azƏrbaycan mİllİ elmlƏr akademİyasinin rƏyasƏt heyƏtİturkologiya.org/saylar/turkologiya...

Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi

Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir

(Reyestr № 3378)

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ

RƏYASƏT HEYƏTİ

TÜRKOLOGİYA

Beynəlxalq elmi jurnal

Международный научный журнал

International scientific journal

1970-ci ildən nəşr olunur

Издаётся с 1970 года

Published since 1970

İldə 4 dəfə çıxır

Выходит 4 раза в году

Published quarterly

№ 1

YANVAR-FEVRAL-MART

BAKI – 2017

REDAKSİYA HEYƏTİ

ABDULLAYEV KAMAL (baş redaktor), AXUNDOVA NƏRGİZ, BAXŞƏLİYEVA GÖVHƏR,

BÜNYADOV TEYMUR, CƏFƏROV NİZAMİ, ƏLƏKBƏROV AYDIN, ƏLİYEV VİLAYƏT,

ƏSKƏR RAMİZ, ƏZİZOV ELBRUS, HƏBİBBƏYLİ İSA, HÜSEYNOV RAFAEL, XƏLİLOV

BULUDXAN, XUDİYEV NİZAMİ, İMANOV MUXTAR (baş redaktorun müavini), KƏRİMLİ

TEYMUR, QULİYEV ƏBÜLFƏZ, MAHMUDOV YAQUB, MƏMMƏDƏLİYEV VASİM,

MƏMMƏDZADƏ İLHAM, NAĞISOYLU MÖHSÜN (baş redaktorun müavini), SALAMZADƏ ƏRTEGİN

MƏSUL KATİB ELÇİN İBRAHİMOV

BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR

DİLÇİLİK ÜZRƏ: Akalın Şükrü Haluk (Türkiyə),

Alyılmaz Cengiz (Türkiyə),

Bozdemir Mişel (Fransa), Buşhoten Hendrik (Almaniya),

Çeçenov Əli (Rusiya),

Ercilasun Əhməd Bican (Türkiyə), Güllü Qərənfil (Moldova),

Kaçalin Mustafa (Türkiyə),

Kajibekov Erden (Qazaxıstan), Kellner-Heinkel Barbara (Almaniya),

Konkobayev Kadirali (Qırğızıstan),

Kormuşin İqor (Rusiya), Məlikov Tofik (Rusiya),

Musaoğlu Mehman (Türkiyə),

Oh Çonq Jin (Cənubi Koreya), Raqaqnin Elizabetta (Almaniya),

Sərtqaya Osman Fikri (Türkiyə),

Soyeqov Muradgeldi (Türkmənistan), Tooru Hayaşi (Yaponiya),

Yusupova Alfiya (Tatarıstan)

FOLKLOR ÜZRƏ:

Çimpoeş Lyubov (Moldova),

Çobanoğlu Özkul (Türkiyə),

Ekici Metin (Türkiyə), Jurayev Mamatkul (Özbəkistan),

Sibqatullina Alfina (Rusiya),

Türkmən Fikrət (Türkiyə)

TARİX ÜZRƏ: Beyhan Mehmet Ali (Türkiyə),

Hakimov Rafail (Tatarıstan),

Karpov Sergey (Rusiya), Kıdırəli Darxan (Qazaxıstan),

Munçayev Rauf (Rusiya),

Nesterov Aleksandr (Rusiya), Turan Refik (Türkiyə)

ŞƏRQŞÜNASLIQ ÜZRƏ:

Apollon Silaqadze (Gürcüstan), Cəmil Tasin (Rumıniya),

Golden Piter (ABŞ),

Lee Hee Soo (Cənubi Koreya), Paul Yurgen (Almaniya),

Vasilyev Dmitri (Rusiya),

Zimonyi İştvan (Macarıstan)

FƏLSƏFƏ ÜZRƏ: Çumakov Aleksandr (Rusiya),

Kurmanqaliyeva Qaliya

(Qazaxıstan), Mahamatov Taxir (Rusiya),

Popkov Yuri (Rusiya)

İNCƏSƏNƏT VƏ

MEMARLIQ ÜZRƏ:

Akilova Kamola (Özbəkistan),

Xasiyanova Leyla (Rusiya),

Qalimjanova Asiya (Qazaxıstan)

ƏDƏBİYYAT ÜZRƏ:

Akpınar Yavuz (Türkiyə),

Aşırov Annaqurban

(Türkmənistan), Aşurova Gülbahar (Özbəkistan),

Bondarev Aleksandr (Rusiya),

Kalpaklı Mehmet (Türkiyə), Qorxmaz Ramazan (Türkiyə),

Sokolovski Nikolay (Polşa)

JURNALIN TƏSİSÇİSİ: AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ

КАМАЛ АБДУЛЛАЕВ (главный редактор), МОХСУН НАГИСОЙЛУ (заместитель

главного редактора), МУХТАР ИМАНОВ (заместитель главного редактора), АБУЛЬФАЗ

ГУЛИЕВ, АЙДЫН АЛЕКПЕРОВ, БУЛУДХАН ХАЛИЛОВ, ВАСИМ МАМЕДАЛИЕВ,

ВИЛАЙЕТ АЛИЕВ, ГОВХАР БАХШАЛИЕВА, ИЛЬХАМ МАМЕДЗАДЕ, ИСА

ГАБИББЕЙЛИ, НАРГИЗ АХУНДОВА, НИЗАМИ ДЖАФАРОВ, НИЗАМИ ХУДИЕВ,

РАМИЗ АСКЕР, РАФАЕЛЬ ГУСЕЙНОВ, ТЕЙМУР БУНЙАДОВ, ТЕЙМУР КЕРИМЛИ,

ЭЛЬБРУС АЗИЗОВ, ЭРТЕГИН САЛАМЗАДЕ, ЯГУБ МАХМУДОВ

ОТВЕТСТВЕННЫЙ СЕКРЕТАРЬ ЭЛЬЧИН ИБРАГИМОВ

ЗАРУБЕЖНЫЕ КОНСУЛЬТАНТЫ

ЯЗЫКОЗНАНИЕ: Ахмет Биджан Эрджиласун

(Турция), Али Чеченов (Россия),

Альфия Юсупова (Татарстан),

Барбара Кельнер-Хенкель (Германия),

Гюльлю Геренфил (Молдова),

Дженгиз Алйылмаз (Турция), Игорь Кормушин (Россия),

Кадирали Конкобаев (Кыргызстан),

Мехман Мусаоглу (Турция),

Мишель Боздемир (Франция),

Мурадгелди Соегов (Туркменистан),

Мустафа Качалин (Турция), Осман Фикри Серткая (Турция),

Тофик Меликов (Россия),

Хаяши Тоору (Япония), Хендрик Бушотен (Германия),

Чонг Джин Ох (Южная Корея),

Шюкрю Халук Акалын (Турция), Эрден Каджибеков (Казахстан),

Элизабетта Рагагнин (Германия)

ФОЛЬКЛОР:

Альфина Сибгатуллина (Россия),

Любовь Чимпоеш (Молдова), Маматкул Жураев (Узбекистан),

Метин Экиджи (Турция),

Озкул Чобаноглу (Турция), Фикрет Тюркмен (Турция)

ИСТОРИЯ: Александр Нестеров (Россия),

Дархан Кыдырали (Казахстан),

Мехмет Али Бейхан (Турция),

Рауф Мунчаев (Россия),

Рафаиль Хакимов (Татарстан),

Рефик Туран (Турция), Сергей Карпов (Россия)

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ:

Аполлон Силагадзе (Грузия),

Дмитрий Васильев (Россия),

Иштван Зимоньи (Венгрия), Питер Голден (США),

Тасин Джемиль (Румыния),

Хее Соо Лее (Южная Корея), Юрген Поль (Германия)

ФИЛОСОФИЯ: Александр Чумаков (Россия),

Галия Курмангалиева (Казахстан),

Тахир Махаматов (Россия),

Юрий Попков (Россия)

ИСКУССТВО И

АРХИТЕКТУРА:

Асия Галимжанова (Казахстан),

Камола Акилова (Узбекистан),

Лейла Хасиянова (Россия)

ЛИТЕРАТУРА:

Аннакурбан Ашыров

(Туркменистан),

Александр Бондарев (Россия), Гюльбахар Ашурова

(Узбекистан),

Мехмет Калпаклы (Турция), Николай Соколовски (Польша),

Рамазан Коркмаз (Турция),

Явуз Акпынар (Турция)

УЧРЕДИТЕЛЬ ЖУРНАЛА: ПРЕЗИДИУМ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА

EDITORIAL STAFF

KAMAL ABDULLAYEV (Editor-in-Chief), MOHSUN NAGHISOYLU (Deputy Editor-in-

Chief), MUKHTAR IMANOV (Deputy Editor-in-Chief), ABULFAZ GULIYEV, ARTAGIN

SALAMZADE, AYDIN ALEKBEROV, BULUDKHAN KHALILOV, ELBRUS AZIZOV,

GOVHAR BAKHSHALIYEVA, ILHAM MAMMADZADE, ISA HABIBBEYLI, NARGIZ

AKHUNDOVA, NIZAMI JAFAROV, NIZAMI KHUDIYEV, RAFAEL HUSSEYNOV, RAMIZ

ASKER, TEYMUR BUNYADOV, TEYMUR KERIMLI, VASIM MAMMADALIYEV,

VILAYAT ALIYEV, YAGUB MAHMUDOV

EXECUTIVE SECRETARY ELCHIN IBRAHIMOV

INTERNATIONAL ADVISERS

ON LINGUISTICS:

Ahmet Bijan Erjilasun (Turkey),

Alfiya Yusupova (Tatarstan), Ali Chechenov (Russia),

Barbara Kellner-Heinkele

(Germany), Chong Jin Oh (South Korea),

Elisabetta Ragagnin (Germany),

Erden Kajibekov (Kazakhstan), Gullu Karanfil (Moldova),

Hayashi Tooru (Japan),

Hendrik Boeschoten (Germany),

Igor Kormushin (Russia),

Jengiz Alyilmaz (Turkey),

Kadirali Konkobaev (Kyrghyzstan),

Mehman Musaoghlu (Turkey),

Mishel Bozdemir (France), Muradgeldi Soyegov

(Turkmenistan),

Mustafa Kachalin (Turkey), Osman Fikri Sertkaya (Turkey),

Shukru Haluk Akalyn (Turkey),

Tofik Melikov (Russia)

ON FOLKLORE:

Alfina Sibqatullina (Russia),

Fikret Turkmen (Turkey), Lyubov Chimpoesh (Moldova),

Mamatkul Zhurayev (Uzbekistan),

Metin Ekiji (Turkey), Ozkul Chobanoghlu (Turkey)

ON HISTORY:

Aleksandr Nesterov (Russia),

Darkhan Kidirali (Kazakhstan),

Mehmet Ali Beyhan (Turkey),

Rafail Hakimov (Tatarstan),

Rauf Munchayev (Russia),

Refik Turan (Turkey), Sergey Karpov (Russia)

ON ORIENTAL STUDIES:

Apollon Silagadze (Georgia),

Dmitry Vasilyev (Russia),

Hee Soo Lee (South Korea), Ishtvan Zimonyi (Hungary),

Juergen Paul (Germany),

Peter Golden (USA), Tasin Jemil (Romania)

ON PHILOSOPHY:

Aleksandr Chumakov (Russia),

Galiya Kurmangaliyeva (Kazakhstan),

Takhir Mahamatov (Russia),

Yuriy Popkov (Russia)

ON ART AND

ARCHITECTURE: Asiya Galimzhanova

(Kazakhstan),

Kamola Akilova (Uzbekistan),

Leyla Khasiyanova (Russia) ON LITERATURE:

Aleksandr Bondarev (Russia),

Annagurban Ashirov (Turkmenistan), Gulbahar Ashurova (Uzbekistan),

Mehmet Kalpakly (Turkey),

Nikolay Sokolovski (Poland), Ramazan Korkmaz (Turkey),

Yavuz Akpinar (Turkey)

FOUNDER OF THE JOURNAL: THE PRESIDIUM OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF AZERBAIJAN

T Ü R K O L O G İ Y A

№ 1 2017

İ Ç İ N D Ə K İ L Ə R

TÜRKOLOJİ İRS

Ağamusa Axundov (Azərbaycan). Türk dillərinin məntiqi tipinin qurulması üzrə bir

təcrübə..................................................................................................................................... 11

ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR

Özkul Çobanoğlu (Türkiyə). Dastan və ballada: türk və ingilis küçə dastanı ənənələrinin

müqayisəli təhlili.....................................................................................................................

14

TARİX VƏ ETNOQRAFİYA

Oljas Süleymenov (Qazaxıstan). Piramida üzərində şahin (türklər Qədim Misirdə)............... 26

YAZILI ABİDƏLƏR

Şinci İdo (Yaponiya). Tülay Çulha (Türkiyə). Karay Milli Kitabxanasında saxlanan

əlyazmada istifadə olunmuş saitlər və işarələr........................................................................

42

AĞAMUSA AXUNDOV–85

Akademik Ağamusa Axundovun anadan olmasının 85 illiyi haqqında Azərbaycan Milli

Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin Qərarı...............................................................

58

Möhsün Nağısoylu (Azərbaycan). Azərbaycan dilçilik elminin görkəmli nümayəndəsi........

Rafael Hüseynov (Azərbaycan). “Ləyaqətlə yaşadım” deyə bilmək xoşbəxtliyi...................

67

72

Şükrü Haluk Akalın (Türkiyə). Ağamusa Axundovun xatirəsinə........................................... 83

Muhamed Haridi (Misir). Misirdə “Azərbaycan dili” ağacı əkən müəllimimiz Ağamusa

Axundov haqqında xatirələrim................................................................................................

86

Tooru Hayaşi (Yaponiya). Ağamusa Muallim haqqında xatirələr.......................................... 88

Mehman Musayev (Türkiyə). Türkologiyanın aktual problemləri və Ağamusa Axundov..... 89

TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR

Danuta Çmielovska (Polşa). Varşava Universitetində türkologiya kürsüsü........................... 93

RESENZİYALAR

Füzuli Məcidli (Qazaxıstan). Süer Eker, Ülkü Çelik Savk. Tehlükedeki Türk Dilleri...........

Aydın Ələkbərov (Azərbaycan). Nizami Cəfərov. Türkologiyaya giriş..................................

98

100

Alfiya Yusupova (Tatarıstan), Elvira Dinmöhemmetova (Tatarıstan). Mustafa Öner. Kazan-

Tatar Türkçesi Sözlüğü............................................................................................................

103

Nazim Muradov (Şimali Kipr Türk Respublikası). Bilgehan Atsız Gökdağ.

Türklerin Dünyası....................................................................................................................

105

Qətibə Mahmudova (Azərbaycan). Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva. Maşın

tərcüməsinin nəzəri əsasları....................................................................................................

107

İÇİNDƏKİLƏR

KONFRANSLAR

“Bakıda Macarıstan Günləri”..................................................................................................

“Qloballaşma dövründə linqvistika və linqvodidaktika nəzəriyyələri” problemlərinə həsr

olunmuş beynəlxalq konfrans..................................................................................................

109

110

II Beynəlxalq Türk Dili və Ədəbiyyatı Simpoziumu.............................................................. 111

III Beynəlxalq Dil Tədrisi və Təlimi Simpoziumu................................................................. 111

Gənc tədqiqatçıların II Beynəlxalq Sosial Elmlər Konfransı.................................................. 111

DƏYİRMİ MASALAR

“Türkologiya” jurnalının nəzdində növbəti seminar............................................................... 112

PERSONALİA

Qəzənfər Kazımov – 80.......................................................................................................... 114

Nuri Yüce – 75........................................................................................................................ 116

NEKROLOQLAR

Əliyar Səfərli…………........................................................................................................... 123

Ahmet Suleymanov.............……………………………………………………………….... 124


№ 1 2017

С О Д Е Р Ж А Н И Е

ТЮРКОЛОГИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ

Агамуса Ахундов (Азербайджан). Опыт построения логического типа тюркских

языков..................................................................................................................................... 11

ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР

Озкул Чобаноглу (Турция). Дастан и баллада: сравнительный анализ традиций

турецких и английских уличных дастанов......................................................................... 14

ИСТОРИЯ И ЭТНОГРАФИЯ

Олжас Сулейменов (Казахстан). Сокол над пирамидой (тюрки в Древнем Египте)..... 26

ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ

Шинджи Идо (Япония). Тулай Чулха (Турция). Гласные и знаки, используемые в

рукописи, хранящейся в Карайской национальной библиотеке...................................... 42

АГАМУСА АХУНДОВ–85

Постановление Президиума Национальной Академии Наук Азербайджана о 85-

летней годовщине со дня рождения академика Агамусы Ахундова........................... 61

Мохсун Нагисойлу (Азербайджан). Видный представитель языкознания

Азербайджана........................................................................................................................

67

Рафаeль Гусейнов (Азербайджан). Счастье осознания того, что «прожил жизнь с

достоинством»....................................................................................................................... 72

Шюкрю Халук Акалын (Турция). Памяти Агамусы Ахундова........................................ 83

Мухаммед Хариди (Египет). Воспоминания о нашем педагоге Агамусе Ахундове,

посадившем дерево «азербайджанского языка» в Египте……………………………...

86

Тоору Хаяши (Япония). Мои воспоминания Агамусе Муаллиме.................................... 88

Мехман Мусаев (Турция). Актуальные проблемы тюркологии и Агамуса Ахундов... 89

ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ

Данута Чмиеловска (Польша). Кафедра тюркологии Варшавского Университета...... 93

РЕЦЕНЗИИ

Физули Меджидли (Казахстан). Süer Eker, Ülkü Çelik Savk. Tehlükedeki Türk Dilleri... 98

Айдын Алекперов (Азербайджан). Nizami Cəfərov. Türkologiyaya giriş........................... 100

Альфия Юсупова (Taтарстан), Эльвира Динмохемметова (Taтарстан). Mustafa Öner.

Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü...............................................................................................

103

Назим Мурадов (Турецкая Республика Северного Кипра). Bilgehan Atsız Gökdağ.

Türklerin Dünyası...................................................................................................................

105

Гатиба Махмудова (Азербайджан). Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva. Maşın


107

СОДЕРЖАНИЕ

КОНФЕРЕНЦИИ

«Дни Венгрии в Азербайджане»......................................................................................... 109

Международная конференция «Проблемы теории лингвистики и лингводидактики в

период глобализации»..........................................................................................................

110

II Международный симпозиум турецкого языка и литературы....................................... 111

III Международный симпозиум по обучению языку ………………............................... 111

II Международная конференция молодых исследователей по социальным наукам..... 111

КРУГЛЫЕ СТОЛЫ

Очередной семинар журнала «Тюркология»..................................................................... 112

ПЕРСОНАЛИИ

Газанфар Кязимов – 80......................................................................................................... 114

Нури Йюдже – 75.................................................................................................................. 116

НЕКРОЛОГИ

Алияр Сафарли.…………………………………………………………………………..... 123

Ахмет Сулейманов................................................................................................................ 124


№ 1 2017

C O N T E N T S

TURKOLOGICAL HERITAGE

Aghamusa Akhundov (Azerbaijan). An Experiment in Forming the Logical Type of Turkic

Languages................................................................................................................................ 11

LITERATURE AND FOLKLORE

Ozkul Chobanoghlu (Turkey). Dastan and Ballad: a Comparison of Turkish and English

Minstrel Traditions.................................................................................................................. 14

HISTORY AND ETHNOGRAPHY

Olzhas Suleymenov (Kazakhstan). Falcon Over the Pyramid (The Turks in Ancient

Egypt)...................................................................................................................................... 26

WRITTEN MONUMENTS

Shinji Ido (Japan). Tulay Chulha (Turkey). Vowel Letters and Signs in a Manuscript Held

in the National Karay Library................................................................................................. 42

AGHAMUSA AKHUNDOV – 85

Decision of the Presidium of the National Academy of Sciences of Azerbaijan on the

85th

Anniversary of the Birth of Academician Aghamusa Akhundov……………………. 64

Mohsun Naghisoylu (Azerbaijan). A Distinguished Representative of Azerbaijani

Linguistics............................................................................................................................... 67

Rafael Huseynov (Azerbaijan). Happiness is Being Able to Say “I lived with Dignity”....... 72

Shukru Haluk Akalyn (Turkey). In Memory of Aghamusa Akhundov................................... 83

Muhamed Haridy (Egypt). My Recollections of our Teacher Aghamusa Akhundov Who

Planted the Tree of the Azerbaijani Language in Egypt.........................................................

86

Tooru Hayashi (Japan) . Recollections About Aghamusa Muallim........................................ 88

Mehman Musayev (Turkey). Topical Problems in Turkology and Aghamusa Akhundov..... 89

CENTRES OF TURKOLOGY

Danuta Chmielowska (Poland). The Department of Turkology at Warsaw University........ 93

REVIEWS

Fuzuli Mejidli (Kazakhstan). Süer Eker, Ülkü Çelik Savk. Tehlükedeki Türk Dilleri...........

Aydin Alekberov (Azerbaijan). Nizami Cəfərov. Türkologiyaya giriş...................................

98

100

Alfiya Yusupova (Tatarstan). Elvira Dinmohemmetova (Tatarstan). Mustafa Öner. Kazan-

Tatar Türkçesi Sözlüğü...........................................................................................................

103

Nazim Muradov (The Republic of Turkey and Northern Cyprus). Bilgehan Atsız

Gökdağ. Türklerin Dünyası....................................................................................................

105

Gatiba Mahmudova (Azerbaijan). Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva. Maşın


107

C O N T E N T S

CONFERENCES

“Hungarian Days in Baku”..................................................................................................... 109

The International Conference “Problems of Theoretical Linguistics and Linguodidactics in

the Period of Globalization”...................................................................................................

110

The Second International Symposium of Turkish Language and Literature.......................... 111

The Third International Symposium of Language Teaching.................................................. 111

The Second International Young Researchers’ Social Sciences Conference......................... 111

ROUND TABLES

“Turkology” Journal’s Latest Seminar………………………...…………………................ 112

PERSONAL NEWS

Gazanfar Kazimov – 80.......................................................................................................... 114

Nuri Yuje – 75……………………………………………………………………………… 116

OBITUARIES

Aliyar Safarli……………………………………………………………………………….. 123

Ahmet Suleymanov…………………………………………………………………………. 124


№ 1 2017

TÜRKOLOJİ İRS

ТЮРКОЛОГИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ

TURKOLOGICAL HERITAGE

Ağamusa Axundov (1932-2015) ‒ Azərbaycanın

görkəmli dilçi və türkoloq alimi, 1981-ci ildən Azərbay-

can Yazıçılar Birliyinin üzvü, filologiya elmləri doktoru

(1964), professor (1967), Azərbaycan Milli Elmlər Aka-

demiyasının həqiqi üzvü (2007), Azərbaycan Respublika-

sı Dövlət Mükafatı laureatı (1986), Azərbaycan Respub-

likası Əməkdar elm xadimi (1990).

Sovet Türkoloqları Komitəsinin (1974-cü ildən),

Almaniya Demokratik Respublikasında nəşr edilən

“Fonetika, dilçilik: Kommunikativ tədqiqatlar” adlı bey-

nəlxalq nəzəri jurnalın redaksiya heyətinin (1978-ci il-

dən) üzvü, Azərbaycan EA Terminologiya Komissiyası

sədrinin müavini kimi geniş ictimai-elmi fəaliyyət göstər-

mişdir.

Uzun illər Bakı Dövlət Universitetində “Ümumi

dilçilik” kafedrasının professoru, “Filologiya” fakültə-

sinin dekanı (1967-1974 və 1980-1990) olmuş, “Ümumi

dilçilik” kafedrasının müdiri (1981-1999) vəzifəsində ça-

lışmışdır. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi

adına Dilçilik İnstitutunun direktoru (1990-2011), eyni zamanda AMEA-nın Humanitar və İctimai

Elmlər Bölməsinin akademik katibi (2001-2011) vəzifəsində çalışmışdır.

Misir Ərəb Respublikasının Eyn-Şəms Universitetində (1965-1966), və Yaponiyanın Tokio

Universitetində (1995) Azərbaycan dili və ədəbiyyatından dərs demişdir.

“Türkologiya” jurnalının baş redaktoru (1993-2014), “Ulduz” və “Azərbaycan” jurnalları-

nın redaksiya heyətinin üzvü olmuşdur.

“Türkologiya” jurnalı oxucularına görkəmli Azərbaycan alimi A.Axundovun “Türk dillərinin

məntiqi tipinin qurulması üzrə bir təcrübə” adlı məqaləsini təqdim edir.

AĞAMUSA AXUNDOV (Azərbaycan)

TÜRK DİLLƏRİNİN MƏNTİQİ TİPİNİN QURULMASI ÜZRƏ BİR

TƏCRÜBƏ

Əsrlərdir ki, dünya dillərinin əksəriyyətinin qrammatik quruluşu Frakiyalı

Dionisinin qrammatik təlimi əsasında qurulmuş ənənəvi qrammatika qəlibində təs-

vir edilir. Halbuki dillərin tipoloji (ənənəvi-tipoloji) təsnifi qrammatik quruluşca

kəskin fərqlənən dillərin özümlüyünü əks etdirən “qrammatikaların” mövcud

olmasının nə qədər vacib olduğunu aydın göstərir. Şübhəsiz, öz qrammatik qurulu-

Məqalə Ağamusa Axundovun “Dil və ədəbiyyat” kitabından götürülmüşdür. Bakı, “Gənclik”, 2003, 239-242 s.

https://az.wikipedia.org/wiki/1981

https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_Yaz%C4%B1%C3%A7%C4%B1lar_Birliyi

https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_Yaz%C4%B1%C3%A7%C4%B1lar_Birliyi

https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_Milli_Elml%C9%99r_Akademiyas%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_Milli_Elml%C9%99r_Akademiyas%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/Misir

https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_dili

https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_%C9%99d%C9%99biyyat%C4%B1

AĞAMUSA AXUNDOV

12

şuna görə kəskin fərqlənən dillərin eyni qrammatik təlim əsasında tədqiqi onların

daxili mexanizmini lazımınca əks etdirə bilməz. Buna görə də quruluşca fərqlənən

hər bir dil qrupunun, o cümlədən türk dillərinin bir sıra spesifik dil xüsusiyyətləri

hələ də kifayət qədər öyrənilib meydana çıxarılmamış, yaxud da mübahisəli qalır.

