mi­zə­bi­ga­nə­mü­na­si­bə­ti­nin­gös­tə­ri­ci­si­dir.­­

bu­ki­mi­­ad­lar,­da­ha­çox,­müs­tə­qil­li­yin­son­ra­kı­il-lə­rin­də­or­ta­ya­çıx­mış­dır.­İl­kin­mər­hə­lə­də­be­lə­ad­la­ra­tə­sa­düf­ edil­mir.­ bu­mər­hə­lə­də­ ­ ye­ni­ döv­rün­ şərt­lə­ri­ilə­uy­ğun­gəl­mə­yən­bə­zi­ideo­nim­lə­rin­də­yiş­di­ril­mə­si­hal­la­rı­ da­ha­ çox­ özü­nü­ gös­tə­rir.­ Məhz­müs­tə­qil­li­yin­ilk­il­lə­rin­də­“Kom­mu­nist”­­qə­ze­ti­­–­“Xalq­qə­ze­ti”, “So-vet­ kən­di”­qə­ze­ti­ əv­vəl­cə­ “Bə­rə­kət”,­ da­ha­ son­ra­ “Hə­yat”,­ mək­təb­li­lə­rin­ se­vim­li­ “Pio­ner”i “Gü­nəş”­ ol­muş-dur­ {46,­ s.134}.­ Müs­tə­qil­lik­ döv­rü­nün­ ilk­ il­lə­rin­də­ya­ra­dı­lan­qə­zet­ və­ jur­nal­la­ra­qo­yul­muş­ad­la­rın­əsas­his­sə­si­ isə­o­ il­lər­də­ cə­rə­yan­edən­ ic­ti­mai-si­ya­si­pro-ses­lər­lə­ bağ­lı­dır:­ “Azad­lıq”,­ “Azər­bay­can”,­ “Ay­na­Zer­ka­lo”,­ “Mü­xa­li­fət”,­ “İs­tiq­lal”,­ “Də­dəm­ Qor­qud”,­ “Yurd”,­“Ocaq”,­ “Qa­la”,­ “Sir­lər­ xə­zi­nə­si”,­ “Qa­ra­bağ”,­ “Tu­ran”,­“Səs”,­“Mil­lət”,­“Yurd­daş”,­“Kar­van”,­“Və­tən­sə­si”,­“Zəng”,­“Say”,­“Türk­dün­ya­sı”,­“Res­pub­li­ka”,­“Sa­bah”,­“Sa­va­lan”,­“Açıq­söz”,­“Hə­qi­qət”,­“Qar­daş­lıq”,­“Dal­ğa”,­“Ax­ta­rış”,­“Və­tən­daş”,­“Ye­ni­Mü­sa­vat”,­“Ay­dın­lıq”,­“İs­lam”,­“Dir­çə­liş”,­“7­gün”,­“Od­lar­Yur­du”,­“Mü­ha­cir”,­“İki­sa­hil”,­“Sı­nıq­kör­pü”,­“Va­hid­Azər­bay­can”,­“Qur­tu­luş”,­“Yol”,­“20­Yan­var”,­“Fər­yad”,­“Xo­ca­lı­nın­sə­si”­və­s.­­

157

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

Gö­rün­dü­yü­ ki­mi,­ yu­xa­rı­da­ təq­dim­ edi­lən­ ad­la­rın­ço­xu­nun­ məz­mu­nu­ ­ zövq­ ox­şa­yır,­ oxu­cu­nun­ fik­ri­ni­is­ti­qa­mət­lən­di­rir.­ Çox­ tə­əs­süf­ ki,­ 1995-1999-cu­ il-lər­ara­sın­da­bu­sa­hə­də­və­ziy­yət­də­yiş­di­və­dil­ sis­te-min­də­ya­ban­çı­ tə­sir­ba­ğış­la­yan­ ideo­nim­nü­mu­nə­lə­ri­mey­da­na­çıx­dı.­“Su­per­mar­ket”,­“Eksp­ress”,­“Te­les­kop”,­“İn­ter­net­eksp­ress”,­ “Re­zo­nans”,­ “Top­sek­ret”,­ “İm­puls”,­“Eko­no­miks”,­ “Ver­si­ya”,­ “Ra­di­kal”,­ “Li­be­ral­press”,­ “Ak­tu­al”,­ “Pa­lit­ra”,­ “Pa­ri­tet”,­ “Fut­bol­plyus”,­ “İn­ter­park”,­“İn­ter­po­lis”,­“Ulu­in­form”,­­“Şə­kər­vil­la­sı”,­“Our­sen­tury”,­“Coc­ta­il­Eksp­ress”,­ “Fan­klub”­ki­mi­ ideo­nim­lər­hə­min­döv­rün­ “məh­su­lu”dur.­ Azər­bay­can­da­ kİv­ ad­la­rı­ ilə­bağ­lı­ ça­tış­maz­lıq­lar­ küt­lə­vi­ in­for­ma­si­ya­ va­si­tə­lə­ri-nə­ tək­cə­ əc­nə­bi­ ad­la­rın­ ve­ril­mə­si­ ilə­məh­dud­laş­mır.­bə­zən­ideo­nim­lər­mil­li­ol­sa­da,­qə­ze­tin­ümu­mi­məz-mu­nu­nu­ta­mam­la­mır.­Mə­sə­lən,­həf­tə­də­bir­də­fə­nəşr­edi­lən­qə­zet­lə­rə­“Hər­gün”,­“Xə­bər”­və­s.­be­lə­ad­la­rın­ve­ril­mə­si­ bu­ qə­bil­dən­dir.­ bir­ sı­ra­ hal­lar­da­ isə­ qə­zet­ad­la­rı­ bir-bi­ri­ni­ tək­rar­la­yır.­ be­lə­ ki,­ Azər­bay­can­da­“Sə­hər”­və­ “Sa­bah”­qə­zet­lə­ri­nin­ar­dın­ca­ “Ye­ni­sa­bah”,­“Mil­lət”­qə­ze­ti­nin­ar­dın­ca­“Mil­liy­yət”,­“Mü­sa­vat”ın­­ar-dın­ca­“Ye­ni­Mü­sa­vat”,­onun­ar­dın­ca­isə­“Müa­sir­Mü­sa­vat”,­ “Za­man”­ qə­ze­ti­nin­ar­dın­ca­ “Ye­ni­ Za­man”­ qə­zet-lə­ri­nəş­rə­baş­la­mış­dır.­be­lə­nü­mu­nə­lər­bə­zi­hal­lar­da­hət­ta­“ad­oğur­lu­ğu”na­­gö­rə­məh­kə­mə­çə­kiş­mə­lə­ri­nə­­də­rə­vac­ve­rir.­

kİv­sa­hə­sin­də­fəa­liy­yət­gös­tə­rən­və­tən­daş­la­rı­mız­bu­ki­mi­mə­sə­lə­lər­də­da­ha­da­mə­su­liy­yət­li­ol­ma­ğa­ça-lış­ma­lı,­möv­cud­prob­lem­lə­ri­ara­dan­qal­dır­maq­üçün­hər­kəs­üzə­ri­nə­dü­şən­fər­di­və­tən­daş­lıq­bor­cu­nu­ye­ri-nə­ye­tir­mə­yə­can­at­ma­lı­dır.­

158

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

2.­Nəş­riy­yat­ad­la­rı:­bu­dövr­də­Azər­bay­can­da­ki­tab­nəş­ri­ işi­də­ sü­rət­lə­ in­ki­şaf­et­miş,­bir-bi­ri­nin­ar­dın­ca­ye­ni-ye­ni­ özəl­ nəş­riy­yat­lar­ ya­ra­dıl­mış­dır.­ bu­ ba­xım-dan­hə­min­nəş­riy­yat­la­rın­ad­la­rı­da­müs­tə­qil­lik­il­lə­rin-də­ideo­nim­lər­sı­ra­sı­na­da­xil­ ­nü­mu­nə­lər­ki­mi­nə­zər-dən­ ke­çi­ri­lə­ bi­lər.­ “Adi­loğ­lu”,­ “Ça­şı­oğ­lu”,­ “Əbi­lov,­ Zey­na­lov­və­oğul­la­rı”,­ “Şir­van”,­ “Şu­şa”,­ “Ba­kı­Nəşr”,­ “At­ra”,­“Qa­nun”,­ ­ “Göy­türk”,­ “Şur”,­ “Şans”,­ “Şəms”,­ “Ye­ni­Nə­sil”,­“Nur­lan”,­“XXI­əsr­ye­ni­nəşr­lər­evi”,­“Boz­oğuz”­­və­s.­­

3.­Ki­tab­ad­la­rı:­Müs­tə­qil­lik­il­lə­rin­də­Azər­bay­can­da­nəşr­edil­miş­ki­tab­la­rın­ad­la­rı­da­ rən­ga­rəng­dir.­qeyd­edək­ki,­ye­ni­nəşr­olu­nan­ki­tab­lar­üçün­se­çil­miş­ad­la-rın­bə­zən­bir-bi­ri­ni­ tək­rar­la­ma­sı­hə­lə­ so­vet­döv­rün-dən­möv­cud­olan­prob­lem­idi.­son­il­lər­Azər­bay­can­da­ki­tab­nəşr­et­di­rən­lə­rin­və­özəl­nəş­riy­yat­la­rın­sa­yı­nın­art­ma­sı,­ po­liq­ra­fi­ya­ sə­na­ye­si­nin­ in­ki­şa­fı,­ bu­ sa­hə­nin­va­hid­ mər­kəz­dən­ əla­qə­lən­di­ril­mə­mə­si­ ki­tab­ ad­la­rı-nın­da­ha­çox­tək­rar­lan­ma­sı­na­gə­ti­rib­çı­xa­rır.­­

An­caq­ümu­mi­lik­də­gö­tür­sək,­müs­tə­qil­lik­döv­rün-də­nəşr­edil­miş­ki­tab­la­rın­ad­la­rın­da­bir­rən­ga­rəng­lik­var­dır.­ ­ Mə­sə­lən,­ “Küt­lə”­ (S.Əh­mə­dov),­ “Od­ nə­ çək­di”­(A.Ab­dul­la­za­də),­ “Otel­ ota­ğı”,­ “Siz­siz”­ (Anar),­ “Azad­lıq”­(A.Mə­sud)­“Əy­lis­dən­Əy­li­sə­cən”­(Ə.Əy­lis­li),­“Daş­ev­lər”­(S.Sə­xa­vət),­ “Mən­bur­da­yam,­ ila­hi”­(V.Sə­mə­doğ­lu)­“Kə­pə­nək­qa­nad­la­rı”­(R.Röv­şən),­“Ha­mı­sı­sev­gi­dən­dir”­(N.Kə­sə­mən­li),­“Sa­lam,­dar­ağa­cı”­(R.Beh­ru­di),­“Bu­sə­nin­ xal­qın­dır”,­ “Ata­mın­ ru­hu”­ (S.Rüs­təm­xan­lı),­ “De­yi­lən­lər­ gəl­di­ ba­şa”­ (Y.Sə­mə­doğ­lu),­ “Dün­yay­la­ üz­üzə”­(Z.Qa­far­lı),­ “Sə­nə­ de­yi­lə­si­ de­yil,­ sə­nə­ de­yi­lə­si­ sö­züm”­(S.Sar­van),­“Əmi­evin­də”­(C.Mir­zə­yev),­“Bir­za­man­can­de­yib,­can­eşi­dər­dik”­(M.Daş­qın),­“İt­ki”­(Şah­mar),­“Da­

159

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

vam­edir­37”,­“Mən­dən­baş­la­nır­və­tən”­(X.Rza),­“Ana,­bu­mə­nəm”­ (İ.İs­ma­yıl­za­də),­ “Sa­ba­ha­ çox­ var”­ (Hi­da­yət),­“Ümid­dən­ke­çən­yol”­(C.Mus­ta­fa­za­də),­“Dağ­lar­dan­gə­lən­səs”­(R.Əfən­di­ye­va)­­və­s.­­

ye­ni­ki­tab­lar­üçün­se­çil­miş­ad­lar­sı­ra­sın­da­bə­zən­an­la­şıl­maz,­ məz­mun­ cə­hət­dən­ qü­sur­lu­ ideo­nim­lə-rə­də­tə­sa­düf­edi­lir.­Mə­sə­lən,­“Ölüm­haq­qın­da­gü­nəş”­(R.Qa­ra­ca),­“Ölən­gi”­(Pər­viz),­“Trio,­kvar­tet­və­s.”­(M.Cə­fər­li),­“Dö­nəl­gə”­(N.Əb­dül­rəh­man­lı)­və­s.­ki­tab­lar­üçün­bu­cür­abst­rakt­ad­la­rın­se­çil­mə­si,­gü­man­ki,­mü­əl­lif­lə-rin­ya­ra­dı­cı­lıq­üs­lu­bun­dan,­aid­ol­duq­la­rı­post­mo­der-nizm­ədə­bi­cə­rə­ya­nı­nın­ru­hun­dan­irə­li­gə­lir.­Am­ma­bu­ki­tab­la­rı­da­bir­qə­dər­an­la­şıq­lı­ideo­nim­lər­lə­ad­lan­dır-maq,­zən­ni­miz­cə,­da­ha­məq­sə­də­uy­ğun­olar­dı.­

4.­Mu­si­qi­ əsər­lə­ri­nin­və­mu­si­qi­qrup­la­rı­nın­ad­la­rı:­təd­qi­qat­ döv­rün­də­ Azər­bay­can­ mu­si­qi­sin­də­ də­ sü-rət­li­in­ki­şaf­pro­se­si­baş­lan­mış,­bir-bi­ri­nin­ar­dın­ca­ye-ni-ye­ni­mü­si­qi­qrup­la­rı­təş­kil­edil­miş­dir.­bu­qrup­la­ra­ve­ri­lən­ideo­nim­lər­də­də­bir­ni­zam­sız­lıq­var­dır:­“Rast”,­“Aşıq­lar”,­ “Ney­san”,­ “Rö­ya”,­ “N­brot­hers”,­ “W­trio”,­ “Də­yir­man”,­“Bə­yaz­ge­cə­lər”,­“La­çın”­­və­s.­

Mil­li­mu­si­qi­miz­də­est­ra­da­üs­lu­bu­nun­­önə­keç­mə-si­Azər­bay­can­mu­si­qi­si­nin­zən­gin­ənə­nə­lə­ri­ni­köl­gə-də­qoy­muş­dur.­bu­gün­Azər­bay­can­da­po­pul­yar­lıq­qa-za­nan­mu­si­qi­nü­mu­nə­lə­ri­nin­­ək­sər­his­sə­si­hə­vəs­kar­bəs­tə­kar­lar,­elə­cə­də­mü­ğən­ni­lər­tə­rə­fin­dən­ya­zı­lır­və­ifa­ edi­lir.­be­lə­mah­nı­lar,­ tə­bii­ ki,­ uzun­müd­dət­ ya­şa-ya­bil­məz.­“Kə­pə­nək­ömür­lü”­bu­mah­nı­la­rın­ad­la­rı­da­adə­tən­yad­da­qal­mır.­bu­nun­la­be­lə,­­bə­zi­yad­da­qa­lan­nü­mu­nə­lər­də­ol­ma­mış­de­yil.­se­vin­di­ri­ci­hal­dır­ki,­son­dövr­lər­ək­sər­is­te­dad­lı­mü­ğən­ni­lə­ri­miz­xalq­mah­nı­la-

160

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

rı­na,­elə­cə­də­unu­dul­maz­bəs­tə­kar­la­rı­mı­zın­əsər­lə­ri-nə­da­ha­tez-tez­üz­tu­tur­lar.­ ­be­lə­lik­lə,­zən­gin­mü­si­qi­mə­də­niy­yə­ti­miz­də­hər­bi­ri­bir­qiy­mət­li­in­ci­nin­ün­va-nı­nı­ni­şan­ve­rən­ad­lar­ye­ni­dən­re­per­tu­ar­la­ra­qa­yı­dır.­

5.­ Ope­ra­ və­ ba­let­ əsər­lə­ri­nin­ ad­la­rı:­ Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­ Azər­bay­can­da­ yal­nız­ bir­cə­ ope­ra­ ya­zıl­dı-ğın­dan­ye­ni­nü­mu­nə­lə­rin­ sa­yı­da­bir­dən­ar­tıq­de­yil:­“Na­tə­van”­(V.Adı­gö­zə­lov).­­­

6.­Bə­dii­film­ad­la­rı:­bu­il­lər­də­Azər­bay­can­di­li­ideo-nim­lə­ri­nin­tər­ki­bi­bə­dii­film­ad­la­rı­ilə­də­zən­gin­ləş­miş-dir:­“Təh­mi­nə”,­“Fər­yad”,­“Otel­ota­ğı”,­“Ümid”,­“Süd­di­şi­nin­ağ­rı­sı”,­“Gi­riş­mə­öl­dü­rər­lər”,­“Ov­sun­çu”,­­“Öz­gə­vaxt”,­“Ya­ra­maz”,­“Na­kəs”,­“Lə­ti­fə”,­“Mə­ka­nın­me­lo­di­ya­sı”,­“Həm­zi­ya­rət,­həm­ti­ca­rət”,­“Bəxt­üzü­yü”,­“Ki­şi­sö­zü”­və­s.­­

7.­Te­atr­ta­ma­şa­la­rı­nın­ad­la­rı:­son­il­lər­Azər­bay­can­te­atr­la­rın­da­ səh­nə­yə­qo­yul­muş­ye­ni­ əsər­lə­rin­ad­la­rı­da­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­ya­ra­nan­ideo­nim­lər­sı­ra­sı­na­aid­ edi­lə­ bi­lər:­ “Ban­kir­ adax­lı”,­ “Mey­dan”,­ “Bur­la­ xa­tun”,­“Ata­bəy­lər”,­“Özü­mü­zü­kə­sən­qı­lınc”,­“Var­lı­qa­dın”,­­“Poçt­şö­bə­sin­də­xə­yal”,­ “Mə­nim­ərim­də­li­dir”,­ “Şi­fo­ner­də­eşq­ma­cə­ra­sı”,­“Hər­şey­yax­şı­lı­ğa­doğ­ru”,­“Brüs­sel­dən­mək­tub­lar”,­“Qa­til”,­“Rə­qa­bət”,­“Gül­lə­lən­miş­hey­kəl­lə­rin­fər­ya­dı”­və­s.­­

8.­Te­le­vi­zi­ya­ve­ri­liş­lə­ri­nin­ad­la­rı:­bu­gün­öl­kə­miz-də­ fəa­liy­yət­ gös­tə­rən­ te­le­vi­zi­ya­lar­dan­ Azər­bay­can­te­le­vi­zi­ya­sı­nın­ audi­to­ri­ya­ya­ ün­van­la­dı­ğı­ ­ ve­ri­liş­lə­rin­məz­mu­nu­ki­mi­ ad­la­rı­ da­ rən­ga­rəng­dir:­ “Sə­hər”,­ “Tu­ran”,­“Şə­bə­kə”,­“Ocaq”,­“Gü­nün­nəb­zi”,­“Qa­la”,­“Həf­tə”­və­s.­özəl­te­le­ka­nal­lar­da­da­bə­zi­ve­ri­liş­lər­üçün­se­çil­miş­ad­lar­ori­ji­nal­lı­ğı­ilə­yad­da­qa­lır.­Mə­sə­lən,­“Sa­bah”,­“Sə­

161

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

da”,­“167­sa­at”­(Li­der),­“Gü­nay­dın”,­“Hər­gün”­(Spa­ce),­“Son­xə­bər”­(ATV).­

Ans­te­le­ka­na­lı­ve­ri­liş­lər­üçün­ad­se­çi­min­də­di­li-mi­zin­ zən­gin­lik­lə­rin­dən­ da­ha­ pe­şə­kar­ca­sı­na­ fay­da-la­na­bi­lir.­ ­ bu­ te­le­ka­nal­da­nü­ma­yiş­ et­di­ri­lən­ ­ ək­sər­ve­ri­liş­lə­rin­ad­la­rı­öz­sa­də­li­yi,­xalq­di­li­nə­ya­xın­lı­ğı­ilə­xü­su­si­ori­ji­nal­lı­ğa­ma­lik­dir.­Mə­sə­lən,­ “Xə­bər­çi”,­ “Nə­zər­ nöq­tə­si”,­ “Ey­bi­ yox”,­ “Ki­şi­ işi”,­ “Şi­rin­çay”,­ “Ye­ri­niz­mə­lum”,­“Tu­tu­gil­də”,­“Qulp”,­“Xə­bər­dar”,­“İç­xə­bər”­və­s.­bu­nun­la­bə­ra­bər,­özəl­te­le­vi­zi­ya­lar­da­bə­zən­an­la-şıl­maz,­ qü­sur­lu­ ad­la­ra­ da­ çox­ rast­ gə­li­nir.­Mə­sə­lən,­“Sa­bo­o­un­ xe­yir”,­ “ATV­Ma­qa­zin”,­ “Ka­mer­ton”­ (ANS),­­“Sport­li­ne”­(Spa­ce)­və­s.­bu­cür­ad­lar­tə­bii­ki,­təq­dir­edi­lə­bil­məz.­özəl­te­le­vi­zi­ya­lar­mil­li­di­li­mi­zə­hör­mət­na­mi­nə­bu­cür­qü­sur­la­rın­ara­dan­qal­dı­rıl­ma­sı­ba­rə-də­dü­şün­mə­li­dir­lər.­

9.­Or­den­və­me­dal­ad­la­rı:­­Azər­bay­can­da­ic­ti­mai-si-ya­si­qu­ru­lu­şun­də­yiş­mə­si­ilə­bağ­lı­ola­raq­bö­yük­tə­si­rə­mə­ruz­qa­lan­kte­ma­to­ni­mik­va­hid­lər­sı­ra­sın­da­or­den­və­me­dal­ad­la­rı­da­xü­su­si­çə­kil­mə­li­dir.­Mə­lum­dur­ki,­so­vet­döv­rün­də­elm,­kənd­tə­sər­rü­fa­tı,­ədə­biy­yat,­hər­bi­və­s.­sa­hə­lər­də­xü­su­si­fə­al­lıq­gös­tə­rən­və­tən­daş­la­rın,­elə­cə­də­ay­rı-ay­rı­mü­əs­si­sə­lə­rin­əmə­yi­döv­lət­tə­rə­fin-dən­müx­tə­lif­or­den­və­me­dal­lar­la­qiy­mət­lən­di­ri­lir­di.­əsa­sı­qə­dim­dövr­lər­dən­qo­yu­lan­bu­ənə­nə­dən­müs­tə-qil­lik­döv­rün­də­də­im­ti­na­edil­mə­miş­dir.­Le­nin­or­de­ni,­“Qır­mı­zı­ əmək­bay­ra­ğı”­ or­de­ni,­ “Əmək­də­ fərq­lən­mə­yə­gö­rə”­me­da­lı­və­s.­bu­ki­mi­çox­say­lı­təl­tif­lər­ləğv­edil-sə­də,­mü­va­fiq­ şə­kil­də­mil­li­ or­den­və­me­dal­lar­ tə­sis­olun­muş,­­bu­sa­hə­yə­da­ir­kte­ma­to­ni­mik­tər­kib­də­yiş-miş­dir.­­Azər­bay­can­pre­zi­den­ti­nin­­6­de­kabr­1993-cü­

162

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

il­ta­rix­li­fər­ma­nı­na­əsa­sən,­müs­tə­qil­Azər­bay­can­res-pub­li­ka­sı­nın­ye­ni­or­den-me­dal­la­rı­nın­sta­tu­su­və­təs-vi­ri­təs­diq­lən­miş­dir.­bu­gün­Azər­bay­can­res­pub­li­ka-sın­da­ən­nü­fuz­lu­or­den­lər­Hey­dər­Əli­yev­or­de­ni­və­“İs­tiq­lal”­or­de­ni­dir.­ ­sta­tus­ca­“İs­tiq­lal”­or­de­nin­dən son ra Şah­ İs­ma­yıl­or­de­ni­gə­lir.­ “Azər­bay­can­bay­ra­ğı”­or­de­ni­sta­tus­ba­xı­mın­dan­növ­bə­ti­yer­də­dir.­Hər­bi­tə­ma­yül­lü “Azər­bay­can­bay­ra­ğı”­or­de­nin­dən son ra­“Şöh­rət”­or­de­ni­da­ya­nır.­­sta­tu­su­na­gö­rə,­ən­son­da­gə­lən­“Tə­rəq­qi”­me­da­lı­mül­ki­sa­hə­də­gör­kəm­li­nai­liy­yət­lər­əl­də­et­miş­şəxs­lər­üçün­nə­zər­də­tu­tul­muş­dur.­“Tə­rəq­qi”­me­da­lı­nın­ ar­dın­ca­ “Hər­bi­ xid­mət­lə­rə­gö­rə”­me­da­lı­gə­lir.­On-dan­ son­ra­kı­ növ­bə­ti­ təl­tif­ isə­ “Sər­həd­də­ fərq­lən­mə­yə­gö­rə”­me­da­lı­dır.­

so­vet­döv­rün­dən­fərq­li­ola­raq­müs­tə­qil­lik­il­lə­rin-də­ ­ or­den­ və­me­dal­la­rın­ sa­yı­ azal­dıl­mış­ və­ bu­nun­la­on­la­rın­ad­tər­ki­bi­də­məh­dud­laş­mış­dır.­­ye­ni­təl­tif­lər­üçün­mü­əy­yən­ləş­di­ril­miş­ono­mas­tik­va­hid­lər­ki­fa­yət­qə­dər­uğur­lu­ad­lar­dır.­

əl­bət­tə,­ bu­ qeyd­lər­ müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ Azər-bay­can­ kte­ma­to­nim­lə­ri­ sis­te­min­də­ baş­ ver­miş­ də­yi-şik­lik­lə­ri­ tam­əha­tə­edə­bil­məz.­ümu­miy­yət­lə,­ ­ in­di-yə­qə­dər­Azər­bay­can­di­li­ono­mas­ti­ka­sı­na­da­ir­apa­rı-lan­el­mi­araş­dır­ma­lar­da­ ­kte­ma­to­nim­lər,­de­mək­olar­ki,­diq­qət­dən­kə­nar­da­qal­mış,­bu­sa­hə­çox­az­təd­qiq­olun­muş­dur.­Gü­man­edi­rik­ki,­bu­gün­Azər­bay­can­di-li­nin­ kte­ma­to­ni­mik­ tər­ki­bin­də­ki­ möv­cud­ ça­tış­maz-lıq­la­rın­ ən­ əsas­ sə­bəb­lə­rin­dən­ bi­ri­ də­ elə­ məhz­ bu­amil­dir.­ Azər­bay­can­ di­li­ kte­ma­to­nim­lə­ri­nin­ se­man-ti­ka­sı­nın,­qram­ma­tik­qu­ru­lu­şu­nun,­ lek­sik­ tər­ki­bi­nin,­or­foq­ra­fi­ya­və­or­foe­pi­ya­sı­nın,­elə­cə­də­baş­qa­dil­xü­su-

163

Müs­tə­qi̇l­li̇k­döv­rün­də­Azər­bay­can­di̇­li̇­­ono­mas­ti̇­ka­sının­sa­hə­lə­ri̇­üz­rə­ge­dən­pro­ses­lərI I FƏSİL

siy­yət­lə­ri­nin­öy­rə­nil­mə­si­ay­rı­lıq­da­ge­niş­bir­təd­qi­qat­möv­zu­su­dur.­­­­

Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ Azər­bay­can­ di­li­nin­ kte­ma-to­ni­mik­tər­ki­bin­də­rast­gə­li­nən­qü­sur­lar­tək­cə­əc­nə­bi­ad­la­rın­get-ge­də­mil­li­ad­lar­üzə­rin­də­üs­tün­lük­əl­də­et-mə­si­fak­tı­ilə­məh­dud­laş­mır.­kte­ma­to­ni­mik­va­hid­lə­rin­ya­zı­lı­şı­və­tə­ləf­fü­zün­də­də­cid­di­prob­lem­lər­var­dır.­bu­ad­la­rın­ or­foq­ra­fik­ və­ or­foe­pik­ xü­su­siy­yət­lə­ri­nə­ da­ir­də­qiq­nor­ma­lar­hə­lə­tam­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­miş,­mü-va­fiq­sor­ğu­lü­ğət­lə­ri­tam­iş­lə­nib­ha­zır­lan­ma­mış­dır.­İs-tər­ümu­mi­dil­çi­lik­ma­te­ri­al­la­rın­da,­is­tər­sə­də­tür­ko­lo-ji­dil­çi­lik­də­kte­ma­to­nim­lə­rin­ya­zı­lı­şın­da­kı­zid­diy­yət­li­mə­qam­la­ra­ hə­lə­lik­ də­qiq­ və­ tam­ ay­dın­lıq­ gə­ti­ril­mir.­Ay­rı-ay­rı­ alim­lər­ tə­rə­fin­dən­mü­əy­yən­ləş­di­ri­lən­ nor-ma­lar­ara­sın­da­isə­bö­yük­fərq­lər­var­dır.­Elə­bu­na­gö­rə­də­ha­zır­da­kte­ma­to­ni­mik­va­hid­lə­rin,­ələl­xü­sus­ida­rə,­mü­əs­si­sə­və­ ic­ti­mai­təş­ki­lat­ad­la­rı­nın­düz­gün­ya­zı­lış­nor­ma­la­rı­na,­ de­mək­ olar­ ki,­ hə­mi­şə­ əməl­ olun­mur,­ad­la­rın­ya­zı­lı­şın­da­müx­tə­lif­va­ri­ant­lı­lıq­nə­zə­rə­çar­pır.­bu­mən­fi­meyl­son­il­lər­müa­sir­mət­bua­tı­mız­da­xü­su-si­lə­güc­lən­miş­dir.

Gü­man­ edi­rik­ ki,­ Azər­bay­can­dil­çi­li­yi­ və­ ümu­mi-lik­də­mil­li­mə­də­niy­yə­ti­miz­üçün­son­də­rə­cə­əhə­miy-yət­li­olan­bu­sa­hə­yə­da­ir­mü­ba­hi­sə­lər­tez­lik­lə­ara­dan­qal­dı­rı­la­caq­dır.­Azər­bay­can­kte­ma­to­nim­lə­ri­nin­ət­raf­lı­təd­qi­qi­bu­sa­hə­də­özü­nü­gös­tə­rən­zid­diy­yət­lə­rin­nə-zə­ri­və­təc­rü­bi­ba­xım­dan­həl­li­ni­tap­ma­sı,­mü­va­fiq­lü-ğət­lə­rin­tər­ti­bi,­kte­ma­to­nim­lə­rin­or­foq­ra­fi­ya­sı­na­da­ir­stan­dart­ nor­ma­la­rın­ mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si­ Azər­bay-can­dil­çi­li­yi­nə­bö­yük­töh­fə­olar­dı.­

164

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

I I I FƏ SİL AD LA RIN LİNQ VİS TİK TƏH Lİ Lİ

Xü­sU­sİ­Ad­lAr­Hər­ŞEy­dən­əv­vəl­dİl­vA­Hİd­lə­rİ­dİr.­Ono­mas­tik­ va­hid­lər­ konk­ret­ di­lin­ qay­da-qa­nun­la­rı­əsa­sın­da­ya­ra­nıb­for­ma­laş­mış­dır.­v.A.ni­ko­nov­bu­ba-rə­də­ya­zır:­“Ad­söz­dür­və­bü­tün­söz­lər­ki­mi­on­lar­da­di­lin­qa­nun­la­rı­na­ta­be­dir”­{185,­­s.­6}­bu­nun­la­ya­na­şı,­v.A.ni­ko­no­vun­da­gös­tər­di­yi­ki­mi,­ono­mas­tik­va­hid­lər­dil­də­xü­su­si­sis­tem­ya­ra­dır­və­ümu­mi­dil­çi­lik­qa­nun-la­rı­da­xi­lin­də­spe­si­fik­xü­su­siy­yət­lər­kəsb­edir.­bu­özü-nə­məx­sus­luq­la­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər­bay­can­di­li­ono­mas­ti­ka­sın­da­ge­dən­pro­ses­lə­rin­əsas­pred­me­ti­nə­çev­ril­miş­onim­lə­rin­təh­li­li­za­ma­nı­da­qar­şı­la­şı­rıq.­­­

3.1. �To�po�nim�lə�rin�qram�ma�tik���xü�su�siy�yət�lə�ri

to­po­nim­lə­rin­ qram­ma­tik­ xü­su­siy­yət­lə­ri­ in­di­nin­özü­nə­qə­dər­də­qiq­təs­nif­edil­mə­miş­dir.­öz­təd­qi­qat­la-

165

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

rın­da­bu­mə­sə­lə­yə­ to­xu­nan­E.M.Mur­za­yev­to­po­ni­mi-ka­da­va­hid­təs­ni­fa­tı­ümu­miy­yət­lə,­müm­kün­süz­sa­yır­{182,­ s.111}.­ ­ v.A.Juç­ke­viç­ isə­ bu­ fi­kir­də­dir­ ki,­ to­po-nim­lər­mor­fo­lo­ji­cə­hət­dən­sa­də,­dü­zəlt­mə­və­mü­rək-kəb­ad­la­ra­bö­lün­mə­li­dir­{176,­s.­86-88}.­

v.A.Juç­ke­vi­çin­mü­la­hi­zə­si­uzun­müd­dət­xü­su­si­ad­ya­ra­dı­cı­lı­ğı­ prob­le­mi­ni­ araş­dı­ran­ Azər­bay­can­ dil­çi-alim­lə­ri­nin­də­rə­yi­nə­tə­sir­gös­tər­miş­dir.­be­lə­ki,­Azər-bay­can­ ono­ma­to­loq­la­rı­nın­ bö­yük­ ək­sə­riy­yə­ti­ xu­su­si­ad­la­rın­üç­–­mor­fo­lo­ji,­lek­sik­və­sin­tak­tik­yol­la­ya­ran-ma­sı­qə­naə­ti­nə­gəl­miş,­ad­la­rın­ linq­vis­tik­ təh­li­li­ni­də­məhz­bu­is­ti­qa­mət­də­apar­mış­lar.­­

bu­ amil­ Azər­bay­can­ di­lin­də­ to­po­nim­lə­rin­ ya­ra-dıl­ma­sı­ üsul­la­rı­nın­ ümu­mi­lik­də­ ad­ ya­ra­dı­cı­lı­ğı­ üsul-la­rı­ ilə­ey­ni­ləş­di­ril­mə­sin­dən­irə­li­gə­lir.­Mə­lum­dur­ki,­Azər­bay­can­di­lin­də­ad­lar­lek­sik,­mor­fo­lo­ji­və­sin­tak­tik­üsul­la­ya­ra­dı­lır.­la­kin­tə­bii­ki,­to­po­nim­lə­ri­və­ümu­mi-lik­də­ono­mas­tik­va­hid­lə­ri­­ümu­mi­söz­lər­dən­fərq­lən-di­rən­bir­sı­ra­cə­hət­lər­var­dır.­bu­fərq­li­lik­ad­ya­ra­dı­cı-lı­ğı­sə­viy­yə­sin­də­də­özü­nü­gös­tə­rir.­Elə­bu­na­gö­rə­də­Azər­bay­can­ to­po­ni­mist­ alim­lə­rin­dən­ t.M.əh­mə­dov­coğ­ra­fi­ad­la­rın­lek­sik,­mor­fo­lo­ji­və­sin­tak­tik­üsul­la­ya-ra­dıl­ma­sı­ba­rə­də­fi­kir­lə­ri­qey­ri-el­mi­say­mış­dır.­Onun­qə­naə­tin­cə,­Azər­bay­can­və­ümum­türk­to­po­ni­mi­ya­sın-da­lek­sik­və­mor­fo­lo­ji­yol­la­ya­ra­nan­coğ­ra­fi­ada,­ümu-miy­yət­lə,­ tə­sa­düf­et­mək­müm­kün­de­yil.­bu­qə­bil­dən­olan­ad­lar­hə­lə­xü­su­si­ad­ ­sə­viy­yə­sin­dən­əv­vəl­apel-ya­tiv­ ki­mi­ lek­sik­ və­ ya­mor­fo­lo­ji­ üsul­la­ ya­ra­nıb­ for-ma­la­şır,­ to­po­ni­mi­ya­bu­ümu­mi­ lek­sik­va­hid­lə­ri­ha­zır­ma­te­ri­al­ ki­mi­ gö­tü­rür­ {57,­ s.112}.­ t.M.əh­mə­dov­dan­da­əv­vəl­bu­mə­qa­ma­rus­ali­mi­­O.t.Mol­ça­no­va­to­xun-

166

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

muş,­o,­öz­təd­qi­qat­la­rın­da­bir­çox­to­po­ni­mik­əsas­la­rın­hə­lə­apel­ya­tiv­sə­viy­yə­də­ikən­af­fik­sal­tər­tib­al­dı­ğı­nı­və­bu­tər­tib­li­for­ma­da­da­xü­su­si­ad­sə­viy­yə­si­nə­keç­di­yi­ni­gös­tər­miş­dir­{181,­s.­105-125-141}.­

to­po­nim­lə­rin­ya­ran­ma­üsul­la­rı­na­da­ir­ zid­diy­yət-lə­rin­or­ta­dan­gö­tü­rül­mə­si,­də­qiq­təs­ni­fa­tın­apa­rıl­ma-sı­gü­man­ki,­gə­lə­cək­təd­qi­qat­lar­nə­ti­cə­sin­də­müm­kün­ola­caq­dır.­bu­sa­hə­də­hə­lə­ye­kun­nə­ti­cə­əl­də­edil­mə­di-yin­dən­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­bər­pa­edi­lən­qə­dim­to-po­nim­lə­ri,­ha­be­lə­ye­ni­ya­ra­dı­lan­coğ­ra­fi­ad­la­rı­qram-ma­tik­qu­ru­lu­şu­na­gö­rə­aşa­ğı­da­kı­ki­mi­qrup­laş­dır­maq­da­ha­məq­sə­də­uy­ğun­olar­dı.­

Lek�sik� əsas�lı� coğ�ra�fi� ad�lar:­ s.cə­fə­rov­ Azər­bay-can­di­lin­də­lek­sik­yol­la­söz­ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın­5­üsu­lu­nu­gös­tər­miş­dir:­1.­Sa­də­üsul;­2.­Ye­ni­mə­na­kəsb­et­mə­he­sa­bı­na­söz­ar­tı­mı;­3.­Fo­ne­tik­tər­ki­bin­də­yiş­mə­si­ilə­söz­ar­tı­mı;­4.­Dü­zəlt­mə­söz­lə­rin­sa­də­ləş­mə­si­he­sa­bı­na­söz­ar­tı­mı;­5.­Mü­rək­kəb­söz­lə­rin­sa­də­ləş­mə­si­he­sa­bı­na­söz­ar­tı­mı­{44,­s.­148-153}.­A.Ha­cı­yev­he­sab­edir­ki,­Azər-bay­can­di­lin­də­coğ­ra­fi­ad­la­rın­ya­ran­ma­sı­bu­üsul­lar-dan­yal­nız­ bi­ri­nə­ –­ ye­ni­mə­na­kəsb­ et­mək­he­sa­bı­na­söz­ar­tı­mı­üsu­lu­na­uy­ğun­gə­lir­{77,­s.­63}.­

Am­ma­ müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ Azər­bay­can­ di­li­nin­ono­mas­ti­ka­sın­da­ge­dən­pro­ses­lə­rə­da­ir­bir­ sı­ra­ təd-qi­qat­ ma­te­ri­al­la­rı­ mü­əl­li­fin­ öz­ fik­rin­də­ ya­nıl­dı­ğı­nı­gös­tə­rir.­bu­dövr­də­ye­ni­dən­bər­pa­edi­lə­rək­ak­tiv­ lü-ğət­ fon­du­na­ qay­ta­rı­lan­ elə­ qə­dim­ coğ­ra­fi­ ad­lar­ var-dır­ki,­on­lar­kök­eti­ba­ri­lə­dü­zəlt­mə,­ya­xud­mü­rək­kəb­ol­sa­da,­söz­kök­lə­rin­də­fo­ne­tik­tər­ki­bin­də­yiş­mə­si­və­ya­ söz­kö­kü­nün­ar­xa­ik­lə­şə­rək­müs­tə­qil­ su­rət­də­mü-əy­yən­ məf­hum­ ifa­də­ et­mək­ im­ka­nı­nı­ itir­mə­si­ nə­ti-

167

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

cə­sin­də­ bu­ ad­lar­ sa­də­ləş­miş­dir.­ ­ Mə­sə­lən,­ sə­də­rək,­ən­də­miç,­­cən­nəb,­Axa­məd,­Ana­qut­və­s.­bu­qə­bil­dən­olan­coğ­ra­fi­ad­la­rı­müa­sir­dil­ba­xı­mın­dan­kök­və­şə-kil­çi­mor­fem­lə­ri­nə­ ayır­maq­müm­kün­de­yil.­be­lə­ ad-la­rın­fo­ne­tik­tər­kib­cə­də­yiş­mə­si,­ya­xud­kök­və­şə­kil­çi­mo­fem­lə­rin­ar­xa­ik­ləş­mə­si­pro­se­si,­çox­gü­man­ki,­elə­xü­su­si­ad­sə­viy­yə­sin­də­get­miş­dir.­­­

bü­tün­bun­la­rı­nə­zə­rə­ala­raq­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər­bay­ca­nın­coğ­ra­fi­ad­sis­te­min­də­ye­ni­dən­funk­sio-nal­lıq­qa­za­nan­lek­sik­əsas­lı­to­po­nim­lə­ri­aşa­ğı­da­kı­şə-kil­də­təs­nif­et­mək­da­ha­məq­sə­də­uy­ğun­olar­dı.­­

1.­Ye­ni­mə­na­kəsb­et­mə­he­sa­bı­na­ya­ran­mış­to­po­nim­lər:­təd­qi­qat­nü­mu­nə­lə­ri­ara­sın­da­bu­cür­fakt­lar­ki­fa-yət­qə­dər­dir.­a)­Apel­ya­tiv­to­po­nim­lər:­Gal­/Cul­fa/,­Aza­/Or­du­bad/,­ Pa­yız­ /Ba­bək/­Aran­ /Yev­lax/,­ Cən­gi­ /Qo­bus­tan/,­Ya­sa­mal­/Ba­kı/; b)­qə­bi­lə,­tay­fa­ad­la­rı­nın­xü-su­si­ad­sə­viy­yə­si­nə­ke­çi­di­he­sa­bı­na­ya­ra­nan­to­po­nim-lər:­Oğuz,­Ərəş­/Yev­lax/,­Təh­lə­/Bər­də/,­Tək­lə­/Qo­bus­tan/,­­Av­şar­/Ağ­ca­bə­di/;­c)­Ant­ro­po­nim­lə­rin­to­po­nim­sə­viy­yə­si­nə­ke­çi­di­he­sa­bı­na­əmə­lə­gə­lən­to­po­nim­lər:­Şəxs­ad­la­rı,­ so­yad­lar,­ tə­xəl­lüs­lər­dən­ iba­rət­olan­be­lə­ad­la­rın­bir­qru­pu­nun­işa­rə­lən­dir­di­yi­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­hər­han­sı­şə­kil­də­bağ­lı­lı­ğı­yox­dur.­konk­ret­ta­ri­xi­şəx-siy­yət­lə­rin,­ ic­ti­mai-si­ya­si­xa­dim­lə­rin,­elm,­ədə­biy­yat,­in­cə­sə­nət­ nü­ma­yən­də­lə­ri­nin­ xa­ti­rə­si­ni­ əbə­di­ləş­dir-mək­məq­sə­di­lə­ ay­rı-ay­rı­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rə­ ve­ril­miş­rəs­mi­ad­lar­bu­ka­te­qo­ri­ya­ya­aiddir.­be­lə­to­po­nim­lə­rin­işa­rə­lən­dir­di­yi­əra­zi­ ilə­bağ­lı­lı­ğı­sü­ni­sə­ciy­yə­da­şı­yır.­Am­ma­bu­sı­ra­da­elə­ad­lar­da­var­dır­ki,­on­la­rın­əra­zi­ilə­bağ­lı­lı­ğı­bir­ba­şa­və­tə­bii­xa­rak­te­rə­ma­lik­dir.­bu­hal­adə­tən­nə­vaxt­sa­konk­ret­əra­zi­də­yurd­sal­mış­və­ya­o­

168

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

əra­zi­yə­sa­hib­ol­muş­şəx­sin­adın­dan­tö­rə­yən­to­po­nim-lər­də­özü­nü­gös­tə­rir.­İl­kin­mər­hə­lə­də­şi­fa­hi­sə­viy­yə­də­ya­yı­lan­bu­ tip­li­ coğ­ra­fi­ ad­lar­za­man­keç­dik­cə­ rəs­mi-lə­şə­ bi­lər.­ de­mə­li,­ şəxs­lə­ onun­ adı­ ve­ril­miş­ konk­ret­əra­zi­ara­sın­da­kı­əla­qə­dən­ası­lı­ola­raq­şəxs­ad­la­rı­nın,­so­yad­la­rın,­ tə­xəl­lüs­lə­rin­ to­po­nim­ sə­viy­yə­si­nə­ ke­çi­di­he­sa­bı­na­for­ma­laş­mış­coğ­ra­fi­ad­la­rı­da­iki­qrup­üz­rə­təs­nif­et­mək­müm­kün­dür.­1)­Sü­ni­me­mo­ri­al­to­po­nim­lər:­Ni­za­mi­/Gən­cə/,­Nə­si­mi­/Bi­lə­su­var/,­Xə­tai­/Ba­kı/,­Şəh­ri­yar­ /Or­du­bad/,­ /­Ha­cı­ Zey­na­lab­din­ /Sum­qa­yıt/,­Ba­kı­xa­nov­ /Ba­kı/,­ Ba­bək­ /Nax­çı­van/;­ 2)­ Tə­bii­ qey­ri­me­mo­ri­al­to­po­nim­lər:­­Mir­cə­lal­/Sa­at­lı/,­Bür­cə­li­/Lən­kə­ran/.­Gö­rün­dü­yü­ki­mi,­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər-bay­ca­nın­to­po­ni­mi­ya­sis­te­min­də­funk­sio­nal­lıq­qa­zan-mış­ye­ni­coğ­ra­fi­ad­lar­sı­ra­sın­da­hər­iki­qə­bil­dən­olan­to­po­nim­lə­rə­tə­sa­düf­edi­lir.­

2.­ Sa­də­ləş­miş­ dü­zəlt­mə­ söz­lər­dən­ iba­rət­ olan­ və­müa­sir­dil­ba­xı­mın­dan­kom­po­nent­lə­rə­par­ça­lan­ma­yan­to­po­nim­lər:­ Keş­lə­ /Ba­kı/,­ Qu­rum­ba­ /Lən­kə­ran/,­ ­Nu­ral­la,­ Sal­taq,­Kır­na,­ /Cul­fa/,­Ay­rınc,­Tür­keş­/Şah­buz/,­Məz­rə,­/Ba­bək/,­Göy­nük­/Cul­fa/,­Araz­/Ba­bək/,­Şir­van­/Şa­ma­xı/,­ Cən­nəb­ /Or­du­bad/,­ Ha­vuş­ /Şə­rur/,­ Ən­də­miç,­Beh­rud,­Ko­tam,­Gən­zə­/Or­du­bad/,­Ba­daş­qan­/Ba­bək/­və­s.­

3.­ Sa­də­ləş­miş­ mü­rək­kəb­ söz­lər­dən­ iba­rət­ olan­ və­müa­sir­dil­ba­xı­mın­dan­kom­po­nent­lə­rə­par­ça­lan­ma­yan­to­po­nim­lər:�Axa­məd­/Şə­rur/,­Ca­mal­dın­/Ba­bək/,­Üs­tü­pü,­Ana­qut­/Or­du­bad/,­Əb­rə­qu­nus­/Cul­fa/,­Şəm­kir,­Bi­lə­su­var,­Tər­tər­və­s.

Mor�fo�lo�ji�əsas�lı�coğ�ra�fi�ad�lar:�söz­lə­rin­ya­ran­ma-sın­da­ mor­fo­lo­ji­ pro­se­sin­ ma­hiy­yə­ti­ on­dan­ iba­rət­dir­

169

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

ki,­bu­ra­da­ilk­növ­bə­də,­kök­lə­rə­şə­kil­çi­ar­tır­maq­la­ye­ni­dü­zəlt­mə­söz­lər­əmə­lə­gə­ti­ri­lir­{44,­s.­153}.­to­po­nim-lə­ri­ for­ma­laş­dı­ran­ lek­sik­ va­hid­lə­rin­ ya­ra­dıl­ma­sın­da­iş­ti­rak­edən­əsas­söz­dü­zəl­di­ci­şə­kil­çi­lər­aşa­ğı­da­kı­lar-dır:­­­lı4,­­lıq4,­­laq2, -lar2,­­ı4,­­ma2,­­ca2, -ça2,­­cıq4,­­­sız4, ­an2,­­aq2,­­stan4,­­ıs­tan4, -lar2,­­­an2,­­van2,­­lan2,­­man2, ­kan2,­­lan2,­­çı4 ­və­s.­

bu­suf­fiks­lə­rin­hər­bi­ri­son­ra­dan­coğ­ra­fi­ada­çev-ril­miş­ay­rı-ay­rı­söz­lər­da­xi­lin­də­fərq­li­funk­si­ya­lar­da-şı­maq­la­ ­ to­po­ni­mə­ailə,­nə­sil,­əla­mət,­key­fiy­yət,­ top-lu­luq,­mən­su­biy­yət­və­s.­məz­mu­nu­ve­rir.­­Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­köh­nə­coğ­ra­fi­ ad­la­rı­əvəz­edən­ye­ni­ to­po-nim­lə­rin­tər­ki­bin­də­bu­şə­kil­çi­lər­dən­yal­nız­bir­qis­mi­əha­tə­olun­muş­dur.­

­lı4­–­Funk­sio­nal­lıq­ba­xı­mın­dan­yu­xa­rı­da­gös­tə­ri-lən­qram­ma­tik­va­si­tə­lər­sı­ra­sın­da­­lı4­şə­kil­çi­si­bö­yük­üs­tün­lü­yə­ma­lik­dir.­bu­da­hə­min­şə­kil­çi­nin­çox­funk-si­ya­lı­lı­ğın­dan­irə­li­gə­lir.­Mə­lum­dur­ki,­­lı4­şə­kil­çi­si­­va-si­tə­si­lə­ həm­yer,­mü­na­si­bət,­ sa­hib­lik,­ so­yad,­ əla­mət,­nə­sil,­ ailə­ mə­na­la­rı­nı­ ifa­də­ edən­ dü­zəlt­mə­ ­ isim­lər,­həm­də­key­fiy­yət,­dad,­kə­miy­yət­çox­lu­ğu,­xa­siy­yət­və­s.­bil­di­rən­si­fət­lər­əmə­lə­gə­lir­{88,­s.­30}.­s.cə­fə­ro­vun­qeyd­et­di­yi­ki­mi,­bu­şə­kil­çi­Azər­bay­can­di­lin­də,­elə­cə­də­baş­qa­türk­dil­lə­rin­də­müx­tə­lif­mə­na­lı­söz­lə­rin­ya-ran­ma­sı­na­xid­mət­gös­tə­rir­{43,­s.­23}.­ ­bu­şə­kil­çi­nin­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­ak­tiv­ lü­ğət­ fon­du­na­da­xil­olan­coğ­ra­fi­ad­lar­tər­ki­bin­də­də­­fərq­li­funk­si­ya­lar­da­şı­dı-ğı­nı­gö­rü­rük.­a)­zə­ru­rət­məz­mu­nu­ifa­də­edir:­Gə­rək­li­­/Bi­lə­su­var/; b)­əla­mət­məz­mu­nu­ ifa­də­ edir:­ Gü­nəş­li­/Had­rut/,­Dal­ğa­lı­/Neft­ça­la/,­Abad­lı­/Bər­də/,­Çə­mən­li­/Şə­rur/,­Gö­dək­li­/Xaç­maz/­və­s.;­c)­Mü­va­fiq­isim­lə-

170

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

rə­ar­tı­rı­la­raq­konk­ret­əra­zi­də­hey­van­la­rın,­bit­ki­lə­rin,­da­şın,­ me­ta­lın­ və­ s.­ çox­lu­ğu­nu­ gös­tə­rir:­ ­ Ba­dam­lı­ /Şah­buz/,­ Me­şə­li­ /Go­ran­boy/,­ Çi­çək­li,­ Çi­nar­lı­ /Bi­lə­su­var/,­Gü­müş­lü­/Şə­rur/,­Ke­çi­li­/Şəm­kir/­Day­laq­lı­/Şah­buz/­ və­ s.­ ç)­ konk­ret­ pred­me­tin­ məhz­ hə­min­ ye­rə­aidli­yi­ni­bil­di­rir:­Qa­pan­lı­ /Şəm­kir/,­Ələk­li­ /Şə­rur/­və­s.;­d)­to­po­nim­da­xi­lin­də­ “bəy”,­“xan”­ lek­sem­lə­rin­dən­son­ra­gə­lə­rək­hə­min­­əra­zi­və­konk­ret­şəxs­ara­sın­da­ta­ri­xi­sa­hib­lik-mən­sub­luq­mü­na­si­bət­lə­ri­ni­ifa­də­edir: Qı­lınc­bəy­li­ /Şəm­kir/,­ Uğur­bəy­li­ /Bər­də/,­ Gə­ray­bəy­li­ /Ucar/­və­s.;­e)�əra­zi­də­məs­kən­sal­mış­nə­sil,­ti­rə­baş­çı-la­rı­nın­ad­la­rı­nı­əks­et­di­rir:­Ve­yis­li­/Go­ran­boy/,­Mar­zı­lı­/Yev­lax/,­İmam­ver­di­li­/Bey­lə­qan/,­Kə­rim­li­/Oğuz/,­Nə­ri­man­lı­/Go­ran­boy/,­Bə­şir­li­/Go­ran­boy/,­Şü­kür­lü­/Cə­li­la­bad/,­İs­gən­dər­li­/Şəm­kir/,­Sər­kar­lı,­Əziz­li­/Xaç­maz/,­Sər­xan­lı,­Qa­bıl­lı­/Şə­rur/­və­s.;­ə)­yer­mən­su­biy­yə­ti­bil-di­rir:­Şir­van­lı­/Neft­ça­la/,­Aran­lı­/Bi­lə­su­var/,­Sa­mux­lu­/Bər­də/­və­s.­

-lar2­ –­ bu­ qram­ma­tik­ va­si­tə­nin­ müx­tə­lif­ qə­bi­lə,­tay­fa,­ xalq,­ nə­sil­ ad­la­rı­na­ ar­tı­rıl­ma­sı­ ilə­ dü­zə­lən­ və­məz­mu­nun­da­həm­də­kə­miy­yət­mə­na­sı­da­şı­yan­to­po-nim­ nü­mu­nə­lə­ri­müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ bər­pa­ edi­lən­coğ­ra­fi­ ad­lar­ sı­ra­sın­da­ da­ nə­zə­rə­ çar­pır:­Qa­ra­lı­lar­ /Bey­lə­qan/,­Pir­ver­di­lər­/Daş­kə­sən/,­Bağ­ban­lar­/Bi­lə­su­var/,­ Aşı­ral­lar­ /To­vuz/,­Də­yir­man­lar­ /Go­ran­boy/,­Öl­cə­lər­/İmiş­li/­və­s.­təd­qi­qat­nü­mu­nə­lə­ri­sı­ra­sın­da­­lı4 şə­kil­çi­si­nə -lar2­qram­ma­tik­va­si­tə­si­nin­əla­və­si­əsa­sın-da­for­ma­laş­mış­to­po­nim­lə­rə­də­tə­sa­düf­edi­lir:­Ab bas-qu­lu­lar­/Go­ran­boy/­və­s.­

­lıq4­ –­ İsim,­ si­fət,­ say­ və­ əvəz­lik­lə­rin­ tər­ki­bin­də­key­fiy­yət,­ xa­siy­yət,­ və­zi­fə,­ pe­şə,­ hal-və­ziy­yət,­ əş­ya­

171

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

və­s.­məz­mu­nu­ifa­də­edən­bu­söz­dü­zəl­di­ci­va­si­tə­to-po­nim­ ya­rat­maq­ im­ka­nı­na­ da­ ma­lik­dir.­ top­lan­mış­fakt­lar­sı­ra­sın­da­tər­ki­bin­də­bu­şə­kil­çi­iş­ti­rak­edən­iki­coğ­ra­fi­ada­rast­gəl­mək­olar:­Bəy­lik­­/Ağ­dam/,­Mə­lə­lik­/Şah­buz/­və­s.­

­ı4­ –­ müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ ak­tiv­ lü­ğət­ ­ fon­du­na­qay­ta­rı­lan­coğ­ra­fi­­ad­lar­ara­sın­da­nis­bət,­aidiy­yət­bil-di­rən­ bu­ şə­kil­çi­nin­ iş­ti­ra­kı­ ilə­ for­ma­laş­mış­ be­lə­ nü-mu­nə­lər­də­var­dır:­Kü­çe­yi­/Qu­ba/.

Sin�tak�tik� əsas�lı� coğ�ra�fi� ad�lar:­ bu­ ka­te­qo­ri­ya­ya­aid­ coğ­ra­fi­ ad­lar­qru­pu­nun­da­ tər­ki­bi­ yek­cins­de­yil-dir.­ əgər­ sin­tak­tik­ konst­ruk­si­ya­lı­ to­po­nim­lə­rin­ bö-yük­his­sə­si­ əsas­ söz­lə­ coğ­ra­fi­ no­me­nin­ -­ to­po­ter­mi-nin­ ta­be­li­lik­əla­qə­si­əsa­sın­da­bir­ləş­mə­si­nə­ti­cə­sin­də­ya­ran­mış­sa,­mü­əy­yən­bir­qis­mi­də­əsas­sö­zə­coğ­ra­fi­no­men­xa­rak­te­ri­da­şı­ma­yan­lek­sik­va­hi­din­qo­şul­ma­sı­nə­ti­cə­sin­də­ əmə­lə­ gəl­miş­dir.­ sin­tak­tik­ qu­ru­luş­lu­ to-po­nim­lər­sı­ra­sın­da­həm­çi­nin­fe­li­si­fət­tər­kib­lə­rin­dən­for­ma­la­şan­mü­rək­kəb­ad­lar,­elə­cə­də­fərq­lən­di­ri­ci­to-po­ni­mik­epi­te­tin­əsas­sö­zü­tə­yin­et­mə­si­he­sa­bı­na­söz­bir­ləş­mə­si­sə­ciy­yə­si­da­şı­yan­coğ­ra­fi­ad­lar­da­var­dır.­­

bü­tün­bun­la­rı­nə­zə­rə­ala­raq­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­ak­tiv­lü­ğət­fon­du­na­gə­ti­ri­lən­sin­tak­tik­qu­ru­luş­lu­coğ-ra­fi­ad­la­rı­aşa­ğı­da­kı­for­ma­da­qrup­laş­dır­maq­olar.­

1.­Əsas­kom­po­nent­lə­no­men­xa­rak­ter­li­söz­lə­rin­bir­ləş­mə­sin­dən­ya­ra­nan­to­po­nim­lər:­Azər­bay­can­to­po­ni-mik­ sis­te­min­də­ki­ sin­tak­tik­ əsas­lı­ mü­rək­kəb­ ad­la­rın­bö­yük­his­sə­si­məhz­bu­cür­ to­po­nim­lər­dən­ iba­rət­dir.­be­lə­coğ­ra­fi­ad­lar­in­ki­şa­fın­mü­əy­yən­döv­rün­də­el­lip-si­ya­ ha­di­sə­si­nə­ uğ­ra­dıq­dan­ son­ra­ to­po­ni­min­ ob­yekt­

172

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ti­pi­nin­gös­tə­ri­ci­si­ki­mi­on­dan­ay­rı­iş­lə­nən­no­menk­la-tur­ter­min­ ­bu­ra­xıl­mır,­ək­si­nə,­əsas­kom­po­nen­tə­qo-vu­şa­raq­ onun­ tər­ki­bin­də­mü­ha­fi­zə­ olu­nur.­Mə­sə­lən:­Tə­zə­kənd,­Dar­kənd,­So­yuq­bu­laq,­Ha­mar­me­şə­və­s.­

t.əh­mə­do­vun­fik­rin­cə,­söz­­tər­ki­bin­də­no­me­nin­sax-lan­ma­sı­ coğ­ra­fi­ adın­ to­po­ni­mik­ məz­mu­nu­nu­ da­ha­ da­qüv­vət­lən­di­rir­{57,­s.­173}.­bu­qə­bil­dən­olan­to­po­nim-lər­əsas­eti­ba­ri­lə,­bi­rin­ci­və­ikin­ci­növ­tə­yi­ni­söz­bir­ləş-mə­lə­rin­dən­for­ma­la­şır.­El­mi­ədə­biy­yat­lar­dan­mə­lum­dur­ki,­“mü­rək­kəb­söz­lər­də­əsa­sən­söz­bir­ləş­mə­si­nə­uy­ğun­şə­kil­də­for­ma­laş­dı­rı­lır.­Hət­ta­bir­ləş­mə­lə­rin­tə­rəf­lə­ri­ara-sın­da­olan­sin­tak­tik­əla­qə­lər­mü­rək­kəb­söz­lə­rin­əmə­lə­gəl­mə­si­üçün­də­mü­hüm­əhə­miy­yət­kəsb­edir­və­söz­bir-ləş­mə­lə­rin­də­ol­du­ğu­ki­mi­mü­rək­kəb­söz­lər­də­bu­cə­hət-dən­qrup­la­şır”­{43,­s.­135}.­Həm­söz­bir­ləş­mə­lə­ri,­həm­də­mü­rək­kəb­ söz­lə­rin­ kom­po­nent­lə­ri­ ey­ni­ qram­ma­tik­əla­qə­ilə­bir­lə­şir­{143,­s.­40}.­sırf­­sin­tak­tik­əla­qə­lər­mə-sə­lə­sin­də­söz­bir­ləş­mə­lə­ri­ilə­söz­lər­ara­sın­da­kı­fərq­isə­bun­dan­iba­rət­dir­ki,­mü­rək­kəb­söz­lə­rin­kom­po­nent­lə­ri­ara­sın­da­kı­bu­əla­qə­lər­açıq­şə­kil­də­hiss­edil­mir,­nə­zə­rə­çarp­mır­və­ təh­lil­ za­ma­nı­on­lar­nə­zə­rə­alın­mır.­Mü­rək-kəb­söz­lə­rin­əmə­lə­gəl­mə­sin­də­iş­ti­rak­edən­qram­ma­tik­əla­mət­lər­daş­la­şa­raq­hə­min­sö­zün­bir­ün­sü­rü­nə­çev­ri­lir.­söz­bir­ləş­mə­lə­ri­nin­tə­rəf­lə­ri­ara­sın­da­kı­sin­tak­tik­əla­qə-lər­ isə­tə­si­re­di­ci­və­ziy­yət­də­olur­{143,­s.­41}.­təd­qi­qat­ma­te­ria­lı­ki­mi­nə­zər­dən­ke­çi­ri­lən­coğ­ra­fi­ad­la­rın­bö­yük­his­sə­si­ in­ki­şaf­pro­se­sin­də­son­ra­dan­va­hid­vur­ğu­al­tı­na­dü­şə­rək­mü­rək­kəb­sö­zə­çev­ril­miş­bi­rin­ci­və­ikin­ci­növ­tə­yi­ni­söz­bir­ləş­mə­lə­ri­əsa­sın­da­ for­ma­la­şan­mü­rək­kəb­isim­lər­dən­təş­kil­olun­muş­dur.­top­lan­mış­fakt­lar­ara­sın-da­bu­qru­pa­aid­coğ­ra­fi­ad­la­rın­aşa­ğı­da­kı­tip­lə­ri­nə­rast­gəl­mək­olar.­

173

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

1)­Bi­rin­ci­növ­ tə­yi­ni­ söz­bir­ləş­mə­lə­ri­ əsa­sın­da­ for­ma­la­şa­raq­mü­rək­kəb­lə­şən­oy­ko­nim­lər:­kom­po­nent­lə-ri­bir-bi­ri­nə­ya­naş­ma­əla­qə­si­ilə­bağ­la­nan­bu­ad­lar­da­bi­rin­ci­tə­rəf­at­ri­bu­tiv­sə­ciy­yə­da­şı­maq­la­ikin­ci­tə­rə­fin­rən­gi­ni,­kə­miy­yə­ti­ni,­key­fiy­yə­ti­ni,­miq­ya­sı­nı­və­s.­bil-di­rir.­Onu­da­qeyd­edək­ki,­bu­söz­lə­rin­mü­rək­kəb­ləş-mə­si­on­la­rın­to­po­nim­ki­mi­for­ma­laş­ma­sın­dan­əv­vəl­ki­döv­rə­aid­de­yil.­bu­ka­te­qo­ri­ya­dan­olan­coğ­ra­fi­ad­la­rın­mü­rək­kəb­ləş­mə­si­ pro­se­si­ on­la­rın­ to­po­nim­ki­mi­ for-ma­laş­ma­sın­dan­ son­ra­ baş­lan­mış­dır.­ ­ bu­ ka­te­qo­ri­ya­üz­rə­təs­nif­edi­lən­təd­qi­qat­nü­mu­nə­lə­ri­nin­özü­də­bi-rin­ci­tə­rə­fin­han­sı­nitq­his­sə­si­nə­aid­söz­lə­ifa­də­sin­dən­ası­lı­ola­raq­bir­ne­çə­qru­pa­bö­lü­nür:­ �a)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­rəng,­əla­mət,­key­fiy­yət­­bil­di­rən­əs­li­si­fət­lə­ifa­də­olun-muş­to­po­nim­lər:­­Göy­tə­pə­/Cə­li­la­bad/,­Ağ­bu­laq­/Şah­buz/,­Göy­də­rə­/Cul­fa/,­Göy­şa­ban­/Lən­kə­ran/,­Ağ­ta­la­/Xaç­maz/,­ Qa­ra­çu­xur­ /Ba­kı/,­ Ağ­çay­ /Xaç­maz/.­ Qa­ra­bürc­ /Şə­rur/,­ Sa­rı­tə­pə­ /Şəm­kir/,­ So­yuq­bu­laq­ ­ /Gə­də­bəy/,­ Tə­zə­kənd­ /Şə­rur/,­ Ye­ni­kənd­ /Şəm­kir/,­ Xoş­ke­şin­/Or­du­bad/,­Bar­lı­bağ­/Şəm­kir/. b)­bi­rin­ci­ tə­rə­fi­ öl­çü,­həcm,­rel­yef­bil­di­rən­əs­li­si­fət­lə­ifa­də­olun­muş­to­po-nim­lər:­ Gur­bu­laq­ /Daş­kə­sən/,­ Ha­mar­me­şə­ /Le­rik/,­Ki­çi­ko­ba­ /Şah­buz/,­ Uzun­tə­pə­ /Cə­li­la­bad/,­ Bö­yük­düz,­Dar­kənd,­Qo­şa­di­zə­/Or­du­bad/. c)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­isim­lə­ifa­də­olun­muş­to­po­nim­lər:­Qı­zıl­kənd­/İmiş­li/,­Zəh­mə­ta­bad­ /Bi­lə­su­var/,­ Nur­su­ /Şah­buz/. ç)­ bi­rin­ci­ tə­rə­fi­miq­dar­sa­yı,­ ikin­ci­ tə­rə­fi­ isim­lə­ ifa­də­olun­muş­ to­po-nim­lər:­­Üç­bu­laq­/Fü­zu­li/.­d) bi­rin­ci­tə­rə­fi­şəxs­adı­ilə­­ifa­də­olun­muş­to­po­nim­lər:­Nə­ri­ma­na­bad­/Bi­lə­su­var/və­s.

təd­qi­qat­ nü­mu­nə­lə­ri­ ara­sın­da­ bi­rin­ci­ növ­ tə­yi­ni­söz­ bir­ləş­mə­si­ konst­ruk­si­ya­sı­ üz­rə­ for­ma­laş­mış­ elə­

174

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

to­po­nim­lə­rə­də­rast­gə­li­nir­ki,­bu­coğ­ra­fi­ad­la­rın­ikin-ci­kom­po­nen­ti­no­menk­la­tur­ter­min­de­yil:­Qa­ra­do­laq­/Ağ­ca­bə­di/,­Qa­ra­zən­cir­/Cə­li­la­bad/,­Turş­su­/Gə­də­bəy/,­Bi­bi­hey­bət­/Ba­kı/­və­s.­­

2)­ İkin­ci­növ­ tə­yi­ni­ söz­bir­ləş­mə­lə­ri­ əsa­sın­da­ for­ma­laş­mış­ mü­rək­kəb­ oy­ko­nim­lər:­ bu­ qə­bil­dən­ olan­nü­mu­nə­lər­for­ma­eti­ba­ri­lə­bi­rin­ci­növ­tə­yi­ni­söz­bir-ləş­mə­lə­ri­üz­rə­ya­ran­mış­mü­rək­kəb­ad­la­ra­da­ha­çox­bən­zə­yir.­Elə­bu­na­gö­rə­də­on­la­rın­bi­rin­ci­növ­tə­yi­ni­söz­bir­ləş­mə­lə­ri­əsa­sın­da­ya­ra­nan­­to­po­nim­lər­sı­ra-sı­na­aid­edil­mə­mə­si­ilk­ba­xış­da­mü­ba­hi­sə­do­ğu­ra­bi-lər.­Am­ma­diq­qət­lə­nə­zər­ye­tir­dik­də­bu­nü­mu­nə­lər­ara­sın­da­kı­məz­mun­fər­qi­ni­ayırd­et­mək­o­qə­dər­də­çə­tin­de­yil.­Aşa­ğı­da­təq­dim­olu­nan­coğ­ra­fi­ad­lar,­əs-lin­də,­ikin­ci­növ­tə­yi­ni­söz­bir­ləş­mə­si­mo­de­lin­də­ya-ran­mış,­za­man­keç­dik­cə­bu­konst­ruk­si­ya­tər­ki­bin­də-ki­mən­su­biy­yət­şə­kil­çi­si­iti­ril­miş­dir.­bu­nun­la­be­lə­bu­də­yi­şik­lik­sö­zün­se­man­ti­ka­sı­na­­xə­ləl­gə­tir­mə­miş­dir.­­Mə­sə­lən:­Ov­çu­bə­rə,­­Oğ­lan­qa­la,­Şah­bu­laq­və­s.­bu­ki-mi­ad­lar­əv­vəl­ki­məz­mu­nu­nu­qo­ru­ya­raq­müa­sir­dil­ba­xı­mın­dan­ da­ Ov­çu­bə­rə­si,­ Oğ­lan­qa­la­sı,­ Şah­bu­la­ğı­mə­na­la­rı­nı­ ve­rir.­ no­menk­la­tur­ ter­mi­nin­ əsas­ kom-po­nen­tin­əv­və­lin­də­və­ya­so­nun­da­gəl­mə­sin­dən­ası­lı­ola­raq­bu­ka­te­qo­ri­ya­ya­aid­nü­mu­nə­lər­iki­qrup­üz­rə­nə­zər­dən­ke­çi­ri­lə­bi­lər:­a)­no­menk­la­tur­ter­min­əsas­kom­po­nent­dən­ son­ra­ gə­lən­mü­rək­kəb­ ad­lar:­Ov­çu­bə­rə­ /Bi­lə­su­var/­ Şah­bu­laq,­ Ar­pa­çay­ /Şə­rur/,­ Qa­ra­vul­daş­ /Yar­dım­lı/,­ Şah­buz­kənd­/Şah­buz/,­Oğ­lan­qa­la­/Şə­rur/,­Ər­tə­pə­/Gə­də­bəy/,­Pir­bu­laq­/Gə­də­bəy/,­­Bəh­rəm­tə­pə­/İmiş­li/,­Ni­ya­zo­ba­/Xaç­maz/,­Gər­mə­ça­taq­/Ba­bək/­Kül­tə­pə­/Ba­bək/,­Cə­lil­kənd­/Şə­rur/,­Da­na­ye­ri,­Oğuz­kənd,­Kür­çu­lu,­Mah­mud­kənd,­Də­rə­kənd­/Şə­rur/.­

175

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

Sa­bir­kənd­ /Or­du­bad/.­ Nə­cə­fə­li­di­zə,­ Kal­bao­ruc­ Di­zə,­Məm­mədr­za­Di­zə­/Ba­bək/­və­s.­qeyd: Müa­sir­ dil­ ba­xı­mın­dan­ bir­ qə­dər­ ar­xa­ik­ləş­miş­

“di­zə”­ sö­zü­ də­ coğ­ra­fi­ no­men­lər­ sı­ra­sı­na­ aiddir.­Ay­rı-ay­rı­təd­qi­qat­çı­la­rın­mü­la­hi­zə­lə­ri­nə­gö­rə,­qə-dim­ İran­ alın­ma­la­rın­dan­ olan­ “di­da-di­za-dea­za-di­zə”­ sö­zü­qə­dim­ İran­dil­lə­rin­də­ “di­var”,­ “ha­sar”­(İ.M.dyo­ko­nov),­“möh­kəm­lən­di­ril­miş­qa­la­di­va­rı”­(E.A.qran­tovs­ki),­ “qa­la”,­ “is­teh­kam”­ (İ.M.Orans-ki),­“kənd”­(v.v.rad­lov)­mə­na­sı­nı­ve­rir.­nü­mu­nə-lər­dən­də­gö­rün­dü­yü­ki­mi,­bə­zi­to­po­nim­lər­də­bu­no­men­əsas­kom­po­nen­tə­tam­qo­vu­şa­raq­ona­bi­ti-şik­ya­zı­lır:­nə­cə­fə­li­di­zə.­bə­zi­nü­mu­nə­lər­də­isə­bu­pro­ses­ hə­lə­ ba­şa­ çat­ma­mış­dır:­ ­ kal­bao­ruc­ di­zə,­Məm­mədr­za­di­zə­və­s.

b)­no­menk­la­tur­ ter­min­əsas­kom­po­nent­dən­ ­əv-və­lə­ke­çən­mü­rək­kəb­ad­lar:­­Qış­la­qab­bas­/Şə­rur/,­Bi­nə­qə­di­/Ba­kı/­və­s.

2.­Mü­rək­kəb­sö­zə­çev­ril­mə­dən­söz­bir­ləş­mə­si­sə­viy­yə­sin­də­qa­lan­to­po­nim­lər:­konk­ret­are­al­lar­da­tək­rar-la­nan­ və­ fərq­lən­di­ri­ci­ əla­mət­lə­ dif­fe­ren­si­al­laş­dı­rı­lan­coğ­ra­fi­ ad­lar­ bu­ qru­pa­ aiddir.­ Mə­lum­ ol­du­ğu­ ki­mi,­“Azər­bay­can­ to­po­nim­lər­ sis­te­min­də­ elə­ se­man­tik­qrup­la­ra­aid­lek­sik­va­hid­lər­də­var­dır­ki,­on­la­rın­funk-si­ya­sı­konk­ret­are­al­lar­da­ tək­rar­la­nan­coğ­ra­fi­ad­la­rın­əsas­kom­po­nent­lə­ri­nin­əv­və­li­nə­və­ya­so­nu­na­ar­tı­rı-la­raq­ey­ni­za­man­da­ob­yekt­lə­rin­coğ­ra­fi­möv­qe­lə­ri­ni,­həc­mi­ni,­öl­çü­sü­nü,­za­hi­ri­əla­mə­ti­ni,­ya­ran­ma­ar­dı­cıl-lı­ğı­nı­və­s.­mü­əy­yən­ləş­dir­mə­yə­xid­mət­et­mək­dən­iba-rət­dir.­be­lə­ söz­lər­ to­po­ni­mik­ədə­biy­yat­lar­da­ to­po­ni-mik­epi­tet­lər­də­ad­lan­dı­rı­lır­və­bir­qay­da­ola­raq­tə­yin­ro­lun­da­çı­xış­edir:­aşa­ğı­–­yu­xa­rı,­ye­ni­–­tə­zə­–­köh­nə,­bi­rin­ci­–­ikin­ci­–­üçün­cü,­bö­yük­–­ki­çik,­baş­–­or­ta­–­qı-

176

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

raq,­düz­–­ha­mar­–­əy­ri”­{57,­s.­185}.­bu­lek­sik­va­hid-lər­bə­zi­mə­qam­lar­da­ad­ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da­is­ti­fa­də­olun-maq­la­coğ­ra­fi­ad­lar­tər­ki­bin­də­əsas­kom­po­nent­ki­mi­çı­xış­edə­bi­lir­və­no­menk­la­tur­ter­min­lə­bi­ti­şik­ya­zı­la-raq­va­hid­vur­ğu­al­tı­na­dü­şür.­bu­ki­mi­hal­la­ra­yu­xa­rı­da­gös­tə­ril­miş­bir­sı­ra­nü­mu­nə­lər­də­də­rast­gə­li­rik:­Tə­zə­kənd,­Ye­ni­kənd­və­s.­

bir­çox­hal­lar­da­isə­bu­lek­sik­va­hid­lər­yal­nız­fərq-lən­di­ri­ci­ əla­mət­ funk­si­ya­sı­ da­şı­maq­la­ söz­dən­ ay­rı­ya­zı­lır­və­bu­cür­to­po­nim­lər­söz­bir­ləş­mə­si­sə­ciy­yə-si­nə­ma­lik­olur.­bu­ki­mi­nü­mu­nə­lər­müs­tə­qil­lik­döv-rün­də­müx­tə­lif­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rə­ve­ri­lən­ono­mas­tik­va­hid­lər­sı­ra­sın­da­da­özü­nə­yer­al­mış­dır:­a)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­əla­mət­bil­di­rən­si­fət­lə­ifa­də­olun­muş­­söz­bir-ləş­mə­lə­ri:­ye­ni­Nov­ruz­lu­/Sa­at­lı/,­Qı­zıl­Qış­laq­/Şah­buz/­və­s.­b)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­yer­zər­fi­ilə­ifa­də­olun­muş­bir­ləş­mə­lər:­Aşa­ğı­Se­yid­lər­/Zər­dab/,­Yu­xa­rı­Kə­bir­li­/Bey­lə­qan/,­Aşa­ğı­Ağ­ca­kənd­/Go­ran­boy/,­Aşa­ğı­Ən­də­mic,­ Yu­xa­rı­ Baş­kənd­ /Or­du­bad/,­ Gü­ney­Qış­laq­ /Şah­buz/­və­s.­

3.­Fe­li­si­fət­tər­ki­bi­əsa­sın­da­for­ma­laş­mış­oy­ko­nim­lər:­ təd­qi­qat­ nü­mü­nə­lə­ri­nə­ aid­ sin­tak­tik­ qu­ru­luş­lu­coğ­ra­fi­ad­la­rın­çox­cü­zi­bir­his­sə­si­də­fe­li­si­fət­tər­kib-lə­ri­əsa­sın­da­mey­da­na­gəl­miş­dir.­Arı­qı­ran­/Gə­də­bəy/,­Ərəb­yen­gi­cə­/Şə­rur/­və­s.­­qeyd: so­nun­cu­nü­mu­nə­yal­nız­eh­ti­mal­la­ra­əsas­lan­maq-

la­fe­li­si­fət­tər­kib­li­to­po­nim­ki­mi­gö­tü­rül­müş­dür.­Çün­ki­ to­po­ni­min­ se­man­ti­ka­sı­na­ nə­zər­ sa­lar­kən­onun­il­kin­mər­hə­lə­də­“ərəb­yen­gi­cə­(ye­ni)­gə­lən­yer”,­­“ye­ni­cə­­sa­lın­mış­ərəb­kən­di”­­məz­mu­nu­da-şı­dı­ğı­şüb­hə­do­ğur­mur.

177

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

3.2. To�po�nim�lə�rin�se�man�ti�ka�sı��

Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­bər­pa­edi­lə­rək­ye­ni­dən­ak-tiv­to­po­ni­mik­fon­da­qay­ta­rı­lan­qə­dim­yer-yurd­ad­la-rı­mı­zın­bər­pa­sı­nın­ta­ri­xi­əsas­la­rı­var­dır.­Hə­min­to­po-nim­lə­rin­ de­mək­ olar­ ki,­ hər­ bi­ri­nin­ se­man­ti­ka­sın­da­yüz­ il­lə­rin­ ta­ri­xi­ fakt­ və­ ha­di­sə­lə­ri­ qo­ru­nur.­ coğ­ra­fi­ad­lar­ konk­ret­ are­al­la­ra­ aid­ ta­ri­xi­ hə­qi­qət­lə­rin­ araş-dı­rı­lıb­ üzə­ çı­xa­rıl­ma­sı­ üçün­ ən­ eti­bar­lı­mə­xəz­lər­dən­bi­ri­dir.­Elə­bu­na­gö­rə­də,­ in­di­yə­qə­dər­bir­çox­Azər-bay­can­ta­rix­çi,­dil­çi,­coğ­ra­fi­ya­şü­nas­alim­lə­ri­nin­əsər-lə­rin­də­öl­kə­miz­də­ki­çox­say­lı­to­po­nim­lə­rin­eti­mo­lo­gi-ya­sı­na­diq­qət­yö­nəl­miş,­bə­zi­ad­la­rın­mən­şə­yi­nə­da­ir­tam­də­qiq­ol­ma­sa­be­lə,­ay­dın­fi­kir­lər­for­ma­laş­mış­dır.­Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­ye­ni­dən­ak­tiv­to­po­ni­mik­fon­da­qay­ta­rıl­mış­bü­tün­coğ­ra­fi­ad­la­rın­eti­mo­lo­ji­təd­qi­qa­ta­cəlb­edil­mə­si,­on­la­rın­məz­mu­nu­nun­də­qiq­mü­əy­yən-ləş­di­ril­mə­si­təd­qi­qat­çı­lar­qar­şı­sın­da­ən­ak­tu­al­mə­sə-lə­lər­dən­bi­ri­ki­mi­da­ya­nır.­İn­di­yə­qə­dər­ay­rı-ay­rı­alim-lər­tə­rə­fin­dən­ve­ril­miş­iza­hat­lar­top­lan­mış­coğ­ra­fi­ad­nü­mu­nə­lə­ri­ni­ tam­ əha­tə­ et­mə­di­yin­dən­ bu­ his­sə­də­yal­nız­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­bər­pa­edi­lən­qə­dim­şə-hər­ad­la­rı­mı­zın­mən­şə­yi­ba­rə­də­in­di­yə­qə­dər­ve­ril­miş­yo­zum­lar­­ümu­mi­ləş­di­ri­lə­cək­dir.­­­­

bər­pa­ta­rix­lə­ri­nə­uy­ğun­ar­dı­cıl­lıq­la­nə­zər­dən­ke-çir­sək,­bu­sı­ra­da­bi­rin­ci­bey­lə­qan­to­po­ni­mi­gə­lir.­ta-ri­xi­mən­bə­lə­rə­əsa­sən,­ııı-ıv­əsr­lər­də­sa­lın­dı­ğı­gü­man­edi­lən­ bu­ qə­dim­ şə­hə­rin­ adı­ Moi­sey­ ka­lan­kat­lı­nın­“Al­ban­ ta­ri­xi”­ əsə­rin­də­pay­ta­ka­ran­ki­mi­ gös­tə­ril­miş-dir.­bey­lə­qan­to­po­ni­mi­nə­möv­cud­ta­ri­xi­qay­naq­lar­dan­qə­dim­su­ri­ya­mən­bə­lə­rin­də,­həm­çi­nin­v-Xı­ıı­əsr­gür-cü,­ ıX-Xı­ıı­ əsr­ ərəb­mən­bə­lə­rin­də­ də­ tə­sa­düf­ et­mək­

178

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

olar.­ bu­ra­da­ ­ Azər­bay­ca­nın­ qə­dim­ to­po­nim­lə­ri­ sı­ra-sın­da­bey­lə­qan­coğ­ra­fi­adı­da­xü­su­si­qeyd­edil­miş­dir­{177,­s.­48}.­Xıı­əsr­mü­əl­lif­lə­rin­dən­olan­gən­cə­li­ki­ra-kos­qand­za­kets­ki­bu­to­po­ni­mi­öz­əsə­rin­də­bay­la­kan-be­lu­qan-be­lu­kan­ ki­mi­ gös­tə­rir­ {57,­ s.21}.­ bey­lə­qan­to­po­ni­mi­nin­mən­şə­yi­nə­gə­lin­cə,­bu­ba­rə­də­irə­li­sü­rü-lən­fi­kir­lər­müx­tə­lif­li­yi­ilə­bir-bi­ri­ni­tək­zib­edir.­təd­qi-qat­çı­lar­dan­Ş.cəm­şi­dov­bu­adın­tər­ki­bi­ni­“bi­lə”­və­fars­di­lin­də­ can­lı­ isim­lə­rin­ tər­ki­bin­də­ iş­lə­nə­rək­ cəm­lik­ifa­də­edən­“gan”­his­sə­lə­ri­nə­böl­müş,­-m\\-b­səs­əvəz-lən­mə­si­nə­gö­rə­“bi­lə”­sö­zü­nün­“mi­lə”dən­ya­ran­dı­ğı­nı,­Mi­lə­nin­isə­şə­hə­rin­yer­ləş­di­yi­əra­zi­nin­-­Mil­dü­zü­nün­adı­ilə­bağ­lı­ol­du­ğu­nu­bil­dir­miş­dir­{47,­s.51-53}.­

Şərq­şü­nas­ v.F.Mi­nors­ki­ isə­ bu­ to­po­ni­mi­ cənubi­Azərbaycan­ əra­zi­sin­də­ki­ Gi­lan­ şə­hə­rin­də­ ya­şa­mış­“bel”­tay­fa­sı­nın­adı­ilə­əla­qə­lən­dir­miş­dir.­bey­lə­qan­şə-hə­ri­nin­bi­lə­qan­çö­lün­də­sa­lın­dı­ğı­nı­və­to­po­ni­min­çö-lün­adın­dan­tö­rən­di­yi­ni­gü­man­edən­lər­də­var­dır.­bu­qə­na­ət­dən­çı­xış­edən­alim­lər­bi­lə­qan­adı­nı­qə­dim­türk­dil­lə­rin­də­ki­“pi­lə”,­“dü­zən­lik”,­“dü­zən­yer”,­“açıq­yer”­və­“qan”­şə­kil­çi­si­nin­bir­ləş­mə­si­ ilə­əsas­lan­dır­mış­lar.­to-po­ni­min­so­nun­da­kı­“ğan”­şə­kil­çi­si­isə­on­la­rın­möv­qe-yi­nə­gö­rə,­heç­də­İran­mən­şə­li­de­yil.­Hə­lə­lik­təd­qi­qat-çı­la­rın­bey­lə­qan­adı­ba­rə­də­ən­or­taq­qə­naə­ti­bu­ono-mas­tik­va­hi­din,­cox­gü­man­ki,­Al­tay­dil­lə­rin­də­“dü­zən”,­­“açıq­yer”­mə­na­sı­ve­rən­“pi­lə”­sö­zün­dən­irə­li­gəl­mə­si­eh­ti­ma­lın­dan­ iba­rət­dir­{31,­s.­75}.­so­vet­ha­ki­miy­yə­ti­il­lə­rin­də­bu­ra­da­5­say­lı­pam­bıq­çı­lıq­sov­xo­zu­nun­fəh­lə-lə­ri­üçün­ya­şa­yış­mən­tə­qə­lə­ri­sa­lın­dı­ğı­na­gö­rə­əra­zi­yə­əv­vəl­cə­“Mil­qrup­pa­sın­dan­5­nöm­rə­li­sov­xoz”,­1939-cu­il­dən­isə­par­ti­ya­və­döv­lət­xa­di­mi­A.A.Jda­no­vun­şə­rə-fi­nə­Jda­nov­adı­ve­ril­miş­dir.­Azər­bay­can­Ali­so­ve­ti­rə-

179

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

ya­sət­He­yə­ti­nin­22­iyun­1989-cu­il­ta­ri­xin­də­qüv­və­yə­mi­nən­18­mart­1989-cu­il­ta­rix­li­­qə­ra­rı­ilə­şə­hə­rin­qə-dim­bey­lə­qan­adı­özü­nə­qay­ta­rıl­mış­ol­du.­

Gən­cə­ şə­hə­ri­nin­ ta­ri­xi­nə­ gəl­dik­də­ isə,­ bu­ ya­şa­yış­məs­kə­ni­­ət­ra­fın­da­apa­rı­lan­ar­xeo­lo­ji­qa­zın­tı­la­rın­nə-ti­cə­lə­ri­ sü­but­ edir­ ki,­ bu­ra­da­ bi­zim­era­dan­ xey­li­ əv-vəl­də­ya­şa­yış­ol­muş­dur.­Gən­cə­dən­Göygöl­rayonuna­ge­dən­yo­lun­kə­nar­la­rın­da,­quş­qa­ra­ça­yı­nın­sağ­tə­rə-fin­də­ki­düz­də­aş­ka­ra­çı­xa­rıl­mış­qə­dim­qə­bir­lə­ri­mü-tə­xəs­sis­lər­3000-3500­ il­bun­dan­əv­və­lə­aid­et­miş­lər­{97,­ s.168}.­ Şə­hə­rin­ mey­da­na­gəl­mə­ ta­ri­xi­ haq­qın­da­əla­və­ola­raq­mü­əy­yən­qey­ri-də­qiq­mə­lu­mat­lar­və­rə-va­yət­lər­ də­ möv­cud­dur.­ Gən­cə­ to­po­ni­mi­nin­ mən­şə-yi­ ba­rə­də­ or­ta­ya­ qo­yu­lan­ mü­la­hi­zə­lər­ bir-bi­rin­dən­fərq­lə­nir.­ bu­ coğ­ra­fi­ adı­ Azər­bay­can­ mən­şə­li­ he­sab­edən­lər­lə­ya­na­şı,­Gən­cə­oy­ko­ni­mi­ni­baş­qa­dil­lər­lə­əla-qə­lən­di­rən­lər­ də­ var­dır.­ İ.Şo­pen­ adın­ “qandz”­ kö­kü­əsa­sın­da­ for­ma­la­şa­raq­ fars­ di­lin­də­ “xə­zi­nə”­ mə­na­sı­ver­di­yi­ni­gü­man­edir.­sen-Mar­tin,­Er­be­le,­İ.Mark­vart,­n.Marr,­ k.pat­ka­nov­ və­ baş­qa­la­rı­ də­ “gən­cə”­ sö­zü­nü­fars­di­li­nə­aid­et­mək­lə­bu­sö­zün­“xə­zi­nə”­mə­na­sı­da-şı­dı­ğı­nı­gös­tə­rir­lər.­Mark­var­tın­fik­rin­cə,­Gən­cə­ti­ca­rət­yol­la­rı­ üs­tün­də­ qə­rar­ tut­du­ğun­dan­ Şərq­ öl­kə­lə­ri­nin­əsas­ xə­zi­nə­lə­ri­ bu­ra­da­ top­lan­mış,­ elə­ bu­na­ gö­rə­ də­şə­hə­rə­xə­zi­nə­mə­na­sı­ve­rən­Gən­cə­adı­qo­yul­muş­dur.­­

Həm­dul­la­ qəz­vi­ni­ də­ ərəb­ ta­rix­çi­lə­ri­nə­ is­ti­nad­edə­rək­şə­hə­rin­adı­nın­“xə­zi­nə”­sö­zün­dən­gö­tü­rül­dü-yü­nü­ya­zır.­Gən­cə­adı­nın­fars­mən­şə­li­söz­ki­mi­iza­hı­na­elə­müa­sir­təd­qi­qat­lar­da­da­tə­sa­düf­et­mək­müm­kün-dür.­ la­kin­ ­ q.İ.Mə­şə­di­yev­ Gən­cə­ to­po­ni­mi­ haq­qın­da­bu­iza­hı­yan­lış­he­sab­edir­və­möv­qe­yi­ni­konk­ret­də­lil-

180

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

lər­lə­­əsas­lan­dı­rır.­Onun­fik­rin­cə,­is­tər­to­po­ni­min­lek-sik-qram­ma­tik­qu­ru­lu­şu,­ is­tər­sə­də­ coğ­ra­fi­ adın­ işa-rə­lən­dir­di­yi­ əra­zi­ cə­hət­dən­ Gən­cə­ ono­mas­tik­ va­hi­di­türk­mən­şə­li­dir­ {123,­ s.25-27}.­Mah­mud­kaş­ğa­ri­nin­“di­va­ni-lü­ğət-it-türk”­ ki­ta­bın­da­ bu­ to­po­ni­mi­ əs­lin­də­Gen­cək­ki­mi­yaz­ma­sı­və­hə­min­adın­qə­dim­türk­tay-fa­la­rın­dan­bi­ri­nin­adı­ilə­bağ­lı­ol­du­ğu­nu­qeyd­et­mə­si­ba­rə­də­xa­tır­lat­ma­ve­rən­q.Mə­şə­di­yev­to­po­ni­min­türk­mən­şə­li­ol­ma­sı­fik­ri­ni­ey­ni­xü­su­si­adın­müx­tə­lif­fo­ne-tik­va­ri­ant­lar­la­baş­qa­əra­zi­lər­də­ya­yıl­ma­sı­fakt­la­rı­ilə­də­əsas­lan­dı­rır.­Mə­sə­lən:­Amur­vi­la­yə­tin­də­qon­ja,­da-ğıs­tan­da­Xun­dax,­Gür­cüs­tan­da­qənd­za­ni,­ta­ci­kis­tan­da­qan­çi­ad­lı­coğ­ra­fi­ob­yekt­lər­var­dır.­Azər­bay­can­əra­zi-sin­də­də­Gən­cə­to­po­ni­mi­nə­mü­əy­yən­fo­ne­tik­fərq­lər-lə­Göygöl,­İs­ma­yıl­lı,­sal­yan,­Xaç­maz­ra­yon­la­rın­da­rast­gəl­mək­müm­kün­dür.­Mü­əl­lif­he­sab­edir­ki,­bu­ad­la­rın­ha­mı­sı­ Azər­bay­can­ əra­zi­sin­də­ki­ Gən­cə­ to­po­ni­mi­ ilə­bağ­lı­ olub­ müx­tə­lif­ linq­vis­tik­ are­al­lar­da­ fo­ne­tik­ cə-hət­dən­də­yi­şik­li­yə­uğ­ra­mış­dır.­Adın­özü­nün­lek­sik­bir­va­hid­ki­mi­mey­da­na­çıx­ma­sı­nı­isə­o­iki­eh­ti­mal­la­əla-qə­lən­di­rir.­Gən­cə­to­po­ni­mi­ya­bu­ra­da­məs­kun­ol­muş­tay­fa­baş­çı­sı­nın­adın­dan,­ya­da­əra­zi­nin­coğ­ra­fi-rel­yef­xü­su­siy­yət­lə­rin­dən­­tö­rə­yə­bi­lər­di.­

Gən­cə­1606-cı­il­dən­son­ra­sə­fə­vi­şa­hı­Şah­Ab­ba­sın­şə­rə­fi­nə­bir­müd­dət­Ab­ba­sa­bad­adı­ ilə­də­ ta­nın­mış-dır.­­Gən­cə­to­po­ni­mi­haq­qın­da­bir­ma­raq­lı­fak­tı­tək­rar­xa­tır­lat­maq­ye­ri­nə­dü­şər­di.­1804-cü­il­də­çar­ge­ne­ra-lı­ si­sia­nov­ tə­rə­fin­dən­ iş­ğal­ edil­dik­dən­ son­ra­ Gən­cə­şə­hə­ri­ ı­Alek­sand­rın­xa­nı­mı­nın­şə­rə­fi­nə­ye­li­za­vet­pol­ad­lan­dı­rıl­mış­ və­ Gən­cə­ to­po­ni­mi­ni­ iş­lə­dən­ şəxs­lə­rə­qar­şı­ge­ne­ra­lın­əm­ri­ilə­1­ma­nat­gü­müş­pul­də­yə­rin-də­cə­ri­mə­tət­biq­edil­miş­dir.­la­kin­fakt­lar­gös­tə­rir­ki,­

181

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

yer­li­sa­kin­lər­bu­cür­qa­da­ğa­la­ra­rəğ­mən­qə­dim­Gən­cə­adı­nı­ye­nə­də­unut­mur­və­hət­ta­cə­ri­mə­mü­qa­bi­lin­də­ol­sa­be­lə,­ün­siy­yət­pro­se­sin­də­bu­to­po­nim­dən­is­ti­fa­də­edir­di­lər.­

1918-ci­ ilin­28­ma­yın­da­Azər­bay­can­de­mok­ra­tik­cüm­hu­riy­yə­ti­ elan­olun­duq­dan­və­mil­li­hö­ku­mət­bu­şə­hər­də­ mü­vəq­qə­ti­ məs­kun­laş­dıq­dan­ dər­hal­ son­ra­Gən­cə­nin­­qə­dim­adı­özü­nə­qay­ta­rıl­dı.­Şəx­siy­yə­tə­pə-rəs­tiş­meyl­lə­ri­nin­güc­lən­di­yi­30-cu­il­lə­rin­or­ta­la­rın­da,­da­ha­konk­ret,­1935-ci­il­də­isə­Gən­cə­şə­hə­ri­s.M.ki­ro-vun­şə­rə­fi­nə­qa­nun­suz­ola­raq­ki­ro­va­bad­ad­lan­dı­rıl­dı.­Şə­hə­rin­ qə­dim­ adı­ yal­nız­ 54­ il­lik­ müd­dət­dən­ son­ra­1989-cu­ilin­7­de­kab­rın­da­bər­pa­edil­di.­Çox­say­lı­mü-ra­ci­ət­lə­ri­nə­zə­rə­ala­raq­Gən­cə­adı­nın­özü­nə­qay­ta­rıl-ma­sı­ba­rə­də­qə­rar­çı­xa­ran­Azər­bay­can­Ali­so­ve­ti­rə-ya­sət­He­yə­ti­nin­bu­ad­dı­mı­ic­ti­ma­iy­yət­nü­ma­yən­də­lə­ri­ara­sın­da­bö­yük­rəğ­bət­lə­qar­şı­lan­dı.­

1990-cı­ilin­5­yan­va­rın­da­ba­kı­nın­keç­miş­Şa­um­yan­ra­yo­nu­na­ ve­ri­lən­ Xə­tai­ adı­nın­ ge­niş­ iza­hı­na­ gü­man­edi­rik­ki,­eh­ti­yac­yox­dur.­­bu­sü­ni-me­mo­ri­al­to­po­nim,­adı­Azər­bay­can­ic­ti­mai-si­ya­si­fi­kir­ta­ri­xi­nə­qı­zıl­hərf-lər­lə­ya­zıl­mış­qüd­rət­li­şa­ir-hökm­dar­Şah­İs­ma­yıl­Xə-tai­nin­tə­xəl­lü­sü­nün­to­po­nim­sə­viy­yə­si­nə­ke­çi­di­he­sa-bı­na­for­ma­laş­dı­rıl­mış­dır.­­

ba­kı­nın­keç­miş­Or­co­ni­kid­ze­ra­yo­nu­na­ve­ri­lən­Su­ra­xa­nı­adı­ isə­bu­əra­zi­nin­ta­ri­xi­adı­ol­maq­la­ba­kı­nın­ən­qə­dim­to­po­nim­lə­rin­dən­sa­yı­lır.­su­ra­xa­nı­sö­zü­nün­eti­mo­lo­gi­ya­sı­ba­rə­də­müx­tə­lif­eh­ti­mal­lar­möv­cud­dur.­XıX­əsr­də­ya­şa­mış­İran­mü­əl­li­fi­Mə­həm­məd­hə­sən­xan­“su­ra­xa­nı”­ to­po­ni­mi­nin­ mə­na­sı­nı­ “qo­naq­ evi”­ ki­mi­izah­et­miş,­­bu­nu­da­hə­min­əra­zi­də­yer­lə­şən­və­bü­tün­

182

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Şərq­dün­ya­sın­da­məş­hur­olan­atəş­gah­la­əla­qə­lən­dir-miş­dir­{147,­s.­35}.­bə­zi­təd­qi­qat­çı­lar­su­ra­xa­nı­sö­zü-nü­“sur”­və­“xa­nə”,­yə­ni,­“ət­ra­fı­na­di­var­çə­kil­miş­ya­şa-yış­ye­ri”­mə­na­sın­da­yo­zur­lar.­bir­sı­ra­təd­qi­qat­çı­lar­da­be­lə­gü­man­edir­lər­ki,­bu­söz­tat­di­lin­də­ki­“sur”­(is­ti)­və­“xa­ni”­(bu­laq,­mən­bə)­söz­lə­rin­dən­iba­rət­ol­maq­la­əs­lin­də­“is­ti­bu­laq”­de­mək­dir­{31,­s.­451}.­ta­rix­çi-alim­s.Aşur­bəy­li­ isə­bu­ to­po­ni­min­mə­na­sı­nı­ “qır­mı­zı­atəş­mə­ka­nı”­ki­mi­izah­edə­rək­“su­rak­şa­nı”­sö­zü­nün­qə­dim­hind­di­li­-­sansk­rit­də­“iba­dət”,­“si­ta­yiş­olu­nan­mü­qəd-dəs­yer”­mə­na­sı­ver­di­yi­ni­bil­di­rir­{12,­s.­35}.­O,­su­ra-xa­nı­sö­zü­nü­“su­rax”­(fars­və­tat­dil­lə­rin­də­“de­şik”)­və­“xa­ni”­kom­po­nent­lə­ri­nə­ayı­ra­raq­bu­to­po­ni­min­“alov-fon­tan”­mən­bə­yi­mə­na­sı­nı­ ver­di­yi­ni­qeyd­edir.­Atəş-gah­mə­bə­di­nin­ bu­ əra­zi­də­ yer­ləş­mə­si­ni­ və­ sansk­rit­di­li­nə­mən­sub­atəş­pə­rəst­hind­li­lə­rin­hə­min­mə­bəd­və­tə­bii­ola­raq­həm­də­su­ra­xa­nı­əra­zi­si­ilə­ta­ri­xi­bağ­lı­lı-ğı­nı­nə­zə­rə­al­saq,­s.Aşur­bəy­li­nin­fi­kir­lə­ri­möv­cud­eh-ti­mal­lar­la­mü­qa­yi­sə­də­da­ha­inan­dı­rı­cı­tə­sir­ba­ğış­la­yır.­so­vet­ha­ki­miy­yə­ti­il­lə­rin­də­bu­əra­zi­par­ti­ya­və­döv­lət­xa­di­mi­ qri­qo­ri­ kons­tan­ti­no­viç­ (ser­qo)­ Or­co­ni­kid­ze-nin­şə­rə­fi­nə­Or­co­ni­kid­ze­ad­lan­dı­rıl­mış­dır.­bir­ne­çə­on­il­dən­son­ra­18­ap­rel­1990-cı­il­ta­rix­li­qə­rar­la­əra­zi­nin­qə­dim­su­ra­xa­nı­adı­ye­ni­dən­bər­pa­edil­miş­dir.­

Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ ak­tiv­ lü­ğət­ fon­du­na­ qay­ta-rı­lan­ oy­ko­nim­lər­dən­ bi­ri­ də­ Ha­cı­qa­bul­ coğ­ra­fi­ adı-dır.­1939-cu­ il­dən­bol­şe­vik­qa­zı­məm­məd­ ­Ağa­sı­ye­vin­(1882-1918)­ şə­rə­fi­nə­qa­zı­məm­məd­ad­lan­dı­rıl­mış­bu­qə­sə­bə­24­ap­rel­1990-cı­il­ta­rix­li­qə­rar­la­ra­yon­sta­tu­su­al­mış­və­bu­za­man­əra­zi­nin­Ha­cı­qa­bul­adı­özü­nə­qay-ta­rıl­mış­dır.­Xalq­eti­mo­lo­gi­ya­sın­da­Ha­cı­qa­bul­to­po­ni­mi­gu­ya­Mək­kə­zi­ya­rə­tin­dən­qa­yı­dan­zəv­var­la­rın­bu­ra­da­

183

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

qar­şı­lan­ma­sı­və­ya­xud­on­la­rın­zi­ya­rə­ti­nin­tan­rı­ya­nın-da­qə­bul­olun­ma­sı­mə­na­sın­da­şərh­edi­lir.­Am­ma­zən-ni­miz­cə,­bu­iza­hın­heç­bir­el­mi­əsa­sı­yox­dur.­Ha­cı­qa­bul­to­po­ni­mi­ əs­lin­də­bu­ ya­şa­yış­məs­kə­ni­nin­ ya­xın­lı­ğın­da­yer­lə­şən­ ey­ni­ ad­lı­ gö­lə­ aid­ lim­no­nim­lə­ bağ­lı­dır.­ bə­zi­mü­tə­xəs­sis­lər­ ­ Ha­cı­qa­bul­ lim­no­ni­mi­nin­ gu­ya­ ya­şa­yış­mən­tə­qə­si­nin­ adın­dan­ tö­rə­di­yi­ni­ gös­tər­mək­lə­ səh­və­yol­ve­rir­lər.­İlk­növ­bə­də­bir­mə­qam­nə­zər­dən­ya­yın­ma-ma­lı­dır­ki,­na­dir­is­tis­na­la­rı­çıx­maq­şər­ti­lə­hid­ro­nim­lər­ümu­miy­yət­lə­ də­yiş­mir.­ İc­ti­mai-si­ya­si­ pro­ses­lər,­ ­ əha­li­miq­ra­si­ya­la­rı­və­s.­bu­ki­mi­amil­lə­rin­hid­ro­nim­lə­rə­tə-si­ri­ çox­ az­dır.­ Oy­ko­nim­lə­rin­ hid­ro­nim­lə­rə­ çev­ril­mə­si­fakt­la­rı­na­çox­az­tə­sa­düf­edi­lir.­bu­tə­sa­düf­lər­də­də­niz,­göl,­çay­və­s.­bu­ki­mi­tə­bii­su­ob­yekt­lə­ri­nin­ad­la­rın­da­de­yil,­əsa­sən­in­san­əli­ilə­sa­lın­mış­­və­ya­xud­in­san­fəa-liy­yə­ti­ ilə­bir­ba­şa­bağ­lı­lı­ğı­olan­su­ob­yekt­lə­ri­nin­ad­la-rın­da­özu­nü­ gös­tə­rir­ (Mə­sə­lən:­ Şir­van­ka­na­lı,­Min­gə-çe­vir­dər­ya­ça­sı­və­s.)­Ay­rı-ay­rı­oy­ko­nim­lə­rin­müx­tə­lif­hid­ro­nim­lər­əsa­sın­da­for­ma­laş­ma­sı­fakt­la­rı­isə­ki­fa­yət­qə­dər­dir:­Mə­sə­lən:­kür­də­mir,­tər­tər,­Şəm­kir,­Go­ran­boy­və­s.­Ha­cı­qa­bul­oy­ko­ni­mi­nin­xalq­ara­sın­da­iş­lən­mə­va-ri­an­tı­nı­nə­zər­dən­ke­çir­mək­lə­to­po­ni­min­mən­şə­yi­ni­ay-dın­laş­dır­maq­olar.­­Mə­həl­li­dia­lekt­də­bu­oy­ko­nim­ədə­bi­dil­də­ki­Ha­cı­qa­bul­va­ri­an­tın­da­de­yil,­Ağ­ca­qa­bul­for­ma-sın­da­iş­lə­nir.­vax­ti­lə­əra­zi­də­ya­ra­dıl­mış­də­mir­yol­stan-si­ya­sı­na­ve­ri­lən­bu­ad­ya­xın­lıq­da­kı­Ağ­ca­qa­bul­gö­lü­nün­adın­dan­ gö­tü­rül­müş­dür.­ za­man­ keç­dik­cə­ ad­ fo­ne­tik­ba­xım­dan­təh­rif­olun­muş­dur.­Ağ­ca­qa­bul­lim­no­ni­mi­nin­il­kin­va­ri­an­tı­əs­lin­də­Ağ­ca­qo­bu­dur.­zən­ni­miz­cə,­­qa­zı-məm­məd­adı­Ha­cı­qa­bul­adı­ilə­əvəz­edi­lər­kən­bu­fakt­nə­zə­rə­alın­ma­lı,­ ra­yon­Ha­cı­qa­bul­de­yil,­Ağ­ca­qo­bu­adı­ilə­rəs­mi­ləş­di­ril­mə­li­idi.