Qeyd edək ki, müəyyən dillərin özünəməxsus qrammatik mexanizmini daha

düzgün və hərtərəfli əks etdirən qrammatik modellər qurmaq qədimdən müşahidə

olunur. İlk növbədə mən orta əsrlər İslam dövrünün məşhur ərəb qrammatikası mü-

təxəssisi Sibaveyhinin “Əl-Kitab” adlı məlum tədqiqatını qeyd etmək istərdim.

“İsgəndəriyyə qrammatikası” təilimindən uzaqlaşma, tədqiqat obyekti olan dillərin

spesifikasını meydana çıxarma təşəbbüsləri əsrimizin əvvəllərindən də olmuşdur.

Məsələn, çin dili sahəsində A.Masperonun, müəyyən dərəcədə Y.D.Polivanovun,

yapon dili sahəsində B.Blokun tədqiqləri və s.

Türk dillərinin qrammatik quruluşunun özünəməxsusluqlarını meydana

çıxarma təşəbbüsü A.N.Kononovun, N.A.Baskakovun, son vaxtlar isə M.N.İvano-

vun və onun şagirdlərinin (X.Q.Niqmatov və b.) əsərlərində özünü aydın göstərir.

Başqa bir dilin təsiri altına düşmədən türk dilinin qrammatikasını türk dilinin fərdi-

liyi əsasında yaratmaq ideyası türk dilçiliyində də vardır (T.Gencan, M.Ergin).

Fəqət başqa dillər kimi, türk dilləri sahəsində də özünü göstərən yeniliklər

ənənəvi qrammatik anlayışlar çərçivəsindən o qədər də kənara çıxmır. Bunun səbə-

bi aydındır: müxtəlif dil qruplarına aid qrammatikaların yaranması üçün həmin dil

qruplarının özümlü xüsusiyyətlərinin meydana çıxarılması ilə yanaşı, onların ümu-

miləşdirilməsi və beləliklə, həmin dil qruplarının məntiqi tipinin qurulması ilkin

şərtlərdəndir.

Ayrıca dil qrupunun, deyək ki, türk dillərinin məntiqi tipinin qurulması

dedikdə biz türk dillərinin fonoloji, qrammatik və leksik səviyyələrdə yalnız həmin

dillərə xas olan xüsusiyyətlərinin konkret dil faktları olmadan müəyyənləşdirilən

aksiomatik sistemini nəzərdə tuturuq. Elə aksiomatik sistemini ki, ona bütün türk

dilləri cavab verir.

Təbiidir ki, belə aksiomatik sistemin, başqa sözlə, məntiqi tipin yaradılması

üçün ilk növbədə həmin aksiomatik sistemə malik dillərin linqvistik tiplərinin

yaradılması tələb olunur. Türk dillərinin linqvistik tipinin yaradılması həmin dillə-

rin məntiqi tipinin qurulmasının ilk mərhələsi olub, öz terminoloji mənasına görə

dillərin tipoloji (ənənəvi-morfoloji) bölgüsü üzrə müəyyənləşdirilən dil tipləri anla-

mından daha genişdir. Belə ki, dillərin tipologiyası, dil tipi anlayışı təsnif prinsi-

pinin adından (ənənəvi-morfoloji) da göründüyü kimi, müəyyən tipə daxil olan dil-

lərin yalnız morfoloji quruluşunu nəzərdə tutur. Dillərin G.P.Melnikov tərəfindən

aparılmış determinativ bölgüsü də dillərin morfoloji quruluşuna, sözdüzəldici və

sözdəyişdirici fonemlərinə əsaslanır. Müəyyən dillər qrupunun linqvistik tipi isə

bizim anlamımızda məzmunca xeyli geniş olub, həmin qrupa daxil olan dillərin

özünəməxsus fonoloji, morfoloji, sintaktik, leksik, semantik xüsusiyyətlərinin ən

mühümlərini tapmağı tələb edir.

TÜRK DİLLƏRİNİN MƏNTİQİ TİPİNİN QURULMASI ÜZRƏ BİR TƏCRÜBƏ

13

Xüsusi başlıqlarla qeyd olunmasa da, türk dillərinin linqvistik tipinin qurul-

ması üzrə artıq müəyyən işlər görülmüşdür. Məsələn, Məhərrəm Erginin “Türk Dil

Bilgisi” (Sofya, 1967), Ömer Demircanın “Türkiye türkcesinde kök-ek ilişğileri”

(Ankara, 1977) əsərləri fonoloji, A.N.Kononovun «О природе тюркской

агглютинации» (В.Я, 1976 № 4), N.A.Baskakovun «Агглютинация и граммати-

калтзация слов в тюркских языках» (В.Я, 1978 № 4) Besim Atalayın İbrahim

Kutlukun və Sevgi Özelin professor Doğan tərəfindən yönəldilən və yayıma

hazırlanan “Sözcük Turleri” (Ankara, 1976) əsərləri morfoloji, N.A.Baskakovun

«Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языках»

(Moskva, 1975) kitabı sintaktik səviyyədə türk dillərinin linqvistik tipinin yaradıl-

ması sahəsində görülən işlərdəndir.

Öz fikirlərimi türk dillərinin məntiqi tipinin qurulması üzrə aksiomatik sis-

temə aid bəzi qeydlərlə bitirmək istəyirəm. Məsələn, türk dillərinin məntiqi tipi

üçün belə aksiomlar qeydə almaq olar:

FONOLOJİ səviyyədə:

Eyni bir söz və ya sözforma daxilində ön sıra saitləri o zaman və yalnız o za-

man işlənə bilər ki, arxa sıra saitləri işlənməz; və yaxud eyni bir söz və ya sözfor-

ma daxilində arxa sıra saitləri o zaman və yalnız o zaman işlənə bilər ki, ön sıra

saitləri işlənməz (A + B). Belə oxunur: A hadisəsi o zaman və yalnız o zaman olur

ki, B hadisəsi olmur.

Etiraz edilə bilər ki, sinharmonizmə əsaslanan bu qanun türk dillərindən əla-

və, monqol, tunqus-mancup, fin-uqor, ümumiyyətlə, Ural-Altay dillərinə, habelə

bəzi Qərbi Afrika və paleoasiya dillərinə də aiddir. Doğrudur. Lakin bu, əslində,

həmin dillərin də türk dilləri üçün müəyyənləşdirilmiş linqvistik təlim əsasında təd-

qiq edilə biləcəyini göstərir.

MORFOLOJİ səviyyədə: Şəkilçilər o zaman və yalnız o zaman işlənir ki,

onlardan əvvəl kök gəlir və yaxud köklər o zaman və yalnız o zaman işlənir ki, on-

lardan əvvəl şəkilçi işlənmir.

SİNTAKTİK səviyyədə isə, məsələn, bunu göstərmək olar: sintaqmın təyin-

ləyən üzvləri o zaman və məhz o zaman işlədilir ki, onlardan sonra təyinlənən

gəlir.

LEKSİK səviyyədə: bütün kök morfemlər müstəqil sözlərdir.

______________


№ 1 2017

ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR

ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР

LITERATURE AND FOLKLORE

OZKUL CHOBANOGHLU (Turkey)

DESTAN AND BALLAD: A COMPARISON OF TURKISH AND ENGLISH

STREET MINSTREL TRADITIONS

Abstract

The purpose of this paper is to compare the English and Turkish broadside ballad

traditions by considering their production process, transmission, reception as articulated

content, and structure. According to Western European, especially Anglo-Saxon literary

tradition, any song narrating a story may be called a ballad. This word comes from the late

Latin and Italian word “ ballare” which means “to dance”. From this point of view a ballad

is considered to be a kind of song that tells a story by the accompaniment of a dance.

Having a very old history, ballads are divided into three main types: folk ballads, lit-

erary ballads and broadside ballads. All of them are characterized and main differences and

similarities between them are compared in this paper. A preliminary outline of the two lit-

erary traditions will help create a context for making such comparisons.

Key words: ballad traditions, production process, a context, ancient, differences,

similarities, a preliminary outline.

The broadside ballad, as a universal phenomenon, has always been ham-

pered by prejudice. This traditional prejudice originated from the "supposed infe-

rior" quality of the actual ballads and the low to middle class social and literary

status of the genre. Recently, rapidly growing scholarship on broadside ballads in

England in particular has shown their value in reflecting and shaping the attitudes

of the times.

The Turkish broadside ballads (destans) to be considered in this article will

be related to those popularized by means in the press or texts written and sold by

minstrels on city streets, especially during the period 1850-1950. Since most Turk-

ish folklorists focus on the norms of orthodox literature, they regard these broad-

Turkey, University of Hacettepe, Full Professor of Folklore and Folklife. E-mail: [email protected]

DESTAN AND BALLAD: A COMPARISON OF TURKISH AND ENGLISH STREET MINSTREL TRADITIONS

15

side destans as aesthetically vulgar and low in content. For this reason, they have

not been collected, classified and described as a cohesive whole. Yet, the availabil-

ity of at least 5,000 Turkish broadsheet ballads to alone is proof to this author of

the genre’s one-time popularity.

A) Context, production Process, And Transmission: In Western Europe-

an, or more specifically Anglo-Saxon literary tradition, any narrative song can be

called a ballad, but in technical terms, a ballad is a specific literary form. It is well

known that the word comes from the late Latin and Italian word "ballare," meaning

"to dance." In this context, a ballad is a song that tells a story, and was originally a

music accompaniment to a dance.

However in the Anglo-Saxon literary tradition, there are three main types

of ballads: folk ballads, literary ballads and broadside ballads.

Folk ballads belong to oral tradition. They were anonymously authored,

and transmitted from singer to singer by word-of-mouth. Folk ballads had certain

common characteristics. The story, which often began abruptly and moved rapidly,

was told as an impersonal narrative, primarily through dialogue and action. The

theme was often tragic and the events sensational. There are also a number of com-

ic ballads. A ballad typically dealt with a single episode, with minimal imagery and

background information, and little attempt to develop character.

The literary ballad, unlike folk ballads, and even the broadside ballads, was

communicated in a sophisticated form. Unlike the anonymous, orally transmitted

folk ballad, the literary ballad was a written composition by a single poet, who de-

liberately chose the sorts of themes found in the folk ballad and imitated their form.

Despite the similarities between the literary and folk ballads, literary ballads were

meant to be read rather than sung.

The broadside ballad, so called because it was printed on a single sheet of

paper, was a popular but less sophisticated literary form. The broadside ballad,

modeled on familiar folk ballads, was essentially an early form of tabloid journal-

ism- rhymed accounts of sensational news events. Like the folk ballad, the broad-

side ballad was characterized by simple language and rough rhymes, though the

verses in the broadside ballad was likely to be more doggered.

The varied content of ballads not only reveals popular responses to great

events such as war, rebellion, religious strife and political conflict, but they also

chart the flux of social change in their declarations on sex, crime, education, work

and race. They provide, in the words of Roy Palmer (1988), "the sound of history."

The ballad form is quite ancient. In many places, such as Turkey, ballads

form a large part of the orally-transmitted national literature. The minstrel destan

genre (âşık tarzı destan türü), one of the oldest Turkish national literary traditions

is characterized by its oral cultural context. Minstrel destans are ballads composed

about specific situations (family feuds, community problems, events, natural disas-

ters, news, marriage, death, epochal and mystical concepts like creation of the

world, morality, or physical objects (mountains, cities). In short, any kind of destan

OZKUL CHOBANOGHLU

16

performance by an âşık, either tells a story, or gives information about specific

events, or explain concepts from folk philosophy or traditional world views.

Generally, a destan contains a minimum of five stanzas, with the stanza be-

ing composed of four, seven, eight or even eleven syllable lines. There is no limit

to the number of stanzas which a destan can contain. Folk destans are performed

by minstrels using the bağlama, or Turkish lute, and are sung to traditional fixed

musical forms (âşık havaları).

Most of the time, new destans are created spontaneously during an improvi-

sational "poetry duel"(âşık karşılaşmaları) by two or more minstrels. Once creat-

ed, they often are recited at later performances, either by the author or by another

individual. Since its transmission is from singer to singer by word of mouth, the

name of the author was easily lost, thus becoming an anonymous folk destan, or

türkü. Until the nineteenth century, minstrel and folk destans were solely part of

oral tradition. As the printing press came into common usage, minstrels began to

publish their destans on single sheets of paper, and these "broadside ballads" (yazılı

kültür ortamı destanları) were sold on the street.

Moreover, the Turkish elite became interested in the form of folk destans in

the late nineteenth century. They imitated both the form and contents of this genre.

These poets also published literary destans that were more sophisticated than the

popular minstrel forms.

In the middle of the twentieth century, minstrel destans were recorded and

sold as electronic media, such as records and cassettes. Today, all three types of

minstrel performance-oral, written and electronic-are available to the Turkish pub-

lic.

The Turkish broadside destans were very similar to English broadside bal-

lads in format and intent. They were printed on poor-quality paper; most of the

time they were sensationalized to appeal to more popular tastes; and they were sold

approximately five times daily for the price of a newspaper. They were sold any-

place where groups of people gathered: on street corners, in open markets, coffee-

houses, trains, train stations, and rural areas, even at places where grain was

threshed. Their length (60-120 lines) was limited by the space available on a single

sheet of paper, often on both sides, and they usually were illustrated with a picture

which was copied from newspapers or drawn by anonymous folk artists.

Although we do not know exactly when the minstrels' destans were pub-

lished for the first time, it is clear that it was done in the form of single broadsheets

(lithographs) that were widely distributed to the public. The business of popular

literature, including the cheap story books (hikâye) and the minstrels’ broadside

destans, flourished especially after 1850. Moreover, when we consider that one of

the earliest broadsheet destans is about the Crimean War and sources from news-

For a folkloristic understanding and usage of the concepts of folk philosophy and worldview see (Dundes 1972,

Toelken 1975 and Geertz 1973.). For further information about Turkish minstrel tradition see. (Başgöz 1998, Erdener 1995, Moyle 1990;

Çobanoğlu 2000; 2001).


17

papers, one could speculate that the British broadside ballad was modeled after

imitating Turkish minstrel broadside destans, since there were more than 30,000

British soldiers in Üsküdar, a district of Istanbul, and there were many British

broadside ballads published about the Crimean War.

The position of the broadside destans in contemporary literary activity, as

with other printed material, can be approached from two main perspectives. The

first one is that newspapers were heavily censored and were forbidden by Sultan

Abdülhamit II to publish sensationalized news. In contrast, most of the time,

broadside destans could deal freely with such news, and soon became highly

sought-after sources.

As with British broadside ballads, it is a mistake to consider the circulation

of broadside destans in a purely written context. From the beginning of the nine-

teenth century onwards, these broadside destans were sold by street vendors, who

not only distributed destans, but sang them, putting destans into a new type of

context: urban centers, mosques, markets and other obvious public places; that is,

anywhere customers could be found. The significance of this new type is obvious

from the average circulation, sometimes as much as 1000 - 3000 copies. Moreo-

ver, the broadside destans also earned five times more per copy than the average

newspaper, was often reprinted several times, and was non-taxed.

The emergence of destans in the form of broadsheets had a profound impact

not only on the method in which folk destans were delivered, but also on their

competitors and audience. Clearly, oral minstrels could not engage their audiences

as effectively as the destan street vendors and soon lost their patrons. Most im-

portantly, the patrons of the destan changed radically. Before the broadsheets, au-

diences were limited to male gatherings at certain set locations, such as coffee

houses. Now, broadsheets reached a much greater variety of people who never

before had direct access to destans, especially females.

The text of broadside destan usually was sung, but sometimes read to the

audience at the time it went on sale, as a part of the commercial process. Perfor-

mance and sales were closely linked as integral aspects of broadside destans. After

writing a broadside destan, the minstrel would go to a publishing house, and make

a deal for publishing it. Subsequently, destan-selling minstrel, with broadside de-

A comparative work on the Crimean War by considering Turkish and English broadside ballads by the present

author see (Çobanoğlu 2004). A second possible perspective not examined in the present study is the modernization process which had an

impact on the oral minstrel tradition in İstanbul. Perhaps the most revealing example of this functionality can be

seen in both English and Turkish broadside ballads from the Crimean War. As seen in available primary sources,

appeals in both Turkish and English broadsheets aimed at a patriotic public whose donations supported both the

national cause and the street vendor, the humble servant of the people. One could also see in such example that

the broadside ballad was a key instrument in mobilizing public opinion at critical times. Given its popularity and

circulation numbers, broadsheets reached a wider audience than any newspaper at the time could. Only future

studies will illuminate the importance of this genre as a critical tool in modernizing the ideological projection of

the Ottoman state within society at large. Once such work is completed, connections with critical trends in Euro-

pean thought and institutional development can be made.

OZKUL CHOBANOGHLU

18

stans in hand and often accompanied by a helper or friend, would go to places

where crowds were expected to gather. There he would perform the destan and dis-

tribute the printed copies for a price.

One may speculate that most of minstrels of the oral tradition hesitated to

join this totally commercial activity. For this reason, one of the most important

consequences of these changes was the migration of the minstrels who kept creat-

ing and reciting their destans orally and in traditionally accepted places. They left

large urban centers like Istanbul and went to perform in the provinces, where oral

traditions were kept alive. The spread of broadsheets severely limited the clientele

of the capital's coffee houses, and made oral minstrels search elsewhere for their

fortune. It is not coincidental that the rare present-day oral minstrels are found in

such distant places as Kars and Erzurum.

Nonetheless, the popularity of the broadside destan texts, their high price

(five kuruş, the cost of half loaf of bread) and a comparatively effective means of

distribution that took product directly to the buyer, resulted in relatively profitable

sales, especially since this income was not subject to taxation. Both the minstrel

and printer profited from broadside destans, which may be considered the earliest

form of the best-sellers in Turkey.

Moreover, the new strategies of the street vendors to sell the broadside bal-

lads impacted the contents of the destan. Instead of war stories and a hodgepodge

of other topics, the new destans focused on sensationalized stories which could

appeal to their new popular audiences. The contents of these destans can be

grouped thematically as follows: political issues and events; significant events of

daily life like robbery, murders or scandalistic love stories; wars; fires and natural

disasters like earthquakes; and miraculous happenings, including descriptions of

both human and animal freaks and events interpreted as miracles. In composing

such broadside destans, the minstrel often established himself at the outset as an

eyewitness, and later referred to himself as an observer. Or, a minstrel presented

himself as a wise man, making later references to his role as advisor by expressing

traditional values through proverbs.

Within the large group of those broadside destans, those which communi-

cate news may be classified “journalistic broadside destans”. In these destans, the

minstrel functioned as a reporter through his commentary and description of

events. Indeed, some of these minstrels identified themselves as journalists. For

instance, Âşık Hüseyin Çırakman, an outstanding Turkish minstrel who first started

his career as a broadside destan-seller and became one of the most famous orally

and electronically mediated performers of the tradition, said in an interview that:

“The (written) destan of the past do what newspapers, radios and t.v. stations do

today. Destans were journalistic and brought news to people. Destans would an-

nounce current events like floods or deaths. For example, a destan could have been

written about a young bride who was killed, or a young man who died in an acci-

dent or two rich man who killed each other, or a relative who had trouble. Such

popularly-known topics and persons became destans. Like journalists we were


19

looking for news like this to make a destan. For each news event we authored a

destan. Most of the time people found us by using the address which was printed

on the destan. ...In those years (late 1950’s) people were buying destans, not news-

papers. The newspapers were not nearly so plentiful and popular..”(Çobanoğlu

2000:121). Journalistic destans were more concerned about giving an accurate ac-

count of events. However, most of the street destans dealt with sensationalized top-

ics.

It would not be far from the truth to claim that the broadside destan was one

of the most important reading sources between 1850-1950. The circulation of the

first Turkish newspaper, Ceride-i Havadis, was 500 copies published once every

ten days. By comparison, a broadside destan published 1,000 to 3,000 copies.

However, as mentioned above, because they were not taxed, not recorded, and

were often reprinted, we may never know how many copies of each broadside de-

stan was published.

The financial success of the destan-selling minstrel, the legitimization of his

product, his performance, and the popularity of his “wares” all derived from the

destan-selling minstrel of oral tradition and from the new style entertainer of later

Turkish minstrel tradition. The minstrel who sold his broadside destans was under

severe pressure from his competition, and therefore had to rely absolutely on his

own performance techniques for financial success. Consequently, he would do his

outmost to present his “wares” as literary products and impress himself upon his

audience, a factor also allowed for in the text. We know, for example, that the ac-

tual vocal and mimetic interpretation of the “textual score” was a very important

part of sales strategy. Minstrels who maximized their artistic and commercial tal-

ents could expect rewards. As Ali Gürbüz of Darende, one of the most successful

broadside destan-selling minstrels of the twentieth century, said: “I made all my

wealth from selling broadside destans.” (Çobanoğlu 2000).

Despite the fact that English broadsides flourished three centuries earlier

than the Turkish broadsheets, both types of these printed ballads seemed to encoun-

ter similar phenomena. The sixteenth century English broadsheet also transformed

its ballads to appeal to newly found constituencies.

It is useful here to remember the general trends when the tradition of Eng-

lish broadsheet ballads began. Starting in the fourteenth century, English minstrels

began to widely popularize their songs; in the process, their works became anony-

mous. English ballads began to be disseminated in the form of broadsheets in the

sixteenth century and became extremely popular by the first half of the seventeenth

century. The broadsheets were produced in printing houses in most urban centers.

Their "ballad mongers" prominently displayed themselves in public locations, often

selling their product to their patrons by singing it to them while standing on chairs,

tables, or anything they could get their hands on (Würzbach 1990).

Street destan-seller aşîks also printed photographs on the destans to protect the destans from imitators or copiers.

OZKUL CHOBANOGHLU

20

B ) Reception As Articulated Content and Structure: Another important

characteristic from this transformation from oral culture to written culture was the

nature of authorship. While English and Turkish minstrels usually orally delivered

their ballads in an anonymous manner, the broadsheet usually had a definite author

and title. The title was particularly important, since a detailed but short summary

was an effective way of advertising the content of their work to their potential au-

dience. Invariably, this summary would highlight the most sensational, juicy bits

of the piece. A few examples from Turkish broadside ballads can be given to illus-

trate this aspect: “Read with hatred about those criminals who were

hanged,”(Mustafa 1970); “The destan of Necla who without any hesitation killed

her father who was attempting to use her as his mistress in Adana” (Duran 1970) or

“The destan of Sabit Bey of Adana who was killed by a sledgehammer.” (Tutgut

1957) There are other incidents where much more detailed knowledge is given in

order to make their account seem more believable: “The destan of Kadir Kütükçü

of the village of Dağdemirciler in Zonguldak's Devrek County, who drowned when

he went to swim in the river of Meriç while on duty in the service of the country in

the second army unit on the border” (Temiz 1965), “The sad destan of Güldeste

who is from the village of Davlalan in Yıldızeli County and who committed suicide

by hanging herself with the rope she took from the village before going into the

forest,” (Kalem 1970); “The destan of the woman who, because of hunger, killed

her four children by slaughtering them with a meat-chopper while they were sleep-

ing, and then committed suicide,” (Çırakman 1962); “The destan of the cruel father

who killed his son with an ax for half a loaf of bread.” (Akbayrak 1961).

Due to the English street monger’s employment of the same strategy of sell-

ing their broadsheets, we can also identify almost identical samples from their

works:

"A Lamentable Burning of the City of Corke (in the Pronuince of Munster in

Ireland) by Lightning which happened the last of May 1622. After the Prodigious

Battel of the Stares which fought most strangely ouer (over) and neere (near ) that

city, the 12. and 14. of May 1621." (Würzbach 1990: 331), "The life and death of

M. Geo: Sands, who after many enormous crimes by him committed, with Iones

and Gent his confederates, was executed at Tyburne on Wednesday the 6 of Sep-

tember 1626." (Würzbach 1990: 331), "A maruellous Murther, Committed upon

Body of one George Drawnefield of Brempton Two miles from Chesterfield in

Darbyshire, who (for Lucre of his wealt) was most cruelly murthered, on Whitsun-

day at night, by certaine bloody Villaines whereof Three are in Darby Jayle, One

of fled, and the rest bound ouer to the Asizes."(Würzbach 1990: 332).

It is clear these narratives fulfilled an important social function. While the

normal man on the street was forbidden by common taboos to relate such events,

the monger could do it in a popular, yet more public manner. Thus, their rare in-

sights into the social life of the lower and middle class patrons are worthy subjects

of inquiry for the sociology of literature, especially in regard to prisons, suicide,

crime, sexuality, prostitution, and suicide.


21

Since both Turkish and English broadsheet vendors had a similar strategy for

selling their products, their formulations also largely paralleled each other. Both

Turkish and English vendors dealt with customers in similar markets and both had

to advertise their wares in a similar manner. In both traditions, vendors had to pre-

sent themselves theatrically. Thus, they could create a relationship between them-

selves and their customers.

In this way, the street vendor, just like the minstrel before him, would intro-

duce himself at strategic points during his presentation. One instance was at the

beginning, when one would typically mention himself as the herald of these events.

He could also introduce himself at a point when he judged that he could sell addi-

tional wares besides his broadsheets. In other words, there were two types of com-

munication in any ballad: the first type involved the minstrel or vendor himself,

and the second was where he addressed the audience and referenced the outside

world. For instance, the Turkish minstrel would address his audience by specific

social categories, such as “holy warriors, members of Islamic brotherhoods, nota-

bles, and most respected cultivated ones.” Later, Turkish vendors would use far

more general terms, such as “siblings, citizens, and friends.” One should also note

that these later terms were gender-neutral. Moreover, vendors began to address fe-

males directly by calling to “mothers, sisters, and ladies.” The overriding function

in all of the above-mentioned addresses was to create a relationship between the

minstrel-vendor and the audience. This function was very clear when the minstrel-

vendor cried out for people to “stop, come, and listen.” Such cries would not only

draw his audience's attention, but they would also earn him his keep.

For example, at the beginning of his destan's written first stanza, an aşîk

could have said:

Stop, compatriots, stop and listen!

Let me explain such a truth:

That the order is God's and the plan is fate's.

Please tell me, how my destan begins. ( Koç 1964).