184

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Ey­ni­ ta­rix­də­ da­ha­ bir­ qə­rar­la­ Mə­rə­zə­ qə­sə­bə­si­də­ra­yo­na­çev­ril­miş­dir.­ye­ni­in­zi­ba­ti­əra­zi­va­hi­di­qo-bus­tan­ to­po­ni­mi­ ilə­ ad­lan­dı­rıl­mış­dır.­Mə­lum­ ol­du­ğu­ki­mi,­Azər­bay­ca­nın­ən­qə­dim­ in­san­məs­kən­lə­rin­dən­sa­yı­lan­bu­əra­zi­yə­ve­ril­miş­Qo­bus­tan­adı­bö­yük­qaf-qa­zın­şər­qin­də­ki­al­çaq­dağ­lıq­sa­hə­nin­adın­dan­gö­tü-rül­mək­lə­­“çox­lu­qo­bu­su­olan­yer”,­və­ya­“də­rə-tə­pə­li”,­“yar­ğan­lı”,­ “qu­ru­ çay­ ya­ta­ğı”,­ həm­çi­nin­ “məs­kun­laş-ma­mış­qu­ru­dü­zən­lik”­və­s.­mə­na­sı­nı­ve­rir.­n.A.bas­ka-kov­oğuz­qə­bi­lə-tay­fa­bir­ləş­mə­lə­ri­nin­tər­ki­bi­nə­da­xil­olan­əsas­qə­bi­lə­lər­dən­bi­ri­nin­də­qo­buy­qə­bi­lə­si­ad-lan­dı­ğı­nı­qeyd­et­miş­dir.­ə.Fər­zə­li­n.A.bas­ka­ko­vun­fi-kir­lə­ri­nə­is­ti­na­dən,­he­sab­edir­ki,­qo­bus­tan­to­po­ni­mi­əs­lin­də­ qo­buy­ tay­fa­la­rı­nın­ ya­şa­dı­ğı­ əra­zi­ de­mək­dir.­“son­ra­lar­Azər­bay­can,­elə­cə­də,­di­gər­qon­şu­tay­fa­və­xalq­la­rın­da­nı­şıq­di­lin­də­ki­möv­cud­qa­nun­la­ra­uy­ğun­ola­raq­qo­buy­sö­zün­dən­y­sa­mi­ti­düş­müş­və­coğ­ra­fi­ad­müx­tə­lif­va­ri­ant­lar­üz­rə­qo­bu,­qo­bı,­qo­bi,­ko­ba,­ko­va,­ko­bas­və­s.­for­ma­lar­da­səs­lən­miş­dir”­{69.}.­bu­fi­kir­nə­qə­dər­əsas­lı­gö­rün­sə­be­lə,­qo­bu­to­po­ni­mi­nə­müx­tə­lif­are­al­lar­da­da­ tə­sa­düf­edil­mə­si­ ­ (Ab­şe­ron­ra­yo­nun­da­qo­bu­şə­hər­tip­li­qə­sə­bə,­­Fü­zu­li­ra­yo­nun­da­qo­bu­di­la-ğar­da­kən­di,­Xaç­maz­ra­yo­nun­da­qo­bu­qı­raq­kən­di)­və­bu­oy­ko­nim­lə­rin­ox­şar­rel­yef­qu­ru­lu­şu­na­ma­lik­əra­zi-lə­ri­işa­rə­lən­di­ril­mə­si­mə­lum­eh­ti­ma­lın­hə­qi­qət­yü­kü-nü­azal­dır.­­

qeyd­edək­ki,­Mə­rə­zə­qə­sə­bə­si­əsa­sın­da­ye­ni­dən­təş­kil­edi­lən­ra­yo­na­qo­bus­tan­adı­nın­ve­ril­mə­si­nə­pa-ra­lel­ ola­raq­qa­ra­dağ­ ra­yo­nu­ tər­ki­bin­də­ki­ şə­hər­ tip­li­qə­sə­bə­nin­də­qo­bus­tan­adı­sax­lan­mış­və­bu,­mü­əy­yən­do­la­şıq­lı­ğa­gə­tir­miş­dir.­Ey­ni­ad­lı­şə­hər­tip­li­qə­sə­bə­nin­qə­dim­adı­isə­1972-ci­ilə­qə­dər­du­van­nı­olub.­za­hi­ri­

185

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

əla­mət­lə­ri­nə­gö­rə,­du­van­nı­oy­ko­ni­mi­bir­çox­la­rı­tə­rə-fin­dən­rus­su­perst­ra­tı­nü­mu­nə­si­ki­mi­qə­bul­olun­sa­da,­bu­fi­kir­kö­kün­dən­yan­lış­dır.­du­van­nı­sö­zü­qə­dim­türk-dil­li­tay­fa­lar­dan­olan­du­van­tay­fa­sı­nın­adı­və­mən­su-biy­yət­bil­di­rən­ -lı4­ şə­kil­çi­si­nin­bir­ləş­mə­sin­dən­ təş­kil­olun­muş­dur­{171,­s.­69-72}.­Xıv­əsr­də­ya­şa­yıb­ya­rat-mış­Azər­bay­can­şai­ri­Arif­ər­də­bi­li­nin­ “Fər­had­na­mə”­əsə­rin­də­ də­ du­van­ adı­ çə­ki­lir.­ bər­də­ ra­yo­nun­da­ isə­di­van­lı­ ad­lı­ kənd­möv­cud­dur.­ təd­qi­qat­çı­la­rın­ ye­kun­qə­na­ət­lə­ri­nə­əsa­sən,­du­van­tay­fa­sı­nın­nü­ma­yən­də­lə-ri­əv­vəl­cə­Al­tay­da­və­Mon­qo­lus­tan­da­ya­şa­mış,­son­ra­dəş­ti-qıp­çaq­da­ məs­kun­laş­mış­ və­ gü­man­ ki,­ on­la­rın­mü­əy­yən­bir­qru­pu­qıp­çaq­la­rın­ tər­ki­bin­də­Azər­bay-ca­na­gə­lə­rək­bu­ra­da­məs­kən­sal­mış­dır.­Fik­ri­miz­cə,­şə-hər­tip­li­qə­sə­bə­nin­du­van­nı­adı­nı­bər­pa­et­mək­lə­həm­bu­ əra­zi­nin­ ta­ri­xi­ adı­nı­ qo­ru­maq,­ həm­də­qo­bus­tan­to­po­ni­mi­nin­iki­in­zi­ba­ti­əra­zi-va­hi­di­nə­ve­ril­mə­sin­dən­irə­li­gə­lən­do­la­şıq­lı­ğı­ara­dan­qal­dır­maq­müm­kün­idi.­­­­­­­

Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­ak­tiv­to­po­ni­mik­fon­da­da­xil­edi­lən­coğ­ra­fi­ad­lar­dan­bi­ri­də­Go­ran­boy­oy­ko­ni­mi­dir.­Azər­bay­can­da­ so­vet­ha­ki­miy­yə­ti­qu­rul­duq­dan­ son­ra­bol­şe­vik­qa­sım­İs­ma­yı­lo­vun­şə­rə­fi­nə­qa­sım­İs­ma­yı­lov­ad­lan­dı­rı­lan­Go­ran­boy­əra­zi­si­nin­qə­dim­adı­14­fev­ral­1991-ci­ il­ ta­rix­li­ qə­rar­la­ ye­ni­dən­ bər­pa­ edil­miş­dir.­­Go­ran­boy­ to­po­ni­mi­ özü­nün­ il­kin­ for­ma­sın­da­ de­yil.­za­man­keç­dik­cə­kök­lü­təh­ri­fə­uğ­ra­yan­bu­coğ­ra­fi­ad­il-kin­mən­bə­lər­də­bo­yəh­məd­li­ki­mi­gös­tə­ril­miş­dir.­Mü-tə­xəs­sis­lər­ tə­rə­fin­dən­ irə­li­sü­rü­lən­eh­ti­mal­la­ra­gö­rə,­son­ra­lar­di­gər­ey­ni­ad­lı­ya­şa­yış­mən­tə­qə­sin­dən­fərq-lən­dir­mək­üçün­ to­po­ni­min­əv­və­li­nə­onun­yer­ləş­di­yi­əra­zi­dən­axan­ça­yın­adı­ ilə­bağ­lı­ ola­raq­Go­ran­po­ta-mo­ni­mi­də­əla­və­olun­muş­və­to­po­nim­iki­kom­po­nent­li­

186

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Go­ran­bo­yəh­məd­li­ for­ma­sı­na­gəl­miş­dir­ {31,­ s.­321}.­El­mi­mü­la­hi­zə­lə­rə­əsa­sən,­gös­tə­ri­lən­­coğ­ra­fi­ad­türk­dil­lə­rin­də­ “go­ran”,­ “qur­qan”­ “dü­şər­gə”­ və­ “boy”,­ ­ “nə­sil”,­ “tay­fa”,­ “el”­ ­ və­ “əh­məd­li”­ ­ kom­po­nent­lə­rin­dən­iba­rət­ola­raq­“go­ran­tə­rəf­də­ya­şa­yan­əh­məd­li­tay­fa­sı”­mə­na­sı­nı­ ifa­də­ edir.­ son­ra­dan­ to­po­ni­min­ so­nun­da­kı­“əh­məd­li”­ kom­po­nen­ti­ el­lip­si­ya­ya­ uğ­ra­dı­ğın­dan­ to-po­nim­“Go­ran­boy”­for­ma­sı­na­düş­müş­dür.­q.İ.Mə­şə­di-yev­Go­ran­boy­to­po­ni­mi­nin­əsa­sı­nı­təş­kil­edən­Go­ran­sö­zü­nün­türk­mən­şə­li­ol­du­ğu­nu,­hər­han­sı­qə­bi­lə­nin­adı­nı­bil­di­rə­rək­“qı­za­ran”,­“işıl­da­yan”,­“kö­zə­rən”­və­s.­bu­ki­mi­mə­na­lar­ver­di­yi­ni­gü­man­edir.­Onun­nöq­te­yi-nə­zə­rin­cə,­ola­bil­sin­ki,­bu­yer­də­ya­nan,­qı­za­ran,­hər­han­sı­mə­bud­ol­muş­və­qə­dim­türk­lər­hə­min­mən­bə­yə­is­ti­na­dən,­ça­ya­­da­be­lə­bir­ad­ver­miş­lər­{75,­s.­100}.­Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Go­ran­boy­oy­ko­ni­mi­ilə­bi­la­va­si-tə­bağ­lı­olan­baş­qa­bir­fakt­da­nə­zə­rə­çar­pır.­Go­ran­boy­adı­nın­bər­pa­edil­di­yi­14­fev­ral­1991-ci­il­ta­ri­xin­də­im-za­la­nan­baş­qa­bir­qə­rar­la­bu­ra­yo­nun­qon­şu­lu­ğun­da­kı­Şa­um­yan­ra­yo­nu­ləğv­edil­miş,­hə­min­əra­zi­Go­ran­boy­ra­yo­nu­na­bir­ləş­di­ril­miş­dir.­qeyd­edək­ki,­bu­əra­zi­rel-yef­qu­ru­lu­şu­na­uy­ğun­ola­raq­yüz­ il­lər­dən­bə­ri­Aşa­ğı­Ağ­ca­kənd­adı­ilə­ta­nın­mış­dır.­Am­ma­son­ra­dan­bu­ra­da­məs­kun­laş­dı­rı­lan­gəl­mə­er­mə­ni­lər­ta­ri­xi­sax­ta­laş­dır-maq­üçün­bu­ra­Şa­um­yan­adı­nın­ve­ril­mə­si­nə­na­il­ ol-muş­və­qə­dim­Aşa­ğı­Ağ­ca­kənd­adı­nı­unut­dur­muş­lar.­əra­zi­Go­ran­boy­ra­yo­nu­na­bir­ləş­di­ril­dik­dən­son­ra­isə­keç­miş­Şa­um­yan­ra­yo­nu­əra­zi­si­nə­şə­hər­tip­li­qə­sə­bə­sta­tu­su­ve­ril­di,­bu­ra­ye­nə­də­ta­ri­xi­adı­ilə­Aşa­ğı­Ağ­ca-kənd­ad­lan­dı­rıl­dı.­

Ey­ni­ta­rix­də­Oğuz­et­no­ni­mi­ilə­əvəz­edi­lən­var­ta-şen­coğ­ra­fi­ adı­nın­mən­şə­yi­ba­rə­də­ isə­ki­fa­yət­qə­dər­

187

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

mü­ba­hi­sə­li­fi­kir­lər­möv­cud­dur.­bu­mü­ba­hi­sə­lə­ri­əra-zi­nin­et­nik­müx­tə­lif­li­yi­şərt­lən­di­rir.­əra­zi­sa­kin­lə­ri­nin­tər­ki­bi­azər­bay­can­lı,­udin,­yə­hu­di­və­baş­qa­xalq­la­rın­nü­ma­yən­də­lə­rin­dən­ təş­kil­ olun­du­ğun­dan­ var­ta­şen­coğ­ra­fi­ adı­nın­ bi­rin­ci­ kom­po­nen­ti­nin­ bu­ xalq­lar­dan­han­sı­na­aidli­yi­ni­mü­əy­yən­ləş­dir­mək­bir­qə­dər­çə­tin-dir.­bə­zi­mü­əl­lif­lər­­be­lə­gü­man­edir­lər­ki,­var­ta­şen­sö-zü­fars­di­lin­də­“var­de”­(qül­lə­qa­la)­və­“şen”­­to­po­for-mant­la­rın­dan­iba­rət­ol­maq­la­“kənd”,­­“məs­kən”­mə­na-sı­nı­ve­rir.­­bir­sı­ra­mü­tə­xəs­sis­lə­rin­möv­qe­yi­nə­gö­rə­isə­qeyd­olu­nan­to­po­nim­Hind-İran­mən­şə­li­“var”­(gül)­və­“şen”­(kənd)­kom­po­nent­lə­rin­dən­əmə­lə­gə­lə­rək­“gül-lü­kənd”­de­mək­dir­{51;­135;­136}.­vax­ti­lə­M.be­ja­nov­bu­oy­ko­ni­min­gu­ya,­udin­ke­şi­şi­var­ta­nın­adı­ ilə­bağ-lı­ ya­ran­dı­ğı­nı­və­ se­man­tik­ba­xım­dan­ “var­tan­kən­di”,­“var­ta­nın­ kən­di”­ mə­na­la­rı­nı­ ver­di­yi­ni­ gös­tər­miş­dir­{131,­s.­32}.­­la­kin­mü­əl­lif­öz­möv­qe­yin­də­sa­bit­qə­dəm­de­yil.­ O,­ var­ta­şe­nin­ “var­dis-qı­zıl­ gül”­ və­ “şen-kənd”­söz­lə­rin­dən­əmə­lə­gəl­di­yi­ni­də­qeyd­et­miş,­bu,­son­ra-dan­ək­sər­araş­dır­ma­çı­la­rın­ümu­mi­möv­qe­yi­nə­çev­ril-miş­dir.­r.yüz­ba­şov­ isə­be­lə­bir­yo­zu­mun­mü­ba­hi­sə­li­ol­du­ğu­nu­bil­di­rir­{163,­s.­50}.­

t.əh­mə­dov­isə­qeyd­edir­ki,­var­ta­şen­oy­ko­ni­mi­ni­tək­cə­er­mə­ni­di­li­nə­aid­et­mək­bir­tə­rəf­li­və­qey­ri-el­mi­olar­dı.­Çün­ki­“şen”­sö­zü­nün­“ya­şa­yış­ye­ri”,­“in­san­ya-şa­yan­əra­zi,­in­san­olan­yer”­mə­na­sın­da­qə­dim­İran­dil-lə­rin­də­də­is­ti­fa­də­edil­di­yi­­mə­lum­dur.­ən­ma­raq­lı­fakt­odur­ki,­“şen”­sö­zü­qə­dim­türk­dil­lə­rin­də­də­iş­lən­miş-dir.­bu­sö­zün­iz­lə­ri­nə­bir­sı­ra­dia­lekt­və­şi­və­lə­ri­miz­də­rast­gə­li­nir.­Azər­bay­can­di­lin­də­“şen”­kom­po­nen­ti­nin­“şen­lik”­sö­zü­tər­ki­bin­də,­“ya­şa­yış­ye­ri”,­“bö­yük­kənd-dən­ ay­rıl­mış­mən­tə­qə”,­ “zo­na”­ və­ s.­mə­na­la­rın­da­ iş-

188

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

lən­di­yi­də­mə­lum­dur”­{57,­s.175}.­­E.nu­ri­yev­gös­tə­rir­ki,­var­ta­şen,­qut­qa­şen­və­di­gər­bu­ki­mi­to­po­nim­lə­rin­tər­ki­bin­də­iş­ti­rak­edən­“şen”­kom­po­nen­ti­qə­dim­hind­di­li-sansk­ri­tə­mən­sub­olub,­son­ra­lar­türk,­er­mə­ni­və­di­gər­dil­lə­rə­keç­miş­dir.­bu­sə­bəb­dən­er­mə­ni­lər­ya­şa-yan­ zo­na­lar­dan­ kə­nar­da­kı­ “şen”­ kom­po­nent­li­ to­po-nim­lə­ri­er­mə­ni­mən­şə­li­to­po­nim­lər­he­sab­et­mək­düz-gün­de­yil.­“Şin”,­“şen”­for­ma­la­rı­za­qaf­qa­zi­ya­to­po­ni­mi-ya­sın­da­qə­dim­dən­möv­cud­ol­maq­la­“ti­kin­ti”,­“ya­şa­yış­mən­tə­qə­si”,­“kənd”,­“abad”­mə­na­la­rı­nı­ ifa­də­et­miş­dir­{135,­s.­32}.­de­mə­li,­var­ta­şen­adı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­nə­əs­lin­də,­lü­zum­yox­idi.­bu­nun­la­be­lə,­ad­də­yiş­mə­pro-se­sin­də­ coğ­ra­fi­ adın­ er­mə­ni­ mən­şə­li­ ol­ma­sı­ ba­rə­də­şüb­hə­li­eh­ti­mal­lar­qə­ti­hök­mə­çev­ril­miş,­var­ta­şen­to-po­ni­mi­mən­şə­yi­­də­qiq­araş­dı­rıl­ma­dan­türk­tay­fa­bir-li­yi­nin­adı­nı­ifa­də­edən­Oğuz­epio­ni­mi­ilə­əvəz­olun-muş­dur.­

qut­qa­şen­ ra­yo­nu­na­ Qə­bə­lə­ adı­nın­ ve­ril­mə­si­ də­7­ fev­ral­ 1991-ci­ ilə­ tə­sa­düf­ edir.­qə­dim­Al­ba­ni­ya­nın­pay­tax­tı­nı­ ad­lan­dı­ran­ qə­bə­lə­ to­po­ni­mi­ Azər­bay­ca-nın­ən­qə­dim­yer­ad­la­rın­dan­bi­ri­sa­yı­lır.­bu­oy­ko­ni­mə­ilk­də­fə­stra­bo­nun­(e.ə.­64/63­-­b.e.­23/24)­17­cild­lik­­“coğ­ra­fi­ya”­əsə­rin­də­rast­gəl­mək­olar.­qə­bə­lə­to­po­ni-mi­bu­ra­da­ka­bal­lı,­da­ha­son­ra­ro­ma­ensk­lo­pe­dis­ti­pli-ni­se­kund­(23-79-cu­ il­lər)­ tə­rə­fin­dən­ka­ba­la­ka­ki­mi­gös­tə­ril­miş,­ yu­nan­ coğ­ra­fi­ya­çı­sı,­ geo­sent­rik­ nə­zə­riy-yə­nin­ba­ni­si­klav­di­ po­to­lo­mey­ isə­ (168-ci­ il­də­ və­fat­et­miş­dir)­ ­ “Географическое­руководство”­əsə­rin­də­qə­lə­mə­ al­dı­ğı­ Al­ba­ni­ya­ to­po­nim­lə­ri­ sı­ra­sın­da­ qə­bə-lə­ni­ Xa­va­la­ ki­mi­ qeyd­ et­miş­dir.­ qə­bə­lə­ to­po­ni­mi­nin­mən­şə­yi­ba­rə­də­də­yek­dil­fi­kir­yox­dur.­bə­zi­mü­tə­xəs-sis­lər­ he­sab­ edir­lər­ ki,­qə­bə­lə­ to­po­ni­mi­türk­mə­nis-

189

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

tan­əra­zi­sin­də­bu­gün­də­möv­cud­olan­“xi­tab”­ tay­fa-sı­nın­bir­qo­lu­na­ve­ril­miş­“ka­pal”­epio­ni­mi­ilə­bağ­lı­dır.­qə­bə­lə­ coğ­ra­fi­ adı­nın­ qo­bu­lu­ sö­zün­dən­ tö­rən­mə­si­is­tis­na­edil­mir­(bax:­qo­bu,­qo­bus­tan).­türk­mən­to­po-no­mis­ti­ Ş.Ata­ni­ya­zov­ isə­ türk­mə­nis­tan­ əra­zi­sin­də­ki­ke­be­le­qu­yu­to­po­ni­mi­ni­ke­pel­tay­fa­sı­nın­adı­ilə­“ke­be-le”­for­ma­sın­da­izah­et­miş­dir­{135,­s.­61}.­E.nu­ri­yev­bu­fi­kir­də­dir­ki,­qə­bə­lə­adı­nın­et­no­to­po­nim­he­sab­olun-ma­sı­da­ha­düz­gün­möv­qe­ki­mi­qiy­mət­lən­di­ril­mə­li­dir.­bü­tün­bun­lar­la­ya­na­şı,­əra­zi­nin­köh­nə­adı­olan­qut­qa-şen­oy­ko­ni­mi­də­ki­fa­yət­qə­dər­qə­dim­ta­ri­xə­ma­lik­dir.­qut­qa­şen­coğ­ra­fi­adı­ta­ri­xi­qay­naq­lar­da­ilk­də­fə­koqt­şək­lin­də­“qə­bə­lə­ya­xın­lı­ğın­da­kı­yer”­ki­mi­qeyd­olun-muş,­mü­tə­xəs­sis­lə­rin­ fik­rin­cə,­ son­ra­lar­ “şen”­ (kənd)­sö­zü­ də­ əla­və­ edil­mək­lə­ to­po­nim­ koq­ta­şen,­ da­ha­son­ra­isə­t­və­q­səs­siz­lə­ri­üzə­rin­də­­baş­ve­rən­me­ta-te­za­ ha­di­sə­si­ nə­ti­cə­sin­də­ qut­qa­şen­ şək­li­ni­ al­mış­dır­{31,­ s.151}.­ bu,­ qut­qa­şen­ oy­ko­ni­mi­nin­mən­şə­yi­ ba-rə­də­ ye­ga­nə­ eh­ti­mal­ de­yil.­ bə­zi­ izah­lar­da­ qut­qa­şen­adı­uzun­ il­lər­ ya­xın­lıq­da­kı­ əra­zi­ni­ ad­lan­dı­ran­var­ta-şen­to­po­ni­mi­ilə­əla­qə­li­şə­kil­də­gö­tü­rül­müş­dür.­rə­şid­bəy­əfən­di­yev­gös­tə­rir­ki,­qeyd­edi­lən­bu­iki­oy­ko­nim­gu­ya­ilk­də­fə­qə­bə­lə­ma­ha­lı­na­gə­lə­rək­ora­da­məs­kən­sal­mış­var­tan­və­qut­kan­qar­daş­la­rı­nın­ad­la­rın­dan­gö-tü­rül­müş­dür.­ Mü­əl­li­fin­ bu­ fik­ri­ M.be­ja­no­vun­ yal­nız­za­hi­ri­əla­mət­lə­rə­əsas­lan­maq­la­var­ta­şen­to­po­ni­mi­nin­mən­şə­yi­ba­rə­də­irə­li­sür­dü­yü­yay­ğın­eh­ti­mal­dan­fərq-lən­mir.­r.əfən­di­yev­də­gü­man­edir­ki,­qut­qa­şen­sö­zü­“qut­qa”­və­ “şen”­kom­po­nent­lə­rin­dən­ iba­rət­ol­maq­la­“qut­qa­nın­kən­di”­mə­na­sı­nı­ve­rir­{135,­s.47}.

Gö­rün­dü­yü­ki­mi,­bu­eh­ti­mal­da­heç­bir­el­mi­əsa­sa­söy­kən­mir.­s.M.qa­zı­yev­isə­xalq­eti­mo­lo­gi­ya­sı­na­əsas-

190

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

lan­maq­la­hə­min­coğ­ra­fi­adı­vax­ti­lə­bu­əra­zi­də­möv­cud­olan­büt­xa­na­ ilə­əla­qə­lən­di­rir­və­he­sab­edir­ki,­qut-qa­şen­“qut­qa­kən­di”­(qut­bu­ra­da­büt­adı­ki­mi­nə­zər-də­tu­tu­lur)­de­mək­dir.­bü­tün­bun­lar­la­bə­ra­bər,­qut­qa-şen­adı­nın­mən­şə­yi­ni­ “bö­yük­kənd”­ (“qut­qa”­avar­ca­–­“bö­yük”,­“a”­bir­ləş­di­ri­ci­səs,­“şen”­–­“kənd”,­{159,­s.­63}­“tə­pə­li­yer”,­“yük­sək­lik­də­yer­lə­şən­kənd”­(“qut­qa”­­qə­dim­türk­dil­lə­rin­də­ki­“kot­ki”­sö­zü­nün­fo­ne­tik­va­ri-an­tı,­“şen”­-­qə­dim­İran­mən­şə­li­“şa­ua­na”­“ya­şa­yış­ye-ri”,­“əra­zi”­sö­zü­nün­fo­ne­tik­şək­li)­{97,­s.­62}­“qurd­lar­kən­di”­for­ma­sın­da­qeyd­edən­lər­də­var­dır­{136,­s.78-79}.­qut­qa­şen­­sö­zü­tər­ki­bin­də­ki­-qa­şə­kil­çi­si­nin­funk-si­ya­sı­na­gəl­dik­də­isə­bu­şə­kil­çi­nin­su­var­və­qıp­çaq­la-rın­bir­qis­min­də,­elə­cə­də­oğuz­lar­da­cəm­şə­kil­çi­si­ki­mi­iş­lən­di­yi­gös­tə­ri­lir­{136,­s.78-79}.­

Ey­ni­ta­rix­də­Mir­bə­şir­ra­yo­nu­nun­da­adı­də­yiş­di-ril­miş,­əra­zi­nin­qə­dim­Tər­tər­adı­ye­ni­dən­özü­nə­qay-ta­rıl­mış­dır.­tər­tər­coğ­ra­fi­adı­əra­zi­dən­ke­çən­tər­tər­ça­yı­nın­ adı­ əsa­sın­da­ for­ma­laş­mış­ hid­ro­to­po­nim-dir.­ ta­ri­xi­ mən­bə­lə­rə­ əsa­sən,­ bu­ əra­zi­də­ki­ ya­şa­yış­mən­tə­qə­si­ qə­dim­də­ bu­ra­da­ möv­cud­ olan­ ça­par­xa-na­-­poçt­da­ya­na­ca­ğı­ət­ra­fın­da­ya­ran­dı­ğın­dan­əv­vəl-lər­Ça­par­xa­na,­son­ra­dan­tər­tər­hid­ro­ni­mi­əsa­sın­da­tər­tər,­­1949-91-ci­il­lər­ər­zin­də­isə­par­ti­ya­və­döv­lət­xa­di­mi­Mir­bə­şir­qa­sı­mo­vun­şə­rə­fi­nə­Mir­bə­şir­ad­lan-dı­rıl­mış­dır.­ tər­tər­ po­ta­mo­ni­mi­nə­ möv­cud­ mən­bə-lər­dən­ilk­də­fə­al­ban­ta­rix­çi­si­Mov­sey­ka­lan­kat­lı­nın­“Al­ban­ ta­ri­xi”­ əsə­rin­də­ tə­sa­düf­ et­mək­ olar.­ bu­ra­da­ça­yın­ adı­ qə­dim­ er­mə­ni­ di­li­nin­ fo­ne­ti­ka­sı­na­ uy­ğun­ola­raq­ “trtu”­ for­ma­sın­da­ çə­kil­miş­dir.­ “Al­ban­ ta­ri­xi”­əsə­rin­də­ həm­çi­nin­ vax­ti­lə­ bu­ əra­zi­də­möv­cud­ olan­trtua­kan­(tər­tə­rə­kan)­ya­şa­yış­mən­tə­qə­si­nin­adı­da­

191

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

gös­tə­ril­miş­dir­ {57,­ s.­ 21}.­ ıX­ əsr­ ərəb­ mü­əl­li­fi­ İbn­Xor­dad­be­hin­ “öl­kə­lər­və­yol­lar­ki­ta­bı”­əsə­rin­də­ isə­hə­min­ po­ta­mo­nim­ ter­ter­ ki­mi­ gös­tə­ril­miş­dir.­ Ey­ni­əsr­də­ ya­şa­yan­ di­gər­ ərəb­ mü­əl­lif­lə­rin­dən­ bi­ri,­ ­ əl-bə­lə­zu­ri­ça­yın­adı­nı­tur­tur,­əh­məd­ibn­Asəm­əl­ku­fi­isə­tər­tər­ki­mi­çək­miş­dir.­tər­tər­sö­zü­nün­mən­şə­yi-nə­gəl­dik­də,­­bə­zi­təd­qi­qat­çı­la­rın­fik­rin­cə,­­son­ra­dan­həm­ də­ oy­ko­ni­mə­ çev­ri­lən­ bu­ ad­ qıp­çaq­ tay­fa­ it­ti-fa­qı­na­da­xil­olan­ tər­tər­ tay­fa­sı­nın­adın­dan­gö­tü­rül-müş­dür.­ bu­ eh­ti­mal­dan­ çı­xış­ edən­lə­rin­ möv­qe­yi­nə­gö­rə,­çox­gü­man­ki,­er­kən­or­ta­əsr­lər­də­hun­la­rın­tər-ki­bin­də­Al­ba­ni­ya­ya­gə­lən­tər­tər­lər­məhz­bu­əra­zi­də­məs­kun­ ol­muş,­ ça­ya­ ve­ri­lən­ tər­tər­ po­ta­mo­ni­mi­ də­gu­ya,­bu­əsas­da­for­ma­laş­mış­dır­{31,­­s.465}.

Bi­lə­su­var­əra­zi­si­nin­bu­qə­dim­adı­da­1991-ci­ ilin­7­ fev­ra­lın­da­ bər­pa­ edil­miş­dir.­ 1938-ci­ il­də­ rus­ şai­ri­A.s.puş­ki­nin­ şə­rə­fi­nə­ ­ puş­kin­ ad­lan­dı­rı­lan­ və­ Azər-bay­can­müs­tə­qil­lik­ qa­za­na­na­ qə­dər­ bu­ ad­la­ ta­nı­nan­ra­yo­nun­qə­dim­bi­lə­su­var­adı­nın­ilk­də­fə­Xı­ıı­əs­rə­aid­mən­bə­də­çə­kil­di­yi­mə­lum­dur.­Mü­la­hi­zə­lə­rə­gö­rə,­bi-lə­su­var­ to­po­ni­mi­nin­ ikin­ci­kom­po­nen­ti-­ “su­var”­ ­qə-dim­ türk­ tay­fa­la­rın­dan­ olan­ sa­var-su­var­ tay­fa­sı­nın­adı­ilə­bağ­lı­dır­{31,­s.83}.­Adın­se­man­ti­ka­sı­nı­üzə­çı-xar­ma­ğa­ça­lı­şan­bə­zi­ təd­qi­qat­çı­lar­gü­man­edir­lər­ki,­bu­to­po­nim­fars­di­lin­də­“çöl”,­“səh­ra”,­“dü­zən”­mə­na­sı­ve­rən­“pi­lə”­və­“su­var”­kom­po­nent­lə­rin­dən­təş­kil­olu-na­raq­ “su­var­ dü­zü”­ mə­na­sı­nı­ ve­rir.­ bu­nun­la­ ya­na­şı­Həm­dul­lah­qəz­vi­ni­or­ta­əsr­lə­rə­aid­olan­“nüz­hət­əl-qü­lub”­əsə­rin­də­bi­lə­su­var­kən­di­nin­adı­nın­bu­vey­hid­əmir­lə­rin­dən­olan­pi­lə­su­va­rın­­adın­dan­gö­tü­rül­dü­yü-nü­bil­dir­miş,­bu­adın­“əzə­mət­li­at­lı”­mə­na­sı­nı­ver­di­yi-ni­­gös­tər­miş­dir­{57,­­s.32}.­

192

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

nax­çı­van­Mux­tar­res­pub­li­ka­sı­tər­ki­bin­də­ki­­İliç­ra-yo­nu­əra­zi­si­nin­qə­dim­Şə­rur­adı­nın­bər­pa­sı­da­1991-ci­ilin­­7­fev­ra­lı­na­tə­sa­düf­edir.­Şə­rur­oy­ko­ni­mi­­ya­şa­yış­mən­tə­qə­si­nin­yer­ləş­di­yi­mai­li­dü­zən­li­yin­adı­əsa­sın­da­for­ma­la­şıb.­bu­ad­ ilk­də­fə­v­əsr­də­ya­şa­mış­ ta­rix­çi­lə-ri­lər­Eqi­şe­və­Moi­sey­Xo­rens­ki­yə­aid­edi­lən­ya­zı­lı­nü-mu­nə­lər­də­çə­kil­miş,­on­lar­ey­ni­əs­də­ya­şa­mış­da­ha­bir­ta­rix­çi­Favst­bu­zən­din­Al­ba­ni­ya­dan­da­nı­şar­kən­qeyd­et­di­yi­ to­po­nim­lə­rə­ əla­və­lə­rin­də­ Şə­rur­ coğ­ra­fi­ adı-nı­ da­ gös­tər­miş­lər.­ Şə­rur­ coğ­ra­fi­ adı­na­ “ki­ta­bi-də­də­qor­qud”­das­tan­la­rın­da­da­rast­gə­li­nir.­bu­ to­po­ni­min­də­qiq­iza­hı­in­di­yə­qə­dər­­ve­ril­mə­miş­dir­{31,­s.­572}.­Onu­da­əla­və­edək­ki,­Şə­rur­dü­zün­də­yer­lə­şən­in­zi­ba­ti­əra­zi­va­hi­di­1964-cü­ilə­qə­dər­no­ra­şen,­1964-91-ci­il-lər­də­isə­İliç­ant­ro­po­ni­mi­ilə­ad­lan­dı­rıl­mış­dır.­

1991-ci­ilin­7­fev­ra­lın­da­Şam­xor­oy­ko­ni­mi­də­fo­ne-tik­ba­xım­dan­də­qiq­ləş­di­ri­lə­rək­Şəm­kir­ki­mi­rəs­mi­ləş-di­ril­miş­dir.­ Mü­tə­xəs­sis­lər­ Şəm­kir­ va­ri­an­tı­nı­ bu­ coğ-ra­fi­ adın­da­ha­düz­gün­ for­ma­sı­ ki­mi­ gö­tür­sə­lər­ be­lə,­Şam­xor­və­Şəm­kir­va­ri­ant­la­rın­dan­han­sı­nın­da­ha­düz-gün­ol­ma­sı­ba­rə­də­qə­ti­hökm­ver­mək­in­di­nin­özün­də­də­bir­qə­dər­çə­tin­dir.­qə­dim­su­ri­ya­mən­bə­lə­rin­də­bu­coğ­ra­fi­ad­Şam­kur­ki­mi­çə­kil­miş­dir.­vıı­əs­rin­son­la­rın-da­ya­şa­mış­Moi­sey­ka­lan­kat­lı­“Al­ban­ta­ri­xi”­əsə­rin­də­to­po­ni­mi­Şam­kor,­1130-cu­il­də­Gən­cə­şə­hə­rin­də­ana-dan­ ol­muş­ ta­rix­çi­Mxi­tar­ qoş­ isə­ ­ “Al­ban­ xro­ni­ka­sı”­əsə­rin­də­Şam­xor­ki­mi­gös­tər­miş­dir.­ ­Xıı­əsr­mü­əl­lif-lə­rin­dən­olan­gən­cə­li­ki­ra­kos­qand­za­kets­ki­nin­qeyd­et­di­yi­va­ri­ant­da­məhz­­Şam­xor­dur­{57,­s.­19-20}.­

Müa­sir­ təd­qi­qat­çı­la­rın­ gəl­miş­ ol­duq­la­rı­ nə­ti­cə­lə-rə­əsa­sən,­Şəm­kir­ad­lı­şə­hər­qaf­qaz­Al­ba­ni­ya­sı­nın­ən­

193

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

əhə­miy­yət­li­­ya­şa­yış­məs­kən­lə­rin­dən­bi­ri­ki­mi­vıı­əsr-də­ərəb­lər­tə­rə­fin­dən­iş­ğal­olun­muş­dur.­Xa­ra­ba­lıq­la­rı­hə­lə­də­Şəm­kir­ça­yı­nın­sa­hi­lin­də­qo­ru­nan­bu­qə­dim­şə­hə­ri­ərəb­sər­kər­də­si­bu­ğa­əl­kə­bir­854-cü­il­də­xə-li­fə­Mü­tə­vək­ki­lin­şə­rə­fi­nə­Mü­tə­vək­ki­li­yə­ad­lan­dır­mış,­la­kin­əha­li­şə­hə­rin­qə­dim­Şəm­kir­adı­nı­qo­ru­yub­sax­la-mış­dır.­bu­adın­Şam­xor­for­ma­sın­da­təh­rif­edil­mə­si­nin­sə­bəb­lə­ri­ni­ ta­rix­çi­alim­lər­gür­cü­ feo­dal­la­rı­nın­aram-sız­bas­qın­la­rı­və­mon­qol­qo­şun­la­rı­nın­bu­ra­1233-cü­il­ta­rix­li­hü­cu­mu­ilə­əla­qə­lən­dir­miş­lər.­ta­ri­xi­qay­naq-la­ra­əsa­sən,­mon­qol­la­rın­bu­hü­cu­mun­dan­son­ra­Şəm-kir­şə­hə­ri­xa­ra­ba­lı­ğa­çev­ril­miş,­qə­dim­şə­hə­ri­bir­da­ha­bər­pa­et­mək­müm­kün­ol­ma­dı­ğın­dan­çox-çox­son­ra­lar­xey­li­ ara­lı­da­ sa­lın­mış­ kən­də­ Şam­xor­ adı­ ve­ril­miş­dir.­XıX­əs­rin­1-ci­ya­rı­sın­da­çar­hö­ku­mə­ti­nin­ica­zə­si­ilə­cə-nu­bi­qaf­qa­za­kö­çən­al­man­ko­lo­nist­lə­rin­dən­bir­qru­pu­bu­ra­da­ məs­kun­la­şar­kən­ Şam­xor­ şə­hə­ri­ An­ni­no­ ad-lan­dı­rıl­sa­da,­1938-ci­il­də­Şam­xor­adı­ye­ni­dən­bər­pa­olun­muş­dur.­­Şəm­kir­sö­zü­in­di­yə­qə­dər­“Gü­nə­şə­si­ta-yiş­edən”,­­“kür­qa­la­sı”,­“kür­ma­ya­kı”,­“ax­şam­ye­mə­yi”­və­s.­bu­ki­mi­mə­na­lar­da­yo­zu­lub.­­A.ba­kı­xa­nov­Şəm­kir­to­po­ni­mi­ni­X­əsr­də­ya­şa­mış­­tə­bə­ris­tan­ha­ki­mi­Şəm-kir­ ibn­ zi­ya­dın­ adı­ ilə­ əla­qə­lən­dir­miş­dir­ {33,­ s.64}.­An­caq­yu­xa­rı­da­gös­tə­ri­lən­mən­bə­lə­rin­X­əsr­dən­da­ha­əv­vəl­ki­dövr­lə­ri­əha­tə­et­mə­si­bu­ fik­rin­doğ­ru­lu­ğu­nu­şüb­hə­ al­tı­na­ alır.­ bu­nun­la­ be­lə,­ bə­zi­ mü­tə­xəs­sis­lər­A.ba­kı­xa­no­va­ is­ti­na­dən,­ he­sab­ edir­lər­ ki,­ əgər­ Şəm-kir­adı­X­əsr­də­həm­də­ant­ro­po­nim­ki­mi­ iş­lən­miş­sə,­­de­mə­li,­bu­adın­adə­tən­Şəm­və­kür­kom­po­nent­lə­ri­nə­ay­rı­la­raq­“sə­rin­kür”­ki­mi­nə­zər­dən­ke­çi­ril­mə­si­doğ­ru­de­yil.­­Şəm­kir­­sö­zü­nü­et­no­to­po­nim­ki­mi­qə­bul­edən-lər­sə­bu­qə­na­ət­də­dir­lər­ki,­bu­ad­e.ə­vı­ıı-vıı­əsr­lər­də­

194

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ön­Asi­ya­ya­so­xul­muş­skif­tay­fa­la­rı­nın­da­xi­lin­də­ki­sa-am­la­rın­adı­ilə­bağ­lı­dır.­bü­tün­bun­lar­dan­da­gö­rü­nür­ki,­Şəm­kir­to­po­ni­mi­nin­də­qiq­el­mi­iza­hı­hə­lə­ve­ril­mə-miş­dir.­bu­va­ri­ant­lar­dan­han­sı­nın­da­ha­də­qiq­ol­ma­sı-nı­ araş­dı­rıb­ üzə­ çı­xar­maq,­ Şəm­kir­ to­po­ni­mi­nin­ el­mi­iza­hı­nı­ver­mək­gə­lə­cək­təd­qi­qat­la­rın­işi­dir.­

Xan­kən­di­əra­zi­si­nin­ ta­ri­xi­ adı­nın­ bər­pa­sı­ pro­se­si­də­26­no­yabr­1991-ci­il­də­hə­ya­ta­ke­çi­ril­miş­dir.­Azər-bay­ca­nın­ay­rıl­maz­tər­kib­his­sə­si­olan­bu­şə­hər­qa­ra-bağ­xan­lı­ğı­nın­ba­ni­si­pə­na­hə­li­xa­nın­oğ­lu­Meh­di­qu­lu­xan­tə­rə­fin­dən­bi­nə­edil­di­yi­nə­gö­rə­əv­vəl­dən­də­Xan-kən­di­ad­lan­dı­rıl­mış,­la­kin­son­ra­dan­bu­ra­da­yer­ləş­di-ri­lən­gəl­mə­er­mə­ni­lər,­er­mə­ni­daş­nak­la­rı­nın­tə­si­ri­ilə­1923-cü­il­də­bu­əra­zi­nin­xal­qı­mı­zın­qəd­dar­düş­mə­ni­ste­pan­Şa­um­ya­nın­adı­ilə­ste­pa­na­kert­ad­lan­dı­rıl­ma­sı-na­na­il­­ol­muş­lar.

26­ ap­rel­ 2011-ci­ il­də­ Azər­bay­can­ Mil­li­ Elm­lər­Aka­de­mi­ya­sın­da­ ke­çi­ri­lən­ mü­şa­vi­rə­də­ki­ çı­xı­şı­ za-ma­nı­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­pre­zi­den­ti­cə­nab­İl­ham­əli­yev­ Xan­kən­di­ adı­nın­ ta­ri­xi­ əhə­miy­yə­ti­ni,­öz­ se­man­ti­ka­sın­da­ ifa­də­ et­di­yi­ ta­ri­xi­ hə­qi­qət­lə­ri­də­qiq­ şə­kil­də­ bir­ da­ha­ dün­ya­ ic­ti­ma­iy­yə­ti­nin­ diq-qə­ti­nə­çat­dır­mış­dır:­“dağ­lıq­qa­ra­bağ­əzə­li­Azər­bay-can­tor­pa­ğı­dır.­Er­mə­ni­təb­li­ğa­tı­bü­tün­dün­ya­da­bi­zə­qar­şı­işə­sa­lın­mış­dır.­biz­isə­hə­qi­qət­lə­ri­çat­dır­ma­lı-yıq­ki,­Xan­kən­di­şə­hə­ri­ste­pa­na­kert­de­yil,­Xan­kən-di­dir.­ste­pa­na­kert­qul­dur­dəs­tə­si­nin­rəh­bə­ri­Şa­um-ya­nın­ adı­na­ ve­ril­miş­dir.­ Mən­ də­fə­lər­lə­ bu­ ba­rə­də­de­mi­şəm,­ əgər­ o­ ya­şa­yış­ mən­tə­qə­si­nin­ ta­ri­xi­ adı­ol­sa­idi,­o­ta­ri­xi­adı­er­mə­ni­lər­bər­pa­edər­di­lər.­bu,­bi­zim­tor­pa­ğı­mız­dır”­{194}.

195

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

Ar­xiv­sə­nəd­lə­ri­nə­gö­rə,­Xan­kən­di­şə­hə­ri­Xvı­ıı­əs-rin­ axır­la­rın­da­ qa­ra­bağ­ xan­la­rı­ tə­rə­fin­dən­ ya­şa­yış­məs­kə­ni­ki­mi­sa­lın­mış­dır.­qa­ra­bağ­xan­lı­ğı­nın­pay­tax­tı­pə­na­ha­bad­la­(in­di­ki­Şu­şa)­əla­qə­nin­asan­ol­ma­sı­üçün­ye­ni­ kənd­ Şu­şa­nın­ 10­ ki­lo­metr­li­yin­də,­ nis­bə­tən­ dağ­ətə­yin­də­bi­nə­edil­miş­di.­Şə­hər­sa­lı­nar­kən­bu­əra­zi­nin­qa­ra­bağ­ xan­lı­ğı­nın­ di­gər­ va­cib­ şə­hər­ və­ kənd­lə­ri­nə,­Ağ­da­ma,­Xo­ca­lı­ya,­Ma­lı­bəy­li­yə,­kər­ki­ca­ha­na­və­di­gər­ya­şa­yış­mən­tə­qə­lə­ri­nə­coğ­ra­fi­baxm­dan­ya­xın­ol­ma­sı­ami­li­də­əsas­gö­tü­rül­müş­dü.­Çün­ki­adı­çə­ki­lən­kənd-lər­də­də,­ye­ni­sa­lı­nan­kənd­də­də­yer­li­əha­li­azər­bay-can­lı­lar­dan­iba­rət­ idi­və­on­lar­ara­sın­da­ge­diş-gə­li­şin­asan­lı­ğı­mü­hüm­əhə­miy­yət­da­şı­yır­dı.­­

İlk­il­lər­ye­ni­ya­şa­yış­məs­kə­nin­də­əsa­sən­xan­ailə-si­və­onun­ya­xın­la­rı­ya­şa­yır­dı.­Ona­gö­rə­də­ye­ni­bi­nə­edil­miş­kən­di­el­ara­sın­da­“Xa­nın­kən­di”­ad­lan­dı­rır­dı-lar.­bu­to­po­nim­Azər­bay­can­di­lin­də­da­nı­şan­yer­li­əha-li­nin­nit­qin­də­ in­ten­siv­ is­ti­fa­də­edil­di­yin­dən­ türk­dil-lə­ri­nin­qay­da-qa­nun­la­rı­na­uy­ğun­ola­raq­tez­lik­lə­adın­struk­tu­run­da­səs­dü­şü­mü­ha­di­sə­si­baş­ve­rir­və­qə­sə-bə­Xan­kən­di­ki­mi­ta­nı­nır.­

Azər­bay­ca­nın­ İs­ma­yıl­lı­ ra­yo­nu­əra­zi­sin­də­də­Xan-kən­di­ad­la­nan­ya­şa­yış­mən­tə­qə­si­var­dır.­Araş­dır­ma­lar­bu­ kən­din­ də­ re­gio­nun­ xan­la­rı­ tə­rə­fin­dən­ sa­lın­dı­ğı­nı­sü­bu­ta­ ye­ti­rir.­ di­gər­ tə­rəf­dən,­ Azər­bay­ca­nın­ 19-dan­çox­ra­yo­nu­nun­əra­zi­sin­də­də­Xan­kom­po­nen­ti­nin­iş­ti-ra­kı­ilə­for­ma­laş­mış­26-dan­ar­tıq­mak­ro­to­po­nim­qey­də­alın­mış­dır:­Xa­na­baq,­Xan­bu­laq,­Xan­ke­çən,­Xa­na­gah­və­s.­

Elə­ Xan­kən­di­nin­ yer­ləş­di­yi­ əs­kə­ran­ ra­yo­nu­ in-zi­ba­ti­dai­rə­si­nə­də­Xan­adı­ilə­baş­la­yan­2­kənd­–­Xa-nad­rax­və­Xansk­da­xil­dir.­Hə­min­in­zi­ba­ti­dai­rə­yə­da­xil­

196

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

olan­53­kən­din­tam­39-nun­adı­Azər­bay­can­mən­şə­li-dir.­Xan­ad­lı­iki­kənd­də­–­Xan­lıq­pə­yə­və­Xa­na­lı­qa­ra-bağ­xan­lı­ğı­nın­mər­kə­zi­olan­Şu­şa­ra­yo­nu­nun­in­zi­ba­ti­əra­zi­sin­də­yer­lə­şir.­

qa­ra­bağ­ xan­lı­ğı­nı­ zo­rən­ çar­ru­si­ya­sı­na­bir­ləş­di­rən­1813-cü­il­Gü­lüs­tan­mü­qa­vi­lə­si­nə­qə­dər­Xan­kən­di­an­caq­xan­ ailə­si­nin­ və­ xa­nın­ ət­ra­fın­da­kı­ az­say­lı­ əyan-əş­rə­fin­­ya­şa­dı­ğı­ki­çik­ya­şa­yış­məs­kə­ni­ki­mi­for­ma­laş­mış­dı.­Çar­ru­si­ya­sı­nın­qa­ra­ba­ğı­ iş­ğal­et­mə­si­Azər­bay­ca­nın­bü­tün­böl­gə­lə­ri­ki­mi,­Xan­kən­di­nin­də­ta­le­yi­nə­cid­di­tə­sir­et­di.­əv­vəl­ki­hə­yat­tər­zi­da­ğı­dıl­dı,­sü­la­lə­lər­böl­gü­sü­qa­da­ğan­edil­di,­hər­şey­im­pe­ri­ya­nın­ma­raq­la­rı­na­ta­be­et­di­ril­di.­

Ey­ni­za­man­da­keç­miş­xan­lıq­əra­zi­sin­də­tez-tez­baş­ve­rən­üs­yan­la­rın­qar­şı­sı­nı­al­maq­üçün­bü­tün­əra­zi­bo-yu­ hər­bi­ his­sə­lə­rin­ yer­ləş­di­ril­mə­si­nə­ baş­lan­dı.­ be­lə­hər­bi­his­sə­lər­dən­bi­ri­də­Xan­kən­di­əra­zi­sin­də­yer­ləş-di­ril­di.

bu­yer­hər­bi­his­sə­üçün­çox­əl­ve­riş­li­idi.­bir­tə­rəf-dən­bu­ra­dan­ça­ra­ta­be­ol­maq­is­tə­mə­yən­Şu­şa­nı­və­ət-raf­da­kı­xey­li­Azər­bay­can­məs­kən­lə­ri­ni­nə­za­rət­də­sax-la­maq­müm­kün­idi,­di­gər­tə­rəf­dən­də,­Xan­kən­di­İran-dan­kö­çü­rü­lən­və­rus­ba­za­la­rın­da­kı­hərb­çi­lə­rə­qul­luq­edə­cək­er­mə­ni­ailə­lə­ri­ni­yer­ləş­dir­mək­üçün­əra­zi­ba-xı­mın­dan­çox­uy­ğun­gə­lir­di.­

Çar­çi­nov­nik­lə­ri­di­gər­böl­gə­lər­də­ol­ma­sa­da,­Xan-kən­din­də­et­nik­tə­na­sü­bü­mü­əy­yən­qə­dər­po­za­bil­di-lər.­1813-ci­il­də­Xan­kən­din­də­bir­er­mə­ni­və­rus­ailə­si­ya­şa­ma­dı­ğı­hal­da,­ar­tıq­1847-ci­il­də­ora­da­80­er­mə­ni,­52­rus­ailə­si­məs­kun­laş­dı­rıl­mış,­üs­tə­lik­bu­ra­da­er­mə-ni­kil­sə­si­də­ti­kil­miş­di­{129}.­

197

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

ru­si­ya­ iş­ğa­lın­dan­ dər­hal­ son­ra­ Xan­kən­din­də­ çar­or­du­su­nun­ qaf­qaz­ sü­va­ri­ di­vi­zi­ya­sı­nın­ qə­rar­ga­hı­ və­ka­zar­ma­la­rı­ yer­ləş­di­ril­di.­ Er­mə­ni­lər­ və­ rus­ za­bit­lə­ri­ya­şa­yış­məs­kə­ni­ni­“ştab”­ad­lan­dır­sa­lar­da,­1847-ci­ il­çar­ ru­si­yası­ xə­ri­tə­lə­ri­nə­ qə­sə­bə­ rəs­mi­ şə­kil­də­ Xan-kən­di­adı­ilə­düş­dü.­

Çar­ iş­ğa­lın­dan­ son­ra­ hü­dud­la­rı­ ge­niş­lə­nən­ Xan-kən­di­ şə­hə­ri­nə­ bir­ qay­da­ ola­raq­ İran­dan­ kö­çü­rü­lən­er­mə­ni­lər­ yer­ləş­di­ri­lir,­ eti­bar­ do­ğur­duq­la­rı­na­ gö­rə­çar­ or­du­su­nun­hər­bi­ his­sə­lə­rin­də­ və­döv­lət­ ida­rə­lə-rin­də­ on­lar­ iş­lə­ tə­min­ edi­lir­di­lər.­ 1900-cu­ il­də­ Xan-kən­din­də­ ar­tıq­ 3­ min­ əha­li­ ya­şa­yır­dı.­ bu­ra­da­ hət­ta­iki­si­nif­li­mək­təb­ də­ fə­liy­yət­ gös­tə­rir­di.­ Şə­hər­də­ 1-ci­su­je­no-vla­di­qaf­qaz­tersk­ka­zak­qo­şun­pos­tu­yer­ləş-di­ril­miş­di.­

Məq­səd­li­ şə­kil­də­ hə­ya­ta­ ke­çi­ri­lən­ et­nik­ si­ya­sət­nə­ti­cə­sin­də­ötən­əs­rin­əv­vəl­lə­rin­də­Xan­kən­din­də­er-mə­ni­və­rus­əha­li­si­nin­sa­yı­xey­li­ar­tır.­An­caq­bu­nun­la­be­lə­şə­hər­də­xey­li­say­da­xan­nəs­li­nin­nü­ma­yən­də­lə­ri,­azər­bay­can­lı­ zi­ya­lı­lar,­mu­si­qi­çi­lər­ və­ sə­nət­kar­lar­ ya-şa­yır­dı­lar.­ təc­rid­ si­ya­sə­ti­nə­ bax­ma­ya­raq­ on­lar­ Xan-kən­din­də­cid­di­söz­sa­hi­bi­idi­lər­və­ha­ki­miy­yət­on­lar­la­he­sab­laş­ma­lı­olur­du.

1917-ci­il­də­ru­si­ya­im­pe­ri­ya­sın­da­baş­ve­rən­Okt-yabr­ in­qi­la­bın­dan­ son­ra­ cə­nu­bi­ qaf­qaz­da­ cə­rə­yan­edən­mü­rək­kəb­ pro­ses­lər­ Xan­kən­din­dən­ də­ yan­ öt-mə­di.­XıX­əsr­də­ta­ri­xi­Azər­bay­can­döv­lə­ti­olan­İrə­van­xan­lı­ğı­ tor­paq­la­rı­na­ yer­ləş­di­ril­miş­ İran­ er­mə­ni­lə­ri­ora­da­Er­mə­nis­tan­döv­lə­ti­ni­elan­et­di­lər.­bu­nun­la­ki-fa­yət­lən­mə­yən­er­mə­ni­mil­lət­çi­lə­ri­Azər­bay­ca­nın­nax-çı­van,­ zən­gə­zur,­ dağ­lıq­ qa­ra­bağ,­ ümu­mi­lik­də­ bü­tün­

198

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Azər­bay­can­ tor­paq­la­rı­na­ da­ id­dia­lar­ irə­li­ sür­mə­yə­baş­la­dı­lar.­ bu­ məq­səd­lə­ er­mə­ni­ hər­bi­ bir­ləş­mə­lə­ri­hə­min­ böl­gə­lər­də­ azər­bay­can­lı­lar­ ya­şa­yan­ şə­hər­ və­kənd­lə­rə­hü­cum­edir,­dinc­in­san­la­rı­qət­lə­ye­ti­rir­di­lər.­ba­kı,­Şa­ma­xı,­qu­ba,­Göy­çay,­Göy­çə,­zən­gə­zur­qır­ğın­la-rı­na­aid­ar­xiv­sə­nəd­lə­ri­er­mə­ni­lər­tə­rə­fin­dən­tö­rə­dil-miş­qət­li­am­la­rın­şa­hi­di­dir.­

Hə­min­dövr­də­qan­lı­qar­şı­dur­ma­lar­ey­ni­za­man­da­Azər­bay­ca­nın­dağ­lıq­qa­ra­bağ­böl­gə­sin­də,­o­cüm­lə­dən­Xan­kən­din­də­ də­ baş­ ve­rir­di.­ Er­mə­ni­ mil­lət­çi­lə­ri­ bu­pro­ses­də­vax­ti­lə­qul­luq­et­dik­lə­ri­Xan­kən­din­də­yer­lə-şən­çar­or­du­su­hər­bi­his­sə­si­nin­im­kan­la­rın­dan­da­ge-niş­is­ti­fa­də­edir­di­lər.­ta­rix­ötən­əs­rin­son­la­rı­na­doğ­ru­ye­ni­dən­tək­rar­olun­du.­Er­mə­ni­lər­son­ra­lar­1992-ci­il­fev­ra­lın­26-da­bu­me­to­du­tək­rar­la­ya­raq­Xankəndin­də­yer­lə­şən,­da­ğı­lan­so­vet­Or­du­su­nun­366-cı­pol­kun­dan­is­ti­fa­də­edə­rək­Xo­ca­lı­soy­qı­rı­mı­nı­tö­rət­di­lər.­

1918-1920-ci­ il­lər­də­Azər­bay­ca­nın­cüm­hu­riy­yə­ti­hö­ku­mə­ti­nin­apar­dı­ğı­si­ya­sət­və­Azər­bay­can­Or­du­su-nun­qə­tiy­yə­ti­nə­ti­cə­sin­də­er­mə­ni­mil­lət­çi­lə­ri­nin­dağ-lıq­qa­ra­bağ­və­Xan­kən­di­id­dia­la­rı­nı­dəf­et­mək­müm-kün­ol­du.­

1921-ci­il­də­Xan­kən­di­qə­sə­bə­sin­də­85­tə­sər­rü­fat-da­398­azər­bay­can­lı,­226­tə­sər­rü­fat­da­981­er­mə­ni­ya-şa­yır­dı­{129.}

so­vet­ha­ki­miy­yə­ti­il­lə­rin­də­er­mə­ni­mil­lət­çi­dai­rə-lə­ri­nin­Azər­bay­ca­na­qar­şı­tor­paq­id­dia­sı­le­nin,­sta­lin­və­Or­co­ni­kid­ze­nin­dəs­tə­yi­ilə­ye­ni­for­ma­al­ma­ğa­baş-la­dı.­bu­na­1920-ci­il­də­Azər­bay­can­kom­mu­nist­par­ti-ya­sı­Mk-nın­bi­rin­ci­ka­ti­bi­ol­muş­er­mə­ni­Anos­tas­Mi­ko-

199

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

ya­nın­və­1921-1925-ci­il­lər­də­hə­min­və­zi­fə­ni­tut­muş­er­mə­ni­pə­rəst­bol­qar­ser­gey­ki­ro­vun­apar­dı­ğı­si­ya­sət­də­rə­vac­ver­di.­bu­si­ya­sət­nə­ti­cə­sin­də­1923-cü­il­iyu-lun­4-də­ru­si­ya­kom­mu­nist­par­ti­ya­sı­Mər­kə­zi­ko­mi-tə­si­ za­qaf­qa­zi­ya­ bü­ro­su­nun­ ic­la­sın­da­ Azər­bay­ca­nın­dağ­lıq­qa­ra­bağ­ böl­gə­si­nin­ ta­le­yi­mə­sə­lə­si­mü­za­ki­rə­edil­di­və­7­ iyul­1923-cü­ il­də­dağ­lıq­qa­ra­bağ­Mux­tar­vi­la­yə­ti­ təş­kil­ olun­du.­ vi­la­yə­tin­ er­mə­ni­ləş­di­ril­mə­si­məq­sə­di­ ilə­vi­la­yət­mər­kə­zi­ki­mi­bü­ro­nun­qə­ra­rı­nın­əley­hi­nə­ola­raq­Şu­şa­şə­hə­ri­de­yil,­əha­li­si­nin­ya­rı­ya­qə-də­ri­gəl­mə­er­mə­ni­lər­dən­iba­rət­olan­Xan­kən­di­gö­tü-rül­dü.

­ Ma­raq­lı­ mə­qam­lar­dan­ bi­ri­ də­ er­mə­ni­pə­rəst­ ki-ro­vun­dəs­tə­yi­ilə­qı­sa­bir­za­man­dan­son­ra­Xan­kən­di-nin­ adı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­dir.­ 6­ okt­yabr­1923-cü­ il­də­Azər­bay­can­Mər­kə­zi­ İc­ra­iy­yə­ ko­mi­tə­si­nin­ qə­ra­rı­ ilə­dqMv-nin­er­mə­ni­əha­li­si­nin­mü­ra­ciə­ti­nə­zə­rə­alı­na-raq­Xan­kən­di­qə­sə­bə­si­nin­adı­də­yiş­di­ri­lə­rək­ste­pa­na-kert­ ad­lan­dı­rıl­dı.­nə­yə­gö­rə­bü­tün­vi­la­yət­ əha­li­si­nin­de­yil,­ an­caq­ er­mə­ni­ əha­li­si­nin­ mü­ra­ciə­ti­nin­ nə­zə­rə­alın­ma­sı­sua­lı­na­isə­ca­vab­yox­dur.­

bu­za­man­ste­pan­Şa­um­ya­nın­Azər­bay­ca­na­1914-cü­il­də­gə­lə­rək­1918-ci­il­də­yo­xa­çıx­dı­ğı,­1917-1918-ci­il­lər­də­Azər­bay­can­xal­qı­na­qar­şı­qət­lia­mın­təş­ki­lat­çı­sı­ol­du­ğu,­ onun­dağ­lıq­qa­ra­bağ­la,­ konk­ret­ola­raq­Xan-kən­di­ilə­heç­bir­əla­qə­si­nin­ol­ma­dı­ğı­res­pub­li­ka­nın­o­vaxt­kı­rəh­bər­li­yi­ni­qə­tiy­yən­ma­raq­lan­dır­mır­dı.­Elə­in-di­də­er­mə­ni­iş­ğal­çı­la­rı­nın­iş­ğal­al­tın­da­olan­Xan­kən-di­ni­bol­şe­vik­və­qət­li­am­tö­rə­di­ci­si­Şa­um­ya­nın­adı­ilə­ste­pa­na­kert­ad­lan­dır­ma­sı­on­la­rın­əsl­ma­hiy­yə­tin­dən­xə­bər­ve­rir.

200

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Avst­ri­ya­dan­ olan­ gör­kəm­li­ ta­rix­ pro­fes­so­ru­ Erix­Fayql­ 2006-cı­ il­də­ bil­dir­miş­di:­ “Xan­kən­di­ və­ Şu­şa­sim­vol­dur.­ Xan­kən­di­nin­ ta­ri­xi­ Azər­bay­ca­nın­ yük­sək­mə­də­niy­yə­ti­nin­gös­tə­ri­ci­si­dir.­bu­gün­ta­rix­sax­ta­kar-la­rı­Xan­kən­di­ni­Azər­bay­can­xal­qı­na­qar­şı­ge­no­sid­tö-rət­miş­ ci­na­yət­kar­ ste­pan­ Şa­um­ya­nın­ adı­ ilə­ ça­ğı­rır-lar”­{129.}­An­caq­bü­tün­so­vet­döv­rün­də­Azər­bay­can­ic­ti­ma­iy­yə­ti­ şə­hə­ri­ qey­ri-rəs­mi­ ola­raq­ Xan­kən­di­ ad-lan­dır­maq­da­da­vam­edir­di.­

Xan­kən­di­ adı­nın­ bər­pa­sı­ ilə­ ya­na­şı,­ 1991-ci­ il­in­26­noyabrında­dağ­lıq­qa­ra­bağ­ tər­ki­bin­də­ki­Mar­da-kert­və­Mar­tu­ni­ra­yon­la­rı­nın­da­ad­la­rı­də­yiş­di­ril­miş,­Azər­bay­ca­nın­şi­ma­lı­XıX­əsr­də­rus­lar­ tə­rə­fin­dən­ iş-ğal­edil­dik­dən­son­ra­bu­ra­da­yer­ləş­di­ri­lən­gəl­mə­er-mə­ni­lə­rin­məq­səd­yön­lü­fəa­liy­yə­ti­nə­ti­cə­sin­də­təd­ri-cən­Mar­da­kert­adı­ilə­rəs­mi­ləş­di­ri­lən­əra­zi­nin­qə­dim­Ağ­də­rə­adı­ye­ni­dən­özü­nə­qay­ta­rıl­mış­dır.­Onu­da­xa-tır­la­daq­ki,­ ­Ağ­də­rə­coğ­ra­fi­adı­se­man­ti­ka­sın­da­əra-zi­nin­rel­yef­xü­su­siy­yət­lə­ri­ni­əks­et­di­rir.­Or­du­bad,­to-vuz­ra­yon­la­rın­da­da­Ağ­də­rə­ad­lı­kənd­lər­möv­cud­dur.­Ey­ni­ta­rix­də­Mar­tu­ni­ra­yo­nu­na­ve­ri­lən­Xo­ca­vənd­adı­isə­bir­qə­dər­mü­ba­hi­sə­li­se­çim­dir.­be­lə­ki,­Xo­ca­vənd­to­po­ni­mi­heç­də­bu­əra­zi­nin­qə­dim­adı­de­yil.­cün­ki­Xo­ca­vənd­ra­yo­nu­nun­yer­ləş­di­yi­ye­rin­ta­ri­xi­adı­əs­lin-də­­qa­ran­luq­ol­muş­dur­{140.}.­XıX­əs­rin­son­la­rın­da­tür­ki­yə­dən­kö­çüb­gəl­miş­er­mə­ni­lər­bu­ra­da­məs­kun-laş­dıq­dan­ son­ra­ ra­yon­ əv­vəl­cə­ rus­ca­ya­ tər­cü­mə­də­nij­ni-qa­ran­luq­(yu­xa­rı­qa­ran­lıq),­da­ha­son­ra­cü­mə-ba­za­rı,­bir­müd­dət­isə­Xo­na­şen­ad­lan­dı­rıl­mış,­1940-cı­il­də­A.F.Myas­ni­ko­vun­şə­rə­fi­nə­bu­ra­onun­tə­xəl­lü­sü­ilə­Mar­tu­ni­adı­ve­ril­miş­dir.­

201

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

29­ap­rel­1992-ci­ il­ ta­rix­li­qə­rar­la­ba­kı­nın­keç­miş­26­ba­kı­ko­mis­sa­rı­ra­yo­nu­na­ve­ri­lən­qə­dim­Sə­ba­il­to-po­ni­mi­nin­mən­şə­yi­ba­rə­də­də­fərq­li­mü­la­hi­zə­lər­irə­li­sü­rül­müş­dür.­za­hi­ri­əla­mə­tə­is­ti­na­dən,­sə­ba­il­coğ­ra­fi­adı­xalq­eti­mo­lo­gi­ya­sın­da­“sə­ba­ye­li”­ki­mi­qə­bul­olu-nur.­Am­ma­bu­ izah­ el­mi­lik­dən­ çox-çox­uzaq­dır.­ bə­zi­təd­qi­qat­çı­la­rın­ nöq­te­yi-nə­zə­rin­cə,­ sə­ba­il­ coğ­ra­fi­ adı­sən­ge-ba­yıl,­yə­ni,­“ba­yıl­daş­la­rı”­mə­na­sı­nı­əks­et­di­rir.­Xı­ıı­əsr­də­də­ni­zə­qərq­ol­muş­­qəs­rin­xa­ra­ba­lıq­la­rı­da­ba­yıl­oro­ni­mi­ilə­bağ­lı­ola­raq­sə­ba­il­ad­lan­dı­rıl­mış­dır.­Mu­se­yi­ka­zı­mın­qı­zı,­­sək­ki­zin­ci­imam­əli-ər-ri­za­nın­ba­cı­sı­Aki­mə­xa­tu­nun­öz­qu­lu­Hu­bəş­ ilə­ərəb­xə­li­fə-si­nin­ zül­mün­dən­ qa­ça­raq­ uzaq­ məm­lə­kət­dən­ gə­lib­bu­ ya­şa­yış­ məs­kə­nin­də­ məs­kun­laş­ma­sı­ ba­rə­də­ qə-dim­ rə­va­yət­lər­dən­bi­rin­də­ isə­bu­ əra­zi­nin­ adı­ sə­ba-sə­ba­il­ki­mi­çə­ki­lir­{147,­s.­24}.­bə­zi­mü­əl­lif­lər­Xə­zər­də­ni­zi­nin­sə­viy­yə­si­nin­də­yiş­mə­si­ ilə­əla­qə­dar­ola­raq­su­al­tın­da­qa­lan­in­di­ki­ba­kı­bux­ta­sı­nın­ye­rin­də­möv-cud­ol­muş­sə­ba­yel­və­ya­xud­Şağ­bağ­şə­hə­rin­dən­xə­bər­ver­miş­lər.­ Xalq­ rə­va­yət­lə­rin­də­ tək­cə­ sə­ba­yel­ de­yil,­gu­ya,­nə­vaxt­sa­ba­kı­ya­xın­lı­ğın­da­yer­lə­şən­di­gər­bö-yük­bir­şə­hər­haq­qın­da­da­du­man­lı­mə­lu­mat­lar­do­la-şır­ {13,­ s.­ 29-31}.­ sey­ran­və­li­yev­ ad­lı­mü­əl­lif­ hə­min­əra­zi­nin­bir­vaxt­lar­Şəh­ri-yu­nan­ad­lan­dı­rıl­dı­ğı­nı­qeyd­edə­rək­bu­nu­vax­ti­lə­ora­da­olan­yu­nan­ta­cir­lə­ri­və­də-niz­çi­lə­ri­nin­adı­ilə­bağ­la­mış­dır­{158,­s.­38-39}.­

Ey­ni­ ta­rix­də­ba­kı­nın­keç­miş­ki­rov­ra­yo­nu­əra­zi­si-nə­ ve­ri­lən­ Bi­nə­qə­di­ to­po­ni­mi­nin­ mən­şə­yi­nə­ gə­lin­cə­isə­XıX­əsr­mən­bə­lə­rin­də­bu­ad­bi­na­qa­di­və­bi­na­qa­zi­va­ri­ant­la­rın­da­ iş­lən­miş­dir.­ təd­qi­qat­çı­lar­ be­lə­ gü­man­edir­lər­ki,­bi­nə­qə­di­to­po­ni­mi­bi­nə­və­son­ra­dan­təh­ri­fə­uğ­ra­mış­qa­zı­kom­po­nent­lə­rin­dən­ iba­rət­ol­maq­la­ “qa-

202

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

zı­ya­məx­sus­bi­nə”­mə­na­sı­nı­ve­rir.­ ­qeyd­edək­ki,­qaf-qaz­sta­tis­ti­ka­ko­mi­tə­si­tə­rə­fin­dən­1870-ci­il­də­tif­lis­də­ha­zır­la­nan­ “Списски­ населенных­ месть­ Росийской­Империи.­ Бакинская­ губерния”­ ki­ta­bı­nın­ ­ mü­va­fiq­his­sə­lə­rin­də­ öz­ ək­si­ni­ tap­mış­ yüz­lər­lə­ coğ­ra­fi­ ­ ad­ və­ter­mi­nin­ təh­lil­çi­si­ və­ tər­tib­çi­si­ olan­ M.F.Axun­dov­ da­ba­kı­qu­ber­ni­ya­sı­üz­rə­fakt­lar­da­mü­va­fiq­əra­zi­ni­məhz­bi­nə­qa­zı­ki­mi­qeyd­et­miş­dir­­{57,­­s.­37}.­

29­ap­rel­1992-ci­ il­də­pay­tax­tın­keç­miş­le­nin­ ra-yo­nu­na­ ve­ril­miş­ qə­dim­ Sa­bun­çu­ oy­ko­ni­mi­nin­ mən-şə­yi­ ba­rə­də­ də­ma­raq­lı­ fi­kir­lər­ var­dır.­ sa­bun­çu­ adı-nın­mən­şə­yi­ in­di­ki­ qram­ma­tik-lek­sik­ for­ma­sın­da­bu­adın­ da­şı­dı­ğı­ se­man­tik­ məz­mun­dan­ (sa­bun­ bi­şi­rən­şəxs)­xey­li­uzaq­dır.­to­po­ni­min­ya­yıl­ma­area­lı­bu­coğ-ra­fi­adın­et­no­to­po­nim­ol­du­ğu­nu­söy­lə­mə­yə­əsas­ve­rir.­be­lə­ki,­­ba­kı­da­sa­bun­çu­ad­lı­mi­ne­ral­bu­laq,­za­qa­ta­la-da­sa­bun­çu­kən­di,­həm­çi­nin­çay,­Şə­ki­də­sa­bun­çu­mə-həl­lə­si,­Xan­lar­ra­yo­nun­da­sa­bun­çu­də­rə­si,­ta­ta­rıs­tan­əra­zi­sin­də­sa­ban­çe,­krım­da­sa­pun­da­ğı,­Er­mə­nis­tan-da­sa­bun­çu­da­ğı,­ sa­bun­çu­ya­şa­yış­məs­kə­ni­nin­ xa­ra-ba­lıq­la­rı,­qars­vi­la­yə­tin­də­sa­bun­çu­qış­la­ğı,­türk­et­no-su­nun­ bir­ qo­lu­ olan­ qa­ra­qal­paq­lar­da­ isə­ sa­pun­ ad­lı­tay­fa­ möv­cud­dur.­ sə­fə­vi­ hökm­da­rı­ sul­tan­ Hü­sey­nin­1694-1722-1704-cü­ il­lə­rə­ aid­ fər­man­la­rın­dan­bi­rin-dən­be­lə­ay­dın­la­şır­­ki,­sa­bun­çu­lar­Azər­bay­can­və­Er-mə­nis­tan­ əra­zi­lə­rin­də­ ya­şa­yan­ türk­dil­li­ tay­fa­ ol­muş,­on­lar­dan­bir­qis­mi­də­Ab­şe­ron­əra­zi­sin­də­məs­kun­la-şa­raq­sa­bun­çu­to­po­ni­mi­nin­for­ma­laş­ma­sı­na­əsas­ya-rat­mış­lar.­sa­bun­çu­oy­ko­ni­mi­nin­mən­şə­yi­nin­araş­dı­rıl-ma­sı­is­ti­qa­mə­tin­də­təd­qi­qat­lar­apa­ran­ə.Hü­seyn­za­də­də­bu­coğ­ra­fi­adın­et­no­to­po­nim­ol­du­ğu­nu­bil­di­rir.­Mü-əl­li­fin­fik­rin­cə,­il­kin­va­ri­an­tın­da­sa­ban­çı­olan­et­no­to-

203

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

po­nim­za­man­keç­dik­cə­də­yi­şik­li­yə­uğ­ra­ya­raq­sa­bun-çu­for­ma­sı­na­düş­müş­dür­{86,­s.­44-49}.

­Ey­ni­ta­rix­də­ba­kı­şə­hə­ri­nin­Okt­yabr­ra­yo­nu­üçün­mü­əy­yən­ləş­di­ri­lən­Ya­sa­mal­adı­isə­əra­zi­nin­rel­yef­qu-ru­lu­şu­ilə­əla­qə­dar­se­çil­miş­dir.­ya­sa­mal­sö­zü­nün­mə-na­sı­“aza­cıq­mai­li­düz­sa­hə”,­“da­ğın,­tə­pə­nin­üs­tün­də­düz­yer”­{15,­s.­85}­de­mək­dir­və­bu­söz­bir­sı­ra­dia-lekt­lər­də­ iş­lə­nir.­ bu­ coğ­ra­fi­ ada­ oro­nim­ for­ma­sın­da­Azər­bay­ca­nın­ ay­rı-ay­rı­ re­gi­on­la­rın­da­ da­ tə­sa­düf­ et-mək­müm­kün­dür­{31,­s.261}.

25­ap­rel­2008-ci­il­də­təs­diq­edil­miş­qa­nun­la­Xan-lar­ ra­yo­nu­nun­adı­da­Göy­göl­ adı­ ilə­də­yiş­di­ril­miş­dir.­qeyd­edək­ki,­bu­şə­hə­rin­sa­lın­ma­sı­na­1819-cu­ il­ap-re­lin­22-dən­al­man­ko­lo­nist­lə­ri­tə­rə­fin­dən­baş­lan­mış,­ya­şa­yış­mən­tə­qə­si­ye­le­nen­dorf­(alm.­He­le­nen­dorf)­ad-lan­dı­rıl­mış­dır.­

XıX­əs­rin­ əv­vəl­lə­rin­də­ çar­hö­ku­mə­ti­nin­qaf­qaz­la­bağ­lı­apar­dı­ğı­si­ya­sə­tin­əsas­məq­sə­di­qaf­qa­zı­ru­si­ya-dan­ma­nu­fak­tu­ra­mə­mu­lat­la­rı­ alan­ və­ ru­si­ya­nın­ is-teh­sal­mü­əs­si­sə­lə­ri­üçün­xam­mal­ma­te­ria­lı­ve­rə­bi­lə-cək­­müs­təm­lə­kə­yə­çe­vir­mək­dən­iba­rət­idi.­bu­si­ya­sət­son­ra­lar­qaf­qaz­da­kı­iq­ti­sa­di­də­yi­şik­lik­lə­rin,­o­cüm­lə-dən­çox­say­lı­al­man-ko­lo­nist­ tə­sər­rü­fat­la­rı­nın­ in­ki­şaf­is­ti­qa­mət­lə­ri­ni­ mü­əy­yən­ləş­di­rir­di.­ Al­man­ ko­lo­nist-lə­ri­ni­ ru­si­ya­da,­ həm­çi­nin­ qaf­qaz­da­ yer­ləş­dir­mək­lə­çap­hö­ku­mə­ti­on­lar­va­si­tə­si­lə­sə­nət­kar­lı­ğın,­ti­ca­rə­tin,­ay­rı-ay­rı­ kənd­ tə­sər­rü­fa­tı­ sa­hə­lə­ri­nin­ in­ki­şa­fı­na­na­il­ol­maq,­ ko­lo­nist­lə­rin­ si­ma­sın­da­ xü­su­si­mül­kiy­yət­ tə-bə­qə­si­for­ma­laş­dır­maq,­ye­ni­tə­sər­rü­fat­çı­lıq­me­tod­la-rı­nı­ tət­biq­et­mək­lə­cə­miy­yə­tə­Av­ro­pa­mə­də­niy­yə­ti­ni­aşı­la­maq­is­tə­yir­di.­­­

204

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

cə­nu­bi­ qaf­qaz­da­ ilk­ al­man­ ko­lo­ni­ya­sı­ ha­zır­ki­Gür­cüs­tan­əra­zi­sin­də­ sa­lın­mış­dır.­1818-ci­ ilin­ sent-yab­rın­da­rus­ça­rı­ı­Alek­sand­rın­hi­ma­yə­si­ilə­Gür­cüs-ta­na­kö­çən­al­man­kənd­li­lə­ri­tif­lis­ ya­xın­lı­ğın­da­Ma-ri­en­ba­um­ adın­da­ şə­hər­cik­ sal­mış­dı­lar.­ bir­ il­ son­ra­isə­Av­ro­pa­dan­kö­çüb­gə­lən­al­man­la­rın­Gür­cüs­tan­da­da­ha­ 5­ ko­lo­ni­ya­sı­ ya­ran­mış­dı.­ Azər­bay­ca­na­ isə­ al-man­la­rın­ ilk­ küt­lə­vi­ kö­çü­ 1819-cu­ ilə­ tə­sa­düf­ edir.­İn­di­ki­ Göy­göl­ ra­yo­nu­ əra­zi­sin­də­ki­ ye­le­nen­dorf­ ad­lı­ko­lo­ni­ya­nı­ hə­min­ il­ tif­lis­dən­ Azər­bay­ca­nın­ ye­li­za-vet­pol­qə­za­sı­na­(in­di­ki­Gən­cə)­kö­çən­194­al­man­ailə-si­sal­dı.­ya­şa­yış­mən­tə­qə­si­plan­üz­rə­ti­ki­lir­di.­Ge­niş­kü­çə­lər­ çə­ki­lir,­ ay­na­bənd­li,­ tax­ta­puş­lu,­ zir­zə­mi­li­ və­ey­van­lı­ev­lər­in­şa­edi­lir­di.­son­ra­lar­Gən­cə­və­qa­zax­qə­za­la­rın­da­ al­man­la­rın­ ye­ni­ ko­lo­ni­ya­la­rı­ –­ Ge­orqs-feld­ (in­di­ Şəm­ki­rin­ Çi­nar­lı­ qə­sə­bə­si),­ Alek­se­yev­ka,­qrün­feld­(in­di­Ağs­ta­fa­nın­Hə­sən­su­kən­di),­Ay­xen­feld­(in­di­Şəm­ki­rin­İr­maş­lı­kən­di),­trau­ben­feld­(in­di­to-vuz­şə­hə­ri),­ye­li­za­ve­tin­ka­(in­di­ki­Ags­ta­fa­şə­hə­ri)­və­Mark­sov­ka­ya­ran­mış­dır.­

bu­ ic­ma­ Azər­bay­can­ əra­zi­sin­də­ o­ dövr­ üçün­ ilk­bö­yük­yer­li­ol­ma­yan­mil­li­ic­ma­idi.­XıX­əs­rin­so­nu-XX­əs­rin­ əv­və­lin­də­ Azər­bay­can­da­ ya­şa­yan­ al­man­la­rı-nın­ək­sə­riy­yə­ti­pro­tes­tant­lı­ğa­eti­qad­edir­di­lər.­ta­ri­xi­mən­bə­lər­lər­dən­mə­lum­dur­ki,­ 1821-ci­ il­də­ye­le­nen-dorf­da­ İs­veç­rə­ mis­sio­ner­lə­ri­nin­ kö­mə­yi­ ilə­ ilk­ də­fə­ola­raq­si­nod­ça­ğı­rıl­mış­və­bü­tün­al­man­ic­ma­la­rı­üçün­za­qaf­qa­zi­ya­nın­ bi­rin­ci­ ümüm­kil­sə­ ni­zam­na­mə­si­ qə-bul­ edil­miş­dir.­ 1821–ci­ il­də­ köç­kün­lə­rin­di­ni­ xa­di­mi­yah­han­ya­kob­krans­ilk­di­ni­iba­dət­xa­na­aç­ma­ğa­cəhd­gös­tər­miş,­1834–cü­il­də­bu­na­na­il­ol­muş­dur.­1842–ci­il­də­əra­zi­də­ilk­mək­təb­ti­kil­miş­dir.­Elə­Azər­bay­can­da­

205

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

ilk­ pro­tes­tant­ kil­sə­si­ də­ 1857-ci­ il­də­məhz­ ye­le­nen-dorf­da­in­şa­edil­miş­dir.­­

ta­ri­xi­ fakt­la­ra­ gö­rə,­ 1836-ci­ il­də­ ye­le­nen­dorf­da­ya­şa­yan­ sa­kin­lər­ sı­ra­sın­da­ 8­ nə­fər­ pi­nə­çi,­ 4­ dül­gər,­4­dər­zi,­7­fur­qon­us­ta­sı­və­s.­var­idi.­ye­len­dorf­da­ya-şa­yan­ ko­lo­nist­ qot­lob­ ko­xun­ rəng­saz­ ema­lat­xa­na­sı­ya­ran­dıq­dan­ 20­ il­ son­ra­ ar­tıq­ bü­tün­ ye­li­za­vet­po­lun­qu­ber­ni­ya­ mər­kə­zin­də­ şöh­rət­ qa­zan­mış­dı.­ bun­dan­əla­və,­qaf­qa­zın­bü­tün­sə­nət­kar­la­rı­ic­ma­nın­fur­qon­us-ta­la­rı­nın­ya­nı­na­axı­şır­dı­lar.

Al­man­la­rın­Azər­bay­ca­nın­qərb­böl­gə­lə­ri­nə­gə­li­şi­ilə­o­ yer­lə­rin­ kənd­hə­ya­tın­da­ bö­yük­mə­də­ni­ də­yi­şik­lik­lər­baş­ver­di.­On­la­rın­məs­kun­laş­ma­sın­dan­son­ra­qərb­böl-gə­sin­də­ya­şa­yan­yer­li­azər­bay­can­lı­kənd­li­lər­də­al­man-lar­ki­mi­al­tı­zir­zə­mi­li,­üs­tü­çar­daq­lı,­da­mı­ki­rə­mit­li­ev­lər­tik­mə­yə­baş­la­dı­lar.­bə­zi­mə­lu­mat­la­ra­gö­rə,­kənd­tə­sər-rü­fa­tın­da­ iş­lə­di­lən­ dörd­çarx­lı­ at­ ara­ba­la­rı­nın­ dü­zəl­dil-mə­si­də­al­man­la­rın­gə­li­şin­dən­son­ra­ya­tə­sa­düf­edir.­cins­inək­lə­ri­ də­ ilk­ də­fə­ Azər­bay­ca­na­ al­man­lar­ gə­tir­miş­lər.­sə­na­ye­üsu­lu­ilə­pen­dir­və­yağ­is­teh­sa­lı­da­məhz­on­la­ra­məx­sus­dur.­Azər­bay­can­da­ilk­yağ-pen­dir­za­vo­du­zi­qan-ter­ad­lı­al­man­tə­rə­fin­dən­ye­le­nen­dorf­da­­ti­kil­miş­dir.­

Al­man­lar­ kənd­ yer­lə­rin­də­ elekt­rik­ ener­ji­sin­dən­is­ti­fa­də­nin,­ elekt­rik­ də­mir­ yo­lu­nun,­ in­di­ki­ Şəm­ki­rin­dəl­lər­ qə­sə­bə­sin­dən­ Gə­də­bə­yə­dək­ uza­nan­ neft­ kə-mə­ri­nin­ilk­ya­ra­dı­cı­la­rı­ol­muş­lar.­Gə­də­bəy­mi­sə­rit­mə­za­vod­la­rı­nın,­ Göy­göl­ Şam­pan­ Şə­ra­bı­ Mü­əs­si­sə­si­nin­əsa­sı­nı­ da­ on­lar­ qoy­muş­lar.­ son­ra­lar­ ba­ken­dor­fun­rəh­bər­lik­et­di­yi­al­man­fir­ma­la­rı­isə­ba­kı­da­—­ba­la­xa-nı­da,­su­ra­xa­nı­da,­ra­ma­na­da,­sa­bun­çu­da­sə­na­ye­üsu­lu­ilə­ilk­neft­çı­xa­ran­fir­ma­lar­dan­idi.­

206

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ye­le­nen­dorf­da­ ya­şa­yan­ al­man­ ka­lo­ni­ya­sı­ 1869-cu­il­ap­re­lin­22-də­özü­nün­ya­ra­dıl­ma­sı­nın­50­il­li­yi­ni­tən­tə­nə­ilə­qeyd­et­miş­dir.­bu­il­lər­ər­zin­də­kənd­çox­sü­rət­lə­ in­ki­şaf­ edib­də­yiş­miş­dir.­ 1854–cü­ il­ ap­re­lin­24-də­ Mü­qəd­dəs­ yo­hann­ kil­sə­si­nin­ tə­məl­ da­şı­nın­qo­yul­ma­sı­na­pa­ra­lel­ola­raq­bu­ra­da­uşaq­bağ­ça­sı­da­is­ti­fa­də­yə­ve­ril­miş­dir.­1890–cı­il­no­yab­rın­22–də­isə­ye­le­nen­dorf­pe­şə­mək­tə­bi­ya­ra­dıl­mış­dır.­1893–cü­il-dən­eti­ba­rən­ye­le­nen­dorf­da­ic­ti­mai­yı­ğın­caq­la­rın­ke-çi­ril­mə­si­nə­baş­lan­mış­dır.­bu­yı­ğın­caq­lar­da­ko­lo­ni­ya-nın­prob­lem­lə­ri­nə­to­xu­nu­lur­və­on­la­rın­həl­li­yol­la­rı­ax­ta­rı­lır­dı.­ 1890–cı­ il­lə­rin­ üs­tün­ cə­hət­lə­rin­dən­ bi­ri­də­ic­ma­nın­iq­ti­sa­di­yük­sə­li­şi­nin­qey­diy­ya­ta­alın­ma­sı­idi.­bu­ra­da­baş­lı­ca­məş­ğu­liy­yət­sa­hə­lə­ri:­şə­rab­çı­lıq,­iri­sə­na­ye­və­tex­ni­ki­ye­ni­lik­lər­sa­yı­lır­dı.­1911-ci­il­də­ye­le­nen­dorf­da­1054­bi­na­var­dı.­bu­nun­415-i­ya­şa­yış­evi­idi.­bu­isə­onu­gös­tə­rir­di­ki,­ye­le­nen­dorf­da­ti­kin­ti­sə­na­ye­si­yük­sək­sü­rət­lə­in­ki­şaf­edir­di.­Ar­tıq­ko­lo­ni-ya­da­ağac­ev­lə­rin­qal­ma­ma­sı­da­bu­na­əya­ni­sü­but­idi.­ti­kin­ti­nin­tem­pi­nə­gə­lin­cə,­2­il­ər­zin­də­(1911–1913–cü­ il­lər)­bu­ra­da­da­ha­15­xü­su­si­mülk­ ti­kil­miş­di.­bu­da­kən­din­hə­ya­tı­nı­mə­də­ni­şə­hər­qə­sə­bə­si­üs­lu­bu­na­da­ha­çox­bən­zə­dir­di.

1900–cü­il­lə­rin­əv­vəl­lə­rin­də­ye­le­nen­dorf­da­şə­rab­is­teh­sa­lı­və­xa­ri­ci­ti­ca­rət­çox­güc­lü­in­ki­şaf­et­mə­yə­baş-la­mış­dı.­Ar­tıq­70–ci­il­lər­də­hər­bir­ailə­il­də­1000–1500­ved­rə­şə­rab­is­teh­sal­edir­di.­Hər­evin­al­tın­da,­zir­zə­mi-də­bö­yük­şə­rab­çəl­lək­lə­ri­yer­lə­şir­di.­1914–cü­il­də­Fo-rer­və­Hum­mel­qar­daş­la­rı­nın­şə­rab­fir­ma­la­rı­nın­bir­il-lik­gə­li­ri­bir­mil­yon­ma­nat­təş­kil­et­miş­di.­Mə­lu­mat­la­ra­gö­rə,­ hə­min­dövr­də­qar­daş­la­rın­ is­teh­sal­ et­di­yi­ ça­xır­bü­tün­qaf­qaz­böl­gə­sin­də­ha­zır­la­nan­ça­xı­rın­58­fai­zi-

207

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

ni­təş­kil­edir­di.­1912–ci­il­də­ye­le­nen­dorf­da­Fo­rer­qar-daş­la­rı­də­yir­man­da­tik­dir­miş­dir­lər.

Şə­rab­çı­lıq­dan­son­ra­bu­ra­da­ikin­ci­əsas­rol­fay­ton-çu­lu­ğa­məx­sus­ idi.­ 1877-1878–ci­ il­lər­də­ tür­ki­yə­ ilə­baş­la­nan­mü­ha­ri­bə­ fay­ton­çu­lu­ğun­ sü­rət­lə­ in­ki­şa­fı­na­tə­kan­ ver­miş­di.­ bü­tün­ bu­ sa­da­la­nan­lar­ ye­le­nen­dor-fun­XıX­əsr­hə­ya­tı­nı­əks­et­di­rən­mə­qam­lar­dır.

Azər­bay­can­da­kı­ al­man­ ka­lo­ni­ya­la­rı­nın­ sa­kin­lə-ri­ azər­bay­can­lı­lar­la­ çox­ meh­ri­ban­ ya­şa­yır­dı­lar.­ bir­mə­qa­mı­ qeyd­ et­mək­ ye­ri­nə­ dü­şər­di:­ 1914-cü­ il­də­–­ ı­ dün­ya­mü­ha­ri­bə­si­ baş­la­yan­da­ rus­ ça­rı­ ı­ ni­ko­lay­krım,­ Mol­do­va,­ Şi­ma­li­ qaf­qaz­ və­ vol­qa­bo­yun­da­ ya-şa­yan­ al­man­la­rın­ si­bi­rə­ kö­çü­rül­mə­si­ni­ əmr­ edir.­ bu­za­man­ yal­nız­ Gən­cə­ qu­ber­ni­ya­sın­da­kı­ al­man­lar­ kö-çü­rül­mür.­ O­ dövr­də­ Gən­cə­ ic­ti­ma­iy­yə­ti,­ xü­su­sən­ də­rə­fi­bə­yov­qar­daş­la­rı­qaf­qaz­ca­ni­şi­ni­nin­ya­nı­na­ge­də-rək­al­man­la­ra­za­min­du­rur­və­on­la­rın­kö­çü­rül­mə­si­nə­im­kan­ver­mir­lər.­1918-ci­ il­də­bü­tün­Azər­bay­can­da­kı­ko­lo­ni­ya­lar­da­ ya­şa­yan­ al­man­la­rın­ sa­yı­ 6­min­nə­fə­rə­ça­tır­dı.­Azər­bay­can­de­mok­ra­tik­res­pub­li­ka­sı­döv­rün-də­ (1918-1920-ci­ il­lər)­ al­man­lar­ ilk­ ko­lo­ni­ya­nın­ sa-lın­ma­sı­nın­100­il­li­yi­ni­tən­tə­nə­ilə­qeyd­et­miş­di­lər.­

ra­yon­ ki­mi­ isə­ in­di­ki­ Göy­göl­ 1930-cu­ il­də­ təş­kil­edil­miş­dir.­ 1938-ci­ ilə­ qə­dər­ nə­ri­ma­nov­ ra­yo­nu­ ad-lan­dı­rıl­mış­dır.­ 1938-ci­ il­də­ ra­yo­na­ in­qi­lab­çı­ Xan­lar­sə­fə­rə­li­ye­vin­şə­rə­fi­nə­Xan­lar­ra­yo­nu,­ye­le­nen­dorf­qə-sə­bə­si­nə­isə­ra­yon­mər­kə­zi­ki­mi­Xan­lar­şə­hə­ri­adı­ve-ril­miş­dir.­1941-ci­ilin­sent­yab­rın­da­er­mə­ni­Mi­ko­ya­nın­tə­şəb­bü­sü,­sta­li­nin­əm­ri­ ilə­ təq­ri­bən­20­min­dən­çox­Azər­bay­can­və­tən­da­şı­olan­al­man­heç­bir­ tu­tar­lı­də-lil­gös­tə­ril­mə­dən­si­bi­rə­və­qa­za­xıs­ta­na­sür­gün­edil­di.­

208

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

On­la­rın­abad­ev­lə­ri­nin­ço­xu­na­Mi­ko­ya­nın­ha­va­dar­lı­ğı­ilə­er­mə­ni­lər­yer­ləş­di­ril­di.­ta­rix­dən­də­mə­lum­dur­ki,­1941-ci­ il­də­ al­man­lar­Göy­göl­dən­ sür­gün­ edi­lə­nə­dək­ra­yon­ əra­zi­sin­də­ bir­ nə­fər­ də­ er­mə­ni­ ya­şa­mır­dı.­ Al-man­lar­sür­gün­olun­duq­dan­son­ra­azər­bay­can­lı­lar­on-la­rın­ev­lə­rin­də­ya­şa­ma­ğı­öz­lə­ri­nə­sı­ğış­dır­mır­dı­lar.­be-lə­lik­lə­bü­tün­ev­lər­er­mə­ni­lər­tə­rə­fin­dən­zəbt­olun­du.­

bir­mə­qa­mı­xü­su­si­qeyd­et­mə­li­yik­ki,­er­mə­ni­mil-lət­çi­lə­ri­nin­uzun­il­lər­azər­bay­can­lı­la­ra­qar­şı­apar­dıq-la­rı­ter­ror­və­soy­qı­rı­mı­si­ya­sə­tin­dən­Azər­bay­can­da,­o­cüm­lə­dən­ye­le­nen­dorf­da­ ya­şa­yan­ al­man­lar­ da­ zə­rər­çək­miş­lər.­ 1905-ci­ il­dən­ 1907-ci­ ilin­ av­qus­tu­na­dək­“daş­nak­süt­yun”­par­ti­ya­sı­nın­Gən­cə­də­ki­yer­li­təş­ki­la-tı­nın­ rəh­bə­ri­ olan­ kor­yun­ par­ti­ya­ si­lah­daş­la­rı­ Arut-yu­nov­qar­daş­la­rı­ilə­bir­lik­də­ye­le­nen­dorf­al­man­la­rı­nı­par­ti­ya­nın­xə­zi­nə­si­nə­xə­rac­ver­mə­yə­məc­bur­edir­di.­Şə­rab­is­teh­sal­çı­la­rı­olan­Fo­rer­və­qurr­dan­hə­rə­yə­30­min­rubl­pul­tə­ləb­olu­nur­du.­qurr­bu­məb­lə­ği­ödə­yə­bil­mə­di­yi­üçün­er­mə­ni­lər­tə­rə­fin­dən­vəh­şi­cə­si­nə­qət-lə­ye­ti­ril­di.­so­vet­ləş­mə­dən­son­ra­er­mə­ni­lər­Azər­bay-can­da­kı­ al­man­la­ra­da­ “an­ti­so­vet­çi”­dam­ğa­sı­ vu­ra­raq­on­la­rın­ bir­ his­sə­si­nin­ gül­lə­lən­mə­si­nə­ na­il­ ol­du­lar.­Göy­göl­də­2007-ci­il­mar­tın­29-da­və­fat­et­miş­so­nun­cu­al­man­vik­tor­klayn­so­vet­ləş­mə­dən­son­ra­er­mə­ni­lə­rin­fit­va­si­ ilə­ “an­ti­so­vet­çi”­ dam­ğa­sı­ vu­ru­la­raq­ gül­lə­lən-mə­yə­məh­kum­ edi­lən­lə­rin­ qət­li­nin­ can­lı­ şa­hid­lə­rin-dən­ idi.­Al­ma­ni­ya­nın­Azər­bay­can­da­kı­ sə­fir­li­yi­vik­tor­klay­nın­Göy­göl­də­ki­evi­ni­in­di­mu­ze­yə­çe­vir­miş­dir.­

Xan­lar­ra­yo­nu­na­ve­ril­miş­Göy­göl­adı­nın­ isə­ fik­ri-miz­cə,­ge­niş­təh­li­li­nə­eh­ti­yac­yox­dur.­to­po­nim­əra­zi­də­yer­lə­şən­məş­hur­ tə­bi­ət­ abi­də­si­nin­ –­Göy­gö­lün­ adın-

209

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

dan­ gö­tü­rül­müş­dür.­Göy­göl­ hid­ro­ni­mi­ su­ ob­yek­ti­nin­su­yu­nun­tə­miz­li­yi­nə,­şəf­faf­lı­ğı­na­də­la­lət­edir.­bi­zə­be-lə­ gə­lir­ ki,­ gə­lə­cək­də­ ye­le­nen­dorf­ adı­nın­ da­ bər­pa­sı­ba­rə­də­dü­şün­mə­yə­də­yər.­əra­zi­də­yer­lə­şən­və­adı­cid-di­bir­ta­ri­xi­əhə­miy­yət­da­şı­ma­yan­ya­şa­yış­mən­tə­qə­lə-rin­dən­bi­ri­nə­ye­le­nen­dorf­adı­nın­ve­ril­mə­si,­keç­mi­şin­ye­ni­dən­ yad­daş­la­ra­ qay­ta­rıl­ma­sı­ ilə­ ya­na­şı,­ həm­ də­Azər­bay­can­da­ ta­ri­xən­möv­cud­ol­muş­ to­le­rant­mü­hi-tin,­baş­qa­xalq­la­rın,­din­lə­rin­təm­sil­çi­lə­ri­nə­xoş­mü­na-si­bə­tin­nü­ma­yi­şi­ba­xı­mın­dan­əhə­miy­yət­li­olar­dı.­

25­ap­rel­2008-ci­ta­rix­li­di­gər­bir­qa­nun­la­əli­bay-ram­lı­ şə­hə­ri­nin­ adı­ da­ Şir­van­ adı­ ilə­ də­yiş­di­ril­miş-dir.­ əli­ bay­ram­lı­ ra­yon­ ki­mi­ Azər­bay­can­ kp­Mk-nın­8­av­qust­1930-cu­il­ta­rix­li­qə­ra­rı­ilə­təş­kil­edil­miş­dir.­ra­yon­ əv­vəl­lər­ qırx­çı­raq,­ Çıp­laq­lı,­ zu­bov­ka­ ad­la­nan­ki­çik­ya­şa­yış­sa­hə­lə­ri­nin­və­pa­pa­nin­ki­mi­ta­nı­nan­də-mir­yo­lu­stan­si­ya­sı­nın­əsa­sın­da­ya­ra­dıl­mış­dır.­1938-ci­ilə­qə­dər­ra­yo­nun­adı­zu­bov­ka­ol­muş­dur.­zu­bov­ka­to-po­ni­mi­nin­ma­raq­lı­və­əf­sus­lar­ki,­keç­mi­şi­miz­üçün­o­qə­dər­də­xoş­ol­ma­yan­ta­rix­çə­si­var­dır.­­zu­bov­çar­or-du­su­nun­Azər­bay­ca­nı­is­ti­la­edən­iş­ğal­çı­ge­ne­ral­la­rın-dan­bi­ri­nin­ so­ya­dı­dır.­1796-cı­ il­də­ge­ne­ral­va­le­ri­yan­zu­bo­vun­baş­çı­lı­ğı­al­tın­da­xü­su­si­hər­bi­dəs­tə­Azər­bay-ca­na­da­xil­ol­du.­Ça­ri­ça­ye­ka­te­ri­na­bu­yü­rü­şə­çox­bö-yük­ma­raq­gös­tə­rir­di.­Ge­ne­ral­zu­bo­vun­ix­ti­ya­rı­na­30­min­lik­qo­şun­ve­ril­miş­di.­yü­rüş­pe­ter­burq­da­kil­sə­dən­baş­lan­dı;­ ke­şiş­lər­ ali­ baş­ ko­man­da­na­ və­ rus-ka­zak­qüv­və­lə­ri­nə­xe­yir-dua­ver­di­lər.­Azər­bay­can­da­ma­neə-siz­irə­li­lə­yən­ge­ne­ral­zu­bov­əl­ve­riş­li­möv­qe­də­yer­lə-şən­Çıp­laq­lı­kən­di­nin­adı­nı­ye­ka­te­ri­na­serd­qoy­du.­İlk­mər­hə­lə­də­bu­ra­ iki­min­rus­ka­za­kı­kö­çü­rül­dü.­On­lar­hər­bi­ və­ elə­cə­ də­ kənd­ tə­sər­rü­fa­tı­ alət­lə­ri­ ilə­ təc­hiz­

210

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

edil­miş­di­lər.­be­lə­ki,­şə­rai­tə­gö­rə­on­lar­bu­ra­da­məh­sul­əkib-bi­çə­cək,­zə­ru­rət­anın­da­isə­si­la­ha­əl­ata­caq­dı­lar.­Çıp­lak­lı­ adı­na­ gə­lin­cə,­ təd­qi­qat­çı­lar­dan­ Mi­nə­xa­nım­tək­lə­li­nin­eh­ti­ma­lı­na­gö­rə,­Çıp­lak­lı­bir­tay­fa­adı­və­ya­əra­zi­nin­bit­ki­ör­tü­yü­ilə­bağ­lı­söz­ola­bi­lər­di.­Göy­çay­ra­yo­nu­əra­zi­sin­də­də­lək­Çıp­lak,­tür­ki­yə­nin­Mar­din­və­qars­vi­la­yət­lə­rin­də­Çıp­lak­lı­kənd­ad­la­rı­na­tə­sa­düf­edi­lir.­Mər­hum­alim­Meh­met­Eröz­bu­ad­lar­ba­rə­də­“bu­köy­lər­xal­qı­nın­“Çıp­lak­lı”­yö­rük­lə­rin­dən­ol­du­ğu­an­la-şıl­maq­da­dır”­ya­za­raq­1126-cı­il­ta­rix­li­bir­sul­tan­fər-ma­nın­da­ kıb­rı­sa­ sü­rü­lən­ Çıp­lak­lı­ ca­maa­tı­ haq­qın­da­mə­lu­mat­ve­rir­{155,­­s.­136}.­

Azər­bay­ca­nı­is­ti­la­et­miş­rus­hərb­çi­lə­ri­nin­nə­zə­rin-cə­Xə­zər­dən­kür­ça­yı­na­da­xil­olan­gə­mi­lər­üçün­bu­ra­əl­ve­riş­li­li­man­ola­caq­dı.­tez­lik­lə­zu­bov­(O,­bir­ауаğı­nı­pol­şa­və­tən­pər­vər­lə­ri­ilə­dö­yüş­də­itir­di­yin­dən­və­pro-tez­ayaq­la­gəz­di­yin­dən­Azər­bay­can­da­ona­“qı­zı­la­yaq­ge­ne­ral”­de­yir­di­lər)­bu­kənd­də­qa­la­ tik­mək­ işi­nə­gi-ri­şir.­la­kin­ye­ka­te­ri­na­nın­qə­fil­ölü­mü­ ilə­Azər­bay­ca-nın­is­ti­la­pla­nı­ya­rım­çıq­qa­lır;­rus­or­du­su­ge­ri­çağ­rı­lır.­ya­şa­yış­mən­tə­qə­si­ isə­zu­bov­ka­ki­mi­ ta­nı­nır.­ 1938-ci­il­də­zu­bov­ka­adı­əli­bay­ram­lı­adı­ilə­əvəz­edi­lir.­Uzun­il­lər­əra­zi­ni­ad­lan­dır­ma­sı­na­rəğ­mən­əli­bay­ram­lı­me-mo­ri­al­to­po­ni­mi­Azər­bay­can­üçün­qü­rur­do­ğu­ran­bir­ta­rix­lə­as­so­sia­si­ya­olun­mur­du.­əli­bay­ra­mov­1918-ci­il­də­ ci­na­yət­kar­ daş­nak-bol­şe­vik­ bö­lük­lə­ri­nə­ baş­çı­lıq­et­miş­şəxs­idi.­ka­pi­ta­nı­ol­du­ğu­“de­mos­fen”­gə­mi­si­ilə­Azər­bay­ca­nı­təh­did­edən­bol­şe­vik­qüv­və­lə­ri­nə­ben­zin­da­şı­yır­dı.­ sal­yan­da,­ elə­cə­də­kür­bo­yun­da­qır­ğın­lar-da­fə­al­iş­ti­rak­edir­di.­Adr­qu­rul­duq­dan­son­ra­da­giz­li­fəa­liy­yə­tə­ keç­miş­di.­ ru­si­ya­nın­ xey­ri­nə­ ca­sus­luq­ et-miş,­həbs­olun­muş,­və­tən­xai­ni­ki­mi­qət­lə­ye­ti­ril­miş­di.­

211

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

Odur­ki,­Azər­bay­can­da­so­vet­ha­ki­miy­yə­ti­nin­ilk­gün-lə­rin­də­cə­onun­qət­lin­də­təq­sir­li­bi­li­nən­lə­ri­mü­ha­ki­mə­et­miş,­bu­iş­üz­rə­11­keç­miş­və­zi­fə­li­şəx­sə­ölüm­cə­za­sı­ver­miş­lər.­so­vet­qu­ru­cu­lu­ğu­il­lə­rin­də­onun­adı­nı­əbə-di­ləş­dir­mək­məq­sə­di­lə­bir­ sı­ra­ya­şa­yış­mən­tə­qə­lə­ri-nə,­ida­rə­və­mü­əs­si­sə­lə­rə,­kü­çə­lə­rə,­о­cüm­lə­dən­daş-nak­qul­dur­la­rı­sı­ra­sın­da­kür­boy­la­rın­da­qan­la­ra­qərq­et­di­yi­bu­şə­hə­rə­də­onun­adı­nı­ver­miş­lər.­qa­zax­ra­yo-nun­da­da­İn­cə­ki­mi­ta­ri­xi­məz­mu­na­ma­lik­olan­adı­əli­bay­ram­lı­ adı­ ilə­ əvəz­et­miş­lər.­Ona­gö­rə­də­əli­bay-ram­lı­ adı­nın­ də­yiş­di­ril­mə­si­ Azər­bay­can­ ic­ti­ma­iy­yə­ti­tə­rə­fin­dən­bö­yük­rəğ­bət­lə­qar­şı­lan­mış­dır.­

Şə­hər­üçün­Şir­van­adı­nın­se­çil­mə­si­ilk­mər­hə­lə­də­­bə­zi­ op­po­nent­lər­ tə­rə­fin­dən­ bir­mə­na­lı­ qiy­mət­lən­di-ril­mir­di.­ to­po­ni­min­ də­yiş­di­ril­mə­si­ ilə­ bağ­lı­ ic­ti­mai­mü­za­ki­rə­lər­də­iş­ti­rak­edən­zi­ya­lı­lar­dan­bir­qis­mi­ta­ri-xi­Şir­van­to­po­ni­mi­nin­dər­bənd,­Göy­çay,­ba­kı­da­da­xil­ol­maq­la­ge­niş­bir­area­lı­əha­tə­et­di­yi­ni­əsas­gə­ti­rə­rək­he­sab­edi­ri­lər­ki,­bu­adı­in­di­bir­şə­hə­rə­ve­rib­Şir­van­to-po­ni­min­əha­tə­dai­rə­si­ni­ki­çilt­mək­məq­sə­də­uy­ğun­de-yil.­vax­ti­lə­Şir­van­şə­hə­ri­nin­in­di­ki­əra­zi­si­nin­ki­çik­bir­his­sə­si­ni­təş­kil­et­miş­Çıp­laq­lı,­qırx­çı­raq­ad­la­rı­nın­bər-pa­sı­və­ya­xud­şə­hə­rə­neft­çi­lər,­kür,­kü­ra­bad­ki­mi­ad-la­rın­ve­ril­mə­si­tə­şəb­bü­sün­dən­çı­xış­edən­lər­də­var­dı.­

bu­mə­sə­lə­ilə­bağ­lı­qə­na­ət­lə­ri­ni­bö­lü­şən­hər­kə­si­öz­möv­qe­yin­də­haq­lı­say­maq­olar.­bu­nun­la­be­lə­dü­şü-nü­rük­ki,­əli­bay­ram­lı­şə­hə­ri­nin­Şir­van­ad­lan­dı­rıl­ma­sı­Azər­bay­ca­nın­ən­qə­dim­to­po­nim­lə­rin­dən­olan­Şir­van­adı­nın­ ya­şa­rı­lı­ğı­nın­ tə­min­olun­ma­sı,­ ­mə­nə­vi­ də­yər-lə­ri­miz­dən­bi­ri­ki­mi­nə­sil­lər­dən-nə­sil­lə­rə­ötü­rül­mə­si­ba­xı­mın­dan­uğur­lu­bir­ad­dım­dır.­əgər­na­ra­hat­lıq­do-

212

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ğu­ran­mə­qam­Şir­van­to­po­ni­mi­nin­area­lı­ilə­bağ­lı­dır­sa,­fik­ri­miz­cə,­bu­to­po­ni­min­əya­ni­ləş­di­ri­lə­rək­iş­lək­li­yi­nin­tə­min­olun­ma­sı­gə­lə­cək­nə­sil­lə­rə­adın­mən­şə­yi,­əha­tə­et­di­yi­əra­zi­lər­haq­qın­da­da­ha­ge­niş­bil­gi­lər­al­maq­im-ka­nı­ya­ra­dır.­Heç­bir­rəs­mi­sə­nəd­də­təs­bit­olun­ma­yan,­gün­də­lik­ ün­siy­yət­də­ yal­nız­ is­tis­na­ hal­lar­da­ iş­lə­di­lən­hər­han­sı­to­po­ni­min­yad­daş­lar­da­ya­şa­ya­ca­ğı­na­isə­zə-ma­nət­ver­mək­çə­tin­dir.­Ona­gö­rə­də­­əli­bay­ram­lı­şə-hə­ri­nə­məhz­Şir­van­adı­nın­ve­ril­mə­si­təq­di­re­di­lə­si­bir­ad­dım­dır.

2­ap­rel­2010-cu­il­ta­ri­xin­də­qüv­və­yə­mi­nən­qa­nu-na­ əsa­sən­ keç­miş­ də­və­çi­ ra­yo­nu­na­ ve­ril­miş­ Şab­ran­adı­nın­mən­şə­yi­də­ma­raq­do­ğur­ma­ya­bil­məz.­Şab­ran­Azər­bay­ca­nın­qə­dim­və­or­ta­əsr­şə­hər­lə­rin­dən­bi­ri­ki-mi­ xa­rak­te­ri­zə­ olu­nur.­ Şə­hər­ şi­mal-şər­qi­Azər­bay­ca-nın­əra­zi­sin­də­bö­yük­qaf­qaz­dağ­la­rı­ ilə­Xə­zər­də­ni­zi­ara­sın­da­ İpək­ yo­lu­nun­ qol­la­rın­dan­ bi­ri­nin­ üzə­rin­də­yer­lə­şib.­bə­zi­ alim­lər­Şab­ra­nın­ in­di­ki­də­və­çi­ şə­hə­ri-nin­əra­zi­sin­də,­bə­zi­lə­ri­Xaç­maz­da,­bir­qi­sim­ta­rix­çi­isə­məş­hur­beş­bar­maq­da­ğı­nın­ət­ra­fın­da­yer­ləş­di­yi­ni­id-dia­ edir.­Am­ma­hər­hal­da,­ or­ta­lıq­da­ ar­xeo­lo­ji­ qa­zın-tı­lar­da­var.­Apa­rı­lan­qa­zın­tı­lar­şə­hə­rin­in­di­ki­də­və­çi­ad­la­nan­əra­zi­də­yer­ləş­di­yi­ni­gös­tə­rir.­

Şab­ran­adı­qə­dim­döv­rə­aid­xə­ri­tə­lər­də­də­öz­ək­si-ni­tap­mış­dır.­Mə­sə­lən,­pto­lo­me­yin­era­mı­zın­ıı­əs­ri­nə­aid­xə­ri­tə­sin­də­ təs­vir­olun­muş­şə­hər­lər­dən­bi­ri­nin­ -­te­le­ba­nın­məhz­Şab­ran­ol­du­ğu­eh­ti­mal­edi­lir.

stra­bo­nun­tər­tib­et­di­yi­xə­ri­tə­də­də­bu­şə­hə­rin­gös-tə­ril­di­yi­gü­man­edi­lir.­bəs­Şab­ran­sö­zü­ne­cə­ya­ra­nı­b?­bu­ba­rə­də­də­müx­tə­lif­fər­ziy­yə­lər­var­dır.­əsas­fi­kir­şə­hə­rin­adı­nın­bu­ra­da­ya­şa­yan­tay­fa­la­rın­adın­dan­gö­tü­rül­mə­si­

213

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

ət­ra­fın­da­cəm­ləş­miş­dir.­Eh­ti­mal­olu­nur­ki,­pto­lo­me­yin­əsə­rin­də­gös­tə­ri­lən­sa­pot­ren­tay­fa­la­rının­adı­də­yi­şik­li-yə­uğ­ra­ya­raq­təd­ri­cən­Şab­ran­şək­li­nə­düş­müş­dür.­­

Şə­hə­rin­İpək­yo­lu­nun­və­Şi­mal­dan­cə­nu­ba­ge­dən­yo­lun­ üzə­rin­də­ yer­ləş­mə­si­ onun­müx­tə­lif­ dövr­lər­də­hü­cum­la­ra­ mə­ruz­ qal­ma­sı­na,­ bu­ isə­ öz­ növ­bə­sin­də­et­nik­müx­tə­lif­li­yə­ gə­ti­rib­ çı­xa­rıb.­Am­ma­bu­əra­zi­nin­əsas­ sa­kin­lə­ri­nin­qə­dim­ türk­ tay­fa­la­rın­dan­ sa­bur­və­ya­ sa­bir­ ol­du­ğu­ da­ha­ çox­ eh­ti­mal­ olu­nur.­ be­lə­ gü-man­edi­lir­ki,­sa­pot­ren,­sa­bur,­sa­bir,­şa­bu­ran,­şa­va­ran­–­bun­lar­ha­mı­sı­ for­ma­də­yi­şik­li­yi­nə­dü­şə­rək­Şab­ran­şək­li­ni­al­mış­dır.­bu­əra­zi­də­mas­sa­get­və­hun­tay­fa­la­rı-nın­da­ya­şa­dı­ğı­eh­ti­mal­olu­nur.­

vı­əsr­də­bu­ra­sa­sa­ni­lə­rin­ha­ki­miy­yə­ti­al­tın­da­ol-muş­dur.­be­lə­bir­ fi­kir­var­ki,­ əra­zi­də­ki­mü­da­fiə­ səd-lə­ri­ni­ sa­sa­ni­lər­ sal­dır­mış­lar.­ Am­ma­ bə­zi­ təd­qi­qat­lar­bu­səd­lə­rin­sa­sa­ni­lər­gə­lə­nə­qə­dər­möv­cud­ol­du­ğu­nu­gös­tə­rir­lər.­

ərəb­lə­rin­ hü­cu­mu­ za­ma­nı­ Şab­ra­na­ bəs­rə­dən­ və­ku­fə­dən­ərəb­tay­fa­la­rı­kö­çü­rül­müş­dür.­bu­ra­da­yə­hu-di­lə­rin­də­ya­şa­ma­sı­haq­da­mə­lu­mat­lar­var­dır.­Av­ro­pa-lı­səy­yah­Gil­yam­de­rub­ru­1254-cü­ il­də­bu­əra­zi­dən­ke­çər­kən­çox­lu­yə­hu­di­gör­dü­yü­nü­ya­zır.­ İn­di­ki­qu­ba­əra­zi­sin­də­məs­kun­la­şan­ dağ­ yə­hu­di­lə­ri­nin­ kö­kü­nün­də­bu­yə­hu­di­lər­lə­bağ­lı­ol­du­ğu­bil­di­ri­lir.­əha­li­nin­di­ni­eti­qa­dı­isə­müx­tə­lif­dövr­lər­də­zər­düş­ti­lik,­xris­ti­an­lıq,­son­ra­isə,­tə­bii­ki,­is­lam­ol­muş­dur.­Şab­ran­da­zər­düş­ti-lə­rin­və­yə­hu­di­lə­rin­ya­şa­ma­sı­nı­bu­əra­zi­də­həm­yə­hu-di,­həm­də­zər­düşt­mə­bəd­lə­ri­nin­aş­kar­lan­ma­sı­sü­but­edir.­bə­zi­mən­bə­lə­rə­gö­rə,­bu­ra­da­al­ban­ tay­fa­la­rı­da­ya­şa­mış­dır.­

214

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

əv­vəl­də­ qeyd­ et­di­yi­miz­ ki­mi,­ Şab­ran­la­ bağ­lı­ ən­ma­raq­lı­cə­hət­onun­pay­taxt­ol­ma­sı­dır.­Müx­tə­lif­mən-bə­lər­də­Şab­ra­nın­qüd­rət­li­Şir­van­şah­lar­döv­lə­ti­nin­ilk­pay­tax­tı­ ol­du­ğu­ gös­tə­ri­lir.­ Şab­ra­nın­ bu­ sta­tu­su­ 9-cu­əs­rə­qə­dər,­yə­ni­Şa­ma­xı­şə­hə­ri­yük­sə­lə­nə­dək­da­vam­et­miş­dir.­Şə­hə­rin­Şir­van­şah­la­rın­iqa­mət­ga­hı­ol­ma­sı­nı­sü­but­edən­fak­tor­lar­dan­bi­ri­də­bu­ra­da­on­la­rın­nəs­li-nə­aid­sər­da­bə­nin­ol­ma­sı­dır.­

təd­qi­qat­çı­la­rın­fik­rin­cə,­Şab­ra­nı­qə­dim­və­pay­taxt­şə­hə­ri­ki­mi­qə­bə­lə,­bər­də­və­nax­çı­van­la­mü­qa­yi­sə­et-mək­müm­kün­dür.­Məş­hur­Azər­bay­can­şa­ir­lə­ri­Xa­qa­ni­və­Fə­lə­ki­Şir­va­ni­sa­ray­əley­hi­nə­yaz­dıq­la­rı­na­gö­rə,­bu­şə­hər­də­məh­bəs­hə­ya­tı­ya­şa­ma­lı­ol­muş­lar.­Şab­ran­da­ic­ti­mai-si­ya­si­hə­yat­da­mü­hüm­möv­qe­tu­tan­şeyx­lər­də­ya­şa­mış­lar.­On­la­rın­ara­sın­da­ən­məş­hu­ru­Şeyx­yə­qub­Çər­xi­dir.­

Şab­ran­şə­hə­ri­nin­adı­nın­bər­pa­sı­bu­əra­zi­də­ar­xeo-lo­ji­təd­qi­qat­la­rı­da­vam­et­dir­mək­zə­ru­rə­ti­ni­or­ta­ya­çı-xa­rır.­tə­bii­ ki,­ qə­dim­pay­tax­tı­mız­la­bağ­lı­ öy­rə­nil­mə-yən­lər­öy­rə­ni­lən­lər­dən­qat-qat­çox­dur.­təd­qi­qat­çı­lar­Şab­ran­la­bağ­lı­Şərq­və­Av­ro­pa­mən­bə­lə­rin­də­araş­dır-ma­apar­ma­ğı­da­va­cib­sa­yır­lar.

11­may­2010-cu­il­ta­ri­xin­də­qə­bul­edil­miş­qa­nun­la­ba­kı­şə­hə­ri­nin­əziz­bə­yov­ra­yo­nu­Xə­zər­ad­lan­dı­rıl­mış­dır.­vax­ti­lə­bu­ra­yo­na­ve­ril­miş­əziz­bə­yov­adı­gör­kəm­li­in­qi-lab­çı,­ba­kı­şə­hər­Xalq­ko­mis­sar­la­rı­so­ve­ti­nin­və­“ni­cat”­maa­rif­cə­miy­yə­ti­nin­fə­al­üzv­lə­rin­dən­olan­Mə­şə­di­əziz-bə­yo­vun­(1876­-­1918)­so­ya­dın­dan­gö­tü­rül­müş­dü.­

1876-cı­ il­də­ba­kı­da­ ana­dan­olan­Mə­şə­di­əziz­bə-yov­ 1896-cı­ il­də­ ba­kı­ real­nı­ mək­tə­bi­ni­ bi­tir­dik­dən­

215

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

son­ra­pe­ter­burq­tex­no­lo­gi­ya­İn­si­tu­tu­na­da­xil­ol­muş,­1908-ci­il­də­ali­təh­si­li­ni­ba­şa­vu­ra­raq­bir­müd­dət­ba-kı­da­mü­hən­dis­iş­lə­miş­di.­son­ra­in­qi­la­bi­hə­rə­ka­ta­qo-şul­muş,­bol­şe­vik­ ide­ya­lı­ in­qi­lab­çı­ki­mi­ fəa­liy­yət­gös-tər­miş­dir.­Mə­şə­di­əziz­bə­yov­ba­kı­fəh­lə­lə­ri­nin­ça­riz­mə­qar­şı­ çı­xış­la­rın­da­ ya­xın­dan­ iş­ti­rak­ edir­di.­ O,­ “ni­cat”­maa­rif­cə­miy­yə­ti­nin­fə­al­üzv­lə­rin­dən­və­“də­və­ti-qoç”­qə­ze­ti­nin­ya­ra­dı­cı­la­rın­dan­bi­ri­ki­mi­ta­nı­nır­dı.­1911-ci­il­də­ba­kı­Şə­hər­du­ma­sı­na­üzv­se­çil­miş­di.­1918-ci­il­də­ba­kı­Xalq­ko­mis­sar­la­rı­so­ve­tin­də­qu­ber­ni­ya­ko­mis­sa-rı,­son­ra­xalq­da­xi­li­ iş­lə­ri­ko­mis­sa­rı­nın­müa­vi­ni­ iş­lə-miş­di.­O,­1918-ci­il­mart­ayı­nın­son­la­rın­da­ba­kı­şə­hə-rin­də­daşnak-bolşevik­qul­dur­bir­ləş­mə­lə­ri­tə­rə­fin­dən­türk-mü­səl­man­əha­li­si­nin­qət­lia­mı­tö­rə­di­lər­kən­ba­kı­kom­mu­na­sın­da­mə­sul­və­zi­fə­tut­muş­və­fak­ti­ki­ola­raq­öz­mil­lə­ti­nin­qır­ğı­nın­da­er­mə­ni­və­bol­şe­vik­ün­sür­lər-lə­bir­gə­ iş­ti­rak­et­miş­dir.­1918-ci­ il­20­ sent­yabr­ ta­ri-xin­də­26­ba­kı­ko­mis­sar­la­rı­sı­ra­sın­da­gül­lə­lən­miş­dir.­

Xal­qı­mı­za­ qar­şı­ tö­rə­dil­miş­ qır­ğın­lar­da­ ya­xın­dan­iş­ti­ra­kı­nı­nə­zə­rə­ala­raq­Mə­şə­di­əziz­bə­yo­vun­so­ya­dı-nın­me­mo­ri­al­oy­ko­nim­ki­mi­qo­run­ma­sı­nor­mal­hal­ki-mi­qiy­mət­lən­di­ri­lə­bil­məz­di.­bu­sə­bəb­dən,­əziz­bə­yov­ra­yo­nu­na­Xə­zər­adı­nın­ve­ril­mə­si­ ic­ti­ma­iy­yət­tə­rə­fin-dən­bö­yük­rəğ­bət­lə­qar­şı­lan­dı.­­­

Xə­zər­ adı­na­ gə­lin­cə­ isə,­mə­lum­ ol­du­ğu­ ki­mi,­ bu,­ta­rix­də­ müx­tə­lif­ ad­lar­la­ ta­nın­mış­ Xə­zər­ də­ni­zi­nin­adı­dır.­Xə­zər­də­ni­zi­haq­qın­da­ən­qə­dim­mə­lu­mat­la­ra­As­su­ri­ya­gil­qab­la­rı­nın­üzə­rin­də­ki­ ya­zı­lar­da­ rast­ gə-li­nir­və­o­cə­nub­də­ni­zi­ad­la­nır.­yu­nan­ta­rix­çi­və­coğ-ra­fi­ya­çı­sı­He­ka­tey­Mi­lets­ki­nin­(e.ə.vı­əsr)­əsər­lə­rin­də­bu­də­niz­kas­piy­və­Hir­kan­ki­mi­ni­şan­ve­ri­lir.­bi­rin­ci­

216

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

et­no­nim­ o­ za­man­ də­ni­zin­ cə­nub-qərb­ sa­hil­lə­rin­də,­müa­sir­Azər­bay­ca­nın­əra­zi­sin­də­ya­şa­mış­kas­pi­xal­qı-nın­adı­ ilə­ əla­qə­dar­dır.­ İkin­ci­ ad­də­ni­zin­ cə­nub-şərq­kün­cün­də­yer­ləş­miş­Hir­kan­öl­kə­sin­dən­­ya­ran­mış­dır.­Hər­iki­ad­He­ro­dot­tə­rə­fin­dən­də­is­ti­fa­də­olu­nur­(e.ə.v­əsr).­da­ha­son­ra­kı­qə­dim­mü­əl­lif­lər­bu­ad­lar­la­ya­na­şı,­coş­qun­və­Hir­kan­də­ni­zi­ad­la­rı­nı­iş­lə­dir­lər.­qə­dim­rus­əl­yaz­ma­la­rın­da­ Xə­zər­ də­ni­zi­ Göy­ (Mon­qol-türk­lər-dən­gö­tü­rülmş­dür),­Xa­rəzm­(Amu­dər­ya­ça­yı­nın­aşa-ğı­va­di­sin­də­yer­lə­şən­və­əra­zi­si­Xə­zər­də­ni­zi­nə­qə­dər­uza­nan­Xa­rəzm­döv­lə­ti­ilə­bağ­lı),­Xva­lın,­dər­bənt­və­s.­ki­mi­ ad­lan­dı­rı­lır.­ Xə­zər­ ət­ra­fın­da­ ya­şa­yan­ xalq­lar­da­bu­də­ni­zə­müx­tə­lif­ ad­lar­ver­miş­lər,­mə­sə­lən:­ rus­lar-Xva­lın,­ta­tar­lar-Ağ­də­niz,­türk­lər-ki­çik­də­niz,­çin­li­lər-si­Hay,­yə­ni­qərb­də­ni­zi.­ru­si­ya­da­kas­piy­adı­Xvı­əs­rin­əv­və­lə­rin­də­mey­da­na­gəl­miş­dir.­Xə­zər­ət­ra­fın­da­yer-ləş­miş­di­gər­öl­kə­lər­də­bu­ su­höv­zə­si:­Azər­baycan­da­–­Xə­zər­(Xə­zər­lər­–­v-X­əsr­lər­də­də­ni­zin­şi­mal-qərb­sa­hil­lə­rin­də­məs­kun­laş­mış­türk­dil­li­mil­lət­dir),­İran­da­Ma­zan­da­ran,­ qa­za­xıs­tan­da­ və­ türk­mə­nis­tan­da­ kas-piy­də­ni­zi­ki­mi­ad­lan­dı­rıl­mış­dır.­An­tik­döv­rün­Xə­zər­də­ni­zi­ni­öy­rən­mək­lə­məş­ğul­ol­muş­alim,­sə­ya­hət­çi­lə-rin­ma­raq­lı­fi­kir­və­fər­ziy­yə­lə­ri­əsa­sın­da­de­mək­olar­ki,­özü­nün­ço­xəsr­lik­ta­ri­xi­ər­zin­də­Xə­zə­rin­çox­lu­ad-la­rı­ ol­muş­dur.­ bə­zi­ mən­bə­lər­də­ bu­ ad­la­rın­ sa­yı­ 40-dək,­bə­zi­lə­rin­də­ isə­100-dək­gös­tə­ri­lir.­Hə­min­ad­lar,­adə­tən,­onun­sa­hi­lin­də­məs­kun­laş­mış­əha­li­nin,­bö­yük­tay­fa­bir­lik­lə­ri­nin­adı­na­gö­rə,­ya­da­sa­hil­ya­nı­zo­laq­da­yer­lə­şən­ şə­hər,­ vi­la­yət,­ öl­kə­lə­rin­ ad­la­rı­na­ gö­rə­ ve­ri-lir­di.­ bu­ ba­xım­dan,­ Xə­zə­rin­ Hir­kan,­ Abes­kun,­ Xə­zər,­Xva­lınsk,­ kas­pi,­ pon­tik,­ kim­me­rik,­ sar­mat,­ Xo­ra­san,­ta­ba­sa­ran,­Ma­zan­da­ran,­Göy,­Ağ­də­niz,­rus,­ba­kı,­dər-

217

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

bənd­və­s.­ki­mi­ad­la­rı­bu­nun­la­bağ­lı­ol­muş­dur.­Ad­lar­içə­ri­sin­də­yal­nız­Xə­zər­və­kas­pi­ta­ri­xi­və­coğ­ra­fi­hü-quq­qa­za­na­raq­in­di­yə­ki­mi­qal­mış­dır.

Xə­zər­ adı­ isə,­ əsa­sən,­ Şi­ma­li­ qaf­qaz­da­ və­ vol­qa-bo­yu­əra­zi­də­ya­yıl­mış,­bir­çox­türk­mən­şə­li­xalq­la­rın­et­no­ge­ne­zi­nin­ for­ma­laş­ma­sın­da­ iş­ti­rak­ et­miş­ qə­dim­türk­ tay­fa­la­rın­dan­ bi­ri­nin,­ Xə­zər­lə­rin­ adın­dan­ gö­tü-rül­müş­dür.­

3.3. Şəxs�ad�la�rı�nın�qram�ma�tik�xü�su�siy�yət�lə�ri

söz­lər­ xü­su­si­ ad­la­rın,­ o­ cüm­lə­dən­ ant­ro­po­nim-lə­rin­ya­ran­ma­sı­üçün­mad­di­ba­za­ ro­lu­nu­oy­na­sa­da,­apel­ya­tiv­ sə­viy­yə­sin­də­ki­ qram­ma­tik­ struk­tur­laş­ma­xü­su­si­ ad­lar­ sə­viy­yə­si­nə­ ey­ni­ şə­kil­də­keç­mir.­Ant­ro-po­ni­min­qu­ru­lu­şu­ümu­mi­ söz­lər­də­ ol­du­ğu­ ki­mi­ kök­və­şə­kil­çi­lə­rə,­söz­lə­rin­me­xa­ni­ki­və­ya­üz­vi­bir­ləş­mə-si­nə­ gö­rə­ yox,­mü­rək­kəb­ adın­ tər­ki­bin­də­ki­ üzv­lə­rin­sa­yı­na­ gö­rə­ mü­əy­yən­lə­şir.­ Şə­kil­çi­lər­ mü­rək­kəb­ söz­tər­ki­bin­də­ay­rı­ca­üzv­ki­mi­çı­xış­et­mək­im­ka­nı­na­ma-lik­ ol­ma­dı­ğın­dan­ di­li­miz­də­ dü­zəlt­mə­ ad­lar­ yox­dur.­Ona­gö­rə­də­ant­ro­po­nim­lər­tər­kib­da­xi­lin­də­ki­müs­tə-qil­üzv­lə­rin­sa­yı­na­gö­rə­yal­nız­sa­də­və­mü­rək­kəb­ola­bi­lər.­M.n.Ço­ba­nov­ant­ro­po­nim­lə­rin­qu­ru­lu­şu­ba­rə­də­ya­zır:­ “Həm­sa­də,­həm­dü­zəlt­mə,­həm­də­mü­rək­kəb­kök­söz­lər­əsa­sın­da­dü­zə­lən­ant­ro­po­nim­lər­yal­nız­bir­ant­ro­po­ni­mik­ va­hid­dən­ (şəxs­ adın­dan)­ iba­rət­ olub­sa­də­ant­ro­po­nim­lər­he­sab­edi­lir.­sa­də­ant­ro­po­nim­lər­isə­ onun­ əsa­sın­da­ du­ran­ ümu­miş­lək­ söz­lə­rin­ qu­ru-lu­şun­dan­ (sa­də,­dü­zəlt­mə,­mü­rək­kəb)­ ası­lı­ ol­ma­dan­bir­üzv­lü­­ant­ro­po­ni­mik­va­hid­lər­dir”­{49,­s.­268}.­

218

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

bu­ba­xım­dan­təd­qi­qat­üçün­seç­di­yi­miz­­bü­tün­şəxs­ad­la­rı­ad­ki­mi­yal­nız­sa­də­ant­ro­po­nim­lər­he­sab­olun-ma­lı­dır.­bu­ad­lar­yal­nız­so­yad,­ata­adı,­tə­xəl­lüs,­lə­qəb­və­ ya­ ay­rı­ ya­zı­lan­ ti­tul­la­ bir­gə­ iş­lən­dik­də­mü­rək­kəb­ad­for­ma­sı­na­dü­şə­bi­lər.­Am­ma­nə­zər­dən­ke­çi­rə­cə­yi-miz­ şəxs­ ad­la­rı­ da­ sa­də,­ dü­zəlt­mə,­ ya­xud­mü­rək­kəb­kök­söz­lər­əsa­sın­da­for­ma­laş­mış­dır.­be­lə­lik­lə,­müs­tə-qil­lik­döv­rün­də­ge­niş­ funk­sio­nal­lı­ğa­ma­lik­olan­ şəxs­ad­la­rı­nı­ kök­ söz­lə­rə­ is­ti­na­dən,­ aşa­ğı­da­kı­ ki­mi­ təs­nif­et­mək­olar.­

1.­Sa­də­söz­lər­əsa­sın­da­for­ma­laş­mış­şəxs­ad­la­rı:­bu­qə­bil­dən­olan­şəxs­ad­la­rı­nın­ya­ran­ma­sı­bir­ne­çə­for-ma­da­özü­nü­gös­tə­rir.­1)­ümu­mi­ isim­lə­rin­xü­su­si­ləş-mə­si­ nə­ti­cə­sin­də­ ya­ra­nan­ şəxs­ ad­la­rı:­ Ar­zu,­ Əf­sa­nə,­Vü­qar,­As­lan,­Çi­çək,­Ma­ral,­Gü­nəş,­Şəb­nəm­və­s.;­2)­si-fət­lə­rin­kon­ver­si­ya­sı­nə­ti­cə­sin­də­ya­ra­nan­şəxs­ad­la­rı:­Gö­zəl,­Lə­tif,­Yax­şı,­İgid,­Qəh­rə­man,­Azad,­Sa­rı,­Qa­ra,­Qo­ca­və­s.;­3)­Fel­lə­rin­se­man­tik­kon­ver­si­ya­sı­nə­ti­cə­sin­də­ya­ra­nan­şəxs­ad­la­rı:­Sol­maz,­Qorx­maz,­Ucal,­Yük­səl­və­s.­4)­zər­fin­kon­ver­si­ya­sı­nə­ti­cə­sin­də­ya­ra­nan­şəxs­ad-la­rı:­Rə­van,­Sa­kit,­İl­kin,­Sə­hər­və­s.­5)­qoş­ma­nın­kon-ver­si­ya­sı­nə­ti­cə­sin­də­ya­ra­nan­şəxs­ad­la­rı:­Tə­rəf.­7)­ni-da­nın­ kon­ver­si­ya­sı­ nə­ti­cə­sin­də­ ya­ra­nan­ şəxs­ ad­la­rı:­­Əh­sən,­Ma­şal­lah,­Afə­rin,­İn­şal­lah­və­s.­­

2.­ Dü­zəlt­mə­ söz­lər­ əsa­sın­da­ for­ma­laş­mış­ şəxs­ ad­la­rı:­ ­ Ant­ro­po­ni­mi­ya­ya­ da­ir­ möv­cud­ ədə­biy­yat­lar­da­şəxs­adı­dü­zəl­dən­suf­fiks­lə­rin­ tər­ki­bi­mü­əy­yən­ləş­di-ril­miş­dir.­bu­suf­fiks­lə­rin­bö­yük­his­sə­si­di­li­mi­zə­ərəb­və­fars­dil­lə­rin­dən­ke­çən­və­ha­zır­da­di­lin­apel­ya­tiv­sə-viy­yə­sin­də­ funk­sio­nal­lı­ğı­nı­ itir­miş­ qey­ri-məh­sul­dar­şə­kil­çi­lər­dən­iba­rət­dir:­-an­–­Ca­vi­dan,­Şəh­ran,­Tür­kan,­

219

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

Ayan,­Nu­ran;­-dan­–­El­dan,­Nur­dan,­Ay­dan;­­-lan­–­Nur­lan,­ Ay­lan;­ -ul­la­ –­ Şey­xul­la,­ Sə­dul­la,­ Ab­dul­la;­ -iy­yə­ –­Zül­fiy­yə,­Rə­biy­yə,­Xey­riy­yə,­Əh­mə­diy­yə,­Ül­viy­yə;­ -iy­yət­–­Rə­biy­yət,­Ül­viy­yət;­ -dar­ –­El­dar,­ İl­dar,­ -nar­ –­El­nar,­Gül­nar;­-çin­–­Gül­çin,­El­çin;­­mar­–­Şah­mar,­El­mar;­-al­–­ İl­kal;­ -dar­ –­ Ca­han­dar,­Ələm­dar;­ -stan4­ –­Gü­lüs­tan,­Gür­cüs­tan­və­s.­

Ant­ro­po­nim­ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da­ ­ə­şə­kil­çi­si­nin­ye­ri­nə­ye­tir­di­yi­funk­si­ya­da­xey­li­ma­raq­lı­dır.­Mə­lum­dur­ki,­bu­şə­kil­çi­ərəb-fars­mən­şə­li­ isim­lə­rin­so­nu­na­əla­və­olu-na­raq­qa­dın­ cin­si­ ka­te­qo­ri­ya­sı­nın­ əla­mə­ti­ ki­mi­ çı­xış­edir.­Mə­sə­lən:­mü­əl­li­mə,­ şai­rə,­ ali­mə,­mər­hu­mə­və­ s.­Ant­ro­po­nim­sə­viy­yə­sin­də­isə­bu­şə­kil­çi­əsa­sən­oğ­lan­ad­la­rı­na­qo­şul­maq­la­on­lar­dan­qız­ad­la­rı­əmə­lə­gə­ti­rir.­be­lə­ad­la­ra­təd­qi­qat­nü­mu­nə­lə­ri­ara­sın­da­da­rast­gəl-mək­olar.­Mə­sə­lən:­Vü­sal­–­Vü­sa­lə,­Xə­yal­–­Xə­ya­lə,­İl­qar­–­İl­qa­rə,­Çi­nar­–­Çi­na­rə,­El­nur­–­El­nu­rə,­Na­id­–­Nai­də,­Za­bit­–­Za­bi­tə,­Tu­ran­–­Tu­ra­nə­və­s.­­ə­şə­kil­çi­si­ey­ni­za-man­da­qa­dın­ad­la­rın­dan­ye­ni­qa­dın­ad­la­rı­ya­rat­maq­im­ka­nı­na­da­ma­lik­dir­ki,­nü­mu­nə­lər­ara­sın­da­bu­cür­ad­la­ra­ da­ tə­sa­düf­ edi­lir.­ Mə­sə­lən:­Gül­nar­ –­ Gül­na­rə,­Nər­min­–­Nər­mi­nə,­Nu­ran­–­Nu­ra­nə­və­s.­nü­mu­nə­lər­ara­sın­da­ həm­çi­nin­ ­ə­ şə­kil­çi­si­nin­ bir­ba­şa­ apel­ya­ti­və­qo­şu­la­raq­ya­rat­dı­ğı­ad­lar­da­nə­zə­rə­çar­pır.­Mə­sə­lən:­Ali­yə,­Di­na­rə­və­s.­

dü­zəlt­mə­kök­söz­lər­əsa­sın­da­for­ma­la­şan­şəxs­ad-la­rı­nın­bir­qis­mi­də­isim­lər­dən­si­fət­dü­zəl­dən­-lı4­şə-kil­çi­si­nin­iş­ti­ra­kı­ilə­ya­ran­mış­dır:­Və­fa­lı,­Uğur­lu,­Mey­və­li,­Tel­li,­El­li,­Gül­lü­və­s.­

Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ kör­pə­lə­ri­mi­zə­ qo­yu­lan­ ad-lar­ sı­ra­sın­da­ söz­də­yiş­di­ri­ci­ şə­kil­çi­lə­rin-flek­si­ya­la­rın­

220

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

iş­ti­ra­kı­ ilə­ ya­ra­dıl­mış­ ant­ro­po­nim­lər­ də­ mü­əy­yən­funk­sio­nal­lı­ğa­ma­lik­dir.­bu­na­mi­sal­ki­mi­ sa­it­lə­bi­tən­isim­lə­rə­qo­şu­lan,­üçün­cü­şəx­sin­tə­ki­və­cə­mi­nə­aid­-sı2 mən­su­biy­yət­şə­kil­çi­si­va­si­tə­si­lə­ya­ra­dıl­mış­ad­la­rı­gös-tə­rə­bi­lə­rik:­ ­Ağa­sı,­Ba­la­sı­ və­ s.­təd­qi­qat­nü­mu­nə­lə-ri­ara­sın­da­kə­miy­yət­şə­kil­çi­si­nin­ti­tul­la­ra­ar­tı­rıl­ma­sı­ilə­ya­ra­dıl­mış­şəxs­ad­la­rı­nın­da­öz­ye­ri­var­dır:­­Bəy­lər,­Xan­lar,­Şah­lar,­Ağa­lar.­

-ar2­ şə­kil­çi­si­nin­ iş­ti­ra­kı­ ilə­ ya­ra­dıl­mış­ ant­ro­po-nim­lər­də­var­dır­ki,­on­la­rın­ tər­ki­bin­də­ki­ -ar2­mor­fe-mi­nin­suf­fiks,­yox­sa­flek­si­ya­ol­du­ğu­nu,­ey­ni­za­man­da­bu­ şə­kil­çi­nin­ iş­ti­ra­kı­ ilə­ for­ma­laş­mış­ şəxs­ ad­la­rı­nın­han­sı­qram­ma­tik­ka­te­qo­ri­ya­ya­aidli­yi­ni­mü­əy­yən­et-mək­ xey­li­ çə­tin­dir.­ Mə­lum­dur­ ki,­ -ar2­ mor­fe­mi­ söz-dü­zəl­di­ci­şə­kil­çi­ki­mi­həm­dü­zəlt­mə­isim­(axar,­çı­xar,­açar,­kə­sər­və­s.),­həm­də­fe­li­si­fət­(gü­lər­göz­lər,­ya­nar­ürək­və­s.)­əmə­lə­gə­ti­rir.­-ar2­ey­ni­za­man­da­fe­lin­mü-za­re­za­man­şə­kil­çi­si­ki­mi­çı­xış­edir.­Gö­rün­dü­yü­ki­mi,­tər­ki­bin­də­bu­şə­kil­çi­olan­Gü­lər,­Ya­şar,­Se­vər,­Ye­tər­və­s.­ bu­ ki­mi­ ant­ro­po­nim­lə­ri­ həm­ dü­zəlt­mə­ is­min­ xü-su­si­ləş­mə­si,­ həm­ fe­li­ si­fə­tin,­ həm­ də­ fe­lin­ se­man­tik­kon­ver­si­ya­sı­nın­nə­ti­cə­si­ki­mi­gö­tür­mək­müm­kün­dür.­Elə­bu­na­gö­rə­də­-ar2­şə­kil­çi­si­nin­iş­ti­ra­kı­ilə­ya­ran­mış­şəxs­ad­la­rı­nın­təs­ni­fa­tı­za­ma­nı­təd­qi­qat­çı­lar­bir-bi­rin-dən­kəs­kin­şə­kil­də­fərq­lə­nən­fi­kir­lər­ irə­li­sür­müş­lər.­A.A.Axun­dov,­M.n.Ço­ba­nov­bu­ki­mi­ad­la­rın­ tər­ki­bin-də­ki­şə­kil­çi­ni­mü­za­re­za­man­şə­kil­çi­si­ki­mi­gö­tü­rə­rək­be­lə­ ad­la­rın­ fe­lin­ se­man­tik­ kon­ver­si­ya­sı­ nə­ti­cə­sin-də­ ya­ran­dı­ğı­nı­ gü­man­ edir­lər.­ {10,­ s.147;­ 48,­ s.221}­M.H.Hü­seyn­za­də­ isə­ şəxs­ ad­la­rı­ da­xi­lin­də­ki­ -ar2/-r­mor­fe­mi­ni­ sırf­ lek­sik­ şə­kil­çi­ ki­mi­ nə­zər­dən­ ke­çi­rir.­Onun­ fik­rin­cə,­ bu­ şə­kil­çi­ bir­ba­şa­ fe­lə­ ar­tı­rı­la­raq­dü-

221

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

zəlt­mə­şəxs­ad­la­rı­əmə­lə­gə­tir­mək­im­ka­nı­na­ma­lik­dir.­{88,­s.36}­Gü­man­edi­rik­ki,­M.H.Hü­seyn­za­də­nin­bu­qə-naə­ti­da­ha­əsas­lı­he­sab­olun­ma­lı­dır.­Çün­ki­di­li­miz­də­bu­şə­kil­çi­dən­baş­qa­-ış4/-ş,­həm­çi­nin­dia­lek­tal­-oş/öş­kom­po­nent­lə­ri­nin­ ümu­mi­ və­ xü­su­si­ söz­lə­rə­ ar­tı­rı­la-raq­bi­la­va­si­tə­şəxs­adı­ya­rat­dı­ğı­baş­qa­hal­lar­la­da­qar-şı­la­şı­rıq:­Qa­raş,­Ba­laş,­Gü­lüş,­Əliş,­Ca­boş­və­s.­­­

3.­Mü­rək­kəb­kök­söz­lər­əsa­sın­da­ya­ran­mış­şəxs­ad­la­rı:­bu­ka­te­qo­ri­ya­dan­olan­ad­la­rın­ya­ran­ma­va­ri­ant-la­rı­ da­ ki­fa­yət­ qə­dər­ çox­dur­ və­ be­lə­ çox­va­ri­ant­lı­lıq­sə­bəb­siz­de­yil­dir.­M.n.Ço­ba­nov­bu­ba­rə­də­ya­zır:­“di-li­miz­də­bir­qrup­elə­söz­lər­var­dır­ki,­on­la­rın­hər­bi­ri­on­lar­la­mü­rək­kəb­ki­şi­ və­qa­dın­ ad­la­rı­nın­dü­zəl­mə­si­üçün­əsas­təş­kil­edir”­{48,­s.276}.­Alim­sta­tis­tik­üsul-dan­is­ti­fa­də­edə­rək­di­li­miz­də­tək­cə­“gül”­sö­zü­nün­kö-mə­yi­lə­308,­“nur”­sö­zü­nün­kö­mə­yi­lə­257,­“zər”­sö­zü-nün­kö­mə­yi­lə­204,­“naz”­sö­zü­nün­kö­mə­yi­lə­187,­“nar”­sö­zü­nün­ kö­mə­yi­lə­ 132,­ “xan”­ sö­zü­nün­ kö­mə­yi­lə­ 88,­“xa­nım”­sö­zü­nün­kö­mə­yi­lə­81,­“bəy”­sö­zü­nün­kö­mə-yi­lə­58,­“şah”­sö­zü­nün­kö­mə­yi­lə­53,­“ağa”­sö­zü­nün­kö-mə­yi­lə­67,­ “el”­ sö­zü­nün­kö­mə­yi­lə­33,­ “yar”­ sö­zü­nün­kö­mə­yi­lə­28,­ “can”­ sö­zü­nün­kö­mə­yi­lə­11­ant­ro­po­ni-min­dü­zəl­di­yi­ni­gös­tə­rir­və­hə­lə­bu­nun­da­son­hədd­ol­ma­dı­ğı­nı­ əla­və­ edir.­ bu­ sə­bəb­dən­ aşa­ğı­da­ təq­dim­olu­nan­va­ri­ant­lar­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­kör­pə­lə­ri­mi-zə­ve­ril­miş­mü­rək­kəb­kök­lü­ad­nü­mu­nə­lə­ri­nin­yal­nız­cü­zi­bir­his­sə­si­ni­əha­tə­edə­bi­lər.­

Bi rin ci kom po nen tə gö rə: 1)­bi­rin­ci­kom­po­nen­ti­ar­xa­ik­ “əmir”­ ti­tu­lu­nun­ ix­ti­sa­rın­dan­ iba­rət­olan­mü-rək­kəb­qu­ru­luş­lu­şəxs­ad­la­rı:­Mir­sa­at,­Mir­məm­məd,­Mi­rab­bas,­Mi­ra­ğa,­Mir­ka­mal,­Mir­kə­nan,­Mir­nu­rəd­din­və­s.

222

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

2)­ bi­rin­ci­ kom­po­nen­ti­ “ağa”­ ti­tu­lun­dan­ iba­rət­ olan­mü­rək­kəb­ qu­ru­luş­lu­ şəxs­ ad­la­rı:­Ağa­za­man,­ Ağa­da­daş,­ Ağa­hü­seyn,­ Ağa­xan,­ Ağa­möv­süm,­Ağa­na­dir,­ Ağa­zə­ki,­Ağa­meh­di,­Ağa­ne­mət­və­s.­3)­bi­rin­ci­kom­po­nen­ti­“el”­ sö­zün­dən­ iba­rət­ olan­mü­rək­kəb­ qu­ru­luş­lu­ şəxs­ad­la­rı:­El­tac,­ El­tu­ran,­ El­xan,­ El­yar,­ El­gün,­ El­vin­ və­ s.­4)­ bi­rin­ci­ kom­po­nen­ti­ “ba­la”­ sö­zün­dən­ iba­rət­ olan­şəxs­ad­la­rı:­Ba­la­hə­zi,­Ba­la­ki­şi,­Ba­la­qar­daş­və­s.­5)­bi-rin­ci­kom­po­nen­ti­“ata”­sö­zün­dən­iba­rət­olan­şəxs­ad-la­rı:­Ata­ka­mal,­Ata­ba­la,­Ata­xan,­Ata­ki­şi­və­s.­6)­bi­rin­ci­kom­po­nen­ti­ “ana”­ sö­zün­dən­ iba­rət­ olan­ şəxs­ ad­la­rı:­Ana­qız,­Ana­gül,­Ana­xa­nım­və­s.­7)­bi­rin­ci­kom­po­nen­ti­“gül”­sö­zün­dən­iba­rət­olan­şəxs­ad­la­rı:­Gül­ca­han,­Gül­ni­sə,­Gü­lay,­Gül­tac,­Gül­bə­niz,­Gü­lab­bas,­Gü­loğ­lan,­Gül­ba la­və­s.­8)­bi­rin­ci­kom­po­nen­ti­“əli”­ant­ro­po­ni­min-dən­iba­rət­olan­şəxs­ad­la­rı:­Əlib­ra­him,­Əli­ab­bas,­Əli­cə­fər,­Əli­ba­la,­Əli­pa­şa,­­Əli­hey­dər­və­s.­9)­bi­rin­ci­kom­po-nen­ti­“ay”­sö­zün­dən­iba­rət­olan­şəxs­ad­la­rı:­Ay­bə­niz,­Ay­xan,­Ay­tən,­Ay­lan,­Ay­nur,­Ay­tac,­Ay­şən,­Ay­sel,­Ay­gün,­Ay­gül­ və­ s.­ 10)­ bi­rin­ci­ kom­po­nen­ti­ “bəy”­ sö­zün­dən­iba­rət­ olan­ şəxs­ ad­la­rı:­Bəy­də­mir,­ Bəy­məm­məd­ və­ s.­11)­ bi­rin­ci­ kom­po­nen­ti­ “türk”­ epio­ni­min­dən­ iba­rət­olan­şəxs­ad­la­rı:­Tür­kel.­12)­bi­rin­ci­kom­po­nen­ti­“nur”­sö­zün­dən­ iba­rət­olan­şəxs­ad­la­rı:­Nur­ca­han,­Nur­can,­Nur­ba­la­və­s.­­

İkin ci kom po nen tə gö rə.­ 1)­ İkin­ci­ kom­po­nen­ti­“xa­nım”­ sö­zün­dən­ ­ iba­rət­ olan­ şəxs­ ad­la­rı:­Mi­na­xa­nım,­Tu­tu­xa­nım,­Bi­kə­xa­nım,­So­na­xa­nım,­Sə­li­mə­xa­nım,­Bə­yim­xa­nım,­Xır­da­xa­nım,­­Ba­la­ca­xa­nım­və­s.­2)­İkin­ci­kom­po­nen­ti­ “ki­şi”­ sö­zün­dən­ iba­rət­ olan­ şəxs­ ad­la­rı:­­Ata­ki­şi,­Ağa­ki­şi,­Ba­la­ki­şi,­Əli­ki­şi­və­s.­3)­İkin­ci­kom­po-nen­ti­“ba­la”­sö­zün­dən­iba­rət­olan­şəxs­ad­la­rı:­Əziz­ba­

223

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

la,­Ağa­ba­la,­Əli­ba­la,­Ha­cı­ba­la,­Xan­ba­la­və­s.­4)­İkin­ci­kom­po­nen­ti­ “bəy”­ sö­zün­dən­ iba­rət­ olan­ şəxs­ ad­la­rı:­sol­tan­bəy,­Ha­cı­bəy,­Ba­la­bəy,­Əli­bəy,­El­bəy,­Or­xan­bəy­və­s.­5)­İkin­ci­kom­po­nen­ti­“əli”­sö­zün­dən­iba­rət­olan­şəxs­ad­la­rı:­Oru­cə­li,­Mə­li­kə­li,­Meh­rə­li,­Se­yi­də­li,­Ba­laə­li­və­s.­6)­İkin­ci­kom­po­nen­ti­“tə­kin”­qoş­ma­sın­dan­iba­rət­olan­şəxs­ad­la­rı:­Ay­tə­kin,­Gül­tə­kin­və­s.­7)­İkin­ci­kom­po­nen-ti­“tən”­sö­zün­dən­iba­rət­olan­şəxs­ad­la­rı:­Ay­tən,­El­tən,­Gül­tən­və­s.­8)­İkin­ci­kom­po­nen­ti­“nur”­sö­zün­dən­iba-rət­olan­şəxs­ad­la­rı:­İlk­nur,­El­nur,­Gül­nur,­Ay­nur,­Şah­nur­və­s.­9)­İkin­ci­kom­po­nen­ti­“qu­lu”­sö­zün­dən­iba­rət­olan­şəxs­ad­la­rı:­ ­Ağa­qu­lu,­Mey­lam­qu­lu,­Əli­qu­lu­və­s.­­10)­ İkin­ci­ kom­po­nen­ti­ “xan”­ ti­tu­lun­dan­ iba­rət­ olan­şəxs­ad­la­rı:­Sə­lim­xan,­Mu­rad­xan,­Ur­xan,­Or­xan,­Sev­xan,­Sər­xan,­Tər­xan­və­s.­11)­İkin­ci­kom­po­nen­ti­“ağa”­ti­tu-lun­dan­iba­rət­olan­şəxs­ad­la­rı:­Hə­sə­na­ğa,­Əh­mə­da­ğa,­Bö­yü­ka­ğa,­ Əlia­ğa,­ Ab­ba­sa­ğa,­ Sə­mə­da­ğa,­ Gü­la­ğa,­ Əzi­za­ğa,­Hü­sey­na­ğa,­Ha­cıa­ğa­və­s.­12)­İkin­ci­kom­po­nen­ti­“gül”­sö­zün­dən­iba­rət­olan­şəxs­ad­la­rı:­­Na­rın­gül,­Sə­mən­gül,­Ağa­gül­və­s.­­13)­İkin­ci­kom­po­nen­ti­“zar”­sö-zün­dən­iba­rət­olan­şəxs­ad­la­rı:­ ­Gül­zar,­La­lə­zar­və­s.­14)­İkin­ci­kom­po­nen­ti­“ay”­sö­zün­dən­iba­rət­olan­şəxs­ad­la­rı:­Gü­nay,­Şə­nay,­Sə­nay,­Su­nay,­Tür­kay,­İl­kay­və­s.­­

Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­qey­də­alın­mış­ad­nü­mu­nə-lə­rin­də­he­ca­la­rın­sa­yı­mə­sə­lə­si­də­bö­yük­ma­raq­do­ğu-rur.­Mü­şa­hi­də­lər­gös­tə­rir­ki,­bu­dövr­də­bir­və­iki­he­ca­lı­ad­la­ra­meyl­da­ha­da­güc­lən­miş,­­ümu­mi­sis­tem­də­bu­qə­bil­dən­olan­ant­ro­po­nim­lə­rin­funk­sio­nal­lı­ğı­nə­zə­rə-çar­pa­caq­də­rə­cə­də­art­mış­dır.­bu­na­rəğ­mən­çox­he­ca­lı­ad­la­rın­iş­lən­mə­tez­li­yi­xey­li­aşa­ğı­düş­müş­dür.­əl­bət­tə,­ay­rı-ay­rı­ il­lər­və­qrup­lar­üz­rə­bu­gös­tə­ri­ci­də­yi­şə­bi-lər.­la­kin­ümu­mi­üs­tün­lük­ye­nə­də­də­yiş­məz­qa­la­caq.­

224

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

əgər­mü­rək­kəb­tər­kib­li­ad­la­rın­dil­də­do­la­şıq­lıq,­ağır-lıq­ya­rat­dı­ğı­nı­nə­zə­rə­al­saq,­sa­də­tər­kib­li­ad­la­ra­mey-lin­ güc­lən­mə­si­di­lin­ in­ki­şa­fı­ ba­xı­mın­dan­müs­bət­hal­he­sab­olun­ma­lı­dır.­­

3.4. Şəxs�ad�la�rı�nın�se�man�ti�ka�sı

türk­dil­li­ xalq­lar­da­ şəxs­ ad­la­rı­nın­ se­man­ti­ka­sı­na­da­ir­konk­ret­böl­gü­yox­dur.­v.A.ni­ko­nov­türk­ant­ro­po-nim­lə­ri­ni­ se­man­ti­ka­sı­na­ gö­rə­ aşa­ğı­da­kı­ qrup­lar­ üz-rə­böl­mə­yi­da­ha­məq­sə­də­uy­ğun­ say­mış­dır.­ 1.təs­vi­ri­(desk­rip­tiv)­ad­lar.­2.­Ar­zu­və­is­tək­bil­di­rən­(de­zi­de­ra-tiv)­ad­lar.­3.­İt­haf­(me­mo­ra­tiv)­ad­lar­{185,­s.­85-131}.­

Müa­sir­Azər­bay­can­ədə­bi­di­li­nin­ lek­si­ka­sı­na­da-xil­olan­tə­bii­şəxs­ad­la­rı­nın­mə­na­əsa­sı­na­gö­rə­müx-tə­lif­ for­ma­lar­da­ qrup­laş­dı­rıl­ma­sı­ fakt­la­rı­na­ da­ rast­gə­li­nir.­H.Hə­sə­nov­Azər­bay­can­di­lin­də­şəxs­ad­la­rı­nın­16­yol­la­əmə­lə­gəl­di­yi­ni­gös­tər­miş­dir­{83,­s.­22-24}.­n.M.Xu­di­yev­isə­he­sab­edir­ki,­şəxs­ad­la­rı­nın­se­man-tik­təs­ni­fa­tı­za­ma­nı­cins­üz­rə­təs­ni­fat­(ki­şi­və­qa­dın­ad­la­rı),­ya­ran­ma­üsu­lu­na­gö­rə­təs­ni­fat­(tə­bii­və­sü­ni­ad­lar)­prin­si­pi­nə­üs­tün­lük­ve­ril­mə­li­dir.­tə­bii­ ­ad­la-rı­isə­o,­təs­vi­ri,­kö­çür­mə,­abst­rakt­və­di­ni­məz­mun-lu­ol­maq­la­dörd­qrup­üz­rə­böl­müş­dür­{94,­s.32-35}.­bu­təs­ni­fat­da­di­li­miz­də­ki­şəxs­ad­la­rı­nı­mə­na­əsa­sı­na­gö­rə­tam­mü­əy­yən­ləş­dir­mir.­Şəxs­ad­la­rı­nın­se­man­tik­qrup­la­ra­bö­lün­mə­si­əs­lin­də­şər­ti­bir­pro­ses­dir.­Adın­ya­ran­ma­mən­bə­yin­dən­ ası­lı­ ola­raq­ ən­müx­tə­lif­ se-man­tik­qrup­lar­or­ta­ya­çı­xa­bi­lər­və­bu­hal­müs­tə­qil-lik­döv­rü­nə­aid­şəxs­ad­la­rı­nü­mu­nə­lə­rin­də­də­özü­nü­gös­tə­rir.­

225

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

1)­ to­po­nim­lər­ əsa­sın­da­ ya­ran­mış­ ad­lar:­ Tu­ran,­Şir­van,­ Mu­ğan,­ La­çın,­ Təb­riz,­ Mə­di­nə,­ Qoş­qar­ və­ s.;­2)­Et­no­nim­lər­əsa­sın­da­ya­ran­mış­ad­lar:­Rus­lan,­Tür­kan,­ Qa­car­ və­ s.;­ 3)­ Hid­ro­nim­lər­ əsa­sın­da­ ya­ran­mış­ad­lar:­Araz,­Göy­çə,­Xə­zər­və­s.;­4)­ ­zoo­nim­lər­əsa­sın-da­ya­ran­mış­ad­lar:­As­lan,­Cey­ran,­Ma­ral­və­s.;­5)­ ­Fi-to­nim­lər­əsa­sın­da­ya­ran­mış­ad­lar:­Nər­giz,­Fi­dan,­Bə­növ­şə,­ Ja­lə,­ La­lə,­ Çi­nar­ və­ s.;­ 6)­ quş­ ad­la­rı­ əsa­sın­da­ya­ran­mış­ad­lar:­Qum­ru,­Kək­lik,­Dur­na,­Züm­rüd,­So­na­və­s.;­7)­As­tio­nim­lər­əsa­sın­da­ya­ran­mış­ad­lar:­Ve­ne­ra,­Zöh­rə,­Asi­man,­Ay­xan,­Ül­kər,­Si­ta­rə,­Gü­nəş­və­s.;­8)­Mey­və­ad­la­rı­əsa­sın­da­ya­ran­mış­ad­lar:­Gi­las,­Püs­tə­və­s.;­9)­Me­tal­ad­la­rı­əsa­sın­da­ya­ran­mış­ad­lar:­Po­lad,­Də­mir,­Al­tun­və­s.;­10)­daş-qaş­ad­la­rı­əsa­sın­da­ya­ran­mış­ad­lar:­ Fi­ru­zə,­ Ya­qut,­ Mir­va­ri,­ Sə­dəf,­ Bril­li­ant,­ Al­maz­və­s.;­11)­Mi­fo­nim­lər­əsa­sın­da­ya­ran­mış­ad­lar:­İla­hə,­Mər­yəm,­Mə­həm­məd,­ Fa­ti­mə,­ İsa,­Mu­sa,­ ­ Oruc,­ Zül­fü­qar,­Cən­nət,­Ab­dul­la­və­s.;­12)­Ailə­nin­is­tək­və­ar­zu­la-rı­əsa­sın­da­ya­ran­mış­ad­lar:­­Səa­dət,­Ar­zu,­Ül­vi,­Se­vinc,­Qis­mət,­Aqil,­Ka­mil,­İs­mət,­Vü­qar,­Ka­mal,­Cə­sa­rət­və­s.;­13)­vaxt­an­la­yı­şı­əsa­sın­da­ya­ran­mış­ad­lar:­Gün­düz,­Sə­hər­ və­ s.;­14)­ ­bay­ram­ad­la­rı­ əsa­sın­da­ya­ran­mış­ad-lar:­Nov­ruz,­Ra­ma­zan,­Qur­ban­və­s.;­15)­ta­ri­xi­şəx­siy-yət­lə­rin­şə­rə­fi­nə­ve­ri­lən­ad­lar:­Şa­mil,­Əcə­mi,­Gən­cə­vi,­Ba­bək,­Ca­vi­dan,­Ta­mer­lan,­Ca­van­şir­və­s.;­16)­das­tan,­əf­sa­nə­ qəh­rə­man­la­rı­nın­ şə­rə­fi­nə­ ve­ri­lən­ ad­lar:­Qor-qud,­ Tu­ral,­ Uruz,­ Sel­can,­Ni­gar,­Hə­cər,­ Ey­vaz,­ Tom­ris,­Ba­nı­çi­çək,­Bur­la­və­s.;­17)­za­hi­ri­əla­mət­lə­rə­gö­rə­ve-ri­lən­ad­lar:­Ağ­ca,­Ala­göz,­Gö­zəl,­Qa­raş­və­s.;­18)­yük-sək­ in­sa­ni­ key­fiy­yət­lər­lə­ bağ­lı­ ad­lar:­ İra­də,­ Cə­sa­rət,­Ka­mal,­ İs­mət,­Qey­rət,­Va­qif,­Adil,­Mər­hə­mət,­Na­tiq­ və­s.;­19)­Gö­zəl­məf­hum­lar­la­bağ­lı­ ­ad­lar:­ ­Ja­lə,­Şəb­nəm,­

226

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Mi­na­və­s.;­20)­tə­xəl­lüs­lər­əsa­sın­da­ya­ran­mış­ad­lar:­Sə­bu­hi,­Müş­fiq,­ Vur­ğun,­ Xa­qa­ni,­ Nə­si­mi,­ Xə­tai,­ Fü­zu­li,­Fir­dov­si,­Məh­sə­ti,­Ca­vid,­Na­tə­van­və­s.;­21)­ədə­bi­əsər-lər­dən­ gö­tü­rü­lən­ ad­lar:­Fər­had,­ Xos­rov,­ Ofel­ya,­ Ley­li,­Nu­şi­rə­van,­Əf­ra­si­yab,­Sə­ya­vuş­və­s.;­22)­­İlan­ad­la­rı­əsa-sın­da­ya­ran­mış­ad­lar:­Yel­mar,­Şah­mar­və­s.;­23)­­və­zi­fə­və­rüt­bə­ad­la­rı­əsa­sın­da­ya­ran­mış­ad­lar:­Sər­dar,­Za­bit,­Əs­gər­və­s.;­24)­tə­bi­ət­ha­di­sə­lə­ri­əsa­sın­da­ya­ran­mış­ad­lar:­Bo­ran,­Tu­fan,­Ayaz­və­s.;­25)­coğ­ra­fi­ter­min­lər­əsa­sın­da­ya­ran­mış­ad­lar:­Dağ­lar,­Səh­ra,­Səh­ra­yə,­Mən­zə­rə,­Şə­la­lə­və­s.;­26)­si­lah­ad­la­rı­əsa­sın­da­ya­ran­mış­ad­lar:­­Qı­lınc,­Qal­xan,­Şəm­şir,­Ka­man,­Ka­man­dar­və­s.­

əs­lin­də,­ bu­ təs­ni­fat­ da­ şəxs­ ad­la­rı­nın­ se­man­tik­qrup­la­rı­nın­yal­nız­bir­his­sə­si­dir.­Müs­tə­qil­lik­döv­rün-də­kör­pə­lə­ri­mi­zə­qo­yul­muş­ad­la­rın­mə­na­əsa­sın­da­kı­müx­tə­lif­li­yə­uy­ğun­ola­raq­bu­sı­ra­nı­ix­ti­ya­ri­say­da­ge-niş­lən­dir­mək­olar.­

3.5. Kte�ma�to�nim�lə�rin�linq�vis�tik�təh�li�li�

əv­vəl­ki­fə­sil­də­bu­ono­mas­tik­va­hid­lər­ba­rə­də­ve-ri­lən­ mə­lu­mat­lar­dan­ da­ gö­rün­dü­yü­ ki­mi,­ kte­ma­to-nim­lər­çox­şa­xə­li­dir.­kte­ma­to­ni­min­linq­vis­tik­xü­su­siy-yət­lə­ri­nin­mü­əy­yən­ləş­mə­sin­də­on­la­rın­han­sı­kte­ma-to­ni­mik­nö­və­aid­edil­mə­si­nin­də­mü­əy­yən­ro­lu­var­dır.­Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ Azər­bay­can­ cə­miy­yə­ti­nin­ ən­müx­tə­lif­ sa­hə­lə­rin­də­ baş­ ve­rən­ bö­yük­ də­yi­şik­lik­lər­kte­ma­to­nim­lə­rin­tər­ki­bi­ni­də­də­yiş­miş,­bu­ono­mas­tik­sis­tem­rən­ga­rəng­nü­mu­nə­lər­lə­zən­gin­ləş­miş­­və­linq-vis­tik­ xü­su­siy­yət­lə­ri­nə­ gö­rə­ kte­ma­to­nim­ növ­lə­ri­nin­ən­müx­tə­lif­for­ma­la­rı­or­ta­ya­çıx­mış­dır.­­

227

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

kte­ma­to­nim­lə­rin­ qram­ma­tik­ xü­su­siy­yət­lə­ri­nin­təh­li­li­nə­nə­zə­ri­araş­dır­ma­lar­da,­de­mək­olar­ki,­ tə­sa-düf­ edil­mir.­ bu­ ba­xım­dan,­müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ ya-ran­mış­ kte­ma­to­nim­ nü­mu­nə­lə­rin­dən­mü­əy­yən­ qru-pu­nun­linq­vis­tik­xü­su­siy­yət­lə­ri­ba­rə­də­irə­li­sür­dü­yü-müz­ fi­kir­lər­ tən­qid­lə­qar­şı­la­na­bi­lər.­ümid­edi­rik­ki,­araş­dır­ma­la­rın­növ­bə­ti­mər­hə­lə­si­da­ha­də­qiq­sis­tem-ləş­mə­nin­apa­rıl­ma­sı­na­şə­ra­it­ya­ra­da­caq­dır.­ümu­miy-yət­lə,­Azər­bay­can­kte­ma­to­nim­lə­ri­nin­dil­ xü­su­siy­yət-lə­ri­nin­ öy­rə­nil­mə­si,­ bu­ sa­hə­yə­ da­ir­ konk­ret­ fo­ne­tik,­qram­ma­tik,­ lek­sik-se­man­tik­ nor­ma­ və­ prin­sip­lə­rin­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si­nə­çox­cid­di­eh­ti­yac­var­dır.­əgər­bu­is­ti­qa­mət­də­mü­əy­yən­­ad­dım­lar­atı­lar­sa,­yə­qin­ki,­bu­gün­Azər­bay­ca­nın­kte­ma­to­nim­mü­hi­tin­də­nə­zə­rə­çar­pan­ xao­tik­ ­ və­ziy­yə­ti­ xey­li­ də­rə­cə­də­ ni­za­ma­ sal-maq­olar.­

kte­ma­to­nim­növ­lə­rin­dən­olan­er­qo­nim­lər­(ida­rə,­mü­əs­si­sə,­təş­ki­lat,­ic­ti­mai-mə­də­ni­ob­yekt,­dü­şər­gə­və­s.)­ ­ ba­rə­də­ ya­zar­kən­pro­fes­sor­y.se­yi­dov­bu­mü­rək-kəb­ad­la­rın­mü­rək­kəb­söz­de­yil,­söz­bir­ləş­mə­si­ol­du-ğu­nu­ gös­tər­miş­dir:­ ­ ­ “biz­ on­lar­dan­ söz­ bir­ləş­mə­lə­ri­ki­mi­bəhs­ et­mə­yi­ da­ha­məq­sə­də­uy­ğun­ sa­yı­rıq.­bun-lar­söz­bir­ləş­mə­lə­ri­nin­bü­tün­tə­ləb­lə­ri­nə­ca­vab­ve­rir.­bun­lar­da­sö­zə,­mü­rək­kəb­sö­zə­uy­ğun­olan­bir­cə­hət­var­sa,­o­da­on­la­rın­mü­əy­yən­də­rə­cə­də­sa­bit­ləş­miş­ad-la­ra­çev­ril­mə­sin­dən­iba­rət­dir.­bu­isə­on­la­rın­söz­bir-ləş­mə­si­de­yil,­mü­rək­kəb­söz­he­sab­edil­mə­si­nə­heç­bir­əsas­ver­mir”­{143,­s.­57}.­­Mü­rək­kəb­ad­lar­tər­kib­eti-ba­ri­lə­ən­azı­iki­kom­po­nent­dən­təş­kil­olu­nur.­Müs­tə-qil­lik­döv­rün­də­ono­mas­tik­sis­te­mə­da­xil­olan­ye­ni­er-qo­nim­lər­də­iki­və­da­ha­çox­say­da­kom­po­nent­lər­üz­rə­mü­əy­yən­ləş­miş­dir.­­­

228

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

­1)­İki­kom­po­nent­li­mü­rək­kəb­ad­lar:­ ­Mil­li­Məc­lis,­Xə­zər­Uni­ver­si­te­ti,­Mət­bu­at­Şu­ra­sı­və­s.;­2)­üç­kom­po-nent­li­mü­rək­kəb­ad­lar:­Və­tən­daş­Həm­rəy­li­yi­Par­ti­ya­sı,­Ba­kı­Əy­lən­cə­Mər­kə­zi,­İqtisadiyyat­və­Sənaye­Nazirliyi,­­Dün­ya­ Azər­bay­can­lı­la­rı­ Konq­re­si,­ Qa­ra­bağ­ Azad­lıq­Təş­ki­la­tı­və­s.;­­3)­dörd­kom­po­nent­li­­mü­rək­kəb­ad­lar:­Döv­lət­ So­si­al­Mü­da­fiə­ Fon­du,­ Və­tən­Mü­ha­ri­bə­si­ Ve­te­ran­lar­Bir­li­yi,­Eko­lo­gi­ya­və­Tə­bii­Sər­vət­lər­Na­zir­li­yi­və­s.;­4)­Çox­kom­po­nent­li­mü­rək­kəb­ad­lar:­Əmək­və­Əha­li­nin­So­si­al­Mü­da­fiə­si­Na­zir­li­yi,­Va­hid­Azər­bay­can­Mil­li­Bir­lik­Par­ti­ya­sı,­Azər­bay­can­Pre­zi­den­ti­ya­nın­da­Ali­At­tes­ta­si­ya­Ko­mis­si­ya­sı­və­s.­­

İs­ti­fa­də­ za­ma­nı­ asan­ ol­sun­ de­yə,­ bir­ləş­mə­ tər­ki-bin­də­ki­ kom­po­nent­lə­rin­ müx­tə­lif­ for­ma­da­ ix­ti­sa­rı­da­mü­rək­kəb­ad­la­rın­əsas­əla­mət­lə­rin­dən­dir.­y.se­yi-do­vun­fik­rin­cə,­bu­za­man­mü­rək­kəb­ad­ar­tıq­söz­bir-ləş­mə­si­nə­məx­sus­key­fiy­yət­lə­ri­ni­iti­rir­və­sö­zə­çev­ri-lir.­be­lə­ ix­ti­sar­la­rın­ xü­su­si­ söz­lər­ki­mi­ izah­edil­mə­si­ta­ma­mi­lə­ doğ­ru­dur­ {143,­ s.­ 57}.­ ye­ni­ kte­ma­to­ni­mik­va­hid­lə­rin­dil­də­ahəng­dar­lı­ğı­nı­tə­min­et­mək­üçün­on-la­rın­ ix­ti­sa­rı­ za­ma­nı­da­müx­tə­lif­ ənə­nə­vi­üsul­lar­dan­is­ti­fa­də­edil­miş­dir.