A similar address can be seen in this English ballad:

Give eare unto my story true

you gracelesse men on earth,

which any way, in secret, seeke

your neighbour's timelesse death. (Würzbach 1990: 60).

After this introduction, the minstrel-vendor would then begin to relate the

story at length, eventually re-introducing himself at the proper point. One can see

this in an excerpt from the following destan:

***

Aşık Dursun took a pen and sat down.

OZKUL CHOBANOGHLU

22

He wrote and wrote until he finished this destan.

Everyone bought one copy apiece and took it home.

Reading or listening, take a look at what I have written. (Koç 1964)

***

The poet Celal says I have visited many places.

I have seen many deaths but never one like this.

I also cried while I was writing this destan.

Mothers, buy this destan of mine, and you'll cry too. (Kılıç 1964)

***

Enough, this much is enough.

The sad news of mine can go everywhere.

Would someone go broke spending twenty-five kurus?

So buy, you my neighbors, this destan of mine. (Eren 1961)

***

Aşık Halil says this is far enough?

Can anyone who gets this advice throw it away?

Would a person go broke spending twenty-five kurus?

Let this destan be my gift to my brothers of faith. (Tosun 1958)

***

This sad murder happened in the city of Ladik.

A cruel mother became the murder of her kid.

Aşık Bilal, your destan has come to an end.

Buy some of this destan, you my brothers. (Güvener 1960)

As we have seen in the above examples, the ballad monger was showed

not only his dire position, but also the invaluable literary treasures he was forced to

sell to save himself from this situation. Since this selling strategy was so function-

al, we see that the English ballad mongers used an almost identical approach:

Then, honest wives and maides,

and widdowes of each sort

Might live in peace and rest,

and silence keep her court:

Nor would I have a scold

one penny here bestow;

But, honest men and wives,

buy these before you goe." (Würzbach 1990: 64).

Conclusion: In sum, it is clear from both English and Turkish broadside bal-

lad traditions that elements from the production process such as publishing and

selling strategies were almost identical even though the English broadside ballad

tradition started some three centuries before its Turkish counterpart. It seems that

the functional aspect of the broadside ballad selling strategy forced the Turkish


23

broadside authors to produce nearly identical elements such as having a detailed

title to introduce the contents of the ballad to potential patrons and the minstrel's

implication that his story was so good that he was loath to sell it.

One also needs to reiterate that there have been no case-studies to date on

Turkish broadside ballads, despite the existence of over 5,000 examples known to

this author alone. Given the high probability that this is a mere fraction of surviv-

ing Turkish broadsheets, further comparisons require meticulous sifting of these

materials as they relate to nineteenth century and twentieth century social life.

BIBLIOGRAPHY

1. Akbayrak, Kemâl. (1961).Yarım Ekmek İçin Balta ile Oğlunu Öldüren

ZalimBaba'nın Destanı. Samsun: Nur Matbaası.

2. Başgöz, İlhan. (1998). Turkish Folklore and Oral Literature. (ed. K. Silay),

Bloomington: Indiana University Turkish Studies.

3. Çırakman, Hüseyin. (1962).Bayburt'ta Açlıktan Dört Çocuğunu Uyurken

Satırla Kesip Kendini Asan Kadının Destanı. Sivas: Esnaf Matbaası.

4. Çobanoğlu, Özkul. (2000). Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü. Anka-

ra: Akçağ Yayınları.

5. Çobanoğlu, Özkul. (2001).”Street Destans in the Turkish Mintrel Traditions”,

The Turkish Studies Association Bulletin, N.25, p.1-20.

6. Çobanoğlu, Özkul. (2004).”Kırım Savaşı’nın İngiliz ve Türk Kaynaklarına

Göre Halk Edebiyatına Yansıması” I. Uluslararası Türkoloji Sempozyumu

Bildirileri Kitabı, Ukrayna - Simperopol: Ocak Matbaası, s.249-260

7. Dundes, Alan. (1972).”Folk Ideas As Units of Worldview.” Toward New Per-

spectives in Folklore, (Ed. A. Paredes ve R. Bauman), Austin: The University

of Texas Press, pp. 93-103.

8. Eren, Hüseyin. (1961). Ünye Yolunda Çarpışan Arabanın Destanı. Samsun:

Güneş Matbaası.

9. Erdener, Yıldıray. (1995). The Song Contests of Turkish Minstrels. New

York: Garland Publishing.

10. Geertz, Clifford. (1973). “Ethos, Worldview, and the Analysis of Sacred

Symbols.” The Interpretation of Cultures. New York: Basic Books Inc., Pub-

lishers., pp. 87-125.

11. Güvener, Zeki. (1960). Ladik Kazasında Öldürülen Gelinin Destanı. Samsun:

Aksiseda Matbaası.

12. Kalem, Hasan. (1970). Yıldızeli'nin Davlalan Köyünde İpi Alıp Ormanda

Kendisini Asarak İntihar Eden Nişanlılı Güldeste'nin Acıklı Destanı. Sıvas:

Sebat Matbaası.

13. Kılıç, Celâl. (1964). Samsun Çarşamba Kazasının Mıhçalı Köyünde Satırla

Öldürülen Hakkı Akbaş'ın Destanı. Sivas: Esnaf Matbaası.

14. Koç, Dursun. (1964a). Mersin'in Silifke Kazasından İki Yavrusunu Kollarına

Bağlayıp Kaynı Yüzünden Kendini Göksü Nehrine Atan Asker Ailesinin De-

stanı. Sivas: Esnaf Matbaası.

OZKUL CHOBANOGHLU

24

15. Koç, Dursun. (1964b). Zonguldak'ta Bir El Kızı Yüzünden Annesi Namaza

Durunca Balta İle Öldürürken Taş Olan Mustafa'nın Destanı. Sivas: Esnaf

Matbaası.

16. Moyle, K. Natalie. (1990) . The Turkish Minstrel Tale Tradition. New York:

Garland Publishing.

17. Mustafa, Ürgüplü. (1970). Yurdumuza Kötülük Yapmak İsteyen ve Asılan

Canileri Nefretle Oku. İstanbul: Öztürk Matbaası.

18. Palmer, Roy (1988), The Sound of History: Songs and Social Comment. Ox-

ford University Press, USA.

19. Temiz, İhsan. (1965). Zonguldak Vilayetinin Devrek Kazasının Dağdemirciler

Köyünden Olup, İkinci Hudut Taburunda Vatani Vazifesini Yaparken Kapıku-

le'de Meriç Nehrine Girip Suda Boğulan Kadir Kütükçü'nün Destanı. Edirne:

Şanver Matb.

20. Toelken, Barre. (1975). “Folklore, Worldviev, and Communication” Folklore:

Performance and Communication. (eds. D. Ben-Amos ve K. Golstein) The

Hague: Mounton Publishers. pp.265-286.

21. Tosun, Halil. (1958). Allah Hütalanın Yollarına Gidelim. İzmir: Radyo

Gazetesi Matbaası.

22. Tutgut, Cemil. (1957). Adana'da Varyozla Öldürülen Sabit Bey'in Destanı.

Konya: Güven Matbaası.

23. Würzbach, Natascha. (1990). The Rise of the English Ballad 1550-1650.

Cambridge: Cambridge University Press.

Özkul Çobanoğlu

Dastan və ballada: türk və ingilis küçə dastanı ənənələrinin

müqayisəli təhlili

Xülasə

Məqalənin yazılmasında əsas məqsəd ingilis və türk dillərində deyişmə (bağlama)

balladası ənənələrinin məzmun və quruluşca bir-birinə bağlı olaraq yaranması prosesini

göstərmək, müqayisəli şəkildə onların təhlilini aparmaqdır. Qərbi Avropa, xüsusilə də

anqlo-sakson ədəbi ənənəsinə əsasən, müəyyən hekayət nəql edən hər hansı bir mahnı

ballada adlana bilər. “ rəqs etmək” mənasını ifadə edən bu söz son dövr latın və italyan

dillərindəki “ballare” sözündən yaranmışdır. Bu baxımdan, ballada rəqsin müşayiəti ilə hər

hansı bir hekayəti nəql edən mahnı növü hesab olunur.

Qədim tarixə malik ballada üç əsas növə bölünür: folklor balladası, ədəbi ballada

və deyişməli (bağlama) ballada. Hazırki məqalədə hər üç növün səciyyəvi xüsusiyyətləri

göstərilərək, onların fərqli və oxşar cəhətləri müqayisə edilir. Bu iki ədəbi ənənənin ilkin

təhlili bu növ müqayisələr aparılmasının əsasını qoymağa imkan yaradır.

Açar sözlər: ballada ənənələri, yaranma prosesi, məzmun, qədim, fərqlər,

oxşarlıqlar, ilkin təhlil.


25

Озкул Чобаноглу

Дастан и баллада: сравнительный анализ традиций турецких и

английских уличных дастанов

Резюме

Основная цель статьи ‒ показать процесс создания традиций баллад в форме

буриме в их ссодержательной и структурной связности на английском и турецком

языках, провести их сравнительный анализ. Согласно западноевропейской, в осо-

бенности англо-саксонской литературной традиции любая песнь, в которой есть по-

вествование, может называться балладой. Это слово, означающее «танцевать»,

произошло от «ballare» в позднелатинском и итальянском языках. С этой точки

зрения баллада считается разновидностью песни, повествующей о чем- либо в сопро-

вождении танца.

Баллада, имеющая многовековую историю, подразделяется на 3 основных

вида: фольклорная баллада, литературная баллада и баллада в форме буриме. В дан-

ной статье показаны характерные особенности всех 3-х видов баллад, на основании

чего сравниваются их сходные и различительные черты. Предварительный анализ

двух этих литературных традиций дает возможность проводить подобного рода

сравнения.

Ключевые слова: традиции баллады, процесс создания, содержание, древ-

ний, различия, сходства, предварительный анализ.

_____________


№ 1 2017

TARİX VƏ ETNOQRAFİYA

ИСТОРИЯ И ЭТНОГРАФИЯ

HISTORY AND ETHNOGRAPHY

ОЛЖАС СУЛЕЙМЕНОВ (Казахстан)

«СОКОЛ НАД ПИРАМИДОЙ»

(ТЮРКИ В ДРЕВНЕМ ЕГИПТЕ)

Резюме

Ни письменных, ни археологических свидетельств пребывания тюрок в

Древнем Египте пока не обнаружено. Да никто и не ищет, ибо в науке давно воцари-

лось убеждение, что тюрки как этнос возникли в первых веках нашей эры, в степях

нынешней Монголии, севернее Китая. Не соглашаться с этой академической уверен-

ностью автора заставляла надежда, что ни убеждение, ни вера развивают науку, а

все-таки – знания, которых об этом предмете, увы, накопилось не так много. Отдель-

ные искорки, собранные в тетрадях и книгах автора за полвека размышлений над

иероглифами ископаемых культур уже способны, сплотившись, реально осветить

контуры темы, заявленной в заголовке.

Данный проект Казахстанского фонда «Культуры» раскрывает также новые

грани образа «Коркыт-ата» не как исторической личности, а некоего особого явления

прототюркской культуры, сведения о коем добываются из письменных материалов

Древнего Египта. И теперь к ним можно присовокупить казахскую легенду о Коркы-

те, по исторической случайности сохранившейся как единственное в мире фольклор-

ное продолжение древнеегипетского мифа о Боге заходящего Солнца Hor-ht.

Ключевые слова: кобыз, тюркский, Коркут, тюрки, иероглиф, Древний

Египет.

О том, что на берегах Нила в IV-I тысячелетиях до н.э. побывали мно-

гие этносы, и не мимоходом, а веками обитали, пользуясь культурой Египта и

обогащая ее, – об этом почти не говорится в науке. А такой разговор давно

надо начинать.

Казахстан, руководитель тюркско-славянского центра Казахского национального университета, профес-

сор кафедры ЮНЕСКО Евразийского национального университета им.Льва Гумилева

СОКОЛ НАД ПИРАМИДОЙ

27

Ни письменных, ни археологических свидетельств пребывания тюрок в

Древнем Египте пока не обнаружено. Да никто и не ищет, ибо в науке давно

воцарилось убеждение, что тюрки как этнос возникли в первых веках нашей

эры, в степях нынешней Монголии, севернее Китая. Не соглашаться с этой

академической уверенностью меня заставляла надежда, что ни убеждение, ни

вера развивают науку, а все-таки – знания, которых об этом предмете, увы,

накопилось не так много. Отдельные искорки, собранные в моих тетрадях и

книгах за полвека размышлений над иероглифами ископаемых культур уже

способны, сплотившись, реально осветить контуры темы, заявленной в заго-

ловке.

Начало этого столетия ЮНЕСКО ознаменовало проектом «Великие пе-

реселения в доистории и в ранней истории». Эту тему я вынашивал много

лет, считая, что национальным историографиям не хватает знания основы –

как произошло человечество, где оно произошло, и как разошлось по всему

«шарику».

С этого предисловия обязательно должны начинаться школьные учеб-

ники родной истории. Каким бы великим или маленьким не был твой народ,

ты должен знать, что он – часть Человечества. Пусть – орган, пусть даже про-

сто – клетка, но живая часть этого великого организма, в котором все части

взаимозависимы. С этой ступени начинается планетарное сознание, которое и

является высшей формой национального.

С 2001 по 2013 г. я работал Послом, Постоянным представителем Ка-

захстана при ЮНЕСКО. В 2004-м выступил на Генеральной Конференции

ЮНЕСКО с предложением провозгласить 2006-й Годом Планетарного Со-

знания. Провести по всем странам серию конференций, объясняющих

школьникам и студентам этот феномен, способный со временем избавить

национальности и нации от изолирующего сознания.

Генеральная Конференция проголосовала «за». Генеральная Ассамблея

ООН это решение не утвердила. Неофициально, один из секретариата: «В

большинстве новых государств даже племенного сознания формы еще не

определились, а вы им планетарное предлагаете». Но так всегда и будет, если

не предлагать планетарное! И мы предложили.

Первая международная конференция проекта собрала в Париже (2008

г.) археологов, историков, антропологов, географов. Заслушан и обсужден

был доклад, и никто не оспорил основные положения – вид HomoSapiens

произошел около 100 тысяч лет назад в экваториальной части Восточной Аф-

рики.

[С тех пор состоялось пять конференций «Великие переселения…» –

Нью-Йорк (2011), Сеул (2013), Гранада (2014), Иерусалим (2015).Шестая

планировалась в 2016 г. в Стамбуле, но Штаб-квартира ЮНЕСКО приостано-

вила ее по соображениям безопасности.]

Книги: «АЗиЯ» (1975), «Язык письма» (1998), «Улыбка бога» (1998), «Пересекающиеся параллели»

(2002), «Тюрки в доистории» (2002), «Код Слова» (2013).

ОЛЖАС СУЛЕЙМЕНОВ

28

Многое о себе успели узнать хотя бы эскизно. Как племена растущего

Человечества расходились из Африки. Через пролив Индийского океана вы-

саживались на берега Аравийского полуострова, доходили через моря до Ав-

стралии (уже 70 тысяч лет назад!). На чем? Но ведь добрались!

Наиболее активная и многолюдная, наверное, часть Вида Мыслящих

вышла в Палеолите к Средиземному морю и постепенно расселилась вокруг

него. На северо-западном побережье Средиземного, в горных пещерах Испа-

нии и юга Франции обнаружены самые древние знаки солнца, рисованные и

воплощенные в предметах. Там, в тех краях возникло солнцепочитание.

(Создаваемый Институт Солнца проведет анализ всех знаков боже-

ственного светила, дошедших до нас:

ut (ud) – «солнце» (шум., IV тыс. до н.э.);

utu (udu) – «бог солнца» (шум.);

Ra – «бог солнца» (Др. Египет, III-I тыс. до н.э.);

? – «солнце» (древ.-кит., II тыс. до н.э. Название не сохранилось);

ři – «солнце» (кит., I тыс. до н.э. – наши дни);

kiŋ (kin, king) – «солнце» (майя, I тыс. до н.э. – XV в.);

jaj– 1) «солнце»; 2) «лук» (древ.-тюрк., ? – VIII в.).

Накопленный опыт уже позволяет восстановить названия древ.-кит.

иероглифов и прочесть имена знаков солнца из палеолитических пе-

щер: .

Этим именам около пятидесяти тысяч лет. Возраст религии Солнца.

Первые названия, конечно, отличались от тех, что дошли до исторического

времени. Но семантика священных знаков и основные формы графем сохра-

нились вплоть до эры новейших религий, выросших из Солнечной, которая

возникла как отрицание Лунной. Ночи на северном берегу Средиземного мо-

ря холодные. И теплое светило утра стало богом! Но как изобразить солнце?

Окружность начертить? Но ведь и луна – круг!

Нашли выход – отринутая, убитая луна стала символом солнца!:

– «луна и копье»;

– «луна и рана».

Открытие в области исторических знаний являются, по сути, вспоми-

нанием забытого. Как назывались «копье» и «луна» в палеолите, мы уже

вспомнили.

II

Анализируя знаки солнца, мы восстанавливаем («вспоминаем») грам-

матику сложного иероглифа.

Первое правило: «Соединяя знаки, соединяй их названия».

Это правило действовало все время, пока создавались сложные образ-

ные графемы. Дожило и до алфавитов.


29

В бронзовом веке, когда aj – «луна» (тюр.) и j («стрела»). Созда-

вался иероглиф jaj. С него в Институте Солнца мы и начнем общую тему –

«Тюрки в Древнем Средиземноморье.

Культ Солнца-сына

Древнее Средиземноморье и ближние к нему территории в Европе, в

Передней Азии, Малой Азии, Кавказа – эти места долго были промежуточной

прародиной Человечества. Там почти до бронзового века обитало почти все

человечество. Там сформировались культуры, языки, первобытные письмен-

ности всех этносов. (В т. ч. и тюрок, и славян.Это подсказка – для тюрколо-

гов и славистов.)

Если на западе Европы находят памятники культуры, которым более 10

тысяч лет, то восточней Индии не обнаружен ни один старше II тысячелетия

до н.э. Индию представители вида HomoSapiens начали заселять только в

конце III тысячелетия до н.э., когда жрецы повели племена солнцепоклонни-

ков на восход, на поиски родины Солнца. Тогда возник культ юного Солнца –

«сына Луны».

…Знак солнца , светивший в Древнем Египте, дошел до Тихого оке-

ана во II тысячелетии до н.э.: обнаружился в числе древнекитайских иеро-

глифов. А с точкой, обретшей лучистость, перебрался через океан. Граммати-

сты майя переосмыслили значение окружности. Они увидели в ней не Луну, а

небо, в котором сияет солнышко. А небо – не идеальный круг: горизонт, ко-

гда плывешь по океану – замкнутая, но весьма волнистая линия: .

Китайцы дошли до берега Тихого океана. Японцы прошли дальше и

остановились на островах. «Хватит! Это и есть страна восходящего Солнца!».

Когда китайцы в квадратном письме превратили «солнце» с точкой в

«солнце» с чертой ři – «солнце» (I тыс. до н.э.), тогда и японцы перечерти-

ли в и превратили свой путеводный знак в герб и знамя!

А фанатичные жрецы майя, инков, ацтеков увели поколения своих не-

истощимых племен в каяках и пирогах через тайфуны до первых островов,

потом оставшихся выносило на следующие, пока через века единицы, десят-

ки не достигли Утреннего континента. Может быть, там некоторые морепро-

ходцы и согласились, что линии горизонта достичь невозможно.

Почему не все этносы из «промежуточной прародины» ушли на Во-

сток? Древние европейцы, шумеры, семиты… Неужели они уже знали, что

Земля – шар, а у шара краев нет?

В книгах по истории письма древнетюркскому алфавиту уделяется внимание на несколько строк.

Сказано, что этот алфавит, скорее всего, заимствован у согдийских купцов, караваны которых доходили от

Средней Азии до Монголии, и никакого, даже сравнительного, анализа. Иначе заметили бы уникальную

особенность этого алфавита – несколько букв-иероглифов: . ab – «юрта, жилище», оқ – «стрела»,

jaj– 1) «солнце», 2) «лук», tan– «восход» и др.


30

Причина другая, о ней скоро поговорят студенты Института Солнца.

Каирский музей

Лет пятнадцать назад побывал в Египте. До этого только читал. Часы

провел в музее. Постоял у изображения Гора-сына. Вполне себе молодой че-

ловек, но с головой сокола. Я тогда уже пытался проводить сравнения Гора-

сына с тюрко-огузским Gör-ogly (Gör-сын), с греческим Ger-akl(os), но пока

ничего, кроме некого фонетического сходства имен героев в активе не

наблюдалось. Увидел в музее изображение Гора-сына в римских латах, вер-

хом на коне, копьем поражающего змея. Это уже конец I тысячелетия до н.э.

Осталось пару столетий до начала эры христианства. И эта скульптура помо-

жет жрецам новой религии создать образ святого Георгия-Победоносца, по-

разившего Змея.

В моем блокноте сохранились записи от той экскурсии. Gör-ogly>Gior-

gl>Gior-gi…

Работая над книгой «Язык письма» (Рим, 1998 г.), я увидел то, чего не

заметили европейские лингвисты – нефонетическое чередование l/i, которое

произошло в годы освоения латинского алфавита. Буква в текстах, вероят-

но, путалась с похожей рукописной «i». И чаще всего это отражалось в

итальянских словах. Наше посольство разместилось в центре Рима на пло-

щади Фарнезе. Немец скажет – плац Фарнезе. Итальянец – пиаццаФарнезе.

Бланк – бианко, плюс – пью… Десятки таких слов с «итальянским акцен-

том»!

А одним из самых первых таких прочтений могло быть Gior-g >Gior-

gi.

II

В том же блокноте наброски передачи «аппенинцами» мягкого ö:

Gior

Gör Gor

Ger

Знак солнца имел разные названия в Египте. Нам известно – Ra, но

было и тюркское Gör– 1) «солнце»; 2) «день»; 3) «глаз».

Возможно, сохранилось во фр. *Giur – «день» – нынешнее написание

joureи ит. giorno – «день». (Бон жюр!Бон жёрно! – звучит уже более 2 тыс.

лет.) Но итальянец обозначил этим словом деталь сложного знака. Точку.

Я в то время работал над вспоминанием Третьего правила грамматики

иероглифа: «Чтобы назвать деталь сложного знака, заимствованного вместе с

Автор статьи был первым Послом Казахстана в Италии, Греции, на Мальте с 1995 по 2001 г. (ред.)


31

названием, отрицай общее название». Gör>Gior. Точка – *gior-no – «день»

(ит.).

Славяне заимствуют знак вместе с итальянским названием Точки, но с

потерей первого смысла: giorno> čiorno– «чёрно». И слово становится опре-

делением цвета Точки.

Этот же знак достается протолатинам. Они тоже интересуются Точкой,

применяют то же правило, но отрицание – предлогом: Gör>Ger. Точка: ni-

ger – «черное» (лат.).

Эти примеры добавляли уверенности сравнениям

Gior-gl>Gior-gi

Gör-ogly

Ger-akl…

Фараон и коршун

В одном из залов музея среди десятков предметов, извлеченных из пи-

рамид, я увидел скульптурную группку – маленький фараон. Просто мальчик

в одежде фараона, сидит на корточках под опущенными крыльями коршуна.

Спросил у проходящего экскурсовода: «Что это обозначает?». «Просто иг-

рушка такая была.» Как отмахнулся. И ушел со своей делегацией.

«Игрушка» излучала какую-то негативную энергию. Мрачный коршун,

конусом опущенные крылья. И под ними маленький, вовсе не веселый маль-

чик в царском обличии.

Потом, через годы, я перевел эту художественную композицию в лек-

сический ряд: per-o – «фараон», mut – «коршун» (древ.-егип.).

Консонантным письмом эти два слова изображались в подписи – prmt.

Я полагаю, что эта скульптурная картина была художественным сооб-

щением о кончине фараона – сына Солнца или Солнца-сына, то есть малень-

кого Солнца. Той самой Точки в центре круга. Зрачка в оке.

Сколько ушло фараонов, столько было таких сообщений. Кому? Лю-

дям, богам, истории?

Крылья коршуна (птицы Смерти) повторяли очерк пирамиды – .

Пирамида, Прометей и Олимпийские «игры»

Греки видели графическое и художественное воплощения знака Смерти

Фараона: . И слышали или читали его египетское наименование: 1) per-o-

mut; 2) prmt.

В византийское время грамматисты совершили ошибку. Создавая пары

букв – заглавная, строчная – они прикрепили к большой Y – «u-грек», т.е. u-


32

греческий (лат.) «малую» , сделав ее строчной. И с тех пор древнегрече-

ские слова, содержащие в письме букву , читаются с византийской ошиб-

кой.

И peromut прочлось – peromyt.

Поэты, толкую египетский знак и название, сложили прекрасную ле-

генду в духе платоновского социализма.

Бого-герой Прометей (*Promyt-tey) поднимается на вершину священ-

ной горы Olimp, где у костров пируют боги. Крадет головешку, чтобы доне-

сти огонь людям, мерзнущим у подножья, но не донес. Его схватили на спус-

ке, приковали к середине горы, и коршуны выклевали ему печень.

Видимо, в разные времена у разных народов греки узнавали названия

этой фигуры Смерти Властителя. *per-o-mut>per-o-myt; prmt.

Тюрки перевели на свой язык: Ölim-pij – «Смерть Властителя»

Ölim – «смерть», pij– «властитель» (общетюрк.)

В каз.: bij– 1) *«властитель»; 2) «судья». Bijlik – «власть».

Как произошли Олимпийские игры?

Они происходили всюду в Древнем Средиземноморье и Древней Пе-

редней и Малой Азии, где обитали тюркские племена – огузов, кипчаков,

карлуков, булгар… Эти «игры» случались сразу после смерти племенного

вождя. От старости тогда правители не умирали, и власть по наследству его

отпрыскам не переходила. Поэтому требовалось немедля избрать нового. Са-

мого сильного, меткого, быстрого, выносливого. Искусного оратора. От этого

зависела судьба племени.

И выигравший во всех этих состязаниях считался избранным на пле-

менной (государственный) трон. Тогда появилось слово Первый, то есть

высший, лучший.

От обряда (тризна – выборы) осталась только традиция спортивных со-

стязаний (Олимпийские игры в Греции, а ныне – в Мире).