1)­İn­si­al­üsu­lu:­AMEA­(Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­Aka­de­mi­ya­sı),­YAP­(Ye­ni­Azər­bay­can­Par­ti­ya­sı),­TQDK­(Tə­lə­bə­Qə­bu­lu­Üz­rə­Döv­lət­Ko­mis­si­ya­sı),­BŞİH­(Ba­kı­şə­hər­İc­ra­Ha­ki­miy­yə­ti)­BAB­(Bü­töv­Azər­bay­can­Bir­li­yi)­və­s.;­2)­ Kom­po­nent­lər­dən­ bir­ ne­çə­si­nin­ tam­ ix­ti­sa­rı­ üsu­lu:­Qaç­qın­kom­(Qaç­qın­və­Məc­bu­ri­Köç­kün­lər­lə­İş­üz­rə­Döv­lət­Ko­mis­si­ya­sı),­Sos­dem­(So­si­al­De­mok­rat­Par­ti­ya­sı)­və­s.;­3)­Bü­tün­kom­po­nent­lə­rin­qis­mən­ix­ti­sa­rı­ ­üsu­lu:­Az­te­le­kom­(Azər­bay­can­Te­le­kom­mu­ni­ka­si­ya­Mər­kə­zi)­və­s.­

229

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

kte­ma­to­nim­ ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın­ lek­sik­ və­ qram­ma­tik­üsu­lun­dan­ da­nış­maq­ düz­gün­ ol­maz­dı.­ Çün­ki­ bü­tün­kte­ma­to­nim­lər­on­la­rın­han­sı­nö­və­aid­ol­ma­sı­nı­bil­di-rən­no­menk­la­tur­ ter­min­lə­ ifa­də­ olu­nur­ və­da­ha­ çox­ikin­ci­ növ­ tə­yi­ni­ söz­ bir­ləş­mə­si­ struk­tu­run­da­ olur.­bu­ba­xım­dan­kte­ma­to­nim­ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da­da­və­ziy­yət­təx­mi­nən­to­po­nim­ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da­ol­du­ğu­ki­mi­dir.­kte-ma­to­nim­lər­də­əha­tə­dai­rə­si­ni­ge­niş­lən­di­rib­mak­rok-te­ma­to­nim­sə­ciy­yə­si­da­şı­yar­kən­on­lar­la­bir­gə­iş­lə­nən­no­men­ix­ti­sar­olu­na­bi­lər.­kte­ma­to­nim­lə­rin­nö­vün­dən­ası­lı­ola­raq­ ­on­la­rın­ tər­ki­bin­də­ iş­lə­nən­no­menk­la­tur­ter­min­lər­ də­ müx­tə­lif­ olur.­ Mə­sə­lən,­ er­qo­nim­lər­də:­ida­rə,­mü­əs­si­sə,­bir­gə­mü­əs­si­sə,­za­vod,­fab­rik,­te­atr,­ki­no­te­atr,­par­ti­ya,­cə­miy­yət,­as­so­sia­si­ya,­bir­lik,­fir­ma,­şir­kət,­koo­pe­ra­tiv,­ma­ğa­za,­res­to­ran,­şad­lıq­evi,­klub,­ka­fe­və­s.­ideo­nim­lər­də:­nəş­riy­yat,­qə­zet,­jur­nal,­te­le­vi­zi­ya,­ra­dio,­agent­lik,­ro­man,­po­vest,­şe­ir,­poe­ma,­mah­nı,­ro­mans,­ film,­ki­no,­klip,­ve­ri­liş,­proq­ram,­kol­lek­tiv,­qrup,­or­den,­me­dal,­ni­şan­və­s.­xre­ma­to­nim­lər­də:­gə­mi,­bə­rə,­qur­ğu,­qa­tar­və­s.­xro­no­nim­lər­də:­bay­ram,­gün,­­or­den,­me­dal­və­s.­

Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­baş­ve­rən­də­yi­şik­lik­lər­no-menk­la­tur­ter­min­lə­rin­sa­yı­nı­da­ha­da­ar­tır­mış­dır.­Mə-sə­lən,­ er­qo­nim­lə­rə­ aid­MC­ (Məh­dud­Mə­su­liy­yət­li­ Cə­miy­yət),­LTD,­Açıq­Tip­li­Səhm­dar­Cə­miy­yət,­Qa­pa­lı­Tip­li­Səhm­dar­Cə­miy­yət,­as­so­sia­si­ya­və­s.­bu­ki­mi­no­men­lər­ye­ni­ ic­ti­mai-iq­ti­sa­di­mü­na­si­bət­lər­döv­rü­nün­məh­su-lu­dur.­­

yu­xa­rı­da­da­qeyd­et­di­yi­miz­ki­mi,­müs­tə­qil­lik­döv-rün­də­ ono­mas­tik­ fon­da­ da­xil­ olan­ kte­ma­to­nim­lə­rin­bö­yük­ ək­sə­riy­yə­ti­ ikin­ci­ növ­ tə­yi­ni­ söz­ bir­ləş­mə­si­

230

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

struk­tu­run­da­dır.­la­kin­bu­ra­da­bi­rin­ci­və­ikin­ci­kom-po­nent­lə­rin­ sa­yı,­ qram­ma­tik­ qu­ru­lu­şu­ ba­xı­mın­dan­heç­bir­məh­du­diy­yət­yox­dur.­kte­ma­to­nim­lə­rin­bi­rin-ci­kom­po­nen­ti­sa­də,­dü­zəlt­mə,­mü­rək­kəb­söz,­­bi­rin­ci,­ikin­ci,­üçün­cü­növ­tə­yi­ni­söz­bir­ləş­mə­si­və­hət­ta­bə­zi­hal­lar­da­cüm­lə­qu­ru­lu­şun­da­da­ola­bi­lər.­bir­sı­ra­hal-lar­da­ isə­bir­ləş­mə­nin­ ikin­ci­ tə­rə­fi­ni­ ­ təş­kil­ edən­no-menk­la­tur­ ter­min­də­bir­ne­çə­ söz­və­ söz­bir­ləş­mə­si­əsa­sın­da­qu­ru­lur.­bu­ba­xım­dan­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­ono­mas­tik­ fon­da­da­xil­olan­kte­ma­to­nim­nü­mu­nə­lə­ri­qram­ma­tik-se­man­tik­ xü­su­siy­yət­lə­ri­nə­ gö­rə­ rən­ga-rəng­dir.­­

1. Bi rin ci tə rə fi sa də söz lər dən iba rət olan kte­ma to nim lər:­bu­ka­te­qo­ri­ya­ya­aid­ təd­qi­qat­nü­mu­nə-lə­ri­ay­rı-ay­rı­se­man­tik­qrup­lar­üz­rə­mü­əy­yən­ləş­miş-dir.­1)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­şəxs­ad­la­rı­əsa­sın­da­mü­əy­yən­lə-şən­ kte­ma­to­nim­lər:­ “Ye­ga­nə”­ şad­lıq­ sa­ra­yı,­ “Gü­nay”­qə­ze­ti,­ “Zül­fü­qar”­ res­to­ra­nı,­ “Ba­har”­ ti­ca­rət­ mər­kə­zi­və­s.;­2)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­to­po­nim­lər­əsa­sın­da­mü­əy­yən-lə­şən­ kte­ma­to­nim­lər:­ “Zən­gə­zur”­ res­to­ra­nı,­ “Nea­pol”­is­ti­ra­hət­ mər­kə­zi,­ “İs­tan­bul”­ ap­te­ki,­ “Şir­van”­ ha­zır­lıq­­kur­su­və­s.;­3)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­et­no­nim­lər­əsa­sın­da­mü-əy­yən­lə­şən­kte­ma­to­nim­lər:­“Oğuz”­kon­to­ru;­4)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­ti­tul­lar­əsa­sın­da­mü­əy­yən­lə­şən­kte­ma­to­nim­lər:­“Ağa”­mu­si­qi­alət­lə­ri,­“Axund”­ha­ma­mı­və­s.­5)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­xü­su­si­ləş­miş­sa­də­isim­lər­əsa­sın­da­mü­əy­yən­lə-şən­kte­ma­to­nim­lər:­ “İs­tiq­lal”­or­de­ni,­ “Şöh­rət”­or­de­ni,­“Tə­rəq­qi”­me­da­lı,­ “Li­der”­te­le­vi­zi­ya­sı,­ “Məh­sul”­cə­miy­yə­ti,­“Me­lo­di­ya”­ma­ğa­za­sı­və­s.;­6)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­ar­xa­ik­söz­lər­ əsa­sın­da­ mü­əy­yən­lə­şən­ kte­ma­to­nim­lər:­ “Ya-sa­vul”­ fir­ma­sı;­ 7)­ bi­rin­ci­ tə­rə­fi­mən­su­biy­yət­ şə­kil­çi-si­qə­bul­et­miş­söz­lər­dən­ iba­rət­olan­kte­ma­to­nim­lər:­

231

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

“Də­də­min”­ka­fe­si­və­s.­8)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­şəxs­adı­və­in-si­al­dan­iba­rət­olan­kte­ma­to­nim­lər:­“Mə­ta­nət­A”­şir­kə­ti,­ “Cə­lal­İ”­ təd­ris­mər­kə­zi,­ “Ra­mil­A”­ fir­ma­sı­ və­ s.;­ 9)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­şəxs­adı­və­konk­ret­ta­rix­dən­iba­rət­olan­kte­ma­to­nim­lər:­“Ni­cat­98”­ fir­ma­sı,­ “Od­lar­Yur­du­­95”­fir­ma­sı­və­s.­

­təd­qi­qat­nü­mu­nə­lə­ri­ara­sın­da­elə­kte­ma­to­nim­lə-rə­də­rast­gə­li­nir­ki,­on­la­rın­tər­ki­bin­də­ki­söz­lər­ix­ti­sar­edil­miş,­yal­nız­baş­hərf­lə­rin­in­sia­lı­sax­lan­mış­və­hərf­bir­ləş­mə­lə­ri­ tə­ləf­füz­də­ sa­də­ söz­ şək­li­nə­ düş­müş­dür.­Mə­sə­lən:­“AMAY”­fir­ma­sı,­“E.N.E.L”­­şir­kə­ti,­“EMA”­­ma­ğa­za­sı,­“AZAL”­­və­s.­­

2. Bi rin ci tə rə fi dü zəlt mə söz lər əsa sın da mü əy­yən lə şən kte ma to nim lər: 1)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­sə­nət-pe­şə­məz­mun­lu­dü­zəlt­mə­söz­lər­əsa­sın­da­mü­əy­yən­ləş­miş­kte­ma­to­nim­lər:­“Pər­də­çi”­ma­ğa­za­sı,­ “Şə­rab­çı”­ fir­ma­sı­və­ s.;­ 2)­bi­rin­ci­ tə­rə­fi­ hal-və­ziy­yət,­ yer,­ əla­mət,­ key-fiy­yət­və­s.­məz­mun­lu­dü­zəlt­mə­söz­lər­əsa­sın­da­mü-əy­yən­ləş­miş­kte­ma­to­nim­lər:­“Yük­sək­lik”­LTD,­ “Bir­lik”­ki­çik­mü­əs­si­sə­si,­­“Ha­lal­lıq”­koo­pe­ra­ti­vi,­“Qar­daş­lıq”­Cə­miy­yə­ti,­ “Dir­çə­liş”­ şir­kə­ti,­ “Bol­luq”­ fir­ma­sı,­ “Var­lı”­ fer­mer­tə­sər­rü­fa­tı,­“Dad­lı­lar”­fir­ma­sı­və­s.­3)­bi­rin­ci­tə­rə-fi­ so­yad­lar­ əsa­sın­da­mü­əy­yən­ləş­miş­ kte­ma­to­nim­lər:­“Da­vud­lu”­ ki­çik­mü­əs­si­sə­si,­ “Ağa­yev­ və­ Zül­fü­qar­za­də”­­hü­quq­fir­ma­sı­və­s.­

3. Bi rin ci tə rə fi mü rək kəb söz lər əsa sın da mü­əy yən ləş miş kte ma to nim lər:­ təd­qi­qat­ nü­mu­nə­lə­ri­ara­sın­da­bu­cür­ad­lar­çox­luq­təş­kil­edir.­1)­bi­rin­ci­tə-rə­fi­ata­ad­la­rı­əsa­sın­da­mü­əy­yən­ləş­miş­kte­ma­to­nim-lər:­ “Məm­mə­doğ­lu”­ fir­ma­sı,­ “Se­yi­doğ­lu”­ şir­kə­ti,­ “Adi­loğ­lu”­nəş­riy­ya­tı­və­s.­2)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­lə­qəb­əsa­sın­da­

232

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

mü­əy­yən­ləş­miş­ kte­ma­to­nim­lər:­ “Ha­cı­oğ­lu”­ TEKS­TİL­və­s.­3)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­xü­su­si­ləş­miş­mü­rək­kəb­isim­lər-dən­ iba­rət­ olan­ kte­ma­to­nim­lər:­ “Tə­zə­bəy”­ ha­ma­mı,­“Gü­müş­su­yu”­­ma­ğa­za­sı­və­s.

İx­ti­sar­ olun­muş­ söz­lə­rin­ bir­ləş­mə­si­ nə­ti­cə­sin­də­ya­ra­nan­ay­rı-ay­rı­ad­lar­da­tər­kib­eti­ba­ri­lə­mü­rək­kəb­söz­ki­mi­təs­nif­olun­ma­lı­dır.­y.se­yi­dov­he­sab­edir­ki,­bu­cür­ix­ti­sar­lar­za­ma­nı­mü­rək­kəb­ad­lar­söz­bir­ləş­mə­si-nə­məx­sus­xü­su­siy­yət­lə­ri­ iti­rə­rək­sö­zə­çev­ri­lir.­O,­bu­qə­bil­dən­olan­ix­ti­sar­la­rı­“xü­su­si­söz­ti­pi”­ki­mi­nə­zər-dən­ke­çi­rən­M.Adi­lo­vun­möv­qe­yi­ni­haq­lı­ sa­yır­ {143,­s.57}.­Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­di­li­mi­zin­ono­mas­tik­fon-du­na­da­xil­olan­nü­mu­nə­lər­sı­ra­sın­da­bu­cür­söz­tip­lə-ri­də­az­de­yil­dir.­On­la­rın­ən­müx­tə­lif­ for­ma­la­rı­na­tə-sa­düf­et­mək­olar.­Mə­sə­lən:­Azə­ri­qaz­bank,­Azər­di­zayn,­Ba­kin­ter­net,­ Az­də­mir­yol­bank,­ Azə­re­ner­ji,­ Az­türk­qaz,­Türk­bay­can,­ Az­tə­mir­po­liq­raf,­ Ba­kin­kom­MMC,­ ­ Qa­ra­dağ­se­ment­və­s.­

4. Bi rin ci kom po nen ti söz bir ləş mə lə ri əsa sın­da for ma la şan kte ma to nim lər: nü­mu­nə­lər­ sı­ra-sın­da­­bu­tip­li­mü­rək­kəb­ad­lar­da­var­dır.­1)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­ bi­rin­ci­növ­ tə­yi­ni­ söz­bir­ləş­mə­sin­dən­ iba­rət­olan­kte­ma­to­nim­lər:­ “Qı­zıl­ tac”­ şad­lıq­ sa­ra­yı,­ “Sa­rı­qa­ya”­res­to­ra­nı,­ “Qı­zıl­açar”­ şad­lıq­sa­ra­yı,­ “Sa­rı­gə­lin”­res­to­ra­nı,­ “Mil­li­dir­çə­liş”­ki­çik­mü­əs­si­sə­si,­ “Sağ­lam­ hə­yat”­mər­kə­zi,­ “Ye­ni­ Nə­sil”­ Jur­na­list­lər­ Bir­li­yi və­s.;­2)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­ikin­ci­növ­tə­yi­ni­söz­bir­ləş­mə-sin­dən­ iba­rət­ olan­ kte­ma­to­nim­lər:­ “Xan­ ba­ğı”­ res­to­ra­nı,­ “Xalq­ qə­ze­ti”,­ “Şərq­ ul­du­zu”­ma­ğa­za­sı,­ “Dağ­çi­çə­yi”­ap­te­ki,­“Çi­çək­ya­ğı­şı”­ma­ğa­za­sı,­­“Azər­bay­can­bay­ra­ğı”­or­de­ni­və­s.­

233

Ad­la­rın­li̇nq­vi̇s­ti̇k­təh­li̇­li̇I I I FƏSİL

Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ di­li­mi­zin­ ono­mas­tik­ sis­te-mi­nə­da­xil­olan­kte­ma­to­nim­lə­rin­qram­ma­tik­se­man-tik-təs­ni­fa­tı­tə­bii­ki,­gös­tə­ri­lən­­qrup­lar­la­məh­dud­laş-mır.­Araş­dır­ma­za­ma­nı­elə­kte­ma­to­nim­tip­lə­ri­nə­ ­tə-sa­düf­edi­lir­ki,­on­lar­bu­qrup­la­rın­heç­bi­ri­nə­aid­de­yil.­1)­bi­rin­ci­ tə­rə­fi­qoş­ma­bir­ləş­mə­lə­rin­dən­ iba­rət­olan­kte­ma­to­nim­lər:­ “Sər­həd­də­ fərq­lən­mə­yə­ gö­rə”­me­da­lı,­“İgid­li­yə­gö­rə”­me­da­lı,­“Hər­bi­xid­mət­lə­rə­gö­rə”­me­da­lı­və­s.;­­2)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­lə­qəb­və­ata­adın­dan­iba­rət­olan­kte­ma­to­nim­lər:­“Pax­la­va­çı­Gül­lü­oğ­lu”­və­s.;­3)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­­ta­ri­xi­şəx­siy­yət­lə­rin­ad­la­rın­dan­iba­rət­olan­kte-ma­to­nim­lər:­Şah­İs­ma­yıl­or­de­ni,­Də­də­Qor­qud­fir­ma­sı,­Nəs­rəd­din­Tu­si­LTD,­İbn­Si­na­kli­ni­ka­sı­və­s.;­4)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­ film,­ ve­ri­liş,­ film­ qəh­rə­man­la­rı­nın­ ad­la­rın­dan­iba­rət­ olan­ kte­ma­to­nim­lər:­ “Nu­ po­qa­di”­ uşaq­ ge­yim­ma­ğa­za­sı,­ “Naf­naf”­ma­ğa­za­sı,­ Mə­şə­di­ İbad­ ha­ma­mı,­“Bir­cə­nub­şə­hə­rin­də”­ma­ğa­za­sı,­“Hü­sey­no­va­ba­cı­la­rı”­res­to­ra­nı,­“Bu­şə­hər­də”­ka­fe­si­və­s.;­5)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­ni-da­lar­dan­iba­rət­olan­kte­ma­to­nim­lər:­“Mü­ba­rək”­atel­ye­si,­ “Pəh­pəh”­klub­ və­s.;­6)­bi­rin­ci­ tə­rə­fi­ ideo­ma­tik­iba­rə­lər­ əsa­sın­da­ mü­əy­yən­ləş­miş­ kte­ma­to­nim­lər:­“Hə­mi­şə­ toy­lar­da”­ ma­ğa­za­sı,­ “Sağ­lam­ olun”­ ap­te­ki və­s.;­7)­bi­rin­ci­tə­rə­fi­pre­di­ka­tiv­bir­ləş­mə­lər­dən­iba-rət­ad­lar:­“Hə­yat­bur­da”­res­to­ra­nı­və­s.;­8)­bi­rin­ci­tə­rə-fi­say­lar­dan­iba­rət­olan­kte­ma­to­nim­lər:­“215­KL”­müs­tə­qil­te­le­şir­kət­və­s.­

təq­dim­olu­nan­ti­pik­fakt­və­təs­ni­fat­la­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­ di­li­mi­zin­ ak­tiv­ fon­du­na­ da­xil­ ol­muş­ ad­la-rın­linq­vis­tik­xü­su­siy­yət­lə­ri­ba­rə­də­təx­mi­ni­tə­səv­vür­ya­rat­ma­ğa­ ça­lış­dıq.­ Heç­ şüb­hə­siz­ ki,­ bü­tün­ hal­lar­da­bu­nun­la­ ümu­mi­ sis­te­min­ yal­nız­mü­əy­yən­ bir­ his­sə-si­ əha­tə­ olu­na­ bi­lər.­ bu­ da­ di­lin­ ono­mas­tik­ tər­ki­bi-

234

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

nin­son­də­rə­cə­zən­gin­li­yin­dən­ irə­li­gə­lir.­Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­ Azər­bay­can­ di­li­nin­ ono­mas­tik­ fon­dun­da­funk­sio­nal­lıq­qa­zan­mış­ad­la­rın­linq­vis­tik­xü­su­siy­yət-lə­ri­nin­da­ha­ge­niş­şə­kil­də­təh­li­lə­cəlb­edil­mə­si,­bu­sa-hə­də­də­qiq,­tam,­əsas­lan­dı­rıl­mış­təs­ni­fa­tın­apa­rıl­ma-sı,­yə­qin­ki,­gə­lə­cək­təd­qi­qat­lar­nə­ti­cə­sin­də­müm­kün­ola­caq­dır.­

235

Xü­su­si̇­ad­la­rın­vi̇r­tu­al­mü­hi̇­ti̇I V FƏSİL

I V FƏ SİL XÜ SU Sİ AD LA RIN VİR TU AL MÜ Hİ Tİ

“İn­tEr­nE­tİ­ İn­dİ­dən­ qİy­Mət­lən­dİr­Mə­yən­ öl-kə­lər bir­müd­dət­dən­son­ra­onu­in­di­dən­qiy­mət­lən­di-rən­öl­kə­lə­rin­nö­kə­ri­nə­çev­ri­lə­bi­lər­lər”.­AbŞ-ın­sa­biq­döv­lət­ka­ti­bi­Al­bert­qo­run­bu­fik­ri­bü­tün­dün­ya­da­po-pul­yar­kə­la­ma­çev­ri­lən­də­hə­lə­90-cı­il­lə­rin­son­la­rı­idi.

1969-cu­ il­də­ AbŞ-da­ hər­bi­ tə­ma­yül­lü­ döv­lət­ la-yi­hə­si­ ki­mi­ mey­da­na­ çı­xan­ in­ter­net,­ doğ­ru­dan­ da,­qı­sa­bir­dövr­ər­zin­də­öz­il­kin­tə­yi­na­tın­dan­uzaq­la­şa-raq,­ qlo­bal­ in­for­ma­si­ya-kom­mu­ni­ka­si­ya­ sis­te­mi­nə,­ümum­bə­şə­ri­sər­və­tə,­əsr­lər­dən­bə­ri­həl­li­ni­göz­lə­yən­prob­lem­lə­rin­həl­li­va­si­tə­si­nə­çev­ril­miş,­dün­ya­nın­vir-tu­al­laş­ma­sı­ və­ qlo­bal­laş­ma­sı­na­ sə­bəb­ ol­muş­dur.­ bu­də­yər­bü­tün­mü­tə­rəq­qi­ cə­hət­lə­ri­ ilə­ya­na­şı,­ ey­ni­ za-man­da­re­al­və­vir­tu­al­dün­ya­ara­sın­da­bir­sı­ra­kəs­kin­zid­diy­yət­lər,­ döv­lət­lər,­ xalq­lar,­ ay­rı-ay­rı­ in­san­lar­ və­

236

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

bü­töv­lük­də­ bə­şə­riy­yət­ üçün­ əv­vəl­lər­ möv­cud­ ol­ma-yan­müx­tə­lif­tə­bi­ət­li­təh­lü­kə­lər­də­do­ğur­muş­dur.

İn­ter­ne­tin­qı­sa­müd­dət­ər­zin­də­keç­di­yi­sü­rət­li­in-ki­şaf­yo­lu­bir­çox­tə­zad­lar­la,­si­ya­si,­ideo­lo­ji­qar­şı­dur-ma­lar­la,­mü­ha­fi­zə­kar­dü­şün­cə­tər­zin­dən,­men­tal­də-yər­lə­rin­iti­ril­mə­qor­xu­sun­dan­irə­li­gə­lən­təh­lü­kə­lər­lə­mü­şa­yi­ət­ olu­nur.­ la­kin­ bü­tün­ bun­la­ra­ bax­ma­ya­raq,­in­ter­net­get­dik­cə­da­ha­bö­yük­sü­rət­lə­dün­ya­nın­hər­bir­tə­rə­fi­nə­ya­yıl­maq­da,­cə­miy­yə­tin­ən­müx­tə­lif­fəa­liy­yət­sfe­ra­la­rı­na­da­ha­də­rin­dən­nü­fuz­et­mək­də,­in­san­la­rın­gün­də­lik­ hə­ya­tı­nın­ ay­rıl­maz­ tər­kib­ his­sə­si­nə­ çev­ril-mək­də­dir.­bu­mə­na­da­in­ter­ne­ti­bə­şər­ta­ri­xin­də­ana­lo-qu­ol­ma­yan,­heç­bir­va­si­tə­ilə­mü­qa­yi­sə­yə­gəl­mə­yən,­in­ki­şaf­pers­pek­tiv­lə­ri­nin,­tə­sir­lə­ri­nin,­ya­rat­dı­ğı­im­kan­və­ təh­lü­kə­lə­rin­ də­qiq­ proq­noz­laş­dı­rıl­ma­sı­ müm­kün­ol­ma­yan­qey­ri-adi­bir­ fe­no­men­ki­mi­qiy­mət­lən­di­rən­təd­qi­qat­çı­lar­öz­möv­qe­lə­rin­də­tam­haq­lı­dır­lar.

son­ il­lər­ in­ter­ne­tin­ və­ ümu­mi­lik­də­ in­for­ma­si­ya-kom­mu­ni­ka­si­ya­ tex­no­lo­gi­ya­la­rı­nın­ (İkt)­ in­ki­şa­fı­ sa-hə­sin­də­əl­də­edi­lən­mi­sil­siz­nai­liy­yət­lər­müx­tə­lif­elm­sa­hə­lə­rin­də­ in­ki­şaf­ pers­pek­tiv­lə­ri­ni­ də­ ar­tır­maq­da-dır.­bu­nai­liy­yət­lə­rin­ tət­bi­qi­ ilə­əla­qə­dar­ola­raq­ye­ni­el­mi­is­ti­qa­mət­lə­rin­mü­əy­yən­ləş­mə­si­hu­ma­ni­tar­elm-lə­rin­də­təd­qi­qat­hü­dud­la­rı­nı­ge­niş­lən­di­rir.­bu­ba­xım-dan­müa­sir­dil­çi­lik­el­min­də­ iz­lə­di­yi­miz­ye­ni­meyl­lər­xü­su­si­lə­mü­hüm­ak­tu­al­lı­ğa­ma­lik­dir.

bu­gün­dün­ya­dil­çi­li­yin­də­ənə­nə­vi­ təd­qi­qat­möv-zu­la­rı­ilə­ya­na­şı­mət­nin­for­mal­təh­li­li,­ma­şın­tər­cü­mə-si,­ elekt­ron­ lü­ğət­çi­lik­ və­ s.­ ki­mi­möv­zu­la­ra­ma­ra­ğın­art­ma­sı­döv­rün­in­ki­şaf­mən­ti­qin­dən­irə­li­gə­lir.­İkt-nin­in­ki­şa­fı­di­lin­cə­miy­yət­də­da­şı­dı­ğı­funk­si­ya­la­rı­da­ha­da­

237

Xü­su­si̇­ad­la­rın­vi̇r­tu­al­mü­hi̇­ti̇I V FƏSİL

ar­tır­mış­dır.­bu­gün­dil­bir­işa­rə­lər­sis­te­mi­ola­raq­tək-cə­in­san­lar­ara­sın­da­ən­mü­hüm­ün­siy­yət­va­si­tə­si­ki­mi­çı­xış­et­mir,­ey­ni­za­man­da­in­san­la­ma­şın­ara­sın­da­ver-bal­əla­qə­ni­və­vir­tu­al­dün­ya­nın­po­ten­si­al­sa­ki­ni­ki­mi­hər­bir­in­sa­nın­rə­qəm­li­dün­ya­da­kı­ün­siy­yə­ti­ni­tə­min­edir.­be­lə­bir­qar­şı­lıq­lı­əla­qə­za­man­keç­dik­cə­say­sız-he­sab­sız­dil­ işa­rə­lə­ri­ sı­ra­sın­dan­ən­uy­ğun­olan­la­rı­nı­seç­mək­lə­özü­nün­tək­mil­ləş­miş­ün­siy­yət­sis­te­mi­ni­for-ma­laş­dı­rır.­ bu­ ün­siy­yə­tin­ ən­ va­cib­ ele­ment­lə­rin­dən­bi­ri­də­ono­mas­tik­va­hid­lər­dir.

4.1.�Ye�ni�ono�mas�tik�va�hid�lər�–�do�men�ad�la�rı�

əha­tə­miz­də­ki­ fərd­lə­ri,­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­ri,­ is­teh-lak­çı­sı­ol­du­ğu­muz­məh­sul­la­rı­bir­an­lıq­ad­sız,­ün­van-sız­tə­səv­vür­et­sək,­xü­su­si­ad­la­rın­re­al­dün­ya­da­kı­ro­lu­ba­rə­də­ tam­ qə­naə­tə­ gə­lə­ bi­lə­rik.­ vir­tu­al­ dün­ya­ re­al­alə­min­rə­qəm­sal­mo­de­li­ol­du­ğun­dan­vir­tu­al­dün­ya­da­da­heç­nə­yi­ad­sız-ün­van­sız­tə­səv­vür­et­mək­müm­kün­de­yil­dir.­Ey­ni­za­man­da­re­al­dün­ya­ilə­mü­qa­yi­sə­də­vir-tu­al­ dün­ya­da­ bü­tün­ mü­na­si­bət­lə­rin­ tək­ra­ro­lun­maz,­va­hid­rə­qəm­lə­rin­di­li­ ilə­re­al­laş­ma­sı­bu­ra­da­konk­ret­ad­lar­və­ün­van­lar­la­bağ­lı­hər­han­sı­təh­rif­və­is­tis­na­la-ra­yer­qoy­mur.

re­al­dün­ya­da­üz­tut­du­ğu­muz­coğ­ra­fi­mə­ka­nı­to­po-nim­lə­rin,­mü­ra­ci­ət­et­mə­li­ol­du­ğu­muz­şəx­si­ant­ro­po-nim­lə­rin,­ala­ca­ğı­mız­məh­su­lun­çe­şi­di­ni,­nö­vü­nü­kte-ma­to­nim­lə­rin­və­s.­kö­mə­yi­ilə­mü­əy­yən­ləş­di­ri­rik.­vir-tu­al­dün­ya­da­isə­bu­və­zi­fə­ni­ilk­növ­bə­də­do­men­ad­la­rı­ye­ri­nə­ ye­ti­rir.­ Hər­ bir­ kom­pü­ter­ in­ter­net­mü­hi­tin­də­tək­ra­ro­lun­maz­ün­va­na­ma­lik­dir­ və­ bu,­ ıp-ün­van­ ad-

238

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

lan­dı­rı­lır.­İp-ün­van­8­rə­qəm­dən­iba­rət­olur.­la­kin­rə-qəm­lə­ri­yad­da­sax­la­maq­çə­tin­lik­tö­rət­di­yin­dən­dün­ya­in­ter­net­cə­miy­yə­ti­do­men­ad­lar­sis­te­mi­ni­ya­rat­mış­dır.­ün­va­nın­ bir­ şə­kil­dən­ baş­qa­ şək­lə­ çev­ril­mə­si­ xü­su­si­do­men­Ad­la­rı­Xid­mə­ti­(dns­–­do­ma­in­na­me­ser­vi­ce)­tə­rə­fin­dən­ye­ri­nə­ye­ti­ri­lir.­yə­ni,­sək­kiz­rə­qəm­li­ədəd­əvə­zi­nə,­www.uy­ğun­ad­(coğ­ra­fi­ad­və­ya­təş­ki­lat­adı)­və­com,­ya­xud­net,­org­və­di­gər­do­men­lər­ya­zı­lır.­Mə-sə­lən:­www.azer­bai­jan.com­və­s.

do­men­lər­ bi­rin­ci,­ ikin­ci­ üçün­cü­ sə­viy­yə­li­ olur.­in­ter­net­ şə­bə­kə­si­nə­üzv­olan­öl­kə­lə­rə­məx­sus­bi­rin-ci­ sə­viy­yə­li­mil­li­do­men­lər­hə­min­öl­kə­lə­ri­bil­dir­mək­üçün­is­ti­fa­də­edi­lən­iki­sim­vol­dan­iba­rət­dir.­Mə­sə­lən:­bi­rin­ci­ sə­viy­yə­li­do­men­olan­ “.az”­bu­do­me­nin­Azər-bay­ca­na­aid­ol­du­ğu­nu­bil­di­rir.­İkin­ci­sə­viy­yə­li­do­men-lə­rə­com,­edu,­gov,­net,­in­fo­və­s.­ki­mi­do­men­lər­mi­sal­gös­tə­ri­lə­bi­lər.­üçün­cü­sə­viy­yə­li­do­men­ad­la­rı­isə­son­il­lə­rin­po­pul­yar­pe­şə­sa­hib­lə­ri­nə­çev­ril­miş­blog­ger­lə-rin­öz­bloq­la­rı­üşün­seç­dik­lə­ri­ad­lar­dan­iba­rət­dir.

bi­rin­ci­ sə­viy­yə­li­ do­men­lə­rin­ ida­rə­ edil­mə­si­ ilə­İcAnn-ın­(the­ın­ter­net­cor­po­ra­ti­on­for­As­sig­ned­na-mes­and­num­bers)­tap­şı­rı­ğı­ilə­xü­su­si­təş­ki­lat­lar­məş-ğul­olur.­İp-ün­van­la­rın­pay­lan­ma­sı,­do­men­ad­lar,­elə­cə­də­di­gər­xü­su­si­mə­sə­lə­lə­rin­ye­ri­nə­ye­ti­ril­mə­si­məq­sə-di­lə­ 1998-ci­ ilin­ okt­yab­rın­da­ ya­ra­dıl­mış­ İcAnn­AbŞ­hö­ku­mə­ti­qar­şı­sın­da­mə­su­liy­yət­da­şı­yır.­bu­cür­təş­ki-lat­lar­qey­ri-kom­mer­si­ya­ is­ti­qa­mə­ti­ni­ əsas­gö­tü­rə­rək­in­ter­net­ic­ti­ma­iy­yə­ti­nin­ma­raq­la­rın­dan­çı­xış­edir.

do­men­ad­la­rı­ən­müx­tə­lif­məq­səd­lər­lə­(in­for­ma­si-ya­mü­ha­ri­bə­si,­ kom­mer­si­ya­və­ s.)­qey­diy­yat­dan­ke­çi-ri­lə­ bi­lər.­Hər­bir­ do­me­nin­qey­diy­ya­tı­ üçün­mü­əy­yən­

239

Xü­su­si̇­ad­la­rın­vi̇r­tu­al­mü­hi̇­ti̇I V FƏSİL

məb­ləğ­də­haqq­ödə­ni­lir­və­do­men­adı­nı­qey­diy­yat­dan­ke­çi­rən­ şəxs­ bu­ do­me­nə­ aid­ bü­tün­ hü­quq­la­ra­ ma­lik­olur.­do­men­ad­la­rı­ki­mi­isə­adə­tən­nü­fuz­lu­adam­la­rın­ad­la­rı,­ta­ri­xi-mə­nə­vi­də­yər­lər,­coğ­ra­fi­ad­lar­və­s.­se­çi­lir.

do­men­ ad­la­rı­ vir­tu­al­ dün­ya­da­ ün­van­ funk­si­ya­sı-nı­ye­ri­nə­ye­tir­mək­lə­bə­ra­bər,­re­al­dün­ya­da­da­gə­lir­li­bir­ biz­nes­ nö­vü­nə­ çev­ril­miş­dir.­Hər­ bir­ do­men­ al­qı-sat­qı­pred­me­ti­ola­bi­lər.­Azər­bay­can­da­do­men­ad­la­rı­biz­ne­si­ ye­ni­cə­ tə­şək­kül­ tap­ma­ğa­baş­la­sa­da,­bir­ sı­ra­xa­ri­ci­ öl­kə­lər­də­ bu­ sa­hə­ ənə­nə­vi­ biz­nes­ sa­hə­lə­ri­ ilə­rə­qa­bət­apa­ra­caq­sə­viy­yə­də­ in­ki­şaf­et­miş­dir.­Müa­sir­dün­ya­da­bir­sı­ra­məş­hur­do­men­lə­rin­qiy­mə­ti­bir­ne­çə­mil­yon­dol­lar­ara­sın­da­də­yi­şir.­do­men­lə­rin­əsas­sa­tı­şı­tək­rar­ba­zar­da­ge­dir.­yə­ni­cə­mi­5-10­dol­lar­mü­qa­bi-lin­də­ qey­diy­yat­dan­ ke­çi­ri­lən­ is­tə­ni­lən­ do­men­ vir­tu-al­ dün­ya­da­ uğur­ qa­zan­dıq­dan­ son­ra­ tək­rar­ ba­zar­da­mil­yon­lar­la­dol­lar­və­sai­tə­sa­tı­la­bi­lər.­cə­mi­7­dol­la­ra­alı­nan­do­me­nin­bir­müd­dət­dən­son­ra­7­mil­yon­dol­la-ra­sa­tıl­dı­ğı­in­ter­ne­tin­ta­ri­xin­dən­mə­lum­dur.­Mə­sə­lən:­“fund.com”­ adı­ 10,­ “bu­si­ness.com”­ adı­ hə­lə­ 1999-cu­il­də­7,5­mil­yon­dol­la­ra­sa­tıl­mış­dır.­Oyun­caq­lar­mə­na-sı­nı­ve­rən­“toys.com”­adı­nın­qiy­mə­ti­isə­5­mil­yon­dol-lar­dan­ba­ha­dır.­İs­tə­ni­lən­hal­da­in­di­dün­ya­da­qiy­mə­ti­1­mil­yon­dol­lar­dan­ba­ha­olan­yüz­lər­lə­do­men­adı­na­tə­sa­düf­et­mək­olar.­do­men­biz­ne­si­nin­ma­raq­lı­cə­hə­ti­bun­dan­iba­rət­dir­ki,­bu­ra­da­heç­bir­adın­pers­pek­ti­vi-ni­irə­li­cə­dən­gör­mək­müm­kün­de­yil­dir.­qey­diy­yat­dan­ke­çi­ri­lən­do­men­adı­nın­nə­qə­dər­uğur­lu­ol­du­ğu­nu­da-im­gə­lə­cək­gös­tə­rir.­

Azər­bay­can­da­do­men­ad­la­rı­nın­qa­ra­ba­za­rın­da­kı­di­na­mi­ka­nın­ və­ do­men­ ad­la­rı­nın­ qiy­mə­ti­nin­ hə­lə­lik­

240

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

bir­o­qə­dər­də­yük­sək­ol­ma­ma­sı­ isə­ iki­sə­bəb­lə­ izah­edi­lə­ bi­lər.­ bi­rin­ci­si,­ öl­kə­miz­də­ in­ter­net­mü­hi­ti­ hə­lə­xa­ric­də­ki­ qə­dər­ in­ki­şaf­ et­mə­miş­dir.­ di­gər­ tə­rəf­dən,­do­men­ad­la­rı­nın­uğu­ru­nu­tə­min­edən­ən­baş­lı­ca­amil­onun­bü­tün­dün­ya­da­ta­nın­ma­sı­dır­ki,­“az”­do­men­lə­ri­də­bu­ba­xım­dan­hə­lə­“com”­qə­dər­dün­ya­da­məş­hur-luq­ qa­zan­ma­mış­dır.­ bu­nun­la­ be­lə,­ qiy­mə­ti­ bir­ ne­çə­min­ma­na­ta­ça­tan­do­men­ad­la­rı­ar­tıq­Azər­bay­can­da­da­ye­ni­lik­sa­yıl­mır.­Azər­bay­can­ra­bi­tə­və­İn­for­ma­si­ya­tex­no­lo­gi­ya­la­rı­na­zir­li­yi­nin­açıq­la­dı­ğı­mə­lu­ma­ta­gö-rə,­ son­2-3­ il­ər­zin­də­ “az”­do­men­ad­la­rı­nın­alın­ma­sı­hal­la­rı­sü­rət­lə­art­maq­da­dır.­Ar­tıq­“az”­zo­na­sın­da­qey-diy­yat­dan­keç­miş­do­men­lə­rin­ sa­yı­10­mi­nə­ya­xın­dır­ki,­bu­da­son­2-3­il­də­2-3­də­fə­ar­tım­de­mək­dir.­Azər-bay­can­da­üçün­cü­sə­viy­yə­li­do­men­lə­rə­ma­raq­da­bö-yük­dür.­veb-blog­la­rın­ya­ra­dıl­ma­sı­ar­tıq­da­ha­çox­fər­di­sə­hi­fə­lə­rin­mey­da­na­ gəl­mə­si­nə­ sə­bəb­ olub.­ Ha­zır­da­Azər­bay­can­di­lin­də­olan­blog­sis­tem­lə­rin­də­ki­ün­van-la­rın­sa­yı­ümu­mi­lik­də­100­mi­nə­ya­xın­dır.­­­

do­men­ ad­la­rı­nın­ al­qı-sat­qı­sın­da­ mü­əy­yən­ məh-du­diy­yət­lər­var­dır.­bu­məh­du­diy­yət­lər,­əsa­sən,­xü­su­si­əhə­miy­yə­ti­olan­ta­ri­xi-coğ­ra­fi­ad­lar­və­ti­ca­rət­ni­şan-la­rı­ ilə­ bağ­lı­ do­men­lə­rə­ tət­biq­ edi­lir.­ son­lu­ğu­ “com”,­“edu”,­ “org”­ olan­ do­men­ əgər,­ mə­sə­lən,­ “co­co­co­la.com”,­ “mic­ro­soft.org”­ ki­mi­ ti­ca­rət­ ni­şan­la­rı,­ ey­ni­ za-man­da­ in­tel­lek­tu­al­mül­kiy­yət­dir­sə,­bu­cür­do­men­lər­kə­nar­ şəxs­lə­rə­ sa­tı­la­ bil­məz.­ “azer­bay­can.com”­ ki­mi­ümu­mi­xa­rak­ter­li­do­men­ad­la­rı­nın­alı­nıb-sa­tıl­ma­sın-da­elə­bir­məh­du­diy­yə­tin­ol­ma­ma­sı­isə­er­mə­ni­ya­lan-la­rı­na­və­öl­kə­miz­əley­hi­nə­ təx­ri­bat­lar­ tö­rə­dən­di­gər­düş­mən­ qüv­və­lə­rə­ qar­şı­ in­for­ma­si­ya­ mü­ha­ri­bə­si­ni­döv­lət­ si­ya­sə­ti­nin­ əsas­ prio­ri­tet­lə­rin­dən­ elan­ et­miş­

241

Xü­su­si̇­ad­la­rın­vi̇r­tu­al­mü­hi̇­ti̇I V FƏSİL

Azər­bay­can­üçün­son­il­lər­vir­tu­al­aləm­də­bir­sı­ra­cid-di­prob­lem­lər­ya­rat­maq­da­dır.­­­

İn­ter­net­ is­ti­fa­də­çi­lə­ri­nə­ yax­şı­ mə­lum­dur­ ki,­ hər­bir­is­ti­fa­də­çi­in­ter­ne­tin­kö­mə­yi­ilə­hər­han­sı­öl­kə,­ta-ri­xi­ha­di­sə,­şəx­siy­yət­və­s.­haq­qın­da­mə­lu­mat­əl­də­et-mək­is­tə­yər­kən­ilk­növ­bə­də­mü­va­fiq­ax­ta­rış­sis­te­mi­nə­uy­ğun­açar­sö­zü­da­xil­edir,­ya­xud,­hə­min­öl­kə­nin,­ta-ri­xi­fak­tın,­şəx­siy­yə­tin­adı­na­uy­ğun­do­men­lər­dən­is­ti-fa­də­edir.­Mə­sə­lən,­ in­ter­ne­tə­bağ­la­na­raq­Azər­bay­can­döv­lə­ti,­ dağ­lıq­ qa­ra­bağ­ konf­lik­ti,­ Azər­bay­ca­nın­ bir­çox­şə­hər­lə­ri­haq­qın­da­nə­isə­öy­rən­mək­is­tə­dik­də­ilk­ya­za­ca­ğı­mız­ do­men­lər­ aşa­ğı­da­kı­lar­ ola­caq­dır:­www.azer­bai­jan.com,­www.ba­ku.com,­www.ka­ra­bakh.com,­www.sus­ha.com,­www.lac­hin.com,­www.sum­qa­it.org­və­s.­la­kin­bu­ün­van­la­ra­da­xil­olar­kən­hə­min­sayt­la­rın­Azər­bay­ca­na­heç­bir­aidiy­yə­ti­ol­ma­yan­ma­te­ri­al­lar­dan­təş­kil­olun­du­ğu­nu,­ya­xud­ilk­ba­xış­da­hər­bi­ri­mi­zi­hey-rət­lən­di­rə­cək­ ya­lan­lar­la­ dol­du­rul­du­ğu­nu­ gö­rə­ bi­lə-rik.­Mə­sə­lən,­sum­qa­it.in­fo­say­tın­da­azər­bay­can­lı­la­rın­sum­qa­yıt­da­gu­ya­er­mə­ni­lə­rə­qar­şı­ tö­rət­dik­lə­ri­ “soy-qı­rı­mı”­ haq­qın­da­ mə­lu­mat­lar­la­ qar­şı­la­şan­da,­ ya­xud­ka­ra­bakh.net­ say­tı­ açı­lan­ki­mi­qon­dar­ma­dağ­lıq­qa-ra­bağ­res­pub­li­ka­sı­haq­qın­da­oxu­yan­da­ne­cə­hey­rət-lən­mə­yə­sə­n?!­bu,­baş­qa­söz­lə,­an­ti-təb­li­ğat­ad­la­nır­və­əf­sus­lar­ol­sun­ki,­er­mə­ni­lob­bi­si­hə­lə­ötən­əs­rin­90-cı­il­lə­ri­nin­or­ta­la­rın­dan­Azər­bay­ca­na­qar­şı­be­lə­bir­an­ti-təb­li­ğat­ kam­pa­ni­ya­sın­dan­ ge­niş­ is­ti­fa­də­ et­mək­də­dir.­Xa­ri­ci­ öl­kə­lər­də­ ya­şa­yan­ er­mə­ni­ əsil­li­ biz­nes­men­lər­Azər­bay­ca­nın­de­mək­olar­ki,­bü­tün­re­gi­on­la­rı­nın­ad-la­rı­nı­ ikin­ci­də­rə­cə­li­do­men­ki­mi­qey­diy­yat­dan­ke­çi-rə­rək­ha­zır­da­bu­do­men­lər­dən­müx­tə­lif­məq­səd­lər­lə­is­ti­fa­də­et­mək­də­dir­lər.­Mə­sə­lən,­www.ba­ku.net­do­me-

242

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ni­ 2001-ci­ il­də­ Hin­dis­tan­da,­www.ba­ku.co.uk,­www.or­du­bad.com­ do­men­lə­ri­ Honk-konq­da,­ www.nakhc-hi­van.com­do­me­ni­2000-ci­il­də­İn­gil­tə­rə­də,­www.ba-bek.am,­ www.sus­ha.net,­ www.sum­qa­it.in­fo­ do­men-lə­ri­As­hot­Ama­tu­ni­ad­lı­şəxs­tə­rə­fın­dən­2003-cü­il­də­ye­re­van­da,­ www.nakhc­hi­van.net,­ www.yev­lakh.com,­www.yev­lakh.net­do­men­lə­ri­1999-cu­il­də­Ame­ri­ka­da­alın­mış­dır.

bu­cür­fakt­la­rın­or­ta­ya­çıx­ma­sı­nı­Azər­bay­can­döv-lə­ti­nin­fəa­liy­yət­siz­li­yi,­in­for­ma­si­ya­mü­ha­ri­bə­si­nin­zə­if­təş­ki­li­ki­mi­də­yər­lən­dir­mək­düz­gün­ol­maz­dı.­nə­zə­rə­al­maq­la­zım­dır­ki,­in­ter­ne­tin­Azər­bay­ca­nın­ic­ti­mai­hə-ya­tı­na­hə­lə­ye­ni­cə­da­xil­ol­du­ğu­təx­mi­nən­10-15­il­əv-vəl­er­mə­ni­lob­bi­si­dün­ya­nın­in­ki­şaf­et­miş­öl­kə­lə­rin­də­ar­tıq­çox­dan­bu­im­kan­la­ra­sa­hib­idi­və­er­mə­ni­lob­bi­si­do­men­ad­la­rı­nın­in­for­ma­si­ya­mü­ha­ri­bə­sin­də­ya­ra­da-ca­ğı­gə­lə­cək­pers­pek­ti­vi­qa­baq­ca­dan­gö­rür­dü.­Onu­da­qeyd­ et­mə­li­yik­ ki,­ ox­şar­ prob­lem­ tək­cə­ Azər­bay­can­üçün­ xa­rak­te­rik­ de­yil­dir.­ do­men­ ad­la­rı­nın­ se­çil­mə­si­və­qey­diy­ya­ta­alın­ma­sı­is­ti­qa­mə­tin­də,­bə­zi­do­men­zo-na­la­rın­da­kı­li­be­ral­məh­du­diy­yət­lər­nə­zə­rə­alın­maz­sa,­de­mək­olar­ ki,­ tam­ sər­bəst­lik­ və­ bu­ sər­bəst­li­yin­ bir­çox­iş­baz­lar­üçün­ya­rat­dı­ğı­im­kan­lar­bir­sı­ra­kom­mer-si­ya­qu­rum­la­rı­nın,­in­tel­lek­tu­al­mül­kiy­yət­sa­hib­lə­ri­nin­də­əsas­lı­na­ra­hat­lı­ğı­na­sə­bəb­olur.­Mə­sə­lən,­son­il­lə­rin­təc­rü­bə­sin­də­do­men­ad­la­rı­nın­xü­su­si­ al­ver­çi­lər­ -­ ki-bers­vot­ter­lər­tə­rə­fin­dən­ələ­ke­çi­ri­lə­rək,­son­ra­dan­ba-ha­qiy­mə­tə­sa­tıl­ma­sı­na­da­ir­on­lar­la­ fakt­möv­cud­dur.­do­men­fı­rıl­daq­çı­la­rı­-­tayps­vot­tinq­lər­isə­məş­hur­ad-la­ra­ya­xın­do­men­ad­la­rı­ta­pır­(mə­sə­lən,­“pa­na­so­nic­-­pa­na­so­nik”,­“kom­mer­sant.ru­-­com­mer­sant.ru”­və­s.”)­və­bu­yol­la­pul­qa­za­nır­lar.

243

Xü­su­si̇­ad­la­rın­vi̇r­tu­al­mü­hi̇­ti̇I V FƏSİL

Am­ma­ Azər­bay­ca­nın­ mil­li-mə­nə­vi­ də­yər­lə­ri­ni,­coğ­ra­fi­ad­la­rı­nı­özün­də­əks­et­di­rən­do­men­lə­rin­sırf­fı-rıl­daq­çı­və­al­ver­çi­lər­tə­rə­fin­dən­mə­nim­sə­nil­di­yi­ni­dü-şün­mək­sa­də­lövh­lük­olar­dı.­Ay­dın­mə­sə­lə­dir­ki,­Azər-bay­can­ ad­la­rı­ al­tın­da­ ya­ra­dı­lan­ do­men­ ad­la­rı­nın­ əsl­ma­hiy­yə­ti­baş­qa­dır­və­bu,­öl­kə­mi­zə­qar­şı­an­ti­təb­li­ğat­kam­pa­ni­ya­sı­nın­ əsas­ is­ti­qa­mət­lə­rin­dən­ bi­ri­ni­ təş­kil­edir.

do­men­ad­la­rı­üzə­rin­də­qu­ru­lan­bu­cür­kam­pa­ni­ya-lar,­əsa­sən,­iki­for­ma­da­tət­biq­edi­lir.­bi­rin­ci­hal­da,­mə-sə­lən,­Azər­bay­ca­na­aid­do­men­ad­la­rı­al­tın­da­fəa­liy­yət­gös­tə­rən­veb-re­surs­lar­da­Azər­bay­ca­na­qar­şı­əks-təb-li­ğat­kam­pa­ni­ya­sı­apa­rı­lır.­İkin­ci­hal­da­isə­Azər­bay­ca-na­məx­sus­məş­hur­ad­la­rın­əks­olun­du­ğu­veb-sayt­lar­məş­ğul­edi­lə­rək­do­nuq­və­ziy­yə­tə­sa­lı­nır.­baş­qa­söz­lə,­do­men­adı­“öl­dü­rü­lür”­və­öl­kə­ət­ra­fın­da­in­for­ma­si­ya­blo­ka­da­sı­ya­ra­dı­lır.­ye­ri­gəl­miş­kən,­qar­şı­ya­qo­yul­muş­məq­səd­lər­fərq­li­ol­sa­da,­bu­hal­Azər­bay­can­di­lin­də­ki­bir­sı­ra­uğur­lu­ad­la­rın­“re­ket­jur­na­lis­ti­ka”­təm­sil­çi­lə­ri­tə­rə­fin­dən,­son­ra­dan­nəşr­olun­ma­yan­qə­zet­və­jur­nal-la­rın­adı­ki­mi­qey­diy­yat­dan­ke­çi­ri­lə­rək­“öl­dü­rül­mə­si”­ənə­nə­si­nə­çox­bən­zə­yir.

vir­tu­al­mə­kan­da­bu­cür­pro­ses­lə­ri­ tən­zim­lə­mək-dən­öt­rü­bey­nəl­xalq­sə­viy­yə­də­qə­bul­olun­muş­sə­nəd­və­me­xa­nizm­lər­ol­ma­mış­de­yil­dir.­İn­for­ma­si­ya­cə­miy-yə­ti­mə­sə­lə­lə­ri­nə­həsr­olun­muş­dün­ya­sam­mit­lə­ri­nin­sə­nəd­lə­ri­(ce­nev­rə­–­2003,­tu­nis­–­2005),­bMt-nin­Xı­konq­re­si­(ap­rel,­2005),­Av­ro­pa­Şu­ra­sı­nın­“kom­pü­ter­ci­na­yət­kar­lı­ğı­ ilə­ mü­ba­ri­zə­ haq­qın­da”­ kon­ven­si­ya­sı,­Wı­pO­ (ümum­dün­ya­ İn­tel­lek­tu­al­ Mül­kiy­yət­ təş­ki­la-tı)­və­İcAnn­(İn­ter­net­də­Ad­və­nöm­rə­lə­rin­ve­ril­mə­si­

244

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

təş­ki­la­tı)­ tə­rə­fin­dən­ ha­zır­lan­mış­ “do­men­ ad­la­rı­ üz-rə­mü­ba­hi­sə­lə­rin­araş­dı­rıl­ma­sı­üz­rə­va­hid­si­ya­sət­və­qay­da­lar”ı­(Udrp)­bu­na­mi­sal­gös­tər­mək­olar.­Wı­pO,­İcAnn,­Av­ro­pa­Şu­ra­sı,­bMt­ki­mi­mü­va­fiq­qu­rum­la­ra­mü­ra­ci­ət­et­mək­lə,­vir­tu­al­mə­kan­da­Azər­bay­can­ad­la-rı­na­tə­ca­vüz­et­miş­adam­la­ra­qar­şı­mü­ba­ri­zə­apar­maq­müm­kün­dür.­be­lə­ki,­zəbt­olun­muş­do­men­ad­la­rı­nın­qay­ta­rıl­ma­sı­­ilə­­bağ­lı­­bə­zi­­şir­kət­lə­rin­­bir­ne­çə­­də-fə­­bey­nəl­xalq­ar­bit­raj­məh­kə­mə­lə­ri­nə­cəlb­olun­ma­sı,­on­lar­ tə­rə­fin­dən­ qey­ri-qa­nu­ni­ ələ­ ke­çi­ril­miş­ do­men­ad­la­rı­nın­hə­qi­qi­sa­hib­lə­ri­nə­qay­ta­rıl­ma­sı­fakt­la­rı­mə-lum­dur.­la­kin­bu­nun­üçün­ki­fa­yət­qə­dər­mü­rək­kəb­və­vaxt­apa­ran­pro­se­dur­lar­dan­keç­mək­la­zım­gə­lir.­Ey­ni­za­man­da­ in­ter­net­lə­bağ­lı­hü­qu­qi­mü­ba­hi­sə­lə­rin­həl-li­sa­hə­sin­də­mü­na­si­bət­lə­rin­yo­lu­na­qo­yul­ma­sı­nın­özü­də­bu­gün­cid­di­bir­prob­lem­dir.­İn­ter­net­şə­bə­kə­si­nin­ya­rat­dı­ğı­ ge­niş­ im­kan­lar­ in­san­la­rın­ dü­şün­cə­ tər­zin-də,­ ün­siy­yə­tin­də,­ fəa­liy­yə­tin­də­ və­ so­si­al­mü­na­si­bət-lə­rin­də­bö­yük­də­yi­şik­lik­lə­rə­sə­bəb­ol­du­ğu­ki­mi,­coğ-ra­fi­sər­həd­lər­çər­çi­və­sin­də­tət­biq­olu­nan­bey­nəl­xalq­hü­quq­ nor­ma­la­rı­ və­ öl­kə­ qa­nun­la­rı­nı­ da­ güc­süz­ və-ziy­yə­tə­ gə­ti­rir.­ İn­ter­net­ tex­no­lo­gi­ya­la­rı­nın­ im­kan­la­rı­he­sa­bı­na­ for­ma­la­şan­ vir­tu­al­ mü­na­si­bət­lə­ri­ möv­cud­qa­nun­lar­la­ tən­zim­lə­mək­xey­li­ çə­tin­lə­şir­ və­bə­zi­ hal-lar­da­hət­ta­müm­kün­ol­mur.­Ona­ gö­rə­də­bu­ gün­ in-ter­ne­tin­ay­rı-ay­rı­seq­ment­lə­ri­nə­mü­na­si­bət­də­döv­lət­yu­ris­dik­si­ya­sı­nın­hü­dud­la­rı­ilə­bağ­lı­prob­lem­lər­müa-sir­hü­qu­qun­ən­mü­hüm­və­mü­rək­kəb­mə­sə­lə­lə­rin­dən­bi­ri­ki­mi­çı­xış­edir.­bu­ki­mi­mə­qam­la­rı­nə­zə­rə­ala­raq­Azər­bay­ca­na­aid­do­men­ad­la­rı­ilə­bağ­lı­mə­lum­prob-le­min­ həl­lin­də­ tək­cə­ bey­nəl­xalq­ hü­quq­nor­ma­la­rı­na­bel­bağ­la­maq­düz­gün­ol­maz­dı.

245

Xü­su­si̇­ad­la­rın­vi̇r­tu­al­mü­hi̇­ti̇I V FƏSİL

Mə­sə­lə­nin­məh­kə­mə­qay­da­sın­da­həl­lin­dən­baş­qa,­be­lə­do­men­ad­la­rı­nı­sa­tın­al­maq­yo­lu­ilə­ge­ri­qay­tar-maq­da­müm­kün­dür.­Am­ma­bu­cür­ad­la­rı­sa­tı­şa­çı­xa-ran­ şəxs­lər­mü­qa­bi­lin­də­ kül­li-miq­dar­da­ və­sa­it­ tə­ləb­et­dik­lə­rin­dən,­bu,­Azər­bay­ca­nın­döv­lət­büd­cə­si­üçün­əla­və­yük­dür.­Mü­tə­xəs­sis­lər­isə­he­sab­edir­lər­ki,­be­lə­in­for­ma­si­ya­hü­cum­la­rı­nın­qar­şı­nı­al­maq­üçün­ən­yax-şı­çı­xış­yo­lu­Azər­bay­ca­nın­öz­in­for­ma­si­ya­re­surs­la­rı­nı­ge­niş­lən­dir­mə­si­ və­ tək­mil­ləş­dir­mə­si­dir.­ yə­ni,­ Azər-bay­ca­nın­hə­min­ad­la­rı­ba­ha­qiy­mə­tə­ge­ri­al­ma­sın­dan-sa,­ on­la­rın­ əvə­zi­nə­ yük­sək­ key­fiy­yət­li­ ye­ni­ sayt­la­rın­ya­ra­dıl­ma­sı,­ ora­da­ ət­raf­lı­ mə­lu­mat­la­rın­ yer­ləş­di­ril-mə­si­da­ha­məq­sə­də­uy­ğun­olar­dı.­ Ey­ni­ za­man­da­vir-tu­al­ mə­kan­da­ stra­te­ji­ əhə­miy­yət­ da­şı­yan­ ad­la­rı­mız­düş­mən­lə­rin­əli­nə­keç­mə­miş,­on­la­rın­do­men­adı­ki­mi­qey­diy­yat­dan­ ke­çi­ri­lə­rək­məş­ğul­ (bron)­ edil­mə­si­ də­tə­xi­rə­sa­lın­maz­təd­bir­ki­mi­diq­qət­dən­kə­nar­da­qal­ma-ma­lı­dır.­Hə­min­ad­la­rın­də­qiq­si­ya­hı­sı­nın­ha­zır­lan­ma-sı,­on­la­rın­konk­ret­təs­ni­fat­qrup­la­rı­üz­rə­sis­tem­ləş­di-ril­mə­si­isə­mü­va­fıq­el­mi-təd­qi­qat­ins­ti­tut­la­rı­və­döv-lət­qu­rum­la­rı­nın­bir­gə­mis­si­ya­sı­dır.

4.2. Çox�dil�li�in�ter�net�(Mul�ti�lin�gu�al�in�ter�net)

bir­sı­ra­mil­li­res­pub­li­ka­lar­ki­mi­bu­gün­Azər­bay­can­döv­lə­ti­qar­şı­sın­da­du­ran­ən­mü­hüm­mə­sə­lə­lər­dən­bi­ri­də­öl­kə­nin­rəs­mi­döv­lət­di­lin­də­və­la­tın­qra­fi­ka­lı­Azər-bay­can­əlif­ba­sın­da­do­men­ad­la­rı­nın­ya­ra­dıl­ma­sın­dan­iba­rət­dir.­qeyd­edək­ki,­ “Çox­dil­li­ in­ter­net”­ (Mul­ti­lin-gu­al­in­ter­net)­an­la­yı­şı­ar­tıq­on­ilə­ya­xın­dır­ki,­qlo­bal­çev­rə­lər­də­ bö­yük­ ak­tu­al­lıq­ qa­zan­mış­dır.­ bu,­ an­la­yış­vir­tu­al­mə­kan­da­ la­tın­əlif­ba­sı­nın­üs­tün­lü­yü­nün­mil­li­

246

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

əlif­ba­la­rın­xey­ri­nə­də­yiş­di­ril­mə­si­məq­sə­di­ni­əsas­gö-tü­rür.­ya­xın­gə­lə­cək­də­hər­bir­xal­qa­öz­ana­di­lin­də­və­mil­li­ əlif­ba­sın­da­ in­ter­net­ re­surs­la­rı­na­ sa­hib­ ol­ma­sı­im­kan­la­rı­nın­ya­ra­dıl­ma­sı­üçün­hər­ il­dün­ya­nın­müx-tə­lif­öl­kə­lə­rin­də­bir­sı­ra­bey­nəl­xalq­konf­rans­lar,­sim-po­zi­um­lar­ke­çi­ril­mək­də­dir.­2009-cu­ilin­okt­yab­rın­da­isə­ ıcAnn­ təş­ki­la­tı­ mü­va­fiq­ stan­dart­lar­dan­ is­ti­fa­də­et­mək­lə­hər­bir­öl­kə­nin­öz­mil­li­di­lin­də­və­əlif­ba­sın-da­do­men­ad­la­rı­ya­rat­ma­sı­nı­dəs­tək­lə­yən­qə­rar­qə­bul­et­miş,­2009-cu­ ilin­no­yab­rın­dan­müx­tə­lif­öl­kə­lər­dən­mü­ra­ci­ət­lə­rin­ qə­bu­lu­ baş­lan­mış­dır.­ Mə­lu­mat­ üçün­bil­di­rək­ki,­qey­ri-la­tın­do­men­ad­la­rı­nın­ilk­is­ti­fa­də­çi-lə­ri­Mi­sir,­səu­diy­yə­ərə­bis­ta­nı,­bir­ləş­miş­ərəb­əmir-lik­lə­ri,­Çin­və­tai­land­sa­yı­lır.­ıcAnn-ın­qə­ra­rın­dan­əv-vəl­də­bu­öl­kə­lər­də­sayt­la­rın­ad­la­rı­nı­hə­min­öl­kə­lə­rin­döv­lət­di­lin­də­yaz­maq­müm­kün­ol­sa­da,­bu­iş­lə­mə­lər­bey­nəl­xalq­sə­viy­yə­də­ ta­nın­ma­dı­ğın­dan­bu­cür­üsu­lu­in­di­yə­qə­dər­hər­kom­pü­ter­qə­bul­et­mir­və­be­lə­lik­lə,­işin­əhə­miy­yə­ti­ aza­lır­dı.­Ana­li­tik­lər­he­sab­edir­lər­ki,­ıcAnn-ın­ qə­ra­rı­ bu­ prob­le­min­ yo­lu­na­ qo­yul­ma­sı­na­kö­mək­gös­tə­rə­cək­və­ha­zır­ki­in­ter­net­is­ti­fa­də­çi­lə­ri­ilə­bə­ra­bər,­ gə­lə­cək­də­ in­ter­net­ xid­mət­lə­rin­dən­ ya­rar­la-nan­la­rın­da­işi­ni­asan­laş­dı­ra­caq.

bey­nəl­xalq­sə­viy­yə­də­qey­ri-la­tın­do­men­ad­la­rı­nın­tət­bi­qi­nə­ baş­lan­dıq­da­ Azər­bay­can­da­ da­ mil­li­ əlif­ba­hərf­lə­rin­dən­ is­ti­fa­də­ olun­maq­la­ do­men­lər­ ya­ra­dı­la-caq.­ Ar­tıq­ bu­ is­ti­qa­mət­də­ mü­əy­yən­ iş­lər­ gö­rül­mək-də­dir.­ Mü­tə­xəs­sis­lər­ he­sab­ edir­lər­ ki,­ Azər­bay­can­da­la­tın­ əlif­ba­sın­dan­ is­ti­fa­də­ olun­du­ğu­ üçün­ mil­li­ do-men­lə­ri­mi­zin­ya­ra­dıl­ma­sı­o­qə­dər­bö­yük­çə­tin­lik­tö-rət­mə­yə­cək.­ bu­nun­la­ be­lə,­ Azər­bay­can­ əlif­ba­sın­da­di­li­mi­zin­ da­xi­li­ qa­nun­la­rı­na­ uy­ğun­laş­dı­rıl­mış,­ ə,­ ı,­ ü­

247

Xü­su­si̇­ad­la­rın­vi̇r­tu­al­mü­hi̇­ti̇I V FƏSİL

ki­mi­ hərf­lər­mil­li­ do­men­lə­rin­ ya­ra­dıl­ma­sın­dan­ öt­rü­bir­sı­ra­tex­ni­ki­mə­sə­lə­lə­rin­həl­li­ni­zə­ru­ri­edir.

Mə­lum­ol­du­ğu­ki­mi,­ha­zır­da­la­tın­qra­fi­ka­lı­Azər­bay-can­əlif­ba­sın­da­kı­mü­va­fiq­hərf­lə­rin­di­gər­dil­lə­rə­çev­ril-mə­si­za­ma­nı­on­la­rın­han­sı­hərf­və­hərf­bir­ləş­mə­lə­ri­nə­uy­ğun­gəl­di­yi­ni­mü­əy­yən­edən­kon­ver­tor­möv­cud­de-yil­dir.­öl­kə­miz­də­is­ti­fa­də­edi­lən­mil­li­dü­zü­lüş­lü­kla­via-tu­ra­lar­da­ya­zı­lı­şı­in­gi­lis­əlif­ba­sı­nın­ya­zı­lı­şı­ilə­üst-üs­tə­düş­mə­yən­Azər­bay­can­hərf­lə­ri­xü­su­si­ya­pış­qan­ka­ğı­zın­kö­mə­yi­ilə­boş­qal­mış­kla­viş­lər­də­yer­ləş­di­ril­miş­dir.­bu­şə­kil­də,­mil­li­mü­hi­tə­ adap­ta­si­ya­ edil­miş­ kla­via­tu­ra­lar­tər­ki­bin­də­ğ,­ə,­ ı,­ü­və­s.­ki­mi­spe­si­fik­sa­it­və­sa­mit­lə-rin­ol­du­ğu­Azər­bay­can­söz­lə­ri­nin­bir­qiy­mət­li­for­ma­da­baş­qa­dil­lə­rə­çev­ril­mə­si­ni­qey­ri-müm­kün­edir,­bu­za-man­iden­ti­fık­lik­itir.­Ona­gö­rə­də­bu­ki­mi­mə­sə­lə­lər­öz­həl­li­ni­ tap­ma­mış­ ya­ra­dı­lan­mil­li­ do­men­ ad­la­rı­nın­ ilk­mər­hə­lə­də­an­caq­Azər­bay­can­hü­dud­la­rın­dan­is­ti­fa­də-si­müm­kün­ola­bi­lər.­Çün­ki,­əks­hal­da­xa­ri­ci­öl­kə­lər­də­ya­şa­yan­ is­ti­fa­də­çi­lər­mil­li­ do­men­lər­lə­ açı­lan­ sayt­la­ra­da­xil­ ola­ bil­mə­yə­cək­lər.­ Mü­tə­xəs­sis­lər­ də­ be­lə­ he­sab­edir­lər­ ki,­ ilk­mər­hə­lə­də­mil­li­ do­men­lə­rin­ öl­kə­ da­xi-lin­də­ki­ in­ter­net­ is­ti­fa­də­çi­lə­ri­ üçün­nə­zər­də­ tu­tul­ma­sı­da­ha­məq­sə­də­uy­ğun­olar­dı.­Ey­ni­za­man­da,­gə­lə­cək­də­kla­via­tu­ra­dü­zü­mü­nün­tək­mil­ləş­di­ril­mə­si,­hət­ta­lü­zum­ya­ra­nar­sa,­Azər­bay­can­əlif­ba­sın­da­in­ter­net­əs­ri­nin­tə-ləb­lə­ri­nə­uy­ğun­bə­zi­kor­rek­tə­lə­rin­apa­rıl­ma­sı­da­qar­şı-da­da­ya­nan­və­zi­fə­lər­sı­ra­sın­da­dır.

4.3. İn�ter�net�də�trans�li�te�ra�si�ya

Müa­sir­dövr­də­Azər­bay­can­üçün­ən­va­cib­mə­sə­lə-lər­dən­bi­ri­də­mil­li­in­ter­net­in­for­ma­si­ya­re­surs­la­rı­ka-

248

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ta­lo­qu­nun­və­döv­lət­di­lin­də­ax­ta­rış­ sis­te­mi­nin­ya­ra-dıl­ma­sın­dan­iba­rət­dir.­Mil­li­ax­ta­rış­sis­te­mi­nin­ya­ra­dıl-ma­sı­Azər­bay­can­və­tən­daş­la­rı­nın,­ey­ni­za­man­da­dün-ya­nın­ay­rı-ay­rı­öl­kə­lə­rin­də­ya­şa­yan­azər­bay­can­lı­la­rın­Azər­bay­can­dil­li­ in­for­ma­si­ya­ re­surs­la­rı­na­ tə­lə­ba­tı­nı­ödə­mək­və­on­la­rın­ta­ri­xi,­iq­ti­sa­di,­mə­də­ni­re­surs­la­rı-mı­za­çı­xı­şı­nı­asan­laş­dır­maq­la­ya­na­şı,­öl­kə­də­elekt­ron­in­for­ma­si­ya­xid­mət­lə­ri­nin­in­ki­şa­fı­na­da­sə­bəb­ola­bi-lər.­Mil­li­ax­ta­rış­sis­te­mi­nin­in­ki­şaf­et­di­ril­mə­si­öl­kə­də­elekt­ron­kom­mer­si­ya­nın­in­ki­şa­fı­na­bö­yük­tə­sir­gös­tə-rər,­in­ter­net-ma­ğa­za­la­rın­sa­yı­nı­ar­tır­mış­olar.

bü­tün­bun­la­ra­pa­ra­lel­ola­raq­son­il­lər­xü­su­si­lə­mü-hüm­əhə­miy­yət­kəsb­edən­bir­prob­le­min­də­həl­li­ba­rə-də­dü­şün­mək­za­ma­nı­dır­ki,­bu­da­trans­li­te­ra­si­ya­prob-le­mi­dir.­ dil­çi­lik­ ədə­biy­ya­tın­da­ sö­zün­ fo­ne­tik­ struk­tu-ru­nun­ uy­ğun­ qay­da­la­ra­ əsa­sən­ baş­qa­ di­lə­ çev­ril­mə­si­ki­mi­ şərh­ olu­nan­ “trans­li­te­ra­si­ya”­ ter­mi­ni­ in­ter­net­di­li­nə­şa­mil­olun­duq­da­da­ey­ni­mə­na­nı­ve­rir.­İn­ter­net­is­ti­fa­də­çi­lə­ri­trans­li­te­ra­si­ya­prob­le­mi­ilə­get­dik­cə­da­ha­tez-tez­üz­lə­şir­lər.­bir­çox­hal­lar­da­in­ter­net­də­söz­lə­rin,­bü­töv­mətn­lə­rin­bir­əlif­ba­dan­di­gə­ri­nə­ke­çi­di­düz­gün­apa­rıl­mır.­bu­prob­le­mi­ara­dan­qal­dır­maq­üçün­müx­tə-lif­qra­fi­ka­la­ra­ra­sı­ke­çid­lə­ri­tən­zim­lə­yən­(kon­ver­ta­si­ya)­mil­li­stan­dart­la­rın­qə­bul­olun­ma­sı­va­cib­dir.­İn­ter­net­də­coğ­ra­fi,­ey­ni­za­man­da­ayn-ay­rı­şəxs­lə­rin­ad­la­rı­nın­bir­de­yil,­8-10­va­ri­ant­da­mey­da­na­çıx­ma­sı­cid­di­prob­lem-lər­ ya­ra­dır.­ trans­li­te­ra­si­ya­ dün­ya­ azər­bay­can­lı­la­rı­nın­həm­rəy­li­yi­ is­ti­qa­mə­tin­də­ də­möv­cud­ olan­ əsas­ prob-lem­lər­dən­ bi­ri­dir.­ Çün­ki­ müx­tə­lif­ öl­kə­lər­də­ ya­şa­yan­soy­daş­la­rı­mız­ Azər­bay­can­ di­lin­də­ da­nış­sa­lar­ da,­ ob-yek­tiv­və­sub­yek­tiv­sə­bəb­lər­dən­müx­tə­lif­əlif­ba­lar­dan­is­ti­fa­də­edir­lər.­Mə­sə­lən,­İran­da­ya­şa­yan­azər­bay­can­lı-

249

Xü­su­si̇­ad­la­rın­vi̇r­tu­al­mü­hi̇­ti̇I V FƏSİL

lar­bi­zim­öl­kə­də­nəşr­olu­nan­in­for­ma­si­ya­la­rı,­biz­lər­də­ora­da­dərc­olu­nan­ma­te­ri­al­la­rı­oxu­ya­bil­mi­rik.­bu­nun­da­nə­ti­cə­sin­də­həm­ya­zı­lı­mən­bə­lər­də­-ki­tab,­qə­zet­və­jur­nal­lar­da,­həm­də­elekt­ron­re­surs­lar­da­-­veb-sayt­lar-da,­kom­pakt­disk­lər­də­olan­mə­lu­mat­lar­müx­tə­lif­qra-fi­ka­lar­da­ol­du­ğu­na­gö­rə­dün­ya­azər­bay­can­lı­la­rı­nın­bu­ma­te­ri­al­lar­dan­ ge­niş­ is­ti­fa­də­si­ çox­ çə­tin­lə­şir.­ Fak­ti­ki­ola­raq­mil­li­in­for­ma­si­ya­mə­ka­nı­bu­qra­fi­ka­lar­(kod­lar)­va­si­tə­si­lə­his­sə­lə­rə­bö­lü­nür.

tək­cə­ötən­əsr­də­öl­kə­miz­də­3­qra­fi­ka­dan­-­ərəb,­ki­ril­və­la­tın­qra­fi­ka­la­rın­dan­is­ti­fa­də­olun­ma­sı­in­di­yə­qə­dər­dərc­olun­muş­in­for­ma­si­ya­re­surs­la­rı­nın­-­ki­tab,­jur­nal­və­di­gər­ya­zı­ma­te­ri­al­la­rı­nın­təş­kil­et­di­yi­mil­li­in­for­ma­si­ya­mə­ka­nı­mı­zı­da­3­his­sə­yə­böl­müş­dür.­bu-nun­han­sı­prob­lem­lər­ya­rat­dı­ğı­isə­ha­mı­ya­mə­lum­dur.­Ona­gö­rə­də­həm­bü­tün­dün­ya­azər­bay­can­lı­la­rı­ ara-sın­da­qra­fi­ka­prob­le­mi­ni­ ara­dan­qal­dır­maq,­həm­də­əlif­ba­nın­ bir­ ne­çə­ də­fə­ də­yiş­mə­si­ ilə­ Azər­bay­can­da­nə­sil­lər­ara­sın­da­qı­rıl­mış­ya­zı­lı­ra­bi­tə­ni­ye­ni­dən­bər-pa­ et­mək,­ ümu­mi­ bir­ in­for­ma­si­ya­ mü­hi­ti­ ya­rat­maq­üçün­müx­tə­lif­dil­lə­rin­əlif­ba­sın­da­olan­hərf­lə­rin­qar-şı­lıq­lı­ çev­ril­mə­si­ni­ -­ kon­ver­ta­si­ya­sı­nı­ hə­ya­ta­ ke­çi­rən­xü­su­si­ proq­ram­ tə­mi­na­tı­ va­si­tə­lə­ri­nin­ ha­zır­lan­ma­sı­son­də­rə­cə­va­cib­dir.

Mə­lum­dur­ ki,­ ka­ğız­ üzə­rin­də­ olan­ mə­lu­mat­la­rın­bir­qra­fi­ka­dan­di­gə­ri­nə­ke­çi­di­prak­ti­ki­ola­raq­həd­dən­çox­ çə­tin­dir.­ İn­for­ma­si­ya­ tex­no­lo­gi­ya­la­rı­nın­ və­ dil­çi-lə­rin­bu­işi­hə­ya­ta­ke­çir­mə­si­üçün­ilk­növ­bə­də­la­zım­olan­bü­tün­əlif­ba­lar­ara­sı,­ikiis­ti­qa­mət­li­çe­vir­mə­cəd-vəl­lə­ri­mil­li­və­bey­nəl­xalq­stan­dart­laş­dır­ma­qu­rum­la-rı­tə­rə­fin­dən­təs­diq­olun­ma­lı­dır.­qeyd­et­mək­la­zım­dır­

250

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ki,­bu­sa­hə­də­baş­qa­mil­lət­lə­rin­və­öl­kə­lə­rin­bö­yük­təc-rü­bə­si­var­dır.

be­lə­lik­lə,­bu­proq­ram­tə­mi­na­tı­va­si­tə­lə­ri­ha­zır­lan-dıq­dan­son­ra­bü­tün­azər­bay­candil­li­elekt­ron­re­surs-lar­-­veb-sayt­lar,­elekt­ron­dərs­lik­lər,­elekt­ron­qə­zet­və­jur­nal­lar­və­s.­hə­min­kon­ver­ta­si­ya­cəd­vəl­lə­ri­ilə­tə­min­olun­ma­lı­dır.­bu­nun­da­nə­ti­cə­sin­də­dün­ya­nın­is­tə­ni­lən­öl­kə­sin­də­ ya­şa­yan­ hər­ bir­ azər­bay­can­lı­ kom­pü­te­rin­ek­ra­nın­da­ yer­ləş­di­ril­miş­ cəd­vəl­də­ bir­ düy­mə­ni­ bas-maq­la­ is­tə­di­yi­ qra­fi­ka­nı­ se­çib­ la­zı­mi­mə­lu­ma­tı­ oxu-ya­caq,­ ey­ni­ za­man­da,­di­gər­qra­fi­ka­dan­ is­ti­fa­də­edən­azər­bay­can­lı­lar­la­ heç­ bir­ ma­neə­ ol­ma­dan­ elekt­ron­ya­zış­ma­lar­apa­ra­caq­dır.­trans­li­te­ra­si­ya­prob­le­mi­həll­olu­na­ca­ğı­hal­da,­İn­ter­net­də­Azər­bay­ca­na­məx­sus­ta­ri-xi,­coğ­ra­fi,­mu­si­qi,­folk­lor­və­s.­in­ci­lə­rin­ad­la­rı­da­mü-əy­yən­bir­stan­dart­əsa­sın­da­baş­qa­dil­lə­rin­qra­fi­ka­la-rın­da­ya­zı­lar,­vir­tu­al­mə­kan­da­ax­ta­rış­vax­tı­bu­ad­lar­la­bağ­lı­çox­çe­şid­li­ad­lar­mey­da­na­gəl­məz.­Mə­sə­lən,­Gən-cə,­Şu­şa,­nax­çı­van­və­s.­coğ­ra­fi­ad­la­ra­in­ter­net­də­in­gi-lis­di­lin­də­bir­ne­çə­va­ri­ant­da­rast­gə­li­nir.­tə­bii­ola­raq,­bu­ yan­lış­lıq­lar­ da­ vir­tu­al­ mə­kan­da­mil­li­ sər­vət­lə­rin­iden­ti­fık­li­yi­nə­bö­yük­zər­bə­vu­rur,­gə­lə­cək­prob­lem­lər­üçün­zə­min­ha­zır­la­yır.

yu­xa­rı­da­ sa­da­la­nan­ ça­tış­maz­lıq­lar­ nə­zə­rə­ alın-maq­la­ vir­tu­al­ mə­kan­da­ Azər­bay­can­ hə­qi­qət­lə­ri­ni,­mil­li­ və­ mə­nə­vi­ də­yər­lə­ri­ əks­ et­di­rən­ do­men­ ad-la­rı­nın­ar­tı­rıl­ma­sı,­ in­ki­şaf­et­di­ril­mə­si,­onun­xa­ri­cə­axı­nı­nın­ qar­şı­sı­nın­ alın­ma­sı,­ do­men­ ad­la­rı­nın­ ki-bers­vot­ter­lər­dən­qo­run­ma­sı,­do­men­ba­za­rı­nın­tən-zim­lən­mə­si,­ ida­rə­si,­ nə­za­rə­ti,­ veb-in­ mo­ni­to­rin­qi­və­s.­üçün,­qey­diy­yat­mə­lu­mat­la­rı­nın­av­to­ma­tik­təs-

251

Xü­su­si̇­ad­la­rın­vi̇r­tu­al­mü­hi̇­ti̇I V FƏSİL

ni­fa­tı,­ do­men­ ad­la­rı­ sa­hib­lə­ri­nin­ qrup­laş­dı­rıl­ma­sı,­iden­ti­fı­ka­si­ya­sı­ is­ti­qa­mə­tin­də­ in­tel­lek­tu­al­ ana­liz­üsul­la­rı­nın­və­al­qo­ritm­lə­ri­nin­iş­lən­mə­si­ak­tu­al­mə-sə­lə­lər­dən­bi­ri­dir.

bu­mə­sə­lə­lə­rin­ həll­ edil­mə­si­ “Elekt­ron­ Azər­bay-can”­döv­lət­proq­ra­mın­da­da­öz­ək­si­ni­tap­mış­dır.­proq-ram­da­nə­zər­də­tu­tu­lan­vir­tu­al­mə­kan­da­Azər­bay­can­di­li­nin,­əlif­ba­sı­nın,­ter­min­lə­ri­nin­ge­niş­tət­biq­olun­ma-sı­və­qo­run­ma­sı,­mil­li­də­yər­lə­rin­(ta­ri­xi,­əra­zi­si,­mə-də­niy­yə­ti­və­s.)­mü­ha­fi­zə­si,­mil­li­kon­ten­tin­for­ma­laş-dı­rıl­ma­sı­və­s.­ki­mi­qar­şı­ya­qo­yul­muş­mə­sə­lə­lər­mil­li­do­men­ad­la­rı­sis­te­mi­bi­lik­lər­ba­za­sı­nın­ya­ra­dıl­ma­sı­nı­ak­tu­al­laş­dı­rır.

4.4. Elekt�ron�hö�ku�mət�də�ad�lar

Azər­bay­can­ad­la­rı­nın­trans­li­te­ra­si­ya­və­or­foq­ra-fi­ya­sı­prob­le­mi­tək­cə­in­ter­net­də­ki­ax­ta­rış­sis­tem­lə­ri­üçün­ak­tu­al­de­yil­dir.­bu­prob­le­min­həl­li­elekt­ron­hö-ku­mə­tin­ qu­rul­ma­sı­nı­ özü­nün­ baş­lı­ca­ məq­səd­lə­rin-dən­­elan­et­miş­Azər­bay­can­döv­lə­tin­də­rə­qəm­li­mə-lu­mat­ba­za­la­rı­nın­ya­ra­dıl­ma­sı,­bu­mə­lu­mat­la­rın­ope-ra­tiv­ is­ti­fa­də­si,­ təh­li­li­ və­ s.­ ba­xı­mın­dan­ da­mü­hüm­əhə­miy­yət­ kəsb­ edir.­Mə­lum­ ol­du­ğu­ ki­mi,­ elekt­ron­hö­ku­mə­tin­ əsas­ fəa­liy­yət­ prin­si­pi­ uzun­ il­lər­ ər­zin-də­ka­ğız­qov­luq­lar­da­top­lan­mış­sə­nəd­lə­rin­rə­qəm­sal­for­ma­ta­ ke­çi­ril­mə­si,­ elekt­ron­ sə­nəd­ döv­riy­yə­si­nin­təş­ki­li,­elekt­ron­hö­ku­mə­tin­hər­bir­sub­yek­ti­haq­qın-da­mü­fəs­səl­mə­lu­mat­ban­kı­nın­ya­ra­dıl­ma­sın­dan­iba-rət­dir.­bu­nun­üçün­isə­də­qiq­lik,­müx­tə­lif­va­ri­ant­lı­lı­ğa­yol­ve­ril­mə­mə­si­ən­va­cib­şərt­dir.­Elekt­ron­hö­ku­mə­ti­

252

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

təş­kil­edən­rə­qəm­li­mə­lu­mat­ba­za­la­rın­da­in­for­ma­si-ya­la­rın,­əsa­sən,­konk­ret­ad­lar­ət­ra­fın­da­top­lan­dı­ğı­nı­və­is­ti­fa­də­məq­sə­di­lə­məhz­hə­min­ad­la­ra­uy­ğun­ax-ta­rıl­dı­ğı­nı­nə­zə­rə­al­saq,­şəxs,­coğ­ra­fi­ob­yekt,­təş­ki­lat­və­s.­ad­la­rı­nı­bil­di­rən­ono­mas­tik­va­hid­lə­rin­mə­lu­mat­ba­za­la­rı­na­də­qiq­top­lan­ma­sı­nın­nə­qə­dər­bö­yük­zə-ru­rət­ ol­du­ğu­nu­ tə­səv­vür­ edə­ bi­lə­rik.­ Am­ma­bu­nun­üçün­ilk­növ­bə­də­re­al­dün­ya­nın­özün­də­ad­la­rın­də-qiq­li­yi­ tə­min­olun­ma­lı­dır.­On­la­rın­ya­zı­lı­şı,­ tə­ləf­fü­zü­ilə­ bağ­lı­ mə­sə­lə­lər­ ni­za­ma­ sa­lın­ma­lı­dır.­ Mə­sə­lən,­əgər­biz­is­lam­inanc­lı­öl­kə­lər­də­çox­funk­sio­nal­olan­Mə­həm­məd­adı­nın­tək­cə­Azər­bay­can­da­bir­ne­çə­va-ri­an­tı­na­rast­gə­li­rik­sə­(Mə­həm­məd,­Mə­həm­mət,­Mə-hə­məd,­Məm­məd,­Məh­mət­və­s.),­ya­xud­ey­ni­bir­so-ya­dın­həm­ələs­gə­rov,­həm­ələs­kə­rov,­həm­əli­əs­kə-rov,­həm­də­əli­əs­gə­rov­va­ri­ant­la­rı­ilə­qar­şı­la­şı­rıq­sa,­iden­ti­fık­li­yi­bu­cür­ad­və­ so­yad­lar­la­ tə­min­edil­mə­li­olan­ sub­yekt­lə­ri­ əla­və­ vaxt­ itir­mə­dən­mə­lu­mat­ ba-za­la­rın­da­ ne­cə­ ta­pıb­ ayırd­ et­­mə­­li­­?!­ Mə­lum­ ol­du­ğu­ki­mi,­hə­lə­bir­ne­çə­il­əv­vəl­Azər­bay­can­da­“Elekt­ron­rə­qəm­li­ im­za­haq­qın­da”­qa­nun­qə­bul­edil­miş­dir­və­ha­zır­da­ bu­ qa­nu­nun­ ic­ra­sı­nın­ tə­min­ edil­mə­si­ üçün­mü­va­fıq­təd­bir­lər­hə­ya­ta­ke­çi­ril­mək­də­dir.­“Elekt­ron­rə­qəm­li­ im­za­ haq­qın­da”­ qa­nu­nun­ tət­bi­qi­nə­ baş­la-dıq­dan­ son­ra­ elekt­ron­ hö­ku­mət­mü­hi­tin­də­ ad­la­rın­şif­rə­lən­mə­si,­ad­və­pin­kod­ki­mi­mə­sə­lə­lər­və­bu­qə-bil­dən­olan­prob­lem­lə­rin­həl­li­da­ha­bö­yük­aktu­al­lıq­qa­za­nır.

vir­tu­al­ dün­ya­da­ fərd­lə­rin­ iden­ti­fık­li­yi­nin­ tə­min­olun­ma­sı­ üçün­ uzun­ il­lər­ ər­zin­də­ öy­rəş­di­yi­miz­ ad-lar­la­ya­na­şı,­ in­di­müx­tə­lif­va­riant­lar­da­elekt­ron­poçt­ün­van­la­rı­na,­ link­lə­rə,­ psev­do­nim­lə­rə,­ tə­xəl­lüs­lə­rə,­

253

Xü­su­si̇­ad­la­rın­vi̇r­tu­al­mü­hi̇­ti̇I V FƏSİL

lə­qəb­lə­rə­də­rast­gə­li­nir.­biz­vir­tu­al­dün­ya­da­tək­rar-lan­ma­yan­ rə­qəm­lər­lə­ təm­sil­ olu­nu­ruq.­ rə­qəm­lər­də­kod­laş­mış­ in­for­ma­si­ya­lar­ isə­ ad­la­rın­ bə­ləd­çi­li­yi­ ilə­açı­lır.­əgər­ad­lar­də­qiq­ol­ma­sa,­rə­qəm­lər­öz­sir­ri­ni­aç-ma­ya­caq.­biz­də­hər­də­fə­nə­vaxt­sa­ad­la­rın­ya­zı­lı­şın­da­yol­ver­di­yi­miz­cü­zi­yan­lış­lıq­la­rın­bö­yük­mə­yus­lu­ğu­nu­ya­şa­ma­lı­ola­ca­ğıq.­Ona­gö­rə­də­bu­ki­mi­mə­sə­lə­lər­vax-tın­da­ni­za­ma­sa­lın­ma­lı­dır.­Ey­ni­za­man­da­vir­tu­al­mə-kan­da­hər­bir­dün­ya­azər­bay­can­lı­sı­üçün­or­taq­olan­ad­mü­hi­ti­ya­ra­dıl­ma­lı­dır­ki,­bu­mü­hit­tək­cə­fərd­ola-raq­de­yil,­bir­top­lum­ola­raq­da­bi­zim­iden­ti­fik­li­yi­mi­zi­tə­min­edə­bil­sin.­bü­tün­bun­lar­isə,­müx­tə­lif­elm­sa­hə-lə­rin­də­ça­lı­şan­alim­lə­rin,­in­for­ma­si­ya­tex­no­lo­gi­ya­la­rı­mü­tə­xəs­sis­lə­ri­nin­bir­gə­əmək­daş­lı­ğı­nı­va­cib­edir.­bu­əmək­daş­lıq­ zə­m­nin­də­ mü­va­fiq­ tex­ni­ki­ sis­tem­lə­rin,­kom­pü­ter­ re­surs­la­rı­nın­ ya­ra­dıl­ma­sı­nı­ zə­ru­rə­tə­ çe-vi­rir.­be­lə­re­surs­la­rın­ya­ra­dıl­ma­sı,­xü­su­si­ad­la­rın­rə-qəm­li­mə­lu­mat­ba­za­la­rın­da­top­lan­ma­sı­öl­kə­nin­ad­lar­mən­zə­rə­si­ni­tam­tə­səv­vür­et­mə­yə­və­bu­tə­səv­vür­lər­əsa­sın­da­mü­əy­yən­məq­səd­lər­ üz­rə­ ana­li­tik­ təh­lil­lər­apar­ma­ğa­da­im­kan­ve­rir.­

4.5. Ad�la�rın�eko�lo�gi�ya�sı

İn­di­yə­ qə­dər,­ əsa­sən,­ ət­raf­ mü­hit­lə­ bağ­lı­ mə­sə­lə-lə­rin­şər­hin­də­ is­ti­fa­də­et­di­yi­miz­eko­lo­gi­ya­ ter­mi­ni­nin­müa­sir­ dün­ya­da­ ad­lar­ sis­te­mi­nə­ də­ şa­mil­ olun­ma­sı,­bəl­kə­də,­ ilk­ba­xış­da­ tə­əc­cüb­do­ğu­ra­bi­lər.­Am­ma­nə-zə­rə­ al­maq­ la­zım­dır­ ki,­ ad­lar­ da­ mü­hit­ ya­ra­dır.­ qlo-bal­laş­ma­döv­rün­də­bu­mü­hi­tin­sah­ma­na­sa­lın­ma­sı­və­da­im­ni­zam­lı­bir­və­ziy­yət­də­sax­lan­ma­sı­isə­o­qə­dər­də­əhə­miy­yət­siz­ mə­sə­lə­ de­yil­dir.­ Ad­lar­ cə­miy­yə­tin­ dün-

254

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

ya­gö­rü­şü­nü,­mə­də­ni­ sə­viy­yə­si­ni,­ ic­ti­mai­ dü­şün­cə­si­ni,­in­san­la­rın­hə­ya­tı­na­ tə­sir­edən­so­si­al­amil­lə­ri­öz­məz-mu­nun­da­ əks­ et­di­rir.­ Hə­min­ cə­miy­yə­tin­ sub­yekt­lə-ri­haq­qın­da­mü­əy­yən­tə­əs­sü­rat­ya­ra­dır.­bir­ne­çə­on­il­ər­zin­də­Azər­bay­can­da­uşaq­la­rın­bir­qis­mi­nə­qo­yu­lan­kol­xoz,­kom­bayn,­ko­man­dir,­pə­sə­rək,­pam­bıq­və­s.­ki-mi­ad­la­rı,­o­dövr­də­bu­ad­la­rı­öv­lad­la­rı­na­ya­raş­dır­mış­va­li­deyn­lə­rin­o­qə­dər­də­yük­sək­ol­ma­yan­mə­də­ni­sə-viy­yə­si­nə,­məh­dud­dün­ya­gö­rü­şü­nə,­bəl­kə­də,­gü­zəş­tə­get­mək­olar­dı.­Am­ma­ar­tıq­dövr­də­yiş­miş,­hər­bir­Azər-bay­can­və­tən­da­şı­is­tər-is­tə­məz­lo­kal­so­si­al­mü­na­si­bət-lər­lə­ya­na­şı,­həm­də­qlo­bal­pro­ses­lə­rin­fə­al­iş­ti­rak­çı­sı-na­çev­ril­miş­dir.­bu­gün­Azər­bay­can­ailə­lə­rin­də­tər­bi­yə­olu­nan­kör­pə­və­tən­daş­la­rı­mız­dün­ya­nın­ən­nü­fuz­lu­ali­mək­təb­lə­ri­nin­ po­ten­si­al­ tə­lə­bə­lə­ri­dir­lər.­ Çox­mil­lət­li­əmək­kol­lek­tiv­lə­ri­nin­gə­lə­cək­üzv­lə­ri­dir­lər.­On­la­rın­ad-la­rı­qlo­bal­mü­hit­də­ümu­mi­lik­də­Azər­bay­can­haq­qın­da­mü­na­si­bət­for­ma­laş­dı­ra­caq­dır.­dün­ya­nın­bü­tün­xalq­la-rı­nın­dil­lə­rin­də­elə­söz­lər­var­dır­ki,­hə­min­söz­lə­rin­səs­komp­lek­si,­di­gər­dil­də­təh­qir­mə­na­sı­ve­rən­sö­zün­səs­komp­lek­si­ilə­üst-üs­tə­dü­şür.­be­lə­söz­lər­dən­ad,­so­yad,­ata­adı­və­s.­ki­mi­is­ti­fa­də­əc­nə­bi­mü­hit­də­o­ad­la­rı­da-şı­yan­in­san­lar­üçün­prob­lem­lər­ya­ra­da­bi­lər.­yə­qin­ki,­han­sı­sa­ soy­da­şı­mı­zın­ gə­lə­cək­də­ öz­ adı­na­ gö­rə­ utanc­his­si­ke­çir­mə­si­ni­heç­bi­ri­miz­is­tə­məz­dik.­Ad­la­rın­eko-lo­gi­ya­sı­ qay­ğı­sı­na­ qal­maq,­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­Mil­li­ Elm­lər­ Aka­de­mi­ya­sı­nın­ təq­dim­ et­di­yi­ “işıq­for”­sis­tem­li­xü­su­si­proq­ram­tə­mi­nat­la­rı­nın­kö­mə­yi­ilə­bir­ne­çə­on­ il­ ər­zin­də­Azər­bay­can­ad­və­ so­yad­la­rı­nı­ süz-gəc­dən­ke­çir­mək,­ci­la­la­maq­məhz­bu­na­gö­rə­la­zım­dır.

bu­ qeyd­lər­dən­ be­lə­ bir­ nə­ti­cə­yə­ gəl­mək­ olar­ ki,­müa­sir­döv­rün­tə­ləb­lə­ri­nə­uy­ğun­ola­raq­ono­mas­ti­ka­

255

Xü­su­si̇­ad­la­rın­vi̇r­tu­al­mü­hi̇­ti̇I V FƏSİL

bir­elm­sa­hə­si­ki­mi­öz­təd­qi­qat­ is­ti­qa­mət­lə­ri­ni­ye­ni-dən­mü­əy­yən­ləş­dir­mə­li,­İkt-nin­in­ki­şa­fı­ilə­bağ­lı­or­ta-ya­çı­xan­ye­ni­tə­ma­yül­lər­xü­su­si­ad­lar­la­bağ­lı­gə­lə­cək­təd­qi­qat­lar­da­apa­rı­cı­yer­tut­ma­lı­dır.­İn­for­ma­si­ya­tex-no­lo­gi­ya­la­rı­mü­tə­xəs­sis­lə­ri­ilə­əmək­daş­lıq­zə­mi­nin­də­xü­su­si­ad­la­rın­or­foq­ra­fi­ya­sı,­or­foe­pi­ya­sı,­trans­li­te­ra­si-ya­sı,­bir­dil­dən­di­gər­di­lə­tər­cü­mə­si,­so­yad­son­luq­la-rı­nın­mü­əy­yən­ləş­mə­si,­ xü­su­si­ad­la­rın­rə­qəm­li­mə­lu-mat­ba­za­la­rı­nın­ya­ra­dıl­ma­sı­qay­da­la­rı­haq­qın­da­el­mi-me­to­dik­töv­si­yə­lə­rin­ha­zır­lan­ma­sı,­xü­su­si­ad­lar­üz­rə­ax­ta­rış­pro­se­sin­də­ope­ra­tiv­li­yin,­ sə­mə­rə­li­li­yin­ tə­min­olun­ma­sı,­ ad­la­rın­ iden­ti­fi­ka­si­ya­sın­da­ qey­ri-də­qiq-lik­lə­rin­ara­dan­qal­dı­rıl­ma­sı­s.­ki­mi­mə­sə­lə­lər­bu­gün­Azər­bay­can­ono­ma­to­loq­la­rı­qar­şı­sın­da­du­ran­mü­hüm­və­zi­fə­lər­dən­dir.