В среде тюрков-кочевников до ХХ века сохранялся обряд спортивных

состязаний на тризне. И айтыс – спор, диспут, дискуссия – выявлявшие ора-

торские и поэтические способности человека. Тогда такие прения были необ-

ходимы для выборов. А ныне это просто забава, зрелище, состязание остро-

словов.

Первые

Какое еще наследство оставили первые Олимпийские «игры»?

Лексические следы тюркского присутствия в Древнем Средиземномо-

рье. На Аппенинском полуострове в I тысячелетии до н.э. отметились булга-

ры (vulgar) и общетюрки. Булгары были культурно активным компонентом


33

полиэтнического населения города-государства Lati(ныне – итальянская про-

винция Лацио). Оттуда – латины, которые оказались самым воинственным

народом Латии. Они захватили молодой Рим, разгромили Этрусскую Феде-

рацию, в исход ушли многие этносы, в том числе и булгары, и их соседи по

Латии, которые дошли до Балтийского моря (латыши, литовцы).

Эту начальную страницу истории Римской империи надо изучить во

всех неожиданных подробностях, чтобы понять даже это – происхождение

порядковых чисел в индоевропейских, и конкретно, первого порядкового.

Нынешняя лингвистика не отвечает на вопрос, почему европейское по-

рядковое 1-й никак не родственно количественному – 1?

Сравните латинские unus– «1», primus – «1-й». Общего – только окон-

чание м.р. -us.

Схожая картина расхождений количественных и порядковых во всех

языках Европы: one – first (англ.), один – «первый» (рус.) и т.д.

А теперь сравним с тюркским примером: чувашский язык – прямой по-

томок булгарского. Чув. per – «один», permеš– «первый». И во всех других

порядковых тот же суффикс -meš.

В остальных тюркских используется другой формант. Да -meš (miš, pes)

тоже употребляется, но только в значении «десятки».

Сравните, чув. ultmeš – «6-й», etmeš – «7-й», тур. altmyš – «60», jetmiš –

«70».

…Еще в Латии булгарский первый порядковый передался соседям:

permеš – «1-й» (булг.-чув.) >pirmas– «1-й» (латш.) >primus (лат.).

Возражения в научной среде будут, потому что булгар мир уже давно

не знает. «Рим и какие-то чуваши!» Своих самых заклятых врагов, не допус-

кавших христианство на Балканы, Восточный Рим называл saracin. Термин

приобрел обобщающее значение. Сарацинами греки окрестили и арабов, и

сельджуков, всех мусульман, с которыми приходилось воевать Византии. Чу-

вашские: saračin – «воин», от sara – «войско», čin – «человек». Удивительно,

что чувашские ученые еще не предложили такой этимологии римскому тер-

мину. Думаю, просто робеют. «Рим и мы – какие-то чуваши…»

Один и Первый

Делаем заявление. Идею первого порядкового числительного и «техно-

логию» его создания в латинский язык и другие индоевропейские привнесли

Олимпийские «игры» тюркских племен, происходившие в Древнем Среди-

земноморье, Древней Малой и Передней Азии в бронзовом веке (и ранее).

В Институте Солнца будет подробно рассмотрена история одного из

знаков солнца , который стал символом власти во многих этносах. Он же

подсказал идеи «Один в небе» и «Первый в обществе». В каких-то культурах


34

так изображали бога, в других – властителя, представителя Неба на Земле.

Тюрки сначала назвали знак просто «один-десять», т.е. «единица-десятка»:

per (ber, bir, pir) – «один», un (on) – «десять».

per-un(on).

Графема с таким названием истолковалась как знак бога-громовержца

(облако, молния, сопровождаемая громом).

В древ.-рус. Перун – бог-громовержец. Предметы в его честь – бубен и

било.

В южн.-слав. perun– «молния».

В литовском Percunas– «бог-Громовержец».

…Переходя из культуры в другую, название сократилось: per-u, per-

o…

Толкования жрецов порождали слова со значениями разных масштабов

– макро поэтические и микро. Например, per-o – «фараон» (др.-егип.) и pero –

«перо птичье» (славян.).

И что важнее? Фараоны прошли, а птицы летают и роняют перья. Ко-

торые надо называть еще много десятков тысячелетий.

Шумерская гармония

Когда утвердился сингармонизм в тюркских языках? Уже в шумерское

время он действовал. (При исследовании шумерских названий солнечных

знаков мы в этом убедились.)

Сказался ли он в названии порядкового? В юном Риме вместе со славя-

нами и германцами обретались общетюрки с числительными pir – «1», pirinči

– «1-й».

[Этимология: pir-unta – «один в десяти». Сингармонизм – качество

звуков первого слога распространяется на звуки слогов последующих. Будет:

pir-üntä. Но такого числительного не случилось.

Значит, не сингармонизм подействовал, а шумерская гармония гласных

– гласный первого слога ассимилирует (заменяет) гласные всех последую-

щих. В шумерской лексике много слов с одним гласным. Тюрки входили в

состав полиэтнического населения Шумера, и в их словарях много лексем

испытавших шумерскую гармонию гласных. Итак, *pir-unta> *pirinti>pirinči.

В древ.-тюр. еще сохранялись примеры порядковых числительных с суффик-

сом -inti. Например, iki– «2», ikinti – «2-й». Потом стало – ikinči.И во всех по-

рядковых уже давно – inči.]

Этот знак и название per-un(on) побывают во многих культурах и обретут много значений. Вернутся и в

тюркские, породив названия дождя.


35

В латинский вошло, кроме булгарского permеš, и общетюркское первое

порядковое, но уже не как числительное, а как титул. Если в Латиилатины

добывали для своих вождей верховное звание premi-er(us) – «Первый Госпо-

дин», то в Риме добавился чуть ниже статусом princip(us) (*pirinči-pij – «Пер-

вый Властитель»). Принц – то же «первый», но без pij– он не князь.

Итак, ölim-pij – «Смерть Властителя».

Тризна – выборы в виде спортивных состязаний.

Комудостанетсязнаквласти .

Названия: 1) Per-un, Per-o, Pir-unta (ber-unda, bir-unta);

2) Pir-unta>Pir-inti;ber-unda> bеrеndе.

В албанском: berende– «бог». (Албанцы тоже были вытеснены латина-

ми с Аппенин.)

Тот, кто заслужил Первое место во всех состязаниях, получал . Ве-

нец на голову. (Или – оселедец, или – булаву, двусторонний топор, или –

просто круг и прямую трость, как у царей Ассирии.)

И называлась эта награда в Латии – premia, в Риме – princi>prici –

«приз» (только в славянских носовой согласный перед другим согласным не

удерживался).

Победитель получает звание: в Латии – premi-er(us) – «Первый Госпо-

дин», в Риме – principus– «князь» («Первый Властитель» – тюрк.)

[Набросано много, около двух десятков тем для исследователей Инсти-

тута Солнца. Двадцать, кстати, twenti(англ.) >venti(ит.) >viginti (лат.).

Twenti (*tu-enti). Суффикс -еnti(-inti), пока в тюркских не превратился в

-enči (-inči), выполнял функцию суффикса порядкового числительного, а в

других – «десяток».

Иными словами, и -meš, и -enti (-inti) обозначали верхнюю часть зна-

ка , подсказавшего идею Первого, и, выходит, – первой десятки. Меняя

единицу на другие цифры первой десятки, можно было получить следующие

десятки? А как быть с англ. таузент – «тысяча»? Это сто (tauz = tüz) в десят-

ке? Ребята должны попробовать. Убедиться в том, что культурная активность

тюрок в Древнем Средиземноморье подтверждается и первым порядковым, и

сложными числительными.]

В завершении этой страницы повторю все верховные титулы, образо-

ванные с помощью тюрков в древнем Средиземноморье:

Сравните, укр. перший – «первый» [*pernši– «первый» (тюрк.)]. И петь, пять – «5», от *penti– «5» (греч.). Лат. sekunda – «вторая». Думаю, от прототюрк. išk-unda – «два в десяти». Название знака не задето

шумерской гармонией гласных.Iški – «два» сохранилось только в уйгурском. В другихiški>ikki>iki. В лат.

Х –ški>iks.


36

I. per-o – «фараон» (др.-егип.); (Не тогда ли появилось славянское

per-wo? Перво-наперво. Первый.)

II. premi-er – «Первый Господин» (лат.);

III. princip(us) – «князь» (лат.), *pirinči-pij – «Первый Властитель»

(тюр.);

IV.bas-ili(os) – «царь» (греч.) «Глава страны» (тюр.), il-baš-y– «страны

Глава» (древ.-тюрк.).

Это к слову о том, как давно в тюркских обществах возникала школа

государственности, уроки которой усваивались в Древней Европе.

Возвращаюсь в музей

Еще раз остановлюсь у Гора-сына с соколиной головой. Любимая пти-

ца тюрок и арабов. Знак восходящего солнца . В прочтениях художников

Египта преобразовался в образ благородной птицы, по утрам поднимающей

солнце на своих крыльях.

Тюрки назвали этот знак Gör– «солнце» (он был вариантом круглого

Gör и полукруглого Gör, из которого и вырос остроугольный, превра-

тившийся в сокола). Точке лучистой потом дали имя Gör-ogly («Солнце-сын»,

«солнышко»), т.е. восходящее светило, нарождающееся.

Рисованный знак сокола побывал в среде германцев, которые пере-

водят тюркское слоговое название Gör-ogly на свой язык, исполняют, вероят-

но, тем же слоговым письмом: sun-Kor – т.е. «сын Kor». Мягкий тюркский

гласный германцы не передают. А значение имени Gör им неведомо.

Теперь Рисованный Знак с этим уже непонятным набором письменных

слогов попадает к тюркам, которые считают, что это название священной

птицы, и принимают как новое слово: sunkar– «сокол» (каз.), sonkar– «яст-

реб» (тат.).

Тюрки имеют давний опыт обращения с предыдущим вариантом знака

восхода Gör – 1) «солнце»; 2) «восход». Знают, как создается фигура зака-

та: .

И жрец переворачивает знак сокола sunkor. Переворачивает и назва-

ние kor-sun.

Я думаю, именно так появилось слово коршун, которое не во всех

тюркских сохранилось (В «Этимологическом словаре русского языка»

Фасмера в статье «Коршун» автор определил источник – «из какого-то тюрк-

ского».)

Читаю в газете – в следующем десятилетии с космодрома «Байконыр» все ракеты будут взлетать по

программе «Сункар». Это название сокола получает мировую известность. Сколько лет слову «сункар»?

Не меньше трех тысячелетий.


37

Мы видели, что коршун как птица смерти был известен египтянам. И

тюрки, вероятно, к нему относились также настороженно, и потому sunkor

лучше сохранился в языках, чем korsun.

II

Знак , но с названием kor-syn побывал и в славянской культуре, где

его истолковали микро поэтически. Плетёная ёмкость. Косой крест поняли

как знак плетения. Умелец создал такую вещь из лыка или тонких веток –

корзин(а).

Казахи приняли косой крест за знак удвоения, и получилась переметная

сума для перевозки грузов на лошадях и верблюдах – коржин. В языках со-

седей (персов) – хурджум.

III

Основа любого знака Солнца – Луна ( или , ).

Но месяц на экваторе такой , а в северных широтах – в иной позиции

. И поэтому крылья, несущие Солнышко sun-kor, поворачиваясь, пре-

вращаются в kor-s(un).

Раскрытый клюв птицы, криком по утрам поднимающей Солнце!

Кораз-«петух» (каз.) – семантически родственник соколу, но и коршу-

ну – лексически. А, возможно, и Хорсу – «богу Солнца» (древ.-рус.). Не ме-

шает рассмотреть эти ассоциации. Тем более, что других у этимологов просто

нет.

Gör-ogly, поражающий Змея

Остроугольный знак восхода породил образ «Солнце-сын на крыль-

ях сокола».

Предыдущий истолковался жрецами иначе. На берегах Средиземного

моря такая луна (месяц) уже не узнавалась. Жрецы видели, что реальное сол-

нышко по утрам поднимается над водой и на закате уходит под воду . Зна-

чит, фигура, изогнутая в священном знаке, пришедшем к ним от предков

( ), это – «вода»? Нет, утверждали другие, не вода, но змея! В конце кон-

цов, спор завершился компромиссным сложением образов в общий – водяная

змея.

Египетский бог Hor-ht каждый вечер спускается под землю, где проте-

кает подземный Нил, а в нем обитает водяной змей Aпоп. Hor-ht борется с


38

ним и погибает. (Это – сюжет порожден толкованием знака заката . Водя-

ная Змея над постаревшим Солнцем.)

Hor-ht греки запомнили так – Hor-ahta. Если понимать имя старого

солнца как антитез имени Gör-ogly – «Солнце-сына», то напрашивается вы-

вод – ahta, вероятно, «отец», соотносимое с тюркским ata – «отец», «отче».

Но в произношении похожем на германское: ata>ahta. Германцы могут объ-

яснить эту фонетическую закономерность.

…Далее, после поражения Солнца-отца, в дело вступает Солнце-сын

(Gör-ogly), борется с Апопом и побеждает его, возвышается над ним: . Но

как осуществляется победа, подсказывает вариант знака Солнца, признанный

в другом племени, Gör – «солнце» («Луна – Копье»). Он так же был создан

в среде, где помнили «южную луну».

Но в Египте «луна» превратилась в «водяную змею» Апопа. И Gör-ogly

воплотился в копье, поражающее Апопа. (В грамматике иероглифа Точка и

Черта равны значениями и наделяются общими названиями. В математике

Точка и Черта выполняют роль единицы. В игральных костях, домино и сего-

дня Точка продолжает эту работу. В ново-китайском (квадратном) письме

Черта заменила Точки древнекитайских иероглифов: – «луна, месяц» – ;

–«солнце» – .)

Традиция равенства значений и названий Точки («раны») и Черты

(«копья») берет начало с первых знаков солнца – .

С появлением Gör-ogly, пронзающего Змея, в культуре Средиземномо-

рья постепенно утверждаются постулаты, воспитывающие культ Высокого,

Прямого и неприятие Низкого, Кривого. Как графически изобразить Честь,

Совесть, Благородство, Правду, Истину? Вертикальной Чертой! А ложь, хит-

рость, подлость, низость, кривду? Понятно. Греческое слово hythra – гидра

[1) «вода»; 2) «змея» > «водяная змея»] как название изогнутого знака вошло

в ряд славянских терминов, обозначающих лукавство, изворотливость – хит-

рость.

…В начале июля я в Астане встретил скульптора Мурата Мансурова

Зашли к нему в мастерскую. Он показал мне пластилиновый эскиз работы,

которую готовит для Турции. Там в одном городе объявлен конкурс на луч-

шее исполнение образа главного героя турецких эпосов Gör-ogly.

Пластилиновый герой был представлен на коне, с дутаром в правой ру-

ке. «Почему с дутаром?» «А Gör-ogly тюрки традиционно с ним представля-

ют. Кто-то первый когда-то предложил. Понравилось и утвердилось.»

Я вспомнил египетского Гора-сына на коне, в римских латах, убиваю-

щего копьем Змея – воплощение всего злого, недоброго на нашей Земле.

Турция сегодня нуждается именно в таком Герое. В его руке карающей

должно быть копье, а не домбра и не дутар!


39

И Мурат сотворил такой проект, который победил на конкурсе. Более

того, Gör-ogly теперь стоит на холме, в котором воплощен знак Солнца-отца

Hor-ht. А тюрки сохранили его имя в виде dedeKorkut (тур.) и Korkyt-ata

(каз.).

В казахской легенде: «Коркыт-ата почувствовал приближение смерти и

решил убежать от нее. Обошел все четыре угла Земли, но всюду видел земле-

копов, копающих могилу. «Кому?» «Деду Коркыту.» Он понял, что на земле

от нее не убежать. Вернулся на Сыр-Дарью. «Спасусь на воде!» Выплыл на

середину родной реки на волшебном ковре. Сидел, играл на кобызе. Но под-

плыла водяная змея, ужалила, и Коркыт умер.»

Этому сюжету Hor-htи водяной змей – пять или шесть тысячелетий.

В огузском эпосе приключения с водяной змеей не сохранилось. Ислам

отредактировал. Оставил только главное – человеку никак не избежать смер-

ти. «Где беки, которые говорили, – весь мир мой! Их похитила смерть. Скры-

ла земля!» Такими словами дедеКоркута завершается каждый рассказ из со-

брания огузских легенд – «Книга моего деда Коркута».

Гор-оглы и Гераклы

Когда-то в Древнем Египте имена обоих героев звучали в едином цикле

мифов о богах Восходящего и Заходящего Солнца. Эти источники до нас не

дошли. Цикл распался: культ активного, побеждающего Героя был востребо-

ван молодыми этносами Древнего Средиземноморья, чего не скажешь о пе-

чальном, угасающем Hor-ht. Поэтому, наверное, имя Gör-ogly зазвучало и на

северных берегах, островах Средиземного в местных произношениях –

Gerakl(os), Ger-kul(es), Ger-kle, Ger-ōi (*Ger-ōl) и Gior-gi (*Gior-gl).

Но в мифах Греции и Рима не услышишь отзвуки имени Hor-ht (Hor-

ahta).

Да и в тюркских культурах эти персонажи давно расстались. Только се-

годня они встречаются в скульптурной композиции. Впервые через пять-

шесть тысячелетий оказались рядом воплощениями знаков Восхода , Зака-

та . И победы добра над злом .

В следующих работах художники воплотят Gör-ogly и Korkut в образах,

порожденных остроугольными (готическими) знаками Восхода и Заката.

Может быть, это будет Сокол, взлетающий с Пирамиды!

Как тот самый голубь над Араратом, сообщивший Ною, что жизнь на

земле продолжается.

Полагаю, этот поворот сюжета был подсказан одним из былых вариантов имени Героя – Körküt – 1)

«могила, жди»


40

Алматы,

сентябрь 2016 г.

Oljas Süleymenov

Piramida üzərində şahin (türklər Qədim Misirdə)

Xülasə

Türklərin Qədim Misirdə məskunlaşdıqlarına dair istər yazılı, istər də arxeoloji sübuta

indiyə qədər rast gəlinmir. Elmdə türklərin bir etnos olaraq eramızın ilk əsrlərində indiki Mon-

qolustan çöllərində, Çinin şimalında peyda olmaları barədə fikir formalaşdığı üçün bununla

bağlı araşdırmalar da aparılmamışdır. Müəllifin fikrincə, əqidə və inam elmin inkişafında əsas

rol oynamır, təəssüf ki, irəli sürülən iddia olduqca məhdud informasiyaya əsaslanır, məhz bu

ümid müəllifi yuxarıda qeyd etdiyimiz akademik fikirlə razılaşmamağa sövq edir. Müəllifin mə-

dəniyyətlə bağlı yarım əsr boyunca yazdığı qeyd dəftərləri və kitablarında toplanmış materiallar

sərlövhədə göstərilmiş mövzunu işıqlandırmağa kifayət edir.

Qazaxıstan Mədəniyyət Fondunun hazırkı layihəsi həm də Qorqud Ata obrazının yeni

xüsusiyyətlərini üzə çıxarır, onu yalnız tarixi bir şəxsiyyət kimi deyil, həm də türk mədəniyyəti-

nin müəyyən bir hadisəsi olaraq tanıdır. Bununla bağlı ənənəvi olaraq məlumat Qədim Misir

yazılı mənbələrindən əldə edilirdi. İndi isə bu materiallara Hor-ht Günəş allahı haqqında

təsadüfən qorunub-saxlanmış yeganə Qədim Misir folklor nümunəsi olan qazax əfsanəsini də

əlavə edə bilərik.

Açar sözlər: qopuz, türk, Qorqud, türklər, heroqlif, Qədim Misir.

Olzhas Suleymenov

Falcon Over the Pyramid

(The Turks in Ancient Egypt)

Abstract

Neither written nor archeological evidence of the Turks’ presence in ancient Egypt has

been found yet. Moreover, no-one is looking for the evidence now, as scholarship has long since

been convinced that the Turks appeared as an ethnos in the first centuries of the Common Era in


41

the steppes of present-day Mongolia to the north of China. The author cannot accept this

scholarly conviction, as he hopes that it is neither conviction nor belief but knowledge that

advances science, though that knowledge is sadly lacking. When brought together, the separate

sparks gathered in the author’s notebooks and books over half a century of reflection on the hi-

eroglyphs of exhumed cultures are already able to elucidate the contours of the subject given in

the title.

This project of the Kazakhstan Culture Foundation also reveals new aspects of the image

of Korkut-Ata not as a historical figure, but as a special phenomenon of proto-Turkic culture,

information about whom as usual, was is taken from the written sources of ancient Egypt. And

now, the Kazakh legend of Korkut, which was saved by historical chance as the only folklore

continuation in the world of the ancient Egyptian myth of the god of the setting Sun, Hor-ht, can

be added to them.

Key words: gopuz, Turkic, Korkut, the Turks, hieroglyphs, ancient Egypt.

_________________


№ 1 2017

YAZILI ABİDƏLƏR

ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ

WRITTEN MONUMENTS

SHINJI IDO (Japan)

TULAY CHULHA (Turkey)

VOWEL LETTERS AND SIGNS USED IN A MANUSCRIPT HELD IN THE

NATIONAL KARAY LIBRARY

Abstract

The present paper analyzes the vowel signs and vowel letters used in a hitherto un-

published manuscript written in Crimean Karaim. Crimean Karaim is a particular variety of

the Karaim language which is considered to exist only in some written texts, having sur-

vived up to the present time. It is closely connected with Crimean Tatar and therefore refers

to the same group as Crimean Tatar.

Most of the Crimean Karaim texts are mainly in Hebrew, Latin or Cyrillic script.

The majority of religious and folkloric manuscripts are written in Hebrew script.And the

text analized in this paper is one of them.

The analysis reveals possible discrepancies between the vowel phonology of the

Crimean Karaim recorded in Baskakow et al. (1974) and that of the variety in which the

manuscript is written.

Key words: vowel signs, vowel letters, an unpublished manuscript,the same group,

discrepancies, vowel phonology.

1. Karaims

Karaims are typically described as a Turkic-speaking ethnic group that, ac-

cording to Togan (1964: 397), adopted Karaite Judaism during the Khazar period

(between the 7th and 11th centuries). This simple description of Karaims however

belies the fact that today one’s Karaim identity does not entail his or her proficien-

Japan, Nagoya University, Assoc. Prof. Dr. E-mail: [email protected] Turkey, Kocaeli University, Assoc. Prof. Dr. E-mail:[email protected] The data colleciton for the present study was carried out entirely by the first author (see Appendix). The second

author was involved, jointly with the first author, in the analysis of the data and the writing of the paper. We hasten to add that other possibly more plausible theories exist about the emergence of the Karaims as an

ethnic group. See Harviainen (2003a: 636–643) which summarizes different theories about the origin of the

Karaims.

mailto:[email protected]


VOWEL LETTERS AND SIGNS USED IN A MANUSCRIPT HELD IN THE…

43

cy in a Turkic language; people who identify themselves as Karaims are linguisti-

cally not monolithic, speaking languages as varied as Polish, Ukrainian, Lithuani-

an, and Turkish. Karaims are dispersed over a number of countries and regions

such as Lithuania, Poland, Turkey, and Ukraine, where they formed communities

in Halicz, Lutsk, Eupatoria, and Simferopol. Karaims’ self-designation Karay and

the ethnonym Karaim (qara’im קראימ) both ultimately derive from the Hebrew root

/q-r-’/ א-ר-ק ‘read’ which is considered to represent the defining characteristic of

Karaite Judaism, i.e. “the recognition of the Scriptures as the sole and direct source

of law” (Laskar et al. 2007: 785).

2. Crimean Karaim

The present paper deals with a text written in one particular variety of

Karaim, namely Crimean Karaim. In the apparent absence of any Karaims who

declare to possess native proficiency in Crimean Karaim, we can fairly safely as-

sume the variety to be practically extinct. Crimean Karaim therefore exists at pre-

sent only in written Crimean Karaim texts that have survived to date.

Crimean Karaim is closely related to Crimean Tatar and is accordingly clas-

sified into the same group as Crimean Tatar in most existing classifications of the

Turkic languages (see, e.g. Benzing 1989: 2, Tekin 1989: 135 and Jankowski

2003b: 136). In Crimean Karaim Oghuz features abound (Radloff 1896: xiv, xvi),

which may suggest an Ottoman Turkish influence on Crimean Karaim brought

about by commercial and political relations between Crimea and the Ottoman Em-

pire.

Crimean Karaim texts in existence are typically in Hebrew, Latin, or Cyrillic

script. Among Crimean Karaim texts, most religious or folkloric manuscripts are

written in Hebrew script, and so is the text that we analyze in this paper.

3. The data and discussion

The text analyzed in this paper is 234 pages (on 117 leaves) in length and com-

prises a part of the mostly unvocalized manuscript Bible held in the National Karay

Karaim émigrés are found in Australia (Sydney), the United States (New York), and France (Paris) (Adamczuk et

al. 2003: 23–24). קראימ is transcribed as ḳaraim and qara’im according to the Library of Congress transcription and Rietbroek’s

transcription (2011), respectively. The traditional classification of Karaim varieties (Baskakow et al. 1974: 5) divides Karaim into the dialects of

Trakai, Halicz-Lutsk, and Crimean. Varieties of Karaim are known for possessing features that are unique among

historical and contemporary Turkic languages (see, e.g., Nevins & Vaux 2004, Stachowski 2009). Crimean Karaim is so closely related to Crimean Tatar that a dispute exists as to whether spoken Crimean

Karaim was ever distinct from spoken Crimean Tatar (see Jankowski 2003a). Our identification of Crimean

Karaim as a distinct variety in this paper is hence an expedient; we do not have a clear idea about the extent to

which spoken Crimean Karaim differed (or did not differ) from Crimean Tatar; nor do we know whether spoken

Crimean Karaim was ever so different from spoken Crimean Tatar that it could be reasonably identified as a lin-

guistic variety distinct from Crimean Tatar. Different articles in Sarač (2007) point to cultural similarities between the Karaims and other Turkic-speaking

communities. See Harvianen (2003b: 843–844) which describes how different scripts have been used in Karaim orthographies. Each page contains a few hundred words.

SHINJI IDO, TULAY CHULHA

44

Library in Eupatoria (record number B283). The contents of the manuscript are in

correspondence with those of the vocalized Karaim Bible held in Cambridge Uni-

versity Library (record number BSMS 288) which probably dates back to the

eighteenth century.