256

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

NƏ Tİ CƏ

“Müs­tə­qİl­lİk­ döv­rün­də­ Azər­bAy­cAn­ dİlİ­nİn ono­mas­ti­ka­sın­da­ ge­dən­ pro­ses­lər”­ möv­zu­su­nun­ ət-raf­lı­təd­qi­qin­dən­aşa­ğı­da­kı­nə­ti­cə­lər­çı­xır:­­

1. ­XX­əs­rin­ son­la­rı­na­doğ­ru­Azər­bay­can­cə­miy-yə­tin­də­ ümu­mi­ is­ti­qa­mət­lə­ri­ mü­əy­yən­ edən­müs­tə­qil­lik­meyl­lə­rin­dən­irə­li­gə­lə­rək­di­li­mi-zin­xü­su­si­ad­lar­sis­te­min­də­də­kök­lü­də­yi­şik-lik­lər­ baş­ ver­miş­ və­ be­lə­lik­lə,­ bu­dövr­Azər-bay­can­ di­li­ ono­mas­ti­ka­sı­ ta­ri­xin­də­ ye­ni­ bir­in­ki­şaf­mər­hə­lə­si­nə­çev­ril­miş­dir.­

2. ­Fakt­lar­gös­tə­rir­ki,­bu­dövr­də­Azər­bay­can­di-li­ ono­mas­ti­ka­sı­nın­ müx­tə­lif­ qol­la­rın­dan­ to-po­ni­mi­ya­ sa­hə­si­ da­ha­ bö­yük­ də­yi­şik­lik­lə­rə­mə­ruz­qal­mış­dır.­bu­da­coğ­ra­fi­ad­la­rın­spe­si-fik­ xü­su­siy­yət­lə­rin­dən,­ to­po­ni­mik­ va­hid­lə­rin­ekst­ra­linq­vis­tik­ amil­lə­rin­ tə­si­ri­nə­ qar­şı­ həs-sas­lı­ğın­dan­irə­li­gə­lir.­to­po­nim­lər­cə­miy­yə­tin­ic­ti­mai-si­ya­si-mə­də­ni­ hə­ya­tın­da­ çox­ mü­hüm­əhə­miy­yə­tə­ma­lik­dir.­Xal­qın,­onun­dil­və­mə-

257

NƏ Tİ CƏ

də­niy­yət­ ta­ri­xi­nin­ öy­rə­nil­mə­sin­dən,­ qo­run-ma­sın­dan­ öt­rü­ ən­ eti­bar­lı­ mə­xəz­lər­dən­ bi­ri­də­məhz­coğ­ra­fi­ad­lar­dır.­bu­ba­xım­dan,­müs-tə­qil­lik­döv­rün­də­coğ­ra­fi­ad­la­rın­xal­qın­ta­ri­xi­və­ ta­le­yin­də­ki­ ro­lu­ da­ha­ ay­dın­ şə­kil­də­ dərk­edil­miş,­vax­ti­lə­Azər­bay­can­ta­ri­xi­nin­sax­ta­laş-dı­rıl­ma­sı­məq­sə­di­lə­yer-yurd­ad­la­rı­mı­za­qar­şı­apa­rıl­mış­tə­ca­vüz­si­ya­sə­ti­nin­ağ­rı­lı­nə­ti­cə­lə­ri-nin­ara­dan­qal­dı­rıl­ma­sı­üçün­tə­sir­li­təd­bir­lər­gö­rül­müş­dür.­­

3. ­Müs­tə­qil­lik­ döv­rü­ Azər­bay­can­ to­po­ni­mi­ya­sı­ta­ri­xi­nin­di­li­mi­zin­coğ­ra­fi­ad­lar­qa­tın­da­mil­li-ləş­mə­meyl­lə­ri­nin­güc­lən­mə­si,­unut­du­rul­muş­qə­dim­ to­po­nim­lə­ri­mi­zin­ ye­ni­dən­ yad­daş­la­ra­qay­ta­rıl­ma­sı,­dil­sis­te­min­də­yad,­sü­ni­tə­sir­ba-ğış­la­yan­qon­dar­ma­ad­la­rın,­ələl­xü­sus­me­mo-ri­al­ oy­ko­nim­lə­rin­ ye­ni­ ono­mas­tik­ va­hid­lər­lə­əvəz­edil­mə­si­­və­s.­bu­ki­mi­əla­mət­lər­lə­sə­ciy-yə­lə­nən­ye­ni­bir­in­ki­şaf­mər­hə­lə­si­dir.­­

4. ­sta­tis­tik­ fakt­lar­ gös­tə­rir­ ki,­ 1989-2012-ci­ il-lər­ ər­zin­də­Azər­bay­ca­nın­ ali­ qa­nun­ve­ri­ci­ or-qa­nı­ öl­kə­ əra­zi­sin­də­ təx­mi­nən­ 400-ə­ ya­xın­ya­şa­yış­ mən­tə­qə­si­nin­ adı­nın­ də­yiş­di­ril­mə­si,­ya­xud­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­ilə­bağ­lı­qə­rar­çı­xar-mış­dır.­Hər­bi­ri­nin­se­man­ti­ka­sın­da­yüz­il­lə­rin­ta­ri­xi­ fakt­və­ha­di­sə­lə­ri­mü­ha­fi­zə­olu­nan­qə-dim­coğ­ra­fi­ad­la­rı­mı­zın­bər­pa­sı­el­mi­də­lil­lər­lə­əsas­lan­dı­rıl­mış­dır.­

5. ­bü­tün­müs­bət­cə­hət­lə­ri­ilə­ya­na­şı­coğ­ra­fi­ad-la­rın­də­yiş­di­ril­mə­si,­ha­be­lə­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­pro­se­si­ bir­ sı­ra­ mə­qam­lar­da­ kam­pa­ni­ya­ xa-

258

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

rak­te­ri­ da­şı­mış,­ ay­rı-ay­rı­ ad­la­ra­ mü­na­si­bət-də­emo­sio­nal­lıq­el­mi­li­yi­­ar­xa­pla­na­ke­çir­miş,­ob­yek­tiv­ və­ sub­yek­tiv­ sə­bəb­lər­ üzün­dən­ bu­is­ti­qa­mət­də­mü­əy­yən­nöq­san­la­ra­ ­da­yol­ve-ril­miş­dir.­ Mə­sə­lən,­ Xaç­bu­laq­ coğ­ra­fi­ adı­nın­Xoş­bu­laq,­ Xoş­ke­şiş­ to­po­ni­mi­nin­Xoş­ke­şin­ ki-mi­ rəs­mi­ləş­di­ril­mə­si,­ du­van­nı­ to­po­ni­mi­nin­sə­nəd­lər­dən­ çı­xa­rıl­ma­sı,­ ət­raf­lı­ araş­dır­ma­apa­rıl­ma­dan­ var­ta­şen­ oy­ko­ni­mi­nin­ Oğuz,­qut­qa­şen­oy­ko­ni­mi­nin­qə­bə­lə­ad­la­rı­ilə­əvəz­edil­mə­si­və­s.­ki­mi­di­gər­çox­say­lı­nü­mu­nə­lər­də­bu­qə­bil­dən­dir.­za­man­keç­dik­cə­bu­qü­sur-la­rın­ ara­dan­ qal­dı­rıl­ma­sı,­ mü­ba­hi­sə­li­ ad­la­ra­ye­ni­dən­ba­xıl­ma­sı­bir­zə­ru­rət­dir.­­

6. ­Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər­bay­can­di­li­nin­coğ-ra­fi­ ad­lar­ sis­te­min­də­ hə­ya­ta­ ke­çi­ril­miş­ də­yi-şik­lik­lə­ri­ linq­vis­tik­ xa­rak­te­ri­nə­ gö­rə­ fo­ne­tik,­mor­fo­lo­ji,­ sin­tak­tik­və­ lek­sik­ sə­viy­yə­lər­üz­rə­qrup­laş­dır­maq­olar.­

7. ­top­lan­mış­ coğ­ra­fi­ ad­nü­mu­nə­lə­ri­nin­ linq­vis-tik­təh­li­li­za­ma­nı­on­la­rın­üç­qu­ru­luş­ti­pi­or­ta-ya­ çı­xır:­ lek­sik­ əsas­lı­ coğ­ra­fi­ ad­lar,­mor­fo­lo­ji­əsas­lı­coğ­ra­fi­ad­lar,­sin­tak­tik­əsas­lı­coğ­ra­fi­ad-lar.­to­po­nim­lə­rin­ya­ran­ma­for­ma­la­rın­dan­ası-lı­ola­raq­bu­qrup­la­rın­tər­ki­bin­də­də­ən­müx-tə­lif­ti­po­lo­ji­böl­gü­lər­mü­əy­yən­ləş­miş­dir.­­lek-sik­ əsas­lı­ to­po­nim­lə­rin­ təh­li­li­ gös­tə­rir­ ki,­ bu­qə­bil­dən­olan­coğ­ra­fi­ad­lar­sö­zün­ye­ni­mə­na­kəsb­et­mə­si­ilə­ya­na­şı,­fo­ne­tik­tər­ki­bin­də­yiş-mə­si,­ dü­zəlt­mə­ və­ mü­rək­kəb­ söz­lə­rin­ sa­də-ləş­mə­si­he­sa­bı­na­da­ya­ra­na­bi­lər.­

259

NƏ Tİ CƏ

8. ­son­ 15­ il­də­ Azər­bay­can­ di­li­nin­ coğ­ra­fi­ ad­lar­sis­te­min­də­ ge­dən­ pro­ses­lər­ tək­cə­ oy­ko­nim-lər­fon­du­nu­əha­tə­et­mə­miş­dir.­bu­dövr­də­di-li­mi­zin­ur­ba­no­nim­lər­fon­du­da­cid­di­də­yi­şik-li­yə­mə­ruz­qal­mış­dır.­Fakt­la­ra­is­ti­na­dən­de­yə­bi­lə­rik­ ki,­ 1988-1998-ci­ il­lər­ ara­sın­da­kı­ 10­il­lik­müd­dət­ ər­zin­də­ tək­cə­ba­kı­ şə­hə­rin­də­ 5­mey­da­nın,­10­bağ­və­par­kın,­20-ə­ya­xın­pros-pek­tin,­800-dən­ar­tıq­kü­çə­nin­və­50-ə­qə­dər­dön­gə­nin­ adı­ də­yiş­di­ril­miş­dir.­ pay­taxt­ ha­do-nim­lə­ri­nin­ də­yiş­di­ril­mə­si­ işi­ də­ bir­ çox­ hal-lar­da­el­mi­prin­sip­lə­rə­uy­ğun­apa­rıl­ma­mış,­bu­isə­ ba­kı­nın­ ur­ba­no­nim­lər­ sis­te­min­də­ki­ mo-no­ton­lu­ğu,­ pə­ra­kən­də­li­yi­ da­ha­da­ güc­lən­dir-miş­dir.­ pay­tax­tın­ qə­dim­ ta­ri­xi­ni­ özün­də­ əks­et­di­rən­ bə­zi­ ur­ba­no­nim­lə­rin­ kam­pa­ni­ya­çı­lıq­əh­val-ru­hiy­yə­si­nin­tə­si­ri­al­tın­da­me­mo­ri­al­xa-rak­ter­li­ur­ba­no­nim­lər­lə­əvəz­edil­mə­si­də­cid-di­bir­nöq­san­ki­mi­nə­zər­dən­ke­çi­ril­mə­li­dir.­

9. ­Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ Azər­bay­can­ di­li­ ono-mas­ti­ka­sın­da­ge­dən­pro­ses­lər­di­li­mi­zin­xü­su-si­ad­lar­sis­te­mi­nin­di­gər­sa­hə­lə­ri­nə­də­si­ra­yət­et­miş­dir.­ di­lin­ ono­mas­tik­ tər­ki­bi­nin­ ic­ti­mai­hə­yat­la­ sıx­ bağ­lı-ant­ro­po­ni­mi­ya­ və­ kte­ma­to-ni­mi­ya­qol­la­rın­da­bu­tə­sir­da­ha­çox­özü­nü­bü-ru­zə­ve­rir.­

10. ­bü­ dövr­də­ Azər­bay­can­ di­li­ ant­ro­po­ni­mi­ya-sın­da­nə­zə­rə­çar­pan­ye­ni­lik­lər­da­ha­çox­əsas­ad­ka­te­qo­ri­ya­sı­na­aiddir.­kö­mək­çi­ad­lar­ka-te­qo­ri­ya­sı­üz­rə­də­yi­şik­lik­lər­isə­əsas­ad­lar­la­mü­qa­yi­sə­də­xey­li­az­dır.­

260

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

11. ­Azər­bay­can­ di­li­nin­ şəxs­ ad­la­rı­ sis­te­mi­ son­il­lər­ma­raq­lı­ ye­ni­lik­lə­rin­ iz­lən­di­yi­ ant­ro­po-ni­mik­ ka­te­qo­ri­ya­lar­dan­dır.­ bu­ dövr­də­ şəxs­ad­la­rı­üz­rə­baş­ve­rən­də­yi­şik­lik­lər­bir­ne­çə­is­ti­qa­mət­üz­rə­get­miş,­qə­dim­türk­ad­la­rı­nın­bər­pa­sı,­ ak­tiv­ fon­da­ ye­ni­cə­ da­xil­ olan­ mil-li­ad­la­rın­ funk­sio­nal­lı­ğı­nın­ar­tı­rıl­ma­sı,­di­lin­da­xi­li­im­kan­la­rı­he­sa­bı­na­ye­ni­ad­la­rın­ya­ra-dıl­ma­sı,­ baş­qa­ türk­dil­lə­rin­dən­ şəxs­ ad­la­rı-nın­alın­ma­sı,­ərəb-fars­konst­ruk­si­ya­lı,­ya­xud­ərəb­və­fars­söz­lə­ri­ilə­türk­söz­lə­ri­nin­bir­ləş-mə­sin­dən­ ya­ran­mış­ mü­rək­kəb­ konst­ruk­si-ya­lı­ad­lar­dan,­həm­çi­nin­so­ve­tizm­lər­dən,­üç-kom­po­nent­li­ slav­yan-rus­ fa­mi­li­ya­mo­de­lin-dən­im­ti­na­­və­s.­ki­mi­meyl­lər­bu­dövr­üçün­­xa­rak­te­rik­ol­muş­dur.­

12. ­vax­ti­lə­ay­rı-ay­rı­və­tən­daş­la­ra­qo­yul­muş­er-mə­ni,­rus,­Av­ro­pa­mən­şə­li­ad­la­rın,­mil­li­ant-ro­po­ni­mi­ya­ sis­te­min­də­ya­ban­çı­ tə­sir­ba­ğış-la­yan­ so­yad­la­rın­ də­yiş­di­ril­mə­si­ üçün­ vvAq­ida­rə­lə­ri­nə­ mü­ra­ci­ət­ hal­la­rı­ təd­qi­qat­ döv-rün­də­da­ha­da­güc­lən­miş­dir.­

13. ­Mil­li­so­yad­for­mant­la­rı­nın­mü­əy­yən­ləş­di­ril-mə­si­ prob­le­mi­müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ Azər-bay­can­di­li­nin­ono­mas­ti­ka­sı­na­da­ir­ən­ak­tu-al­mə­sə­lə­lər­dən­bi­ri­sa­yı­la­bi­lər.­Xal­qın­mil­li­kim­li­yi­nin­əsas­əla­mət­lə­rin­dən­he­sab­edi­lən­so­yad­lar­bü­tün­struk­tu­ru­ilə­məx­sus­ol­du­ğu­xal­qın­dil­qay­da-qa­nun­la­rı­na­ta­be­ol­ma­lı­dır.­türk­ dil­lə­rin­də,­ elə­cə­ də­ Azər­bay­can­ di­lin-də­nə­sil­adı­ilə­ad­lan­dı­rıl­ma­nın­zən­gin­ta­ri­xi­

261

NƏ Tİ CƏ

ənə­nə­lə­ri­ol­sa­da,­XıX­əs­rin­son­la­rı-XX­əs­rin­əv­vəl­lə­rin­dən­ eti­ba­rən­ rus­mə­də­niy­yə­ti­nin­və­ru­si­ya­im­pe­ri­ya­sı­nın­in­zi­ba­ti-amir­lik­me-tod­la­rı­nın­tə­si­ri­al­tın­da­fa­mi­li­ya­so­si­al­ha­di-sə­ki­mi­Azər­bay­can­və­tən­daş­la­rı­nın­­hə­ya­tı-na­da­xil­ol­muş,­ba­ba­ad­la­rı­na­qo­şu­lan­-ov/-ova,­-yev/-ye­va­for­mant­la­rı­sü­ni­şə­kil­də­ya-yı­la­raq­ta­ri­xi­ənə­nə­lə­ri­unut­dur­muş­dur.­

14. ­Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­isə­ilk­növ­bə­də­fa­mi­li-ya­ter­mi­ni­ni­so­yad­ter­mi­ni­əvəz­et­miş,­mil­li­so­yad­son­luq­la­rı­nın­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si­is-ti­qa­mə­tin­də­ in­ten­siv­ ax­ta­rış­lar­ ­ baş­lan­mış-dır.­ bu­ is­ti­qa­mət­də­ ge­dən­ mü­za­ki­rə­lər­də­əsas­eti­ba­ri­lə­mil­li­so­yad­son­luq­la­rı­ki­mi­-lı4, “oğ­lu”,­“qı­zı”,­sı­fır­for­man­tı,­həm­çi­nin­-gil,­soy­ki­mi­eks­pe­ri­men­tal­va­ri­ant­lar­nə­zər­dən­ke-çi­ril­miş­dir.­Fik­ri­miz­cə,­müa­sir­an­lam­da­nə­sil­adı­bil­dir­mə­nin­şərt­lə­ri­nə­tam­ca­vab­ver­di-yi­nə­gö­rə­-lı4­və­sı­fır­for­man­tı­nın­mil­li­so­yad­son­lu­ğu­ki­mi­se­çil­mə­si­da­ha­məq­bul­olar­dı.­

15. ­bu­ il­lər­də­ Azər­bay­can­ di­li­nin­ ant­ro­po­nim-lər­sis­te­min­də­ge­dən­pro­ses­lər­kö­mək­çi­ad-lar­ ka­te­qo­ri­ya­sın­da­ da­ bir­ sı­ra­ ye­ni­lik­lə­rə­gə­tir­miş,­ tə­xəl­lüs­lə­rin­ iş­lən­mə­area­lı­ge­niş-lən­miş,­ so­vet­ döv­rün­də­ ar­xa­ik­lə­şə­rək­ sı­ra-dan­çı­xan­ay­rı-ay­rı­di­ni­və­qey­ri-di­ni­tu­tul­lar­ye­ni­dən­ak­tiv­ lü­ğət­ fon­du­na­qay­ta­rıl­mış­dır.­bu­dövr­də­lə­qəb­lə­rin­də­funk­si­ya­sın­da­mü-əy­yən­də­yi­şik­lik­lər­ baş­ ver­miş­dir.­ İn­for­ma-si­ya­ tex­no­lo­gi­ya­la­rı­nın­ in­ki­şa­fı­ sa­hə­sin­də­qa­za­nıl­mış­fan­tas­tik­nai­liy­yət­lər­lə­bağ­lı­ola-

262

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

raq­bu­ono­mas­tik­va­hid­lə­rin­iş­lən­mə­dai­rə-si­ge­niş­lən­miş,­ye­ni-ye­ni­for­ma­la­rı­mey­da­na­çıx­mış­dır.­­­­

16. ­Azər­bay­ca­nın­döv­lət­müs­tə­qil­li­yi­nin­bər­pa-sı­ ant­ro­po­ni­mi­ya­nın­ fəx­ri­ ad­lar­ tər­ki­bin­də­də­bir­sı­ra­ye­ni­lik­lə­rə­rə­vac­ver­miş­dir.­ ­İc­ti-mai-si­ya­si­qu­ru­lu­şun­də­yiş­mə­si­ilə­əla­qə­dar­ola­raq­ keç­miş­ döv­rün­ bir­ sı­ra­ fəx­ri­ ad­la­rı­əhə­miy­yə­ti­ni­ itir­miş,­ ye­ni­ fəx­ri­ ad­lar­ tə­sis­edil­miş­dir.­

17. ­Azər­bay­can­ di­li­nin­ kte­ma­to­nim­lər­ sis­te­mi­müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ Azər­bay­can­ di­li­ ono-mas­ti­ka­sı­nın­ən­çox­in­ki­şaf­et­miş­sa­hə­lə­rin-dən­dir.­bu­dövr­də­ya­ra­dıl­mış­çox­say­lı­döv­lət­və­ özəl­ qu­rum­lar­ üçün­ mü­əy­yən­ləş­di­ri­lən­əm­təə­ ni­şan­la­rı,­ ye­ni­ mey­da­na­ çı­xan­ ­ mal,­xid­mət­ və­ s.­ ad­la­rı­ ilə­ di­li­mi­zin­ kte­ma­to­ni-mik­tər­ki­bi­xey­li­də­rə­cə­də­zən­gin­ləş­miş­dir.­­­

18.� �kte­ma­to­ni­mik­va­hid­lər­lə­ad­lan­dır­ma­za­ma-nı­yad­mən­şə­li­ad­la­ra­meyl­­güc­lən­miş­dir­ki,­bu­da­bö­yük­tə­əs­süf­do­ğu­rur.­əf­sus­lar­ol­sun­ki,­so­vet­döv­rün­də­bu­sa­hə­də­rus­di­li­nin­oy-na­dı­ğı­üs­tün­ro­lu­ha­zır­da­in­gi­lis­di­li­ye­ri­nə­ye­tir­mək­də­dir.­bu­ha­lın­ara­dan­qal­dı­rıl­ma­sı­üçün­səy­lə­rin­sə­fər­bər­edil­mə­si­­son­də­rə­cə­va­cib­dir.­

19. ­bu­ il­lər­də­ linq­vis­tik­ xü­su­siy­yət­lə­ri­nə­ gö­rə­kte­ma­to­nim­ növ­lə­ri­nin­ də­ ən­müx­tə­lif­ for-ma­la­rı­ or­ta­ya­ çıx­mış­dır.­ Gə­lə­cək­ el­mi­ təd-qi­qat­lar­da­ bu­ xü­su­siy­yət­lə­rin­ əha­tə­li­ öy­rə-

263

NƏ Tİ CƏ

nil­mə­si,­kte­ma­to­nim­ya­ra­dı­cı­lı­ğı­və­bu­ono-mas­tik­va­hid­lər­lə­ad­lan­dır­ma­nın­də­qiq­el­mi­prin­sip­lə­ri­nin­iş­lə­nib­ha­zır­lan­ma­sı­xey­li­va-cib­mə­sə­lə­lər­dən­dir.­

20. ­Müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­is­tər­to­po­nim­lə­rin,­is-tər­şəxs­ad­la­rı­və­so­yad­la­rın,­is­tər­sə­də­di­gər­mü­va­fiq­ono­mas­tik­va­hid­lə­rin­ad­lan­dı­rıl­ma-sı­nı,­də­yiş­di­ril­mə­si­ni,­mü­ha­fi­zə­si­ni­və­s.­mə-sə­lə­lə­ri­nə­zər­də­tu­tan­qa­nun­ve­ri­ci­lik­ba­za­sı­da­ye­ni­ləş­miş,­da­ha­da­tək­mil­ləş­di­ril­miş­dir.­Araş­dır­ma­la­rın­nə­ti­cə­lə­ri­gös­tə­rir­ki,­təd­qiq­edi­lən­ ta­ri­xi­ döv­rün­ ic­ti­mai-si­ya­si-mə­də-ni,­dil­ ­ xü­su­siy­yət­lə­ri­müs­tə­qil­lik­döv­rün­də­Azər­bay­can­di­li­ono­mas­ti­ka­sın­da­ge­dən­pro-ses­lər­də­də­öz­ək­si­ni­tap­mış­dır.­­

21. ­İn­for­ma­si­ya­ tex­no­lo­gi­ya­la­rı­ mü­tə­xəs­sis­lə-ri­ ilə­ əmək­daş­lıq­ zə­mi­nin­də­ xü­su­si­ ad­la­rın­or­foq­ra­fi­ya­sı,­ or­foe­pi­ya­sı,­ trans­li­te­ra­si­ya­sı,­tər­cü­mə­si,­ad­la­rın­rə­qəm­li­mə­lu­mat­ba­za­la-rın­da­top­lan­ma­sı,­ema­lı,­is­ti­fa­də­si­prin­sip­lə-ri­nin­iş­lən­mə­si­ya­xın­gə­lə­cək­də­Azər­bay­can­di­li­ ono­mas­ti­ka­sı­nın­ əsas­ təd­qi­qat­ is­ti­qa-mət­lə­rin­dən­bi­ri­nə­çev­ri­lə­cək­dir.

264

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Azər�bay�can�Res�pub�li�ka�sın�da��döv�lət�di�li�haq�qın�da

AzəR�bAY�cAn�RES�pUb�LİKA�Sı�nın��QA�nU�nU

Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ Azər­bay­can­ di­li­nin­ döv­lət­ di­li­ola­raq­ iş­lə­dil­mə­si­ni­ öz­ müs­tə­qil­ döv­lət­çi­li­yi­nin­ baş­lı­ca­ əla-mət­lə­rin­dən­bi­ri­sa­yır,­onun­tət­bi­qi,­qo­run­ma­sı­və­in­ki­şaf­et-di­ril­mə­si­qay­ğı­sı­na­qa­lır,­dün­ya­azər­bay­can­lı­la­rı­nın­Azər­bay-can­di­li­ilə­bağ­lı­mil­li-mə­də­ni­özü­nüi­fa­də­eh­ti­yac­la­rı­nın­ödə-nil­mə­si­üçün­zə­min­ya­ra­dır.­

­bu­qa­nun­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­kons­ti­tu­si­ya­sı­na­uy-ğun­ ola­raq­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sın­da­ Azər­bay­can­ di­li­nin­döv­lət­di­li­ki­mi­hü­qu­qi­sta­tu­su­nu­ni­zam­la­yır.­

ı�fə�SİL�Ümu�mi�müd�dəa�lar�

Mad də 1. döv­lət­di­li­nin­hü­qu­qi­sta­tu­su­

1.1.­ Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­ döv­lət­ di­li­ Azər­bay-can­ res­pub­li­ka­sı­ kons­ti­tu­si­ya­sı­nın­ 21-­ ci­ mad­də­si­nin­ ı­his­sə­si­nə­mü­va­fiq­ ola­raq­ Azər­bay­can­ di­li­dir.­ döv­lət­ di­li-ni­ bil­mək­ hər­ bir­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ və­tən­da­şı­nın­bor­cu­dur.­

1.2.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­döv­lət­di­li­ki­mi­Azər­bay-can­di­li­öl­kə­nin­si­ya­si,­ic­ti­mai,­iq­ti­sa­di,­el­mi­və­mə­də­ni­hə­ya­tı-nın­bü­tün­sa­hə­lə­rin­də­iş­lə­di­lir.­

265

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

1.3.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ döv­lət­ di­li­nin­ iş­lən­mə­si­ni,­qo­run­ma­sı­nı­və­in­ki­şa­fı­nı­tə­min­edir.­

1.4.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sın­da­ döv­lət­ ha­ki­miy­yə­ti­ və­yer­li­özü­nüi­da­rə­et­mə­or­qan­la­rın­da,­döv­lət­qu­rum­la­rın­da,­si­ya-si­par­ti­ya­lar­da,­qey­ri-hö­ku­mət­təş­ki­lat­la­rın­da­(ic­ti­mai­bir­lik­və­fond­lar­da),­həm­kar­lar­təş­ki­lat­la­rın­da,­di­gər­hü­qu­qi­şəxs­lər­də,­on­la­rın­nü­ma­yən­də­lik­lə­rin­də­və­fi­li­al­la­rın­da,­ida­rə­lər­də­döv­lət­di­li­nin­tət­bi­qi­ilə­bağ­lı­fəa­liy­yət­bu­qa­nu­na­uy­ğun­ola­raq­hə­ya-ta­ke­çi­ri­lir,­o­cüm­lə­dən­kar­gü­zar­lıq­iş­lə­ri­döv­lət­di­lin­də­apa­rı­lır.­

1.5.­döv­lət­di­li­nin­tət­bi­qi­nin­nor­ma­la­rı­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki-miy­yə­ti­or­qa­nı­tə­rə­fin­dən­mü­əy­yən­edi­lir.­

1.6.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­əra­zi­sin­də­fəa­liy­yət­gös-tə­rən­ bey­nəl­xalq­ təş­ki­lat­lar­la­ (və­ ya­ on­la­rın­ nü­ma­yən­də­lik-lə­ri­ilə)­və­xa­ri­ci­döv­lət­lə­rin­dip­lo­ma­tik­nü­ma­yən­də­lik­lə­ri­ilə­ya­zış­ma­lar­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­döv­lət­di­lin­də­və­ya­mü­va­fiq­xa­ri­ci­dil­də­Azər­bay­can­di­li­nə­tər­cü­mə­olun­maq­şər-ti­lə­apa­rı­la­bi­lər.­

Mad də 2. ­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­döv­lət­di­li­ haq­qın­da­qa­nun­ve­ri­ci­lik­

Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­döv­lət­di­li­haq­qın­da­qa­nun­ve­ri-ci­lik­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­kons­ti­tu­si­ya­sın­dan,­bu­qa­nun-dan,­di­gər­nor­ma­tiv­hü­qu­qi­akt­lar­dan­və­Azər­bay­can­res­pub­li­ka-sı­nın­tə­rəf­dar­çıx­dı­ğı­bey­nəl­xalq­mü­qa­vi­lə­lər­dən­iba­rət­dir.­

Mad də 3. ­döv­lət­di­li­nin­iş­lən­mə­si,­qo­run­ma­sı­və­in­ki­şa­fı sa­hə­sin­də­döv­lə­tin­əsas­və­zi­fə­lə­ri­

3.0.­döv­lət­di­li­nin­iş­lən­mə­si,­qo­run­ma­sı­və­in­ki­şa­fı­sa­hə-sin­də­döv­lə­tin­əsas­və­zi­fə­lə­ri­aşa­ğı­da­kı­lar­dır:­

3.0.1.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ kons­ti­tu­si­ya­sı­nın­ və­ bu­qa­nu­nun­tə­ləb­lə­ri­nə­uy­ğun­ola­raq­döv­lət­di­li­ilə­bağ­lı­hü­quq­qay­da­la­rı­nın­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si;­

3.0.2.­döv­lət­di­li­nin­tət­bi­qi­işi­nə,­bu­di­lin­iş­lən­mə­si­və­qo-run­ma­sı­ilə­bağ­lı­qa­nun­ve­ri­ci­li­yin­müd­dəa­la­rı­na­ria­yət­olun-ma­sı­nın­tə­min­edil­mə­si;­

266

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

3.0.3.­döv­lət­di­li­nin­in­ki­şaf­proq­ra­mı­nın­ha­zır­lan­ma­sı­və­döv­lət­büd­cə­si­nin­və­sai­ti­he­sa­bı­na­ma­liy­yə­ləş­di­ril­mə­si­nin­tə-min­edil­mə­si;­

3.0.4.­döv­lət­di­li­nin­saf­lı­ğı­nın­qo­run­ma­sı,­dil­çi­lik­el­mi­nin­nə­zə­riy­yə­si­və­prak­ti­ka­sı­nın­in­ki­şa­fı­üçün­mü­va­fiq­şə­rai­tin­ya-ra­dıl­ma­sı­və­təd­bir­lə­rin­hə­ya­ta­ke­çi­ril­mə­si;­

3.0.5.­döv­lət­di­li­nin­iş­lən­mə­si­üçün­zə­ru­ri­olan­mad­di­ba-za­nın­ya­ra­dıl­ma­sı;­

3.0.6.­xa­ri­ci­öl­kə­lər­də­ya­şa­yan­azər­bay­can­lı­la­rın­Azər­bay-can­di­lin­də­təh­sil­al­ma­la­rı­na,­bu­dil­dən­sər­bəst­is­ti­fa­də­et­mə-lə­ri­nə­kö­mək­lik­gös­tə­ril­mə­si.­

ıı�fə�SİL��Döv�lət�di�li�nin�iş�lən�mə�si,�qo�run�ma�sı�və�in�ki�şa�fı�

Mad də 4. döv­lət­di­li­nin­rəs­mi­mə­ra­sim­lər­də­iş­lən­mə­si­

4.1.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ döv­lət­ ha­ki­miy­yə­ti­ və­yer­li­ özü­nüi­da­rə­et­mə­ or­qan­la­rı­nın,­ döv­lət­ qu­rum­la­rı­nın­ ke-çir­di­yi­bü­tün­rəs­mi­mə­ra­sim­və­təd­bir­lər­Azər­bay­can­res­pub-li­ka­sı­nın­döv­lət­di­lin­də­apa­rı­lır.­

4.2.­bu­qa­nu­nun­4.1-ci­mad­də­si­nin­tə­ləb­lə­ri­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­ təş­kil­ et­di­yi­bey­nəl­xalq­ sə­viy­yə­li­ rəs­mi­mə-ra­sim­lə­rə­və­təd­bir­lə­rə,­ha­be­lə­mü­va­fiq­ ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or-qan­la­rı­ tə­rə­fin­dən­di­gər­öl­kə­lər­də­ke­çi­ri­lən­hər­han­sı­ rəs­mi­mə­ra­sim­və­təd­bi­rə­şa­mil­olun­mur.­

Mad də 5. döv­lət­di­li­nin­təh­sil­sa­hə­sin­də­iş­lən­mə­si­

5.1.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sın­da­ təh­sil­ döv­lət­ di­lin­də­apa­rı­lır.­

5.2.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sın­da­ baş­qa­ dil­lər­də­ təh­sil­mü­əs­si­sə­lə­ri­nin­ fəa­liy­yə­ti­ qa­nun­ve­ri­ci­lik­lə­mü­əy­yən­edil­miş­qay­da­da­ hə­ya­ta­ ke­çi­ri­lir.­ be­lə­ mü­əs­si­sə­lər­də­ döv­lət­ di­li­nin­təd­ri­si­məc­bu­ri­dir.­

267

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

5.3.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­ali­ və­or­ta­pe­şə-ix­ti­sas­təh­si­li­mü­əs­si­sə­lə­ri­nə­qə­bul­ za­ma­nı­Azər­bay­can­di­li­ fən­nin-dən­im­ta­han­ve­ril­mə­li­dir.­

Mad də 6. ­döv­lət­di­li­nin­te­le­vi­zi­ya­və­ra­dio­ ya­yım­la­rın­da­iş­lən­mə­si­

Mül­kiy­yət­for­ma­sın­dan­ası­lı­ol­ma­ya­raq,­Azər­bay­can­res-pub­li­ka­sı­əra­zi­sin­də­tə­sis­edi­lən­və­fəa­liy­yət­gös­tə­rən,­döv­lət­di­lin­də­ya­yım­la­nan­bü­tün­te­le­vi­zi­ya­və­ra­dio­ka­nal­la­rı­nın­apa-rı­cı­la­rı­döv­lət­di­li­ni­mü­kəm­məl­bil­mə­li­və­sə­lis­da­nı­şıq­qa­bi-liy­yə­ti­nə­ma­lik­ol­ma­lı­dır­lar.­te­le­vi­zi­ya­və­ra­dio­ka­nal­la­rın­da­dubl­yaj­ olu­nan­ film­lər­ və­ ve­ri­liş­lər­ döv­lə­tin­mü­əy­yən­ et­di­yi­dil­nor­ma­la­rı­na­uy­ğun­ol­ma­lı­dır.­

Mad də 7.  ­döv­lət­di­li­nin­xid­mət­sa­hə­lə­rin­də,­rek­lam­və­elan­lar­da­iş­lən­mə­si­

7.1.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­əra­zi­sin­də­bü­tün­xid­mət­sa-hə­lə­rin­də,­rek­lam­və­elan­lar­da­döv­lət­di­li­iş­lə­ni­lir.­əc­nə­bi­lə­rə­xid­mət­gös­tə­ril­mə­si­ilə­bağ­lı­mü­va­fiq­xid­mət­sa­hə­lə­rin­də­döv-lət­di­li­ilə­ya­na­şı­di­gər­dil­lər­də­tət­biq­olu­na­bi­lər.­zə­ru­ri­hal-lar­da­rek­lam­və­elan­lar­da­(löv­hə­lər­də,­tab­lo­lar­da,­pla­kat­lar­da­və­sa­ir)­döv­lət­di­li­ilə­ya­na­şı,­di­gər­dil­lər­də­is­ti­fa­də­olu­na­bi-lər,­la­kin­on­la­rın­tut­du­ğu­sa­hə­Azər­bay­can­di­lin­də­ki­qar­şı­lı­ğı-nın­tut­du­ğu­sa­hə­dən­bö­yük­ol­ma­ma­lı­və­Azər­bay­can­di­lin­də­ki­ya­zı­dan­son­ra­gəl­mə­li­dir.­

7.2.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­əra­zi­sin­də­bü­tün­xid­mət­sa­hə­lə­rin­də,­rek­lam­və­elan­lar­da­döv­lət­di­li­döv­lət­di­li­nin­nor-ma­la­rı­na­uy­ğun­ola­raq­tət­biq­edil­mə­li­dir.­

7.3.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­əra­zi­sin­də­ is­teh­sal­ edi-lən,­ha­be­lə­ix­rac­edi­lən­mal­la­rın­üzə­rin­də­ki­eti­ket­lər­və­di­gər­ya­zı­lar­mü­va­fiq­xa­ri­ci­dil­lər­lə­ya­na­şı,­döv­lət­di­lin­də­də­ol­ma-lı­dır.­

7.4.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­na­id­xal­edi­lən­mal­və­məh-sul­la­rın­üzə­rin­də­ki­eti­ket­lər­və­ad­lar,­on­lar­dan­is­ti­fa­də­qay­da-la­rı­ba­rə­də­ iza­hat­və­rə­qə­lə­ri­baş­qa­dil­lər­lə­ya­na­şı,­Azər­bay-can­di­li­nə­tər­cü­mə­si­ilə­mü­şa­yi­ət­olun­ma­lı­dır.­

268

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Mad də 8. döv­lət­di­li­nin­xü­su­si­ad­lar­da­iş­lən­mə­si­

Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­ və­tən­daş­la­rı­nın­ ad­la­rı,­ ata­la­rı-nın­ad­la­rı­və­so­yad­la­rı­döv­lət­di­lin­də­ya­zı­lır.­Azər­bay­can­res-pub­li­ka­sı­və­tən­daş­la­rı­nın­ad­la­rı­və­so­yad­la­rı­nın­də­yiş­di­ril­mə-si­mü­va­fiq­qa­nun­ve­ri­ci­lik­lə­tən­zim­lə­nir.­

Mad də 9. ­İn­zi­ba­ti­əra­zi­böl­gü­sü­ilə­əla­qə­dar­döv­lət­ di­lin­dən­is­ti­fa­də­

“əra­zi­qu­ru­lu­şu­və­in­zi­ba­ti­əra­zi­böl­gü­sü­haq­qın­da”­Azər-bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ qa­nu­nu­na­ uy­ğun­ ola­raq­ Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­in­zi­ba­ti­əra­zi­böl­gü­sü­nü­təş­kil­edən­in­zi­ba­ti­əra­zi­va­hid­lə­ri­nin­-­şə­hər,­ra­yon,­in­zi­ba­ti­əra­zi­dai­rə­si,­qə­sə­bə­və­kənd­lə­rin­ad­la­rı­döv­lət­di­lin­də­ya­zıl­ma­lı­dır,­on­la­rın­döv­lət­di­li­nin­nor­ma­la­rı­na­uy­ğun­ola­raq­ya­zı­lı­şı­mü­va­fiq­qu­rum­tə-rə­fin­dən­ mü­əy­yən­ləş­di­ri­lir.­ bu­ mad­də­də­ gös­tə­ri­lən­ in­zi­ba­ti­əra­zi­ va­hid­lə­ri­nin­ ad­la­rı­döv­lət­di­li­ ilə­ ya­na­şı­ xa­ri­ci­ dil­lər­də­də­ya­zı­la­bi­lər.­be­lə­olan­hal­da­in­zi­ba­ti­əra­zi­va­hi­di­nin­adı­əv-vəl­cə­döv­lət­di­lin­də­və­on­dan­son­ra­xa­ri­ci­dil­də­ve­ril­mə­li­dir.­

Mad də 10. ­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rın­da­döv­lət­ di­li­nin­iş­lə­dil­mə­si­

10.1.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad-la­rı­nın­döv­lət­di­li­nin­nor­ma­la­rı­na­uy­ğun­ola­raq­ya­zı­lı­şı­mü­va-fiq­qu­rum­tə­rə­fin­dən­mü­əy­yən­ləş­di­ri­lir.­

10.2.­Azər­bay­can­coğ­ra­fi­ad­la­rı­nın­xa­ri­ci­dil­lər­də­ve­ril­mə-si­ Azər­bay­can­ di­lin­də­ səs­lən­mə­si­nə,­ coğ­ra­fi­ ad­la­rın­ bey­nəl-xalq­ya­zı­lış­qay­da­la­rı­na­uy­ğun­ola­raq­mü­əy­yən­edi­lir.­

Mad�də�11.� ­döv­lət­di­li­nin­hü­quq­mü­ha­fi­zə­or­qan­la­rın-da,­si­lah­lı­qüv­və­lər­də,­no­ta­ri­at­fəa­liy­yə­tin-də,­məh­kə­mə­ic­raa­tın­da­və­in­zi­ba­ti­xə­ta­lar­üz­rə­ic­ra­at­da­iş­lən­mə­si­

11.1.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­hü­quq­mü­ha­fi­zə­or­qan-la­rın­da­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­döv­lət­di­li­iş­lə­nir.­döv­lət­di­li­ni­bil­mə­yən­şəxs­lər­qa­nun­ve­ri­ci­lik­lə­mü­əy­yən­edil­miş­qay-da­da­tər­cü­mə­çi­dən­is­ti­fa­də­edə­bi­lər­lər.­

269

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

11.2.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ si­lah­lı­ qüv­və­lə­rin­də,­sər­həd­ qo­şun­la­rın­da­ və­ da­xi­li­ qo­şun­lar­da­ qa­nun­ve­ri­ci­lik­lə­mü­əy­yən­edil­miş­hal­lar­is­tis­na­ol­maq­la,­döv­lət­di­li­iş­lə­nir.­

11.3.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­no­ta­ri­at­ fəa­liy­yə­ti­ üz­rə­kar­gu­zar­lıq­ döv­lət­ di­lin­də­ apa­rı­lır.­ “no­ta­ri­at­ haq­qın­da”­Azər-bay­can­res­pub­li­ka­sı­qa­nu­nu­na­mü­va­fiq­ola­raq­no­ta­ri­at­hə­rə-kət­lə­ri­nin­ apa­rıl­ma­sı­ üçün­ mü­ra­ci­ət­ et­miş­ şəxs­ döv­lət­ di­li­ni­bil­mir­sə­və­ya­no­ta­ri­at­hə­rə­kə­ti­nin­hər­han­sı­baş­qa­dil­də­apa-rıl­ma­sı­nı­xa­hiş­edir­sə,­no­ta­ri­us­im­kan­da­xi­lin­də­tə­rə­fin­dən­rəs-mi­ləş­di­ri­lən­sə­nəd­lə­rin­mətn­lə­ri­ni­ar­zu­edi­lən­dil­də­tər­tib­edə­bi­lər­və­ya­mətn­tər­cü­mə­çi­tə­rə­fin­dən­ona­tər­cü­mə­edi­lə­bi­lər.­

11.4.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­məh­kə­mə­lə­rin­də­ ci­na­yət­mü­ha­ki­mə­ic­raa­tı­döv­lət­di­lin­də­apa­rı­lır.­Azər­bay­can­res­pub-li­ka­sı­ci­na­yət-pro­ses­su­al­Mə­cəl­lə­si­ ilə­mü­əy­yən­edil­miş­hal-lar­da­ və­ qay­da­da­ məh­kə­mə­lər­də­ ci­na­yət­ mü­ha­ki­mə­ ic­raa­tı­di­gər­dil­lər­də­apa­rı­la­bi­lər.­

11.5.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ məh­kə­mə­lə­rin­də­ mül-ki­iş­lər­və­iq­ti­sa­di­mü­ba­hi­sə­lər­üz­rə­məh­kə­mə­ic­raa­tı­döv­lət­di­lin­də­ apa­rı­lır.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ Mül­ki-pro­ses­su­al­Mə­cəl­lə­si­ilə­mü­əy­yən­edil­miş­hal­lar­da­və­qay­da­da­bü­tün­növ­məh­kə­mə­ic­ra­at­la­rı­di­gər­dil­lər­də­apa­rı­la­bi­lər.­

11.6.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sın­da­ in­zi­ba­ti­ xə­ta­lar­ üz­rə­ic­ra­at­döv­lət­di­lin­də­apa­rı­lır.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­İn-zi­ba­ti­Xə­ta­lar­Mə­cəl­lə­si­ilə­mü­əy­yən­edil­miş­hal­lar­da­və­qay-da­da­in­zi­ba­ti­xə­ta­lar­üz­rə­ic­ra­at­di­gər­dil­lər­də­apa­rı­la­bi­lər.­

Mad də 12. ­döv­lət­di­li­nin­bey­nəl­xalq­ya­zış­ma­lar­da iş­lən­mə­si­

12.1.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­bey­nəl­xalq­ya­zış­ma­la­rı­döv­lət­di­lin­də­apa­rı­lır.­be­lə­ya­zış­ma­lar­zə­ru­ri­hal­lar­da­döv­lət­di­li­ilə­ya­na­şı,­mü­va­fiq­xa­ri­ci­dil­lər­dən­bi­rin­də­də­apa­rı­la­bi­lər.­

12.2.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ iki­tə­rəf­li­ bey­nəl­xalq­mü­qa­vi­lə­lə­ri­döv­lət­di­lin­də­də,­çox­tə­rəf­li­bey­nəl­xalq­mü­qa­vi-lə­lər­isə­mü­qa­vi­lə­bağ­la­yan­tə­rəf­lə­rin­ra­zı­lı­ğı­ilə­mü­əy­yən­edi-lən­dil­də­(dil­lər­də)­tər­tib­olun­ma­lı­dır.­

270

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

­ ­ ­ ­ ­ 12.3.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ tə­rəf­dar­ çıx­dı­ğı­bey­nəl­xalq­mü­qa­vi­lə­lər­ (sa­ziş­lər­və­ s.)­və­qo­şul­du­ğu­bey-nəl­xalq­ kon­ven­si­ya­lar­ (pro­to­kol­lar­ və­ s.)­ döv­lət­ di­lin­də­nəşr­edil­mə­li­dir.­

Mad də 13. döv­lət­di­li­nin­nor­ma­la­rı­

13.1.­Azər­bay­can­di­li­nin­or­foq­ra­fi­ya­və­or­foe­pi­ya­nor­ma-la­rı­mü­va­fiq­ ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­tə­rə­fin­dən­təs­diq­edi­lir.­Hü­qu­qi,­fi­zi­ki­və­və­zi­fə­li­şəxs­lər­hə­min­nor­ma­la­ra­əməl­et­mə-li­dir­lər.­

13.2.­Mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­5­il­də­bir­də­fə­dən­az­ol­ma­ya­raq­ya­zı­di­li­nor­ma­la­rı­nı­təs­bit­edən­lü­ğə­tin­(or­foq­ra­fi-ya­lü­ğə­ti­nin)­nəşr­olun­ma­sı­nı­tə­min­edir.­

Mad də 14. döv­lət­di­li­nin­əlif­ba­sı­

Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ döv­lət­ di­li­nin­ əlif­ba­sı­ la­tın­qra­fi­ka­lı­Azər­bay­can­əlif­ba­sı­dır.­

Mad də 15. döv­lət­di­li­nin­nəş­riy­yat­işin­də­iş­lən­mə­si­

15.1.­döv­lət­di­li­nin­nəş­riy­yat­işin­də­iş­lən­mə­si­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­qa­nun­ve­ri­ci­li­yi­nə­əsa­sən­hə­ya­ta­ke­çi­ri­lir.­

15.2.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sın­da­ döv­lət­ di­lin­də­ nəşr­olu­nan­çap­məh­sul­la­rı­ la­tın­qra­fi­ka­lı­Azər­bay­can­əlif­ba­sın­da­bu­ra­xıl­ma­lı­dır.­

15.3.­Azər­bay­can­ya­zı­mə­də­niy­yə­ti­nin­ ta­ri­xin­də­mü­hüm­rol­oy­na­mış­ərəb­və­ki­ril­əlif­ba­la­rın­dan­xü­su­si­hal­lar­da­(lü­ğət-lər­də,­el­mi­nəşr­lər­də­ədə­biy­yat­gös­tə­ri­ci­si­və­s.)­is­ti­fa­də­edi­lə­bi­lər.­

Mad də 16.  döv­lət­di­li­nin­və­tən­daş­la­rın­şəx­siy­yə­ti­ni­ təs­diq­edən­rəs­mi­və­va­hid­nü­mu­nə­li­ sə­nəd­lər­də­iş­lə­dil­mə­si­

16.1.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ və­tən­daş­la­rı­nın­ do­ğum­ və­ni­kah­ haq­qın­da­ şə­ha­dət­na­mə­lə­ri,­ şəx­siy­yət­ və­si­qə­si,­ əmək­ ki-tab­ça­sı,­hər­bi­bi­le­ti­və­yal­nız­öl­kə­da­xi­lin­də­eti­bar­lı­sa­yı­lan­di­gər­rəs­mi­və­va­hid­nü­mu­nə­li­sə­nəd­lər­döv­lət­di­lin­də­tər­tib­edi­lir.­

271

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

16.2.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ və­tən­daş­la­rı­nın­ pas­port­və­təh­sil­haq­qın­da­sə­nəd­lə­ri,­zə­ru­ri­hal­lar­da­di­gər­sə­nəd­lə­ri­döv­lət­di­li­ilə­ya­na­şı­xa­ri­ci­dil­lər­də­də­tər­tib­edi­lir.­

Mad də 17. �döv­lət­di­li­nin­döv­lət­ha­ki­miy­yə­ti­və­yer­li­özü­nüi­da­rə­et­mə­or­qan­la­rı­nın,­hü­qu­qi­ şəxs­lə­rin,­on­la­rın­nü­ma­yən­də­lik­lə­ri­nin­və­fi­li­al­la­rı­nın,­ida­rə­lə­rin­adın­da­iş­lə­dil­mə­si­

Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ döv­lət­ ha­ki­miy­yə­ti­ və­ yer-li­ özü­nüi­da­rə­et­mə­ or­qan­la­rı­nın,­ hü­qu­qi­ şəxs­lə­rin,­ on­la­rın­nü­ma­yən­də­lik­lə­ri­nin­ və­ fi­li­al­la­rı­nın,­ ida­rə­lə­rin­ ad­la­rı­ Azər-bay­can­ di­li­nin­ nor­ma­la­rı­na­ uy­ğun­ ola­raq­ ya­zı­lır.­ Gös­tə­ri­lən­tə­si­sat­la­rın­adı­nı­əks­et­di­rən­ löv­hə­lər,­blank­lar,­mö­hür­lər­və­kar­gü­zar­lıq­la­bağ­lı­rəs­mi­xa­rak­ter­li­bü­tün­di­gər­lə­va­zi­mat­lar­döv­lət­di­lin­də­tər­tib­olu­nur.­

Mad də 18. döv­lət­di­li­nin­qo­run­ma­sı­və­in­ki­şa­fı­

18.1.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­döv­lət­di­li­nə­qar­şı­giz-li,­ ya­xud­ açıq­ təb­li­ğat­ apar­maq,­ bu­ di­lin­ iş­lən­mə­si­nə­mü­qa-vi­mət­ gös­tər­mək,­ onun­ ta­ri­xən­mü­əy­yən­ləş­miş­ hü­quq­la­rı­nı­məh­dud­laş­dır­ma­ğa­cəhd­et­mək­qa­da­ğan­dır.­

18.2.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­əra­zi­sin­də­ki­bü­tün­küt­lə-vi­in­for­ma­si­ya­va­si­tə­lə­ri­(mət­bu­at,­te­le­vi­zi­ya,­ra­dio­və­s.),­ki­tab­nəş­ri­və­di­gər­nəş­riy­yat­işi­ilə­məş­ğul­olan­qu­rum­lar­Azər­bay-can­di­li­nin­nor­ma­la­rı­na­ria­yət­olun­ma­sı­nı­tə­min­et­mə­li­dir­lər.­

ııı�fə�SİL�Ye�kun�müd�dəa�la�rı�

Mad də 19. qa­nu­nun­po­zul­ma­sı­na­gö­rə­mə­su­liy­yət­

bu­qa­nu­nu­po­zan­hü­qu­qi,­ fi­zi­ki­və­və­zi­fə­li­şəxs­lər­Azər-bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­qa­nun­ve­ri­ci­li­yin­də­nə­zər­də­tu­tul­muş­qay­da­da­mə­su­liy­yət­da­şı­yır­lar.­

Mad də 20. qa­nu­nun­qüv­və­yə­min­mə­si­

20.1.­bu­qa­nun­dərc­olun­du­ğu­gün­dən­qüv­və­yə­mi­nir.­

272

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

20.2.­ bu­ qa­nun­ qüv­və­yə­ min­di­yi­ gün­dən­ “Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­döv­lət­di­li­haq­qın­da”­Azər­bay­can­res­pub­li-ka­sı­nın­22­de­kabr­1992-ci­il­ta­rix­li­413­nöm­rə­li­qa­nu­nu­qüv-və­dən­düş­müş­he­sab­edi­lir.­

Azər­bay­can­Res­pub­li­ka­sı­nın­Pre­zi­den­ti­Hey­dər­Əli­yev­Ba­kı­şə­hə­ri,­30­sent­yabr­2002­ci­il­

N:­365­IIQ

273

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

coğ�ra�fi�ob�yekt�lə�rin�ad�la�rı�haq�qın�da

AzəR�bAY�cAn�RES�pUb�LİKA�Sı�nın��QA�nU�nU

bu­qa­nun­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rə­ad­ ve­ril­mə­si,­ on­la­rın­ ad­la­rı­nın­ də­yiş­di­ril­mə­si,­ də­qiq­ləş­di­ril-mə­si,­ iş­lə­dil­mə­si,­qey­diy­ya­tı,­uço­tu­və­qo­ru­nub­sax­la­nıl­ma­sı­sa­hə­sin­də­ki­fəa­liy­yə­tin­hü­qu­qi­əsas­la­rı­nı­mü­əy­yən­edir.

Mad də 1. əsas­an­la­yış­lar

1.0.­bu­qa­nun­da­is­ti­fa­də­edi­lən­an­la­yış­lar­aşa­ğı­da­kı­mə-na­la­rı­ifa­də­edir:

1.0.1.­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lər­ -­ tə­bii­ və­ ant­ro­po­gen­ mən­şə­li,­bü­töv­və­nis­bə­tən­sa­bit­əra­zi­tö­rə­mə­lə­ri:­ma­te­rik­lər,­oke­an-lar,­də­niz­lər,­kör­fəz­lər,­bo­ğaz­lar,­ada­lar,­ya­rı­ma­da­lar,­dağ­lar,­zir­və­lər,­me­şə­lər,­çay­lar,­göl­lər,­buz­laq­lar,­səh­ra­lar,­vul­kan­lar­və­di­gər­tə­bi­ət­ob­yekt­lə­ri;­mil­li­park­lar,­tə­bi­ət­qo­ruq­la­rı­və­bu­ ki­mi­ di­gər­ ob­yekt­lər;­ şə­hər­lər,­ ra­yon­lar,­ şə­hər­ ra­yon­la-rı,­qə­sə­bə­lər­və­kənd­lər;­ha­va­və­də­niz­ li­man­la­rı,­də­mir­yol­stan­si­ya­la­rı;­

1.0.2.­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­–­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ ta-nın­ma­sı­ və­bir-bi­rin­dən­ fərq­lən­di­ril­mə­si­məq­sə­di­ ilə­ on­la­ra­ve­ri­lən­ad­lar;

1.0.3.­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ ad­la­rı­nın­ mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə-si­ –­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­möv­cud­ ad­la­rı­nın­ ay­dın­laş­dı­rıl­ma­sı,­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rə­ad­ve­ril­mə­si­və­on­la­rın­ad­la­rı­nın­də­yiş­di-ril­mə­si;

274

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

1.0.4.­coğ­ra­fi­ob­yek­tin­adı­nın­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­–­coğ­ra­fi­ob­yek­tin­da­ha­çox­ is­ti­fa­də­edi­lən­adı­nın­se­çil­mə­si­və­hə­min­adın­ ya­zı­lı­şı­nın­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ döv­lət­ di­li­nin­nor­ma­la­rı­na­uy­ğun­laş­dı­rıl­ma­sı;

1.0.5.­ ek­zo­nim­ –­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ əra­zi­sin-də­ yer­lə­şən­ coğ­ra­fi­ ob­yek­tin­ adı­nın­ xa­ri­ci­ dil­lər­də­ is­ti­fa­də­edi­lən­və­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­döv­lət­di­lin­dən­fərq­li­olan­for­ma­sı.

Mad də 2. ­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­haq­qın­da­ Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­qa­nun­ve­ri­ci­li­yi

coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­haq­qın­da­Azər­bay­can­res­pub-li­ka­sı­nın­ qa­nun­ve­ri­ci­li­yi­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ kons-ti­tu­si­ya­sın­dan,­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ tə­rəf­dar­ çıx­dı­ğı­mü­va­fiq­ bey­nəl­xalq­mü­qa­vi­lə­lər­dən,­ bu­ qa­nun­dan­ və­ di­gər­nor­ma­tiv­hü­qu­qi­akt­lar­dan­iba­rət­dir.

Mad də 3. qa­nu­nun­əha­tə­dai­rə­si

3.1.­ bu­ qa­nun­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ əra­zi­sin­də­yer­lə­şən­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin,­ha­be­lə­Azər­bay­can­res­pub­li­ka-sı­nın­tə­rəf­dar­çıx­dı­ğı­bey­nəl­xalq­mü­qa­vi­lə­lər­də­baş­qa­cür­nə-zər­də­tu­tul­ma­yıb­sa,­Azər­bay­can­təd­qi­qat­çı­la­rı­tə­rə­fin­dən­kəşf­edil­miş­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ ad­la­rı­nın­ mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si,­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si,­ iş­lə­dil­mə­si,­ qey­diy­ya­tı,­ uço­tu­ və­ qo­ru­nub­sax­la­nıl­ma­sı­üz­rə­fəa­liy­yə­tə­şa­mil­edi­lir.

3.2.­bu­qa­nun­ha­be­lə­di­gər­döv­lət­lə­rin­əra­zi­sin­də­yer­lə-şən­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin,­elə­cə­də­hər­han­sı­döv­lə­tin­su­ve­ren-li­yi­nin­və­yu­ris­dik­si­ya­sı­nın­şa­mil­edil­mə­di­yi­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə-rin­ad­la­rı­nın­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­iş­lə­dil­mə­si­ilə­bağ­lı­mü­na­si­bət­lə­ri­tən­zim­lə­yir.

3.3.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­əra­zi­va­hid­lə­ri­nə­(şə­hər-lə­rə,­ ra­yon­la­ra,­ şə­hər­ ra­yon­la­rı­na,­ qə­sə­bə­lə­rə­ və­ kənd­lə­rə)­ad­la­rın­ ve­ril­mə­si­ və­ on­la­rın­ ad­la­rı­nın­ də­yiş­di­ril­mə­si­ “əra­zi­qu­ru­lu­şu­və­in­zi­ba­ti­əra­zi­böl­gü­sü­haq­qın­da”­Azər­bay­can­res-pub­li­ka­sı­nın­qa­nu­nu­na­uy­ğun­ola­raq­hə­ya­ta­ke­çi­ri­lir.

275

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

3.4.­Xü­su­si­mü­ha­fi­zə­olu­nan­tə­bi­ət­əra­zi­lə­ri­və­ob­yekt­lə-ri­nə­ad­la­rın­ve­ril­mə­si­və­on­la­rın­ad­la­rı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­bu­qa­nu­nun­5-ci­mad­də­si­nin­tə­ləb­lə­ri­nə­zə­rə­alın­maq­la­mü­va­fiq­qa­nun­ve­ri­ci­li­yə­uy­ğun­ola­raq­hə­ya­ta­ke­çi­ri­lir.

Mad də 4. ­coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ ad­la­rı­nın­ mü­əy­yən­ləş­di-ril­mə­si,­ də­qiq­ləş­di­ril­mə­si,­ iş­lə­dil­mə­si,­ qey-diy­ya­tı,­uço­tu­və­qo­ru­nub­sax­la­nıl­ma­sı­sa­hə-sin­də­döv­lə­tin­əsas­və­zi­fə­lə­ri

4.0.­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si,­də-qiq­ləş­di­ril­mə­si,­iş­lə­dil­mə­si,­qey­diy­ya­tı,­uço­tu­və­qo­ru­nub­sax-la­nıl­ma­sı­sa­hə­sin­də­döv­lə­tin­əsas­və­zi­fə­lə­ri­aşa­ğı­da­kı­lar­dır:

4.0.1.­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­ilə­bağ­lı­döv­lət­si­ya­sə­ti­nin­mü­əy­yən­edil­mə­si;

4.0.2.­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­Azər­bay­can­res­pub­li-ka­sı­nın­döv­lət­di­li­nin­nor­ma­la­rı­nə­zə­rə­alın­maq­la­mü­əy­yən-ləş­di­ril­mə­si­nin­və­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­nin­tə­min­edil­mə­si;­

4.0.3.­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­qey­diy­ya­tı­nın­və­uço-tu­nun­apa­rıl­ma­sı­nın­təş­ki­li;

4.0.4.­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­ lü­ğət­lə­ri­nin­və­so­raq­ki-tab­la­rı­nın­nəş­ri­nin­təş­ki­li;­

4.0.5.­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ ad­la­rı­nın­ döv­lət­ ka­ta­lo­qu­nun­ya­ra­dıl­ma­sı­və­apa­rıl­ma­sı­nın­təş­ki­li;

4.0.6.­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­ilə­bağ­lı­döv­lət­proq­ra­mı-nın­ha­zır­lan­ma­sı­və­qə­bu­lu;

4.0.7.­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­sa­hə­sin­də­gö­rü­lə­cək­iş­lə-rin­ma­liy­yə­ləş­di­ril­mə­si­qay­da­sı­nın­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si;

4.0.8.­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ ad­la­rı­nın­ iş­lən­mə­sin­də­bu­qa-nu­nun­tə­ləb­lə­ri­nə­ria­yət­olun­ma­sı­nın­tə­min­­edil­mə­si;

4.0.9.­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­qey­diy­ya­tı­nın­və­uço-tu­nun­apa­rıl­ma­sı­qay­da­sı­nın,­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­lü­ğət-lə­ri­nə­və­so­raq­ki­tab­la­rı­na­da­ir­tə­ləb­lə­rin,­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­döv­lət­ka­ta­lo­qu­nun­ya­ra­dıl­ma­sı­və­apa­rıl­ma­sı­qay-

276

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

da­la­rı­nın,­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ ad­la­rı­ sa­hə­sin­də­ va­hid­ nor­ma­və­qay­da­la­rın­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si;

4.0.10.­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ ad­la­rı­ və­ ek­zo­nim­lər­lə­ bağ­lı­va­hid­tə­ləb­lə­rin­və­qay­da­la­rın­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si;

4.0.11.­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ ad­la­rı­ sa­hə­sin­də­di­gər­mə­sə-lə­lər.

Mad də 5.  coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­ mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si

5.1.­coğ­ra­fi­ ob­yek­tin­möv­cud­adı­mü­va­fiq­döv­lət­or­qan-la­rı­nın­ və­ yer­li­ özü­nüi­da­rə­ or­qan­la­rı­nın­ sə­nəd­lə­ri­nə,­ rəs­mi­kar­toq­ra­fi­ya,­ so­raq­ nəşr­lə­ri­nə­ və­ di­gər­mən­bə­lə­rə,­ mü­va­fiq­əra­zi­lə­rin­ əha­li­si­nin,­ ha­be­lə­mü­tə­xəs­sis­lə­rin­ rə­yi­nə­əsas­lan-maq­la­ay­dın­laş­dı­rı­lır­və­bu­qa­nu­nun­5.5.1-5.5.4-cü­mad­də­lə-rin­də­nə­zər­də­tu­tu­lan­hal­lar­ol­duq­da­də­yiş­di­ri­lir.

5.2.­coğ­ra­fi­ob­yek­tə­ve­ri­lən­ad­hə­min­coğ­ra­fi­ob­yek­tin­xü-su­si­əla­mət­lə­ri­ni­əks­et­dir­mə­li­və­ad­ve­ri­lər­kən­ümum­döv­lət­və­ümum­xalq­mə­na­fe­yi,­bu­ob­yek­tin­yer­ləş­di­yi­əra­zi­nin­coğ-ra­fi,­ ta­ri­xi,­tə­bii­və­di­gər­xü­su­siy­yət­lə­ri,­hə­min­əra­zi­də­ya­şa-yan­əha­li­nin­rə­yi­nə­zə­rə­alın­ma­lı­dır.­coğ­ra­fi­ob­yek­tin­adı­üç­söz­dən­ar­tıq­ol­ma­ma­lı­dır.

5.3.­ coğ­ra­fi­ ob­yek­tə­ onun­ kəş­fin­də,­ öy­rə­nil­mə­sin­də,­ ya-xud­əsa­sı­nın­qo­yul­ma­sın­da­bi­la­va­si­tə­iş­ti­rak­et­miş­şəxs­lə­rin,­gör­kəm­li­ döv­lət,­ ic­ti­mai,­ elm­ və­ mə­də­niy­yət­ xa­dim­lə­ri­nin,­döv­lət­qar­şı­sın­da­xü­su­si­xid­mət­lə­ri­ol­muş­şəxs­lə­rin­ad­la­rı,­bir­qay­da­ola­raq,­ölü­mün­dən­son­ra­və­adı­ol­ma­yan­coğ­ra­fi­ob­yek-tə­ve­ri­lə­bi­lər.

5.4.­bir­əra­zi­va­hi­di­hü­dud­la­rı­da­xi­lin­də­ey­ni­növ­lü­bir­ne-çə­coğ­ra­fi­ob­yek­tin­ey­ni­ad­la­ad­lan­dı­rıl­ma­sı­na­yol­ve­ril­mir.

5.5.­ coğ­ra­fi­ ob­yek­tin­ adı­ aşa­ğı­da­kı­ hal­lar­da­ də­yiş­di­ri­lə­bi­lər:

5.5.1.­bir­əra­zi­va­hi­di­hü­dud­la­rı­da­xi­lin­də­ey­ni­növ­lü­coğ-ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­tək­rar­lan­dıq­da;

277

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

5.5.2.­ coğ­ra­fi­ ob­yek­tin­ ta­ri­xi­ adı­nı­bər­pa­et­mək­zə­ru­rə­ti­ya­ran­dıq­da;

5.5.3.­ coğ­ra­fi­ ob­yek­tin­ funk­si­ya­sı­ və­ ya­ tə­yi­na­tı­ əhə­miy-yət­li­də­rə­cə­də­də­yiş­dik­də;

5.5.4.­coğ­ra­fi­ob­yek­tin­adı­bu­qa­nu­nun­5.2-ci­mad­də­sin­də­gös­tə­ri­lən­tə­ləb­lə­rə­uy­ğun­ol­ma­dıq­da.

5.6.­ coğ­ra­fi­ ob­yek­tin­ adı­nın­ də­yiş­di­ril­mə­si­ za­ma­nı­ mü-va­fiq­əra­zi­nin­əha­li­si­nin­rə­yi­nin­nə­zə­rə­alın­ma­sı­na­da­ir­tə­ləb­coğ­ra­fi­ob­yek­tin­ ta­ri­xi­adı­nın­bər­pa­edil­mə­si,­ha­be­lə­coğ­ra­fi­ob­yek­tin­ iki­ və­ da­ha­ çox­ in­zi­ba­ti­ əra­zi­ va­hid­lə­ri­ əra­zi­sin­də­yer­ləş­di­yi­hal­la­rı­na­şa­mil­edil­mir.­

5.7.­coğ­ra­fi­ob­yek­tə­ad­ve­ri­lər­kən­mü­va­fiq­əra­zi­nin­əha­li-si­nin­rə­yi­nin­nə­zə­rə­alın­ma­sı­na­da­ir­tə­ləb­coğ­ra­fi­ob­yek­tin­iki­və­da­ha­çox­in­zi­ba­ti­əra­zi­va­hi­di­əra­zi­sin­də­yer­ləş­di­yi­hal­la­rı-na­şa­mil­edil­mir.­

Mad də 6. ­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rə­ad­la­rın­ve­ril­mə­si­və­coğ­ra-fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­qay­da­sı

6.1.­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rə­ad­la­rın­ve­ril­mə­si­və­ya­coğ­ra­fi­ob-yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­haq­qın­da­tək­lif­lər­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­na­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­döv­lət­or­qan­la­rı,­yer­li­özü­nüi­da­rə­or­qan­la­rı,­qey­ri-hö­ku­mət­təş­ki­lat-la­rı,­hü­qu­qi­şəxs­lər­və­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­və­tən­daş-la­rı­tə­rə­fin­dən­ve­ri­lə­bi­lər.

6.2.­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rə­ad­la­rın­ve­ril­mə­si­və­ya­on­la­rın­ad-la­rı­nın­ də­yiş­di­ril­mə­si­ haq­qın­da­ tək­lif­lər­ və­ hə­min­ tək­lif­lə­ri­əsas­lan­dı­ran­ sə­nəd­lər­mü­va­fiq­ nor­ma­tiv­ hü­qu­qi­ akt­la­ra­ uy-ğun­ha­zır­la­nır.

6.3.­Mü­va­fiq­ ic­ra­ ha­ki­miy­yə­ti­ or­qa­nı­ bu­qa­nu­nun­ 6.1-ci­mad­də­sin­də­gös­tə­ri­lən­ tək­lif­lə­rə­ba­xır­və­on­la­rı­məq­bul­he-sab­ et­dik­də­ bu­qa­nun­la­ tə­ləb­ olu­nan­ hal­lar­da­mü­va­fiq­ əra-zi­də­ya­şa­yan­əha­li­nin­rə­yi­ni­öy­rə­nir­və­əha­li­nin­müs­bət­rə­yi­ol­duq­da­coğ­ra­fi­ob­yek­tə­ad­ve­ril­mə­si­və­ya­coğ­ra­fi­ob­yek­tin­adı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­ba­rə­də­qə­rar­qə­bul­edir.

278

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Mad də 7. ­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­və­iş­lə­dil­mə­si

7.1.­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­za­ma-nı­ta­ri­xi,­mə­də­ni,­et­nik,­dil­və­di­gər­xü­su­siy­yət­lər,­ha­be­lə­xü­su-si­el­mi­təd­qi­qat­la­rın­nə­ti­cə­lə­ri­nə­zə­rə­alın­ma­lı­dır.­

7.2.­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­“Azər-bay­can­ res­pub­li­ka­sın­da­ döv­lət­ di­li­ haq­qın­da”­ Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­qa­nu­nu­na­uy­ğun­ola­raq­hə­ya­ta­ke­çi­ri­lir.

7.3.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­əra­zi­sin­də­ki­yol­ni­şan­la-rın­da,­rek­lam­lar­da,­löv­hə­lər­də­və­di­gər­gös­tə­ri­ci­lər­də­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­döv­lət­di­lin­də­ya­zı­lır.­

7.4.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­əra­zi­sin­də­ki­bey­nəl­xalq­av­to­mo­bil­ yol­la­rın­da­kı­ yol­ ni­şan­la­rın­da­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­döv­lət­di­lin­dən­baş­qa­bey­nəl­xalq­sa­ziş­lə­rə­uy­ğun­ola-raq­xa­ri­ci­dil­lər­də­də­ya­zı­la­bi­lər.

Mad də 8. ­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­qey­diy­ya­tı­ və­uço­tu

8.1.­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ möv­cud­ və­ ye­ni­ ve­ri­lən­ ad­la­rı­Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­mü­va­fiq­ ic­ra­ ha­ki­miy­yə­ti­ or­qa-nın­da­qey­diy­ya­ta­alı­nır­və­on­la­rın­uço­tu­apa­rı­lır.

8.2.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­əra­zi­sin­də­yer­lə­şən­coğ-ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­ey­ni­cür­və­sa­bit­iş­lə­dil­mə­si­nin­tə-min­edil­mə­si­və­hə­min­ad­la­rın­qo­ru­nub­sax­la­nıl­ma­sı­məq­sə­di­ilə­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­tə­rə­fin­dən­coğ­ra­fi­ob­yekt-lə­rin­ad­la­rı­nın­döv­lət­ka­ta­lo­qu­ya­ra­dı­lır.

8.3.­ Mü­va­fiq­ ic­ra­ ha­ki­miy­yə­ti­ or­qa­nı­ coğ­ra­fi­ ob­yekt-lə­rin­ad­la­rı­ lü­ğət­lə­ri­ni­ və­ so­raq­ki­tab­la­rı­nı,­ ha­be­lə­Azər-bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­xə­ri­tə­və­at­las­la­rı­nı­ha­zır­la­yır­və­nəşr­edir.

8.4.­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­qey­diy­ya­tı­və­uço­tu­nun­apa­rıl­ma­sı­ qay­da­sı,­ coğ­ra­fi­ ob­yekt­lə­rin­ ad­la­rı­ lü­ğət­lə­ri­nə­ və­so­raq­ki­tab­la­rı­na­da­ir­ tə­ləb­lər,­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­döv­lət­ka­ta­lo­qu­nun­ya­ra­dıl­ma­sı­və­apa­rıl­ma­sı­qay­da­la­rı­mü-

279

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

va­fiq­ ic­ra­ ha­ki­miy­yə­ti­ or­qa­nı­nın­ təs­diq­ et­di­yi­ əsas­na­mə­ ilə­tən­zim­lə­nir.

Mad də 9. ­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­iş­lə­dil­mə­si­və­qo­ru­nub­sax­la­nıl­ma­sı

9.1.­döv­lət­və­yer­li­özü­nüi­da­rə­or­qan­la­rı,­hü­qu­qi­şəxs­lər,­küt­lə­vi­ in­for­ma­si­ya­ va­si­tə­lə­ri­ tə­rə­fin­dən,­ ha­be­lə­ təd­ris,­ kar-toq­ra­fi­ya,­so­raq,­en­sik­lo­pe­dik­nəşr­lər­də,­elan­lar­da,­rek­lam­lar-da,­ löv­hə­lər­də,­ yol­ gös­tə­ri­ci­lə­rin­də,­ poçt­ gön­də­riş­lə­rin­də­ və­di­gər­sa­hə­lər­də­coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­na­is­ti­nad­edi­lər­kən­on­la­rın­bu­qa­nu­na­uy­ğun­ola­raq­mü­əy­yən­ləş­di­ril­miş­ad­la­rın-dan­is­ti­fa­də­edil­mə­li­dir.

9.2.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­əra­zi­sin­də­yer­lə­şən­coğ-ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­nın­təh­rif­olun­ma­sı­na­yol­ve­ril­mir.

9.3.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­əra­zi­sin­də­yer­lə­şən­coğ-ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­döv­lət­tə­rə­fin­dən­mü­ha­fi­zə­olu­nur.

Mad də 10. qa­nu­nun­po­zul­ma­sı­na­gö­rə­mə­su­liy­yət­

bu­qa­nu­nun­tə­ləb­lə­ri­nin­po­zul­ma­sı­Azər­bay­can­res­pub-li­ka­sı­nın­ qa­nun­ve­ri­ci­li­yi­nə­ uy­ğun­ ola­raq­mə­su­liy­yə­tə­ sə­bəb­olur.

Mad də 11. qa­nu­nun­qüv­və­yə­min­mə­si

bu­qa­nun­dərc­edil­di­yi­gün­dən­qüv­və­yə­mi­nir.

İl­ham­Əli­yevAzər­bay­can­Res­pub­li­ka­sı­nın­Pre­zi­den­tiBa­kı­şə­hə­ri,­18­de­kabr­2007­ci­il

№­512­IIIQ

280

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

əm�təə�ni�şan�la�rı�və�coğ�ra�fi�gös�tə�ri�ci�lər��haq�qın�da

AzəR�bAY�cAn�RES�pUb�Lİ�KA�Sı�nın�QA�nU�nU

Qə­bul­edil­miş­dir:­­12­iyun­1998­ci­il,­№­504­IQ.Əla­və­və­də­yi­şik­lik­lər:­30­ap­rel­2004­cü­il,­№­643­IIQD.

bu­qa­nun­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­əm­təə­ni­şan­la­rı-nın­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­lə­rin­qey­də­alın­ma­sı,­hü­qu­qi­mü­ha­fi­zə-si­və­is­ti­fa­də­si­ilə­bağ­lı­mü­na­si­bət­lə­ri­tən­zim­lə­yir.­

ı�fə�SİL�Ümu�mi�müd�dəa�lar

Mad də 1. əsas­an­la­yış­lar­

bu­qa­nun­da­is­ti­fa­də­edi­lən­an­la­yış­lar­aşa­ğı­da­kı­mə­na­la­rı­da­şı­yır:­

əm­təə­ni­şa­nı­–­sa­hib­ka­rın­əm­təə­lə­ri­ni­və­ya­xid­mət­lə­ri­ni­di­gər­ sa­hib­ka­rın­ əm­təə­lə­rin­dən­ və­ ya­ xid­mət­lə­rin­dən­ fərq-lən­di­rən­və­qra­fik­təs­vir­edi­lən­ni­şan­və­ya­ni­şan­la­rın­hər­han-sı­bir­uz­laş­ma­sı­dır­(kom­bi­na­si­ya­sı­dır);­

coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­–­əm­təə­nin­mən­şə­cə­döv­lə­tin­və­ya­böl­gə­nin­əra­zi­si­ilə,­ya­xud­bu­əra­zi­də­ki­yer­lə­(coğ­ra­fi­ob-yekt­lə)­bağ­lı­ol­du­ğu­nu­bil­di­rən,­onun­xü­su­si­key­fiy­yə­ti-ni,­ şöh­rə­ti­ni­ və­ baş­qa­ xü­su­siy­yət­lə­ri­ni­ əks­ et­di­rən­ gös-tə­ri­ci­dir;­

281

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

kol­lek­tiv­ni­şan­–­it­ti­fa­qın,­as­so­sia­si­ya­nın,­hər­han­sı­bir-li­yin­ adı­na­qey­də­ alı­nan­ni­şan­və­ya­ni­şan­la­rın­kom­bi­na­si-ya­sı­dır;­

trans­li­te­ra­si­ya­–­bir­ya­zı­sis­te­min­də­ki­hərf­lə­rin­baş­qa­ya­zı­sis­te­mi­nin­hərf­lə­ri­ilə­ve­ril­mə­si­dir.­

Mad də 2.  əm­təə­ni­şan­la­rı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­lər­ haq­qın­da­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­ qa­nun­ve­ri­ci­li­yi­

əm­təə­ni­şan­la­rı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­lər­haq­qın­da­Azər­bay-can­res­pub­li­ka­sı­nın­qa­nun­ve­ri­ci­li­yi­Azər­bay­can­res­pub­li­ka-sı­nın­kons­ti­tu­si­ya­sın­dan,­bu­qa­nun­dan,­Azər­bay­can­res­pub-li­ka­sı­nın­di­gər­qa­nun­ve­ri­ci­lik­akt­la­rın­dan­və­tə­rəf­dar­çıx­dı­ğı­döv­lət­lə­ra­ra­sı­mü­qa­vi­lə­lər­dən­iba­rət­dir.­

Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ tə­rəf­dar­ çıx­dı­ğı­ bey­nəl­xalq­mü­qa­vi­lə­lər­də­ bu­ qa­nun­da­ nə­zər­də­ tu­tul­muş­ qay­da­lar­dan­fərq­li­qay­da­lar­mü­əy­yən­ləş­di­ril­dik­də­bey­nəl­xalq­mü­qa­vi­lə­lə-rin­qay­da­la­rı­tət­biq­olu­nur.­

Mad də 3. ­əm­təə­ni­şan­la­rı­nın­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­lə­rin­hü­qu­qi­mü­ha­fi­zə­si­

Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sın­da­ mü­va­fiq­ ic­ra­ ha­ki­miy­yə-ti­ or­qa­nı­ tə­rə­fin­dən­ qey­də­ alı­nan­ əm­təə­ ni­şan­la­rı­nın­ və­coğ­ra­fi­ gös­tə­ri­ci­lə­rin­ hü­qu­qi­ mü­ha­fi­zə­si­ bu­ qa­nun­la­ mü-əy­yən­ləş­di­ril­miş­ qay­da­la­ra­ və­ ni­şan­la­rın­ bey­nəl­xalq­ qey-diy­ya­tı­na­da­ir­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­tə­rəf­dar­çıx­dı­ğı­bey­nəl­xalq­sa­ziş­lə­rə­və­mü­qa­vi­lə­lə­rə­uy­ğun­ola­raq­hə­ya­ta­ke­çi­ri­lir.­

Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sın­da­ qey­də­ alın­ma­yan,­ la­kin­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­ tə­rəf­dar­çıx­dı­ğı­bey­nəl­xalq­mü-qa­vi­lə­lə­rə­gö­rə­qüv­və­si­olan­əm­təə­ni­şa­nı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­bu­qa­nu­na­uy­ğun­ola­raq­mü­ha­fi­zə­edi­lir.­

Mad də 4. əm­təə­ni­şa­nı­ki­mi­qey­də­alı­nan­ni­şan­lar­

əm­təə­ ni­şa­nı­ ki­mi­ aşa­ğı­da­kı­ ni­şan­lar­ qey­də­ alı­na­ bi­lər:­söz­lər,­şəx­si­ad­lar,­hərf­lər,­rə­qəm­lər,­təs­vi­ri­ele­ment­lər,­əm­təə-

282

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

lə­rin­for­ma­sı­və­ya­on­la­rın­qab­laş­dı­rıl­ma­sı,­rəng­lə­rin­və­yu­xa-rı­da­gös­tə­ri­lən­lə­rin­hər­han­sı­uz­laş­ma­sı.­

Mad də 5. ­əm­təə­ni­şa­nı­nı­qey­də­al­maq­dan­im­ti­na­ edil­mə­si­nin­mütl­əq­əsas­la­rı­

Aşa­ğı­da­gös­tə­ri­lən­ni­şan­la­rın­qey­də­alın­ma­sı­na­yol­ve­ril­mir:­

a)­bu­qa­nu­nun­1-ci­mad­də­sin­də­ve­ril­miş­“əm­təə­ni-şa­nı”­ an­la­yı­şı­na­ və­4-cü­mad­də­si­nə­uy­ğun­gəl­mə­yən­ni-şan­lar;­

b)­ fərq­lən­mə­qa­bi­liy­yə­ti­nə­ma­lik­ol­ma­yan­əm­təə­ni-şan­la­rı,­yə­ni­əsas­amil­lər­lə­fərq­lən­mə­yən­ni­şan­lar;­

c)­ əm­təə­lə­rin­ və­ ya­ xid­mət­lə­rin­ nö­vü­nü,­ key­fiy­yə­ti­ni,­miq­da­rı­nı,­tə­yi­na­tı­nı,­də­yə­ri­ni,­ha­be­lə­on­la­rın­is­teh­sal­olun­du-ğu­ye­ri­və­ta­ri­xi­və­di­gər­xü­su­siy­yət­lə­ri­ni­gös­tə­rən­ni­şan­lar;­

ç)­şə­rab­la­rın­və­spirt­li­iç­ki­lə­rin­mən­şə­yi­nə­aid­ol­ma-yan,­la­kin­on­la­rı­ey­ni­ləş­dir­mək­lə­tər­ki­bin­də­coğ­ra­fi­gös­tə-ri­ci­sax­la­yan­əm­təə­ni­şan­la­rı;­

d)­əm­təə­nin­ma­hiy­yə­ti­ni­əks­et­di­rən,­ona­mü­hüm­də-yər­ve­rən­və­tex­ni­ki­nai­liy­yət­üçün­zə­ru­ri­olan­for­ma­lar;­

e)­ ic­ti­mai­qay­da­ya,­mə­nə­viy­ya­ta­və­əx­la­qa­zidd­olan­ifa­də­lər­dən,­ şəx­siy­yə­tin­ nü­fuz­dan­ düş­mə­si­nə­ sə­bəb­ ola­bi­lən­ ele­ment­lər­dən,­ din­ və­ döv­lət­ rəmz­lə­rin­dən­ iba­rət­ni­şan­lar;

ə)­uzun­il­lər­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­ti­ca­rət­fəa-liy­yə­tin­də­is­ti­fa­də­olu­nan,­adı­dil­də­çox­iş­lə­nən­ni­şan­və­ya­gös­tə­ri­ci­dən­iba­rət­əm­təə­ni­şan­la­rı;­

f)­əm­təə­lə­rin­və­ya­xid­mət­lə­rin­xü­su­siy­yət­lə­ri,­key­fiy-yə­ti­və­ya­coğ­ra­fi­mən­şə­yi­ilə­əla­qə­dar­is­teh­lak­çı­nı­ya­nıl­da­bi­lən­əm­təə­ni­şan­la­rı;­

g)­ sə­na­ye­mül­kiy­yə­ti­nin­mü­ha­fi­zə­si­ üz­rə­ pa­ris­kon-ven­si­ya­sı­nın­(bun­dan­son­ra­-­“pa­ris­kon­ven­si­ya­sı”­ad­lan-dı­rı­la­caq­dır)­6ter­mad­də­si­nə­uy­ğun­ola­raq­qey­də­alın­ma-sı­müm­kün­he­sab­edil­mə­yən­əm­təə­ni­şan­la­rı;­

283

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

ğ)­mü­va­fiq­ ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­ or­qa­nı­nın­ ra­zı­lı­ğı­ ol­ma-dan­təl­tif­lər­və­baş­qa­fərq­lən­mə­ni­şan­la­rı.­

bu­qa­nun­qüv­və­yə­mi­nə­nə­dək­yu­xa­rı­da­gös­tə­ri­lən­ni­şan-lar­qey­də­alın­mış­dır­sa,­on­la­rın­qey­diy­ya­tı­ləğv­olu­nur.­

İd­dia­sə­nə­di­nin­ve­ril­di­yi­ta­ri­xə­dək­bu­mad­də­nin­1-ci­his-sə­si­nin­“b”,­“c”,­“ç”­bənd­lə­rin­də­gös­tə­ri­lən,­la­kin­is­ti­fa­də­si­za-ma­nı­fərq­lən­dir­mə­qa­bi­liy­yə­ti­nə­ma­lik­olan­əm­təə­ni­şa­nı­nın­qey­də­alın­ma­sın­dan­ im­ti­na­edi­lə­bil­məz­və­ya­hə­min­əm­təə­ni­şa­nı­qey­də­alın­mış­dır­sa,­qey­də­alın­ma­eti­bar­sız­ sa­yı­la­bil-məz.­

bu­mad­də­nin­1-ci­his­sə­si­nin­“f”­bən­di­nə­aid­ni­şan­la­rı­tər-ki­bin­də­sax­la­yan­əm­təə­ni­şan­la­rı­nın­is­ti­fa­də­si­qa­da­ğan­dır.­

Mad də 6. ­əm­təə­ni­şa­nı­nı­qey­də­al­maq­dan­im­ti­na­ edil­mə­si­nin­di­gər­əsas­la­rı­

Aşa­ğı­da­kı­lar­la­ey­ni­olan­və­ya­on­la­ra­qa­rış­dı­rı­la­caq­də­rə-cə­də­bən­zər­olan­ni­şan­lar­əm­təə­ni­şa­nı­ki­mi­qey­də­alın­mır:­

a)­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­ey­ni­və­ya­ox­şar­əm-təə­lə­rə­və­ya­xid­mət­lə­rə­aid­baş­qa­şəx­sin­adı­na­əv­vəl­qey-də­alın­mış­və­ya­qey­də­alın­maq­üçün­id­dia­edil­miş­əm­təə­ni­şan­la­rı;­

b)­ Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­ tə­rəf­dar­ çıx­dı­ğı­ bey-nəl­xalq­ sa­ziş­lə­rə­ uy­ğun­ ola­raq­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka-sın­da­da­ha­əv­vəl­mü­ha­fi­zə­edi­lən­əm­təə­ni­şan­la­rı;­

c)­bu­qa­nu­nun­7-ci­mad­də­si­nə­uy­ğun­ola­raq­Azər­bay-can­res­pub­li­ka­sın­da­mü­ha­fi­zə­edi­lən­ge­niş­ta­nın­mış­əm-təə­ni­şan­la­rı;­

ç)­ ey­ni­ və­ ya­ ox­şar­ əm­təə­lər­ və­ ya­ xid­mət­lər­ üçün­əm­təə­ ni­şa­nı­na­ da­ir­ id­dia­ sə­nə­di­nin­ da­xil­ ol­du­ğu­ ta­rix-dən­əv­vəl­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­fir­ma­ad­la­rın­dan­is­ti­fa­də­hü­qu­qu­əl­də­et­miş­baş­qa­şəxs­lə­rə­məx­sus­ fir­ma­ad­la­rı­ba­rə­sin­də­ni­şan­lar­(rəs­mi­bül­le­ten­də­dərc­olun­maq­şər­ti­ilə);­

284

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

d)­ mü­ha­fi­zə­siz­ ele­ment­ ki­mi­ əm­təə­ ni­şa­nı­na­ da­xil­edil­miş­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­lər­is­tis­na­ol­maq­la­coğ­ra­fi­gös­tə-ri­ci­dən­is­ti­fa­də­hü­qu­qu­olan­şəx­sin­adı­na­qey­də­alı­nan­və­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­mü­ha­fi­zə­edi­lən­coğ­ra­fi­gös-tə­ri­ci­lər;­

e)­qey­də­alın­mış­ser­ti­fi­kat­ni­şan­la­rı.­

Aşa­ğı­da­kı­la­rı­ tək­rar­ edən­ ni­şan­lar­ əm­təə­ ni­şa­nı­ və­ ya­onun­ele­men­ti­ki­mi­qey­də­alın­mır:­

a)­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­baş­qa­ şəxs­lə­rə­məx-sus­olan­sə­na­ye­nü­mu­nə­lə­ri;­

b)­mü­əl­lif­lik­ hü­qu­qu­ sa­hi­bi­nin­ və­ ya­ onun­ va­ri­si­nin­ra­zı­lı­ğı­ ol­ma­dan­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sın­da­ məş­hur­elm,­ ədə­biy­yat,­ in­cə­sə­nət­ əsər­lə­ri,­ on­la­rın­ per­so­naj­la­rı,­on­lar­dan­si­tat­lar­və­ya­on­la­rın­fraq­ment­lə­ri;­

c)­ ta­nın­mış­ şəxs­lə­rin­ və­ on­la­rın­ va­ris­lə­ri­nin­ ra­zı­lı­ğı­ol­ma­dan­hə­min­şəxs­lə­rin­so­yad­la­rı,­ad­la­rı,­tə­xəl­lüs­lə­ri­və­bun­lar­dan­tö­rə­yən­ifa­də­lər.­

ta­nın­mış­şəxs­lə­rin­öz­lə­ri­nin­və­va­ris­lə­ri­nin­ol­ma­dı­ğı­hal-da­hə­min­ işa­rə­lər­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­ ta­ri­xi­və­mə-də­ni­ sər­və­ti­dir­sə,­ on­la­rın­qey­də­alın­ma­sı­üçün­mü­va­fiq­ ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­nın­ica­zə­si­ol­ma­lı­dır.­

Aşa­ğı­da­kı­lar­əm­təə­ni­şa­nı­nı­qey­də­al­maq­dan­im­ti­na­üçün­əsas­ola­bil­məz:­

a)­əm­təə­ni­şa­nı­nı­qey­də­al­maq­üçün­onun­ba­rə­sin­də­id­dia­sə­nə­di­nin­ve­ril­di­yi­ta­ri­xə­dək­id­dia­çı­nın­hə­min­əm-təə­ni­şa­nın­dan­is­ti­fa­də­et­mə­mə­si;­

b)­əm­təə­nin­və­ya­gös­tə­ri­lən­xid­mə­tin­xa­rak­te­rik­cə-hət­lə­ri;­

c)­mən­şə­öl­kə­sin­də­mü­ha­fi­zə­edi­lən­ni­şan­dan­yal­nız­ele­ment­lər­lə­ fərq­lə­nən,­ ni­şa­nın­ fərq­lən­di­ri­ci­ xa­rak­te­ri-ni­də­yiş­mə­yən­və­on­la­rın­ey­ni­li­yi­ni­poz­ma­yan­əm­təə­ni-şan­la­rı.­

285

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

Mad də 7. Ge­niş­ta­nın­mış­əm­təə­ni­şa­nı­na­qo­yu­lan­tə­ləb­lər­

Ge­niş­ ta­nın­mış­ əm­təə­ ni­şan­la­rı­ pa­ris­ kon­ven­si­ya­sı­nın­6bis­mad­də­si­nin­tə­ləb­lə­ri­nə­uy­ğun­gə­lən­ni­şan­lar­dır.­

əm­təə­ni­şa­nı­nın­ge­niş­ta­nın­ma­sı­mü­əy­yən­edi­lər­kən­mü-va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­aşa­ğı­da­kı­la­rı­nə­zə­rə­alır:­

Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ əra­zi­sin­də­ ni­şa­nın­ is­ti­fa­də­edil­di­yi­əm­təə­lə­rin­və­xid­mət­lə­rin­is­ti­fa­də­çi­lə­ri­ara­sın­da­onun­ta­nın­ma­də­rə­cə­si;­

ni­şa­nın­aid­edil­di­yi­əm­təə­lə­rin­və­xid­mət­lə­rin­ya­yıl-ma­ka­nal­la­rı­və­kom­mer­si­ya­sa­hə­lə­ri;­

Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­və­dün­ya­ba­za­rın­da­əm-təə­ni­şa­nın­dan­is­ti­fa­də­edil­mək­lə­əm­təə­nin­key­fiy­yə­ti­ba-rə­də­is­teh­lak­çı­la­rın­mə­lu­ma­tı;­

əm­təə­ ni­şa­nı­na­ xas­ olan,­ ya­xud­ is­ti­fa­də­ nə­ti­cə­sin­də­əl­də­edil­miş­fərq­lən­di­ri­ci­xü­su­siy­yət­lər;­

ni­şa­nın­is­ti­fa­də­əra­zi­si,­müd­də­ti,­miq­ya­sı,­həc­mi,­xü-su­sən­ni­şa­nın­əm­təə­və­ya­xid­mət­lə­rə­tət­biq­edil­mə­si­nə-ti­cə­sin­də­yar­mar­ka­və­sər­gi­lər­də­əl­də­olu­nan­mə­lu­mat­lar,­elan­lar,­ rek­lam­lar­ da­xil­ ol­maq­la­ ni­şa­na­ üs­tün­lük­ ve­rən­əra­zi­lər,­hə­rə­kət­lər­(kam­pa­ni­ya­lar);­

Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­və­baş­qa­döv­lət­lə­rin­əra-zi­sin­də­ni­şa­nın­is­ti­fa­də­edil­di­yi­əm­təə­nin­və­xid­mə­tin­ba-zar­da­tut­du­ğu­yer.­

Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­qey­də­alı­nan­ge­niş­ta­nın­mış­əm­təə­ni­şa­nı­nın­baş­qa­şəxs­tə­rə­fin­dən­bü­tün­növ­əm­təə­lər­də­və­xid­mət­lər­də­is­ti­fa­də­edil­mə­si­onun­sa­hi­bi­nə­zi­yan­vur­duq-da­bu­hal­ge­niş­ta­nın­mış­ni­şan­sa­hi­bi­nin­hü­quq­la­rı­nın­po­zul-ma­sı­he­sab­edi­lir.­

Mad də 8. coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­ki­mi­qey­də­alı­nan­ni­şan­lar­

bu­qa­nu­nun­1-ci­mad­də­sin­də­ve­ril­miş­“coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci”­an­la­yı­şı­na­uy­ğun­gə­lən­ni­şan­lar­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­ki­mi­qey­də­alı­nır.­

286

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Adı­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­olan­öl­kə­nin,­şə­hə­rin,­böl­gə­nin­və­ya­əra­zi­nin­coğ­ra­fi­adı­ilə­ya­na­şı­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­qra­fik­və­ya­təs­vi­ri­ifa­də­si­də­mü­ha­fi­zə­edi­lir.­

coğ­ra­fi­ad­sax­ta­və­ya­nıl­dı­cı­mən­şə­yi­ifa­də­et­mir­sə,­on­dan­əm-təə­nin­və­ya­xid­mə­tin­xa­rak­te­rik­ele­men­ti­ki­mi­is­ti­fa­də­olu­na­bi­lər.­

coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­dən­is­ti­fa­də­hə­min­əra­zi­də­xid­mət­gös­tə-rən­sa­hib­kar­lar­üçün­nə­zər­də­tu­tu­lur.­

coğ­ra­fi­ob­yek­tin­rəs­mi­adı,­ta­ri­xi­adı­və­ya­on­lar­dan­tö­rə-mə­ad­lar­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­ki­mi­is­ti­fa­də­olu­na­bi­lər.­

bu­mad­də­də­mü­əy­yən­ləş­di­ril­miş­ tə­ləb­lər­ ye­ri­nə­ ye­ti­ril-mə­dik­də­ni­şan­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­ki­mi­qey­də­alın­mır.­

coğ­ra­fi­ob­yek­tin­adı­olan­və­ya­bu­adı­özün­də­əks­et­di­rən,­la­kin­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­coğ­ra­fi­ob­yek­tə­aid­ol­ma-yan­ni­şan­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­ki­mi­qey­də­alın­mır.­

Mən­şə­ öl­kə­sin­də­ mü­ha­fi­zə­ olun­ma­yan­ coğ­ra­fi­ gös­tə­ri­ci­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­qey­də­alın­mır.­

ıı�fə�SİL�əm�təə�ni�şan�la�rı�nın�və�coğ�ra�fi�gös�tə�ri�ci�lə�rin��

qey�də�alın�ma�sı

Mad də 9. ­əm­təə­ni­şan­la­rı­nın­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­lə­rin­qey­də­alın­ma­sı­ba­rə­də­id­dia­sə­nə­di­nin­ ve­ril­mə­si­

əm­təə­ ni­şa­nı­nın­ və­ coğ­ra­fi­ gös­tə­ri­ci­nin­ qey­də­ alın­ma­sı­ba­rə­də­id­dia­sə­nə­di­ni­id­dia­çı­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa-nı­na­ve­rir.­

İd­dia­çı­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­na­id­dia­sə­nə­di­ni­aşa­ğı­da­kı­qay­da­da­ve­rə­bi­lər:­

bi­la­va­si­tə;­

Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nın­da­qey­də­alın­mış­pa­tent­mü­vək­ki­li­va­si­tə­si­ilə.­

287

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ tə­rəf­dar­ çıx­dı­ğı­ döv­lət­lə­ra­ra­sı­mü­qa­vi­lə­lər­də­baş­qa­qay­da­lar­nə­zər­də­tu­tul­ma­yıb­sa,­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­sa­hib­kar­lıq­fəa­liy­yə­ti­gös­tə­rən­lər­is­tis­na­ol­maq­la­xa­ri­ci­hü­qu­qi­və­fi­zi­ki­şəxs­lər­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­na­id­dia­sə­nə­di­ni­yal­nız­pa­tent­mü­vək­kil­lə­ri­va­si­tə­si­ilə­ve­rir­lər.­

İd­dia­sə­nə­di­əri­zə­dən­və­ona­qo­şu­lan­zə­ru­ri­sə­nəd­lər­dən­iba­rət­ol­maq­la­bir­əm­təə­ni­şa­nı­na,­bir­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­yə­aid­ol­ma­lı­dır.­

əm­təə­ni­şa­nı­nın­qey­də­alın­ma­sı­na­da­ir­əri­zə­də­aşa­ğı­da­kı-lar­gös­tə­ril­mə­li­dir:­

id­dia­çı­nın­adı,­yer­ləş­di­yi­və­ya­ya­şa­dı­ğı­yer,­im­za­sı­(id-dia­sə­nə­di­pa­tent­mü­vək­ki­li­va­si­tə­si­ilə­ve­ril­dik­də,­pa­tent­mü­vək­ki­li­nin­so­ya­dı,­adı,­ün­va­nı­və­im­za­sı);­

id­dia­edi­lən­ni­şa­nın­şək­li­və­üçöl­çü­lü­for­ma­sı;­

əm­təə­lə­rin,­ xid­mət­lə­rin,­ ni­şan­la­rın­ qey­diy­ya­tı­ üçün­əm­təə­lə­rin­və­xid­mət­lə­rin­nit­sa­təs­ni­fa­tı­üz­rə­qrup­laş­dı-rıl­mış­si­ya­hı­sı;­

əm­təə­ni­şa­nı­nın­rən­gi;­

ni­şa­nın­və­ya­onun­mü­əy­yən­his­sə­si­nin­trans­li­te­ra­si-ya­sı­və­tər­cü­mə­si.­

coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­qey­də­alın­ma­sı­na­da­ir­əri­zə­də­aşa­ğı-da­kı­lar­gös­tə­ril­mə­li­dir:­

qey­diy­yat­ba­rə­sin­də­və­sa­tət;­

id­dia­çı­nın­adı,­yer­ləş­di­yi­və­ya­ya­şa­dı­ğı­yer,­im­za­sı­(id-dia­sə­nə­di­pa­tent­mü­vək­ki­li­va­si­tə­si­ilə­ve­ril­dik­də,­pa­tent­mü­vək­ki­li­nin­so­ya­dı,­adı,­ün­va­nı­və­im­za­sı);­

id­dia­edi­lən­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­şək­li;­

coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­aid­edi­lə­cə­yi­əm­təə­nin­və­ya­xid-mə­tin­adı;­

əm­təə­nin­ is­teh­sal­edil­di­yi­və­ya­xid­mə­tin­gös­tə­ril­di-yi­coğ­ra­fi­ob­yek­tin­hü­dud­la­rı;­əm­təə­nin­xü­su­siy­yət­lə­ri­nin­təs­vi­ri.­

288

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

əri­zə­yə­aşa­ğı­da­kı­lar­qo­şu­lur:­

döv­lət­rü­su­mu­nun­ödə­nil­di­yi­ni­təs­diq­edən­sə­nəd;­

id­dia­ sə­nə­di­ pa­tent­mü­vək­ki­li­ va­si­tə­si­ ilə­ ve­ril­dik­də­onun­sə­la­hiy­yət­lə­ri­ni­təs­diq­edən­sə­nəd;­

kol­lek­tiv­ ni­şa­nın­ ni­zam­na­mə­si,­ kol­lek­tiv­ ni­şa­nı­ öz­adı­na­qey­də­al­ma­ğa­və­kil­edil­miş­sub­yek­tin­adı,­kol­lek­tiv­ni­şan­dan­is­ti­fa­də­hü­qu­qu­olan­sub­yek­tin­bü­tün­üzv­lə­ri­nin­si­ya­hı­sı,­bu­ni­şa­nın­aid­edi­lə­cə­yi­əm­təə­lə­rin­və­ya­xid­mət-lə­rin­si­ya­hı­sı,­va­hid­key­fiy­yət­və­di­gər­xü­su­siy­yət­lə­ri;­

zə­ru­ri­hal­da­əm­təə­ni­şa­nı­nın­bu­qa­nu­nun­10-cu­mad-də­si­nə­uy­ğun­il­kin­li­yi­ni­təs­diq­edən­sə­nəd;­

id­dia­çı­nın­gös­tə­ri­lən­coğ­ra­fi­ob­yekt­də­ol­ma­sı,­şöh­rə­ti,­xü­su­siy­yə­ti­baş­lı­ca­ola­raq­coğ­ra­fi­mən­şə­yin­dən­irə­li­gə­lən­əm­təə­ni­is­teh­sal­et­mə­si­və­ya­xid­mə­ti­gös­tər­mə­si­ba­rə­də­sə­nəd­və­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­nın­rə­yi;­

əm­təə­nin­ mən­şə­ öl­kə­sin­də­ id­dia­çı­nın­ id­dia­ et­di­yi­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­üzə­rin­də­hü­qu­qu­nu­təs­diq­edən­sə­nəd.­

bu­mad­də­nin­yed­din­ci­his­sə­sin­də­nə­zər­də­tu­tu­lan­sə­nəd-lər­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­na­əri­zə­nin­ve­ril­di­yi­ta­rix-dən­2­ay­ər­zin­də­təq­dim­edi­lir.­

əm­təə­ni­şa­nı­nın­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­qey­də­alın­ma­sı­na­da­ir­əri­zə­id­dia­çı­nın­is­tə­yi­nə­uy­ğun­ola­raq­özü­və­ya­sə­la­hiy-yət­li­nü­ma­yən­də­si­tə­rə­fin­dən­im­za­la­nır.­

əm­təə­ni­şa­nı­nın­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­qey­də­alın­ma­sı­na­da­ir­əri­zə­Azər­bay­can­di­lin­də­ve­ri­lir.­

İd­dia­sə­nə­di­nə­da­xil­olan­di­gər­sə­nəd­lər­Azər­bay­can­di-lin­də­və­ya­baş­qa­dil­lər­də­ve­ri­lə­bi­lər.­İd­dia­sə­nə­di­nin­baş­qa­dil­də­ ve­ril­miş­ma­te­ri­al­la­rı­nın­ Azər­bay­can­ di­li­nə­ tər­cü­mə­si­id­dia­sə­nə­di­nin­ve­ril­di­yi­gün­dən­2­ay­ər­zin­də­təq­dim­olun-ma­lı­dır.­

bu­mad­də­nin­yed­din­ci­və­on­bi­rin­ci­his­sə­lə­rin­də­nə­zər­də­tu­tu­lan­sə­nəd­lər­mü­əy­yən­ləş­di­ril­miş­müd­dət­də­mü­va­fiq­ic­ra­

289

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­na­ve­ril­mə­dik­də­və­bu­müd­dət­ba­şa­ça­ta-na­dək­onun­uza­dıl­ma­sı­na­da­ir­əsas­lan­dı­rıl­mış­və­sa­tət­təq­dim­edil­mə­dik­də­id­dia­sə­nə­di­ve­ril­mə­miş­sa­yı­lır.­əla­və­döv­lət­rü-su­mu­ödə­nil­mək­lə­mü­əy­yən­ləş­di­ril­miş­müd­dət­ 2­ aya­qə­dər­uza­dı­lır.­

bu­mad­də­nin­be­şin­ci­və­al­tın­cı­his­sə­lə­rin­də­mü­əy­yən­ləş-di­ril­miş­tə­ləb­lə­rə­uy­ğun­gə­lən­əri­zə­nin­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy-yə­ti­or­qa­nı­na­da­xil­ol­du­ğu­ta­rix­id­dia­sə­nə­di­nin­ve­ril­di­yi­ta­rix­sa­yı­lır.­

İd­dia­sə­nəd­lə­ri­nin­ve­ril­mə­si­qay­da­la­rı­nı­mü­va­fiq­ic­ra­ha-ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­mü­əy­yən­ləş­di­rir.­

Mad də 10. əm­təə­ni­şa­nı­nın­il­kin­li­yi­

əm­təə­ni­şa­nı­nın­il­kin­li­yi­bu­qa­nu­nun­9-cu­mad­də­si­nə­uy-ğun­ola­raq­id­dia­sə­nə­di­nin­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­na­da­xil­ol­du­ğu­ta­rix­dən­mü­əy­yən­ləş­di­ri­lir.­

əm­təə­ ni­şa­nı­nın­ il­kin­li­yi­ pa­ris­ kon­ven­si­ya­sı­nın­ iş­ti­rak-çı­sı­olan­öl­kə­də­bi­rin­ci­ id­dia­sə­nə­di­nin­ve­ril­di­yi­ ta­rix­dən­də­mü­əy­yən­ləş­di­ri­lə­bi­lər­(kon­ven­si­ya­ il­kin­li­yi).­bu­hal­da­ id­dia­sə­nə­di­hə­min­ta­rix­dən­6­ay­ər­zin­də­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­na­da­xil­ol­ma­lı­dır.­

pa­ris­ kon­ven­si­ya­sı­nın­ iş­ti­rak­çı­sı­ olan­ döv­lət­lər­dən­ bi­ri-nin­əra­zi­sin­də­təş­kil­edil­miş­rəs­mi­bey­nəl­xalq­sər­gi­lə­rin­eks-po­nat­la­rın­da­yer­ləş­di­ril­miş­əm­təə­ni­şa­nı­nın­ il­kin­li­yi­sər­gi­də­eks­po­na­tın­ açıq­ gös­tə­ril­di­yi­ ta­rix­dən­mü­əy­yən­ləş­di­ri­lə­ bi­lər­(sər­gi­il­kin­li­yi).­bu­hal­da­əm­təə­ni­şa­nı­ba­rə­sin­də­id­dia­sə­nə­di­hə­min­ta­rix­dən­ən­ge­ci­6­ay­ər­zin­də­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­na­da­xil­ol­ma­lı­dır.­

sər­gi­il­kin­li­yi­kon­ven­si­ya­il­kin­li­yi­nin­müd­də­ti­ni­uzat­mır.­

kon­ven­si­ya­və­ya­sər­gi­il­kin­li­yi­hü­qu­qun­dan­is­ti­fa­də­et­mək­ is­tə­yən­ id­dia­çı,­ bu­ tə­lə­bi­ni­ id­dia­ sə­nə­di­ni­ ve­rər-kən­ və­ ya­ id­dia­ sə­nə­di­nin­mü­va­fiq­ ic­ra­ ha­ki­miy­yə­ti­ or-qa­nı­na­da­xil­ol­du­ğu­ta­rix­dən­ən­ge­ci­3­ay­ər­zin­də­bil­dir-mə­li­dir.­

290

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Mad də 11. ­əm­təə­ni­şa­nı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­ba­rə­sin­də­id­dia­sə­nə­di­nin­eks­per­ti­za­sı­

əm­təə­ni­şa­nı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­ba­rə­sin­də­id­dia­sə­nə­di-nin­eks­per­ti­za­sı­bu­qa­nu­na­və­mü­va­fiq­ ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­ or-qa­nı­nın­mü­əy­yən­ləş­dir­di­yi­qay­da­la­ra­uy­ğun­ola­raq­il­kin­eks-per­ti­za­dan­və­eks­per­ti­za­dan­iba­rət­ol­maq­la­mü­va­fiq­ic­ra­ha-ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­tə­rə­fin­dən­hə­ya­ta­ke­çi­ri­lir.­

İd­dia­sə­nə­di­nin­eks­per­ti­za­sı­nın­apa­rıl­dı­ğı­dövr­də­ona­da-ir­qə­rar­qə­bul­edi­lə­nə­dək­ id­dia­çı­mü­əy­yən­ləş­di­ril­miş­döv­lət­rü­su­mu­ödə­yə­rək­öz­tə­şəb­bü­sü­ilə­id­dia­sə­nə­di­nin­ma­te­ri­al­la-rı­nı­ta­mam­la­ya,­də­qiq­ləş­di­rə­və­ona­dü­zə­liş­edə­bi­lər.­

əla­və­ma­te­ri­al­lar­ qey­diy­ya­ta­ ve­ril­miş­ ni­şa­nın­ma­hiy­yə­ti­ni­də­yi­şir­sə­və­ya­id­dia­sə­nə­din­də­gös­tə­ri­lən­əm­təə­lə­rin­və­xid­mət-lə­rin­si­ya­hı­sı­na­on­lar­la­həm­cins­ol­ma­yan­əm­təə­lə­ri­və­ya­xid­mət-lə­ri­da­xil­edir­sə,­hə­min­ma­te­ri­al­lar­ba­xıl­ma­ğa­qə­bul­olun­mur­və­id­dia­çı­tə­rə­fin­dən­müs­tə­qil­id­dia­sə­nə­di­ki­mi­rəs­mi­ləş­di­ri­lə­bi­lər.­

İd­dia­çı­tə­rə­fin­dən­və­ya­onun­xa­hi­şi­ ilə­ id­dia­sə­nə­di­sa­da­la-nan­əm­təə­lə­rin­və­xid­mət­lə­rin­bö­lün­mə­si­yo­lu­ilə­bir­ne­çə­id­dia­sə­nə­di­nə­ay­rı­la­bi­lər.­Ay­rıl­mış­id­dia­sə­nəd­lə­ri­ilk­id­dia­sə­nə­di­nin­ve­ril­di­yi­ta­ri­xi­və­id­dia­edil­miş­əm­təə­ni­şa­nı­nın­il­kin­li­yi­ni­sax­la­yır.­

Eks­per­ti­za­nın­apa­rıl­dı­ğı­dövr­də­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə-ti­or­qa­nı­id­dia­çı­dan­eks­per­ti­za­üçün­zə­ru­ri­olan­əla­və­sə­nəd­tə­ləb­edə­bi­lər.­

Eks­per­ti­za­nın­tə­lə­bi­nə­əsa­sən­əla­və­sə­nəd­tə­lə­bin­alın­dı­ğı­ta­rix­dən­2­ay­ər­zin­də­təq­dim­edil­mə­li­dir.­bu­müd­dət­id­dia­çı-nın­ver­di­yi­və­sa­tə­tə­əsa­sən­əla­və­döv­lət­rü­su­mu­ödə­mək­şər­ti­ilə­2­ay­uza­dı­la­bi­lər.­İd­dia­çı­gös­tə­ri­lən­müd­də­ti­po­zar­sa­və­ya­eks­per­ti­za­nın­tə­lə­bi­nə­ca­vab­ver­məz­sə,­id­dia­sə­nə­di­ve­ril­mə-miş­sa­yı­lır­və­bu­ba­rə­də­id­dia­çı­ya­bil­di­riş­gön­də­ri­lir.­

Mad də 12. İd­dia­sə­nə­di­nin­ge­ri­gö­tü­rül­mə­si­

əm­təə­ni­şa­nı­və­ya­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­ba­rə­sin­də­id­dia­sə­nə-di­ona­ba­xıl­ma­sı­nın­is­tə­ni­lən­mər­hə­lə­sin­də­id­dia­çı­nın­xa­hi­şi­ilə­ge­ri­gö­tü­rü­lə­bi­lər.­

291

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

kol­lek­tiv­ ni­şan­ ba­rə­sin­də­ id­dia­ sə­nə­di­ yal­nız­ hə­min­ ni-şan­dan­is­ti­fa­də­hü­qu­qu­olan­bir­li­yin­bü­tün­üzv­lə­ri­nin­ra­zı­lı­ğı­ilə­ge­ri­gö­tü­rü­lə­bi­lər.­

Mad də 13. İl­kin­eks­per­ti­za­

əm­təə­ni­şa­nı­və­ya­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­ba­rə­sin­də­id­dia­sə­nəd­lə-ri­nin­il­kin­eks­per­ti­za­sı­bu­qa­nu­nun­9-cu­mad­də­si­nə­uy­ğun­id­dia­sə­nəd­lə­ri­nin­da­xil­ol­du­ğu­ta­rix­dən­1­ay­müd­də­tin­də­apa­rı­lır.­

əm­təə­ni­şa­nı­və­ya­ coğ­ra­fi­ gös­tə­ri­ci­ba­rə­sin­də­ id­dia­ sə-nəd­lə­ri­nin­ il­kin­ eks­per­ti­za­sı­nın­ apa­rıl­ma­sı­ ge­di­şin­də­ id­dia­sə­nə­di­nin­məz­mu­nu,­ zə­ru­ri­ sə­nəd­lə­rin­möv­cud­lu­ğu,­ ha­be­lə­mü­əy­yən­ləş­di­ril­miş­tə­ləb­lə­rə­uy­ğun­lu­ğu­yox­la­nı­lır.­İl­kin­eks-per­ti­za­nın­nə­ti­cə­lə­ri­nə­əsa­sən­id­dia­sə­nə­di­nin­ba­xıl­maq­üçün­qə­bul­və­ya­rədd­edil­di­yi­id­dia­çı­ya­bil­di­ri­lir.­

İd­dia­çı­nın­kon­ven­si­ya­və­ya­sər­gi­ il­kin­li­yi­ni­ tə­ləb­et­di­yi,­la­kin­ id­dia­sə­nə­di­nin­ba­xıl­ma­ğa­qə­bul­olun­du­ğu­ana­dək­hə-min­tə­lə­bin­hü­qu­qi­li­yi­ni­təs­diq­lə­yən­zə­ru­ri­sə­nəd­lə­ri­təq­dim­et­mə­di­yi­hal­lar­da­əm­təə­ni­şa­nı­ba­rə­sin­də­id­dia­sə­nə­di­nin­da-xil­ol­du­ğu­ta­rix­dən­onun­il­kin­li­yi­mü­əy­yən­ləş­di­ri­lir­və­bu­ba-rə­də­id­dia­çı­ya­mə­lu­mat­ve­ri­lir.­

Mad də 14. ­əm­təə­ni­şan­la­rı­nın­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­lə­rin­eks­per­ti­za­sı­

əm­təə­ ni­şa­nı­nın­ eks­per­ti­za­sı­ il­kin­ eks­per­ti­za­nın­ ba­şa­çat­ma­sın­dan­son­ra­6­ay­ər­zin­də­apa­rı­lır.­İd­dia­edi­lən­ni­şa­nın­eks­per­ti­za­sı­ge­di­şin­də­bu­qa­nu­nun­1-ci­mad­də­sin­də­ve­ril­miş­“əm­təə­ni­şa­nı”­an­la­yı­şı­na,­4-cü,­5-ci­və­6-cı­mad­də­lə­rin­də­nə-zər­də­tu­tul­muş­tə­ləb­lə­rə­uy­ğun­lu­ğu­yox­la­nı­lır­və­onun­il­kin­li-yi­mü­əy­yən­ləş­di­ri­lir.­

coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­eks­per­ti­za­sı­bu­qa­nu­nun­1-ci­mad­də-sin­də­ve­ril­miş­“coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci”­an­la­yı­şı­na­və­8-ci­mad­də­sin-də­gös­tə­ri­lən­tə­ləb­lə­rə­uy­ğun­apa­rı­lır.­

Eks­per­ti­za­la­rın­nə­ti­cə­lə­ri­nə­əsa­sən­əm­təə­ni­şa­nı­nın­və­ya­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­qey­də­alın­ma­sı­na­və­ya­qey­də­al­maq­dan­im­ti­na­edil­mə­si­nə­da­ir­əsas­lan­dı­rıl­mış­qə­rar­qə­bul­edi­lir.­

292

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Eks­per­ti­za­nın­nə­ti­cə­si­ba­rə­də­qə­rar­10­gün­müd­də­tin­də­id­dia­çı­ya­ gön­də­ri­lir.­ İd­dia­çı­ eks­per­ti­za­ qə­ra­rın­da­ gös­tə­ri­lən­sə­nəd­lər­lə­ta­nış­ola­bi­lər.­İd­dia­çı­id­dia­sə­nə­di­üz­rə­qə­ra­rı­al-dıq­dan­son­ra­1­ay­ər­zin­də­hə­min­sə­nəd­lə­rin­su­rə­ti­ni­tə­ləb­edə­bi­lər.­

əm­təə­ni­şa­nı­nın­qey­də­alın­ma­sı­ba­rə­də­qə­ra­ra­bu­qa­nu-nun­10-cu­mad­də­si­nə­uy­ğun­ye­ni­dən­ba­xı­la­bi­lər.­

qey­də­ alın­ma­sı­ haq­qın­da­ qə­rar­ qə­bul­ edil­dik­də­ id­dia­çı­döv­lət­rü­su­mu­nu­ödə­dik­dən­son­ra­əm­təə­ni­şan­la­rı­və­ya­coğ-ra­fi­gös­tə­ri­ci­lər­qey­də­alı­nır,­on­la­ra­da­ir­mə­lu­mat­dərc­edi­lir­və­şə­ha­dət­na­mə­ve­ri­lir.­

bu­qa­nu­nun­9-cu­mad­də­si­nə­uy­ğun­ve­ri­lən­id­dia­sə­nə­di-nin­eks­per­ti­za­sı­id­dia­çı­nın­və­sa­tə­ti­əsa­sın­da­və­mü­əy­yən­ləş-di­ril­miş­ döv­lət­ rü­sum­la­rı­ ödə­nil­mək­lə­ 1­ ay­ ər­zin­də­ ke­çi­ri­lə­bi­lər.­

Mad də 15. İd­dia­sə­nə­di­nə­da­ir­qə­ra­ra­eti­raz­

İd­dia­çı­əm­təə­ni­şa­nı­na­və­ya­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­yə­da­ir­id­dia­sə­nə­di­ba­rə­də­eks­per­ti­za­nın­qə­ra­rı­ilə­ra­zı­ol­ma­dıq­da­döv­lət­rü­su­mu­ödə­mək­şər­ti­ ilə­qə­ra­rı­al­dı­ğı­ ta­rix­dən­3­ay­ər­zin­də­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­nın­Apell­ya­si­ya­ko­mis­si­ya­sı­na­eti­raz­ve­rə­bi­lər.­

Apell­ya­si­ya­ko­mis­si­ya­sı­eti­ra­za­da­xil­ol­du­ğu­ta­rix­dən­2­ay­ər­zin­də­ba­xır.­

İd­dia­çı­nın­və­ya­pa­tent­mü­vək­ki­li­nin­Apell­ya­si­ya­ko­mis­si-ya­sın­da­id­dia­ya­ba­xıl­ma­sın­da­iş­ti­rak­et­mək­və­çı­xa­rıl­mış­qə-ra­rın­ma­te­ri­al­la­rı­ilə­ta­nış­ol­maq­hü­qu­qu­var­dır.­

İd­dia­çı­Apell­ya­si­ya­ko­mis­si­ya­sı­nın­qə­ra­rı­nı­al­dı­ğı­ta­rix­dən­3­ ay­ ər­zin­də­ hə­min­ qə­rar­dan­məh­kə­mə­ qay­da­sın­da­ şi­ka­yət­edə­bi­lər.­

Mad də 16. ötü­rül­müş­müd­də­tin­bər­pa­sı­

bu­ qa­nu­nun­ 15-ci­ mad­də­si­nin­ bi­rin­ci­ his­sə­si­nə­ uy­ğun­ola­raq­Apell­ya­si­ya­ko­mis­si­ya­sı­na­eti­ra­zın­ve­ril­mə­si­müd­də­ti­

293

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

id­dia­çı­tə­rə­fin­dən­ötü­rül­dük­də­hə­min­müd­dət­id­dia­çı­nın­və-sa­tə­ti­nə­əsa­sən­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­tə­rə­fin­dən­6­ay­ke­çə­nə­dək­bər­pa­edi­lə­bi­lər.­

Mad də 17. ­əm­təə­ni­şan­la­rını­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­lə­ri­döv­lət­re­yest­rin­də­qey­də­al­ma­

Eks­per­ti­za­nın­qə­ra­rı­na­və­Apell­ya­si­ya­ko­mis­si­ya­sı­nın­eti-raz­la­bağ­lı­müs­bət­qə­ra­rı­na­əsa­sən,­ha­be­lə­bu­qa­nu­nun­14-cü­mad­də­si­nin­al­tın­cı­his­sə­si­nə­uy­ğun­ola­raq­1­ay­ər­zin­də­mü­va-fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­əm­təə­ni­şa­nı­nı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci-ni­əm­təə­ni­şan­la­rı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­lə­rin­döv­lət­re­yest­rin­də­(bun­dan­son­ra­-­“re­yestr”­ad­lan­dı­rı­la­caq)­qey­də­alır.­

re­yest­rə­əm­təə­ni­şa­nı­nın­şək­li,­ il­kin­li­yi,­sa­hi­bi­haq­qın­da­mə­lu­mat,­qey­də­alın­dı­ğı­ ta­rix,­nit­sa­ təs­ni­fa­tı­nın­ si­nif­lə­ri­üz-rə­əm­təə­lə­rin­və­ya­xid­mət­lə­rin­qrup­laş­dı­rıl­mış­si­ya­hı­sı­da­xil­edi­lir.­

re­yest­rə­ əm­təə­ ni­şa­nı­nın­ qey­də­ alın­ma­sı,­ qey­diy­ya­tın­qüv­və­də­ ol­ma­ müd­də­ti­nin­ uza­dıl­ma­sı,­ qey­diy­ya­tın­ ləğ­vi­nə­da­ir­mə­lu­mat­və­son­ra­kı­də­yi­şik­lik­lər­da­xil­edi­lir.­re­yestr­də­kol­lek­tiv­ni­şan­qey­də­alı­nar­kən­on­dan­is­ti­fa­də­hü­qu­qu­olan­lar­ba­rə­sin­də­mə­lu­mat­da­əla­və­olu­nur.­

re­yest­rə­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­şək­li,­on­dan­is­ti­fa­də­hü­qu­qu­alan­şəx­sə­da­ir­mə­lu­mat,­əm­təə­nin­xü­su­si­xas­sə­lə­ri­nin­təs­vi­ri,­qey­də­alın­dı­ğı­ta­rix­və­onun­qüv­və­də­ol­ma­müd­də­ti­nin­uza­dıl-ma­sı­na­aid­mə­lu­mat­və­son­ra­kı­də­yi­şik­lik­lər­da­xil­edi­lir.­

Mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­re­yestr­mə­lu­mat­la­rın­dan­çı­xa­rı­şı­döv­lət­rü­su­mu­ödə­nil­dik­dən­son­ra­ve­rə­bi­lər.­

döv­lət­re­yestr­lə­ri­nin­apa­rıl­ma­qay­da­sı­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki-miy­yə­ti­or­qa­nı­tə­rə­fin­dən­mü­əy­yən­edi­lir.­

Mad də 18. qey­diy­ya­ta­da­ir­mə­lu­mat­la­rın­dər­ci­

bu­qa­nu­nun­17-ci­mad­də­si­nə­əsa­sən­re­yest­rə­da­xil­edil-miş­ mə­lu­mat­lar­ mü­va­fiq­ ic­ra­ ha­ki­miy­yə­ti­ or­qa­nı­nın­ rəs­mi­bül­le­te­nin­də­dərc­edi­lir.­

294

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

qey­də­alın­mış­kol­lek­tiv­ni­şa­na­da­ir­mə­lu­ma­tın­dər­ci­za-ma­nı­əla­və­ola­raq­ni­şa­nın­aid­edil­di­yi­əm­təə­nin­key­fiy­yə­ti­və­di­gər­xü­su­siy­yət­lə­ri­ba­rə­də­kol­lek­tiv­ni­şa­nın­ni­zam­na­mə­sin-dən­çı­xa­rış­ve­ri­lir.­

Mad də 19. ­əm­təə­ni­şa­nı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­haq­qın­da­şə­ha­dət­na­mə­

Mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­qey­də­alın­mış­əm­təə­ni-şa­nı­na­və­ya­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­yə­da­ir­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­əra­zi­sin­də­qüv­və­də­olan­qey­diy­yat­şə­ha­dət­na­mə­si­ve­rir.­

əm­təə­ni­şa­nı­na­da­ir­ şə­ha­dət­na­mə­ id­dia­edil­miş­ni­şa­nın­əm­təə­ni­şa­nı­ki­mi­qey­də­alın­ma­sı­fak­tı­nı,­onun­il­kin­li­yi­ni,­əm-təə­lə­rə­və­gös­tə­ri­lən­xid­mət­lə­rə­aid­ni­şan­sa­hi­bi­nin­müs­təs­na­hü­qu­qu­nu­təs­diq­edir­və­qey­də­alın­mış­ni­şa­nın­təs­vi­ri­ni­özün-də­əks­et­di­rir.­kol­lek­tiv­ni­şa­na­da­ir­şə­ha­dət­na­mə­yə­ni­şan­dan­is­ti­fa­də­hü­qu­qu­olan­lar­(bir­li­yin­üzv­lə­ri)­ba­rə­sin­də­mə­lu­mat-lar­da­da­xil­edi­lir.­

coğ­ra­fi­ gös­tə­ri­ci­dən­ is­ti­fa­də­ hü­qu­qu­na­ da­ir­ şə­ha­dət­na-mə­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­ki­mi­id­dia­edil­miş­ni­şa­nın­qey­də­alın­ma­sı­fak­tı­nı­və­şə­ha­dət­na­mə­sa­hi­bi­nin­gös­tə­ri­lən­əm­təə­və­ya­xid-mət­dən­is­ti­fa­də­hü­qu­qu­nu­təs­diq­edir.­

coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­ba­rə­də­şə­ha­dət­na­mə,­qey­də­alın­mış­coğ-ra­fi­gös­tə­ri­ci­dən­is­ti­fa­də­yə­müs­təs­na­hü­quq­ver­mir.­Şə­ha­dət-na­mə­onun­sa­hi­bi­nə­hə­min­gös­tə­ri­ci­dən­qa­nun­suz­is­ti­fa­də­ni­qa­da­ğan­et­mə­yə­da­ir­tə­ləb­irə­li­sür­mək­hü­qu­qu­ve­rir.­

əm­təə­ni­şa­nı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­ba­rə­də­şə­ha­dət­na­mə­re-yestr­də­qey­də­alın­dı­ğı­ta­rix­dən­1­ay­müd­də­tin­də­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­tə­rə­fin­dən­ve­ri­lir.­

əm­təə­ni­şa­nı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­haq­qın­da­şə­ha­dət­na­mə-nin­ for­ma­sı­mü­va­fiq­ ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­ tə­rə­fin­dən­mü-əy­yən­edi­lir.­

Mad də 20. qey­diy­ya­ta­eti­raz­

qey­də­alın­mış­əm­təə­ni­şa­nı,­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­ba­rə­də­mə-lu­ma­tın­dərc­edil­di­yi­ta­rix­dən­3­ay­ər­zin­də­hər­bir­şəxs­rü­sum­

295

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

ödə­mək­lə­ Apell­ya­si­ya­ ko­mis­si­ya­sı­na­ onun­ qey­də­ alın­ma­sı­fak­tı­na­qar­şı­əsas­lan­dı­rıl­mış­eti­raz­ve­rə­bi­lər.­

Mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­eti­ra­zın­da­xil­ol­du­ğu­ta­rix-dən­10­gün­ər­zin­də­əm­təə­ni­şa­nı­nın­sa­hi­bi­nə­və­ya­coğ­ra­fi­gös-tə­ri­ci­dən­ is­ti­fa­də­hü­qu­qu­əl­də­et­miş­şəx­sə­bu­ba­rə­də­bil­di­riş­gön­də­rir.­bil­di­riş­alın­dı­ğı­ta­rix­dən­1­ay­ər­zin­də­on­lar­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­na­əsas­lan­dı­rıl­mış­ca­vab­ve­rə­bi­lər.­

bu­ mad­də­nin­ 1-ci­ his­sə­sin­də­ nə­zər­də­ tu­tu­lan­ eti­ra­za­Apell­ya­si­ya­ko­mis­si­ya­sı­2­ay­ər­zin­də­ba­xır.­Eti­raz­əsas­lı­he­sab­edil­dik­də­əm­təə­ni­şa­nı­nın­və­ya­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­qey­diy­ya-tı­ləğv­edi­lir­və­bu­ba­rə­də­mə­lu­mat­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­nın­rəs­mi­bül­le­te­nin­də­dərc­olu­nur.­

Apell­ya­si­ya­ko­mis­si­ya­sı­nın­qə­bul­et­di­yi­qə­ra­ra­da­ir­bil­di-riş­10­gün­müd­də­tin­də­bü­tün­ma­raq­lı­tə­rəf­lə­rə­gön­də­ri­lir.­

Apell­ya­si­ya­ko­mis­si­ya­sı­nın­qə­ra­rın­dan­onun­qə­bul­edil­di-yi­ta­rix­dən­3­ay­ər­zin­də­məh­kəmə­yə­şi­ka­yət­ver­mək­olar.­

Mad də 21. ­əm­təə­ni­şan­la­rı­nın­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­lə­rin­qey­diy­ya­tı­nın­qüv­və­də­ol­ma­müd­də­ti­

əm­təə­ni­şa­nı­nın­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­qey­diy­ya­tı­id­dia­sə-nə­di­nin­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­na­ve­ril­di­yi­ta­rix­dən­10­il­müd­də­tin­də­qüv­və­də­olur.­bu­müd­dət­ni­şan­sa­hi­bi­nin­əri­zə­si-nə­əsa­sən­döv­lət­rü­su­mu­ödə­nil­mək­lə­hər­də­fə­10­il­uza­dı­la­bi­lər.­

qey­diy­ya­tın­ qüv­və­də­ ol­ma­müd­də­ti­ qur­tar­dıq­dan­ son­ra­onun­ uza­dıl­ma­sı­ üçün­ əm­təə­ ni­şa­nı­nın­ sa­hi­bi­nə­ və­ coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­ba­rə­də­şə­ha­dət­na­mə­nin­sa­hi­bi­nə­əla­və­döv­lət­rü­su-mu­ödə­mək­şər­ti­ilə­6­ay­möh­lət­ve­ri­lir.­

qey­diy­yat­müd­də­ti­nin­uza­dıl­ma­sı­na­da­ir­mə­lu­mat­re­yest­rə­və­şə­ha­dət­na­mə­yə­da­xil­edi­lir­və­rəs­mi­bül­le­ten­də­dərc­olu­nur.­

Mad də 22. ­re­yestr­də­və­şə­ha­dət­na­mə­də­də­yi­şik­lik­lər­edil­mə­si­

əm­təə­ni­şa­nı­nın,­kol­lek­tiv­ni­şa­nın­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­qey­diy­ya­tı­na­ da­ir­ şə­ha­dət­na­mə­nin­ sa­hi­bi­ qey­diy­yat­la­ bağ­lı­

296

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

mə­lu­mat­lar­da­kı­də­yi­şik­lik­lər­ba­rə­də­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə-ti­or­qa­nı­na­mə­lu­mat­ver­mə­li­dir.­

də­yi­şik­lik­lər­ re­yest­rə­ və­ şə­ha­dət­na­mə­yə­döv­lət­ rü­su­mu­ödə­nil­mək­lə­da­xil­edi­lir.­

Mad də 23. tək­rar­qey­diy­ya­tın­şərt­lə­ri­

kol­lek­tiv­ ni­şan­ qey­diy­yat­müd­də­ti­nin­ bit­di­yi­ ta­rix­dən­ 3­il­ər­zin­də­ni­şa­nın­əv­vəl­ki­sa­hi­bi­və­ya­onun­hü­quq­va­ri­si­ is-tis­na­ol­maq­la­baş­qa­şəx­sin­adı­na­ye­ni­dən­qey­də­alı­na­bil­məz.­bu­qay­da­kol­lek­tiv­ni­şa­nın­sa­hi­bi­qey­diy­ya­tın­qüv­və­də­ol­ma­müd­də­ti­bi­tə­nə­dək­ni­şan­dan­im­ti­na­et­dik­də­də­tət­biq­olu­nur.­

Mad də 24. ­əm­təə­ni­şan­la­rı­nın­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­lə­rin­xa­ri­ci­döv­lət­lər­də­qey­də­alın­ma­sı­

Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ hü­qu­qi­ və­ ya­ fi­zi­ki­ şəxs­lə-ri­nin­mü­əy­yən­ləş­di­ril­miş­qay­da­da­əm­təə­ni­şa­nı­nı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­ni­xa­ri­ci­döv­lət­lər­də­qey­də­al­dır­maq­və­ya­onun­bey-nəl­xalq­qey­diy­ya­tı­nı­hə­ya­ta­ke­çir­mək­hü­qu­qu­var­dır.­

əm­təə­ni­şa­nı­nın­bey­nəl­xalq­qey­diy­ya­tı­na­da­ir­id­dia­sə­nə-di­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­va­si­tə­si­ilə­ve­ri­lir.­

coğ­ra­fi­ gös­tə­ri­ci­nin­ xa­ri­ci­ döv­lət­lər­də­ qey­diy­ya­tı­na­ da-ir­id­dia­sə­nə­di­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­qey­də­alın­dıq­dan­son­ra­ve­ri­lir.

ııı�fə�SİL�əm�təə�ni�şan�la�rın�dan�və�coğ�ra�fi��

gös�tə�ri�ci�lər�dən�is�ti�fa�də

Mad də 25. əm­təə­ni­şa­nı­üzə­rin­də­müs­təs­na­hü­quq­

əm­təə­ni­şa­nı­nın­qüv­və­də­ol­du­ğu­müd­dət­də­ni­şan­sa­hi­bi­nin­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­əra­zi­sin­də­onun­ba­rə­sin­də­ sə­rən-cam­ver­mə­yə­və­on­dan­is­ti­fa­də­et­mə­yə­müs­təs­na­hü­qu­qu­var­dır.­

əm­təə­ni­şa­nı­sa­hi­bi­nin­ica­zə­si­ol­ma­dan­onun­əm­təə­ni­şa-nı­ilə­ey­ni­və­ya­ox­şar­olan­əm­təə­ni­şa­nın­dan­ey­ni­və­ya­ox­şar­

297

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

olan­əm­təə­və­xid­mət­lər­də­baş­qa­şəxs­lə­rin­is­ti­fa­də­si­qa­da­ğan-dır.­Ey­ni­və­ya­ox­şar­olan­əm­təə­ni­şan­la­rı­is­teh­lak­çı­lar­da­yan-lış­tə­səv­vür­ya­rat­dıq­da­da­bu­şərt­nə­zə­rə­alı­nır.­

Ge­niş­ta­nın­mış­əm­təə­ni­şa­nı­na­aid­olan­əm­təə­və­xid­mət-lər­ ba­rə­sin­də­ yan­lış­ tə­səv­vür­ ya­ra­da­ bi­lən­ ey­ni­ və­ ya­ ox­şar­əm­təə­ ni­şa­nı­nın­ is­ti­fa­də­si­ ta­nın­mış­ əm­təə­ ni­şa­nı­ sa­hi­bi­nin­ma­raq­la­rı­na­to­xun­maq­he­sab­olu­nur.­

Ge­niş­ta­nın­mış­əm­təə­ni­şa­nı­nın­sa­hi­bi­onun­ni­şa­nı­ba­rə­də­yan­lış­tə­səv­vür­ya­ra­da­bi­lən­rep­ro­duk­si­ya­dan,­ox­şat­ma­dan­və­tər­cü­mə­olun­muş­söz­dən­iba­rət­olan­əm­təə­ni­şa­nı­nın­və­ona­aid­olan­əm­təə­lə­rin­və­xid­mət­lə­rin,­ge­niş­ta­nın­mış­əm­təə­ni-şa­nı­na­aid­olan­əm­təə­lər­lə­və­xid­mət­lər­lə­ey­ni­və­ya­ox­şar­ol-du­ğu,­qey­də­alın­mış­əm­təə­ni­şa­nı­nın­sa­hi­bi­isə­əm­təə­lər­lə­və­xid­mət­lər­lə­ey­ni­və­ya­ox­şar­ol­ma­dı­ğı­təq­dir­də­də­yan­lış­tə­səv-vür­ya­ra­da­bi­lən­ni­şa­nın­qa­da­ğan­olun­ma­sı­nı­tə­ləb­edə­bi­lər.­

Müs­təs­na­hü­quq­əm­təə­ni­şa­nı­nın­müs­tə­qil­əm­təə­ni­şa­nı­ki­mi­qey­də­alı­na­bi­lin­mə­yən­ele­ment­lə­ri­nə­şa­mil­edil­mir.­

Mad də 26. ­əm­təə­ni­şan­la­rın­dan­və­coğ­ra­fi­ gös­tə­ri­ci­lər­dən­is­ti­fa­də­

əm­təə­ni­şa­nı­nın­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­bir­qay­da­ola­raq­on­la­rın­aid­edil­di­yi­əm­təə­lər­də,­əm­təə­qab­la­rın­da­və­gös­tə­ri-lən­xid­mət­lər­də­tət­bi­qi­on­lar­dan­is­ti­fa­də­sa­yı­lır.­On­la­rın­rek-lam­lar­da,­mət­bu­nəşr­lər­də,­löv­hə­lər­də,­Azər­bay­can­res­pub­li-ka­sın­da­ke­çi­ri­lən­sər­gi­lə­rin­və­yar­mar­ka­la­rın­eks­po­nat­la­rın-da­və­əm­təə­lə­rin­ba­za­ra­çı­xa­rıl­ma­sı­ilə­bağ­lı­di­gər­sə­nəd­lər­də­tət­bi­qi­də­is­ti­fa­də­sa­yı­lır.­

yu­xa­rı­da­sa­da­la­nan­hal­lar­da­ is­ti­fa­də­məq­sə­di­ ilə­əm­təə-nin­is­teh­sa­lı,­an­ba­ra­yı­ğıl­ma­sı,­ba­za­ra­çı­xa­rıl­ma­sı,­id­xa­lı,­ix­ra­cı­da­ni­şan­dan­is­ti­fa­də­sa­yı­lır.­

əm­təə­nin­sa­tış­üçün­tək­lif­olun­ma­sı,­sa­tı­şı­və­ya­xid­mə­tin­gös­tə­ril­mə­si­qey­də­alın­mış­ni­şan­lar­dan­is­ti­fa­də­ni­təs­diq­edir.­

əm­təə­ ni­şa­nın­dan­ ni­şan­ sa­hi­bi­ ilə­ bağ­lan­mış­ mü­qa­vi­lə­əsa­sın­da­baş­qa­şəxs­lər­də­is­ti­fa­də­edə­bi­lər.­

298

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

əm­təə­is­teh­sal­çı­sı­nın­və­ya­xid­mət­gös­tə­rə­nin­əm­təə­ni-şa­nı­ilə­ya­na­şı,­ara­la­rın­da­kı­mü­qa­vi­lə­yə­uy­ğun­va­si­tə­çi­lik­fəa-liy­yə­ti­ilə­məş­ğul­olan­hü­qu­qi­və­fi­zi­ki­şəxs­lər­öz­lə­ri­nə­məx­sus­əm­təə­ni­şa­nın­dan­da­is­ti­fa­də­edə­bi­lər­lər.­

kol­lek­tiv­ni­şa­nın­sa­hib­lə­ri­kol­lek­tiv­ni­şan­la­ya­na­şı­əm­təə­və­ya­xid­mət­lə­rə­da­ir­öz­lə­ri­nin­əm­təə­ni­şa­nın­dan­da­is­ti­fa­də­edə­bi­lər­lər.­

Mad də 27. Xə­bər­dar­lıq­işa­rə­si­

əm­təə­ni­şa­nı­na­və­ya­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­yə­da­ir­şə­ha­dət­na-mə­nin­sa­hi­bi­əm­təə­ni­şa­nı­nın­və­ya­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­ya­nın-da­on­la­rın­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­qey­diy­yat­da­ol­ma­sı­nı­bil­di­rən­xə­bər­dar­lıq­işa­rə­si­qo­ya­bi­lər.­

Mad də 28. əm­təə­ni­şa­nı­na­da­ir­hü­quq­la­rın­ve­ril­mə­si­

əm­təə­ni­şa­nı­nın­sa­hi­bi­əm­təə­ni­şa­nın­dan­ is­ti­fa­də­hü­qu-qu­nu­ li­sen­zi­ya­ mü­qa­vi­lə­si,­ əm­təə­ ni­şa­nı­na­ da­ir­ hü­qu­qu­ isə­mü­qa­vi­lə­əsa­sın­da­hə­min­ni­şa­nın­aid­edil­di­yi­ əm­təə­lə­rin­və­xid­mət­lə­rin­ha­mı­sı­və­ya­bir­his­sə­si­ba­rə­də­baş­qa­şəx­sə­ve­rə­bi­lər.­bu­mü­qa­vi­lə­lər­döv­lət­rü­su­mu­ödə­nil­mək­şər­ti­ ilə­mü-va­fiq­ ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nın­da­qey­də­alı­nır­və­on­la­rın­ba-rə­sin­də­mə­lu­mat­lar­rəs­mi­bül­le­ten­də­dərc­olun­duq­dan­son­ra­baş­qa­şəxs­lə­rin­hü­qu­qa­zidd­hə­rə­kət­lə­ri­nə­tət­biq­olu­nur.­

əm­təə­ni­şa­nı­na­da­ir­hü­qu­qun­ve­ril­mə­si­əm­təə­ni­şa­nı­nın­qey­də­alın­ma­sı­üçün­təq­dim­olu­nan­id­dia­sə­nə­di­nə­də­aid­edi-lə­bi­lər.­bu­hal­da­əm­təə­ni­şa­nı­nın­ye­ni­sa­hi­bi­nin­hü­qu­qu­id­dia­sə­nə­di­nin­ve­ril­di­yi­gün­dən­qüv­və­də­olur.­əm­təə­ni­şa­nı­na­da­ir­hü­qu­qun­ve­ril­mə­si­əm­təə,­xid­mət­və­is­teh­sal­çı­ba­rə­də­is­teh-lak­çı­da­yan­lış­tə­səv­vür­ya­rat­ma­ma­lı­dır.­

Hər­han­sı­it­ti­fa­qın,­as­so­sia­si­ya­nın,­bir­li­yin­adı­na­kol­lek­tiv­ni­şan­qey­də­alı­na­bi­lər­və­bu­ni­şa­na,­elə­cə­də­on­dan­is­ti­fa­də­yə­da­ir­ hü­quq­baş­qa­ şəx­sə­ on­la­rın­bü­tün­üzv­lə­ri­nin­ ra­zı­lı­ğı­ ilə­ve­ri­lə­bi­lər.­

li­sen­zi­ya­mü­qa­vi­lə­si­əm­təə­ni­şa­nı­sa­hi­bi­nin­(li­sen­zia­rın)­ni­şan­dan­ is­ti­fa­də­ hü­qu­qu­nun­baş­qa­ şəx­sə­ (li­sen­zia­ta)­ ve­ril-

299

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

mə­si­ba­rə­də­sə­nəd­dir.­bu­mü­qa­vi­lə­yal­nız­qey­də­alın­mış­əm-təə­ni­şa­nı­na­aiddir­və­qey­diy­yat­da­gös­tə­ri­lən­əm­təə­lər­və­xid-mət­lər­ba­rə­sin­də­qüv­və­də­olur.­

li­sen­zi­ya­mü­qa­vi­lə­si­nə­gö­rə­li­sen­zia­tın­əm­təə­si­nin­və­ya­xid­mə­ti­nin­key­fiy­yə­ti­li­sen­zia­rın­kın­dan­aşa­ğı­ol­ma­ma­lı­və­ li­sen­zi­ar­bu­şər­tin­ye­ri­nə­ye­ti­ril­mə­si­nə­nə­za­rət­et­mə-li­dir.­

li­sen­zi­ya­mü­qa­vi­lə­si­nə­əm­təə­nin­və­ya­xid­mə­tin­key­fiy-yə­ti­ba­rə­də­sə­nəd­əla­və­edi­lir.­

qey­də­alın­mış­ li­sen­zi­ya­mü­qa­vi­lə­sin­də­tə­rəf­lə­rin­ra­zı­lı­ğı­ilə­və­döv­lət­rü­su­mu­ödə­nil­mək­lə­də­yi­şik­lik­lər­edi­lə­bi­lər.­

qey­də­alın­mış­li­sen­zi­ya­mü­qa­vi­lə­si­qa­nun­ve­ri­ci­lik­də­mü-əy­yən­ləş­di­ril­miş­qay­da­da­ləğv­olu­na­bi­lər.­

əm­təə­ ni­şa­nı­na­ da­ir­ li­sen­zi­ya­ mü­qa­vi­lə­si­nin­ məc­bu­ri­bağ­lan­ma­sı­na­yol­ve­ril­mir.­

coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­dən­ is­ti­fa­də­hü­qu­qu­olan­şəxs­bu­hü­qu-qun­ve­ril­mə­si­nə­və­on­dan­is­ti­fa­də­yə­da­ir­li­sen­zi­ya­mü­qa­vi­lə­si­bağ­la­ya­bil­məz.­

ıV�fə�SİL�əm�təə�ni�şan�la�rı�nın�və�coğ�ra�fi�gös�tə�ri�ci�lə�rin��

hü�qu�qi�mü�ha�fi�zə�si�nin�xi�ta�mı

Mad də 29. ­əm­təə­ni­şa­nı­nın­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­ qey­diy­ya­tı­nın­eti­bar­sız­sa­yıl­ma­sı­

əm­təə­ni­şa­nı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­bu­qa­nu­nun­1-ci­mad-də­sin­də­ ve­ril­miş­ “əm­təə­ ni­şa­nı”­ və­ “coğ­ra­fi­ gös­tə­ri­ci”­ an­la-yış­la­rı­na­uy­ğun­gəl­mir­sə­və­ya­5-ci­mad­də­nin­tə­ləb­lə­ri­po­zul-maq­la­qey­də­alın­mış­sa,­qey­diy­ya­tın­qüv­və­də­ol­du­ğu­müd­dət­ər­zin­də,­6-cı­mad­də­nin­bi­rin­ci­və­ikin­ci­his­sə­lə­rin­də­nə­zər­də­tu­tul­muş­əsas­la­ra­gö­rə­isə­qey­diy­ya­ta­da­ir­mə­lu­ma­tın­rəs­mi­bül­le­ten­də­dərc­edil­di­yi­ta­rix­dən­5­il­ər­zin­də­ta­ma­mi­lə­və­ya­qis­mən­eti­bar­sız­sa­yı­la­bi­lər.­

300

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Ma­raq­lı­şəxs­gös­tə­ri­lən­müd­dət­lər­də­Apell­ya­si­ya­ko­mis­si­ya­sı-na­qey­diy­ya­ta­qar­şı­əsas­lan­dı­rıl­mış­eti­raz­təq­dim­edə­bi­lər.­Eti­ra­za­onun­da­xil­ol­du­ğu­ta­rix­dən­2­ay­ər­zin­də­ba­xıl­ma­lı­dır.­Eti­raz­ver­miş­şəx­sin,­ha­be­lə­qey­də­alın­mış­ni­şan­sa­hi­bi­nin­Apell­ya­si­ya­ko­mis­si-ya­sın­da­eti­ra­za­ba­xıl­ma­sın­da­iş­ti­rak­et­mək­hü­qu­qu­var­dır.­

Apell­ya­si­ya­ko­mis­si­ya­sı­nın­qə­ra­rın­dan­3­ay­ər­zin­də­məh-kə­mə­qay­da­sın­da­şi­ka­yət­ve­ri­lə­bi­lər.­

Mad də 30. ­qey­də­alın­mış­əm­təə­ni­şa­nın­dan­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­dən­is­ti­fa­də­edil­mə­dik­də­ qey­diy­ya­ta­xi­tam­ve­ril­mə­si­

əm­təə­ni­şa­nı­nın­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­qey­də­alın­dı­ğı­ta­rix-dən­fa­si­lə­siz­ola­raq­5­il,­ha­be­lə­ma­raq­lı­şəx­sin­on­lar­dan­is­ti­fa­də­olun­ma­ma­sı­ba­rə­də­ver­di­yi­əri­zə­nin­da­xil­ol­du­ğu­ta­ri­xə­qə­dər­5­il­ər­zin­də­is­ti­fa­də­olun­ma­dıq­da­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı-nın­Apell­ya­si­ya­ko­mis­si­ya­sı­qey­diy­ya­ta­xi­tam­ve­rə­bi­lər.­

Apell­ya­si­ya­ ko­mis­si­ya­sın­da­ əri­zə­yə­ döv­lət­ rü­su­mu­nun­ödə­nil­mə­si­şər­ti­ilə­2­ay­ər­zin­də­ba­xı­lır.­əri­zə­ba­rə­də­2­həf­tə­ər­zin­də­ni­şan­sa­hi­bi­nə­bil­di­riş­gön­də­ri­lir.­

Ma­raq­lı­şəx­sin,­əm­təə­ni­şa­nı­sa­hi­bi­nin,­onun­li­sen­zia­tı­nın,­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­yə­da­ir­şə­ha­dət­na­mə­sa­hi­bi­nin­əri­zə­yə­ba­xıl-ma­sın­da­iş­ti­rak­et­mək­hü­qu­qu­var­dır.­

qey­də­alın­mış­əm­təə­ni­şa­nın­dan­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­dən­is­ti­fa­də­olun­ma­ma­sı­ ilə­əla­qə­dar­qey­diy­ya­ta­xi­tam­ve­ril­mə­si­mə­sə­lə­si­nə­ba­xı­lar­kən­ni­şan­sa­hi­bi­nin­hə­min­ni­şan­dan­özün-dən­ası­lı­ol­ma­yan­sə­bəb­lə­rə­gö­rə­is­ti­fa­də­et­mə­di­yi­nə­da­ir­gə-tir­di­yi­də­lil­lər­nə­zə­rə­alı­na­bi­lər.­

Apell­ya­si­ya­ kom­mis­si­ya­sı­nın­ qə­ra­rın­dan­ 3­ ay­ ər­zin­də­məh­kə­mə­qay­da­sın­da­şi­ka­yət­ve­ri­lə­bi­lər.­

va­hid­key­fiy­yət­və­baş­qa­xü­su­siy­yət­lə­ri­ol­ma­yan­əm­təə-lər­də­ və­ gös­tə­ri­lən­ xid­mət­lər­də­ kol­lek­tiv­ ni­şan­dan­ is­ti­fa­də­edil­dik­də­ma­raq­lı­hü­qu­qi­və­ya­fi­zi­ki­şəx­sin­əri­zə­si­nə­əsa­sən­onun­qey­diy­ya­tı­na­məh­kə­mə­qay­da­sın­da­vax­tın­dan­əv­vəl­ta-ma­mi­lə­və­ya­qis­mən­xi­tam­ve­ri­lə­bi­lər.­

301

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

qey­diy­ya­ta­xi­tam­ve­ril­mə­si­ba­rə­də­mə­lu­mat­rəs­mi­bül­le-ten­də­dərc­edi­lir.­

Mad də 31. ­əm­təə­ni­şan­la­rı­nın­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­lə­rin­qey­diy­ya­tı­nın­ləğ­vi­

Mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­aşa­ğı­da­kı­hal­lar­da­əm­təə­ni­şa­nı­nın­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­qey­diy­ya­tı­na­xi­tam­ve­rir:­

bu­ qa­nu­nun­ 21-ci­ mad­də­sin­də­ nə­zər­də­ tu­tul­muş­müd­də­tin­qur­tar­ma­sı­ilə­əla­qə­dar;­

şə­ha­dət­na­mə­sa­hi­bi­qey­diy­yat­dan­im­ti­na­et­dik­də;­

bu­qa­nu­nun­29-cu­mad­də­si­nə­uy­ğun­ola­raq­qey­diy-yat­eti­bar­sız­sa­yıl­dıq­da;­

bu­qa­nu­nun­30-cu­mad­də­si­nə­uy­ğun­qə­bul­olun­muş­qə­ra­ra­əsa­sən;­

əm­təə­ və­ gös­tə­ri­lən­ xid­mət­ coğ­ra­fi­ gös­tə­ri­ci­ ba­rə­də­xü­su­si­xas­sə­lə­ri­ni­itir­dik­də;­

coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­mən­şə­öl­kə­sin­də­hü­qu­qi­mü­ha­fi-zə­si­nə­xi­tam­ve­ril­dik­də.­

Mən­şə­yi­gös­tə­ri­lən­əra­zi­dən­ol­ma­yan­əm­təə­lə­rə­da­ir­coğ-ra­fi­gös­tə­ri­ci­dən­is­ti­fa­də­edil­mə­si­is­teh­lak­çı­la­rı­hə­qi­qi­mən­şə­ye­ri­ ba­rə­sin­də­ ya­nıl­da­ bi­lər­sə,­ onun­ qey­diy­ya­tın­dan­ im­ti­na­olu­nur­və­ya­qey­diy­ya­tı­ləğv­edi­lir.­

qey­diy­ya­tın­ləğ­vi­nə­da­ir­mə­lu­mat­rəs­mi­bül­le­ten­də­dərc­edi­lir.­

V�fə�SİL Qey�də�alın�mış�ni�şan�la�rın�hü�qu�qi�mü�ha�fi�zə�si

Mad də 32. ­qey­də­alın­mış­əm­təə­ni­şa­nı­na­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­yə­da­ir­hü­quq­la­rın­po­zul­ma­sı­

bu­ qa­nu­nun­ 25-ci­ və­ 26-cı­ mad­də­lə­ri­nə­ uy­ğun­ ola­raq­əm­təə­ni­şa­nı­sa­hi­bi­nin­ra­zı­lı­ğı­ol­ma­dan­on­dan­is­ti­fa­də­edil-

302

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

mə­si­qey­də­alın­mış­əm­təə­ni­şa­nı­na­da­ir­hü­quq­la­rın­po­zul-ma­sı­sa­yı­lır.­

tər­ki­bin­də­ coğ­ra­fi­ gös­tə­ri­ci­ sax­la­yan­ şə­rab­və­ spirt­li­ iç-ki­lər­üçün­əm­təə­ni­şa­nın­dan­ni­şan­sa­hi­bi­nin­ra­zı­lı­ğı­ol­ma­dan­is­ti­fa­də­qey­də­alın­mış­əm­təə­ni­şa­nı­na­da­ir­hü­quq­la­rın­po­zul-ma­sı­sa­yı­lır.­

Gös­tə­ri­lən­mən­şə­yə­dəx­li­ol­ma­yan­şə­rab­la­rı­və­spirt­li­iç-ki­lə­ri­mü­əy­yən­ləş­di­rən­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­dən­iba­rət­əm­təə­ni-şa­nı­nın­qey­də­alın­ma­sın­dan­ma­raq­lı­ tə­rə­fin­tə­lə­bi­ ilə­ im­ti­na­edi­lir­və­ya­qey­diy­yat­eti­bar­sız­sa­yı­lır.­

coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­mə­lum­olar­sa,­mən­şə­adın­dan­ tər­cü­mə­edi­lər­sə,­“cins”,­“tip”,­“təq­lid”­və­baş­qa­ifa­də­lər­lə­bir­gə­iş­lə­nər-sə,­ elə­cə­ də­ şə­ha­dət­na­mə­si­ ol­ma­yan­ şəxs­lər­ tə­rə­fin­dən­ xü-su­siy­yət­lə­ri­ is­teh­lak­çı­la­rı­ ya­nıl­da­bi­lən­bir­cins­li­ əm­təə­lər­ (o­cüm­lə­dən,­şə­rab­və­spirt­li­iç­ki­lər)­ba­rə­sin­də­ey­ni­və­ya­ox­şar­ni­şan­dan­is­ti­fa­də­edi­lər­sə,­bu­hal­qey­də­alın­mış­coğ­ra­fi­gös­tə-ri­ci­yə­da­ir­hü­quq­la­rın­po­zul­ma­sı­sa­yı­lır.­

qey­də­alın­mış­əm­təə­ni­şa­nı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­is­ti­fa-də­si­ilə­bağ­lı­aşa­ğı­da­kı­lar­qa­da­ğan­olu­nur:­

əm­təə­nin,­gös­tə­ri­lən­xid­mə­tin­və­ya­sa­hib­kar­lıq­ fəa-liy­yə­ti­nin­ baş­qa­sı­ ilə­ qa­rış­dı­rıl­ma­sı­na­ sə­bəb­ olan­ hə­rə-kət­lər;­

kom­mer­si­ya­ fəa­liy­yə­ti­ hə­ya­ta­ ke­çi­ri­lər­kən­ əm­təə­ni,­gös­tə­ri­lən­ xid­mə­ti­ və­ ya­ sa­hib­kar­lıq­ fəa­liy­yə­ti­ni­ göz­dən­sa­lan­yan­lış­rəy­lər;­

kom­mer­si­ya­ fəa­liy­yə­ti­ hə­ya­ta­ ke­çi­ri­lər­kən­ is­ti­fa­də­si­əm­təə­nin­xü­su­siy­yə­ti,­key­fiy­yə­ti,­ya­rar­lı­ğı­ba­rə­də­ic­ti­ma-iy­yə­ti­çaş­dı­ra­bi­lən­gös­tə­ri­ci­lər.­

Mad də 33. Mü­ba­hi­sə­lə­rə­ba­xıl­ma­sı­

bu­ qa­nu­nun­ ic­ra­sı­ ilə­ əla­qə­dar­ aşa­ğı­da­kı­mü­ba­hi­sə­lə­rə­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­qa­nun­ve­ri­ci­li­yin­də­mü­əy­yən­ləş-di­ril­miş­qay­da­da­məh­kə­mə­də­ba­xı­lır:­

303

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

əm­təə­ni­şa­nı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­yə­da­ir­qey­diy­yat­şə-ha­dət­na­mə­si­nin­ve­ril­mə­si;­

əm­təə­ni­şa­nı­na­da­ir­müs­təs­na­hü­qu­qun­po­zul­ma­sı;­

vax­tın­dan­əv­vəl­əm­təə­ni­şa­nı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­nin­qey­diy­ya­tı­nın­qüv­və­si­nə­xi­tam­ve­ril­mə­si­və­ya­onun­eti-bar­sız­sa­yıl­ma­sı;­

li­sen­zi­ya­ mü­qa­vi­lə­si­nin­ və­ hü­quq­la­rın­ ve­ril­mə­si­nə­da­ir­mü­qa­vi­lə­nin­bağ­lan­ma­sı­və­ic­ra­sı;­

coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­dən­qa­nun­suz­is­ti­fa­də.­

Mü­ba­hi­sə­lə­rə­məh­kə­mə­də­ba­xı­lar­kən­əm­təə­lə­rin­is­teh­sa-lı­və­ya­xid­mət­lə­rin­gös­tə­ril­mə­si­ilə­bağ­lı­əm­təə­ni­şa­nı­sa­hi­bi-nin­kom­mer­si­ya­sir­lə­ri­nin­sax­la­nıl­ma­sı­na­ria­yət­olu­nur.­

Mad də 34. Hü­quq­la­rın­po­zul­ma­sı­na­gö­rə­sank­si­ya­lar­

əm­təə­ni­şa­nın­dan­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­dən­qa­nun­suz­ola-raq­qis­mən­və­ya­ta­ma­mi­lə­ is­ti­fa­də­edən­şəxs­is­ti­fa­də­yə­son­qoy­ma­lı­və­ni­şan­sa­hi­bi­nə­də­yən­zi­ya­nı­ödə­mə­li­dir.­

qey­də­ alın­mış­ ni­şan­dan­ qa­nun­suz­ is­ti­fa­də­yə­ məh­kə­mə­qay­da­sın­da­ba­xı­lar­kən­is­ti­fa­də­yə­son­qo­yul­ma­sı,­zi­ya­nın­ödə-nil­mə­si,­ is­ti­fa­də­ edi­lən­ ni­şa­nın­ və­ onun­ ha­zır­lan­ma­sı­ üçün­ava­dan­lı­ğın,­elə­cə­də­əm­təə­lə­rin­(əgər­qa­nun­suz­is­ti­fa­də­edi-lən­ni­şan­la­rı­qo­par­maq­müm­kün­de­yil­sə)­mü­sa­di­rə­olun­ma­sı­və­ya­məh­vi­haq­qın­da­qə­rar­qə­bul­edi­lə­bi­lər.­

Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­qey­də­alın­ma­mış­əm­təə­ni-şa­nı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­ba­rə­sin­də­xə­bər­da­re­di­ci­işa­rə­is­teh-sal­edən­şəxs­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­qa­nun­ve­ri­ci­li­yin­də­nə­zər­də­tu­tul­muş­qay­da­da­mə­su­liy­yət­da­şı­yır.­

əm­təə­ni­şa­nı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­ilə­qa­nun­suz­təc­hiz­edil-miş­əm­təə­lər­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­na­gə­ti­ri­lər­kən,­tran­zit­mal­lar­ is­tis­na­ol­maq­la,­ on­la­rın­üzə­ri­nə­pro­ku­ro­run,­məh­kə-mə­nin,­mü­va­fiq­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qa­nı­nın­və­ya­ma­raq­lı­tə-rə­fin­tə­lə­bi­ilə­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­qa­nun­ve­ri­ci­li­yi­ilə­mü­əy­yən­olun­muş­qay­da­da­həbs­qo­yu­lur.­

304

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

əm­təə­nin­mən­şə­yi­və­ya­sa­hib­ka­rın­şəx­siy­yə­ti­ba­rə­də­ya-lan­gös­tə­ri­ci­lər­dən­bi­la­va­si­tə­və­ya­do­la­yı­sı­ilə­is­ti­fa­də­edil­dik-də­də­əm­təə­nin­üzə­ri­nə­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­qa­nun-ve­ri­ci­li­yi­ilə­mü­əy­yən­edil­miş­qay­da­da­həbs­qo­yu­lur.­

əm­təə­ ni­şa­nı­ sa­hi­bi­nin­ və­ ya­ li­sen­zia­tın­ ni­şa­nı­ ilə­ qa-nun­suz­ təc­hiz­edil­miş­əm­təə­lər­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­göm­rük­ sər­hə­din­dən­ ke­çi­ri­lər­kən­ on­la­rın­ sax­lan­ma­sı­ üçün­göm­rük­or­qan­la­rı­na­əsas­lan­dı­rıl­mış­xa­hiş­lə­mü­ra­ci­ət­et­mək,­əm­təə­lə­rin­miq­da­rı­və­gön­də­rə­nin­adı­ba­rə­də­mə­lu­mat­al­maq­hü­qu­qu­var­dır.­

əm­təə­ni­şa­nı­nın­ sa­hi­bi­ və­ ya­ li­sen­zi­at­ əm­təə­lə­rin­həb­si­haq­qın­da­məh­kə­mə­qə­ra­rı­nı­və­ya­məh­kə­mə­nin­baş­lan­ma­sı­ba­rə­də­sə­nəd­təq­dim­et­mə­dik­də,­on­la­rın­sax­lan­ma­sı­xərc­lə­ri-nin­ödə­nil­mə­si­üçün­gi­rov­qoy­ma­dıq­da­bu­cür­əm­təə­lər­yal­nız­15­gün­müd­də­tin­də­sax­la­nı­la­bi­lər.­

əm­təə­ göm­rük­ sər­hə­din­də­qa­nun­suz­ sax­la­nı­lar­sa,­ onun­sa­hi­bi­nə­də­yən­zi­yan­təq­sir­kar­tə­rə­fin­dən­ödə­ni­lir.­

əm­təə­lə­rin­ key­fiy­yə­ti­ ori­ji­nal­dan­ fərq­lə­nər­sə,­ əm­təə­ni-şan­la­rın­dan­ və­ coğ­ra­fi­ gös­tə­ri­ci­dən­ qa­nun­suz­ is­ti­fa­də­ edən­şəxs­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ qa­nun­ve­ri­ci­li­yi­nə­ uy­ğun­ola­raq­mə­su­liy­yət­da­şı­yır.­

Vı�fə�SİL�Ye�kun�müd�dəa�la�rı

Mad də 35. döv­lət­rü­su­mu­nun­ödə­nil­mə­si­

əm­təə­ ni­şa­nı­nın­ və­ coğ­ra­fi­ gös­tə­ri­ci­nin­ qey­də­ alın­ma­sı,­mü­va­fiq­ şə­ha­dət­na­mə­lə­rin­ ve­ril­mə­si­ və­ on­lar­la­ bağ­lı­ di­gər­hü­qu­qi­hə­rə­kət­lər­üçün­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­qa­nun-ve­ri­ci­li­yi­ilə­mü­əy­yən­edil­miş­qay­da­da­döv­lət­rü­su­mu­ödə­ni­lir.­

Mad də 36. Xa­ri­ci­hü­qu­qi­və­fi­zi­ki­şəxs­lə­rin­hü­quq­la­rı­

Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­tə­rəf­dar­çıx­dı­ğı­döv­lət­lə­ra­ra-sı­mü­qa­vi­lə­lər­də­baş­qa­hal­nə­zər­də­ tu­tul­ma­yıb­sa,­xa­ri­ci­hü-

305

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

qu­qi­və­fi­zi­ki­şəxs­lər­əm­təə­ni­şan­la­rı­na­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­lə-rə­da­ir­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­hü­qu­qi­və­ fi­zi­ki­şəxs­lə­ri­ilə­bə­ra­bər­hü­qu­qa­ma­lik­dir­lər.­

Mad də 37. qa­nu­nun­po­zul­ma­sı­na­gö­rə­mə­su­liy­yət­

bu­ qa­nu­nu­ po­zan­ hü­qu­qi­ və­ fi­zi­ki­ şəxs­lər­ Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­ qa­nun­ve­ri­ci­li­yi­nə­ uy­ğun­ ola­raq­ mə­su­liy­yət­da­şı­yır­lar.­

306

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Azər�bay�can�di�li�nin�qlo�bal�laş�ma�şə�rai�tin�də��za�ma�nın�tə�ləb�lə�ri�nə�uy�ğun�is�ti�fa�də�si�nə��və�öl�kə�də�dil�çi�li�yin�in�ki�şa�fı�na�da�ir�

�Döv�lət�proq�ra�mı�haq�qın�da

AzəR�bAY�cAn�RES�pUb�Lİ�KA�Sı�pRE�zİDEn�Tİ�nİn�Sə�Rən�cA�Mı

Azər­bay­can­ di­li­ xal­qı­mı­zın­ mə­nə­vi­ sər­və­ti,­ dün­ya­ azər-bay­can­lı­la­rı­nın­həm­rəy­li­yi­nin­ sar­sıl­maz­ tə­mə­li,­ döv­lə­ti­mi­zin­müs­tə­qil­li­yi­nin­baş­lı­ca­ rəmz­lə­rin­dən­bi­ri­dir.­bu­dil­də­dün­ya­ədə­biy­ya­tı­xə­zi­nə­si­nə­da­xil­olan­mi­sil­siz­əsər­lər­ya­ra­dıl­mış­dır.

Hər­bir­azər­bay­can­lı­ta­ri­xin­ay­rı-ay­rı­dövr­lə­rin­də­di­li­mi-zin­döv­lət­di­li­ki­mi­fəa­liy­yət­gös­tər­mə­sin­dən­bö­yük­qü­rur­his-si­ke­çi­rir.­öl­kə­mi­zin­za­man-za­man­müx­tə­lif­ im­pe­ri­ya­lar­ tər-ki­bin­də­ya­şa­ma­ğa­məc­bur­ol­ma­sı­na­bax­ma­ya­raq,­ana­di­li­miz­hət­ta­bu­ağır­vaxt­lar­da­be­lə­mil­li­məf­ku­rə­nin,­mil­li­şüu­run­və­mil­li-mə­də­ni­də­yər­lə­rin­la­yi­qin­cə­ya­şa­ma­sı­nı­və­in­ki­şa­fı­nı­tə-min­et­miş­dir.­bu­gün­onun­qo­run­ma­sı­və­qay­ğı­ilə­əha­tə­olun-ma­sı­müs­tə­qil­Azər­bay­ca­nın­hər­bir­və­tən­da­şı­nın­mü­qəd­dəs­bor­cu­dur.

Ana­di­li­miz­öz­ifa­də­im­kan­la­rı­nın­zən­gin­li­yi,­səs­qu­ru­lu­şu-nun­sə­lis­li­yi­və­qram­ma­tik­struk­tu­ru­nun­sa­bit­li­yi­ilə­sə­ciy­yə-lə­nir.­Müa­sir­Azər­bay­can­ədə­bi­di­li­si­ya­si-ic­ti­mai,­el­mi-mə­də-ni­sa­hə­lər­də­ge­niş­iş­lən­mə­dai­rə­si­nə­ma­lik,­yük­sək­ya­zı­mə­də-niy­yə­ti­olan­və­da­im­söz­eh­ti­ya­tı­nı­zən­gin­ləş­di­rən­bir­dil­dir.­O,­özü­nün­in­di­ki­yük­sək­sə­viy­yə­si­nə­gör­kəm­li­şa­ir­və­ya­zı­çı­la­rın,­maa­rif­pər­vər­zi­ya­lı­la­rın­zəh­mə­ti­sa­yə­sin­də­çat­mış­dır.­bu­pro-ses­də­Azər­bay­can­dil­çi­lik­el­mi­nin­bö­yük­xid­mə­ti­var­dır.

307

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

Azər­bay­can­da­müa­sir­mət­bua­tın,­ te­at­rın­ və­ təh­sil­ sis­te-mi­nin­ tə­şək­kül­ tap­ma­sı,­ xal­qı­mı­zın­ ic­ti­mai-si­ya­si­ və­mə­də­ni­hə­ya­tın­da­baş­ ve­rən­də­yi­şik­lik­lər­Azər­bay­can­dil­çi­li­yi­nin­də­in­ki­şaf­yo­lu­nu­mü­əy­yən­et­miş­dir.­Ana­di­li­ ilə­bağ­lı­ye­ni-ye­ni­dərs­lik­lər,­ lü­ğət­lər­və­san­bal­lı­el­mi­təd­qi­qat­lar­mey­da­na­çıx-mış­dır.­ bu­ sa­hə­də­ gör­kəm­li­ zi­ya­lı­la­rı­mız­ Mir­zə­ ka­zım­ bəy,­Mir­zə­ Fə­tə­li­ Axund­za­də,­ rə­şid­ bəy­ əfən­di­yev,­ sul­tan­Mə­cid­qə­ni­za­də,­ Mə­həm­məd­ ağa­ Şah­taxt­lı,­ nə­ri­man­ nə­ri­ma­nov,­üze­yir­Ha­cı­bəy­li­və­baş­qa­la­rı­nın­mü­hüm­xid­mət­lə­ri­var­dır.

Ana­di­li­mi­zin­təd­qi­qi­xü­su­si­lə­ötən­əs­rin­ilk­onil­lik­lə­rin-dən­ baş­la­ya­raq­ bi­la­va­si­tə­ diq­qət­mər­kə­zin­də­ ol­muş­dur.­Hə-min­dövr­də­üze­yir­Ha­cı­bəy­li,­ əb­dür­rə­him­bəy­Haq­ver­di­yev,­bə­kir­Ço­ban­za­də,­ca­vad­Axund­za­də,­Xa­lid­sə­id­Xo­ca­yev­və­di-gər­lə­ri­nin­di­li­mi­zin­qram­ma­ti­ka­sı­na­da­ir­bir­çox­təd­qi­qat­la­rı­işıq­üzü­gör­müş­dür.­1926-cı­il­də­bi­rin­ci­tür­ko­lo­ji­qu­rul­ta­yın­ba­kı­da­ke­çi­ril­mə­si­öl­kə­miz­də­dil­çi­lik­ sa­hə­sin­də­əl­də­olu­nan­nai­liy­yət­lə­rin­ mən­ti­qi­ da­va­mı­ ki­mi­ ye­ni-ye­ni­ təd­qi­qat­la­rın­mey­da­na­çıx­ma­sı­na­tə­kan­ver­miş­dir.

1920-ci­ il­lər­də­ res­pub­li­ka­da­ apa­rı­lan­ dil­çi­lik­ təd­qi­qat-la­rı­Azər­bay­ca­nı­təd­qiq­və­tə­təb­bö­cə­miy­yə­tin­də­və­Azər-bay­can­ döv­lət­ El­mi-təd­qi­qat­ İns­ti­tu­tun­da­ mər­kəz­ləş­miş-di.­ son­ra­lar­ssrİ­Elm­lər­Aka­de­mi­ya­sı­za­qaf­qa­zi­ya­ fi­lia­lı­nın­Azər­bay­can­şö­bə­si­nin­və­ssrİ­Elm­lər­Aka­de­mi­ya­sı­Azər­bay-can­Fi­lia­lı­nın­dil­və­ədə­biy­yat­ İns­ti­tu­tu­nun­ya­ra­dıl­ma­sı­ ilə­hə­min­təd­qi­qat­lar­da­ha­sis­tem­li­və­əha­tə­li­apa­rıl­ma­ğa­baş­la-dı.­1945-ci­il­də­Azər­bay­can­Elm­lər­Aka­de­mi­ya­sı­təş­kil­olun-duq­dan­ son­ra­ Azər­bay­can­ dil­çi­li­yi­ ye­ni­ mər­hə­lə­yə­ qə­dəm­qoy­du.­1969-cu­il­də­müs­tə­qil­dil­çi­lik­İns­ti­tu­tu­nun­fəa­liy­yə­tə­baş­la­ma­sı­ilə­dil­şü­nas­lıq­el­mi­mi­zin­sü­rət­li­in­ki­şaf­yo­lu­tu­ta-raq­ ar­dı­cıl­ şə­kil­də­mü­vəf­fə­qiy­yət­lər­ qa­zan­ma­sı­ üçün­möh-kəm­zə­min­ya­ran­dı.­Azər­bay­can­dil­çi­li­yi­Məm­mə­da­ğa­Şi­rə­li-yev,­əb­dü­lə­zəl­də­mir­çi­za­də,­Mux­tar­Hü­seyn­za­də,­əli­hey­dər­Oru­cov,­sə­lim­cə­fə­rov,­əlöv­sət­Ab­dul­la­yev,­Fər­had­zey­na­lov­və­di­gər­alim­lə­ri­mi­zin­yük­sək­el­mi­sə­viy­yə­li­təd­qi­qat­la­rı­yal-nız­dil­şü­nas­lı­ğı­mı­zı­yox,­ümu­mən­Azər­bay­can­ic­ti­mai­fik­ri­ni­zən­gin­ləş­dir­di.

308

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Xal­qı­mı­zın­ bö­yük­ oğ­lu­ Hey­dər­ əli­yev­ res­pub­li­ka­mı­za­rəh­bər­lik­ et­mə­yə­ baş­la­dı­ğı­ ilk­ vaxt­lar­dan­Azər­bay­can­ ədə­bi­di­li­nə­ ay­rı­ca­ diq­qət­ ye­tir­miş,­ ana­ di­li­mi­zin­ Azər­bay­can­ ssr­kons­ti­tu­si­ya­sın­da­ döv­lət­ di­li­ ki­mi­ xü­su­si­mad­də­də­ gös­tə­ril-mə­si­nə­na­il­ol­muş­du.­Hey­dər­əli­ye­vin­ha­zır­la­yıb­hə­ya­ta­ke­çir-di­yi­döv­lət­qu­ru­cu­lu­ğu­stra­te­gi­ya­sı­nın­tər­kib­his­sə­si­olan­dil­si­ya­sə­ti­nin­ nə­ti­cə­si­dir­ ki,­ 1970-ci­ il­lər­də­Azər­bay­can­ di­li­nin­ta­ri­xi­ in­ten­siv­şə­kil­də­öy­rə­nil­miş,­müa­sir­Azər­bay­can­di­li­nin­prob­lem­lə­ri­ilə­bağ­lı­çox­say­lı­el­mi-nə­zə­ri­əsər­lər­ya­ra­dıl­mış-dır.­Ali­mək­təb­lər­üçün­ya­zıl­mış­dörd­cild­lik­“Müa­sir­Azər­bay-can­di­li”­dərs­li­yi­1974-cü­il­də­məhz­ulu­ön­də­rin­tə­şəb­bü­sü­ilə­mil­li­dil­çi­lik­el­mi­nin­in­ki­şa­fı­na­töh­fə­ki­mi­qiy­mət­lən­di­ri­lə­rək­res­pub­li­ka­nın­döv­lət­mü­ka­fa­tı­na­la­yiq­gö­rül­müş­dür.­Azər­bay-can­ di­li­nə­ və­ ümu­miy­yət­lə­ Azər­bay­can­ dil­çi­lə­ri­nin­ əmə­yi­nə­ve­ri­lən­qiy­mət­və­on­la­ra­gös­tə­ri­lən­qay­ğı­Azər­bay­ca­nın­keç-miş­so­vet­mə­ka­nın­da,­ey­ni­za­man­da­bey­nəl­xalq­elm­alə­min­də­tür­ko­lo­gi­ya­nın­mər­kəz­lə­rin­dən­bi­ri­ki­mi­ta­nın­ma­sı­na­gə­ti­rib­çı­xar­mış­dır.­ssrİ­Elm­lər­Aka­de­mi­ya­sı­nın­bu­ is­ti­qa­mət­də­ye-ga­nə­“tür­ko­lo­gi­ya”­jur­na­lı­məhz­ba­kı­da­nəşr­edi­lir­di.

Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ öz­ müs­tə­qil­li­yi­nin­ bər­pa­sı­na­na­il­ol­duq­dan­son­ra­Azər­bay­can­di­li­xal­qı­mı­zın­ ic­ti­mai-si­ya-si,­so­si­al-iq­ti­sa­di­və­el­mi-mə­də­ni­hə­ya­tın­da­döv­lə­tin­rəs­mi­di­li­ki­mi­müs­təs­na­əhə­miy­yət­kəsb­et­mə­yə­baş­la­mış­dır.­Azər­bay-can­xal­qı­nın­ümum­mil­li­li­de­ri­Hey­dər­əli­ye­vin­“döv­lət­di­li­nin­tət­bi­qi­işi­nin­tək­mil­ləş­di­ril­mə­si­haq­qın­da”­18­iyun­2001-ci­il­ta­rix­li­və­“Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­döv­lət­di­li­haq­qın­da”­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­qa­nu­nu­nun­tət­biq­edil­mə­si­ba­rə­də”­2­yan­var­2003-cü­il­ta­rix­li­fər­man­la­rı­ilə­ədə­bi­di­li­mi­zin­fəa­liy-yət­mey­da­nı­da­ha­da­ge­niş­lən­di­ril­miş,­onun­müx­tə­lif­üs­lub­la-rı­nın­po­ten­sia­lı­bir­da­ha­üzə­çı­xa­rıl­mış,­bü­tün­lük­də­dil­mə­də-niy­yə­ti­miz­qar­şı­sın­da­ye­ni­üfüq­lər­açıl­mış­dır.

bu­nun­la­ya­na­şı,­son­dövr­lər­də­müa­sir­Azər­bay­can­ədə­bi­di­li­nin­tü­kən­məz­im­kan­la­rın­dan­la­zı­mın­ca­və­düz­gün­is­ti­fa­də­edil­mə­mə­si­diq­qə­ti­çə­kir.­ədə­bi­di­li­mi­zin­özü­nə­məx­sus­in­ki-şaf­qa­nu­na­uy­ğun­luq­la­rı­na­xə­ləl­gə­ti­rə­bi­lə­cək­yad­ün­sür­lə­rin­üzə­çı­xa­rıl­ma­sı­və­qar­şı­sı­nın­alın­ma­sı­is­ti­qa­mə­tin­də­mü­tə­xəs-

309

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

sis­lər­heç­də­hə­mi­şə­çe­vik­lik­nü­ma­yiş­et­di­rə­bil­mir­lər.­nə­ti­cə­eti­ba­ri­lə­döv­lət­di­li­mi­zin­tət­bi­qi­sa­hə­sin­də­bir­sı­ra­prob­lem­lər­özü­nü­qa­ba­rıq­şə­kil­də­bü­ru­zə­ve­rir.

di­lin­bö­yük­ ic­ti­mai-si­ya­si­ ha­di­sə­ və­mə­nə­vi­ hə­ya­tı­mı­zın­mü­hüm­ ami­li­ ol­du­ğu­nu­ çox­ za­man­ nə­zər­dən­ qa­çı­ran­ bə­zi­mət­bu­at­ or­qan­la­rın­da,­ ra­dio­ və­ te­le­vi­zi­ya­ ka­nal­la­rın­da­ ədə-bi­dil­nor­ma­la­rı­nın­po­zul­ma­sı­adi­hal­al­mış­dır.­dubl­yaj­edi­lən­film­lə­rin,­ xa­ri­ci­ dil­lər­dən­ çev­ri­lən­ el­mi,­ bə­dii­ və­ pub­li­sis­tik­əsər­lə­rin­ tər­cü­mə­si­ bir­ qay­da­ ola­raq­ yük­sək­ es­te­tik­ tə­ləb-lə­rə­ ca­vab­ver­mir,­ on­lar­ sö­nük­və­ya­rıt­maz­dır,­ di­li­mi­zin­hü-dud­suz­ifa­də­im­kan­la­rı­ilə­mü­qa­yi­sə­edil­mə­yə­cək­qə­dər­aşa­ğı­sə­viy­yə­də­dir.­kü­çə­və­mey­dan­lar­da­kı­rek­lam­lar­da,­afi­şa­lar­da­Azər­bay­can­di­li­nin­ən­adi­ lek­sik­və­qram­ma­tik­qay­da­la­rı­nın­po­zul­ma­sı­tək­cə­dil­mə­də­niy­yə­ti­nin­de­yil,­ümu­mi­mə­də­ni­sə-viy­yə­nin­də­ar­zue­dil­məz­gös­tə­ri­ci­si­nə­çev­ril­miş­dir.

bə­zən­di­li­mi­zin­ta­ri­xi­nə­aid­səs­lə­nən­səhv­fi­kir­lə­rə­vaxt-lı-vax­tın­da­ca­vab­ve­ril­mir­və­bu­di­lin­keç­di­yi­ in­ki­şaf­mər­hə-lə­lə­ri­ni­eti­bar­lı­ ta­ri­xi­mən­bə­lər­əsa­sın­da­dol­ğun­əks­et­di­rən­fun­da­men­tal­əsər­lər­ya­ran­mır.­El­mi­təd­qi­qat­lar­üçün­bə­zi­hal-lar­da­müa­sir­dün­ya­dil­çi­li­yi­nin­nə­zə­ri­sə­viy­yə­sin­dən­xey­li­ge­ri­qa­lan,­heç­bir­cid­di­prak­tik­əhə­miy­yət­da­şı­ma­yan­bə­sit­möv-zu­lar­se­çi­lir.