For our analysis, vocalized words of Turkic origin were extracted from the

Eupatoria text, after which the vowel letters/signs in the extracted words were con-

trasted with those in the corresponding Crimean Karaim words listed in Baskakow

et al. (1974). (A full list of the Turkic words that served as our source of data is

found in the appendix.) We confined ourselves to an analysis of vowel letters/signs

that appear in words of Turkic origin in order to avoid a possible complication that

loan phonology may bring about. In effect, we contrasted Turkic (presumably Cri-

mean Karaim) vowels as they are represented in the text that probably dates back to

the late 18th century with Crimean Karaim vowels as they are represented in Cyril-

lic script in a 20th century dictionary. The following table shows how the vowel

letters/signs appearing in the Eupatoria text correspond with those in Baskakow et

al. (1974).

Table 1. Correspondence between vowel letters/signs used in Baskakow et

al. (1974) and those used in the Eupatoria text

The first author of this paper would like to acknowledge the project “Wydanie krytyczne Biblii karaimskiej z

tłumaczeniem na język angielski / Critical edition of the Karaite Bible translation into English” (Ministry of Sci-

ence and Education of the Republic of Poland, 2013–2017) for the provision of the manuscript.

Baskakow et

al.

The Eupatoria

text

word-final

form

word-medial

form

word-initial

form

а א א

э in the word-

initial sylla-

ble

א


45

As can be seen in Table 1, vowel letters/signs in the Eupatoria text and the

vowel letters in Baskakow et al. (1974) are not in exact correspondence with each

other. For example, Baskakow et al.’s ‹o› and ‹ö› correspond with ‹ ו› (or its word-

initial form ‹ in the Eupatoria text, suggesting that the scribe of the Eupatoria (‹או

text either assigned ‹ ו› to two different vowel phonemes or did not have the vowel

contrast that the Crimean Karaim speaking editor of Baskakow et al. (1974) had.

Conversely, the Eupatoria text appears to make two distinctions that Baskakow et

al. do not; Baskakow et al.’s ‹э› in the word-initial syllable and that in the non-

word-initial syllables correspond respectively with ‹ › and ‹ › (or less frequently

with ‹ / ›) in the Eupatoria text. A similar distinction is made for ‹у›; Baskakow et

al.’s ‹у› in the word-initial syllable corresponds invariably with ‹ו› (or its word-

initial form ‹או›), but it often corresponds with ‹י › in the non-word-initial syllables

Whether this reflects any phonological differences between the Turkic of the Eupatoria text and the Crimean

Karaim of Baskakow et al. (1974) is beyond the scope of the present paper but certainly merits a separate investi-

gation.

э in the

word-medial

and final syl-

lables

/ /

ы י י

и י י י א

о או ו

ӧ ו

у in the

word-initial

syllable

או ו

у in the

word-medial

and final syl-

lables

י / ו /

ӱ או ו / ו


46

in the Eupatoria text. These irregularities in the correspondence between

Baskakow et al.’s vowel letters and vowel letters/signs in the Eupatoria text can be

presented in a table as follows.

Table 2. ‹э› and ‹у› in Baskakow et al. (1974) with their corresponding let-

ters/signs in the Eupatoria text

Baskakow et al. э у

the Eupatoria text

In the word-initial syllable ו

In the word-medial and final syllables י / ו

These ‘irregular’ correspondences may have resulted from the differences

between the writing conventions adopted in Baskakow et al. (1974) and the Eupa-

toria text, but possibly reflect hitherto unknown phonological or phonetic distinc-

tions that existed in Crimean Karaim. In any case, the lack of close correspondence

between the spelling of vowels in the Eupatoria text and that in Baskakow et al.

(1972) suggests that (synchronic and/or diachronic) linguistic variation among

speakers of Karaim in Crimea may have been larger than was previously as-

sumed.

Appendix

The following table (compiled entirely by the first author of the present pa-

per) lists vocalized words of Turkic origin that appear in a section of the mostly

unvocalized manuscript Bible held in the National Karay Library in Eupatoria (see

§4), their representations in Baskakow et al. (1974) and Clauson (1972) (with page

numbers), the number of their occurrences in the section, and their meanings, in

this order.

Note that this phenomenon is not observed with Baskakow et al.’s ‹ӱ›. This could also imply that Crimean Karaim as it is represented in Baskakow et al. (1974) (which may reflect the

idiolect of the Crimean Karaim speaking editor of the dictionary) may not be highly representative of the Crimean

Karaim of the time or that language attrition had induced Crimean Karaim to be more varied than it would have

been otherwise.


47

Vocalized

words of

Turkic origin

Baskakow et al. Clauson Number of

occurrences Meaning

יו י צ ачув 89a açığ 21b 1 anger ע

יר יד ל алай 61b - 1 so, such ע

יר ד агъыз 44a ağız 98a 1 mouth אגז מד

ין ר агъу 44a ağu: 78b 1 אגול venom, poi-

son

ינ א алд 64a alt 130a 1 אלד before, at,

presence

יל ר טט алгъасат- 63a - 1 אלג ס to scare, to

horrify

אג רол 426b (nomina-

tive)

ol 123a

(nominative) 1

3rd person

singular pro-

noun in the

directive case

יר נד андан 68a אנד andan/andın

177b 1

3rd person

singular pro-

noun in the

ablative case

анъла- 70b 186a 1 to understand אגל ר

ינ ס אאר ара1 72b ara: 196a 1 distance

יג ן арыгъан 77b aruk 214a 1 thin, skinny אר

יק артыкъ 76a artuk 204b 1 much, more ארט

יג ימ ר ל אט

נ י אט

ין ר ל אט

ата 83a ata: 40a 3 ancestor, pre-

decessor

י ав 39a a:v 3b 1 hunt אב


48

ימנ יג ר יצל אװ

ר יגנ יאו יצל

וץ אב

י ר אווצל

авуч 42b aḏut 44b 4 palm (of the

hand)

אי ג יגנ י

יי ג יגנ יג ע айакъ 51b adak 45a 2 foot

ידיר אירוקס

יג ר יל אירוקס айрукъсы 54a

adruk ‘other,

another’ 65a 2 divine, sacred

ים ד азаш- 48b a:z- 279a 1 אז שמ get off course

(imperative)

бал 100a ba:l 330a 1 honey ב ל

барча 103b barça: 356b 1 all, whole ב רצ א

א ימ ש баш 109a baş 375a 1 head ב

יר רד סל רמ бэр- 151a bé:r- 354b 1 to give ב

ן יל билен 117b birle: 364b 2 with ב

ל ר יטו וי ר битов йара 124b - 1 wound ב

כ י נמ бийэн- 116b - 1 ב to like, to ap-

preciate

י כל רנ יג ב

ן יי כט ב бийик 115b bedük 302b 2 big

ל ר בו לס

ין בו לס бол 128a bol 331a 2 to be

бу 135a bu: 291b 1 this בו

א צמ сач- 625b saç- 794b 1 to scatter צ


49

ים ירד ק צ

ין יר ק צ чакъыр- 622a çakır- 410a 1

to call out, to

address

ן שק ירמ чырмаш- 638a - 1 to climb צ

י ר יוראל יפצ צ

ינ א ר ל יור יפצ צ

יזג א ימ ר ל יור יפצ צ

чэпчэврэ 641a çevür- 398b 3 environment

да 167a takı: 466a 36 ד and, also,

even

ג ין дагъын 168b takı: 466a 1 much, more ד

יר יר נד ולל ב давуллан- 168a - 1 ד

to annoy,

make sb an-

gry

ג ין дэгин 183b te:g 475a 1 until, up to ד

ל ד

ינ י ל ד дэли 184a télve: 493a 2 crazy, mad

נ ר כל יר дирэк 178a tére:k 543a 1 tree, pole ד

יל ר דו גר

רנ יגדו גר יל догъры 179a toğuru: 473a 2 true

ים ד э- 652b er- 193b 2 א be (predica-

tive)

רנ יג יל צכ эчки 672b eçkü: 24b 1 goat א

י נד энди 662b amtı: 156b 1 now א

ין רס ט эт- 671a é:t- 36b 1 to do, to make א


50

ו י א

ן ו ינד א

װנ יג א

эв 653a e:v 3b 3 house

יצ ר ич- 210b iç- 19a 1 to drink א

י יצכ ички 210b içgü: 24b 1 א drink, bever-

age

из 193b i:z 277a 1 trace אי ז ין

י צכ кэч- 394b keç-1 693b 1 to pass כ

נ י צ кэчэ 395a kéçe: 694b 1 night כ

יר יד ל кэль- 390b kel- 715b 1 כ to come, to

arrive

רג ן ט кэтэр- 394a kötür- 706a 1 כ to take away,

to send away

יר יד יצ кичи 325b kiçig 696a 1 small כ

кип 321a - 1 much, many כ יפ

ינ יג יש киши 326b kişi: 752b 1 person כ

י ג י кийик 318a kéyik 755a 1 monster כ

ינ יג ר кӧз 336b kö:z 756b 1 eye כו זל

י ר кӱчяй- 355b küçeḏ- 696a 1 to get strong כוצ

кӱн 353a kün1 725a 1 day כון

יגנ יג кӱтӱв 354b kü:ḏ- 701a 1 guiding כוטו ב

י קק къакъ- 359a kak- 609a 1 to push ק

ן שט רד къардаш 364a ק karında:ş

662a 1 sibling

ינ א רש къаршы 364b karşı:1 663b 1 against ק


51

י יוצ יר טט къаттырывчы 366b - 1 ק which makes

it solid

ן ײאד ק

ײג א ק къайа 357b kaya:

1 674b 1 rock

ינא ר יל יװצ יל ר ײ къайырыл- 359a kaḏır- 604b 1 ק favored, de-

fended

א זג נ ינד къазан 357b ק kazğa:n

682a 1 cauldron

אקו נ ילס ר ד къондар- 370a kontur- 636a 1 to construct,

to build

י къоншы 370b konşı: 640b 1 neighbor קו נש

ן къоркув 371a קו רקוו ינד

korkuğ ~

korkınç

654a/b

1 fear

къой 368b *ko:ñ2 631b 1 sheep קוײ

ן къур- 374b kur- 643a 1 קור to install, to

perform

ין יס ר къуткар- 376b קוטק kurtğar-

649b 1 to save

ין ר יל יוצ ר къуткарывчы 376b - 1 savior קוטק

ל ים יל къутул- 376b kurtul- 650a 1 to escape קוט

י ר יל קוו יוצ

ן ימד ר יל קוו יוצ къувувчы 373a kov- 580b 2 follower

א къувра 373a - 1 hay, straw קוור

נ י мэн 415a ben 346a 2 מ

1st person

singular pro-

noun


52

муна 410b bu:1 291b 1 מונ אthis (dative

case)

мунъуз 411a *büñüz 352a 1 horn מוגוז

רנ י נג לל мусан- 411b - 1 to trust מוס

ол 426b ol 123a 3 או ל

3rd person

singular pro-

noun

קל יק ортакълыкъ 432a ortuk 205a 1 partnership או רט

א טמ ӧгрэтӱв 437a ögret- 114a 1 to teach או גר

נ י сан 463b sa:n 231a 1 calculation ס

י ו רמ сэв- 496a sev- 784b 1 to love ס

װצי ל ר сэвивчи 496b - 2 lover סװ

נג יל ר װ ס

ג י ו ינמ ס

ו כס ינמ

сэвин- 496b 790b 3 to be happy,

to be pleased

יקל ר ינ יקל сыныклык 493b sınuk 837b 1 broken ס

רג א ירו ול сыров 495a sürüg 850a 1 flock ס

ײ сый 489b - 1 honor, glory ס

сёзля- 481a sö:zle-863a 1 to tell סו זל רל ר

רנ יג יקל נצל сукъланчлы 484a su:lan- 810b 1 סוקל

to be lovea-

ble, to be

likeable

сув 481b su:v 783a 2 water סוול ר

сувукъ soğık 808a 1 cold סוו יק

א ס сувса- 482a suvsa:- 793a 1 to be thirsty סווס

ינ יג גר танъры 512a teñri: 523b 1 god ט


53

ירל ר יל ו יס ט

י ווס לג יל רט

тавусул-/тавусыл-

504b - 2

to disappear,

to be de-

structed

א ײג נ ינד тай- 505b tay- 567a 1 to glide ט

ינץ тынч 557b tınç 516a 1 robust, sturdy ט

ג ין ינל тынла- 557a tıñla:- 522a 1 to listen ט

ס ײמ тый- 556a tıḏ- 450a 1 ט to discontin-

ue, to quit

ילל ר тиль 528b tıl 489b 1 language ט

ים ירד тойдур- 535a to:ḏ 451a 1 to feed טו יד

רג א יל יוצ тутувчу 550b tutuğ 452a 1 טוט retainer, hold-

er

ין נ ירס тӱтсӱ 55a tütsüg 461a 1 טוטונל to be fumigat-

ed

קנ יג улакъ 576b oğlak 84b 1 goat, yeanling אול

רני улус 578a uluş 152b 1 nation אולוסל

ינ א ӱст 591a üst 242a 2 top אוסט

י ד йада- 216a - 1 י ד to become

tired

йагъ 215a ya:ğ 895a 1 oil י ג

йал 220a - 2 gain י ל

נג י йаланджы 220b י ל yalğa:n

926b 1 liar

ים רד йалбар- 221a yalbar- 920b 1 to beg ײלב

ין йалын 223b yalıñ 929b 1 bare, naked י ל

йанч- 227b yanç- 944b 1 י נצ רto drill, to

strike


54

ין ירס йангъырт- 229a yañırtı: 952b 1 to regenerate י ג ירט

ר йар- 230b ya:r- 954b 1 י ר to split, to

sever

יר ש йараш- 232a yaraş- 972b 1 to be suitable י ר

יג ין йарыкъ 235b yaruk2 962b 1 light י ר

ים ילג ש йарылгъаш 236a י ר yarlıka:-

968a 1 salvation

י ד ילמ йарыл- 235b yarıl- 967b 1 י ר to crack, to be

split

ים йарым 236a yarım 968b 1 half י ר

י йас 237b yas 973b 1 ײס lament,

mourning

של ר י װ

של רנ י י װ

רני ג של י װ

йуваш 252a yuvaş 880b 4 quiet, well-

behaved

י י כש

יר יד י כש йахшы 241a yaxşı: 908b 3 good, well

ים ײיד

י י ר йай- 218a ya:ḏ- 883b 2

to spread, to

widen, to un-

fold

йайав 218b yaḏa:ğ 887a 1 י י ב on foot, by

foot

י йайыл- 219b yaḏıl- 890a 1 י י ילד to disperse, to

fall apart

י йазыкълы 217b י ז יקל yazukluğ

986a 1 sinner

י йэди 269a yétti: 886a 1 seven י ד


55

א יד ינצ י ד йэдинджи/йэдинчи

269a see above 1 seventh

י לי

י לנ יגйэлъ 270a yé:l

1 916b 3 breeze, wind

י י גד

י ג רйэнъг- 272b yeñ- 942b 2 to win

י ר

ן י רד

י רגי

י רנ יג

йэр 273b yé:r 954a 5 place

ר йэтэр/йэтяр 278a yét- 884b 1 י ט enough, suffi-

cient

ק йыракъ 267b ıra:k 214a 2 far י ר

йулув 257a yuluğ 925b 1 salvation יולוױ

רנ י йуваш 252a yuvaş 880b 1 יוו של quiet, well-

behaved

ק יוױ

ים קל ר יוױ йувукъ 253a yağu:k 901a 2 close by, near

ים וצ йувувчу 252b yu:- 870a 1 יוױ washer,

cleaner

יר יר שט йувукълаш- 253a - 1 to approach יוווקל

ייווורד йувур- 253b yügür- 914b 1 to run

йӱз 261a yü:z2 983a 1 face יוזו

BIBLIOGRAPHY

1. Adamczuk, L., H. Kobeckaite, & S. Piecki. 2003. Karaimi na Litwie i w Polsce.

Warszawa: Głowny urząd statystyczny department statystyki Litwy.

SHINJI IDO, TULAY CHULHA56

2. Benzing, Johannes. 1959. Classification of the Turkic languages (I). In Jean Deny,

Kaare Gronbech, Helmuth Scheel, & Zeki Velidi Togan eds. 1959. Philologiae

turcicae fundamenta. Wiesbaden: Steiner. pp.1–5.

3. Baskakow, N. A., S. M. Szapszał, & A. Zajączkowski eds. 1974. Słownik

karaimsko-rosyjsko-polski. Moscow: Wydawnictwo "Russkij Jazyk".

4. Clauson, Sir Gerard ed. 1972. An etymological dictionary of pre-thirteenth-century

Turkish, Oxford: Oxford University Press.

5. Harvianen, Tapani. 2003a. The Karaites in Eastern Europe and the Crimea: an

overview. In Meira Polliack ed. 2003. Karaite Judaism: a guide to its history and

literary sources. Leiden: Brill. pp.633–655.

6. Harvianen, Tapani. 2003b. The Karaites in contemporary Lithuania and the former

USSR. In Meira Polliack ed. 2003. Karaite Judaism: a guide to its history and lit-

erary sources. Leiden: Brill. pp.827–854.

7. Jankowski, Henryk, 1997. A Bible translation into the northern Crimean dialect of

Karaim. Studia Orientalia 82. Helsinki: pp.1–82.

8. Lasker, Daniel J., Eli Citonne, & Haggai Ben-Shammai. 2007. Karaites. In Fred

Skolnik ed. 2007. Encyclopaedia Judaica, 2nd edition, volume 11. Detroit: Thom-

son Gale. pp.785–892.

9. Nemeth, Michael. 2014. A historical phonology of western Karaim: Alveolars and

Front Labials in the South-Western Dialect. Studia Linguistica Universitatis Jagel-

lonicae Cracoviensis 131. Kraków: pp.247–267.

10. Nevins, Andrew & Bert Vaux. 2004. Consonant harmony in Karaim. MIT working

papers in linguistics 46. pp.175–194.

11. Rietboek, Pim. 2001. Hebrew: a simple transliteration system, version 0.3, Brill

2011,http://www.brill.com/sites/default/files/0011_hebrew_transliteration_simple_

0.pdf (accessed 4 December 2014).

12. Sarač, Michail. ed. 2007. Karaimskaja narodnaja ėnsiklopedija, Tom VI, Č. II.

Moscow: ОАО Astra Sem’.

13. Stachowski, Kamil. 2009. The discussion on consonant harmony in Northwestern

Karaim. Türkbilig 18. Ankara: pp.158–193.

14. Tekin, Talat. 1989. A new classification of Chuvash-Turkic languages. Erdem

5(13). Ankara: pp.129–141.

15. Togan, Z. V. 2001. Hazarlar. In Milli Eğitim Bakanlığı ed. İslâm Ansiklopedisi, 5.

cilt 1. kısım. Eskişehir: Milli Eğitim Basımevi. pp.397–408.

Şinci İdo

Tülay Çulha

Karay Milli Kitabxanasında saxlanan əlyazmada

istifadə olunmuş saitlər və işarələr

Xülasə

Məqalədə Krım karaim dilində yazılmış və indiyədək nəşr olunmamış bir əlyaz-

madakı sait işarələr və sait hərflər təhlil olunur. Krım karaim dili indiyə qədər gəlib çatmış

yazılı mətnlərdə mövcud olan karaim dilinin xüsusi bir variantıdır. Bir-birləri ilə çox yaxın

olan Krım tatar və Krım karaim dilləri eyni dil qrupuna daxildir.

http://www.brill.com/sites/default/files/0011_hebrew_transliteration_simple_0.pdf

http://www.brill.com/sites/default/files/0011_hebrew_transliteration_simple_0.pdf

VOWEL LETTERS AND SIGNS USED IN A MANUSCRIPT HELD IN THE… 57

Krım karaim mətnlərinin bir çoxu, əsasən, ivrit, latın və ya kiril qrafikasındadır. Dini

və folklor əlyazmalarının əksəriyyəti isə ivrit qrafikasında yazılmışdır.Hazırki məqalədə

təhlil edilən mətn də onlardan biridir.

N.A.Baskakov və digərlərinin (1974) birgə yazdıqları kitab ilə həmin əlyazma

üzərində aparılan təhlil adıçəkilən əsərlərin sait fonologiyası arasındakı bütün mümkün

fərqləri üzə çıxarır.

Açar sözlər: sait işarələr, saitlər, nəşr olunmamış əlyazma, eyni qrup, fərqlər,

sait fonologiyası.

Шинджи Идо

Тулай Чулха

Гласные и знаки, использованные в рукописи, хранящейся в Карайской

Национальной библиотеке

Резюме

В статье исследуются гласные знаки и гласные буквы одной неопубликован-

ной рукописи, написанной на крымско-караимском языке. Крымско-караимский язык

является особым вариантом существующего в дошедших до нас письменных текстах

караимского языка. Очень близкие крымско-татарский и крымско-караимский языки

входят в идентичную группу тюркских языков.

Многие из крымско-караимских текстов написаны, в основном, на иврите, ла-

тинице либо кириллице. Большинство же религиозных и фольклорных рукописей

написано на иврите. Анализируемый в данной статье текст также является одним из

них. Исследование написанной Н.А.Баскаковым и др. книги (1974) и данной руко-

писи выявляет в них все возможные фонологические различия гласных.

Ключевые слова: гласные знаки, гласные, неопубликованная рукопись,

идентичная группа, различия, фонология гласных.

____________


№ 1 2017

AĞAMUSA AXUNDOV-85

AKADEMİK AĞAMUSA AXUNDOVUN ANADAN OLMASININ 85 İLLİYİ

HAQQINDA AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT

HEYƏTİNİN QƏRARI

2017-ci il fevralın 2-də görkəmli dilçi alim, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi

üzvü, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi, Dövlət Mükafatı laureatı Ağamusa

Ağası oğlu Axundovun 85 yaşı tamam olur.

Ağamusa Axundov 1955-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsini «Nizami»

təqaüdü, 1965-ci ildə Azərbaycan Dillər İnstitutunun Qərbi Avropa dilləri fakültəsini fərqlənmə

diplomu ilə bitirmiş, 1958-ci ildə namizədlik, 1964-cü ildə doktorluq dissertasiyaları müdafiə etmiş,

1967-ci ildə professor elmi adını almışdır. 2001-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına müxbir

üzv, 2007-ci ildə həqiqi üzv seçilmişdir.

Akademik Ağamusa Axundov Azərbaycan fonologiyası məktəbinin və Azərbaycan dilinin sin-

taqmatik fonetika sahəsinin yaradıcısı və nəzəri dilçilik üzrə görkəmli alimdir. Azərbaycan dilinin

qrammatikası, tarixi fonetika, etimologiya, üslubiyyat, bədii dil, nitq mədəniyyəti, riyazi dilçilik və s.

sahələrə dair əsərlərin, ali və orta məktəb dərsliklərinin müəllifidir. Onun əsərləri respublikada,

yaxın (Rusiya, Belarus, Gürcüstan, bütün türk respublikaları) və uzaq xarici ölkələrdə (Almaniya,

Fransa, Çexiya, Macarıstan, Türkiyə, İran və s.) çap olunmuşdur. Alim «Feilin zamanları»,

«Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi», «Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası», «Riyazi dilçilik», «Şeir

sənəti və dil», «Azərbaycan dilinin fonetikası», «Dilin estetikası», «Ümumi dilçilik», «Dil və ədəbiy-

yat» (2 cilddə), «Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti» və s. kitabların müəllifidir. Ağamusa Axundovun

əsərlərində Azərbaycan dili fonetik sisteminin elmi təhlili verilmiş, türk dillərində sıra kateqoriyasının

mövcudluğu əsaslandırılmış, şeir vəzninin yazıldığı dilin fonetik quruluşundan asılılığı sübut

edilmişdir. Türk dillərinin məntiqi tipinin yaradılması ideyası da akademik Ağamusa Axundova

məxsusdur.

Akademik Ağamusa Axundovun elm qarşısında xidmətləri, eləcə də onun böyük elmi-təşkilati

fəaliyyəti ilə səciyyələnir. 1958-ci ildən Azərbaycan Dövlət Universitetində (indiki BDU) əmək

fəaliyyətinə başlayan Ağamusa Axundov hələ gənc yaşlarından Filologiya fakültəsində müəllim, baş

müəllim, dördüncü müddətə fakültə dekanı vəzifələrində çalışmışdır. 1990-cı ildən əmək fəaliyyətini

Elmlər Akademiyasında davam etdirən alim Nəsimi adına Dilçilik İnstitutuna 20 ildən artıq rəhbərlik

etmişdir. O, AMEA-nın Humanitar və İctimai Elmlər Bölməsinin ikinci müddətə akademik-katibi,

AMEA Rəyasət Heyətinin üzvü, AMEA Rəyasət Heyətinin müşaviri vəzifələrində çalışmışdır.

Akademik Ağamusa Axundov pedaqoji fəaliyyətini respublikadan kənarda da davam etdirərək

təhsilin inkişafına böyük töhfələr vermişdir. O, Misir Ərəb Respublikasının Qahirə şəhərindəki Eyn-

Şəms Universitetində Azərbaycan dili və ədəbyyatından ingilis dilində mühazirələr oxumuşdur.

Görkəmli alim Yaponiyanın Dövlət Elmə Yardım Cəmiyyətinin Rusiya da daxil olmaqla, MDB

ölkələrindən dəvət etdiyi ilk alimdir. O, Tokio Universitetində Azərbaycan dilini tədris etmiş, Kobe

Universitetində və Tokio Şərq Kitabxanasında “Azərbaycan dili inkişaf yollarında” mövzusunda 2

konfrans keçirmişdir.

Akademik Ağamusa Axundov Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Milli Yaradıcılıq Akade-

miyasının akademiki və fəxri professoru,Azərbaycan Respublikası Dillərin İşlənməsi və İnkişaf Qanu-

nauyğunluqları Əlaqələndirmə Şurasının sədri, Gürcüstan Elmlər Akademiyasının Dilçilik

İnstitutunun və doktorluq dərəcəsi verən ixtisaslaşmış müdafiə şuralarının, "Sovetskaya türkologiya",

"Ulduz" və "Azərbaycan" jurnallarının redaksiya heyətlərinin üzvü, “Türkologiya”, “AMEA-nın

AKADEMIK AĞAMUSA AXUNDOVUN ANADAN OLMASININ 85 ILLIYI HAQQINDA...