Azər­bay­can­di­lin­də­in­ter­net­re­surs­la­rı­nın­qıt­lı­ğı,­elekt­ron­və­in­te­rak­tiv­dərs­lik­lə­rin­yox­lu­ğu,­Azər­bay­can­di­li­ni­öy­rə­nən­əc­nə­bi­dil­li­in­san­lar­üçün­təd­ris­və­sa­it­lə­ri­nin­bir­çox­hal­lar­da­müa­sir­tə­ləb­lə­rə­ca­vab­ver­mə­mə­si­na­ra­hat­lıq­do­ğu­rur.­so­vet­döv­rün­də­Azər­bay­can­dil­çi­lə­ri­nin­dün­ya­el­min­də­ge­dən­pro-ses­lər­dən­ təc­rid­olun­ma­sı­ ilə­öl­kə­miz­də­dil­çi­lik­ sa­hə­sin­də­ki­nə­zə­rə­çar­pan­boş­luq­hə­lə­də­ara­dan­qal­dı­rıl­ma­mış­dır.

dil­çi­lik­el­mi­miz­tək­cə­Azər­bay­can­di­li­ilə­bağ­lı­de­yil,­həm-çi­nin­ onun­ di­gər­ türk­ dil­lə­ri­ ilə­ mü­na­si­bət­lə­ri­ni­ öy­rən­mək­is­ti­qa­mə­tin­də­ cid­di­ ad­dım­lar­ at­ma­lı,­ müa­sir­ dil­lə­rin­ nə­zə­ri­cə­hət­dən­araş­dı­rıl­ma­sı­na,­ey­ni­za­man­da­qə­dim­dün­ya­dil­lə­ri­və­mə­də­niy­yət­lə­ri­nin­təd­qi­qi­nə­yö­nə­lən­ye­ni­la­yi­hə­lər­iş­lə­yib­ha­zır­la­ma­lı­dır.

310

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

döv­lət­çi­li­yi­mi­zin­ baş­lı­ca­ rəmz­lə­rin­dən­ olan­ ana­ di­li­nin­is­ti­fa­də­si­nə­ və­ təd­qi­qi­nə­ döv­lət­ qay­ğı­sı­nın­ ar­tı­rıl­ma­sı­nı,­ öl-kə­miz­də­dil­çi­lik­el­mi­sa­hə­sin­də­və­ziy­yə­tin­əsas­lı­su­rət­də­yax-şı­laş­dı­rıl­ma­sı­nı­ tə­min­ et­mək­ məq­sə­di­ ilə,­ Azər­bay­can­ res-pub­li­ka­sı­kons­ti­tu­si­ya­sı­nın­109-cu­mad­də­si­nin­32-ci­bən­di­ni­rəh­bər­tu­ta­raq­qə�ra�ra�alı�ram:

1. Azər­bay­can­ Mil­li­ Elm­lər­ Aka­de­mi­ya­sı­ Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­ təh­sil­ na­zir­li­yi,­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı-nın­ra­bi­tə­və­İn­for­ma­si­ya­tex­no­lo­gi­ya­la­rı­na­zir­li­yi,­Azər­bay-can­res­pub­li­ka­sı­nın­Mə­də­niy­yət­və­tu­rizm­na­zir­li­yi­və­di­gər­aidiy­yə­ti­qu­rum­lar­la­bir­lik­də­Azər­bay­can­di­li­nin­qlo­bal­laş­ma­şə­rai­tin­də­za­ma­nın­ tə­ləb­lə­ri­nə­uy­ğun­ is­ti­fa­də­si­nə­və­öl­kə­də­dil­çi­li­yin­in­ki­şa­fı­na­da­ir­döv­lət­proq­ra­mı­nın­la­yi­hə­si­ni­ha­zır-la­yıb­2012-ci­il­okt­yabr­ayı­nın­1-dək­Azər­bay­can­res­pub­li­ka-sı­nın­na­zir­lər­ka­bi­ne­ti­nə­təq­dim­et­sin.

2. Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­na­zir­lər­ka­bi­ne­ti­bu­sə-rən­ca­mın­1-ci­his­sə­sin­də­nə­zər­də­tu­tu­lan­döv­lət­proq­ra­mı­nın­la­yi­hə­si­ni­2012-ci­il­no­yabr­ayı­nın­1-dək­Azər­bay­can­res­pub-li­ka­sı­nın­pre­zi­den­ti­nə­təq­dim­et­sin.

3. Azər­bay­can­di­lin­də­ ter­min­ya­ra­dı­cı­lı­ğı­ sa­hə­sin­də­ iş-lə­rin­tən­zim­lən­mə­si­və­ko­or­di­na­si­ya­edil­mə­si­üçün­Azər­bay-can­res­pub­li­ka­sı­nın­na­zir­lər­ka­bi­ne­ti­ya­nın­da­ter­mi­no­lo­gi­ya­ko­mis­si­ya­sı­ya­ra­dıl­sın.

4. Azər­bay­can­da­ müx­tə­lif­ sa­hə­lər­də­ tər­cü­mə­ işi­nin­mər­kəz­ləş­di­ril­miş­qay­da­da­və­məq­səd­yön­lü­apa­rıl­ma­sı­üçün­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­na­zir­lər­ka­bi­ne­ti­ya­nın­da­tər­cü-mə­Mər­kə­zi­ya­ra­dıl­sın.

5. Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­na­zir­lər­ka­bi­ne­ti­bu­sə-rən­cam­dan­irə­li­gə­lən­mə­sə­lə­lə­ri­həll­et­sin.

İl­ham­Əli­yevAzər­bay­can­Res­pub­li­ka­sı­nın­Pre­zi­den­tiBakı­şə­hə­ri,­23­may­2012­ci­il

311

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

Azər�bay�can�di�li�nin�qlo�bal�laş�ma�şə�rai�tin�də��za�ma�nın�tə�ləb�lə�ri�nə�uy�ğun�is�ti�fa�də�si�nə��və�öl�kə�də�dil�çi�li�yin�in�ki�şa�fı�na�da�ir

DöV�LəT�pROQ�RA�Mı

Azər­bay­can­Res­pub­li­ka­sı­Pre­zi­den­ti­nin­2013­cü­il­9­ap­rel­ta­rix­li­Sə­rən­ca­mı­ilə­təs­diq­edil­miş­dir

1.�Gİ�RİŞ

bu­gün­Azər­bay­can­di­li­nin­mil­li­döv­lət­çi­li­yin­baş­lı­ca­rəmz-lə­rin­dən­ola­raq­is­ti­fa­də­si­və­əsas­lı­təd­qi­qi,­öl­kə­də­dil­çi­lik­el­mi­sa­hə­sin­də­ və­ziy­yə­tin­ yax­şı­laş­dı­rıl­ma­sı­ üçün­ əl­ve­riş­li­ zə­min­ya­ra­dıl­mış­dır.­Ey­ni­za­man­da­elm­və­tex­ni­ka­nın­sü­rət­lə­in­ki­şaf­et­di­yi­ha­zır­kı­qlo­bal­laş­ma­döv­rü­Azər­bay­can­di­li­nin­ zən­gin-ləş­mə­si­və­tət­bi­qi­im­kan­la­rı­nın­ge­niş­lən­di­ril­mə­si­is­ti­qa­mə­tin-də­apa­rı­lan­iş­lə­rin­ye­ni­sə­viy­yə­yə­yük­səl­dil­mə­si­ni­tə­ləb­edir.

res­pub­li­ka­da­dil­si­ya­sə­ti­nin­bir­mə­na­lı­ şə­kil­də­ for­ma­laş-dı­rıl­ma­sı,­ana­di­li­nin­döv­lət­di­li­ki­mi­tət­bi­qi­işi­nin­tək­mil­ləş-di­ril­mə­si­ və­ dün­ya­ azər­bay­can­lı­la­rı­nın­ ün­siy­yət­ va­si­tə­si­nə­çev­ri­lə­rək­mil­li­həm­rəy­li­yin­gös­tə­ri­ci­si­ki­mi­bey­nəl­xalq­aləm-də­ro­lu­və­nü­fu­zu­nun­yük­səl­mə­si­Azər­bay­can­xal­qı­nın­ümum-mil­li­lide­ri­Hey­dər­əli­ye­vin­adı­ilə­bağ­lı­dır.

Müs­tə­qil­ Azər­bay­ca­nın­ 1995-ci­ il­də­ ümum­xalq­ səs­ver-mə­si­ yo­lu­ ilə­ qə­bul­ olun­muş­ kons­ti­tu­si­ya­sın­da­ Azər­bay­can­di­li­nin­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ döv­lət­ di­li­ ki­mi­ təsbi­ti,­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­pre­zi­den­ti­nin­“döv­lət­di­li­nin­tət­bi­qi­işi­nin­tək­mil­ləş­di­ril­mə­si­haq­qın­da”­2001-ci­ il­18­ iyun­ta­rix­li­506­nöm­rə­li­və­“Azər­bay­can­əlifbası­və­Azər­bay­can­di­li­gü­nü-

312

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

nün­ tə­sis­ edil­mə­si­haq­qın­da”­2001-ci­ il­9­av­qust­ tarixli­552­nöm­rə­li­ fər­man­la­rı,­ elə­cə­ də­ “Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sın­da­döv­lət­di­li­haqqında”­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­qa­nu­nu­və­dil­si­ya­sə­ti­sa­hə­sin­də­norma­tiv­hü­qu­qi­aktlar,­həm­çi­nin­di­gər­təd­bir­lər­Azər­bay­can­da­dil­çi­lik­sahəsi­nin­hü­qu­qi­əsas­la­rı­nı­və­ic­ra­me­xa­niz­mi­ni­mü­əy­yən­et­miş­dir.

Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­pre­zi­den­ti­nin­“Azər­bay­can­Mil­li­En­sik­lo­pe­di­ya­sı­nın­nəşri­haq­qın­da”­2004-cü­il­12­yan­var­ta-rix­li­55­nöm­rə­li­və­“Azər­bay­can­di­lin­də­la­tın­qra­fi­ka­sı­ilə­küt-lə­vi­nəşr­lə­rin­hə­ya­ta­keçi­ril­mə­si­haq­qın­da”­2004-cü­il­12­yan-var­ ta­rix­li­ 56­ nöm­rə­li­ sə­rən­cam­la­rı­na­ əsa­sən­ la­tın­ qra­fi­ka­lı­ye­ni­Azər­bay­can­əlif­ba­sı­ilə­dərs­lik­lə­rin,­el­mi­əsər­lə­rin,­lü­ğət-lər­və­bə­dii­ədə­biy­yat­nü­mu­nə­lə­ri­nin­çap­olu­na­raq­is­ti­fa­də­yə­ve­ril­mə­si­mil­li­ ədə­bi­di­lin­da­ha­da­zən­gin­ləş­mə­si­ ilə­ya­na­şı,­dil­çi­li­yin­əsaslı­in­ki­şa­fı­ba­xı­mın­dan­da­əhə­miy­yət­li­ol­muş­dur.

Ey­ni­za­man­da,­Azər­bay­can­di­li­nin­qlo­bal­laş­ma­şə­rai­tin­də­za­ma­nın­tə­ləb­lə­ri­nə­uy­ğun­is­ti­fa­də­si­və­azər­bay­can­çı­lıq­məf-ku­rə­si­əsa­sın­da­hər­tə­rəf­li­in­ki­şa­fı­ba­xı­mın­dan­gənc­nəs­lin­ana­di­li­nə­sev­gi­və­hör­mət­ru­hun­da­tər­bi­yə­olun­ma­sı,­ədə­bi­di­lin­nor­ma­la­rı­na­ cid­di­ su­rət­də­ əməl­ edil­mə­si,­ o­ cüm­lə­dən­ dil­çi-lik­ el­mi­nin­ müx­tə­lif­ sa­hə­lə­ri­ üz­rə­ yük­sə­kix­ti­sas­lı­ kadr­la­rın­hazırlanması­döv­rün­tə­lə­bi­ola­raq­qa­lır.

Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ pre­zi­den­ti­nin­ “Azər­bay­can­ di-li­nin­qlo­bal­laş­ma­ şəraitində­ za­ma­nın­ tə­ləb­lə­ri­nə­uy­ğun­ is­ti-fa­də­si­nə­və­öl­kə­də­dil­çi­li­yin­ in­ki­şa­fı­na­da­ir­döv­lət­proqra­mı­haq­qın­da”­2012-ci­il­23­may­ta­rix­li­2236­nöm­rə­li­və­“Azər­bay-can­Mil­li­Elmlər­Aka­de­mi­ya­sı­nın­nə­si­mi­adı­na­dil­çi­lik­ İns­ti-tu­tu­nun­mad­di-tex­ni­ki­ ba­za­sı­nın­ güclən­di­ril­mə­si­ haq­qın­da”­2012-ci­ il­ 29­may­ ta­rix­li­ 2240­nöm­rə­li­ sə­rən­cam­la­rı­öl­kə­də­dil­siya­sə­ti­nin­uğur­la­hə­ya­ta­ke­çi­ril­mə­sin­də­mü­hüm­fəa­liy­yət­sə­nəd­lə­ri­dir.­ “Azər­bay­can­ di­li­nin­ qlo­bal­laş­ma­ şə­rai­tin­də­ za-ma­nın­ tə­ləb­lə­ri­nə­uy­ğun­ is­ti­fa­də­si­nə­ və­öl­kə­də­dil­çi­li­yin­ in-ki­şa­fı­na­da­ir­döv­lət­proq­ra­mı”­(bun­dan­son­ra­–­döv­lət­proq-ra­mı)­hə­min­ sə­rən­cam­lar­dan­ irə­li­ gə­lən­mə­sə­lə­lə­rin­həl­li­nə­yö­nəl­miş­dir­və­2013–2020-ci­il­lər­ər­zin­də­bu­is­ti­qa­mət­də­zə-ru­ri­təd­bir­lə­rin­hə­ya­ta­ke­çi­ril­mə­si­ni­nə­zər­də­tu­tur.

313

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

2.�DöV�LəT�pROQ�RA�Mı�nın�MəQ�Sə�Dİ

döv­lət­proq­ra­mı­nın­məq­sə­di­Azər­bay­can­di­li­nin­is­ti­fa­də-si­nə­və­təd­qi­qi­nə­döv­lət­qay­ğı­sı­nın­ar­tı­rıl­ma­sı­nı,­Azər­bay­can­di­li­nin­qlo­bal­laş­ma­şə­rai­tin­də­za­ma­nın­tə­ləb­lə­ri­nə­uy­ğun­is­ti-fa­də­si­ni,­öl­kə­də­dil­çi­lik­araş­dır­ma­la­rı­nın­əsas­lı­su­rət­də­yax­şı-laş­dı­rıl­ma­sı­nı,­dil­çi­li­yin­apa­rı­cı­is­ti­qa­mət­lə­rin­də­fun­da­men­tal­və­tət­bi­qi­təd­qi­qat­la­rın­in­ki­şa­fı­na­yö­nəl­dil­miş­ya­ra­dı­cı­lıq­səy-lə­ri­nin­bir­ləş­di­ril­mə­si­ni­və­dil­çi­li­yin­müa­sir­cə­miy­yə­tin­ak­tu­al­prob­lem­lə­ri­ilə­əla­qə­lən­di­ril­mə­si­ni­tə­min­et­mək­dir.

3.�DöV�LəT�pROQ�RA�Mı�nın�əSAS�Və�zİ�fə�Lə�Rİ

3.1.­döv­lət­proq­ra­mı­nın­əsas­və­zi­fə­lə­ri­aşa­ğı­da­kı­lar­dır:

3.1.1.­ Azər­bay­can­ di­li­nin­ qlo­bal­laş­ma­ şə­rai­tin­də­ za-ma­nın­ tə­ləb­lə­ri­nə­ uy­ğun­ in­ki­şa­fı,­ qo­run­ma­sı,­ elekt­ron­mə­kan­da­da­ha­ge­niş­is­ti­fa­də­si­və­öl­kə­də­dil­çi­li­yin­in­ki­şaf­et­di­ril­mə­si­me­xa­niz­mi­nin­ya­ra­dıl­ma­sı;

3.1.2.­dil­çi­lik­sa­hə­sin­də­yük­sə­kix­ti­sas­lı­kadr­la­rın­ha-zır­lan­ma­sı­nın­tək­mil­ləş­di­ril­mə­si;

3.1.3.­dün­ya­dil­çi­lik­el­mi­nin­müa­sir­in­ki­şaf­me­yil­lə­ri­ni­nə­zə­rə­al­maq­la,­el­mi­təd­qi­qat­la­rın­prio­ri­tet­is­ti­qa­mət­lə­ri-nin­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si;

3.1.4.­ dil­çi­lik­ sa­hə­sin­də­ dün­ya­nın­ apa­rı­cı­ el­mi­mər-kəz­lə­ri­ilə­əmək­daş­lı­ğın­in­ki­şaf­et­di­ril­mə­si;

3.1.5.­di­lin­in­ki­şa­fı­və­təd­ri­si­mə­sə­lə­lə­ri­nin­uz­laş­dı­rıl-ma­sı­və­tək­mil­ləş­di­ril­mə­si;

3.1.6.­dil­çi­ alim­lə­rin­müa­sir­ in­for­ma­si­ya­və­kom­mu-ni­ka­si­ya­tex­no­lo­gi­ya­la­rı­nın­ya­ra­dıl­ma­sın­da­iş­ti­ra­kı­nın­tə-min­edil­mə­si;

3.1.7.­ dil­ (ədə­bi­ dil)­ və­ mə­də­niy­yət­ ta­ri­xi­nin­ da­ha­əsas­lı­təd­qi­qi­ni­tə­min­et­mək­üçün­qə­dim­dil­lə­rin­ta­ri­xi­nin­öy­rə­nil­mə­si;

314

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

3.1.8.­di­lin­in­ki­şa­fı­nı­və­ədə­bi­dil­nor­ma­la­rı­nın­qo­run-ma­sı­nı­ tə­min­edən­qa­nun­ve­ri­ci­lik­ba­za­sı­nın­tək­mil­ləş­di-ril­mə­si;

3.1.9.­dil­və­nitq­mə­də­niy­yə­ti­nin­yük­səl­dil­mə­si;

3.1.10.­Azər­bay­can­di­li­nin­ lü­ğət­ tər­ki­bi­nin­ və­qram-ma­tik­nor­ma­la­rı­nın­sis­tem­ləş­di­ril­mə­si;

3.1.11.­Azər­bay­can­da­dil­si­tua­si­ya­la­rı­nın­və­dil­əla­qə-lə­ri­nin­öy­rə­nil­mə­si.

4.�Göz�Lə�nİ�Lən�nə�Tİcə�LəR�

4.1.döv­lət­proq­ra­mı­nın­ye­ri­nə­ye­ti­ril­mə­sin­dən­göz­lə­ni­lən­nə­ti­cə­lər­aşa­ğı­da­kı­lar­dır:

4.1.1.­ Azər­bay­can­ di­li­nin­ qlo­bal­laş­ma­ şə­rai­tin­də­ za-ma­nın­tə­ləb­lə­ri­nə­uy­ğun­is­ti­fa­də­si­və­öl­kə­də­dil­çi­li­yin­in-ki­şa­fı­nın­döv­lət­sə­viy­yə­sin­də­tə­min­olun­ma­sı;

4.1.2.­dün­ya­dil­çi­lik­el­mi­nin­müa­sir­ in­ki­şaf­me­yil­lə­ri­nə­zə­rə­alı­na­raq,­Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­Aka­de­mi­ya­sın-da­və­res­pub­li­ka­nın­di­gər­el­mi­mü­əs­si­sə­lə­rin­də,­ali­mək-təb­lə­rin­də­apa­rı­lan­fun­da­men­tal­və­tət­bi­qi­təd­qi­qat­la­rın­prio­ri­tet­is­ti­qa­mət­lə­ri­nin­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si;

4.1.3.­ dil­çi­li­yin­ in­ki­şa­fı­ sa­hə­sin­də­ fəa­liy­yət­ gös­tə­rən­el­mi­ mü­əs­si­sə­ və­ qu­rum­la­rın­ mad­di-tex­ni­ki­ ba­za­sı­nın­möh­kəm­lən­di­ril­mə­si;

4.1.4.­Azər­bay­can­di­li­nin­və­dil­çi­lik­el­mi­nin­in­ki­şa­fı­ilə­bağ­lı­qı­sa­müd­dət­li­və­uzun­müd­dət­li­komp­leks­el­mi­proq-ram­la­rın­iş­lə­ni­lib­hə­ya­ta­ke­çi­ril­mə­si;

4.1.5.­ Azər­bay­can­ dil­çi­li­yi­nin­ prio­ri­tet­ is­ti­qa­mət­lə­ri-nin­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si;

4.1.6.­qə­dim­dil­lə­rin­öy­rə­nil­mə­si­sa­hə­sin­də­dö­nüş­ya-ra­dıl­ma­sı­və­müa­sir­dün­ya­dil­çi­li­yi­nin­nə­zə­ri­sə­viy­yə­si­nə­uy­ğun­el­mi­təd­qi­qat­lar­apa­rıl­ma­sı­işi­nin­güc­lən­di­ril­mə­si;

315

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

4.1.7.­dil­çi­lik­sa­hə­sin­də­ix­ti­sas­lı­kadr­la­rın­ha­zır­lıq­sə-viy­yə­si­nin­yük­səl­dil­mə­si;

4.1.8.­dün­ya­nın­apa­rı­cı­mər­kəz­lə­ri­ilə­bey­nəl­xalq­el­mi­əmək­daş­lı­ğın­ in­ki­şaf­ et­di­ril­mə­si,­ dil­çi­li­yin­ ak­tu­al­lıq­ kəsb­edən­müx­tə­lif­prob­lem­lə­ri­nə­da­ir­bir­gə­təd­bir­lə­rin­hə­ya­ta­ke­çi­ril­mə­si;

4.1.9.­Azər­bay­can­di­li­nin­döv­lət­di­li­ki­mi­in­ki­şa­fı,­təd-ri­si,­ lü­ğət­ eh­ti­ya­tı­nın­ zən­gin­ləş­di­ril­mə­si,­ qram­ma­tik­ qu-ru­lu­şu­nun­qo­run­ma­sı,­söz­ya­ra­dı­cı­lı­ğı­pro­se­si­nə­nə­za­rə-tin­güc­lən­di­ril­mə­si­və­nitq­mə­də­niy­yə­ti­sa­hə­sin­də­komp-leks­təd­bir­lə­rin­hə­ya­ta­ke­çi­ril­mə­si;

4.1.10.­di­lin­ in­ki­şa­fı­nı­ və­ədə­bi­dil­nor­ma­la­rı­nın­qo-run­ma­sı­nı­tə­min­edən­qa­nun­ve­ri­ci­lik­ba­za­sı­nın­tək­mil­ləş-di­ril­mə­si;

4.1.11.­mət­bu­at­or­qan­la­rın­da,­te­le­vi­zi­ya­və­ra­dio­ka-nal­la­rın­da,­ in­ter­net­ re­surs­la­rın­da­ və­ so­si­al­ şə­bə­kə­lər­də­ədə­bi­dil­nor­ma­la­rı­nın­po­zul­ma­sı­hal­la­rı­nın­qar­şı­sı­nı­al-maq­üçün­me­xa­nizm­lə­rin­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si;

4.1.12.­ el­mi,­ bə­dii­ və­pub­li­sis­tik­ əsər­lə­rin­ori­ji­nal­dan­tər­cü­mə­si,­elə­cə­də­film­lə­rin­dubl­ya­jı­sa­hə­sin­də­qü­sur­la­rın­ara­dan­qal­dı­rıl­ma­sı­üçün­təd­bir­lə­rin­mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si;

4.1.13.­rek­lam,­afi­şa­və­elan­lar­da­ədə­bi­dil­nor­ma­la­rı-nın­po­zul­ma­sı­hal­la­rı­nın­qar­şı­sı­nı­al­maq­üçün­yol­lar­mü-əy­yən­edil­mə­si;

4.1.14.­Azər­bay­can­di­li­ni­öy­rə­nən­xa­ri­ci­və­tən­daş­lar­və­xa­ri­ci­dil­öy­rən­mək­is­tə­yən­azər­bay­can­lı­lar­üçün­təd­ris­və-sa­it­lə­ri­nin­da­ha­in­ten­siv­ha­zır­lan­ma­sı­nın­tə­min­olun­ma­sı;

4.1.15.­Azər­bay­can­di­li­nin­düz­gün­iş­lə­nil­mə­sin­də­çe-vik­li­yin­tə­min­olun­ma­sı­üçün­mü­va­fiq­in­ter­net­re­surs­la­rı-nın­ya­ra­dıl­ma­sı;

4.1.16.­ Azər­bay­can­ di­lin­də­ in­ter­net­ re­surs­la­rı­nın,­elekt­ron­və­in­te­rak­tiv­dərs­lik­lə­rin­ya­ra­dıl­ma­sı­sa­hə­sin­də­iş­lə­rin­gö­rül­mə­si.

316

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

5.�DöV�LəT�pROQ�RA�Mı�nın��MA�LİY�Yə�LəŞ�Dİ�RİL�Mə�Sİ

döv­lət­ proq­ra­mın­da­ nə­zər­də­ tu­tu­lan­ təd­bir­lər­Azər­bay-can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ döv­lət­ büd­cə­sin­də­ mü­va­fiq­ döv­lət­ qu-rum­la­rı­nın­xərc­lər­sme­ta­sın­da­el­mi­təd­qi­qat­la­rın­apa­rıl­ma­sı­üçün­ nə­zər­də­ tu­tul­muş­ və­sa­it­lər,­ büd­cə­dən­kə­nar­ və­sa­it­lər,­qrant­lar,­ ha­be­lə­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ qa­nun­ve­ri­ci­li-yi­nə­zidd­ol­ma­yan­di­gər­mən­bə­lər­he­sa­bı­na­ma­liy­yə­ləş­di­ri­lir.

317

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

6.�DöV�LəT�pROQ�RA

�Mı�nın�İc�RA�Sı�nA

�DA�İR�Tə

D�bİR�LəR�pLA�n

ı

№�Təd�bi�rin�adı

�İc�ra�çı�lar

İc�ra�müd�də�ti�

(il�lər�üz�rə)

6.1.�nor�ma�tiv�hü�qu�qi�ba�za�nın�tək�m

il�ləş�di�ril�mə�si

6.1.1.

döv­lət­di­li­nin­elm­və­təh­sil­mü­əs­si­sə­lə­rin­də­is­ti­fa­də­si­və­tət­bi­qi­ilə­

bağ­lı­m

öv­cud­nor­ma­tiv­hü­qu­qi­akt­la­rın­tək­m

il­ləş­di­ril­mə­si­nə­da­ir­

tək­lif­lə­rin­ha­zır­lan­m

a­sı

Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­

Aka­de­m

i­ya­sı,­təh­sil­na­zir­li-

yi,­əd­liy­yə­na­zir­li­yi

2013-2015

6.1.2.

Azər­bay­can­di­li­nin­təd­ri­si­m

e­to­di­ka­sı­nın­təh­si­lin­bü­tün­pil­lə­lə­ri­

üz­rə­ye­ni­stan­dart­la­rı­nın­ha­zır­lan­ma­sı

təh­sil­na­zir­li­yi,­Azər­bay­can­

Mil­li­Elm­lər­A

ka­de­mi­ya­sı

2013-2015

6.1.3.

qlo­bal­laş­m

a­döv­rü­nün­tə­ləb­lə­ri­nə­uy­ğun­ola­raq­Azər­bay­can­Mil­li­

Elm­lər­A

ka­de­mi­ya­sı­nın­dil­çi­lik­İns­ti­tu­tu­nun­struk­tu­ru­nun­tək­m

il-ləş­di­ril­m

ə­si­və­mad­di-tex­ni­ki­ba­za­sı­nın­müa­sir­ləş­di­ril­mə­si­nin­tə-

min­edil­mə­si

Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­

Aka­de­m

i­ya­sı

2013

6.1.4.

Mil­li­trans­li­te­ra­si­ya­stan­dart­la­rı­nın­ha­zır­lan­ma­sı

Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­

Aka­de­m

i­ya­sı

2013-2014

6.1.5.

Azər­bay­can­di­li­nin­döv­lət­di­li­ki­mi­in­ki­şa­fın­da­və­di­lin­tə­miz­li­yi­nin­

qo­run­m

a­sın­da,­elə­cə­də­ədə­bi­di­lin­nor­ma­la­rı­na­əm

əl­olun­m

a­ma-

sı­nın,­rek­lam

­lar­da,­ic­ti­m

ai­iaşə­ob­yekt­lə­rin­də­Azər­bay­can­di­li­nin­

lek­sik­və­qram

­ma­tik­qay­da­la­rı­nın­po­zul­ma­sı­nın­qar­şı­sı­nın­alın­ma-

sın­da­ic­ti­m

a­iy­yə­tin­iş­ti­ra­kı­nın­tə­min­edil­mə­si­və­ope­ra­tiv­təd­bir­lər­

gö­rül­mə­si­m

əq­sə­di­lə­qay­nar­xət­tin­ya­ra­dıl­m

a­sı

Azər­bay­can­Mil­li­Elmlər­

Aka­de­m

i­yası,­təh­sil­na­zir-

li­yi,­ra­bi­tə­və­İn­for­ma­si­ya­

tex­nolo­giyaları­na­zir­li­yi,­

yer­li­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or-

qan­la­rı

2013-2014

318

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­№

�Təd�bi�rin�adı

�İc�ra�çı�lar

İc�ra�müd�də�ti�

(il�lər�üz�rə)

6.2.�Azər�bay�can�di�li�nin�təd�ri�si�nin�ge�niş�lən�di�ril�m

ə�si

6.2.1.

Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­xa­ric­də­ki­dip­lo­ma­tik­nü­m

a­yən­də­lik-

lə­rin­də­əc­nə­bi­və­tən­daş­lar,­di­as­por­nü­m

a­yən­də­lə­ri­və­di­gər­m

a­raq­

gös­tə­rən­şəxs­lər­üçün­tə­sər­rü­fat­he­sab­lı­Azər­bay­can­di­li­kurs­la­rı­nın­

ya­ra­dıl­ma­sı­na­da­ir­tək­lif­lə­rin­ha­zır­lan­m

a­sı­

Xa­ri­ci­İş­lər­n

a­zir­li­yi,­təh­sil­

na­zir­li­yi,­Azər­bay­can­Mil­li­

Elm­lər­A

ka­de­mi­ya­sı,­Mə­də-

niy­yət­və­tu­rizm

­na­zir­li­yi,­

di­as­por­la­İş­üz­rə­döv­lət­

ko­mi­tə­si

2015

­6.2.2.

Ali­təh­sil­m

ü­əs­si­sə­lə­rin­də­mü­va­fiq­ix­ti­sas­lar­üz­rə­“nitq­mə­də­niy­yə-

ti”­fən­ni­nin­təd­ris­olun­m

a­sı­nın­tə­min­edil­mə­si

təh­sil­na­zir­li­yi

mü­tə­m

a­di

6.2.3.

döv­lət­ida­rə­çi­li­yin­də,­küt­lə­vi­in­for­ma­si­ya­va­si­tə­lə­rin­də­Azər­bay­can­

ədə­bi­di­li­nin­düz­gün­tət­biq­olun­m

a­sı­m

əq­sə­di­lə­maa­rif­lən­dir­mə­

təd­bir­lə­ri­nin­və­tre­ninq­lə­rin­təş­kil­edil­m

ə­si

Azər­bay­can­Mil­li­Elmlər­

Aka­de­m

i­yası,­mər­kə­zi­və­

yer­li­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qan-

la­rı,­Mət­bu­at­Şu­ra­sı,­Mil­li­

te­le­vi­zi­ya­və­ra­dio­Şu­ra­sı

mü­tə­m

a­di

6.3.�Azər�bay�can�di�li�nin�tət�bi�qi�nin�ge�niş�lən�di�ril�m

ə�si

6.3.1.

öl­kə­də­təd­ri­sin­di­gər­dil­lər­də­apa­rıl­dı­ğı­ümum

­təh­sil­mü­əs­si­sə­lə­rin-

də­döv­lət­di­li­nin­təd­ri­si­nin­tə­min­edil­mə­si

təh­sil­na­zir­li­yi,­Azər­bay­can­

Mil­li­Elm­lər­A

ka­de­mi­ya­sı

mü­tə­m

a­di

6.3.2.

öl­kə­də­qə­dim­dün­ya­dil­lə­ri­nin­və­qə­dim­mə­də­niy­yət­lə­rin­öy­rə­nil-

mə­si­üçün­ye­ni­la­yi­hə­lə­rin­ha­zır­lan­ma­sı­və­hə­ya­ta­ke­çi­ril­m

ə­si

Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­

Aka­de­m

i­ya­sı,­təh­sil­na-

zir­li­yi

mü­tə­m

a­di

319

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

№�Təd�bi�rin�adı

�İc�ra�çı�lar

İc�ra�müd�də�ti�

(il�lər�üz�rə)

6.3.3.

türk­dil­lə­ri­nin­fo­ne­ti­ka,­lek­si­ka­və­qram­ma­ti­ka­sı­nın­mü­qa­yi­sə­li­

təd­qi­qi­sa­hə­sin­də­iş­lə­rin­in­ten­siv­ləş­di­ril­m

ə­si,­or­taq­əlif­ba,­ter­mi­no-

lo­gi­ya­və­ədə­bi­dil­lə­bağ­lı­bir­gə­la­yi­hə­lə­rin­ha­zır­lan­ma­sı

Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­

Aka­de­m

i­ya­sı,­təh­sil­na-

zir­li­yi

2013-2020

6.3.4.

Azər­bay­can­di­li­nə­da­xil­olan­ye­ni­ele­ment­lə­rin­öy­rə­nil­mə­si,­sis­tem

-ləş­di­ril­m

ə­si­və­tət­bi­qi­nin­ge­niş­lən­di­ril­m

ə¬si­ilə­bağ­lı­təd­bir­lə­rin­

hə­ya­ta­ke­çi­ril­m

ə­si

Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­

Aka­de­m

i­ya­sı,­təh­sil­na­zir-

li­yi,­ra­bi­tə­və­İn­for­ma­si­ya­

tex­no­lo­gi­ya­la­rı­na­zir­li­yi

mü­tə­m

a­di

6.3.5.

Azər­bay­can­di­li­nin­müx­tə­lif­dia­lekt­və­şi­və­lə­ri­nin­müa­sir­döv­rün­

tə­ləb­lə­ri­nə­uy­ğun­ola­raq­öy­rə­nil­m

ə­si­nin­tə­min­edil­mə­si

Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­

Aka­de­m

i­ya­sı,­təh­sil­na­zir-

li­yi,­Xa­ri­ci­İş­lər­n

a­zir­li­yi,­

di­as­por­la­İş­üz­rə­döv­lət­

ko­mi­tə­si

mü­tə­m

a­di

6.3.6.

qlo­bal­laş­m

a­şə­rai­tin­də­Azər­bay­can­da­dil­si­tua­si­ya­sı­nın­və­dil­lə­rin­

qar­şı­lıq­lı­əla­qə­si­nin­öy­rə­nil­mə­si­nin­in­ten­siv­ləş­di­ril­m

ə­si

Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­

Aka­de­m

i­ya­sı

mü­tə­m

a­di

6.3.7.

Azər­bay­ca­na­id­xal­olu­nan­mal­la­rın­eti­ket­lə­rin­də­və­ad­la­rın­da­is-

teh­lak­çı­lar­üçün­Azər­bay­can­di­lin­də­zə­ru­ri­mə­lu­m

at­la­rın­ol­ma­sı­na­

nə­za­rət­edil­mə­si

İq­ti­sa­di­İn­ki­şaf­na­zir­li­yi,­

döv­lət­Göm

­rük­ko­mi­tə­si,­

stan­dart­laş­dır­ma,­Met­ro­lo-

gi­ya­və­pa­tent­üz­rə­döv­lət­

ko­mi­tə­si

mü­tə­m

a­di

320

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­№

�Təd�bi�rin�adı

�İc�ra�çı�lar

İc�ra�müd�də�ti�

(il�lər�üz�rə)

6.3.8.

kü­çə­ad­la­rı,­afi­şa­və­rek­lam

­lar­da­Azər­bay­can­ədə­bi­di­li­nin­norma­la-

rı­nın­po­zul­ma­sı­hal­la­rı­nın­qarşısı­nı­al­maq­məq­sə­di­lə­zə­ru­ri­təd­bir-

lə­rin­hə­ya­ta­ke­çi­ril­m

ə­si­nin­tə­min­edil­mə­si

Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­

Aka­de­m

i­ya­sı,­Mə­də­niy­yət­

və­tu­rizm­na­zir­li­yi,­əm

lak­

Mə­sə­lə­lə­ri­döv­lət­ko­m

i­tə­si,­

yer­li­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­or­qan-

la­rı­və­bə­lə­diy­yə­lər

2013-2015

6.3.9.

Mil­li­trans­li­te­ra­si­ya­stan­dart­la­rı­əsa­sın­da­Azər­bay­can­əlif­ba­sın­dan­

di­gər­əlif­ba­la­ra­trans­li­te­ra­si­ya­nı­hə­ya­ta­ke­çi­rən­proq­ram­tə­mi­na­tı-

nın­ha­zır­lan­ma­sı

Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­

Aka­de­m

i­ya­sı,­ra­bi­tə­və­İn-

for­ma­si­ya­tex­no­lo­gi­ya­la­rı­

na­zir­li­yi

­2013-2014

6.4.�Azər�bay�can�di�li�nin�öy�rə�nil�m

ə�si�və�təb�li�ği�sa�hə�sin�də�in�for�m

a�si�ya-kom�mu�ni�ka�si�ya��

tex�no�lo�gi�ya�la�rı�nın�tət�bi�qi

6.4.1.

Azər­bay­can­di­li­nin­döv­lət­di­li­ki­mi­ümu­m

i­in­for­ma­si­ya­ba­za­sı­nın­

ya­ra­dıl­ma­sı

Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­

Aka­de­m

i­ya­sı,­təh­sil­na­zir-

li­yi,­ra­bi­tə­və­İn­for­ma­si­ya­

tex­no­lo­gi­ya­la­rı­na­zir­li­yi

2013-2015

6.4.2.

Azər­bay­can­di­li­nin­tək­m

il­ləş­di­ril­miş­ye­ni­or­foq­ra­fik,­izah­lı,­fra­zeo-

lo­ji,­ter­mi­no­lo­ji,­tər­cü­m

ə,­en­sik­lo­pe­dik­və­tez­lik­elekt­ron­lü­ğət­lə­ri-

nin­ha­zır­lan­ma­sı­­

Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­

Aka­de­m

i­ya­sı,­təh­sil­na­zir-

li­yi,­ra­bi­tə­və­İn­for­ma­si­ya­

tex­no­lo­gi­ya­la­rı­na­zir­li­yi

2013-2020

321

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

№�Təd�bi�rin�adı

�İc�ra�çı�lar

İc�ra�müd�də�ti�

(il�lər�üz�rə)

6.4.3.

Azər­bay­can­di­lin­də­in­ter­net­re­surs­la­rı­nın,­elekt­ron­və­in­te­rak­tiv­

dərs­lik­lə­rin­ya­ra­dıl­ma­sı­is­ti­qa­m

ə­tin­də­fəa­liy­yə­tin­güc­lən­di­ril­m

ə­si

Azər­bay­can­Mil­li­Elmlər­

Aka­dem

iyası,­təh­sil­na­zirli-

yi,­ra­bi­tə­və­İn­formasiya­

tex­no­lo­gi­yaları­na­zir­li­yi

mü­tə­m

a­di

6.4.4.

Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­A

ka­de­mi­ya­sı­nın­əl­yaz­ma­lar­İns­ti­tu­tun­da­

sax­la­nı­lan­əl­yaz­m

a­lar­dan­is­ti­fa­də­ni­asan­laş­dır­maq­məq­sə­di­lə­“ə

l-yaz­m

a­la­rın­elekt­ron­ki­tab­xa­na­sı”nın­və­in­ter­net­por­ta­lı­nın­ya­ra­dıl-

ma­sı

Azər­bay­can­Mil­li­Elmlər­

Aka­dem

iyası,­ra­bi­tə­və­İn-

for­ma­si­ya­tex­no­lo­gi­ya­la­rı­

na­zir­li­yi

2013-2015

6.4.5.

bey­nəl­xalq­stan­dart­lar­əsa­sın­da­mil­li­ter­mi­no­lo­ji­in­for­ma­si­ya­sis­te-

mi­nin­ya­ra­dıl­m

a­sı

Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­

stan­dart­laş­dır­ma,­Met­ro­lo-

gi­ya­və­pa­tent­üz­rə­döv­lət­

ko­mi­tə­si,­Azər­bay­can­Mil­li­

Elm­lər­A

ka­de­mi­yası

2013-2015

­6.4.6.

Azər­bay­can­di­lin­də­an­tip­la­gi­at­sis­te­m

in­ya­ra­dıl­m

a­sı

Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­

Aka­de­m

i­ya­sı,­ra­bi­tə­və­İn-

formasiya­tex­no­lo­gi­yaları­

na­zir­li­yi,­Mü­əl­lif­Hü­quq­la­rı­

Agent­li­yi

2013-2016

6.4.7.

Azər­bay­can­di­li­nin­da­ha­ge­niş­is­ti­fa­də­si­nin­tə­min­edil­mə­si­üçün­

in­ter­net­tex­no­lo­gi­ya­la­rı­nın,­m

a­şın­tər­cü­m

ə­si­sis­tem­lə­ri­nin­və­di-

gər­m

üa­sir­tət­bi­qi­linq­vis­tik­tex­no­lo­gi­ya­la­rın­ya­ra­dıl­m

a­sı­və­in­ki­şaf­

et­di­ril­mə­si

Azər­bay­can­Mil­li­Elmlər­

Aka­dem

iyası,­ra­bi­tə­və­İn-

for­ma­si­ya­tex­no­lo­gi­ya­la­rı­

na­zir­li­yi

2013-2020

322

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­№

�Təd�bi�rin�adı

�İc�ra�çı�lar

İc�ra�müd�də�ti�

(il�lər�üz�rə)

6.5.�Azər�bay�can�di�li�nin�küt�lə�vi�in�for�m

a�si�ya�va�si�tə�lə�rin�də�təb�li�ği

6.5.1.

küt­lə­vi­in­for­ma­si­ya­va­si­tə­lə­rin­də­döv­lət­di­li­nin­təb­li­ği­nin­güc­lən­di-

ril­mə­si

Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­

Aka­de­m

i­ya­sı,­təh­sil­na­zir­li-

yi,­Mil­li­te­le­vi­zi­ya­və­ra­dio­

Şu­ra­sı,­Mət­bu­at­Şu­ra­sı

mü­tə­m

a­di­

6.5.2.

te­le­vi­zi­ya­və­ra­dio­ve­ri­liş­lə­rin­də,­ya­zı­lı­və­elekt­ron­mət­bu­at­da­

Azər­bay­can­ədə­bi­di­li­nin­nor­ma­la­rı­na­əm

əl­olun­m

a­sı­nı­tə­m

in­et-

mək­məq­sə­di­lə­te­le­ra­dio­şir­kət­lə­ri­və­küt­lə­vi­in­for­ma­si­ya­va­si­tə­lə­ri­

sa­hə­sin­də­ça­lı­şan­mü­tə­xəs­sis­lə­rin­dil­ha­zır­lıq­la­rı­nın­yük­səl­dil­mə­si-

nin­tə­min­edil­mə­si

Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­

Aka­de­m

i­ya­sı,­Mil­li­te­le­vi­zi-

ya­və­ra­dio­Şu­ra­sı,­Mət­bu­at­

Şu­ra­sı,­təh­sil­na­zir­li­yi

mü­tə­m

a­di

6.5.3.

te­le­ra­dio­şir­kət­lə­rin­də­dil­və­nitq­mə­də­niy­yə­ti­nin­qo­run­ma­sı­üçün­

bə­dii­şu­ra­la­rın­ya­ra­dıl­m

a­sı

Mil­li­te­le­vi­zi­ya­və­ra­dio­

Şu­ra­sı

2013

6.5.4.

qey­ri-hö­ku­m

ət­təş­ki­lat­la­rı­nın,­küt­lə­vi­in­for­ma­si­ya­va­si­tə­lə­ri­nü­m

a-yən­də­lə­ri­nin­iş­ti­ra­kı­ilə­se­mi­nar­lar,­də­yir­mi­m

a­sa­lar,­konf­rans­lar,­

te­le­vi­zi­ya­və­ra­dio­ve­ri­liş­lə­ri­nin­təş­kil­edil­m

ə­si

Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­

Aka­de­m

i­ya­sı,­təh­sil­na­zir­li-

yi,­Mil­li­te­le­vi­zi­ya­və­ra­dio­

Şu­ra­sı,­Mət­bu­at­Şu­ra­sı

mü­tə­m

a­di

323

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

Adın,�ata�adı�nın�və�so�ya�dın�ve�ril�mə�si��və�də�yiş�di�ril�mə�si

QAY�DA�LA�Rı

Azər­bay­can­Res­pub­li­ka­sı­Na­zir­lər­Ka­bi­ne­ti­nin­2011­ci­il­12­may­ta­rix­li­79­nöm­rə­li­qə­ra­rı­ilə­təs­diq­edil­miş­dir

1.�ÜMU�Mİ�MÜD�DəA�LAR

1.1.­bu­qay­da­lar­“Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­Ailə­Mə­cəl-lə­si­nə­əla­və­lər­edil­mə­si­haq­qın­da”­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı-nın­2010-cu­il­31­may­ta­rix­li­1016-ıııqd­nöm­rə­li­qa­nu­nu­nun­tət­biq­ edil­mə­si­ ba­rə­də”­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ pre­zi­den-ti­nin­2010-cu­ il­14­ iyul­ ta­rix­li­294­nöm­rə­li­ Fər­ma­nı­nın­1.3-cü­bən­di­nin­ic­ra­sı­nı­tə­min­et­mək­məq­sə­di­ilə­ha­zır­lan­mış­dır­və­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ əd­liy­yə­ na­zir­li­yi­nin,­ nax­çı­van­Mux­tar­ res­pub­li­ka­sı­ əra­zi­sin­də­ nax­çı­van­ Mux­tar­ res­pub-li­ka­sı­ əd­liy­yə­ na­zir­li­yi­nin­ ra­yon­ (şə­hər)­ qey­diy­yat­ şö­bə­lə­ri­(bun­dan­son­ra­ -­qey­diy­yat­şö­bə­si)­və­ya­ra­yon­ ta­be­li­ şə­hər-lər­də,­ qə­sə­bə­lər­də­ və­ kənd­lər­də­ ra­yon,­ şə­hər,­ şə­hər­ ra­yo­nu­ic­ra­ha­ki­miy­yət­lə­ri­nin­nü­ma­yən­də­lik­lə­ri­(bun­dan­son­ra­-­ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­nin­nü­ma­yən­də­li­yi),­xa­ric­də­dai­mi­ya­şa­yan­Azər-bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­və­tən­daş­la­rı­na­mü­na­si­bət­də­kon­sul-luq­lar­(bun­dan­son­ra­-­kon­sul­luq)­tə­rə­fin­dən­ad­la­rın,­ata­ad-la­rı­nın­və­so­yad­la­rın­ve­ril­mə­si,­həm­çi­nin­qey­diy­yat­şö­bə­si­və­ya­ kon­sul­luq­ tə­rə­fin­dən­ on­la­rın­ də­yiş­di­ril­mə­si­mə­sə­lə­lə­ri­ni­tən­zim­lə­yir.

324

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

1.2.­ Mil­li­ az­lıq,­ az­say­lı­ xalq­ və­ et­nik­ qrup­la­rın­ nü­ma-yən­də­lə­ri­ olan­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ və­tən­daş­la­rı­nın,­do­ğu­mu­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ əra­zi­sin­də­ qey­də­alın­mış­ və­ dai­mi­ ya­şa­yan­ və­tən­daş­lı­ğı­ ol­ma­yan­ şəxs­lə­rin­mü­ra­ci­ət­lə­ri­ əsa­sın­da­ on­la­ra­ ad­la­rın,­ ata­ ad­la­rı­nın­ və­ so-yad­la­rın­ ve­ril­mə­si­ və­ də­yiş­di­ril­mə­si­ bu­ qay­da­la­ra­ uy­ğun­ola­raq­hə­ya­ta­ke­çi­ri­lir.

1.3.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­Mül­ki­Mə­cəl­lə­si­nin­26.1-ci­mad­də­si­nə­əsa­sən­hər­bir­fi­zi­ki­şəx­sin­adı­ad­dan,­ata­adın­dan­və­so­yad­dan­iba­rət­dir.

1.4.­Uşa­ğın­mə­na­fe­yi­nə­xə­ləl­gə­ti­rə­bi­lə­cək,­ha­be­lə­şəx­sin­cin­si­nə­uy­ğun­gəl­mə­yən­və­ya­gü­lünc­adın­ve­ril­mə­si­nə­yol­ve-ril­mir.

1.5.­Adın­ve­ril­mə­sin­dən­və­ya­də­yiş­di­ril­mə­sin­dən­im­ti­na­edil­mə­si­ba­rə­də­qey­diy­yat­or­qa­nı­nın­qə­ra­rın­dan­in­zi­ba­ti­qay-da­da­və­(və­ya)­məh­kə­mə­yə­şi­ka­yət­ve­ri­lə­bi­lər.

2.�ADın�VE�RİL�Mə�Sİ

2.1.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ Ailə­ Mə­cəl­lə­si­nin­ 53.2-ci­mad­də­si­nə­mü­va­fiq­ola­raq­uşa­ğa­ad­va­li­deyn­lə­rin­ra­zı­lı­ğı­ilə­ve­ri­lir.

2.2.­va­li­deyn­lər­ara­sın­da­uşa­ğın­adı­na­mü­na­si­bət­də­ra­zı­lıq­ol­madıq­da,­ya­ra­nan­fi­kir­ay­rı­lı­ğı­yer­li­ ic­ra­ha­ki-miy­yət­lə­ri­nin­ qəy­yum­luq­ və­ hi­ma­yə­ or­qan­la­rı­ tə­rə­fin-dən­ bu­ qay­da­la­rın­ müd­dəa­la­rı­ nə­zə­rə­ alın­maq­la­ həll­olu­nur.

3.�ATA�ADı�nın�VE�RİL�Mə�Sİ

3.1.­Uşa­ğa­ata­adı­ata­sı­nın­adı­na,­va­li­deyn­lər­öz­ara­la­rın­da­ni­kah­da­ol­ma­dıq­da­isə­uşa­ğın­ata­sı­ki­mi­qey­də­alı­nan­şəx­sin­adı­na­gö­rə­ve­ri­lir.

325

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

4.�SO�YA�Dın�VE�RİL�Mə�Sİ

4.1.­Uşa­ğın­so­ya­dı,­bir­qay­da­ola­raq,­va­li­deyn­lə­rin­so­ya­dı­ilə­mü­əy­yən­edi­lir.

4.2.­ Uşa­ğın­ va­li­deyn­lə­ri­nin­ so­yad­la­rı­ müx­tə­lif­ ol­duq­da,­uşa­ğa­va­li­deyn­lə­rin­ra­zı­lı­ğı­ ilə­ata­nın­və­ya­ana­nın­so­ya­dı­na­uy­ğun­so­yad­ve­ri­lir.

4.3.­ va­li­deyn­lər­ ara­sın­da­ uşa­ğın­ so­ya­dı­na­ mü­na­si­bət­də­ra­zı­lıq­ol­ma­dıq­da,­ya­ra­nan­fi­kir­ay­rı­lı­ğı­yer­li­ic­ra­ha­ki­miy­yət-lə­ri­nin­qəy­yum­luq­və­hi­ma­yə­or­qan­la­rı­tə­rə­fin­dən­bu­qay­da-la­rın­müd­dəa­la­rı­nə­zə­rə­alın­maq­la­həll­olu­nur.

5.�SO�YAD�SOn�LU�ğU�nA�Də�Yİ�ŞİK�LİK�EDİL�Mə�Sİ

5.1.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­18­ya­şı­na­çat­mış­hər­bir­və­tən­da­şı­nın­əri­zə­si­nə­əsa­sən­onun­möv­cud­so­ya­dı­nın­son­lu-ğu­na­ də­yi­şik­lik­ edi­lir.­ 18­ ya­şı­na­ çat­ma­yan­la­rın­ so­yad­la­rı­nın­son­lu­ğu­na­də­yi­şik­lik­on­la­rın­va­li­deyn­lə­ri­nin­və­di­gər­qa­nu­ni­nü­ma­yən­də­lə­ri­nin­ (öv­lad­lı­ğa­ gö­tü­rən­lə­rin,­ qəy­yu­mun­ və­ ya­hi­ma­yə­çi­nin)­əri­zə­si­əsa­sın­da­hə­ya­ta­ke­çi­ri­lir.

5.2.­Hər­iki­va­li­dey­nin­so­ya­dı­nın­son­lu­ğu­də­yiş­di­ril­dik­də,­18­ya­şı­na­çat­ma­yan­la­rın­so­yad­la­rı­nın­son­lu­ğu­da­də­yiş­di­ri­lir.­10­ya­şı­na­çat­mış­uşa­ğın­so­ya­dı­nın­son­lu­ğu­yal­nız­onun­ra­zı­lı­ğı­ilə­də­yiş­di­ri­lir.­

5.3.­ so­ya­dın­ son­lu­ğu­na­ də­yi­şik­lik­ edil­mə­si­ ilə­ əla­qə­dar­mü­va­fiq­akt­qeyd­lə­rin­də­bu­ba­rə­də­qeyd­edi­lir­və­ye­ni­şə­ha-dət­na­mə­lər­ve­ri­lir.

5.4.­so­ya­dın­son­lu­ğu­na­də­yi­şik­lik­edil­mə­si­haq­qın­da­əri­zə­və­tən­da­şın­ya­şa­yış­ye­ri­və­ya­mü­va­fiq­ak­tın­ol­du­ğu­yer­üz­rə­qey­diy­yat­şö­bə­si­nə­və­ya­kon­sul­lu­ğa­ve­ri­lir.­Mü­va­fiq­akt­qeyd-lə­ri­(əri­zə­ve­rən­şəx­sin­do­ğu­mu,­ni­ka­hı,­öv­lad­la­rı­nın­do­ğu­mu­və­sa­ir)­əri­zə­ni­qə­bul­et­miş­qey­diy­yat­şö­bə­sin­də­və­ya­kon­sul-luq­da­ol­duq­da,­ so­ya­dın­ son­lu­ğu­na­də­yi­şik­lik­ora­da­edi­lir­və­əv­vəl­lər­ve­ril­miş­şə­ha­dət­na­mə­lər­ləğv­edil­mək­lə,­əri­zə­ve­rən­şəx­sə­ye­ni­şə­ha­dət­na­mə­lər­ve­ri­lir.

326

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

5.5.­ əri­zə­ ve­rən­ şəx­sin­ do­ğu­mu­ haq­qın­da­ və­ ba­rə­sin­də­tər­tib­ edil­miş­ di­gər­ və­tən­daş­lıq­ və­ziy­yə­ti­ akt­la­rı­nın­ qey­di­baş­qa­qey­diy­yat­or­qa­nın­da­ol­duq­da,­əri­zə­3­gün­müd­də­tin­də­hə­min­or­qa­na­gön­də­ri­lir.

5.6.­Akt­qeyd­lə­ri­nin­ol­du­ğu­ye­rin­qey­diy­yat­şö­bə­si­və­ya­kon­sul­luq­15­gün­müd­də­tin­də­da­xil­ol­muş­əri­zə­əsa­sın­da­hə-min­akt­qeyd­lə­ri­nə­zə­ru­ri­də­yi­şik­lik­edir,­də­yi­şik­li­yin­əsa­sı­nı­və­ ta­ri­xi­ni­ gös­tər­mək­lə­ mü­va­fiq­ qeyd­lər­ apa­rır.­ bu­ qeyd­lər­onu­apa­ran­şəx­sin­im­za­sı­və­mö­hür­lə­təs­diq­edi­lir.­əri­zə­ve­rən­şəx­sə­təq­dim­edil­mə­si­üçün­ye­ni­şə­ha­dət­na­mə­əri­zə­ni­qə­bul­et­miş­qey­diy­yat­şö­bə­si­nə­və­ya­kon­sul­lu­ğa­3­iş­gü­nü­müd­də-tin­də­gön­də­ri­lir.

5.7.­əri­zə­ni­qə­bul­et­miş­qey­diy­yat­şö­bə­si­və­ya­kon­sul­luq­şə­ha­dət­na­mə­nin­ da­xil­ ol­ma­sı­ ba­rə­də­ əri­zə­ ve­rən­ şəx­sə­ 3­ iş­gü­nü­müd­də­tin­də­mə­lu­mat­ve­rir­və­əri­zə­ve­rən­şəxs­qey­diy-yat­ şö­bə­si­nə­ və­ya­kon­sul­lu­ğa­mü­ra­ci­ət­ et­dik­də,­ şə­ha­dət­na-mə­ni­im­za­et­dir­mək­lə­ona­təq­dim­edir.

5.8.­qey­diy­yat­şö­bə­si­və­ya­kon­sul­luq­so­ya­dın­son­lu­ğu­na­də­yi­şik­lik­edil­mə­si­haq­qın­da­da­xi­li­ iş­lər­or­qan­la­rı­nın­mü­va-fiq­qu­rum­la­rı­na,­hər­bi­və­zi­fə­li­lə­rin­və­ça­ğı­rış­çı­la­rın­so­ya­dı­nın­son­lu­ğu­na­də­yi­şik­lik­edil­mə­si­ba­rə­də­isə­hər­bi­ko­mis­sar­lı­ğa­7­gün­müd­də­tin­də­mə­lu­mat­ve­rir.

5.9.­əri­zə­ni­qə­bul­et­miş­qey­diy­yat­şö­bə­si­və­ya­kon­sul­luq,­akt­ qey­di­ baş­qa­ qey­diy­yat­ şö­bə­sin­də­ və­ ya­ kon­sul­luq­da­ ol-duq­da­isə­hə­min­or­qan­3­gün­müd­də­tin­də­akt­qeyd­lə­ri­nə­də-yi­şik­lik­edil­mə­si­ba­rə­də­on­la­rın­ikin­ci­nüs­xə­lə­ri­nin­sax­lan­dı­ğı­və­tən­daş­lıq­və­ziy­yə­ti­ Akt­la­rı­nın­re­yest­ri­ Xid­mə­ti­nə­ bil­di­riş­gön­də­rir.

5.10.­ qey­diy­yat­ şö­bə­si­ və­ ya­ kon­sul­luq­ tə­rə­fin­dən­so­ya­dın­ son­lu­ğu­na­ də­yi­şik­lik­ edil­mə­si­nə­ şəxs­ həm­ yet-kin­lik­ya­şı­na­ça­ta­na­dək,­həm­də­yet­kin­lik­ya­şı­na­çat­dıq-dan­son­ra­yol­ve­ri­lir.­so­ya­dın­son­lu­ğu­na­yet­kin­lik­ya­şı­na­çat­dıq­dan­ son­ra­ növ­bə­ti­ də­fə­ də­yi­şik­lik­ edil­mə­si­nə­ yol­ve­ril­mir.

327

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

�6.�ADın,�ATA�ADı�nın�Və�SO�YA�Dın��Də�YİŞ�Dİ�RİL�Mə�Sİ

6.1.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­və­tən­daş­la­rı­nın­öz­adı­nı,­ata­adı­nı­və­so­ya­dı­nı­də­yiş­dir­mə­si­nə­18­ya­şı­na­çat­dıq­dan­son­ra­yol­ve­ri­lir.

6.2.­Adın,­ata­adı­nın­və­so­ya­dın­də­yiş­di­ril­mə­si­qey­diy­yat­şö­bə­si­və­ya­kon­sul­luq­tə­rə­fin­dən­hə­ya­ta­ke­çi­ri­lir.

6.3.­Adın,­ata­adı­nın­və­so­ya­dın­növ­bə­ti­də­fə­də­yiş­di­ril­mə-si­nə­(ər-ar­va­dın­bi­ri­nin­di­gə­ri­nin­so­ya­dı­nı­qə­bul­et­mə­si­və­ya­ni­kah­dan­əv­vəl­ki­so­ya­dı­na­qa­yıt­ma­sı­hal­la­rı­is­tis­na­ol­maq­la)­bu­ qay­da­la­rın­ 6.24-6.28-ci­ bənd­lə­rin­də­ mü­əy­yən­ olun­muş­hal­lar­da­yol­ve­ri­lir.

6.4.­əri­zə­ve­rən­şəx­sin­is­tə­yi­ilə­ata­adı­onu­tər­bi­yə­et­miş­şəx­sin­ra­zı­lı­ğı­ilə­hə­min­şəx­sin­adı­ilə­də­yiş­di­ri­lir.

6.5.­əri­zə­ve­rən­şəxs­ci­na­yət­mü­ha­ki­mə­ic­raa­tı­na­şüb­hə-li­ və­ ya­ təq­sir­lən­di­ri­lən­ şəxs­ qis­min­də­ cəlb­ edil­di­yi­ dövr­də,­onun­gö­tü­rül­mə­miş­və­ya­ödə­nil­mə­miş­məh­kum­lu­ğu­ol­duq-da,­ha­be­lə­ba­rə­sin­də­tib­bi­xa­rak­ter­li­məc­bu­ri­təd­bir­lər­tət­biq­edil­miş­şəxs­ol­duq­da­adın,­ata­adı­nın,­so­ya­dın­də­yiş­di­ril­mə­si-nə­yol­ve­ril­mir.

6.6.­Adın,­ata­adı­nın­və­so­ya­dın­də­yiş­di­ril­mə­si­haq­qın­da­əri­zə­(1­nöm­rə­li­əla­və)­və­tən­da­şın­ya­şa­yış­ye­ri­üz­rə­qey­diy­yat­şö­bə­si­nə,­xa­ri­ci­öl­kə­də­dai­mi­və­ya­il­ər­zin­də­182­gün­dən­ar-tıq­mü­vəq­qə­ti­ya­şa­yan­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­və­tən­da­şı­tə­rə­fin­dən­isə­kon­sul­lu­ğa­ve­ri­lir.

6.7.­əri­zə­iki­nüs­xə­də­təq­dim­olu­nur.­nüs­xə­lər­dən­bi­ri­nin­üzə­rin­də­ əri­zə­nin­ qə­bul­ edil­mə­si­nə­ da­ir­ qeyd­ apa­rı­lır­ və­ o,­əri­zə­ve­rən­şəx­sə­qay­ta­rı­lır.

6.8.­Adın,­ata­adı­nın­və­so­ya­dın­də­yiş­di­ril­mə­si­haq­qın­da­əri­zə­də­aşa­ğı­da­kı­mə­lu­mat­lar­gös­tə­ril­mə­li­dir:

6.8.1.­əri­zə­ve­rən­şəx­sin­so­ya­dı,­adı,­ata­sı­nın­adı;

6.8.2.­adı­nı,­ata­adı­nı­və­ya­so­ya­dı­nı­də­yiş­dir­mək­is­tə­yi;

328

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

6.8.3.­da­şı­maq­is­tə­di­yi­ad,­ata­adı­və­so­yad;

6.8.4.­do­ğul­du­ğu­ta­rix­və­yer;

6.8.5.­mil­liy­yə­ti­və­və­tən­daş­lı­ğı;

6.8.6.­ya­şa­yış­və­iş­ye­ri,­və­zi­fə­si;

6.8.7.­hər­bi­uçot­ye­ri;

6.8.8.­əv­vəl­lər­ad,­ata­adı­və­so­yad­də­yiş­di­ri­lib­sə,­nə­vaxt­və­ha­ra­da;

6.8.9.­ əri­zə­ ve­rə­nə­dək­ bağ­la­dı­ğı­ ni­kah­lar­ və­ on­la­rın­po­zul­ma­sı­haq­qın­da­mə­lu­mat­(kim­lə­ni­kah­bağ­la­nıb­və­ya­po­zu­lub,­nə­vaxt­və­ha­ra­da);

6.8.10.­öv­lad­la­rı­(so­ya­dı,­adı,­ata­sı­nın­adı,­do­ğul­du­ğu­ta­rix­və­yer);

6.8.11.­ xa­ri­ci­ öl­kə­lər­dən­ de­por­ta­si­ya­ olun­muş­dur­sa,­han­sı­öl­kə­dən,­nə­vaxt;

6.8.12.­şəx­siy­yə­ti­ni­təs­diq­edən­sə­nəd­(se­ri­ya­sı,­nöm-rə­si­və­ve­ril­mə­ta­ri­xi).

6.9.­Adın,­ata­adı­nın­və­so­ya­dın­də­yiş­di­ril­mə­si­haq­qın­da­əri­zə­yə­aşa­ğı­da­kı­sə­nəd­lər­əla­və­edi­lir:

6.9.1.­əri­zə­ve­rən­şəx­sin­do­ğum­haq­qın­da­şə­ha­dət­na-mə­si;

6.9.2.­əri­zə­ve­rən­şəxs­ni­kah­da­dır­sa,­ni­kah­haq­qın­da­şə­ha­dət­na­mə;

6.9.3.­əri­zə­ve­rən­şəx­sin­ni­ka­hı­po­zul­muş­dur­sa,­ni­ka-hın­po­zul­ma­sı­haq­qın­da­şə­ha­dət­na­mə;

6.9.4.­ əri­zə­ ve­rən­ şəx­sin­ yet­kin­lik­ ya­şı­na­ çat­ma­yan­uşaq­la­rı­ var­dır­sa,­ on­la­rın­ do­ğu­mu­ haq­qın­da­ şə­ha­dət­na-mə­lər;

6.9.5.­ şəx­siy­yə­ti­ni­ təs­diq­edən­sə­nə­din­no­ta­ri­at­qay-da­sın­da­təs­diq­olun­muş­su­rə­ti;

329

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

6.9.6.­ça­ğı­rış­mən­tə­qə­si­nə­təh­kim­olun­ma­və­si­qə­si­nin­və­ya­hər­bi­bi­le­tin­no­ta­ri­at­qay­da­sın­da­təs­diq­edil­miş­su-rə­ti;

6.9.7.­əri­zə­ve­rən­şəx­sin­3x4­sm­öl­çü­də­2­ədəd­fo­to-şək­li;

6.9.8.­“döv­lət­rü­su­mu­haq­qın­da”­Azər­bay­can­res­pub-li­ka­sı­nın­qa­nu­nun­da­mü­əy­yən­edil­miş­hal­lar­da­döv­lət­rü-su­mu­nun­ödə­nil­mə­si­nə­da­ir­qəbz.

6.10.­qey­diy­yat­şö­bə­si­və­ya­kon­sul­luq­ad,­ata­adı­və­so­yad­də­yiş­di­ril­dik­dən­son­ra­şəx­siy­yət­və­si­qə­si­nin­və­di­gər­sə­nəd-lə­rin­də­yiş­di­ril­mə­si­nin­zə­ru­ri­li­yi­ni­əri­zə­ve­rən­şəx­sə­izah­edir.

6.11.­ əri­zə­yə­ əla­və­ edil­miş­ fo­to­şə­kil­lər­dən­ bi­ri­ hə­min­əri­zə­nin,­di­gə­ri­isə­qey­diy­yat­şö­bə­si­nin­və­ya­kon­sul­lu­ğun­bu­qay­da­la­rın­6.17-ci­bən­din­də­nə­zər­də­tu­tul­muş­rə­yi­nin­yu­xa­rı­sol­kün­cü­nə­ya­pış­dı­rı­lır,­və­zi­fə­li­şəx­sin­im­za­sı­və­mö­hü­rü­ilə­təs­diq­edi­lir.­Mö­hü­rün­bir­his­sə­si­ fo­to­şək­lin­üzə­ri­nə­düş­mə-li­dir.

6.12.­Adın,­ata­adı­nın­və­so­ya­dın­də­yiş­di­ril­mə­si­mə­sə­lə-si­nin­düz­gün­həll­olun­ma­sı­üçün­qey­diy­yat­şö­bə­si­və­ya­kon-sul­luq­əri­zə­da­xil­ol­du­ğu­vaxt­dan­7­gün­müd­də­tin­də­əri­zə­ve-rən­ şəx­sin­ do­ğu­mu,­ ni­kah­da­dır­sa­ ni­kah­ haq­qın­da,­ öv­lad­la­rı­var­dır­sa,­on­la­rın­do­ğum­haq­qın­da­akt­qeyd­lə­ri­nin­su­rət­lə­ri-ni,­mü­va­fiq­hal­lar­da­isə­öv­lad­lı­ğa­gö­tür­mə,­ata­lı­ğın­mü­əy­yən­edil­mə­si­və­ni­ka­hın­po­zul­ma­sı­haq­qın­da­akt­qeyd­lə­ri­nin­su-rət­lə­ri­ni­əl­də­et­mək­məq­sə­di­ilə­bu­akt­la­rın­sax­la­nıl­dı­ğı­qey-diy­yat­or­qa­nı­na,­akt­qey­di­hə­min­or­qan­da­ol­ma­dıq­da­isə­və-tən­daş­lıq­və­ziy­yə­ti­Akt­la­rı­nın­re­yest­ri­Xid­mə­ti­nə­sor­ğu­ve­rir.

6.13.­Adın,­ata­adı­nın­və­so­ya­dın­də­yiş­di­ril­mə­si­haq­qın­da­əri­zə­yə­bu­qay­da­la­rın­6.12-ci­bən­din­də­gös­tə­ri­lən­akt­qeyd-lə­ri­ ol­duq­da­ ba­xı­lır.­ Hə­min­ akt­ qeyd­lə­ri­ iti­ril­miş­dir­sə­ və­ ya­on­lar­da­ hər­ han­sı­ uy­ğun­suz­luq­ var­dır­sa,­ əri­zə­ və­ ona­ əla­və­edil­miş­sə­nəd­lər­əri­zə­ve­rən­şəx­sə­qay­ta­rı­lır,­iti­ril­miş­akt­qey-di­nin­bər­pa­olun­ma­sı­və­ya­akt­qey­din­də­də­yi­şik­lik­apa­rıl­ma­sı­qay­da­sı­ona­izah­edi­lir.

330

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

6.14.­Xa­ri­ci­döv­lət­lər­də­do­ğul­muş­Azər­bay­can­res­pub­li-ka­sı­ və­tən­da­şı­nın­adı­nın,­ ata­adı­nın­və­ so­ya­dı­nın­də­yiş­di­ril-mə­si­haq­qın­da­əri­zə­si­nə­onun­do­ğu­mu­haq­qın­da­və­ni­kah­da-dır­sa­ni­kah­haq­qın­da­akt­qeyd­lə­ri­xa­ri­ci­öl­kə­lə­rin­sə­la­hiy­yət­li­or­qan­la­rın­dan­ kon­sul­luq­ va­si­tə­si­lə­ və­ ya­ di­gər­ rəs­mi­ yol­la­qey­diy­yat­şö­bə­si­və­ya­kon­sul­luq­tə­rə­fin­dən­əl­də­edil­dik­dən­son­ra­ba­xı­lır.

6.15.­əri­zə­ve­rən­şəx­sin­şəx­siy­yə­ti­nin­mü­əy­yən­edil­mə­si,­elə­cə­də­adın,­ata­adı­nın­və­so­ya­dın­də­yiş­di­ril­mə­si­ilə­is­tin­taq-dan,­məh­kə­mə­dən,­tib­bi­xa­rak­ter­li­məc­bu­ri­təd­bir­lə­rin­tət­bi-qin­dən­ya­yın­ma­sı­nın­qar­şı­sı­nın­alın­ma­sı­məq­sə­di­ilə­qey­diy-yat­şö­bə­si­top­lan­mış­sə­nəd­lə­ri­yox­la­ma­apa­rıl­ma­sı­üçün­əri­zə­ve­rən­şəx­sin­ya­şa­yış­ye­ri­üz­rə­ ra­yon­ (şə­hər)­po­lis­ ida­rə­si­nə­(şö­bə­si­nə)­gön­də­rir.

6.16.­ra­yon­(şə­hər)­po­lis­ ida­rə­si­(şö­bə­si)­sə­nəd­lər­da­xil­ol­du­ğu­vaxt­dan­15­gün­müd­də­tin­də­bü­tün­sə­nəd­lə­ri­yox­la­ma-nın­nə­ti­cə­lə­ri­haq­qın­da­əsas­lan­dı­rıl­mış­rəy­lə­bir­lik­də­qey­diy-yat­şö­bə­si­nə­qay­ta­rır.

6.17.­qey­diy­yat­şö­bə­si­və­ya­kon­sul­luq­əl­də­olun­muş­sə-nəd­lə­rə­əsa­sən­əri­zə­nin­məz­mu­nu­nu­və­yox­la­ma­nın­nə­ti­cə­lə-ri­ni­nə­zə­rə­ala­raq,­15­gün­müd­də­tin­də­əri­zə­ve­rən­şəx­sin­so-ya­dı­nın,­adı­nın,­ata­adı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­nin­müm­kün­lü­yü­nü­əks­et­di­rən­rəy­tər­tib­edir­(2­nöm­rə­li­əla­və).

6.18.­Adın,­ata­adı­nın­və­so­ya­dın­də­yiş­di­ril­mə­si­müm­kün­he­sab­edil­mə­dik­də,­qey­diy­yat­şö­bə­si­və­ya­kon­sul­luq­bun­dan­im­ti­na­ edil­mə­si­ ba­rə­də­ bu­ qay­da­la­rın­ 1.5-ci­ bən­din­də­ nə-zər­də­tu­tu­lan­qə­ra­rı­çı­xa­rır,­5­iş­gü­nü­müd­də­tin­də­bu­ba­rə­də­əri­zə­ve­rən­şəx­sə­mə­lu­mat­ve­rir­və­qey­diy­yat­şö­bə­si­nə­və­ya­kon­sul­lu­ğa­gəl­di­yi­gün­hə­min­qə­ra­rın­bir­nüs­xə­si­ni­təq­dim­et-di­yi­sə­nəd­lər­lə­bir­lik­də­ona­qay­ta­rır.

6.19.­Ad,­ata­adı,­so­yad­də­yiş­di­ril­di­yi­hal­da­qey­diy­yat­şö-bə­si­və­ya­kon­sul­luq­3­ iş­gü­nü­müd­də­tin­də­bu­ba­rə­də­əri­zə­ve­rən­şəx­sə­mə­lu­mat­ve­rir­və­o,­qey­diy­yat­şö­bə­si­nə­və­ya­kon-sul­lu­ğa­gəl­di­yi­gün­adın,­ata­adı­nın,­so­ya­dın­də­yiş­di­ril­mə­si­ni­qey­də­alır­və­mü­va­fiq­şə­ha­dət­na­mə­ve­rir.

331

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

6.20.­bu­qay­da­la­rın­6.12-ci­bən­din­də­gös­tə­ri­lən­akt­qeyd-lə­rin­də­də­yi­şik­lik­edil­mə­si­və­ye­ni­şə­ha­dət­na­mə­lə­rin­ve­ril­mə-si­üçün­adın,­ata­adı­nın,­so­ya­dın­də­yiş­di­ril­mə­si­ni­qey­də­al­mış­qey­diy­yat­şö­bə­si­və­ya­kon­sul­luq­on­la­rın­ol­du­ğu­ye­rin­qey­diy-yat­şö­bə­si­nə­və­ya­kon­sul­lu­ğa­3­gün­müd­də­tin­də­bil­di­riş­gön-də­rir.

6.21.­qey­diy­yat­ şö­bə­si­ və­ ya­ kon­sul­luq­ adın,­ ata­ adı­nın,­so­ya­dın­də­yiş­di­ril­mə­si­haq­qın­da­da­xi­li­iş­lər­or­qan­la­rı­nın­mü-va­fiq­qu­rum­la­rı­na,­hər­bi­və­zi­fə­li­lə­rin­və­ça­ğı­rış­çı­la­rın­adı­nın,­ata­ adı­nın,­ so­ya­dı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­ ba­rə­də­hər­bi­ ko­mis­sar-lı­ğa,­ do­ğu­mu­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ əra­zi­sin­də­ qey­də­alın­mış­və­dai­mi­ya­şa­yan­və­tən­daş­lı­ğı­ol­ma­yan­şəxs­lə­rin­adı-nın,­ata­adı­nın­və­so­ya­dı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­ba­rə­də­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­döv­lət­Miq­ra­si­ya­Xid­mə­ti­nə­7­gün­müd­də­tin-də­mə­lu­mat­ve­rir.

6.22.­bu­qay­da­la­rın­6.12-ci­bən­din­də­gös­tə­ri­lən­akt­qeyd-lə­ri­nin­ol­du­ğu­ye­rin­qey­diy­yat­şö­bə­si­və­ya­kon­sul­luq­15­gün­müd­də­tin­də­da­xil­ol­muş­bil­di­riş­əsa­sın­da­hə­min­akt­qeyd­lə-ri­nə­zə­ru­ri­də­yi­şik­lik­edir­və­əri­zə­ve­rən­şəx­sə­ təq­dim­edil-mə­si­üçün­ye­ni­şə­ha­dət­na­mə­ni­əri­zə­ni­qə­bul­et­miş­qey­diy­yat­şö­bə­si­nə­və­ya­kon­sul­lu­ğa,­3­gün­müd­də­tin­də­isə­bil­di­ri­şi­akt­qeyd­lə­ri­nin­ikin­ci­nüs­xə­si­nin­sax­lan­dı­ğı­və­tən­daş­lıq­və­ziy­yə-ti­Akt­la­rı­nın­re­yest­ri­Xid­mə­ti­nə­gön­də­rir.

6.23.­Akt­qeyd­lə­rin­də­mü­va­fiq­də­yi­şik­lik­lər­apa­rıl­ma­sı­və­ye­ni­şə­ha­dət­na­mə­lə­rin­əri­zə­ve­rən­şəx­sə­təq­dim­edil­mə­si­bu­qay­da­la­rın­5.6-cı­və­5.7-ci­bənd­lə­ri­nə­uy­ğun­hə­ya­ta­ke­çi­ri­lir.

6.24.­ər-ar­vad­dan­bi­ri­nin­so­ya­dı­nı­də­yiş­dir­mə­si­di­gə­ri­nin­so­ya­dı­nın­də­yi­şil­mə­si­nə­sə­bəb­ol­mur.

6.25.­Ata­nın­öz­adı­nı­də­yiş­dir­mə­si­qey­də­alı­nar­kən,­onun­yet­kin­lik­ya­şı­na­çat­ma­yan­uşaq­la­rı­nın­ata­adı­də­yiş­di­ri­lir.­yet-kin­lik­ya­şı­na­ça­tan­la­rın­ata­adı­yal­nız­o­hal­lar­da­də­yiş­di­ri­lir­ki,­on­la­rın­öz­lə­ri­bu­ba­rə­də­mü­ra­ci­ət­et­miş­ol­sun­lar.

6.26.­Hər­ iki­ va­li­dey­nin­ so­ya­dı­də­yiş­di­ril­dik­də,­ yet­kin­lik­ya­şı­na­ çat­ma­yan­la­rın­ so­ya­dı­də­yiş­di­ri­lir.­ so­ya­dı­ va­li­deyn­lər-

332

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

dən­bi­ri­də­yiş­di­rər­sə,­onun­yet­kin­lik­ya­şı­na­çat­ma­yan­uşaq­la-rı­nın­so­ya­dı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­mə­sə­lə­si­va­li­deyn­lər­ara­sın­da­ra­zı­lı­ğa­gö­rə,­ ra­zı­lıq­ol­ma­dıq­da­ isə­yer­li­ ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­nin­qəy­yum­luq­və­hi­ma­yə­or­qa­nı­tə­rə­fin­dən­həll­edi­lir.

6.27.­va­li­deyn­lər­dən­bi­ri­nin­və­ya­hər­iki­si­nin­so­ya­dı,­ya-xud­ata­nın­adı­də­yiş­di­ril­dik­də,­yet­kin­lik­ya­şı­na­çat­mış­öv­la­dın­əri­zə­si­ilə­onun­so­ya­dı­və­ata­adı­də­yiş­di­ri­lir.

6.28.­va­li­deyn­lər­dən­bi­ri­ və­ya­hər­ iki­si­ adı­nı,­ ata­ adı­nı,­so­ya­dı­nı­də­yiş­dir­dik­də­is­tər­yet­kin­lik­ya­şı­na­çat­ma­yan,­is­tər-sə­də­yet­kin­lik­ya­şı­na­çat­mış­öv­lad­la­rın­do­ğum­haq­qın­da­akt­qeyd­lə­rin­də­va­li­deyn­lər­haq­qın­da­mə­lu­ma­ta­də­yi­şik­lik­edi­lir.­bu­nun­ üçün­ yet­kin­lik­ ya­şı­na­ çat­mış­ öv­lad­la­rın­ əri­zə­si­ tə­ləb­olun­mur.­öv­lad­lı­ğa­gö­tü­rən­lər­öv­lad­lı­ğa­gö­tü­rü­lə­nin­va­li­dey-ni­qis­min­də­ya­zıl­mış­lar­sa,­yet­kin­lik­ya­şı­na­ça­tan­və­çat­ma­yan­öv­lad­lı­ğa­ gö­tü­rü­lən­lə­rin­ do­ğum­ haq­qın­da­ akt­ qeyd­lə­rin­də,­öv­lad­lı­ğa­ gö­tür­mə­ haq­qın­da­ akt­ qey­din­də,­ elə­cə­ də­ ata­lı­ğın­mü­əy­yən­edil­mə­si­ haq­qın­da­ akt­qey­din­də­ ey­ni­ qay­da­da­də-yi­şik­lik­edi­lir.

6.29.­Adın,­ ata­ adı­nın,­ so­ya­dın­də­yiş­di­ril­mə­si­nə­da­ir­ sə-nəd­lər,­o­cüm­lə­dən­qey­diy­yat­or­qa­nı­nın­rə­yi­qey­diy­yat­şö­bə-sin­də­və­ya­kon­sul­luq­da­75­il­müd­də­tin­də­sax­la­nı­lır.

333

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

Azər�bay�can�Res�pub�li�ka�sı�nın�Mil�li�Məc�li�si��ya�nın�da�To�po�ni�mi�ya�ko�mis�si�ya�sı�haq�qın�da

əSASnAMə

Azər­bay­can­Res­pub­li­ka­sı­Mil­li­­Məc­li­si­nin­2008­ci­il­16­may­ta­rix­li­602­IIIQR­nöm­rə­li­Qə­ra­rı­ilə­təs­diq­edil­miş­dir­

ı.�ÜMU�Mİ�MÜD�DəA�LAR

1.1.­bu­əsas­na­mə­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­Mil­li­Məc­li­si­ya­nın­da­to­po­ni­mi­ya­ko­mis­si­ya­sı­nın­(bun­dan­son­ra­-­ko­mis­si-ya)­təş­ki­li­nin­və­fəa­liy­yə­ti­nin­hü­qu­qi­əsas­la­rı­nı­mü­əy­yən­edir.

1.2.­ko­mis­si­ya­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­in­zi­ba­ti­əra­zi­böl­gü­sün­də­əra­zi­va­hid­lə­ri­nə­və­ya­şa­yış­mən­tə­qə­lə­ri­nə­(bun-dan­son­ra­-­əra­zi­va­hid­lə­ri)­ad­ve­ril­mə­si,­on­la­rın­ad­la­rı­nın­də-yiş­di­ril­mə­si­və­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­mə­sə­lə­lə­ri­nə­bax­maq­və­rəy­ver­mək­üçün­ya­ra­dı­lır.

1.3.­ko­mis­si­ya­öz­fəa­liy­yə­tin­də­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı-nın­kons­ti­tu­si­ya­sı­nı,­“əra­zi­qu­ru­lu­şu­və­in­zi­ba­ti­əra­zi­böl­gü­sü­haq­qın­da”­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­qa­nu­nu­nu,­ bu­əsas-na­mə­ni­və­di­gər­nor­ma­tiv­hü­qu­qi­akt­la­rı­rəh­bər­tu­tur.

ıı.�KO�MİS�Sİ�YA�nın�TəR�Kİ�bİ

2.1.­ko­mis­si­ya­ta­rix,­dil­çi­lik,­coğ­ra­fi­ya,­geo­de­zi­ya,­et­noq-ra­fi­ya­və­di­gər­əla­qə­li­sa­hə­lər­üz­rə­alim­lər­dən­və­mü­tə­xəs­sis-lər­dən­iba­rət­tər­kib­də­təş­kil­olu­nur.

334

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

2.2.­ ko­mis­si­ya­nın­ tər­ki­bi­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­ Mil­li­Məc­li­si­nin­qə­ra­rı­ilə­təs­diq­edi­lir.

2.3.­ ko­mis­si­ya­nın­ tər­ki­bi­ ko­mis­si­ya­nın­ səd­rin­dən,­ sədr­müa­vi­nin­dən,­üzv­lə­rin­dən­və­ka­ti­bin­dən­iba­rət­dir.

ııı.�KO�MİS�Sİ�YA�nın�HÜ�QUQ��Və�Və�zİfə�Lə�Rİ

3.1.­ko­mis­si­ya­aşa­ğı­da­kı­hü­quq­la­ra­ma­lik­dir:

3.1.1.­ko­mis­si­ya­nın­ ilk­ ic­la­sın­da­ko­mis­si­ya­nın­səd­ri-ni,­sədr­müa­vi­ni­ni­və­ko­mis­si­ya­nın­ka­ti­bi­ni­seç­mək;

3.1.2.­ko­mis­si­ya­nın­tər­ki­bin­də­də­yi­şik­lik­edil­mə­si­ilə­bağ­lı­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ Mil­li­ Məc­li­si­nə­ tək­lif­ver­mək;

3.1.3.­zə­ru­ri­sə­nəd­lə­rin­və­ma­te­ri­al­la­rın­ko­mis­si­ya­ya­təq­dim­edil­mə­si­ ilə­ bağ­lı­ döv­lət­ və­ yer­li­ özü­nüi­da­rə­ or-qan­la­rı­na­sor­ğu­gön­dər­mək;

3.1.4.­Mil­li­Məc­li­sin­ de­pu­tat­la­rı­nı,­mü­va­fiq­ yer­li­ ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­ və­ yer­li­ özü­nüi­da­rə­ or­qan­la­rı­nın­ nü­ma­yən-də­lə­ri­ni,­ha­be­lə­alim­və­mü­tə­xəs­sis­lə­ri­öz­ic­las­la­rı­na­də-vət­et­mək.

3.2.­ko­mis­si­ya­nın­və­zi­fə­lə­ri­aşa­ğı­da­kı­lar­dan­iba­rət­dir:

3.2.1.­əra­zi­va­hid­lə­ri­nə­ad­ve­ril­mə­si­və­ya­on­la­rın­ad­la-rı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­ba­rə­də­tək­lif­lə­rə­da­ir­rəy­ha­zır­la­maq;

3.2.2.­əra­zi­va­hid­lə­ri­nin­ta­ri­xi­ad­la­rı­nın­bər­pa­edil­mə-si­və­ya­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­üçün­rəy­ha­zır­la­maq;

3.2.3.­əra­zi­va­hid­lə­ri­nə­ad­ve­ril­mə­si,­on­la­rın­ad­la­rı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­və­ya­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­ba­rə­də­tək­li­fə­da­ir­rəy­ ve­rər­kən­ tək­lif­ olu­nan­ adın­mü­va­fiq­ əra­zi­ va­hi­di­nin­ta­ri­xi­və­coğ­ra­fi­xü­su­siy­yət­lə­ri­nə,­ha­be­lə­Azər­bay­can­res-pub­li­ka­sı­nın­ döv­lət­ di­li­nin­ nor­ma­la­rı­na­ uy­ğun­ ol­ma­sı­nı­tə­min­et­mək.

335

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

ıV.�KO�MİS�Sİ�YA�nın�İŞİ�nİn��TəŞ�Kİ�Lİ

4.1.­ko­mis­si­ya­nın­fəa­liy­yə­ti­nə­rəh­bər­li­yi­və­işi­nin­təş­ki­li­ni­ko­mis­si­ya­nın­səd­ri­hə­ya­ta­ke­çi­rir.

4.2.­ko­mis­si­ya­nın­səd­ri­ol­ma­dıq­da­onun­sə­la­hiy­yət­lə­ri­ni­ko­mis­si­ya­səd­ri­nin­müa­vi­ni­hə­ya­ta­ke­çi­rir.

4.3.­ko­mis­si­ya­nın­ka­ti­bi­ko­mis­si­ya­nın­ic­las­la­rı­nın­ke­çi­ril-mə­si­ilə­bağ­lı­təş­ki­la­ti­mə­sə­lə­lə­ri­həll­edir,­zə­ru­ri­sə­nəd­lə­ri­ha-zır­la­yır,­kar­gü­zar­lıq­fəa­liy­yə­ti­ni­hə­ya­ta­ke­çi­rir.

4.4.­ko­mis­si­ya­nın­ic­las­la­rı­onun­üzv­lə­ri­nin­ya­rı­sın­dan­ço-xu­iş­ti­rak­et­dik­də­sə­la­hiy­yət­li­dir.

4.5.­ko­mis­si­ya­nın­hər­bir­üz­vü­bir­sə­sə­ma­lik­dir.

4.6.­ko­mis­si­ya­nın­qə­rar­la­rı­ic­las­da­iş­ti­rak­edən­ko­mis­si­ya­üzv­lə­ri­nin­sa­də­səs­çox­lu­ğu­ilə­qə­bul­edi­lir.

4.7.­qə­rar­qə­bul­edi­lər­kən­səs­lər­bə­ra­bər­ol­duq­da­ko­mis-si­ya­nın­səd­ri­həl­le­di­ci­sə­sə­ma­lik­dir.

4.8.­ko­mis­si­ya­nın­ic­la­sı­nın­pro­to­ko­lu­ko­mis­si­ya­nın­səd­ri­və­ka­ti­bi,­ko­mis­si­ya­nın­qə­ra­rı­ko­mis­si­ya­nın­səd­ri­tə­rə­fin­dən­im­za­la­nır.

4.9.­əra­zi­va­hid­lə­ri­nə­ad­ve­ril­mə­si,­on­la­rın­ad­la­rı­nın­də-yiş­di­ril­mə­si­və­ya­də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­ba­rə­də­qə­bul­edil­miş­qə-rar­lar­və­ic­las­pro­to­ko­lu­ma­raq­lı­tə­rəf­lə­rə­gön­də­ri­lir.

V.�KO�MİS�Sİ�YA�nın�fəA�LİY�Yə�Tİ�nİn��Tə�Mİ�nAT�LA�Rı

5.1.­ ko­mis­si­ya­nın­ fəa­liy­yə­ti­nin­ mad­di-tex­ni­ki­ təc­hi­za­tı­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­Mil­li­Məc­li­si­nin­Apa­ra­tı­ tə­rə­fin­dən­tə­min­edi­lir.

5.2.­ko­mis­si­ya­nın­işi­nin­təş­ki­li­ni­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­Mil­li­Məc­li­si­Apa­ra­tı­nın­mü­va­fiq­struk­tur­böl­mə­si­hə­ya­ta­ke-çi­rir.

336

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

5.3.­ko­mis­si­ya­üzv­lə­ri­nə­və­si­qə­ve­ri­lir.

5.4.­ko­mis­si­ya­ic­ti­mai­əsas­lar­la­fəa­liy­yət­gös­tə­rir.

Vı.�KO�MİS�Sİ�YA�nın�Sə�nəD�Lə�Rİ�nİn��AR�xİV�LəŞ�Mə�Sİ�

6.1.­ko­mis­si­ya­ya­da­xil­olan­bü­tün­sə­nəd­lər,­ko­mis­si­ya­nın­ic­las­la­rı­nın­pro­to­kol­la­rı­və­qə­rar­la­rı­sax­la­nıl­maq­üçün­Azər-bay­can­res­pub­li­ka­sı­Mil­li­Məc­li­si­nin­ar­xi­vi­nə­ve­ri­lir.

6.2.­ko­mis­si­ya­nın­sə­nəd­lə­ri­ar­xiv­də­ay­rı­ca­qov­luq­da­sax-la­nı­lır.

6.3.­Ar­xiv­sə­nəd­lə­ri­nin­qo­run­ma­sı­tə­min­edi­lir.

6.4.­Ar­xiv­sə­nəd­lə­ri­müd­dət­siz­sax­la­nı­lır.