59

Xəbərləri” (humanitar elmlər seriyası)” jurnallarının baş redaktoru, Azərbaycan Respublikasının

Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının Dil və ədəbiyyat üzrə ekspert şurasının sədri

olmuşdur.

Akademik Ağamusa Axundov dünya miqyasında tanınan alimlərdəndir. O, Türk Dil Quru-

munun fəxri üzvü, L.Zadə adına Müasir Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, Dünya Türkoloqlar

Assosiasiyasının Rəyasət Heyətinin, Almaniya Elmlər Akademiyasının “Fonetika, dilçilik:

Kommunikativ tədqiqatlar” (Phonetik, Sprachwissenschaft und Kommunikation Forschung) elmi-nə-

zəri jurnalının redaksiya heyətinin üzvü (1980-ci ildən isə həmin jurnalın beynəlxalq məsləhətçisi),

Azərbaycan və Ərəb ölkələri Dostluq Cəmiyyəti İdarə Heyətinin üzvü, ABŞ-ın Nyu-Orlean şəhərinin

fəxri xarici vətəndaşı, Luiziana ştatının paytaxtı Baton Ruj şəhərinin bələdiyyə şurasının fəxri üzvü

olmuşdur. ABŞ-ın «Friend fors» təşkilatının, Türk Dil Qurumunun fəxri fərmanları, 2004-cü ildə

YUNESKO-nun sertifikatı ilə təltif edilmişdir. 2006-cı ildə Ümumdünya Sülh və Ümumdünya Dinlərara-

sı və Millətlərarası Sülh Federasiyaları tərəfindən Sülh Səfiri adına layiq görülmüşdür.

Akademik Ağamusa Axundov bir sıra beynəlxalq konfrans və simpoziumlarda Azərbaycan dil-

çiliyini uğurla təmsil etmişdir. O, ABŞ, Almaniya, Fransa, Çexiya, Yuqoslaviya, Macarıstan,

Yaponiya, Türkiyə, İrak, İran kimi xarici ölkələrdə, Bakı, Moskva, Minsk, Tbilisi, Daşkənd, Almatı,

Düşənbə, Ufa, Aşqabad, Bişkek, Çernovsı, Tomsk və s. şəhərlərdə keçirilən beynəlxalq konqres və

simpoziumlarda geniş elmi məruzələrlə çıxış etmiş, Azərbaycan dilçilik elmini yüksək səviyyədə

təmsil etmişdir.

Akademik Ağamusa Axundov elmi-təşkilati fəaliyyəti ilə yanaşı, ictimai işlərdə də yaxından

iştirak etmişdir. O, Azərbaycan Respublikasının Yeni Konstitusiya layihəsini hazırlayan komissiyanın,

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Əfv Komissiyasının, Dövlət Dili Komissiyasının, elmi

islahatların aparılması ilə bağlı dövlət komissiyalarının, Azərbaycan Milli Atlasının Redaksiya Heyə-

tinin, Azərbaycan MEA Terminologiya Komissiyasının sədr müavini, Azərbaycan Respublikası Milli

Məclisinin Toponimika Komissiyasının, AzərTAc-ın Tərcümə Şurasının və Azərbaycan

Respublikasının Heydər Əliyev Mükafatı Komissiyasının üzvü seçilmişdir.

Dilçilik üzrə yüksəkixtisaslı kadrların yetişdirilməsi sahəsində də alimin xidmətləri böyükdür.

Onun rəhbərliyi altında 50-dən çox doktorluq və namizədlik dissertasiyası müdafiə edilmişdir.

Akademik Ağamusa Axundov «Azərbaycan dilinin fonetikası» monoqrafiyasına görə Azər-

baycan Respublikasının Dövlət, «Ümumi dilçilik: dilçiliyin tarixi, nəzəriyyəsi və metodları» əsərinə

görə «Təhsil» cəmiyyətinin, «Azərbaycan dili 5-6» dərsliyinə görə Maarif Nazirliyinin mükafatlarına

layiq görülmüş, Azərbaycan SSR Ali Sovetinin fəxri fərmanı, Tiflis Dövlət Universitetinin xatirə medalı,

«Əmək rəşadətinə görə» medalı, 2000-ci ildə «Şöhrət» ordeni ilə təltif edilmişdir.

AMEA-nın həqiqi üzvü Ağamusa Ağası oğlu Axundovun xatirəsini əziz tutaraq və anadan

olmasının 85 illiyi ilə əlaqədar AMEA Rəyasət Heyəti QƏRARA ALIR:

1. AMEA Humanitar Elmlər Bölməsinin akademik-katibi, akademik Teymur Kərimliyə

tapşırılsın ki, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu ilə birgə akademik Ağamusa Axundovun

anadan olmasının 85 illiyinə həsr edilmiş beynəlxalq konfrans keçirilsin.

2. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutuna (AMEA-nın müxbir üzvü Möhsün Nağısoylu)

tapşırılsın ki, respublika mətbuatında,«Elm» qəzetində, «Xəbərlər» (humanitar elmlər seri-

yası) jurnalında alimin həyat və yaradıcılığına həsr edilmiş məqalələr dərc edilsin, radio və

televiziyada verilişlər təşkil edilsin.

3. Beynəlxalq “Türkologiya” jurnalının baş redaktoru, akademik Kamal Abdullaya tapşırılsın

ki, “Türkologiya” jurnalının akademik Ağamusa Axundovun 85 illik yubileyinə həsr

olunmuş xüsusi rubrikasının hazırlanmasını təmin etsin.

4. “Elm” nəşriyyatına(Hafiz Abıyev) tapşırılsın:

4.1. Akademik Ağamusa Axundovun əsərlərinin beşcildliyi nəşr edilsin.

4.2. “Akademik Ağamusa Axundovun 85 illik yubileyinə həsr olunmuş

beynəlxalq konfransın materialları çap olunsun.

5. Mərkəzi Elmi Kitabxanaya (tibb üzrə fəlsəfə doktoru Leyla İmanova) və “Elm” nəşriyyatına

(Hafiz Abıyev) tapşırılsın ki, AMEA-nın həqiqi üzvü Ağamusa Axundovun əsərlərinin biblio-

qrafik göstəricisi hazırlanıb nəşr edilsin.

AKADEMIK AĞAMUSA AXUNDOVUN ANADAN OLMASININ 85 ILLIYI HAQQINDA... 60

6. Mərkəzi Elmi Kitabxanaya (tibb üzrə fəlsəfə doktoru Leyla İmanova) tapşırılsın ki, AMEA-nın

həqiqi üzvü Ağamusa Axundovun 85 illik yubileyinə həsr olunmuş sərgi təşkil edilsin.

7. Akademik Ağamusa Axundovun xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə alimin yaşadığı binaya

barelyefinin vurulması, Bakı şəhərindəki küçələrdən birinə və Kürdəmir rayonunda təhsil

aldığı məktəbə onun adının verilməsi haqqında müvafiq dövlət qurumları qarşısında vəsatət

qaldırılsın.

8. Qərarın icrasına nəzarət AMEA-nın vitse-prezidenti akademik İsa Həbibbəyliyə həvalə

edilsin.

AMEA-nın prezidenti akademik Akif Əlizadə

AMEA-nın akademik-katibi akademik Rasim Əliquliyev

_____________


№ 1 2017

АГАМУСА АХУНДОВ – 85

ПОСТАНОВЛЕНИЕ ПРЕЗИДИУМА НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ

НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА О 85-ЛЕТНЕЙ ГОДОВЩИНЕ СО ДНЯ РОЖДЕНИЯ

АКАДЕМИКА АГАМУСЫ АХУНДОВА

2 февраля 2017 года исполняется 85 лет со дня рождения видного ученого-языковеда,

действительного члена Национальной Академии Наук Азербайджана, доктора

филологических наук, профессора, заслуженного деятеля науки, лауреата государственной

премии Агамусы Агаси оглы Ахундова.

В 1955 году Агамуса Ахундов окончил филологический факультет Бакинского

государственного университета со стипендией «Низами», в 1965 году – факультет западно-

европейских языков Азербайджанского института языков с дипломом отличия, в 1958 году

защитил кандидатскую, в 1964 году – докторскую диссертации, в 1967 году получил учёное

звание профессора. В 2001 году он был избран членом- корреспондентом, в 2007 году –

действительным членом Национальной Академии Наук Азербайджана.

Академик Агамуса Ахундов является основателем азербайджанской фонологической

школы и синтагматической фонетики азербайджанского языка и выдающимся учёным в

области теоретической лингвистики. Является автором работ по грамматике

азербайджанского языка, исторической фонетике, этимологии, стилистике,

художественному языку, культуре речи, математической лингвистике и другим отраслям

языкознания, а также учебников для высших учебных заведений и средних школ. Его работы

были опубликованы в республике, ближнем (Россия, Белоруссия, Грузия, все тюркоязычные

республики) и дальнем (Германия, Франция, Чехия, Венгрия, Турция, Иран и др.) зарубежье.

Учёный является автором таких книг, как «Времена глагола», «Система фонем

азербайджанского языка», «Историческая фонетика азербайджанского языка»,

«Математическая лингвистика», «Поэтическое искусство и язык», «Фонетика

азербайджанского языка», «Эстетика языка», «Общее языкознание», «Язык и литература» (в

2-х томах), «Толковый словарь азербайджанского языка» и др. В трудах Агамусы Ахундова

дан научный анализ фонетической системы азербайджанского языка, обосновано

существование категории ряда в тюркских языках, аргументирована зависимость

стихотворного размера от фонетического строя языка. Идея создания логического типа

тюркских языков также принадлежит академику Агамусе Ахундову.

Многогранное научное творчество учёного сочеталось с его плодотворной научно-

организационной работой. Начав трудовую деятельность с 1958 года в Азербайджанском

государственном университете (нынешний БГУ), Агамуса Ахундов уже с молодых лет

работал на филологическом факультете в должностях преподавателя, старшего

преподавателя, декана факультета. Учёный, с 1990 года продолживший свою трудовую

деятельность в Академии Наук Азербайджана, свыше 20 лет руководил Институтом

языкознания имени Насими. Он занимал должности академика-секретаря отделения

гуманитарных и общественных наук НАНА, члена Президиума НАНА, советника Президиума

НАНА.

Академик Агамуса Ахундов, занимаясь педагогической деятельностью и за пределами

республики, внёс значительный вклад в развитие образования. Он читал лекции по

азербайджанскому языку и литературе на английском языке в Университете Эйн-Шамс в

О 85-ЛЕТНЕЙ ГОДОВЩИНЕ СО ДНЯ РОЖДЕНИЯ АКАДЕМИКА АГАМУСЫ АХУНДОВА..

62

городе Каире Египетской Арабской Республики. Выдающийся деятель науки является первым

учёным из стран СНГ, включая Россию, который был приглашён Государственным

обществом помощи науки Японии. Он преподавал азербайджанский язык в Токийском

университете, провёл 2 конференции на тему «Азербайджанский язык на путях развития» в

Университете Кобе и Токийской восточной библиотеке.

Академик Агамуса Ахундов был членом Союза писателей Азербайджана, академиком и

почётным профессором Академии национального творчества Азербайджана, председателем

Координационного совета функционирования и закономерностей развития языка

Азербайджанской Республики, членом Института языкознания Академии Наук Грузии и

специализированных советов по защите докторских диссертаций, редакционных коллегий

журналов «Советская тюркология», «Улдуз» и «Азербайджан», главным редактором

журналов «Тюркология», «Известия НАНА» (серия гуманитарных наук), председателем

экспертного совета по языку и литературе Высшей Аттестационной Комиссии при

Президенте Азербайджанской Республики.

Академик Агамуса Ахундов – учёный с мировым именем. Он был почётным членом

Тюркского Лингвистического общества, действительным членом Современной Академии наук

имени Л.Заде, членом Президиума Мировой Ассоциации тюркологов, редакционной коллеги

научно-теоретического журнала «Фонетика, языкознание: Коммуникативные исследования»

(Phonetik, Sprachwissenschaft und Kommunikation Forschung) Академии Наук Германии (с 1980

года международный консультант данного журнала), членом коллеги управления Общества

дружбы Азербайджана и арабских стран, почётным иностранным гражданином города

Нью-Орлеан США, почётным членом муниципального совета города Батон Руж – столицы

штата Луизиана. Награждён почётными грамотами организации “Friend fors” США,

Тюркского Лингвистического общества, в 2004 году – сертификатом ЮНЕСКО. В 2006 году

был удостоен звания посла мира со стороны общемировых федераций мира и

межрелигиозного и межнационального мира.

Академик Агамуса Ахундов достойно представлял достижения азербайджанского

языкознания на мировом уровне, выступая с научными докладами на международных

конференциях, конгрессах и симпозиумах, проводимых в таких зарубежных странах, как

США, Германия, Франция, Чехия, Югославия, Венгрия, Япония, Турция, Ирак, Иран, в городах

Баку, Москва, Минск, Тбилиси, Ташкент, Алматы, Душанбе, Уфа, Ашхабад, Бишкек,

Черновцы, Томск и др.

Академик Агамуса Ахундовы наряду с научно-организационной деятельностью

принимал непосредственное участие и в общественных мероприятиях. Он был избран

заместителем председателя комиссии по подготовке проекта новой Конституции

Азербайджанской Республики, Комиссии по помилованию при Президенте Азербайджанской

Республики, Комиссии по государственному языку, государственных комиссий, связанных с

проведением научных реформ, редакционной коллегии азербайджанского национального

атласа, Терминологической комиссии НАН Азербайджана, членом топонимической комиссии

Национального Меджлиса Азербайджанской Республики, переводческого совета АзерТаджа и

комиссии по премии Гейдара Алиева Азербайджанской Республики.

Велики заслуги учёного и в деле подготовки высококвалифицированных кадров по

языкознанию. Под его руководством было защищено свыше 50 докторских и кандидатских

диссертаций.

Академик Агамуса Ахундов был удостоен Государственной премии Азербайджанской

Республики за монографию «Фонетика азербайджанского языка», премии общества

«Образование» за труд «Общее языкознание: история, теория и методы языкознания»,

премии Министерства просвещения за учебник «Азербайджанский язык 5-6», награждён

Почётной грамотой Верховного Совета Азербайджанской ССР, памятной медалью

Тбилисского государственного университета, медалью «За трудовую отвагу», в 2000 году –

орденом «Славы».

О 85-ЛЕТНЕЙ ГОДОВЩИНЕ СО ДНЯ РОЖДЕНИЯ АКАДЕМИКА АГАМУСЫ АХУНДОВА.. 63

Чтя память действительного члена НАНА Агамусы Агаси оглу Ахундова и в связи с его

85-летием со дня рождения Президиум Национальной Академии Наук Азербайджана

ПОСТАНОВЛЯЕТ:

1. Поручить академику-секретарно отделения гуманитарных наук НАНА,

академику Теймуру Керимли провести совместно с Институтом языкознания

имени Насими НАНА международную конференцию, посвящённую 85-летию со дня

рождения академика Агамусы Ахундова.

2. Поручить Институту языкознания имени Насими НАНА (член-корреспондент

НАНА Мохсун Нагисойлу) публикацию статей, посвящённых жизни и творчеству

учёного, в республиканской печати, газете «Элм», журнале «Известия» (серия

гуманитарных наук), организацию радио-и телепередач.

3. Поручить главному редактору международного журнала «Тюркология»,

академику Камалу Абдулле обеспечить подготовку специальной рубрики журнала

«Тюркология», посвящённой 85-летнему юбилею академика Агамусы Ахундова.

4. Поручить издательству «Элм» (Хафиз Абыев):

4.1. Издать пятитомник трудов академика Агамусы Ахундова;

4.2. Опубликовать материалы международной конференции, посвящённой

85-летнему юбилею академика Агамусы Ахундова.

5. Поручить Центральной научной библиотеке НАНА (доктор философии по

медицине Лейла Иманова) и издательству «Элм» (Хафиз Абыев) подготовку и

издание библиографического указателя работ действительного члена НАНА

Агамусы Ахундова.

6. Поручить Центральной научной библиотеке НАНА (доктор философии по

медицине Лейла Иманова) организацию выставки, посвящённой 85-летнему юбилею

действительного члена НАНА Агамусы Ахундова.

7. В целях увековечивания памяти академика Агамусы Ахундова ходатайствовать

перед соответствующими государственными ведомствами об установке

барельефа на здании, где жил учёный, присвоении его имени одной из улиц города

Баку и школе в Кюрдамирском районе, в которой он учился.

8. Контроль над исполнением постановления поручить вице-президенту НАНА,

академику Исе Габиббейли.

Президент НАНА академик Акиф Ализаде

Академик-секретарь НАНА академик Расим Алигулиев


№ 1 2017

AGHAMUSA AKHUNDOV-85

DECISION

OF THE PRESIDIUM OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF

AZERBAIJAN ON THE 85th

ANNIVERSARY OF THE BIRTH OF

ACADEMICIAN AGHAMUSA AKHUNDOV

The date 2nd February 2017 sees the 85th anniversary of the birth of the distinguished linguist

and scholar, Aghamusa Aghasi Akhundov, who was a Full Member of the National Academy of

Sciences of Azerbaijan (NASA), Doctor of Philology, Professor, Honoured Scientific Worker and

State-Prize Laureate.

Aghamusa Akhundov graduated from the Philological Faculty of Baku State University with a

Nizami scholarship in 1955. In 1965 he graduated with honours from the Faculty of Western

European Languages of Azerbaijan University of Languages. He defended his candidate dissertation

in philology in 1958, and doctoral thesis in philology in 1964. The scholar received the academic title

of Professor in 1967. He was elected a Corresponding Member of NASA in 2001, and a Full Member

in 2007.

Academician Aghamusa Akhundov founded the school of Azerbaijani philology and the field

of syntagmatic phonetics of the Azerbaijani language and was an eminent scholar of theoretical

linguistics. He was the author of works on Azerbaijani grammar, historical phonetics, etymology,

stylistics, literary language, speech culture and mathematical linguistics, as well as of textbooks for

secondary schools and universities. His books were published in Azerbaijan and abroad – in Russia,

Belarus, Georgia, all the Turkic republics, Germany, France, the Czech Republic, Hungary, Turkey,

Iran and elsewhere. The titles of his books include “Verb Tenses”, “The Azerbaijani System of

Phonemes”, “Historical Phonetics of Azerbaijani”, “Mathematical Linguistics”, “Verse Art and

Language”, “Azerbaijani Phonetics”, “The Aesthetics of Language”, “General Linguistics”,

“Language and Literature” (in two volumes) and “An Explanatory Dictionary of Azerbaijani”. In his

work he analysed in depth the Azerbaijani phonetic system, word order in Turkic languages and the

dependence of poetic rhythm on phonetic structure. It was Acad. Akhundov who had the idea of

creating the logical type of Turkic languages.

Acad. Akhundov’s achievements were not only in scholarship, but also in teaching and

administrative work. From a young age, in 1958, he worked as a teacher and later head teacher, then

dean of the Faculty at Azerbaijan State University (now BSU). Acad. Akhundov was head of NASA’s

Institute of Linguistics named after Nasimi for more than 20 years. He was academic secretary of

NASA’s Department of Humanitarian and Social Sciences, then a member of the Presidium of NASA,

and then a Councillor of the Presidium of NASA.

Acad. Akhundov also made outstanding contributions to scholarship through his teaching

abroad. He gave lectures in English on the Azerbaijani language and literature at Ain Shams

University in Cairo. He was the first scholar to be invited to the Japan society for support for science

in the CIS, including Russia. He taught Azerbaijani at the University of Tokyo and held two

conferences on “The Development of the Azerbaijani Language” at the University of Kobe and

Tokyo’s Eastern Library.

Acad. Akhundov was a member of the Azerbaijan Writers’ Union, an Academician and

Honoured Professor of the Azerbaijan National Art Academy, Chairman of the Coordination Council

of Usage and Development Rules of Languages of the Republic of Azerbaijan, a member of the

DECISION OF THE PRESIDIUM OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF AZERBAIJAN ON THE...

65

Institute of Linguistics of the Academy of Sciences of Georgia, a member of the specialist council on

the defence of doctoral degrees, a member of the editorial boards of the journals “Sovetskaya

Turkologiya”, “Ulduz” and “Azerbaijan”, editor-in-chief of the journals “Turkology” and “NASA

News (Humanitarian series)”, and chairman of the Expert Council on Language and Literature of the

Supreme Attestation Commission attached to the President of the Republic of Azerbaijan.

Acad. Akhundov is well-known all over the world. He was an honorary member of the Turkic

Language Organization, a full member of the Lotfi Zadeh Academy of Modern Sciences, a member of

the Presidium of the World Turkologists Association, a member of the editorial board of the academic

journal “Phonetics, Linguistics: Communicative Research” (Phonetik, Sprachwissenschaft und

Kommunikation Forschung) of the Academy of Sciences of Germany (he was an international advisor

for the journal from 1980), a member of the managing staff of the Friendship Society of Azerbaijan

and Arabic countries, a freeman of New Orleans, USA, and an honorary member of the Municipality

Council of Baton Rouge, Louisiana. He was awarded honorary diplomas by Friendship Force

International, USA and by the Turkic Languages Association, and in 2004 he was awarded a

UNESCO Certificate. In 2006 Acad. Akhundov was given the honorary title of Peace Ambassador by

the Worldwide Peace and Worldwide Interreligious and Inter-ethnic Peace Federations.

Acad. Akhundov successfully represented Azerbaijani linguistics at a large number of

international conferences and symposiums in many countries, including the USA, Germany, France,

the Czech Republic, Yugoslavia, Hungary, Japan, Turkey, Iraq and Iran, and in different cities of the

former Soviet Union, including Baku, Moscow, Minsk, Tbilisi, Tashkent, Almaty, Dushanbe, Ufa,

Ashkhabad, Bishkek, Chernovsky and Tomsk.

As well as his scholarly work, Acad. Akhundov took an active part in public affairs. He was a

member of the commission that drafted the new Constitution of the Republic of Azerbaijan, a member

of the Amnesty Commission attached to the President of the Republic of Azerbaijan, a member of the

State Language Commission, a member of state commissions on academic reforms, a member of the

editorial board of the Azerbaijan National Atlas, Vice-President of NASA’s Terminology Commission,

a member of the Toponymy Commission of the Milli Majlis of the Republic of Azerbaijan, a member

of the AzerTAC Translation Council and Heydar Aliyev-Prize Commission of the Republic of

Azerbaijan.

He made outstanding contributions to the education and development of highly skilled

scholars in linguistics, too, and was the academic supervisor of more than 50 doctorate and

candidate students.

Acad. Akhundov was awarded the State Prize of the Republic of Azerbaijan for his

monograph “Phonetics of the Azerbaijani Language”; the Education Society Prize for his book

“General Linguistics: History, Theory and Methods of Linguistics”, and the Ministry of Education

Prize for his textbook “The Azerbaijani Language 5 – 6”. He was awarded an honorary title by the

Supreme Soviet of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic, the Memory medal by Tbilisi State

University, the Labour Merit medal and, in 2000, the Shohrat (Glory) order.

In memory of NASA Full Member Aghamusa Aghasi Akhundov and to mark the 85th

anniversary of his birth, the Presidium of NASA hereby RESOLVES:

1. To instruct the Academic Secretary of the NASA Humanitarian Department, Acad.

Teymur Kerimli, together with NASA’s Institute of Linguistics named after Nasimi to hold an

international conference devoted to the 85th anniversary of the birth of Acad. Aghamusa

Akhundov;

2. To instruct the Institute of Linguistics named after Nasimi (NASA Corresponding Member

Mohsun Naghisoylu) with the publication of articles on the scholar’s life and work in the

republican press and the NASA journals “Elm” (Science) and “Kheberler” (Transactions, the

Humanitarian series) and the organization of radio and TV programmes;

3. To instruct the editor-in-chief of the international journal “Turkology”, Acad. Kamal

Abdulla, to publish a special section in the journal on the 85th anniversary of the birth of

Acad. Aghamusa Akhundov;

4. To instruct the Elm (Science) publishing house (Hafiz Abiyev):

4.1. to publish the works of Acad. Aghamusa Akhundov in five volumes;

DECISION OF THE PRESIDIUM OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF AZERBAIJAN ON THE... 66

4.2. to publish the material of the international conference dedicated to the 85th

anniversary of the birth of Acad. Aghamusa Akhundov.

5. To instruct the Central Scientific Library (Ph.D. Leila Imanova) and the Elm

publishing house (Hafiz Abiyev) to prepare and publish a bibliography of the work of Full

NASA Member Aghamusa Akhundov;

6. To instruct the Central Scientific Library (Ph.D. Leila Imanova) to organize an exhibition

devoted to the 85th anniversary of the birth of Full NASA Member Aghamusa Akhundov;

7. In order to perpetuate the memory of Acad. Aghamusa Akhundov to petition the

appropriate state structures to hang his bas-relief on the building where he lived, to give his

name to one of the streets in Baku and to the school where he studied in Kurdamir region;

8. To instruct NASA Vice-President Acad. Isa Habibbeyli to maintain oversight of

the implementation of this Decision.

President of NASA Acad. Akif Alizade

Academic Secretary of NASA Acad. Rasim Aliguliyev

_____________


№ 1 2017

MÖHSÜN NAĞISOYLU (Azərbaycan)

AZƏRBAYCAN DİLÇİLİK ELMİNİN GÖRKƏMLİ NÜMAYƏNDƏSİ

Bu günlərdə ölkəmizin elmi ictimaiyyəti Azərbaycan Milli Elmlər Akademi-

yasının həqiqi üzvü, Əməkdar elm xadimi, Respublika Dövlət Mükafatı laureatı,

“Şöhrət” ordenli Ağamusa Axundovun 85 illik yubileyini böyük iftixar hissi ilə

qeyd edir. Müasir Azərbaycan dilçiliyinin ən görkəmli nümayəndələrindən, zirvələ-

rindən sayılan akademik Ağamusa Axundov çoxşaxəli zəngin elmi yaradıcılığı ilə

dilçilik elmimizin inkişafında mühüm rol oynamış, ona öz dəyərli töhfələrini ver-

miş, məktəb yaratmışdır. Alimin keçdiyi mənalı və şərəfli ömür yolu, elmdə qazan-

dığı uğurlar, çoxsaylı titulları və təltifləri bunun ən parlaq ifadəsi və danılmaz dəlil-

sübutları sırasındadır.

Ağamusa Ağası oğlu Axundov 2 fevral 1932-ci ildə Kürdəmir şəhərində

anadan olmuşdur. 1940-cı ildə Kürdəmir şəhər orta məktəbinə daxil olmuş, 1950-ci

ildə oranı medalla bitirmiş və elə həmin il Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indi-

ki Bakı Dövlət Universiteti-BDU) Filologiya fakültəsinə qəbul olunmuşdur.

Universitetdə oxuyarkən respublikamızın ən tanınmış ədəbiyyatşünas və dilçi alim-

ləri onun müəllimləri olmuşlar: Həmid Araslı, Əli Sultanlı, Mikayıl Rəfili,

Məmməd Arif, Mir Cəlal Paşayev, Məmmədhüseyn Təhmasib, Muxtar

Hüseynzadə, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Məmmədağa Şirəliyev, Hadi Mirzəzadə...

Belə bir yüksək elmi mühitdə yetişən, püxtələşən istedadlı gənc tələbə tez bir

zamanda dərin biliyi, ağlı və zəkası ilə müəllimlərinin böyük hörmət və nüfuzunu

qazanır. Sonralar tələbəlik illərini xatırlayan Ağamusa Axundov universitet müəl-

limləri içərisində Əməkdar elm xadimi, professor Muxtar Hüseynzadənin adını

ayrıca olaraq çəkir və onun simasında özünə qüdrətli bir himayədar tapdığını qeyd

edir. Ağamusa Axundov universitetin IV kursunda oxuyarkən Tələbə Elmi Cəmiy-

yətində “Kür” sözünün etimologiyası ilə bağlı çıxış etmişdir və onun bu mövzu

ətrafındakı fikirləri hələ o zaman mütəxəssislər tərəfindən yüksək dəyərlən-

dirilmişdir.

1955-ci ildə ali təhsilini Nizami təqaüdü ilə başa vuran Ağamusa Axundov

elə həmin il universitetin aspiranturasına daxil olaraq 1958-ci ilin aprel ayında

“Feilin zaman kateqoriyası (Azərbaycan dili materialları əsasında)” mövzusunda

namizədlik dissertasiyasını aspirantura müddətindən 6 ay qabaq uğurla müdafiə

etmişdir.

Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası , Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, AMEA-nın

müxbir üzvü. E-mail:[email protected]


MÖHSÜN NAĞISOYLU 68

Gənc alim 1958-ci ildə ali təhsil aldığı universitetin “Ümumi dilçilik” kafed-

rasında müəllim, bir qədər sonra baş müəllim vəzifəsində çalışır. O, 1964-cü ildə

“Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi (fizioloji, akustik, statistik, fonoloji tədqiqat

təcrübəsi)” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə edərək SSRİ miqya-

sında filologiya sahəsində ən gənc elmlər doktoru (32 yaş) alimlik dərəcəsi adını

almışdır.

Qazandığı elmi nailiyyətlərlə kifayətlənməyən Ağamusa Axundov öz bilik

dairəsini daha da genişləndirmək – ikinci bir ixtisas qazanmaq üçün 1959-cu ildə

Azərbaycan Dövlət Dillər İnstitutunun “İngilis dili” şöbəsinə daxil olmuş və 1965-

ci ildə oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. İkinci ixtisası gənc alimin hərtərəfli

yetişməsində böyük rol oynamış və o, 1965-ci ildə Misirin paytaxtı Qahirə şəhərin-

dəki Eyn-Şəms Universitetinə ezam olunaraq bir il müddətində orada ingilis dilində

Azərbaycan dili və ədəbiyyatından mühazirələr oxumuş, ölkəmizi xaricdə layiqincə

təmsil etmişdir. O vaxtlar xaricdə işləmək, xüsusilə də təhsil sahəsində çalışmaq

böyük bir hadisə sayılır və hər kəsə nəsib olmurdu. Bu faktın özü də Ağamusa

Axundovun hələ o vaxtlar Azərbaycan təhsilində və elmi ictimaiyyətində nə

dərəcədə böyük nüfuz sahibi olduğunu açıq-aşkar bir şəkildə təsdiq edir. 1967-ci

ildə professor elmi adını alan Ağamusa Axundov həmin il Azərbaycan Dövlət

Universitetinin Filologiya fakültəsinin dekanı seçilir və sonralar müxtəlif dövrlərdə

daha dörd dəfə bu vəzifədə çalışır.

Professor Ağamusa Axundov 1990-cı ildə Azərbaycan EA Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun direktoru seçilir və 22 il müddətində bu məsul vəzifədə çox

səmərəli çalışır, Dilçilik İnstitutunun nüfuzunu qaldıraraq, elmi dairələrdə həm də

bacarıqlı elmi təşkilatçı kimi tanınır. 2001-ci ildə professor Ağamusa Axundovun

həyatında çox əlamətdar hadisələr baş verir. Belə ki, həmin il o həm Azərbaycan

Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) müxbir üzvü, həm də Akademiyanın yeni

təşkil olunmuş Humanitar və İctimai Elmlər Bölməsinin akademik-katibi

vəzifəsinə seçilir. Qeyd edək ki, 2001-ci ildə AMEA tarixində kəmiyyət baxı-

mından ən böyük seçkilər baş tutmuş və bu mötəbər elmi qurumun sıralarına 27

həqiqi və 89 müxbir üzv qoşulmuşdur. 2007-ci ildə isə Ağamusa Axundov çoxdan

bəri layiq olduğu AMEA-nın həqiqi üzvü seçilməklə yanaşı, eyni zamanda ikinci

dəfə Akademiyanın Humanitar və İctimai Elmlər Bölməsinin akademik-katibi olur.

Akademik Ağamusa Axundovun elmi irsi istər sayca çoxluğu, istərsə də

mövzu rəngarəngliyi ilə seçilir. 36 kitabın, 500-ə yaxın məqalənin müəllifi olan bu

böyük dilçi alimin elmi yaradıcılığının zirvəsi, şah əsəri Respublika Dövlət

Mükafatına layiq görülmüş “Azərbaycan dilinin fonetikası” adlı sanballı

monoqrafiyasıdır. 1984-cü ildə “Maarif” nəşriyyatında nəşr olunmuş bu kitab

həmin vaxtdan bugünədək respublikamızın, demək olar ki, bütün ali məktəblərində

fonetika üzrə əsas dərs vəsaitidir. Qeyd edək ki, alim bu sanballı monoqrafiyasına

qədər də fonetika sahəsində, həm də istər tarixi, istərsə də müasir fonetika

məsələləri istiqamətində ardıcıl elmi araşdırmalar aparmış və onların nəticəsi

olaraq daha iki monoqrafiyanı ərsəyə gətirmişdir: “Azərbaycan dilinin fonemlər

sistemi” və “Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası”. A.Axundovun fonetika ilə bağlı


69

tədqiqatlarının yekunu, ümumiləşdirməsi olan “Azərbaycan dilinin fonetikası”

kitabında Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq sait və samitlərin fonoloji,

fizioloji, akustik və statistik təhlili təcrübi faktlar əsasında araşdırılmış və bir sıra

mühüm elmi nəticələr ortaya qoyulmuşdur.

Professor Ağamusa Axundovun 1979-cu ildə nəsr olunmuş “Ümumi

dilçilik (dilçilik tarixi, nəzəriyyəsi və metodları)” və “Riyazi dilçilik” kitabları da

istər nəzəri və təcrübi əhəmiyyəti, istərsə də elmi yeniliyi ilə seçilir. Qeyd edək ki,

alimin dərs vəsaiti kimi nəzərdə tutulmuş bu kitablarından birincisi Azərbaycanda

üç dəfə nəşr olunmuş və 1994-cü ildə “Təhsil” cəmiyyətinin mükafatını almışdır.

Professorun adıçəkilən ikinci kitabı isə respublikamızda riyazi dilçiliyə həsr olun-

muş ilk elmi araşdırma sayılır və bu baxımdan mühüm elmi yeniliyi ilə seçilməklə

yanaşı, gələcəkdə bu yöndə aparılacaq tədqiqatlara geniş yol açır.

Akademik Ağamusa Axundovun “Dil və üslub məsələləri”, “Dilin

estetikası”, “Dil və mədəniyyət” kitabları da sanballığı və yüksək elmi səviyyəsi ilə

seçilir. Alimin orta məktəblərin 5-ci, 6-cı və 7-ci sinifləri üçün hazırladığı

“Azərbaycan dili” dərslikləri də mütəxəssislər tərəfindən yüksək dəyərləndiril-

mişdir. Həmin dərsliklərdən biri (5-ci sinif) indiyədək 13 dəfə nəşr olunmuşdur.

Ümumiyyətlə, Ağamusa Axundov 12 dərslik və dərs vəsaitinin müəllifidir.

Ağamusa Axundov respublikamızda dilçilikdə mühüm yer tutan və strateji

əhəmiyyət daşıyan etimologiya üzrə elmi araşdırmalar aparan ilk alimlərimizdən

biridir. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan dilinin etimoloji lüğəti, təəssüf ki, hələ də

tam şəkildə tərtib olunmamış və bu sahədə yalnız ayrı-ayrı araşdırmalar aparıl-

mışdır. Bu baxımdan A.Axundovun “Torpağın köksündə tarixin izləri” adlı əsəri

(1983), eləcə də “Dil və ədəbiyyat” kitabındakı (I cild, 2003) “Azərbaycan dilinin

tarixi-etimoloji lüğətinə aid materiallar” bölməsi gələcəkdə bu mühüm sahədə ciddi

elmi araşdırmaların aparılması və nəhayət, Azərbaycan dilinin tarixi-etimoloji

lüğətinin hazırlanması üçün münbit zəmin yaradır və böyük əhəmiyyət daşıyır.

Akademik Ağamusa Axundov bir sıra mötəbər beynəlxalq elmi konfranslar-

da məruzələrlə çıxış etmiş və dünya miqyasında da tanınmış, böyük nüfuz qazan-

mışdır. Həmin elmi toplantılar sırasında 1967-ci ildə Praqada keçirilən VI

Beynəlxalq Fonetika Konfransını, Ankarada təşkil olunan Türk Dil Qurumunun

Beynəlxalq Elmi Qurultayını (1972) xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır.

A.Axundov Praqada “Türk dillərində şəkilçi morfemlərin fonematik tərkibi”,

Ankarada isə “Azərbaycan dilinin fonetik sistemində heca ilə bağlı bəzi qanu-

nauyğunluqlar haqqında” mövzusunda məruzələrlə çıxış etmişdir.

Ağamusa Axundov təkcə keçən əsrin 80-ci illərində respublikamızın hüdud-

larından kənarda təşkil edilən 13 ümumittifaq miqyaslı və beynəlxalq elmi kon-

franslarda elmi məruzələrlə çıxış etmişdir. Həmin konfranslar sırasında Moskva,

Daşkənd, Ufa, Mahaçqala, Belqrad, Budapeşt, Tiflis, Alma-Atı, Bişkek, Ankara,

İzmir, Urmiya (İran), Aşqabad şəhərlərində keçirilən elmi yığıncaqlar xüsusilə

yaddaqalan olmuşdur.

Professor Ağamusa Axundov 1973-cü ildə SSRİ ali təhsil işçilərinin

Moskvada Böyük Kreml sarayında keçirilən Ümumittifaq müşavirəsinin iştirakçısı

MÖHSÜN NAĞISOYLU 70

olur, 1974-cü ildə isə Türkoloqların Sovet Komitəsinin üzvü seçilir. Qeyd edək ki,

bütün bunlar o vaxtlar üçün böyük və əlamətdar hadisə idi, yalnız böyük nüfuz

sahibi olan alimlər belə mötəbər tədbirlərdə iştirak edir və ya bu cür qurumların

üzvü seçilirdi.

Ağamusa Axundov 1987-ci ildə “Azərbaycan dünyası”nın təşkil etdiyi

nümayəndə heyətinin tərkibində ABŞ-da dostluq səfərində olmuş və Nyu Orlean

şəhərinin fəxri xarici vətəndaşı adını almışdır.

Ağamusa Axundov 1995-ci ildə Tokio Elmə Yardım Cəmiyyətinin dəvətilə

bir ay Yaponiyada olmuş və bu ölkənin müxtəlif universitetlərində çalışan yapon

türkoloqları ilə görüşlər keçirmiş, tələbə və müəllimlər qarşısında dilçiliyə, xüsu-

silə də fonetikaya dair mühazirələr oxumuşdur.

Akademik Ağamusa Axundov bilik dairəsinin genişliyi, elmi diapazonunun

əhatəliyi və çoxçeşidliyi ilə seçilən nadir elm adamlarından biri idi. Ağamusa

müəllimin həyatının müdriklik çağında (2003) işıq üzü görən iki cildlik “Dil və

ədəbiyyat məsələləri” adlı çox sanballı və irihəcmli (1094 səh.) kitabı bunun ən

parlaq ifadəsi və əyani sübutudur. Belə ki, alimin bu kitabında adından da görün-

düyü kimi, dilçiliyin müxtəlif sahələri ilə yanaşı, ədəbiyyatşünaslığa da aid dəyərli

fikirləri yer almışdır.

Akademik Ağamusa Axundov 2012-ci ildə öz ərizəsilə AMEA Nəsimi

adına Dilçilik İnstitutunun direktoru və AMEA Humanitar və İctimai Elmlər

Bölməsinin akademik-katibi vəzifələrindən istefa vermişdir. Alim 2012-2015-ci

illərdə AMEA-nın Rəyasət Heyətində müşavir vəzifəsində çalışmışdır. Akademik

Ağamusa Axundov 2015-ci il sentyabr ayının 5-də dünyasını dəyişmişdir.

Akademik Ağamusa Axundovun Azərbaycan dilçiliyi sahəsindəki xidmətləri

dövlət səviyyəsində yüksək qiymətləndirilmişdir. O, 1969-cu ildə SSR Ali Soveti-

nin Fəxri fərmanı ilə təltif olunmuş, 1986-cı ildə Dövlət Mükafatına layiq görül-

müş, 1990-cı ildə alimə Əməkdar elm xadimi fəxri adı verilmişdir. 2000-ci ildə isə

Ağamusa Axundov xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin sərən-camı ilə

“Şöhrət” ordeni ilə təltif olunmuşdur. Ulu öndər bu yüksək mükafatı 2001-ci ildə

şəxsən özü Ağamusa Axundova təqdim etmişdir. Görkəmli alim eyni zamanda

2004-cü ildə Türk Dil Qurumunun Fəxri fərmanı ilə təltif olunmuş, 2006-cı ildə

isə Ümumdünya Sülh və Ümumdünya Dinlərarası və Millətlərarası Sülh Federasi-

yaları tərəfindən Sülh Səfiri adına layiq görülmüşdür.

Akademik Ağamusa Axundov onlarla namizədlik və doktorluq dissertasiya-

ların elmi rəhbəri və elmi məsləhətçisi, yüzdən çox dissertasiya işinin opponenti ol-

muşdur.

Ağamusa Axundov keçmiş SSRİ məkanında ən nüfuzlu dilçi alim kimi

tanınmışdır. Belə ki, görkəmli türkoloq alimlərdən SSRİ EA-nın müxbir üzvləri

B.Serebrennikov, E.Tenişev, O.Trubaçov, professor S.İvanov, Tatarıstan EA-nın

akademiki M.Zəkiyev, Qazaxıstan EA-nın akademiki A.Kaydarov və digərləri

onun əməyini yüksək qiymətləndirmişlər.

Akademik Ağamusa Axundov bacarıqlı elm təşkilatçısı və sözün əsl

mənasında böyük insan və şəxsiyyət idi. Yüksək mədəniyyəti, nəcibliyi və xeyir-


71

xahlığı ilə seçilən bu nadir şəxsiyyət rəhbərlik etdiyi kollektivin hər bir üzvünə

böyük səmimiyyətlə, diqqət və qayğı ilə yanaşır, onlara əlindən gələn köməyi

əsirgəmir, özünü sevdirə bilirdi. Bu bənzərsiz insanın valehedici səsi, cəlbedici

diksiyası hələ də çoxlarının qulağında cingildəyir və xoş təəssüratlar oyadır.

Azərbaycanın görkəmli elm xadimi, dilçilik elmimizin ən parlaq simaların-

dan, nəhəng sütunlarından sayılan, ölkəmizdə türkologiyanın inkişafında böyük

xidmətləri olan, Azərbaycan elminə dünya şöhrəti qazandıran akademik Ağamusa

Axundovun işıqlı xatirəsi onu tanıyanların, həmkarlarının və tələbələrinin qəlbində

daima yaşayacaqdır.

_____________


№ 1 2017

RAFAEL HÜSEYNOV (Azərbaycan)

“LƏYAQƏTLƏ YAŞADIM” DEYƏ BİLMƏK XOŞBƏXTLİYİ

İkinci Ağamusa Axundov olmayacaq.

Yəni, əslində, hər insan, hər yaradıcı şəxsiyyət təkdir, təkrarsızdır. Doğru-

dur, nə qədər parlaq olsa belə,gedənlərdən sonra gələnlərin arasında sələflərin et-

diklərini haradasa bir az yaxşı, bir az pis təkrarlayan, davam etdirənlər tapılır.

Ona görə də riyakarlıqdan xali olmayan, hətta mayasında müəyyən acıqvericilik

yer alan bir qəlp deyiş də yaranıb ki, əvəzedilməz adam yoxdur.

Necə yəni yoxdur?!Boş sözdür! Özünətəsəllidən başqa, bir şey deyil! Axı

gendən baxan daha ədalətli gözlər həmişə ağla qaranın təfavütünü dərhal sezir,

bəzən ağı, ya qaranı “elə bu da yarayar” deyib bozla əvəzləyənlərdən fərqli

olaraq,elin tərəzi gözləri rəngləri dəqiq seçib dəyərləndirməyi həmişə bacarır.

Söhbət akademik Ağamusa Axundovdan gedəndə isə onun müstəsnalığını

şərtləndirən, varlığına, ömrünə, yoluna birbaşa aidiyyəti olan vacibdən-vacib ayrı

bir amil də var ki, yüzdəyüz bir daha nə qayıdacaq, nə təkrarlanacaq: epoxa, mühit,

Ağamusa Axundovun axarında yaşayıb-yaratmış olduğu zaman.

O, müharibə illərinin uşağı idi. Təxminən mənim anamla, dayımla həmyaş

idi və eyni məkanda, Kürdəmirdə böyümüşdülər.

1940-cı illərin əvvəllərinin o sıxıntıları ki onların haqqında mənə anam,

dayım danışardı, hamısı Ağamusa müəllimin də taleyindən keçmişdi.

Bir dəfə hər ikimizə doğma olan bir dostla Ağamusa müəllimi axşam

yeməyinə dəvət etmişdik, isti yeməkləri sifariş etməzdən əvvəl adət üzrə heç təklif

gözləmədən masanın üstünə soyuq qəlyanaltıları düzürdülər və tərəvəz yığılmış

qaba baxan Ağamusa müəllimin qəfildən dalğınlaşdığını görəndə soruşdum ki, nə

oldu?

“Heç! – dedi. – Hər dəfə süfrədə göy-göyərti görəndə yadıma dava illərində,

qıtlıq vaxtı aclığımızı toxtatmaqçün çörək əvəzinə, tərə, yemlik, pencər yediyimiz

günlər gəlir”.

Həyatın bu cür sərt üzlərini ağılları dünyanı dərk edən ilk anlardan duyduq-

larından o nəslin insanları və o sıradan Ağamusa müəllim də qədirbilən idilər,

neməti yüksək tutan idilər, daxilən daha səfərbər, məqsədlərinə yetməkdə daha

Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Nizami adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin

direktoru, AMEA-nın həqiqi üzvü. E-mail: [email protected]


73

ardıcıl və inadkar, ömür boyu əsl yaşından daha sinli idilər (və 70-nin astanasında

verdiyi bir müsahibəsində Ağamusa müəllim, əslində, mənim bu müşahidəmi

təsdiqləyir: “Mənim dövrümün tələbələri daha vəfalı, daha səmimi, daha ciddi

olublar. Daha dərindən seviblər, günlərin sevinc və kədəri önündə daha dözümlü

idilər, həm də ruh yüksəklikləri ilə seçilirdilər” – “Bakı Universiteti” qəzeti,

25.V.1999).

Uşaqlığından kitabın, mütaliənin aludəsi olmuşdu və başqaları bir məktəbi

oxuyub başa çıxmağa çətinlik çəkdiyi halda, o, eyni vaxtda həm rus, həm

Azərbaycan bölmələrində təhsil almışdı, hər iki məktəbi əla qiymətlərlə bitirmiş,

medala layiq görülmüşdü.

Ailəmizdə mənə ilk uşaqlıq, yeniyetməlik illərimdə Ağamusa müəllimi misal

çəkərdilər ki, çalış onun kimi ol.

Və mən də çalışırdım ki, olam.

1944-cü ildə Ağamusa müəllimin “Azərbaycan pioneri” qəzetində məqaləsi

çıxıbmış və o zaman dördüncü sinif şagirdi imiş.

Kürdəmir elə böyük yer deyildi ki, həmin dövrdə mərkəzi qəzetdə bir

yerlinin məqaləsi dərc edilsin, ya radioda çıxışı olsun və şəhərdə hamı bundan

xəbər tutaraq danışmasın.

1966-cı il idi, Ağamusa müəllimlə bağlı fəxrlə az qala Kürdəmirin hər

evində söhbət gedirdi, bizim ailədə isə xüsusən. Qəzetlər, televiziya-radio xəbər

verirdi ki, gənc Azərbaycan alimi Ağamusa Axundov Qahirənin Eyn-Şəms

Universitetində ingilis dilində Azərbaycan dili və ədəbiyyatından mühazirələr

oxuyur.

Hələ sərhədlərin qapalı çağları idi, SSRİ-dən kənarda istənilən azərbaycan-

lının uğuru az qala ümummilli iftixara çevrilirdi. Anam, dayım uşaqlıq dostları

Ağamusanın bu müvəffəqiyyətinə həm bir həmyerli, həm də doğma qardaşın

yüksəlişinə sevinən kimi qanadlanırdılar. Elə o zaman mənə söyləmişdilər ki,

Ağamusa hələ dördüncü sinifdə oxuyanda Bakıda qəzetdə məqaləsi çıxıbmış və o

cür ki başlamışdı, gec-tez belə zirvəyə də gəlib çatmalıydı.

Bütün bu söylənilənlərin havası məni necə riqqətə gətirmişdisə, sakit dayana

bilməmişdim. Neçə gün dalbadal şəhər kitabxanasına getmişdim, rayonda həftədə

üç dəfə nəşr edilən “İrəli” qəzetinin il-il cildlənmiş köhnə buraxılışlarını

vərəqləmişdim, baxmışdım ki, nəyi necə yazırlar və qəzet köşkündə işləyən qadın

haqda məqalə düzəldərək aparmışdım redaksiyaya. 1966-cı ilin 2 oktyabrında

həmin məqaləm dərc edilmişdi və o vaxt mən də dördüncü sinif şagirdi idim.

Anam o qəzeti görəndə kövrəlmişdi ki, balam böyüyəndə gedib Ağamusa

kimi Qahirədə dərs deyəcək.

Mənə illər sonra Qahirədə dərs demək nəsib olmadı. Ancaq daim səy etdim

ki, Ağamusa müəllim və onun kimi örnək insanların yolundan, həyat dərslərindən

öyrənim, bu qəbil şəxsiyyətlərə və məxsusən də hər addımımda şəxsən onun özünə

bənzəyim.

RAFAEL HÜSEYNOV

74

(Ağamusa Axundova Kürdəmirdə Azərbaycan dili və ədəbiyyat dərsi demiş

unudulmaz Əli İbrahimov mənim də müəllimim oldu. Sənətinin aşiqi olan bu əziz

ustad ömrünün axırlarında, məktəbdən ayrılandan, təqaüdə çıxandan sonra Bakıya,

uşaqlarının yanına köçmüşdü və bir dəfə onunla Azərbaycan Televiziya və

Radiosunun həyətində rastlaşdım. 1980-ci ilin əvvəlləri idi. Yaşı çox olsa da, Əli

müəllim xeyli gümrah görünürdü və bunu dərhal dilə gətirdim də. Gülümsündü.

Yenicə dissertasiya müdafiə edib təsdiqimi almışdım. Verdiyim bu xəbərə də çox

sevindi.

Qayıtdı ki, bilirsən niyə qocalmıram? Və cavanlığında dərs dediyi sevimli

şagirdi Ağamusa Axundovun özünün ona söylədiyi bir əhvalatı mənə danışdı. Dedi

ki, hələ dördüncü kursda oxuyanda Ağamusa “Kür” sözünün mənşəyinə aid tələbə

elmi cəmiyyətində bir məruzə edibmiş. Çox bəyənildiyinə görə həmin araşdırmanın

universitetin elmi əsərlərində, müəllimlərin məqalələri ilə bir sırada çapını

məsləhət biliblərmiş. Gürcüstanlı məşhur şərqşünas alim akademik Sergi Cikiya bu

5 səhifəlik məqaləni oxuyandan sonra necə təsirlənibmişsə, onun qətiyyən bir

tələbəyə məxsus olduğunu ağlına belə gətirmədən Tbilisi Universitetinin “Elmi

əsərlər”ində həmin yazı barədə 6 səhifəlik ayrıca təqdiredici məqalə yazıbmış.

Mən xoşbəxt adamam ki, belə yetirmələrim var! Məni yaşadan belə

fərəhlərdir!).

Ağamusa Axundov canlı klassik olan böyük müəllimlərdən dərs almışdı.

Onun universitet müəllimləri Əli Sultanlı, Mikayıl Rəfili, Həmid Araslı,

Mirfeyzulla Qasımzadə, Məmməd Arif, Məmməd Cəfər, Cəfər Cəfərov, Cəfər

Xəndan, Mir Cəlal, Məhəmmədhüseyn Təhmasib, Mirzağa Quluzadə, Muxtar

Hüseynzadə, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Məmmədağa Şirəliyev, Hadi Mirzəzadə...

olmuşdu.