337

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

Azər�bay�can��xal�qı�nın�ta�ri�xi�ad�la�rı,��ta�ri�xi�və�mə�də�ni�sər�vət�lə�ri�nin�ad�la�rı�və�on�lar�la�bağ�lı�xü�su�si�işa�rə�lə�rin�hü�qu�qi�və�fi�zi�ki�şəxs�lər�tə�rə�fin�dən�əm�təə�ni�şa�nı�ki�mi�is�ti�fa�də�si�nə��

ica�zə�ve�ril�mə�si�

QAY�DA�LA�Rı�

Azər­bay­can­Res­pub­li­ka­sı­Mə­də­niy­yət Na­zir­li­yi­nin­05­no­yabr­2008­ci­il­ta­rix­li­ sə­rən­ca­mı­ilə­təs­diq­edil­miş­dir

1.­ bu­ qay­da­lar­ ­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ kons­ti­tu-si­ya­sı­na,­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ “Mə­də­niy­yət­ haq­qın-da”,­ “ta­rix­ və­ mə­də­niy­yət­ abi­dəl­əri­nin­ qo­run­ma­sı­ haq­qın-da”,­ “Azər­bay­can­ folk­lo­ru­ nü­mu­nə­lə­ri­nin­ hü­qu­qi­ qo­run­ma­sı­­haq­qın­da”,­ “əm­təə­ ni­şan­la­rı­ və­ coğ­ra­fi­ gös­tə­ri­ci­lər­ haq­qın-da”,­ “rek­lam­ haq­qın­da”­ ­ qa­nun­la­rı­na,­ Azər­bay­can­ res­pub-li­ka­sı­ pre­zi­den­ti­nin­ fər­man­və­ sə­rən­cam­la­rı­na,­ ­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­ na­zir­lər­ ka­bi­ne­ti­nin­ qə­rar­ və­ sə­rən­cam­la­rı­na,­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­Mə­də­niy­yət­və­tu­rizm­na­zir­li­yi­haq­qın­da­əsas­na­mə­yə­uy­ğun­ola­raq­ha­zır­la­nıb­və­aşa­ğı­da­kı­müd­dəa­la­ra­əsas­la­nır:

–­döv­lət­mül­kiy­yə­tin­də­olan­ta­ri­xi­ad­lar,­ta­ri­xi­və­mə-də­ni­sər­vət­lə­rin­ad­la­rı­və­on­lar­la­bağ­lı­xü­su­si­işa­rə­lər­dən­is­ti­fa­də­ re­ji­mi­mü­va­fiq­ ic­ra­ha­ki­miy­yə­ti­ or­qa­nı­ ­ (ha­zır­kı­hal­da­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­Mə­də­niy­yət­və­tu­rizm­na­zir­li­yi)­tə­rə­fin­dən­mü­əy­yən­edi­lir;­

338

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

–­döv­lət­mül­kiy­yə­tin­də­olan­ta­ri­xi­ad­lar,­ta­ri­xi­və­mə-də­ni­sər­vət­lə­rin­ad­la­rı­və­on­lar­la­bağ­lı­xü­su­si­işa­rə­lər­dən­on­la­rın­mül­kiy­yət­çi­si­nin­ (ha­zır­kı­hal­da­Azər­bay­can­res-pub­li­ka­sı­nın­Mə­də­niy­yət­və­tu­rizm­na­zir­li­yi)­ra­zı­lı­ğı­ol-ma­dan­əm­təə­ni­şa­nı­ki­mi­is­ti­fa­də­edi­lə­bil­məz.­

2.­bu­qay­da­lar­Azər­bay­can­ ­xal­qı­nın­ ta­ri­xi­ad­la­rı,­ ta­ri­xi-mə­də­ni­sər­vət­lə­ri­nin­ad­la­rı­və­on­lar­la­bağ­lı­xü­su­si­işa­rə­lə­rin­hü­qu­qi­və­fi­zi­ki­şəxs­lər­tə­rə­fin­dən­­­əm­təə­ni­şa­nı­ki­mi­is­ti­fa­də­olun­ma­sı­na­­ica­zə­ve­ril­mə­si­ni­mü­əy­yən­edir.­

3.­əm­təə­ni­şa­nı­de­dik­də­–­ sa­hib­ka­rın­əm­təə­lə­ri­ni­ və­ya­xid­mət­lə­ri­ni­di­gər­­əm­təə­lər­dən­və­ya­xid­mət­lər­dən­fərq­lən-di­rən­­və­qra­fik­təs­vir­edi­lən­­ni­şan­və­ya­ni­şan­la­rın­hər­han­sı­bir­uz­laş­ma­sı­ba­şa­dü­şü­lür.­Azər­bay­can­­xal­qı­nın­ta­ri­xi­ad­la­rı,­ta­ri­xi-mə­də­ni­sər­vət­lə­ri­nin­ad­la­rı­və­on­lar­la­bağ­lı­xü­su­si­işa-rə­lər­əsa­sın­da­­əm­təə­ni­şan­la­rı­ya­ra­dı­la­bi­lər.­­

4.�ta­ri­xi­ ad­la­rı,­ ta­ri­xi­ və­mə­də­ni­ sər­vət­lə­ri­nin­ ad­la­rı­ və­on­lar­la­bağ­lı­xü­su­si­işa­rə­lər­dən­əm­təə­ni­şa­nı­ki­mi­is­ti­fa­də­de-dik­də­–­hə­min­ad­və­işa­rə­lər­əsa­sın­da­ya­ra­dı­lan­əm­təə­ni­şan-la­rı­nın­aid­edil­dik­lə­ri­əm­təə­lər­də,­əm­təə­qab­la­rın­da­­və­gös­tə-ri­lən­xid­mət­lər­də,­rek­lam­lar­da,­mət­bu­nəşr­lər­də,­löv­hə­lər­də,­sər­gi­ və­ yar­mar­ka­la­rın­ eks­po­nat­lar­da­ və­ əm­təə­lə­rin­ ba­za­ra­çı­xa­rıl­ma­sı­ilə­bağ­lı­di­gər­sə­nəd­lər­də­tət­bi­qi­­nə­zər­də­tu­tu­lur.­­­­­

5.­Azər­bay­can­­xal­qı­nın­ta­ri­xi­ad­la­rı,­ta­ri­xi­və­mə­də­ni­sər-vət­lə­ri­ ­ de­dik­də­ –­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­ “Mə­də­niy­yət­haq­qın­da”­qa­nu­nun­da­gös­tə­ri­lən­ ­mə­də­niy­yət­ sər­vət­lə­ri­nə-zər­də­tu­tu­lur.­

6.­ta­ri­xi­ad­lar,­ta­ri­xi­və­mə­də­ni­sər­vət­lə­rin­ad­la­rı­və­on-lar­la­bağ­lı­xü­su­si­işa­rə­lə­rin­hü­qu­qi­və­fi­zi­ki­şəxs­lər­tə­rə­fin­dən­əm­təə­ni­şa­nı­ki­mi­is­ti­fa­də­olun­ma­sı­na­Azər­bay­can­res­pub­li-ka­sı­nın­Mə­də­niy­yət­və­tu­rizm­na­zir­li­yi­ tə­rə­fin­dən­ ica­zə­ve-ri­lir.­­

7.­ta­ri­xi­ad­lar,­ta­ri­xi­və­mə­də­ni­sər­vət­lə­rin­ad­la­rı­və­on-lar­la­ bağ­lı­ xü­su­si­ işa­rə­lər­ əsa­sın­da­ ha­zır­lan­mış­ əm­təə­ ni­şa-nın­dan­is­ti­fa­də­et­mək­is­tə­yən­fi­zi­ki­və­ya­hü­qu­qi­şəxs­bu­qay-

339

QanunvericilikQANUNVERİCİLİK

da­lar­da­gös­tə­ri­lən­ sə­nəd­lə­ri­ təq­dim­et­dik­dən­son­ra­ona­hə-min­əm­təə­ni­şa­nın­dan­is­ti­fa­də­ica­zə­si­ve­ri­lir.­

8.­“əm­təə­ni­şan­la­rı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­lər­haq­qın­da”­qa-nun­la­qey­də­alın­ma­sı­müm­kün­ol­ma­yan­for­ma­da­ha­zır­lan­mış­əm­təə­ni­şan­la­rın­dan­is­ti­fa­də­yə­ica­zə­­ve­ri­lə­bil­məz.­

9.­­əri­zə­ilə­bə­ra­bər­bu­sə­nəd­lər­təq­dim­olun­ma­lı­dır:­

–­əm­təə­ni­şa­nı­nın­es­ki­zi

–­əm­təə­ni­şa­nın­dan­is­ti­fa­də­edil­mək­lə­is­teh­sal­olu­nan­məh­su­lun­və­ya­xid­mət­lə­rin­si­ya­hı­sı­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

10.­ bü­tün­ sə­nəd­lər­ Azər­bay­can­ di­lin­də­ təq­dim­ edil-mə­li­dir.­

11.­ qeyd­ olu­nan­ ad­lar­ və­ xü­su­si­ işa­rə­lər­dən­ əm­təə­ ni-şa­nı­ki­mi­ ­ is­ti­fa­də­ ­ ­edil­mə­si­nə­ica­zə­ve­ril­mə­si­ba­rə­də­qə­rar­na­zir­li­yin­­nəş­riy­yat,­rek­la­mın­təş­ki­li­və­in­for­ma­si­ya­­şö­bə­si­tə­rə­fin­dən­ve­ril­miş­­eks­pert­rə­yin­dən­­son­ra­qə­bul­olu­nur­və­is­ti­fa­də­çi­yə­mü­va­fiq­“İca­zə­və­rə­qə­si”­ve­ri­lir.­

12.­ Azər­bay­can­ xal­qı­nın­ ta­ri­xi­ ad­la­rı,­ ta­ri­xi­ və­ mə­də­ni­sər­vət­lə­ri­nin­ad­la­rı­və­on­lar­la­bağ­lı­xü­su­si­işa­rə­lər­dən­əm­təə­ni­şa­nı­ ki­mi­ is­ti­fa­də­ “əm­təə­ ni­şan­la­rı­ və­ coğ­ra­fi­ gös­tə­ri­ci­lər­haq­qın­da”­qa­nun­əsa­sın­da­tən­zim­lə­nir­və­bu­ni­şan­lar­dan­is-ti­fa­də­ba­rə­də­ica­zə­yə­hə­min­qa­nu­na­mü­va­fiq­qay­da­da­xi­tam­ve­ri­lə­bi­lər.­

340

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

№Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

1Abadlı­

təhlə

bərdə­

29.04.1992

2Abalı­

Abaəli

zaqatala­

01.09.2004

3Abasalılı­

Abasallı

cəlilabad

21.03.­2001

4Ağabəylenc­

Ağabəyalı

tərtər

29.12.1992

5Ağəhməd­

Axam

ədŞərur­

01.03.­2003

6Axtaçı­Şaumyan­

Axtaçı

sabirabad­

29.12.1992

7Axtaçı­

yuxarı­Axtaçı

sabirabad­

01.09.2004

8Akaku­

Ağdam

Xocavənd

29.12.1992

9Akop-kam

ari­

lüləsaz

tərtər­

29.12.1992

10Alagözməzrə­

Məzrə

babək

01.03.2003

11Allar­

Alar­kəndi

cəlilabad

21.03.2001

12Aleksandrovka­

Gödəkli

Xaçm

az29.04.1992

13Aleksandrovka­

Şəhriyar

sabirabad

14.09.2004

Müstəqillik�dövründə�Azərbaycan�Respublikası�ərazisində�dəyişdirilm

iş�

toponimlər�haqqında�məlum

at

341

LüğətLÜĞƏT

№Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

14Andreyevka­

qarazəncir

cəlilabad

29.04.1992

15Astanlı

Aşağı­Astanlı

yardımlı

09.01.2004

16Aşağı­Aza­

Azakənd

Ordubad

01.03.2003

17Aşağı­əndəm

iç­

Aşağı­əndəm

icOrdubad

01.03.2003

18Aşağı­bilnə­

bilnə

lerik­

29.03.2005

19Aşağı­bradi­

bradi

lerik­

29.03.2005

20Aşağı­qaragüvəndi­

və­yuxarı­qaragüvəndi­

qaragüvəndi

İmişli

07.02.1991

21Aşağı­rem

eşen­

qızıl­qışlaq

Şahbuz

01.03.2003

22Aşağı­zeyd­

Aşağı­zeyid

Xaçm

az01.09.2004

23Aşan­

Heşan

Xocavənd

29.12.1992

24Aşrallar­

Aşırallar

tovuz­

04.12.2001

25Aterk­

Həsənriz

kəlbəcər

29.12.1992

26Arçadzor­

dovşanlı

kəlbəcər

29.12.1992

27Arxangelovka

bağbanlar

biləsuvar

07.02.1991

342

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­№

Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

28Arıqıran­

Çiçəkli

Gədəbəy

07.02.1991

29Arınc­

Ayrınc

Şahbuz

01.03.2003

30Aronorvka­

əzizli­­

Xaçm

az29.04.1992

31Arutunaqom

er­

qızılqaya

kəlbəcər

29.12.1992

32Avuş­

Havuş­­

Şərur

01.04.2003

33Aydıngün­

yeni­Uluxanlı

salyan

12.01.2008

34Azərbaycan

Günəşli

lerik­

08.05.2007

35badamlısu

badamlı

Şahbuz

01.03.2003

36bağban­

bağm

ankürdəm

ir14.09.2004

37bağırlı­dağ­

dağ­bağırlı

Masallı

27.03.2001

38bala­Haşımxanlı­

bala­Həşimxanlı

sabirabad

14.09.2004

39balvarı­

balvar

sabirabad

14.09.2004

40ballıqaya­

Aşağı­ballıqaya

Goranboy

14.12.2004

41ballıqaya­

yuxarı­ballıqaya

Goranboy­

14.12.2004

42banazur­

binədərəsi

Xocavənd­

29.12.1992

343

LüğətLÜĞƏT

№Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

43bədəşxan­

badaşqan

babək

01.03.2003

44bəhrud­

behrud

Ordubad

01.03.2003

45bəyi­

beyi

kürdəm

ir14.09.2004

46birinci­Aratkənd

Maşadqanlı

Ağsu

29.12.1992

47birinci­­İmam

verdili­

İmam

verdili

beyləqan­

07.02.1991

48blaband

Xəlifəkücə

lerik­

29.03.2005

491­May­

bəhrəm

təpə

İmişli­­

29.04.1992

50borispol­

sərkarlı

Xaçm

az29.04.1992

51bozayran­

Şükürlü

cəlilabad

06.05.1997

52böyük­düz­

böyükdüz

babək

01.03.2003

53cağazur­

Şahbulaq

Şərur­

01.03.2003

54camaldin­

camaldın

culfa

01.03.2003

55camaldin­

camaldın

tərtər­­

29.12.1992

56camanşəir

camaşəir

lerik­

29.03.2005

57canavarlı­

seyid­yusifli

bərdə

25.04.2008

344

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­№

Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

58cerabert

Çiləbürt

tərtər

29.12.1992

59cəlikənd­kəndi­

cəlilkənd

Şərur

01.03.2003

60cimcimli

cicimli

bərdə

22.05.2007

61cumay­

cumakənd

Şəki

17.09.2004

62coni­

conu

lerik­

29.03.2005

63Çalaberti­

veyisli

Goranboy­

03.07.1998

64Çay­qaraqoyunlu

Çayqaraqoyunlu

Şəki

17.09.2004

65Çarxan­

Çarhan

Şamaxı­

27.06.­2003

66Çaylı

birinci­Çaylı

Masallı­

27.03.­2001

67Çaylı­

İkinci­Çaylı

Masallı­

27.03.2001

68Çənənəb­

Çənnəb

Ordubad

01.­03.2003

69Çiçəkli­

Arıqıran

Gədəbəy

29.04.1992

70Çiləgir

Çılğır

Xaçm

az­

01.09.2004

71Çiragidzor­

Çıraqdərə

Göygöl

29.12.1992

72Çoqara

Çökərə,

lerik­

29.03.2005

345

LüğətLÜĞƏT

№Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

73danaqırt­

Anaqut

Ordubad

01.03.2003

74daşbulaq­

dəllər­d

aşbulaq

Şəmkir­

27.03.2001

75daşuşen­

daşkənd

Xocalı

29.12.1992

76dəhrov­

qayabaşı

Xocalı

29.12.1992

77dər­kəndi­

dərkənd

Ordubad

01.03.2003

78dərəcənnətli­

dərəcənnət

Şəki­

17.09.2004

79dərəkənd­kəndi­

dərəkənd

Şərur­

01.03.2003

80dəvəçi­

Şabran

02.04.2010

81disər­

başkənd

Ordubad

01.03.2003

82domı­

binə

Xocavənd

29.12.1992

83dostalı­

dostallı

cəlilabad

21.03.2001

84drmbon­

Heyvalı

kəlbəcər

29.12.1992

85Engelskənd­

İrmaşlı

Şəmkir­­

29.12.1992

86Erməni­borisi­

börü

Goranboy­

29.12.1992

87əbrəqunis­

əbrəqunus

culfa­

01.03.2003

346

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­№

Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

88əlikli­

ələkli­­

Şərur

01.03.2003

89əliabad­

veri­əliabadı

lerik­

29.03.2005

90əli­bayramlı­

Şirvan

25.04.2008

91əliuşağı

Alıuşağı

Sam

ux

18.12.2007

92ərəb­yengicə­

ərəbyengic

Şərur­

01.03.2003

93əzizbəyov­

daylaqlı­­

Şahbuz

01.03.2003

94Fərzəli­

Fərzili

cəlilabad

21.03.2001

95Gavahan­

Gavaşın

Xocavənd

29.12.1992

96Gecəzur­

Ağbulaq

Şahbuz

01.03.2003

97Gedəmiş­

suqovuşan

daşkəsən­

29.12.1992

98Gəncə­(i.r.)

nizam

iGəncə­

07.02.1991

99Gətişen­

Çaykənd

daşkəsən­

29.12.1992

100

Göylər­Çöl­

Çöl-Göylər

Masallı­

27.03.2001

101

Gövdərə­

Göydərə

lerik­

29.03.2005

102

Gültəpə­

kültəpə

babək

01.03.­2003

347

LüğətLÜĞƏT

№Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

103

Güneyqaler­

Güneyxırman

Xocavənd

29.12.1992

104

Hadılı

qədili

Sam

ux18.12.2007

105

Hacıalılı

İkinci­Hacallı

bərdə

22.05.2007

106

Hat

siÇörəkli

Xocavənd

29.12.1992

107

Haşımxanlı­

Həşimxanlı

sabirabad­

14.09.2004

108

Herher­

qarqar

Xocavənd

29.12.1992

109

Hetavan­

qozlukörpü

kəlbəcər

29.12.1992

110

Hintağlar­

köhnə­tağlar

Xocavənd

29.12.1992

111

Hoğa­

üçbulaq­­

Füzuli

29.04.1992

112

Hovuzbulaq­

kövüzbulaq

cəlilabad

21.03.2001

113

Xaçbulaq­

Xoşbulaq­­­

daşkəsən­

07.02.1991

114

Xanagahlı

Xanağalı

bərdə­

22.05.2007

115

Xanazax­

Xanyurdu

Xocalı

29.12.1992

116

Xanlar­

bibiheybət­­

səbail­

29.04.1992

117

Xantsk­

Xanyeri

Xocalı

29.12.1992

348

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­№

Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

118

Xarxaput­

Meşəli

Goranboy­

03.07.1998

119

Xersonovka­

nəsimi

­sabirabad

01.09.2004

120

Xəlfəlikənd

Xəlifəkənd

lerik

29.03.2005

121

Xndzristan­

Almalı

Xocalı

29.12.1992

122

Xnuşinak­

Xanoba

Xocavənd

29.12.1992

123

Xoşkeşiş­

Xoşkeşin

culfa­

01.03.2003

124

Xoylu­

Şirvan

Şamaxı­

26.07.1994

125

Xtsabert­

Çaylaqqala

Xocavənd

29.12.1992

126

Xanlar­

Göygöl

25.04.2008

127

İkinci­Aratkənd

Aratlı-curuğlu

Ağsu

29.12.1992

128

İkinci­İm

amverdili­

qaralılar

beyləqan

07.02.1991

129

İkinci­Şordəhnə­

bəylik

Ağdaş

29.04.1992

130

İlis

qarakötük

Xocalı

29.12.1992

131

İliç­­

Şərur

07.02.1991­

132

26­bakı­kom

issarı­

səbail

29.04.1992

349

LüğətLÜĞƏT

№Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

133

İyirminci­

piran

lerik­

07.02.1991

134

28­Aprel­

Aran

yevlax­

29.04.1992

135

Jarski­

Şirvanlı

neftçala­

03.07.1998

136

Jdanov­

beyləqan

18.03.1989

137

kalininkənd­

vurğun

Ağstafa

29.12.1992

138

kert­

quzumkənd

Xocavənd­

29.12.1992

139

keskon

Geskon

lerik­

29.03.2005

140

keştaz­

Çəmənli

Şuşa­

01.03.­2003

141

ketam­

kotam

Ordubad

01.03.2003

142

kənd­Şahbuz

Şahbuzkənd

Şahbuz

01.03.2003

143

kənzə­

Gənzə

Ordubad

01.03.2003

144

kərməçatax­

Gərməçataq

babək

01.03.­2003

145

kiçan­

ballıqaya

Ağdam­

29.12.1992

146

kilsəli­

turşsu

Gədəbəy­

07.02.1991

147

kirov­

binəqədi

bakı­

29.04.1992

350

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­№

Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

148

kirnə­

kırna

culfa

01.03.2003

149

kirovabad

Gəncə

07.12.1989

150

kirovka­

Həsənsu

Ağstafa

29.12.1992

151

kirovka

Mircəlal

saatlı

07.02.1991

152

kirov­

yeni­suraxanı­­

bakı

29.12.1992

153

kirov

binəqədi

29.04.1992

154

kirov­

­kiçik­qaladərəsi

Şuşa­

14.12.2004

155

kirov­

kiçik­qaladərəsi

Şuşa

14.12.2004

156

kirovkənd

ənvər­M

əmmədxanlı

Ucar

12.01.2008

157

kulibinka­

Ovçubərə

biləsuvar

03.07.1998

158

kuybışev­

ölcələr

İmişli­

29.04.1992

159

küçay

küçeyi

quba­

11.06.2002

160

kürd­Çullu­

kürçülü­­

Şərur

01.03.2003

161

kürdəsər

Gürdəsər

lerik­

29.03.2005

162

kürdkənd­

kürkənd

Şərur­

01.03.2003

351

LüğətLÜĞƏT

№Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

163

kolxozaşen­

Arpadüzü

Xocavənd­

29.12.1992

164

kolxozkənd­

bayram

lıŞəmkir­

29.12.1992

165

komintern­

soyuqbulaq­­

Gədəbəy­

29.04.1992

166

komraquç

qırmızıqaya

Xocavənd

29.12.1992

167

komsomol­

yuxarı­Aran­­

beyləqan

29.12.1992

168

konistantinovka­

İsmətli

biləsuvar

29.12.1992

169

kötük­

Ağgədik

Xocalı

29.12.1992

170

köynük­

Göynük

culfa­

01.03.2003

171

krasnoselski­

qara­nuru

saatlı

29.12.1992

172

qal­

Gal

culfa

01.03.2003

173

qarahonc­

qarazəmi

Xocavənd

29.12.1992

174

qaravəlili­

qaravəlli

Masallı­

27.03.2001

175

qarmigüc­

qızıloba

Xocalı

29.12.1992

176

qarmiravan­

qızıloba

tərtər

29.12.1992

177

qarabəyli­

Gəraybəyli

Ucar

05.10.2001

352

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­№

Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

178

qarabullu­

qabullu

Şərur­

01.03.2003

179

qarabürc­

qaraburc

Şərur­

01.03.­2003

180

qarahacı­

qarağacı

bərdə

22.05.2007

181

qaralar­

yuxarı­qaralar­­­­

İmişli­

14.09.2004

182

qarıs­ə

yribənd­

Garıs­ə

yribənd­

kürdəm

ir­

24.09.2004

183

qarqulu­

qarğılı

cəlilabad

21.03.­2001

184

qarnakar­

Çormanlı

kəlbəcər

29.12.1992

185

qasabovka­

Xaspoladoba

Xaçm

az29.04.1992

186

qasım­İsmayılov

Goranboy

07.02.1991

187

qazıməm

məd­

Hacıqabul­

24.04.1990

188

qırmızı­Oktyabr­

yenikənd

İsmayıllı

21.03.2001

189

qışlaq­Abbas­

qışlaqabbas

Şərur­

01.03.2003

190

qişi­

kiş

Xocavənd

29.12.1992

191

qutqaşen­

qəbələ

07.02.1991

192

quruba­

qurumba

lənkəran­

05.10.2001

353

LüğətLÜĞƏT

№Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

193

quşçu­Armavir

quşçu­Göran

Göygöl

29.12.1992

194

quzeyqaler­

quzeyxırman

Xocavənd

29.12.1992

195

qoçbek­

qoçbəyli

Xocavənd

29.12.1992

196

qoçoqot­

yayıcı

kəlbəcər

29.12.1992

197

qorelsk­

daşbulaq

Gədəbəy

14.09.2004

198

qoşm

alyan

qosm

alyan

lerik­

29.03.2005

199

qoşa­dizə­

qoşadizə

babək

01.03.2003

200

qoşa­dizə­

qoşadizə

Ordubad

01.03.2003

201

qovlar­

kovlar

sabirabad

14.09.2004

202

leninabad­

bəşirli

Goranboy­

06.05.1997

203

leninabad­

Sam

uxlu

bərdə­

29.04.1992

204

leninabad­

sanqalan

Ağsu­

29.12.1992

205

leninabad­

təklə­­

qobustan­

29.04.1992

206

leninavan­

Şıxarx

tərtər

29.12.1992

207

lenin­

Çinarlı

Şəmkir­

29.12.1992

354

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­№

Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

208

lenin

sabunçu

29.04.1992

209

leninkənd­

qıraqlı

saatlı­­

29.12.1992

210

leninkənd­

Mustafabəyli

saatlı

29.12.1992

211

leninkənd­

nərimanlı

Goranboy

06.05.1997

212

lenin­

sabunçu

bakı

29.04.1992

213

levonarx­

Göyarx

tərtər

29.12.1992

214

Maçqalaşen­

cütçü

Xocavənd

29.12.1992

215

Mağavuz­

Çardaqlı

tərtər

29.12.1992

216

Mahmudkənd­kəndi­

Mahmudkənd

Şərur­

01.03.2003

217

Manaşid­

Mənəşli

Goranboy­

29.12.1992

218

Maniklu­

Məlikli

Ağdam­

29.12.1992

219

Maralıq­

Mələlik

Şahbuz

01.03.2003

220

Mardakert

Ağdərə

26.11.1991

221

Marksovka­

Xətai

Ağstafa

29.12.1992

222

Martunaşen­

qarabulaq

Göygöl

29.12.1992

355

LüğətLÜĞƏT

№Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

223

Mar

tuni

Xocavənd­

26.11.1991

224

Marzıgi­

Marzılı

yevlax­

11.06.2002

225

Masmına­

Ağbulaq

Xocavənd

29.12.1992

226

Mat

sex

Mazıx

zaqatala

27.03.2001

227

Mehdişen­

Mehdibəyli

Xocalı

29.12.1992

228

Mehralı­

Mehrili

Şəmkir

27.03.2001

229

Metstağlar

böyük­tağlar

Xocavənd

29.12.1992

230

Metsqaladərəsi­

böyük­qaladərəsi

Şuşa

29.12.1992

231

Metsşen­

Ulu­qarabəy­­

tərtər

29.12.1992

232

Meşleş­

Mişleş

zaqatala­

27.03.2001

233

Məm

mədadzor

Məm

məddərə

Xocavənd

29.12.1992

234

Məm

mədalılar­

qapanlı

Şəmkir

26.07.1994

235

Məm

mədli­

Məhəm

mədli

İmişli

04.12.­2001

236

Mərəzə­

qobustan

05.01.1991

237

Mixaylovka­

dəyirmanlar

Goranboy­

03.07.1998

356

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­№

Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

238

Mixtarikənd­

Mux

tar

Xocalı­

29.12.1992

239

Minqrelks­

Meqrelalay

tərtər

29.12.1992

240

Mirbəşir­

tərtər

07.02.1991

241

Mironabad

nərimanabad

yevlax

25.05.1991

242

Miruşen­

Mirikənd

Xocavənd

29.12.1992

243

Mirzəyəndigah­

Mərzəndiyə

Masallı­

27.03.2001

244

Moşxm

hat­

quşçubaba

Xocalı­

29.12.1992

245

Möhrətağ­

kiçik­qarabəy

tərtər­

29.12.1992

246

Musaköy­

Xanlıqlar

qusar

26.07.1994

247

naxçıvanik­­

naxçıvanlı

Xocalı

29.12.1992

248

nareştar­

narınclar

kəlbəcər

29.12.1992

249

nasoslu

Hacı­zeynalabdin

sumqayıt

07.02.1991

250

nergin­Oratağ­

Aşağı­Oratağ

tərtər

29.12.1992

251

nerkin­qılıçbağ­

Aşağı­qılıçbağ

Xocalı

29.12.1992

252

nerkin­sıznek­

Aşağı­yem

işcan

Xocalı

29.12.1992

357

LüğətLÜĞƏT

№Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

253

nəcəfəli­dizə­

nəcəfəlidizə

babək

01.03.2003

254

nəftəluq­

söyüdlü

cəlilabad

21.03.2001

255

nərimanovka

nərimankənd

biləsuvar

25.05.1991

256

nəzirli­

İkinci­nazırlı

bərdə

22.05.2007

257

ninki­

cəmiyyət

Xocavənd­

29.12.1992

258

nizam

i­barlıbağ

Şəmkir­

26.07.1994

259

nizovaya­

niyazoba

Xaçm

az29.04.1992

260

noragün­

təzəbinə

Xocalı

29.12.1992

261

noraşen­

Günəşli

Had

rut

25.05.1991

262

noraşen­

Göydərə

culfa

07.02.1991

263

norşen­

yenikənd

Xocavənd

29.12.1992

264

novoqerelovka­

ərtəpə

Gədəbəy

07.02.1991

265

novoqolovka­

Uzuntəpə

cəlilabad

29.04.1992

266

novoqrajdanovka­

Çinarlı

biləsuvar

07.02.1991

267

novom

ixaylovka

zəhm

ətabad

biləsuvar

07.02.1991

358

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­№

Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

268

novospasovka­

pirbulaq

Gədəbəy­

07.02.1991

269

novotroitskoye­

nəsimi

biləsuvar

07.02.1991

270

novovasilyevka­

kürkənd

neftçala

15.05.2003

271

nurs­

nursu

Şahbuz

01.03.2003

272

nurullar­

nurallar

yevlax

11.06.2002

273

nüravud­

nuravud

lerik­

29.03.2005

274

paiz­

payız

babək

01.03.2003

275

paravatumb­

qarıtəpə

Xocalı­

29.12.1992

276

petropavlovka­

dəlləkli­­

quba­

29.12.1992

277

plankənd­

keçili

Şəmkir­

26.07.1994

278

pokrovka­

Günəşli

cəlilabad

27.03.2001

279

poqosoqomer­

dəvədaşı

kəlbəcər

29.12.1992

280

porsova­

porsava

cəlilabad

21.03.2001

281

poştbinə­

Gərəkli

balakən­

25.05.1991

282

pravda­

qılıncbəyli

Şəmkir­

03.07.1998

359

LüğətLÜĞƏT

№Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

283

prişib­

Göytəpə

cəlilabad

29.04.1992

284

prorva­

dalğalı

neftçala

03.07.1998

285

puşkin­

biləsuvar

biləsuvar

07.02.1991

286

Oxoxdərə­

Axaxdərə

zaqatala

27.03.2001

287

Oktyabrabad­

Şirinbəyli

saatlı

29.12.1992

288

Oktyabr­

yasamal

bakı

29.04.1992

289

Olxovka­

Göyşaban­­

lənkəran­

29.04.1992

290

Ordubad­qəsəbəsi­

Şəhriyar

Ordubad

01.03.2003

291

Orconikidze­

suraxanı

bakı

18.04.1990

292

Orconikidze­

nərimankənd

Gədəbəy

14.09.2004

293

Oruc­dizə­

kalbaoruc­d

izə

babək

01.03.2003

294

Oryat­

öryət

Şəki

17.09.2004

295

Osyedərə

Osyodərə

lerik­

29.03.2005

296

Otradnoye­

qazanbatan

saatlı

29.12.1992

297

Oytala­

Hüytala

zaqatala

14.09.2004

360

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­№

Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

298

30-cu­kilometr­

Ham

armeşə

lerik­

07.02.1991

299

37-ci­kilometr­

peştətük

lerik­

07.02.1991

300

puşkin

biləsuvar­

07.01.1991

301

razin­

bakıxanov

sabunçu

29.04.1992

302

rev­

Şəlvə

Xocalı

29.12.1992

303

rodnikova­

Ağtala

Xaçm

az29.04.1992

304

sabir­

sabirkənd

Ordubad

01.03.2003

305

Salta

x saltaq

culfa

01.03.2003

306

saratovka­

sahiloba

neftçala­

18.12.2007

307

sarxanlı­

sərxanlı

Şərur­

01.03.2003

308

sardareşen­

sərdarkənd

Xocalı

29.12.1992

309

saruşen­

dağyurd

Xocalı­

29.12.1992

310

sarov­

sarovlu

Goranboy­

29.12.1992

311

semyonovka­

qızılkənd

İmişli

07.02.1991

312

serebrovski­

qaraçuxur­­

suraxanı

29.04.1992

361

LüğətLÜĞƏT

№Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

313

seyidişen­

seyidbəyli

Xocalı

29.12.1992

314

seyidlər­

Aşağı­seyidlər

zərdab­

06.05.1997

315

seyidoba­

seyidlər

saatlı­

18.12.2007

316

səfərəliyev

nəbiağalı

Sam

ux29.12.1992

317

səhra

yuxarı­kəbirli­­

beyləqan

26.07.1994

318

sərkisaşen­

Çağadüz

Xocavənd

29.12.1992

319

sıxtoraşen­

Şıx­dursun

Xocavənd

29.12.1992

320

siliban­

zilban

zaqatala

27.03.2001

321

sovetabad­

Arpaçay

Şərur­

01.03.2003

322

sovxoz­

Xətai

Şərur­

07.02.1991

323

sovxoz­

Oğuzkənd­­

Şərur­

01.03.2003

324

spitakşen­

Ağkənd

Xocavənd

29.12.1992

325

stepanakert­

Xankəndi­

26.11.1991

326

svetlaya­zarya­

Muğan

cəlilabad

21.03.2001

327

Şahm

asur­

Şahm

ansurlu

kəlbəcər

29.12.1992

362

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­№

Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

328

Şaqax­

Şahyeri

Xocavənd

29.12.1992

329

Şamxor­

Şəmkir

07.02.1991

330

Şaum

yan­

Xətai

bakı

05.01.1990

331

Şaum

yan­

Gurbulaq

daşkəsən

07.02.1991

332

Şaum

yan­

qaradolaq

Ağcabədi

07.02.1991

333

Şaum

yanovka­

Məm

işlər

sabirabad

29.12.1992

334

Şaum

yan­

pirverdilər

daşkəsən

07.02.1991

335

Şaum

yanovsk

Aşağı­Ağcakənd

Goranboy­

29.04.1992

336

Şarukkar­

kəmərqaya

daşkəsən­

29.12.1992

337

Şilyan­

ərəş

yevlax

07.02.1991

338

Şirvanzadə

Xoylu

Şamaxı

29.12.1992

339

Şurakənd­

Abbasqulular

Goranboy

11.06.2002

340

Şurakənd­

Günəşli

Gədəbəy­

14.09.2004

341

Şurakənd­kəndi­

Şahdağ

Gədəbəy­

14.09.2004

342

tatyanovka­

Aranlı

biləsuvar

07.02.1991

363

LüğətLÜĞƏT

№Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

343

təzəkənd­kəndi­

təzəkənd

babək

01.03.2003

344

təzəkənd­kəndi­

təzəkənd

Şərur­

01.03.2003

345

təzəkənd­

Uğurbəyli

bərdə

07.­02.1991

346

tirkeş­

türkeş

Şahbuz

01.03.2003

347

traxtik­

zoğalbulaq

Xocavənd­

29.12.1992

348

tsmaqahoğ­

bazarkənd

kəlbəcər

29.12.1992

349

Tsur

So

rXocavənd

29.12.1992

350

tyak­

dağdöşü

Xocavənd

29.12.1992

351

tülüconi­

tülüconu­

lerik

29.03.2005

352

Udullu

birinci­Udullu

Hacıqabul

15.05.2003

353

Ulya­noroşen­

Oğlanqala

Şərur­

07.02.1991

354

Ustupu­

üstüpü

Ordubad

01.03.2003

355

üçüncü­beynəlmiləl

əliyaqublu

Şəmkir

11.02.1997

356

üzeyirkənd­

Avşar

Ağcabədi

07.02.1991

357

vaqaus­

qozlu

kəlbəcər

29.12.1992

364

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­№

Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

358

vardanlı­

kərimli

Oğuz

07.02.1991

359

vartaşen­

Oğuz

07.02.1991

360

vasilyevka­

Ağçay

Xaçm

az29.04.1992

361

verxiyan­

bəhm

ənli

zaqatala

29.12.1992

362

verin­Oratağ­

yuxarı­Oratağ

kəlbəcər

29.12.1992

363

vənkli­

vəngli

kəlbəcər

29.12.1992

364

vladimirovka­

nizam

isabirabad

14.09.2004

365

voytala­

vühtala

zaqatala

14.09.2004

366

yenikənd­

danyeri

Şərur­

01.03.2003

367

yenikənd­

kiçikoba

Şahbuz

01.03.2003

368

yeniyol­

Məm

mədrza­dizə

babək

01.03.2003

369

yelenovka­

Hacıhüseynli­­

quba

29.12.1992

370

yenikənd­

Aşağı­kəsəm

ənAğstafa

29.12.1992

371

yuxarı­Aza­

Aza

Ordubad

01.03.2003

372

yuxarı­əndəm

içyuxarı­əndəm

icOrdubad

01.03.2003

365

LüğətLÜĞƏT

№Keçm

iş�ad

Yeni�ad

Rayon

Dəyişdirilmə�

tarixi

373

yuxarı­rem

eşen­

Güney­qışlaq

Şahbuz

01.03.2003

374

yuxarı­vılık­

vılık

lerik­

29.03.2005

375

zamzur­

dərəkənd

Xocavənd

29.12.1992

376

zeyxuroba­

Xanoba

Xaçm

az14.09.2004

377

zorkeşiş­

Hacıxanlı

laçın

07.02.1991

378

zupun­

zopun

cəlilabad

27.03.2001

379

zuvandlı­

yeni­zuvand

Masallı­

27.03.2001

380

zümürxaç­

zümürxan

bərdə

22.05.2007

366

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

Gürcüstan�Respublikası�ərazisində��adı�dəyişdirilmiş��Azərbaycan�şəhərləri

№ Keçmiş�ad Yeni�ad Dəyişdirilmə�tarixi

1 Ağbulaq tetriskaro 19402 barmaqsız salka 19323 başkeçid dmanisi 19474 qaratəpə-qarayazı qardabani 19475 Çörük­qəmərli katarinenfeld­ 1817

lüksemburq­ 1921bolnisi­ 1943

6 sarvan borçalı 1929Marneuli 1947

7 Şülöyür Şaumyan 1925Şulayer 1991

1991-1992-ci�illərdə�Gürcüstanın�bolnisi�və�Qardabani�rayonlarında�dəyişdirilmiş�Azərbaycan�toponimləri

№ Keçmiş�ad Yeni�ad

8 Faxralı­ talaveri9 Arıxlı­ naxeduri10 Hasanxocalı­ Xidiskuri11 daşlıqullar­ Mixrani12 qoçulu­ Çapala13 əsmələr­ Mskneti

367

LüğətLÜĞƏT

№ Keçmiş�ad Yeni�ad

14 cəfərli­ Samtreti15 İmirhəsən­ savaneti16 Molla­əhmədli­ Xataveri17 saraçlı­ Mamxuti18 Aşağı­qoşakilsə­ kvemo­Arkvani19 yuxarı­qoşakilsə­ zemo­Arkvani20 Sarallar zvateri21 Mığırlı­ vanati22 İncioğlu­ Şua­bolnisi23 Aşağı­Güləver­ Geta24 yuxarı­Güləver cipori25 dəmirli­ Xaxlojvari26 kibirçik­ Jresi27 Arakel­ cecpariani28 babakiçilər­ Musaprian­(sonradan­

poçxveriani)29 beytəkər­ bartakari30 Muğanlı­ Farizi31 kolagir­ tsurtavi32 Abdallı­ cavşantaş33 qaratikan­ saberiti34 tapan­ disleli35 Çatax­ Xaissopeli36 qaradaşlı­ İçrita37 kəpənəkçi­ kvemo­bolnisi38 soğanlıq­ poniçala

368

Yadigar Mikayıl oğlu Cəfərli Azərbaycan­dilinin­onomastikası­müstəqillik­dövründə­

2010-2011-ci�illərdə�Gürcüstanın�Marneuli�və�Salk�rayonları�üzrə�dəyişdirilmiş��Azərbaycan�toponimləri�

Marneuli rayonu üzrə:

№ Keçmiş�ad Yeni�ad

39 dəmyə­Gorarxı­ zenemxari40 Axlı­lalə­ kvemo­zenemxari41 Araplı qağma­Şavğele42 Axlı­Mahmudlu­ qamoğma­Şavgele43 yenikənd Axalsopeli44 baytar cxaltashua45 Ambarovka­ Ambarovka-baqratisa46 Azizkənd patara­Algeti47 bəylər didi­beğlebi48 bala­bəylər patara­beğlebi49 Ajiiskendi Mlaşnari50 budionovka kveda­Medzamula51 daştəpə kldistsiri52 beitarapçı Arxiscala53 damiyə Mtistsiri54 burdazor banoş55 Ulyanovka berxviani56 Ağkürpü saba

369

LüğətLÜĞƏT

Salk rayonu üzrə:

№ Keçmiş�ad Yeni�ad

57 Xadiki tbeti58 qunyaqala saqmeba59 tiakilsə qantiadi60 yeddikilsə sakdrioni61 Axlıki koxta62 Şipiaki Çrdilisubani63 kvemo­Xaraba Xareba64 kiyariyaki Axalşeni65 sapar-Xaraba Samadlo66 Çapayevka kavta67 cinisi Artsivani68 qaraqum sabecisi

370

İS Tİ FA DƏ EDİL MİŞ ƏDƏ BİY YAT

1.­ ­Ab­ba­sov­M.ə.­bən­də­li­yev­n.s.,­Məm­mə­dov­X.H.­bö­yük­qaf­qa-zın­cə­nub-Şərq­his­sə­si­nin­ to­po­ni­mi­ya­sı.­ ba­kı:­Maa­rif,­ 1993,­196­s.­

2.­ Ab­dul­la­yev­ b.­ Azər­bay­can­ şəxs­ ad­la­rı­nın­ izah­lı­ lü­ğə­ti.­ ba­kı:­Azər­nəşr,­1985,­68­s.­

3.­ Abı­yev­A.­Azər­bay­can­ türk­şəxs­ad­la­rı­nın­ izah­lı­ lü­ğə­ti.­ba­kı:­nər­giz,­1998,­188­s.­

4.­ Abi­yev­A.­Şəxs­ad­la­rı­lü­ğə­ti.­ba­kı:­Çı­raq,­2002,­398­s.

5.­ Adi­lov.M.M.,­pa­şa­yev.A.­Azər­bay­can­ono­mas­ti­ka­sı.­ba­kı:­AdU,­1987,­86­s.­

6.­ Adi­lov.M.M.­ Şəxs­ ad­la­rı­mı­zın­ bu­gün­kü­ və­ziy­yə­ti­ ba­rə­də­ /­Azər­bay­can­ono­mas­ti­ka­sı­prob­lem­lə­ri­nə­həsr­olun­muş­ıı­el-mi-nə­zə­ri­konf­ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı­(15-16­ap­rel­1988),­­­ba­kı:­Apİ,­1988,­s.­27-29­

7.­ Afad­qur­ba­nov­və­onun­ono­mas­ti­ka­mək­tə­bi­/­n.M.Xu­di­ye­vin­re­dak­tə­si­ilə­ba­kı:­Maa­rif­,­1999,­311­s.

8.­ Axun­dov­A.A.­dil­və­ədə­biy­yat,­ı­cild.­ba­kı:­Gənc­lik,­2003,­660­s.­­

9.­ Axun­dov­A.A.­tor­pa­ğın­kök­sün­də­ta­ri­xin­iz­lə­ri.­ba­kı:­Gənc­lik,­1983,­136­s.­­­

10.­ Axun­dov­A.A.­ümu­mi­dil­çi­lik.­ba­kı:­Maa­rif,­1982,­254­s.­­

11.­ As­la­nov­v.­Azər­bay­can­şəxs­ad­la­rı­haq­qın­da­//­“ba­kı”­qə­ze­ti,­10­ap­rel­1978.­

371

12.­ Aşur­bəy­li­ s.­ “ba­kı”­ to­po­ni­mi­ /­ Azər­bay­can­ to­po­ni­mi­ya­sı­nın­öy­rə­nil­mə­si­nə­həsr­edil­miş­el­mi­konf­ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı.­ba-kı:­Elm,­1973,­s.­16­-­18­

13.­ Aşur­bə­yo­va­s.­ba­kı­şə­hə­ri­nin­ta­ri­xi.­ba­kı:­Azər­nəşr,­1998,­356­s.­­

14.­ Azər­bay­can­Ali­so­ve­ti­nin­mə­lu­mat­la­rı.­1989,­­(№­1-12);­­1990­(№­1-12),­­1991­(№­1-12);­1992­(№­1-12);­1993­(№­1-12);­1994­(№­1-12).­­­­

15.�­ Azər­bay­can­di­li­nin­izah­lı­lü­ğə­ti.­ba­kı:­Elm,­ııı­cild,­­1983,­555­s.­

16.­ Azər­bay­can­di­li­nin­izah­lı­lü­ğə­ti.­ba­kı,­Çı­raq,­ıı­cild,­1999,­412­s.­

17.­ Azər­bay­can­ono­mas­ti­ka­sı­prob­lem­lə­ri­nə­da­ir­konf­ran­sın­ma-te­ri­al­la­rı.­ba­kı:­Apİ,­1987,­333­s.­

18.­ Azər­bay­can­ono­mas­ti­ka­sı­prob­lem­lə­ri­nə­həsr­olun­muş­ıı­el-mi-nə­zə­ri­konf­ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı­(15-16­ap­rel­1988).­ ­ba­kı:­Apİ,­1988,­307­s.­

19.­ Azər­bay­can­ono­mas­ti­ka­sı­prob­lem­lə­ri­nə­həsr­olun­muş­ııı­el-mi-nə­zə­ri­konf­ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı­ (28-29­mart­1990).­ ­ba­kı:­ApU,­1990,­311­s.­

20.­ Azər­bay­can­ono­mas­tik­prob­lem­lə­ri­nə­həsr­olun­muş­ıv­el­mi-nə­zə­ri­konf­ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı­(26-27­mart­1992).­ba­kı:­ApU,­1993,­243­s.­

21.­ Azər­bay­can­ono­mas­ti­ka­sı­prob­lem­lə­ri­nə­həsr­olun­muş­v­el-mi-nə­zə­ri­konf­ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı­(20-31­okt­yabr­1994-cü­il).­ba­kı:­Ad­pU,­­1995,­164­s.­

22.­ Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­döv­lət­di­li­haq­qın­da­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­ qa­nu­nu­ /­ Azər­bay­can­ Ali­ so­ve­ti­nin­ Mə­lu­ma­tı.­1992,­№­12.­­­

23.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sın­da­ döv­lət­ di­li­ haq­qın­da­ Azər­bay-can­res­pub­li­ka­sı­nın­qa­nu­nu­/­­“Azər­bay­can”­qə­ze­ti,­4­yan­var­2003.­

24.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ fəx­ri­ ad­la­rı­ haq­qın­da­ Azər­bay-can­res­pub­li­ka­sı­ qa­nu­nu­ /­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­ qa-nun­ve­ri­ci­lik­top­lu­su.­1998­№­5,­s.­1068

25.­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ qa­nun­ve­ri­ci­lik­ top­lu­su.­ 1998-­2004.­­

26.­ Azər­bay­can­ssr.­İn­zi­ba­ti-əra­zi­böl­gü­sü.­ba­kı:­Azər­nəşr,­1979,­224­s.­

372

27.­ Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­Mil­li­Məc­li­si­nin­Mə­lu­ma­tı.­­ 1996-1997.­

28.­ Azər­bay­can­şəxs­ad­la­rı.­so­raq­ki­ta­bı­/­tər­tib­edə­ni:­M.Şi­rə­li-yev,­b.Ab­dul­la­yev,­Ş.sə­di­yev.­ba­kı:­İşıq,­1987,­­84­s.­

29.­ Azər­bay­can­şəxs­ad­la­rı­nın­izah­lı­lü­ğə­ti­/­tər­tib­edə­ni­A.pa­şa-yev,­A.bə­şi­ro­va.­ba­kı:­2003,­190­s.­

30.­ Azər­bay­can­to­po­ni­mi­ya­sı­nın­öy­rə­nil­mə­si­nə­həsr­edil­miş­el­mi­konf­ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı.­ba­kı:­Elm,­1973.­

31.­ Azər­bay­can­to­po­nim­lə­ri,­en­sik­lo­pe­dik­lü­ğət.­­ba­kı:­­Azər­bay-can­En­sik­lo­pe­di­ya­sı­npb,­2000,­588­s.

32.­ bay­ra­mov.­A.­qə­dim­Oğuz­el­lə­ri­nin­–­Ağ­ba­ba,­Şə­rə­yel­və­pəm-bək­ böl­gə­lə­ri­nin­ yer-yurd­ ad­la­rı­ (to­po­nim­lə­ri).­ sum­qa­yıt:­1996,­241­s.­­

33.­ ba­kı­xa­nov­A.­Gü­lüs­ta­ni-İrəm.­ba­kı:­Azər­bay­can­ssr­EA­nəş-riy­ya­tı,­1951,­252­s.­­

34.­ “ba­kı”­qə­ze­ti.­19­av­qust­1989.­

35.­ ba­kı­ şə­hə­ri­nin­ to­po­ni­mik­ mə­lu­mat­ ki­ta­bı.­ ba­kı:­ qor­qud,­1999,­223­s.­

36.­ bu­da­qov­b.ə.­Azər­bay­can­coğ­ra­fi­ya­ter­min­lə­ri­nin­bə­zi­mə­sə-lə­lə­ri­nə­da­ir­//­Azər­bay­can­ssr­EA-nın­Xə­bər­lə­ri.­1959,­№­1­s.­149-153­­

37.­ bu­da­qov­b.ə.­Azər­bay­can­to­po­ni­mi­ya­sı­nın­öy­rə­nil­mə­si­və­və-zi­fə­lə­ri­haq­qın­da­/­Azər­bay­can­to­po­ni­mi­ya­sı­nın­öy­rə­nil­mə­si-nə­həsr­edil­miş­el­mi­konf­ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı.­ba­kı:­Elm,­1973,­s.­3­-­6­

38.­ bu­da­qov­ b.­ ə.­ to­xu­nul­maz­mü­qəd­dəs­lər­ //­ “Elm­ və­ hə­yat”­jur­na­lı,­1979,­№­12,­­s.­5-7­

39.­ bu­da­qov­ b.ə.,qey­bul­la­yev­ q.ə.­ Er­mə­nis­tan­da­ Azər­bay­can­mən­şə­li­to­po­nim­lə­rin­izah­lı­lü­ğə­ti.­ba­kı:­Oğuz­eli,­1998,­452­s.­

40.­ bu­da­qov­b.ə.­türk­ulus­la­rı­nın­yer­yad­da­şı.­ba­kı:­Elm,­1994,­270­s.­­

41.­ bün­ya­dov­t.­Azər­bay­can­ar­xeo­lo­gi­ya­sı­oçerk­lə­ri.­ba­kı,­Azər-nəşr,­1960,­180­s.­

42.­ cə­fə­rov­s.ə.,­qa­ra­yev­A.H.,­cə­fə­ro­va­k.ə.­­Av­ro­pa­mən­şə­li­söz-lə­rin­qı­sa­lü­ğə­ti.­ba­kı:­Maa­rif,­1981,­234­s.­

373

43.­ cə­fə­rov­ s.ə.­ Azər­bay­can­ di­lin­də­ söz­ ya­ra­dı­cı­lı­ğı.­ ba­kı:­ Apİ,­202­s.­­­

44.­ cə­fə­rov­s.ə.­Müa­sir­Azər­bay­can­di­li.­ba­kı:­Maa­rif,­1980,­215­s.­­­

45.­ cə­fə­rov­ y.M.­ Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ ba­kı­ şə­hə­ri­nin­ ur­ba­no-nim­lər­ sis­te­min­də­ ge­dən­ pro­ses­lər­ //­ təd­qiq­lər,­ ba­kı:­ Elm,­2004,­­№3,­s.­260-268­­

46.­ cə­fə­rov­y.M.­Azər­bay­ca­nın­küt­lə­vi­ in­for­ma­si­ya­va­si­tə­lə­rin­də­ono­mas­tik­va­hid­lə­rin­ad­lan­dı­rıl­ma­sı­və­ifa­də­si­//­kon­tekst-3,­ba­kı:­Elm,­2003,­s.­134-142­

47.­ cəm­şi­dov­Ş.A.­ “bay­la­qan”­ adı­nın­mə­na­sı­ haq­qın­da­//­Azər-bay­can­ssr­EA-nın­Mə­ru­zə­lə­ri,­1964,­№­12,­s.­51-53­­­­

48.­ Ço­ba­nov­M.n.­Azər­bay­can­ant­ro­po­ni­mi­ya­sı­nın­əsas­la­rı.­ba­kı:­Maa­rif,­1998,­­332­s.­

49.­ Ço­ba­nov­M.n.­Fa­mi­li­ya,­tə­xəl­lüs.­tbi­li­si:­qa­nat­le­ba,­1987,­92­s.­­

50.­ də­mir­çi­za­də­ə.­50­söz.­ba­kı:­­Gənc­lik,­1968,­104­s.­

51.­ El­li­M.­“var­ta”,­“qut­qa”,­ ­“Şen”­ad­ları­ne­cə­ya­ra­nı­b?­//­“Azər-bay­can­gənc­lə­ri”­qə­ze­ti,­28­iyul­1985.

52.­ Ey­va­zo­va.­ r.­ əf­qa­nıs­tan­da­ türk­ mən­şə­li­ to­po­nim­lər.­ ba­kı:­­Elm,­1995,­242­s.­­

53.­ əh­mə­do­va­E.­ya­zı­lı­das­tan­lar­da­ono­mas­tik­lek­si­ka­(“Şəh­ri­yar”­das­ta­nı­nın­ ma­te­ri­al­la­rı­ əsa­sın­da).­ ­ ba­kı:­ Şərq-qərb,­ 2001,­74­s.­

54.­ ədə­biy­yat­şü­nas­lıq­ter­min­lə­ri­lü­ğə­ti­/­tər­tib­edə­ni:­­ə.Mi­rəh-mə­dov.­ba­kı:­Maa­rif,­1988,­268­s.­

55.­ “ədə­biy­yat­və­in­cə­sə­nət”­qə­ze­ti.­2­mart­1990.­

56.­ əh­mə­dov­ t.M.­ Azər­bay­can­ pa­leo­to­po­ni­mi­ya­sı.­ ba­kı:­ AdU,­1985,­88­s.­­

57.­ əh­mə­dov­t.M.­Azər­bay­can­to­po­ni­mi­ka­sı­nın­əsas­la­rı.­ba­kı:­ba-kı­Uni­ver­si­te­ti­nəş­riy­ya­tı,­1991,­318­s.­­

58.­ əh­mə­dov­t.M.­­El-oba­mı­zın­ad­la­rı.­ba­kı:­Gənc­lik,­1984,­128­s.­

59.­ əli­yar­lı­s.­Hör­mət­li­yol­daş­lar!­//­“Azər­bay­can­gənc­lə­ri”­qə­ze­ti­25­iyul­1965-ci­il.­

60.­ əli­ye­va­d.­to­po­nim­lə­rin­üs­lu­bi­linq­vis­tik­xü­su­siy­yət­lə­ri­(M.s.Or-du­ba­di­nin­ro­man­la­rı­əsa­sın­da).­ba­kı:­Maa­rif,­2000,­81­s.­­

374

61.­ əli­yev­ə.İ.­Uzaq­keç­mi­şi­mi­zin­şa­hid­lə­ri­//­“­Elm­və­hə­yat”­jur-na­lı,­1978,­№­6­s.­29-31

62.­ əli­ye­va­ r.z.Azər­bay­can­ to­po­ni­mi­ya­sın­da­ ge­dən­ pro­ses­lər­ (ı­his­sə)­//­Fi­lo­lo­gi­ya­mə­sə­lə­lə­ri,­AEA­nə­si­mi­adı­na­dil­çi­lik­İns-ti­tu­tu,­vı­bu­ra­xı­lış.­ba­kı:­ör­nək,­1996,­s.25-47­

63.­ əli­ye­va­ r.z.­ Azər­bay­can­ to­po­ni­mi­ya­sın­da­ ge­dən­ pro­ses­lər­(ıı­his­sə)­//­Fi­lo­lo­gi­ya­mə­sə­lə­lə­ri,­vıı­bu­ra­xı­lış.­ba­kı:­ör­nək,­1996,­s.­15-27­

64.­ əli­ye­va­r.z.Azər­bay­can­to­po­nim­lə­ri­(Xvı­ıı-XıX­əsr­lər­rus­və­Av-ro­pa­səy­yah­la­rı­nın­əsər­lə­rin­də­qey­də­alın­mış­Azər­bay­can­ to-po­nim­lə­ri­nin­ta­ri­xi-linq­vis­tik­təh­li­li).­ba­kı:­qa­nun,­2002,­135­s.­

65.­ əli­ye­va­s.­Or­xon-ye­ni­sey­abi­də­lə­rin­də­to­po­nim­lər.­ba­kı:­Elm,­2003,­s.­149.­

66.­ əli­yev­H.­ümu­mi­ant­ro­po­ni­mi­ka­prob­lem­lə­ri.­ba­kı:­ba­kı­Uni-ver­si­te­ti­nəş­riy­ya­tı,­­1995,­126­s.­

67.­ əli­yev­ H.­ Fa­mi­li­ya­la­rın­ for­ma­laş­ma­sı­ mə­sə­lə­lə­ri­nə­ da­ir­ /­­Azər­bay­can­ono­mas­tik­prob­lem­lə­ri­nə­həsr­olun­muş­ıv­el­mi-nə­zə­ri­konf­ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı­(26-27­mart­1992).­ba­kı:­ApU,­1993,­s.­13

68.­ əra­zi­qu­ru­lu­şu­və­ in­zi­ba­ti­əra­zi­böl­gü­sü­haq­qın­da­Azər­bay-can­ res­pub­li­ka­sı­nın­ qa­nu­nu­ /­ Azər­bay­can­ res­pub­li­ka­sı­nın­qa­nun­ve­ri­ci­lik­top­lu­su,­2000,­№­10,­4242­–­4251.­

69.­ ərəb­və­fars­söz­lə­ri­lü­ğə­ti.­ba­kı:­Azər­bay­can­ssr­EA-nın­nəş­ri,­1966,­314­s.­

70.­ əzi­zov­ E.İ.­ söz­ xə­zi­nə­si­ –­ söz­ haq­qın­da­ araş­dır­ma­lar.­ ba­kı:­Maa­rif,­1995,­128­s.

71.­ Fə­rə­cov­ n.r.­ Fa­mi­li­ya­la­rı­mı­zın­ ta­le­yi­nə­ da­ir­ mü­la­hi­zə­lər­ /­Azər­bay­can­ di­li­nin­ eti­mo­lo­gi­ya­ və­ ono­mas­ti­ka­sı­mə­sə­lə­lə­ri.­ba­kı­bdU­nəş­riy­ya­tı,­1990,­s.­96-100­

72.­ Fər­zə­li­əj­dər.­qo­bus­tan­(res­pub­li­ka­əra­zi­sin­də­qo­bu­və­qo-bus­tan­la­­bağ­lı­to­po­nim­lər­haq­qın­da)­//­“Azər­bay­can­gənc­lə-ri”­qə­ze­ti,­12­iyun­1984.­­­

73.­ Gən­cə­(ta­ri­xi­oçerk).­ba­kı,­Elm,­1994.­152­s.­

74.­ Gö­yalp­z.­türk­çü­lü­yün­əsas­la­rı.­ba­kı:­Maa­rif,­1991,­175­s.­

75.­ İs­ra­fi­lo­va­r.d.,­Mə­şə­di­yev­q.İ.,­cə­fə­rov­q.H.­Azər­bay­can­di­li­nin­ono­mas­ti­ka­sı­(oçerk­lər).­ba­kı:­Elm,­1987,­188­s.­­

375

76.­ Ha­cı­yev­A.Ş.­Müa­sir­Azər­bay­can­ono­mas­ti­ka­sın­da­ge­dən­pro-ses­/­Azər­bay­can­ono­mas­tik­prob­lem­lə­ri­nə­həsr­olun­muş­ıv­el­mi-nə­zə­ri­konf­ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı­(26-27­mart­1992).­ba­kı:­ApU,­1993,­s.­192-195­

77.­ Ha­cı­yev­A.Ş.­Azər­bay­can­di­li­nin­ono­mas­tik­sis­te­mi.­(Azər­bay-can­to­po­nim­lə­ri­nin­linq­vis­tik­xü­su­siy­yət­lə­ri)­ba­kı:­Apİ,­1990,­102­s.­

78.­ Ha­cı­yev.­t.İ.­ ­sa­ti­ra­di­li.­ “Mol­la­Həs­rəd­din”in­di­li.­ba­kı:­AdU,­1975,­178­s.­

79.­ Ha­cı­yev­İ.z.,­və­li­yev­s.İ.­ye­ni­do­ğul­muş­uşaq­la­ra­ve­ri­lən­şəxs­ad­la­rı­nın­sta­tis­tik-struk­tur­sis­te­mi­nə­da­ir­/­Azər­bay­can­ono-mas­ti­ka­sı­ prob­lem­lə­ri­nə­ həsr­ olun­muş­ ıı­ el­mi-nə­zə­ri­ konf-ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı­(15-16­ap­rel­1988).­­ba­kı:­Apİ,­1988,­s.­86.­

80.­ Hə­sə­nov­A.q.­coğ­ra­fi­ad­lar­da­ta­ri­xin­iz­lə­ri­//­ba­kı:­AdU-nun­el­mi­əsər­lə­ri.­dil­və­ədə­biy­yat­se­ri­ya­sı,­1966,­№­3,­s.­19-27­

81.­ Hə­sə­nov­ə.­Azər­bay­can­şəxs­ad­la­rı­nın­izah­lı-eti­mo­lo­ji­lü­ğə­ti.­ba­kı:­Mü­tər­cim,­2002,­287­s.­

82.­ Hə­sə­nov­H.­söz­və­ad­la­rın­ya­ran­ma­sı.­ba­kı:­Azərb.­ssr.­bi­lik­cə­miy­yə­ti,­1978,­40­s.­­

83.­ Hə­sə­nov­H.­söz­və­ad.­ba­kı:­Maa­rif,­1984,­100­s.­

84.­ Hə­sə­nov­H.ə.­Fa­mi­li­ya­so­si­al-ic­ti­mai­ha­di­sə­ki­mi­/­Azər­bay-can­ono­mas­ti­ka­sı­prob­lem­lə­ri­nə­həsr­olun­muş­ııı­el­mi-nə­zə­ri­konf­ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı­(28-29­mart­1990).­­ba­kı:­ApU,­1990,­s.­9­-­11­

85.­ Hə­sə­nov­X.­kənd­lə­ri­mi­zin­adı­da­müa­sir­ol­ma­lı­dır­//­“Azər-bay­can­gənc­lə­ri”­qə­ze­ti,­25­iyul­1965.

86.­ Hü­seyn­za­də­ə.­sa­bun­çu­to­po­ni­mi­nin­mən­şə­yi­//­Azərb.­ssr.­Ali­və­Or­ta­İx­ti­sas­təh­si­li­na­zir­li­yi­nin­el­mi­əsər­lə­ri.­ta­rix­və­fəl­sə­fə­se­ri­ya­sı,­1975,­№­7,­s.­44-46.­­

87.­ Hü­seyn­za­də­ Ç.­ ta­ri­xi­ ad­lar­ qay­ta­rıl­ma­lı­dır­ //­ “kom­mu­nist”­qə­ze­ti­16­may­1989.­

88.­ Hü­seyn­za­də­M.H.­Müa­sir­Azər­bay­can­di­li.­ba­kı:­Maa­rif,­1983,­319­s.­­

89.­ Xa­lı­qo­va­r.F.­Azər­bay­can­ant­ro­po­nim­lə­rin­də­ta­ri­xi­və­ic­ti­mai-si­ya­si­şə­rai­tin­ək­si­//­Azər­bay­can­EA-nın­xə­bər­lə­ri.­ədə­biy­yat­dil­və­in­cə­sə­nət­se­ri­ya­sı,­1990,­№­4,­s.­52-54­­­

376

90.­ Xa­lı­qov­F.r.­Folk­lor­ono­mas­ti­ka­sı.­ba­kı:­Elm,­1998,­137­s.­

91.­ Xa­si­yev­z.­to­vu­zun­to­po­nim­dün­ya­sı.­ba­kı:­sa­bah,­1997,­110­s.­

92.­ Xu­di­yev­n.M.­Azər­bay­can­ant­ro­po­nim­lə­ri­nin­tə­şək­kü­lü­və­in-ki­şa­fı.­ba­kı:­Azər­nəşr,­2005,­160­s.­­

93.­ Xu­di­yev­n.M.­Müa­sir­Azər­bay­can­ant­ro­po­ni­mi­ka­sın­da­proq-res­siv­meyl­lər­/­­Azər­bay­can­ono­mas­ti­ka­sı­prob­lem­lə­ri­nə­da-ir­konf­ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı.­ba­kı:­Apİ,­1987,­s.­282-284

94.­ Xu­di­yev­n.M.­so­vet­döv­rü­Azər­bay­can­ədə­bi­di­li­nin­şəxs­ad­la­rı­he­sa­bı­na­zən­gin­ləş­mə­si/­Azər­bay­can­ono­mas­ti­ka­sı­prob­lem-lə­ri­nə­da­ir­konf­ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı­ba­kı:­Apİ,­1987,­s.­32-35­­

95.­ kar­ne­gi­d.­­dos­tu­ne­cə­qa­zan­ma­lı.­ba­kı:­İşıq,­1993,­­239­s.­­­

96.­ kom­pas-2004.­En­sik­lo­pe­dik­mə­lu­mat-biz­nes­ka­ta­lo­qu.­ba­kı:­kom­pas-Azər­bay­can,­2004,­1081­s.­

97.­ qa­zı­yev­s.­Azər­bay­ca­nın­qə­dim­abi­də­lə­ri.­ba­kı:­Uşaq­gənc­nəşr,­1948,­68­s.­­

98.­ qey­bul­la­yev­ q.­ ə.­ Azər­bay­can­da­ qıp­çaq­ mən­şə­li­ et­no­to­po-nim­lər­haq­qın­da­//­­Azərb.­ssr­EA­Mə­ru­zə­lə­ri,­1976,­№­4,­s.­81­–­84­

99.­ qey­bul­la­yev­q.ə.­Azər­bay­ca­nın­bə­zi­to­po­nim­lə­ri­nin­mən­şə­yi-nə­da­ir­(qut­qa­şen,­za­qa­ta­la,­kəl­bə­cər,­to­vuz)­//­Azərb.­ssr­EA­Mə­ru­zə­lə­ri,­1974,­№­11,­s.­62-65­

100.­ qur­ba­nov­A.M.­Azər­bay­can­ono­ma­lo­gi­ya­sı­nın­əsas­la­rı.­ı­cild.­ba­kı:­nur­lan.­2004,­340­s.

101.­ qur­ba­nov­ A.M.­ Azər­bay­can­ ono­mas­ti­ka­sı.­ ba­kı:­ Apİ,­ 1986,­116­s.

102.­ qur­ba­nov­ A.M.­ Azər­bay­can­ ono­mas­ti­ka­sı­ mə­sə­lə­lə­ri,­ ba­kı:­Apİ,­1986,­100­s.

103.­ qur­ba­nov­A.M.­dün­ya­da­türk­ad­la­rı.­ba­kı:­Elm,­2000,­27­c.

104.­ qur­ba­nov­A.M.­Or­taq­mü­səl­man­ad­la­rı.­ba­kı:­Elm,­2000,­22­s.­

105.­ qur­ba­nov­A.M.­poe­tik­ono­mas­ti­ka.­ba­kı:­Apİ,­1988,­38­s.

106.­ qur­ba­nov­A.M.­türk­ant­ro­po­nim­lə­ri­nin­in­ki­şa­fı­dövr­lə­ri.­ba-kı:­Elm,­2000,­58­s.­

107.­ qur­ba­nov­A.M.­Azər­bay­can­lı­ad­la­rı­–­uşa­ğa­ne­cə­ad­seç­mə­li.­ba­kı:­Gənc­lik,­1993,­112­s.­

377

108.­ qur­ba­nov­A.M.­Azər­bay­can­ono­mas­ti­ka­sı­nın­müa­sir­prob­lem-lə­ri­/­Azər­bay­can­ono­mas­tik­prob­lem­lə­ri­nə­həsr­olun­muş­ıv­el­mi-nə­zə­ri­konf­ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı­(26-27­mart­1992).­ba­kı:­ApU,­1993,­s.­3-6­

109.­ qur­ba­nov­A.M.­Azər­bay­can­ono­mo­lo­gi­ya­sı­və­müa­sir­tə­ləb­lər­/­Azər­bay­can­ono­mas­ti­ka­sı­prob­lem­lə­ri­nə­həsr­olun­muş­v­el-mi-nə­zə­ri­konf­ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı­(20-31­okt­yabr­1994-cü­il).­ba­kı:­Ad­pU,­­1995,­s.­3-5

110.­ qur­ba­nov­A.M.­dil­çi­ono­mo­loq­la­rın­və­zi­fə­lə­ri­//­“Azər­bay­can­mü­əl­li­mi”­qə­ze­ti­14­iyun­1995.

111.­ qur­ba­no­va­ F.A.­ Ant­ro­po­ni­mi­ya­nın­ nə­zə­ri­ mə­sə­lə­lə­ri­nə­ da­ir­(Al­tay­dil­lə­ri­ma­te­ri­al­la­rı­əsa­sın­da).­ba­kı:­Elm,­2001,­134­s.­­­

112.­ qur­ba­no­va­F.A.­Oğuz­qru­pu­türk­dil­lə­rin­də­soy­ad­la­rı­və­on­la-rın­xü­su­siy­yət­lə­ri­/­Azər­bay­can­ono­mas­ti­ka­sı­prob­lem­lə­ri­nə­həsr­ olun­muş­ v­ el­mi-nə­zə­ri­ konf­ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı­ (20-31­okt­yabr­1994-cü­il).­ba­kı:­Ad­pU,­­1995,­­s.­50­­

113.­ Mah­mu­do­va­ s.­ Er­mə­nis­tan­da­ türk­mən­şə­li­ yer­ ad­la­rı.­ ba­kı:­ya­zı­çı,­1995,­68­s.­

114.­ Ma­ma­yev­H.M.­Azər­bay­can­ssr-də­coğ­ra­fi­ad­la­rın­düz­gün­ya-zı­lı­şı­ haq­qın­da­ (Mü­za­ki­rə­ tə­ri­qi­ ilə).­ ba­kı:­ Azər­bay­can­ ssr­EA-nın­nəş­ri,­­1950,­17­s.­­­

115.­ Meh­rə­li­yev­ə.b.­Azər­bay­can­ssr-də­ coğ­ra­fi­ ad­la­rı­ öy­rən­mə-yin­­bə­zi­mə­sə­lə­lə­ri­haq­qın­da­//­Azərb.­ssr­EA-nın­Xə­bər­lə­ri.­­Geo­lo­gi­ya-coğ­ra­fi­ya­elm­lə­ri­se­ri­ya­sı,­1958,­№­1,­s.­115-125­

116.­ Məm­məd­qu­lu­za­də­ c.­ Fel­ye­ton­lar,­ mə­qa­lə­lər,­ xa­ti­rə­lər,­ mək-tub­lar.­ba­kı:­1961,­1018­s.­

117.­ Məm­məd­qu­lu­za­də­c.­Xa­ti­ra­tım.­ba­kı:­Gənc­lik,­1971,­109­s.­

118.­ Məm­məd­li­n.G.­Adı­nı­mən­ver­dim,­ya­şı­nı­Al­lah­ver­sin.­(türk­şəxs­ad­la­rı­nın­izah­lı­söz­lü­yü).­ba­kı:­Maa­rif,­1995,­100­s.­

119.­ Məm­mə­dov­F.­Azə­ri­ad­la­rı­və­ya­Azər­bay­can­da­ən­çox­iş­lə­nən­ad­lar.­ba­kı:­Ça­şı­oğ­lu,­2004,­53­s.­

120.­ Məm­mə­dov­n.G.­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­oro­nim­lə­ri.­ba-kı:­bdU,­1999,­297­s.­

121.­ Məm­mə­dov­n.G.­Azər­bay­ca­nın­yer­ad­la­rı.­ba­kı:­Azər­nəşr,­1993,­179­s.­

122.­ Mə­şə­di­yev­q.İ.­za­qaf­qa­zi­ya­nın­Azər­bay­can­to­po­nim­lə­ri.­ba­kı:­Elm,­1990,­146­s.­

378

123.­ Mə­şə­di­yev­q.­ İ.­Gən­cə­to­po­ni­mi­haq­qın­da­//­“Elm­və­hə­yat”­jur­na­lı.­1985,­№­9,­s.­25-27­­­

124.­ Mə­şə­di­yev­ q.İ.­Müs­tə­qil­lik­ döv­rün­də­ Azər­bay­can­ ono­mas­ti-ka­sın­da­ ge­dən­pro­ses­lər­ //­ “Elm”­qə­ze­ti,­ ­ 30­may­2003,­№­17-18

125.­ Mir­zə­O.M.­Ad­la­rı­mız:­Mə­lu­mat­ki­ta­bı.­ba­kı,­Azər­bay­can­En-sik­lo­pe­di­ya­sı­npb,­­1993,­269­s.­­­­

126.­ Mir­zə­yev­ H.­ Aşıq­ poe­zi­ya­sın­da­ ya­şa­yan­ ad­la­rı­mız­ və­ ta­ri­xi-miz.­ba­kı:­Ad­pU,­­1997,­351­s.­

127.­ Mir­zə­yev­H.­də­rə­lə­yəz­ma­ha­lı­nın­to­po­nim­lə­ri­və­şi­və­söz­lə­ri.­ba­kı:­Ağ­rı­dağ,­­2003,­359­s.­

128.­ Mir­zə­yev­ M.,­ Ağa­yev­ Ş.­ Ma­sal­lı­ to­po­nim­lə­ri.­ ba­kı:­ Maa­rif,­1992,­59­s.­

129.­ Mir­zə­za­də­A.­Xan­kən­di­–­Azər­bay­ca­nın­mir­va­ri­şə­hə­ri­//­­

130.­ Mol­la­za­də­s.M.­coğ­ra­fi­ad­lar­və­Azər­bay­can­di­li­nin­ta­ri­xi.­ba-kı:­Elm,­1973,­44­s.­­

131.­ Mol­la­za­də­s.M.­Azər­bay­can­di­lin­də­coğ­ra­fi­ad­lar­ne­cə­ya­ran-mış­dı­r?­ba­kı:­Elm,­1974,­36­s.­

132.­ Mus­ta­fa­ye­va­q.­Ad­la­rın­üs­lu­bi­im­kan­la­rı.­ba­kı:­Apİ,­1990,­­100­s.­

133.­ Mus­ta­fa­ye­va­q.­Ono­mas­tik­va­hid­lə­rin­üs­lu­bi-linq­vis­tik­xü­su-siy­yət­lə­ri.­ba­kı:­nur­lan,­2001,­179­s.­

134.­ nəs­rəd­din­tu­si.­əx­la­qi-na­si­ri.­ba­kı:­Elm,­1989,­­256­s.­

135.­ nu­ri­yev­E.b.­Azər­bay­can­ssr-in­Şə­ki-za­qa­ta­la­zo­na­sı­nın­to­po-ni­mi­ya­sı.­ba­kı:­Elm,­1989,­110­s.­­

136.­ nu­ri­yev­E.b.­var­ta­şen­və­qut­qa­şen­oy­ko­nim­lə­ri­nin­mən­şə­yi-nə­da­ir­//­Azərb.­ssr.­EA-nın­Mə­ru­zə­lə­ri­Xlı­ıı­c.,­№­2,­1987,­s.­78-79­

137.­ pa­şa­ A.­ Azər­bay­can­ ant­ro­po­ni­mi­ya­sı­nın­ lek­sik­ prob­lem­lə­ri.ba­kı:­Maa­rif,­1997,­253­s.­

138.­ pa­şa­A.­Azər­bay­can­şəxs­ad­la­rı.­ba­kı:­Maa­rif,­1996,­­208­s.­

139.­ sa­dıq­F.­ ­Adı­nı­de,­ sə­ni­ ta­nı­yım­//­ “ədə­biy­yat­və­ in­cə­sə­nət”­qə­ze­ti­5­may­1989.­

140.­ sa­dıq­İ.­ta­rix­dən­si­lin­miş­ad­lar­//­“Ul­duz”­jur­na­lı­1990,­№­6­s.­55-63­­

379

141.­ sa­dı­qov­z.­Azər­bay­can­di­lin­də­şəxs­ad­la­rı:­Fil.­elm.­nam.­...dis.­ba­kı,­1975.­

142.­ sa­rabs­ki­H.­köh­nə­ba­kı.­­ba­kı:­ya­zı­çı,­1982,­­252­s.­

143.­ se­yi­dov­y.M.­Azər­bay­can­ədə­bi­di­lin­də­söz­bir­ləş­mə­lə­ri.­ba­kı,­Maa­rif,­1966,­340­s.­

144.­ sə­di­yev­ Ş.M.­ dil­ haq­qın­da­ he­ka­yə­lər.­ ba­kı:­ Uşaq­gənc­nəşr,­1959,­126­s.­­­

145.­ sə­di­yev­Ş.M.­Ad­lar­ne­cə­ya­ran­mış­dır.­ba­kı:­Gənc­lik,­1969,­70­s.­

146.­ sə­di­yev­Ş.M.­Azər­bay­can­fa­mi­li­ya­la­rı.­Azər­bay­can­di­li­və­ədə-biy­yat­təd­ri­si­//­­1978,­­№­4,­­s.­72-77­

147.­ sə­li­mov-Şa­ğa­ni­s.t.­Ab­şe­ro­nun­yer­ad­la­rı.­ba­kı:­Elm,­ 1993,­72­s.­­

148.­ Şah­ba­zov­ F.­ Xo­şa­gəl­məz­ ad­lar,­ ad­də­yiş­mə­ və­ ço­xad­lı­lıq­ /­Azər­bay­can­ono­mas­ti­ka­sı­prob­lem­lə­ri­nə­həsr­olun­muş­ıı­el-mi-nə­zə­ri­konf­ran­sın­ma­te­ri­al­la­rı­(15-16­ap­rel­1988).­ ­ba­kı:­Apİ,­1988,­s.­99-101­­

149.­ tan­rı­ver­di­yev­ ə.­ “ki­ta­bi-də­də-qor­qud”da­ şəxs­ ad­la­rı.­ ba­kı:­Elm,­1999,­158­s.­­

150.­ tan­rı­ver­di­yev­ ə.­ türk­ mən­şə­li­ Azər­bay­can­ ant­ro­po­nim­lə­ri.­ba­kı:­Ad­pU,­­1996,­159­s.­

151.­ tap­dı­qoğ­lu­n.­Füzuli­ra­yo­nu­və­onun­to­po­ni­mi­ya­sı­(qı­sa­eti-mo­lo­ji­lü­ğət)­ba­kı:­ünsiyyət,­2008,­­984­s.­

152.­ tap­dı­qoğ­lu­ n.­ Göy­çay­ ra­yo­nu­ və­ onun­ to­po­ni­mi­ya­sı.­ ba­kı:­təh­sil,­2004,­244­s.­

153.­ tap­dı­qoğ­lu-və­li­şov­n.­kəl­bə­cə­rin­ to­po­nim­lə­ri­ (qı­sa­en­sik­lo-pe­dik­lü­ğət)­ba­kı:­təh­sil,­2002,­140­s.­

154.­ tap­dı­qoğ­lu­n.­cəb­ra­yıl­ra­yo­nu­və­onun­to­po­ni­mi­ya­sı­(qı­sa­eti-mo­lo­ji­lü­ğət)­ba­kı:­təh­sil,­2004,­454­s.­

155.­ tək­lə­li­M.­qərb­dən-Şər­qə.­Ulu­türk­yurd­ad­la­rı­nın­də­yiş­di­ril-mə­si­ta­ri­xin­dən.­ba­kı:­Elm,­1999,­244­s.­­

156.­ ver­di­ye­va­z.n.­kö­mək­çi­ ad­ka­te­qo­ri­ya­sı.­ba­kı:­Maa­rif,­ 1990,­228­s.­

157.­ və­li­yev­M.H.­Azər­bay­can.­(Fi­zi­ki-coğ­ra­fi,­et­noq­ra­fik­və­iq­ti­sa-di­oçerk).­ba­kı:­Azər­bay­can­nəş­riy­ya­tı.­1993,­192­s.­

380

158.­ və­li­yev­ s.­ qə­dim­dən­ qə­dim­Azər­bay­ca­nım.­ ba­kı:­ ­ Azər­nəşr,­112­s.­

159.­ və­li­ye­va­t.­Müa­sir­Azər­bay­can­ədə­bi­di­li­nin­ono­mas­tik­sis­te-mi­haq­qın­da­/­Azər­bay­can­ono­mas­ti­ka­sı­prob­lem­lə­ri­nə­həsr­olun­muş­ v­ el­mi-nə­zə­ri­ konf­ran­sın­ ma­te­ri­al­la­rı­ (20-31­ okt-yabr­1994-cü­il).­ba­kı:­Ad­pU,­­1995,­135-137­

160.­ yu­si­fov­y.b.,­kə­ri­mov­s.k.­to­po­ni­mi­ka­nın­əsas­la­rı.­ba­kı:­Maa-rif,­1987,­­201­s.­

161.­ yu­si­fo­va­Ş.­Mil­li­so­yad­la­rı­mız­haq­qın­da­/Azər­bay­can­ono­mas­ti-ka­sı­prob­lem­lə­ri­nə­həsr­olun­muş­v­el­mi-nə­zə­ri­konf­ran­sın­ma-te­ri­al­la­rı­(20-31­okt­yabr­1994-cü­il).­ba­kı:­Ad­pU,­­1995,­s.­41-­49

162.­ yüz­ba­şov­r.M..­ Azər­bay­can­ coğ­ra­fi­ya­ ter­min­lə­ri­ (təd­qiq­lər).­ba­kı:­Azərb.­ssr­EA-nın­nəş­ri,­1966,­158­s.­­

163.­ yüz­ba­şov­r.M.­­Mü­əl­li­min­to­po­ni­mik­lü­ğə­ti­//­ta­rix,­ic­ti­ma­iy-yət­coğ­ra­fi­ya­təd­ri­si­jur­na­lı.­ba­kı:­­1969,­№­6,­s.­50­

164.­ yüz­ba­şov­r.M.,­əli­yev­k.­H.,­sə­di­yev­Ş.M.­Azər­bay­can­coğ­ra­fi­ad­la­rı.­Oçerk­lər.­ba­kı:­Maa­rif,­1972,­­96­s.­­

165.­ zər­ba­di­H.­se­çil­miş­əsər­lə­ri.­ba­kı:­Azər­nəşr,­1960­

Rus�di�lin�də

166.­ Ашурбейли­С.Б.­О­названии­города­Баку­//­ДАH­Азерб.ССР,­т.14,­1958,­№­3,­c.735-740­

167.­ Бакиханов­ А.К.­ Сочинения,­ записки,­ письма.­ Баку:­Элм,1983,­­284­с.­

168.­ Баскаков­Н.А.­ Русские­фамилии­тюркского­происхожде-ния.­Баку:­Язычы,­1992,­280­с.

169.­ Гейбуллаев­ Г.А.­ Топонимия­ Азербайджана­ (историко-этнографическое­исследование).­Баку:­Элм,­1986,­­167­с.­

170.­ Гейбуллаев­Г.А.­О­некоторых­закономерностях­в­образо-вании­ топонимики­ Азербайджана­ (в­ порядке­ обсужде-ния)­ //­ Изв.­ АH­ Азерб.­ ССР.­ Сер.­ истории,­ философии­ и­права,­1975,­№­1,­c­95­-­102­

171.­ Гейбуллаев­ Г.А.­ О­ происхождении­ некоторых­ этнотопо-нимов­ Азербайджана­ /­ Азербайджанский­ этнографиче-ский­сборник­.­Баку:­­Элм,­1981,­c.­153-164.­­

381

172.­ Гейбуллаев­ Г.А.­ О­ происхождении­ некоторых­ этнотопо-нимов­Азербайджана­ (Галагани,­ Гаялы,­ Гаргалыг,­ Дана-чы,­Дуванны,­Улашлы)­//­ДАH­Азерб.­ССР,­т.­34.­1978,­№­11­c.­69-72­­

173.­ Гулиева­Л.Т.­Типология­семантической­структуры­топо-нимиков­разносистемных­языков­(на­материале­топони-мии­Азербайджана).­Баку:­АПИ,­1990,­202­с.­

174.­ Гумилев­Л.Н.­Древние­тюрки.­М.:­Изд.­Наука,­1967,­504­ст.­­­

175.­ Далъ­В.­Толковый­словарь­живого­великорусского­языка­том­ıv,­p­v.­М.­Русский­язык,­1982,­683­с.­­­

176.­ Жучкевич­В.А.­Общая­топонимика.­Минск:­Вышэйш­шко-ла,­1968,­с.­429.­­

177.­ Ибн­Хордадбех.­Книги­путей­и­стран.­Баку:­Элм,­1986,­427­с.­

178.­ Мамаев­Г.М.­О­правильной­транскрипции­названий­гео-графических­объектов­Азербайджанской­ССР.­Баку:­Изд.­АН­Аз.­ССР,­1950,­15­с.­

179.­ Материалы­ докладов­ ıı­ научной­ конференции,­ посвя-щенной­ изучению­ топонимии­ Азербайджанской­ ССР.­Баку,­Элм,­1981,­c.­221.­­

180.­ Моллазаде­С.М.­Топонимия­северных­районов­Азербайд-жана.­Баку:­Маариф,­1979,­206­с.­­

181.­ Молчанова­О.Т.­Структурные­типы­тюркских­топонимов­Горного­Алтайа.­Изд.­Саратовского­ун-та,­1982,­256­с.­­

182.­ Мурзаев­Э.М.­География­в­названиях.­М.:­Наука,­1982,­176­с.­

183.­ Мурзаев­Э.М.­Очерки­топонимики.­М.:­Мыслъ,­1974,­382­­с.­

184.­ Никонов­В.А.­География­фамилий.­М.:­Наука,­1988,­189­с.­

185.­ Hиконов­В.А.­Имя­и­общество.­М.:­Hаука,­1974,­278­c.­

186.­ Никонов­В.А.­Введение­в­топонимику.­М.:­Наука,­1965,­179­с.­

187.­ Подолская­Н.В.­Словарь­русской­ономастической­терми-нологии.­М:­Изд.­Наука,­­1978,­198­с.­

188.­ Сирийские­источники­Хıı-Xı­ıı­вв.­об­Азербайджане.­Баку:­Изд.­Акад.­Наук­Аз­ССР.­1960,­с.­192­

189. Суперанская­А.В.­Общая­теория­имени­собственного.­М.:­Наука,­1973,­366­с.­

382

190.­ Суперанская­А.В.,­Суслова­А.В.­Современные­русские­фа-милии.­М.:­Наука,­1981,­176­с.­

191.­ Суперанская­А.В.­Что­такое­топонимика?­М.:­Наука,­1984,­182­с.­

192. Халыгова­Р.Ф.­Пути­развития­современной­Азербайджан-ской­антропонимии­(в­социолингвистическом­аспекте):­Автореф.­дис.­канд.­фил.­наук.­Баку:­1992,­22­с.­

193.­ Чичагов­В.К.­Из­истории­русских­имен,­отчеств­и­фами-лий.­М.:­Учнедгиз,­1959,­128­с.­

İn�ter�net�ün�van�la�rı:

194.­ http://www.pre­si­dent.az/ar­tic­les/2041

195.­ http:­//www.ives.ru/in­fo/ci­ti­es.html

196.­ ­http://www.mec­lis.gov.az/la­yi­he­ler/

197.­ http://ba­ki­li­lar.az/in­dex.php

198.­ http://www.me­dia­fo­rum.az/ar­tic­les.php?lang=az&pa­ge= 04&ar­tic­le­id=20100407015326045

383

MÜNDƏRİCAT

bİR�nE�Çə�Söz­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3Gİ�RİŞ­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8

ı�fə�SİL �AzəR�bAY�cAn�TO�pO�nİ�Mİ�YA�Sı�MÜS�Tə�QİL�LİK��DöV�RÜn�Də­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231.1. ­to­po­nim­lə­rin­də­yiş­di­ril­mə­si­ni­şərt­lən­di­rən­

amil­lər­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25­1.2. ­Azər­bay­can­da­yer­ad­la­rı­nın­də­yiş­di­ril­mə­si­

prin­sip­lə­ri ­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31­1.3. Oy­ko­nim­lər­­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37­1.4. Hid­ro­nim­lər.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­.­ 51­1.5. Ur­ba­no­nim­lər­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57­

ıı�fə�SİL �MÜS�Tə�QİL�LİK�DöV�RÜn�Də�AzəR�bAY�cAn�Dİ�Lİ��OnO�MAS�Tİ�KA�Sı�nın�SA�Hə�Lə�Rİ�Üz�Rə�GE�Dən��pRO�SES�LəR­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 842.1. Ant­ro­po­nim­lər­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85­

2.1.1.­Şəxs­ad­la­rı­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86­2.1.2.­so­yad ­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105­2.1.3.­lə­qəb­lər ­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1332.1.4.­tə­xəl­lüs­lər­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134­2.1.5.­ti­tul­lar­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136­2.1.6. Fəx­ri­ad­lar­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

2.2.­ kte­ma­to­nim­lər ­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139­2.2.1. Er­qo­nim­lər­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141­2.2.2. Xre­ma­to­nim­lər ­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

384

2.2.3. Xro­no­nim­lər­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152­2.2.4. İdeo­nim­lər ­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154­

ııı�fə�SİL�AD�LA�Rın�LİnQ�VİS�TİK�TəH�Lİ�Lİ­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164 3.1. ­to­po­nim­lə­rin­qram­ma­tik­­xü­su­siy­yət­lə­ri­. . . . . . . . 164­3.2. to­po­nim­lə­rin­se­man­ti­ka­sı­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177­3.3. Şəxs­ad­la­rı­nın­qram­ma­tik­xü­su­siy­yət­lə­ri­. . . . . . . . 2173.4. Şəxs­ad­la­rı­nın­se­man­ti­ka­sı ­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2243.5. kte­ma­to­nim­lə­rin­linq­vis­tik­təh­li­li­. . . . . . . . . . . . . . . 226

ıV�fə�SİL�xÜ�SU�Sİ�AD�LA�Rın�VİR�TU�AL�MÜ�Hİ�Tİ­. . . . . . . . . . . . . . . . .235 4.1.­ye­ni­ono­mas­tik­va­hid­lər­–­do­men­ad­la­rı­. . . . . . . . . . 237­4.2.­Çox­dil­li­in­ter­net­(Mul­ti­lin­gu­al­in­ter­net)­. . . . . . . . . . . 2454.3.­İn­ter­net­də­trans­li­te­ra­si­ya­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2474.4.Elekt­ron­hö­ku­mət­də­ad­lar­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2514.5.­Ad­la­rın­eko­lo­gi­ya­sı­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

nə�Tİ�cə­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .256

QAnUnVERİcİLİK�. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sın­da­döv­lət­di­li­haq­qın­da­Azər­bay­can­res­pub­lika­sı­nın­qa­nu­nu­. . . . . . . . . . . . . . . . . 264

coğ­ra­fi­ob­yekt­lə­rin­ad­la­rı­haq­qın­da­Azər­bay­can­res­pub­lika­sı­nın­qa­nu­nu ­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

əm­təə­ni­şan­la­rı­və­coğ­ra­fi­gös­tə­ri­ci­lər­haq­qın­da­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­qa­nu­nu­. . . . . . . . . . . . . . . . . 280

Azər­bay­can­di­li­nin­qlo­bal­laş­ma­şə­rai­tin­də­za­ma­nın­tə­ləb­lə­ri­nə­uy­ğun­is­ti­fa­də­si­nə­və­öl­kə­də­dil­çi­li­yin­in­ki­şa­fı­na­da­ir­­döv­lət­proq­ra­mı­haq­qın­da­Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­pre­ziden­ti­nin­sə­rən­ca­mı­ ­. . . . . . . . . . . . . . . 306

Azər­bay­can­di­li­nin­qlo­bal­laş­ma­şə­rai­tin­də­za­ma­nın­tə­ləb­lə­ri­nə­uy­ğun­is­ti­fa­də­si­nə­və­öl­kə­də­dil­çi­li­yin­ in­ki­şa­fı­na­da­ir­döv­lət­proq­ra­mı ­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311

Adın,­ata­adı­nın­və­so­ya­dın­ve­ril­mə­si­və­də­yiş­di­ril­mə­si­qay­da­la­rı­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323­

385

Azər­bay­can­res­pub­li­ka­sı­nın­Mil­li­Məc­li­si­ya­nın­da­to­po­ni­mi­ya­ko­mis­si­ya­sı­haq­qın­da­əsasnamə­. . . . . . . . . . 333­

Azər­bay­can­­xal­qı­nın­ta­ri­xi­ad­la­rı,­ta­ri­xi­və­mə­də­ni­sər­vət­lə­ri­nin­ad­la­rı­və­on­lar­la­bağ­lı­xü­su­si­işa­rə­lə­rin­hü­qu­qi­və­fi­zi­ki­şəxs­lər­tə­rə­fin­dən­əm­təə­ni­şa­nı­ki­mi­is­ti­fa­də­si­nə­ica­zə­ve­ril­mə­si­qay­da­la­rı ­. . . . . . . . . . . . . . . . . . 337­

LÜğəT�. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340Müstəqillik­dövründə­Azərbaycan­respublikası­ərazisində­dəyişdirilmiş­toponimlər­haqqında­məlumat­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340­

Gürcüstan­respublikası­ərazisində­adı­dəyişdirilmiş­Azərbaycan­şəhərləri­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366­

1991-1992-ci­illərdə­Gürcüstanın­bolnisi­və­qardabani­rayonlarında­dəyişdirilmiş­Azərbaycan­toponimləri­. . . 366­

2010-2011-ci­illərdə­Gürcüstanın­Marneuli­ və­salk­rayonları­üzrə­dəyişdirilmiş­ Azərbaycan­toponimləri­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368­

İS�Tİ�fA�Də�EDİL�MİŞ�əDə�bİY�YAT ­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .370

386

QEYD ÜÇÜN

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

387

QEYD ÜÇÜN

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

388

QEYD ÜÇÜN

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

389

QEYD ÜÇÜN

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

390

QEYD ÜÇÜN

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

391

QEYD ÜÇÜN

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

392