Fitri vergisi, sonsuz əməksevərliyi, kitaba vurğunluğu, bir yandan da hərəsi

qızıl bir kitab timsallı belə misilsiz ustadlarla nəfəs-nəfəsə olması Ağamusaya elə

güc vermişdi ki, o, gənc yaşlarından zirvəyə dikəlməyi bacarmışdı.

Doktorluq dissertasiyasını 32 yaşında müdafiə etmişdi. Bunun özü də nadir

hadisələrdən idi, o çağlarda, adətən, belə cavan doktorlar, professorlar olmurdu.

Bütün Sovet İttifaqı boyu belələri barmaqla sayılacaq qədər az idi və o qəbil

vunderkindləri, adətən, əksəriyyət tanıyırdı. Çünki efir, mətbuat məhz belə dəyər-

ləri, belə üstünləri təbliğ və təqdir edirdi. Camaat da gördüyünə, eşitdiyinə iman

gətirirdi, belə keyfiyyətlərə, bu cür ülgülərə köklənirdi (indi olmasın!..).

Və Ağamusa müəllim təfəkkürüylə, bilik dairəsinin genişliyi, zəkasının

miqyasları ilə – həqiqəti adı ilə deyək – öz məşhur ustadlarını da çox-çox qabaq-

lamış, ötüb keçmişdi.

O, yeni günün balası idi və yeni zamanın nələri tələb etdiyini, sabahın

sifarişlərini də həssaslıqla tez tutmağa qadir idi.

1959-cu ildə onun 27 yaşı vardı, 1 il əvvəl namizədlik dissertasiyası müdafiə

edərək alimlik dərəcəsi almışdı, o zamanlar tək və ən nüfuzlu ali məktəb hesab

edilən Azərbaycan Dövlət Universitetinin baş müəllimi idi. Hamı ondan danışırdı,


75

şöhrət, uğur onun yanında idi. Lakin həyatı boyu onu tərk etməyən təvazö və

zəhmətkeşlik nə o vaxt, nə sonralar bircə an belə imkan vermədi ki, arxayınlaşsın,

qürrələnsin, guya hansısa ali mərtəbəyə yetişdiyi gümanına düşsün.

Həmişə elə zənn etdi ki, az bilir, hələ çox oxumalıdır, lazımınca yetkin-

ləşməkçün hələ çox çalışmalı, çox öyrənməlidir.

Həmin 1959-cu ildə də parlayan cavan alim Ağamusa Axundov təzədən

tələbə olmağı özünə əskiklik saymadı. Xarici Dillər İnstitutuna daxil oldu və

ingiliscəni mükəmməl şəkildə öyrənməyə başladı. Çünki anlayırdı ki, dünyanın

etiraf edəcəyi böyük alimə çevrilə bilməkçün, Azərbaycan dilini dünya səviyyəli

alimlər kimi araşdırmaq, ana dilinin hörmətini elm aləmində bir qədər də

qaldırmaqçün yeni fəza qatlarına qalxmaq lazımdır. Bununçünsə hansısa Avropa

dillini kamil bilmək gərəkdir (rəhmət sənə, Seyid Əzim: “Bilməsək dil, əlacımız

yoxdur!”).

Ağamusa Axundov məhz belə yanaşmalarının, bu cür can yandırmağın

sayəsində (təbii ki, iti fəhm, fitri istedad öz yerində) dilçilik elmimizdə ona qədər

heç kimin etmədiyi yenilikləri elmimizə gətirdi. Dilşünaslığımızı birdən-birə

sıçrayışla onillərlə irəli aparmağa nail oldu.

O, Azərbaycan dilçiliyini ənənəvi sakit axarından çıxararaq dünya

dilçiliyinin gur nəhrinə qoşan ilklərdən oldu, çünki birinci dilçimiz idi ki,

linqvistikanın ayrı-ayrı mühüm suallarına məhəlli səviyyədən deyil, Avropa

ucalıqlarından və o ölçülərlə baxa bilirdi.

İngiliscəni müstəqil şəkildə yox, bir tələbə kimi ali məktəb proqramı

çərçivəsində öyrənməsi sanki onun gözlərini ayrı bir cazibəli tədqiqat aləminə açdı.

Yenə öz etirafı idi: “Xarici Dillər İnstitutunda tələbə ikən ingilis dilinin

fonetikasından dinlədiyim mühazirələrdən mənə aydın oldu ki, xeyli kitab, məqalə

yazılmasına baxmayaraq, dilimizin fonetik quruluşu hələ tamamilə öyrənilməmiş

qalır. Deyə bilərsiniz, ingilis dilinin Azərbaycan dilinə nə dəxli? Məsələ

burasındadır ki, xarici dillərin, xüsusən Qərbi Avropa dillərinin fonetik quruluşu

çox dərindən tədqiq edilib. Görkəmli dilçi alim akademik L.V.Şerbanın əsərlərinin

ən güclüsü fransız dilinin fonetikasına həsr edilib. Həmin səviyyədən baxanda hər

şey aydın görünür”(“Azərbaycan gəncləri” qəzetinə müsahibəsindən, 30.XII.1990).

Dilin səs quruluşunu öyrənən fonologiya elmi linqvistikanın bel sütunu, şah

damarı, ali riyaziyyatıdır və Ağamusa Axundov bu sahədəki tacın sahibi, özül

qoyan, üfüqlər açan oldu.Azərbaycan fonologiyası Ağamusa Axundovun axtarışları

və ideyaları ilə büsbütün yeni və ona qədər tayı-bərabəri olmamış bir ali peşəkarlıq

pikinə qalxdı.

O, elmimizə yeni anlayışlar, təzə tədqiqat metodları gətirdi. Azərbaycan elmi

onun şəxsində dünyanın ən sakit, dinc, hay-küysüz bir inqilabçısını tapmış oldu və

bu gerçəyin bütöv mənzərəsini biz ötən illərin nəticələrini dərindən təhlil etdikcə

gələcəkdə, bəlkə, daha dolğun seyr edə biləcəyik.

Hələ 1960-cı illərin əvvəllərində tətbiqi və riyazi dilçilik metodlarından bəhs

edən Ağamusa Axundov linqvistikamızda bu səmtdə araşdırmaların əhəmiyyətini

RAFAEL HÜSEYNOV

76

önə çəkəndə bu, çoxlarına qeyri-adi gəlirdi. Amma hələ o vaxtlarda Ağamusa

Axundov bu və bu qəbil cəsarətli, günündənirəli mülahizələri ilə dilçiliyimizin yeni

günündən xəbər gətirən kimi yüksəlir, elmimizi dünya araşdırıcılığının yeyin

templəri ilə ayaqlaşmağa dəvət edirdi.

Və hələ 1979-cu ildə bu istiqamət məktəbə çevrilsin deyə “Riyazi dilçilik”

adlı dərslik də yazmışdı.

Qurucu, bani necə olur?!

1973-cü ildə Ağamusa Axundovun şah əsəri “Azərbaycan dilinin fonemlər

sistemi (fizioloji, akustik, statistik, fonoloji tədqiqat təcrübəsi)” monoqrafiyası işıq

üzü görəndə mən tələbə idim və xatirimdədir ki, bu əsər Azərbaycanın elm

mühitində bir şimşək kimi parlamışdı. O əsər açıqca söyləyirdi ki, Ağamusa

Axundov Azərbaycan dilçilik elminin indiyəcən misli olmamış fenomeni, şəriksiz

lideridir.

Onillər sovuşub, XXI əsrdəyik, artıq Ağamusa müəllim də yoxdur, dilçilik

elmimiz də o zamanlara nisbətən çox irəli gedib. Amma hanı dilçiliyimizdə o

siqlətdə bir əsər? Və ən mühümü – qətiyyən köhnəlməyib, yenə yüksək dəyərini,

hər an açılıb oxunmağa, öyrənilməyə layiqliyini hifz edib.

Dilçiliyimizi dünya arenasına çıxaran, beynəlxalq aləmdə tanınıb qəbul

edilən, dünya dilşünaslığının elitası arasında sözü keçən birinci böyük linqvistimiz

də Ağamusa Axundov oldu.

Ağamusa müəllim sözün klassik mənasında filoloq idi və o, dilçiliyin bütün

sahələri və istiqamətləri üzrə səriştəli söz deməyə qadir universal alim idi. Bunun

sübutu qrammatikadan tutmuş onomastikaya, ümumi dilçilikdən başlamış leksiko-

logiyayadək, dialektologiyadan ta semiotikayadək, müqayisəli dilçilikdən dilin

estetikasınacan fərqli mövzulardakı bir-birindən sanballı əsərləridir.

Lakin Ağamusa Axundov həm də hazır ədəbiyyatşünas idi.

Sözü incəliklə duyduğundan (qələmindən çıxmış hekayə və şeirləri hələ bir

qırağa qoyuram) onun ədəbi təhlilləri də son dərəcə sərrast, kəsərli, mahiyyəti

dürüst ifadə edən idi. Açın onun “Dil və üslub”, “Dilin estetikası”, “Dil və mədə-

niyyət”, “Şeir sənəti və dil” kitablarını və möhtəşəm bir dilşünasla ədəbiy-

yatşünasın heyrətli vəhdətini görün.

1987-ci ildə mənim ilk böyük kitabım, Azərbaycan cəmiyyətində yetərincə

geniş əks-səda oyadan “Vaxtdan uca” nəşr edildi.

Haqqında çox danışıldı, çox yazıldı və ilk nüsxələrdən birini də Ağamusa

müəllimə aparmışdım. Ömrü boyu hər uğuruma sevinirdi və o kitabı da hələ heç

oxumamışdan sevinclə qarşıladı. Çox tez oxudu və əsərdə az qala təhlilçilərin

hamısının nəzərindən yayınmış xeyli incə məqamları da görə bildi.

Həmin kitaba iki əsər daxil idi. Hüseyn Cavid və ailəsinin keşməkeşli

qismətindən bəhs edən “Cavidlər” və Müslüm Maqomayev haqqındakı “Yaşıl

yarpaq”. Oxuyanların hamısı diqqəti “Cavidlər”ə yönəldirdi, istər-istəməz bu nəsli

qarabaqara izləmiş müdhiş faciələr silsiləsinin təfərrüatları barədə ilk dəfə ifadə


77

edilən qəmli əhvalatların təsirinə qapılırdı. Bəziləri hətta mənə deyirdi ki, nahaq

Müslüm Maqomayev haqda yazını bura daxil etmisən.

Ağamusa müəllim mənə Müslüm Maqomayev haqqında hissəni daha çox

bəyəndiyini söyləyən yeganə adam oldu. Qayıtdı ki, bizdə şairlər, yazıçılar

haqqında yazanlar çox olub. Amma ilk dəfədir ki, bir Azərbaycan bəstəkarının belə

dolğun, real portreti yaradılır. Həm də sən onu Avropanın böyük bəstəkarlarının

həyatından bəhs edən əsərlər tipində yazdığından, yıpranmış qəlibləri də sındırmağı

bacarmısan.

Sonra başladı paralellər gətirməyə, eyni illərdə yaşamış Cavidin və

Maqomayevin taleyində zahirən bənzəməyən, amma mahiyyətcə eyni olan

məqamları sadalamağa: “Cavidi və onun kimi neçələrini həbs ediblər, sürgünə

yollayıblar, bu üsulla məhv ediblər. Müslümü və onun kimi neçələrini həbs etmə-

yiblər, sürgün etməyiblər, güllələməyiblər. Amma o da 1937-ci ildə ölüb. Vərəm-

dən ölüb. Qəddar dövr birini çərlədib öldürürdü, bir başqasını cəza maşınından

keçirib öldürürdü. Sən bunu göstərə bilmisən. Hər bir əsərdə isə vacib olan sənin

birbaşa demədiyin, ancaq oxucunun sətirlər ardında aydın görə bildiyi belə

cəhətləri çatdıra bilmək ustalığıdır!”

(İllər sonra Hüseyn Cavidlə bağlı araşdırmalarımın daha mükəmməl bəhrəsi

sayılası “Əbədi Cavid” kitabımın, eləcə də ondan sonrakı daha bir neçə

monoqrafiyamın elmi redaktoru Ağamusa müəllim oldu).

Elə gətirdi ki, biz Ağamusa müəllimlə birgə işlədik də. O, Azərbaycan

Elmlər Akademiyası İctimai və Humanitar Elmlər Bölməsinin akademik katibi,

mən isə onun nəzarət etdiyi qurumlardan biri olan Nizami muzeyinin direktoru.Hər

yaxşı tədbirimdə onu ən başda əyləşən qonaq kimi dəvət edirdim. Çünki onun

gəlişiylə, dediyi lap iki-üç kəlmə sözlə istənilən fikir məclisinin çəkisi artırdı,

hüsnü başqalaşırdı.

Onu da hiss edirdim ki, öz səlahiyyətləri, imkanları daxilində ən müxtəlif

xəbis sancmalardan, əlaltdan edilən riyakar həmlələrdən, paxıl badalaqlardan çox

zaman heç özümə bildirmədən məni necə qoruyur.

Son dərəcə saf, əxlaqlı, mənəviyyatca zəngin olduğundan, daxili çürüklərin

belə tərpənişlərindən, bu cür insan naqisliklərindən necə narahatlıq keçirdiyini, hər

belə cılızlığı necə ağrıyla qarşıladığını hiss edirdim.

Və o anlarda daim Ağamusa müəllimə çox minnətdar idim.

Məni müdafiə etməsindən, havadarım, xeyirxahım olmasından daha əvvəl

məhz belə olduğuna, köksündə belə nəcib ürək daşıdığına görə!

(O öz məktəbini də yaratdı, 40-a yaxın gənc alim onun birbaşa rəhbərliyi ilə

yetişmişdi və Ağamusa müəllim bütün tələbələrinə, xüsusən qabiliyyətinə

inandıqlarına doğmaca balası kimi qayğıkeş münasibət bəsləyirdi.

2 nəfərə isə onun məhəbbəti və nəvazişi tam başqa idi. Kamal Abdullaya və

mənə. Bizə ən doğma adamları kimi həm güvənirdi, həm hər uğurumuza qəlbən se-

vinir və öyünürdü, həm də elmdəki bir çox arzularını gerçəkləşdirəcəyimizə

inanırdı).

RAFAEL HÜSEYNOV

78

Ömrünün lap bitəcəyində qulağı nisbətən ağır eşitməyə başlamışdı.

Bir dəfə dedim ki, xaricdən yaxşı həkim gəlib, tanışımdır, gedək sizi müayi-

nə eləsin.

İstəmədi, “Mənim ağır eşitməyim vaxtdandır”, – dedi.

Bəlkə də, başqası yaşdandır, qocalıqdandır deyərdi.

Əslində, filosofcasına düz deyirdi.

Koroğlu kimi, daha onun da zəmanəsi deyildi.Əsrlər, minillər ayrıcında

zəmanə zəlzələsi qopmuşdu, çox dəyərlər, çox mənəvi prinsiplər, baxışlar, zövqlər

dəyişmişdi.

Sanki adil Vaxt istəmirdi günün təzə üzə çıxan çeşid-çeşidköntöy,

yöndəmsiz, nahamvar və Ağamusa müəllim kimi pak elm pirinin dinləməsinə layiq

olmayan kəlmələr, səs horraları ona eşidilsin.

Təpədən dırnağa kübarlığın, əsilzadəliyin, sağlam ruhun, böyük alimliyin

rəmzi olan akademik Ağamusa Axundov bu seçkin keyfiyyətləri ilə il üstünə il

gəldikcə, səksənə çatıb doxsana doğru irəlilədikcə elə bil daha artıq tənhalaşırdı,

qəribləşirdi.

Və 2015-ci il sentyabrın 5-də getdi.

“Çıxmaq olmaz əmrdən!..” Neyləyəsən ki, bu da bir ayrı qaçılmaz

həqiqətdir.Canlı klassiklərimizdən olan daha bir böyük insanı və əvəzsiz alimi

itirdik. Akademik Ağamusa Axundovla əbədi ayrılıq anı gəldi.

O, hamımız üçün ən qiymətli sərvət olan ana dilimizin alimi idi.O, alim

olduğunu əlavə dəfə elan etməyə ehtiyac olmayan zəka sahiblərindən idi.Bu ikicə

kəlmə – “Ağamusa Axundov” elə “qüdrətli alim” demək idi.

Onillər boyu Bakı Dövlət Universitetinin “Filologiya” fakültəsində dekan

oldu, kafedra müdiri işlədi, akademiyanın Dilçilik İnstitutuna, İctimai və

Humanitar Elmlər Bölməsinə rəhbərlik etdi.

Bütün bu vəzifələr onunla bir az da şərafətləndi.

Neyləməli ki, titullarının və zəbt etdiyi kürsülərin şəxsiyyəti (ya daha dəqiqi,

şəxsiyyətsizliyi) ilə uyğunsuzluğu rişxənd oyadanlara da gen-bol rast gəlinir.

Ağamusa müəllim o azlardan idi ki,şəxsiyyətinin ağır çəkisi, alim bəsirətliyi,

bərq vuran ziyalı nuru ilə daşıdığı vəzifələrin də sanbalı və hörməti artırdı.

Alimlikdə əvəzsiz olduğu kimi, insanlıqda da ən yüksək təriflər və sevgilər

ona yaraşırdı.

Sadəliyin, saflığın, təmizliyin, gözütoxluğun, düzlüyün örnəyi idi.

Hamımız gedəcəyik. Yandıran odur ki, Ağamusa müəllim kimi nadirlərin

gedişi ilə nəhənglər, parlaqlar, şəxsiyyətlər epoxasının bitdiyini növbəti dəfə bütün

kədəri ilə duyuruq.

Bu yaş nəslinə mənsub seçkinlərin daxili tükənməzliyi, mənəvi büllurluğu,

təkrarsız koloriti, hətta onların indikilərin nitqinə bənzəməyəcək qədər sadə, şirin,

çoxrəngli, cəlbedici, məzmunlu danışığı, özünəməxsus düşüncə və təhkiyə tərzi

gedişləri ilə sanki keçmişləşir.


79

Bir dəfə unudulmaz Əkrəm Cəfər mənə dedi ki, Ağamusa tələbəm olub, elə

ilk gəncliyindən onda bir işıq görmüşəm və sonra illər ötdükcə həmin işıq

durmadan artıb. Azərbaycandan kənarlarda da illərcə yaşayıb-işləmişəm. Saysız

elm adamı ilə oturub-durmuşam. O müdriklik nurunu, o siqləti isə yalnız başqa bir

alimdə müşahidə etmişəm. Müəllimim, dahi dilçi alim Nikolay Yakovleviç Marr da

belə idi!..

Ağamusa Axundov həm də müəllim idi. 40 ilə yaxın bu yolun yolçusu oldu.

Kim ki Ağamusa müəllimin tələbəsi olub, onun mühazirələrini dinləyib,

həmin dərs saatlarını məmnunluqla, minnətdarlıqla xatırlayır. Əlbəttə ki, onun

müəllimliyinin, universitet illərinin faydaları çox olub və Ağamusa enerjisindən az,

ya çox dərəcədə hər tələbəsinə pay düşüb. Onların arasında elələri də olub ki, əziz

müəllimləri kimi, dilçiliyi elmi məslək seçib, bu səmtdə irəliləyib, bir qisminin

elmi rəhbəri də Ağamusa müəllim özü olub.

Nədirsə, mən bütün akademik məziyyətləri ilə Ağamusa müəllimi

universitetdən daha əvvəl akademiyada görürdüm. Düzdür, 1990-cı ildən birbaşa

akademiya ilə bağlanaraq Nəsimi adına Dilçilik İnstitutuna rəhbərlik etməyə

başladı.Lakin hər halda yaradıcı ömrün əsas hissəsini –1958-ci ildən 1990-a qədər

universitetdə işlədi.

O dövrdə bir çoxları Akademiyadan daha çox universitetə can atırdı.

Universitetdə ünsiyyət çox idi, tanınmaq imkanı geniş idi, xətir-hörmət

qazanmaq fürsəti artıq idi və tələbə qəbulu məsələsi vardı ki, bəziləri buna çörək

ağacı kimi baxırdı.

Ağamusa müəllimsə digərləri kimi nə o qəbullardan nəsə mənfəət uman idi,

nə də şan-şöhrət,xətir-hörmət acı.

Universitet, müəllimliksə, əgər bu işə ürəkdən bağlanırsansa, adətən, sənin

bütün gününü əlindən alan, ciddi elmlə məşğul olmağına qısqanc yanaşan bir

sevgili kimidir. Bu mənada universitetdə ötən onilləri Ağamusa müəllimin

bioqrafiyasında müəyyən mənada elmdən qoparılmış parça hesab edirəm.

Zənnimcə, tədrislə yox, elə mütəmadi olaraq bilavasitə elmlə məşğul olsaydı,

bildiyimiz potensialı, əngin təfəkkürü ilə Ağamusa Axundov bizə irs qoyub

getdiyindən ikiqat-üçqat çox əsər yarada bilərdi.

Müəllimlikdə bu və ya digər səviyyədə kiminsə onu əvəz etməsi müşkül

deyildi, elmdə, araşdırıcılıqda isə o,nadir, tam bənzərsiz idi.

(Özü isə həyat yolunun sonlarına yaxın bir başqa etiraf da etmişdi: “Təzədən

başlamaq imkanım olsaydı, həkimliyi seçərdim”.

Əminəm ki, təbabətə bağlansaydı, Ağamusa müəllim orada da ən üstün-

lərdən, birincilərdən olardı. Çünki öndə getmək, ən yaxşı olmaq keyfiyyəti onun

mahiyyətində idi).

Ağamusa müəllim aydınlıqda və irilikdə olan hər ulduzun sönməsi ilə onsuz

da tamamlanmış dəyərli bir epoxanın son parıltıları da sozalır!..

İnsan dünyaya gələn andan həm də böyük ölçüdə ölümünə hazırlaşır.

Bəxtiyar o insandır ki, elə yaşayır, elə çalışır, yaddaşlara, ürəklərə elə hopur ki,

RAFAEL HÜSEYNOV

80

dünyadan ayrılanda da hansı yaşda olmasına baxmayaraq, hər kəs onun gedişinə

heyifsilənir.Və könüllərdən minnətdarlıq duyğusu keçir ki, nə yaxşı vardınız, nə

yaxşı ki, məhz belə olmağınızla, belə ömür sürməyinizlə dünyanı bir qədər də

gözəl etdiniz.

...Mənim hələ dünyaya təşrif gətirməyimdən əvvəl, 1950-ci illərin

başlanğıcında hər ikisi – Kürdəmirdən paytaxta ali təhsil almağa gəlmiş Ağamusa

müəllim və dayım Ağabala Muxtarov ilk tələbəlik illərində Bakıda eyni mənzildə

kirayənişin yaşamışdılar. Ağamusa müəllimlə eyni vaxtda Tibb İnstitutuna qəbul

edilmiş dayım nağıl eləyirdi ki, tələbəliklərinin ilk aylarında günlərdən birində

Ağamusa çox dilxor halda: “İstəyirəm ərizə yazıb universitetdən çıxım. Uzaqbaşı

bu ili başa çıxaq, gələn il sizin instituta imtahan verərəm”, – söyləyibmiş.

Sən demə, o, dəhlizdə başıpapaqlı dayanıbmış, rektoru da üzdən tanımırmış.

Rektor yanından keçəndə Ağamusanın bu hərəkətini öz aləmində saymazlıq,

ədəbsizlik kimi qiymətləndirir və tələbəni şiddətli töhmətlə cəzalandırır. İşin

tərsliyindən o günlərdə bir töhmət də hərbi komissarlıqdan gəlir.

Lakin Ağamusanın kurs işini oxuyub heyran qalan müəllimi Muxtar

Hüseynzadə çılğın gəncin bu bədbin niyyətindən xəbər tutunca onu sakitləşdirir,

istedad dolu tələbəsini alır qanadının altına və xeyirxah bir mələk kimi sonra illərcə

bütün təsadüfi narahatlıqlardan qoruya-qoruya irəliləyişlərinə addım-addım yol

açır.

Fəqət bütün bu olmuşlardan Ağamusa hər halda mühüm bir ibrət dərsi alır.

Özü üçün birdəfəlik müəyyənləşdirir ki, bir an belə sayıqlığını itirməməli, həmişə

tək öz gücünə, öz çalışqanlığına bel bağlamalı, nümunəvilərin nümunəvisi

olmalıdır ki, təsadüfi zərbələr belə, onu düz yolundan sapdıra bilməsin.

Sonacan da belə qaldı!

Bir dəfə Hüseyn Cavidin qızı Turan xanımdan soruşmuşdum ki, atanızın

irsini sizdən gözəl bilən olmaz. Hansı sətirləri ən çox qəlbinizə yatır, sizinçün həyat

meyarı olub?

Bu misraları demişdi:

Kimsədən bəkləmə yardım əsla,

Yalınız kəndinə kəndin ağla!.

Dayım belə bir epizodu da xatırlayırdı ki, pullarının tamam tükəndiyi

gecələrdən birində neçə gündən qalmış quru çörəyi bıçaqla döyəcləyərək

içərisindən nisbətən dişbatan bir-iki tikəni çıxardıqları, beləcə yavan çörək və su ilə

aclıqlarını sovuşduraraq səhərədək dərs oxuduqları saatlar da olmuşdu.

Yəni naz-nemət içində böyüyərək tumarla, firavanlıqla əhatə olunan gənclik

yaşamamışdı, həyatda hər şeyə Ağamusa müəllim kənar köməyə ümid bəsləmədən,

kiminsə arxa duracağına bel bağlamadan zəhməti, alın təri ilə, çətinlikləri aşa-aşa

nail olmuşdu–bunu da ixtiyar çağlarında özü söyləyirdi ki, tələbəlik və gənclik


81

illəri tam macərasız keçib. Çünki kitab-dəftərdən, oxuyub-yazmaqdan savayı,

marağı, məşğuliyyəti olmayıb.

Bir dəfə həmin quru çörək əhvalatını xatırlatdım ona.

Qəribsəyən kimi oldu. Gözü yol çəkdi: “Elə bil dünən olub, nə tez keçdi

vaxt”, – dedi.

...Vaxt keçdi. Onu saxlamaq mümkün deyil.Amma siz qalırsınız,

qalacaqsınız, əziz Ağamusa müəllim!

İnsan dünyadan apardığı ilə deyil (onsuz da heç nə apara bilmir), dünyada

qoyub getdikləri ilə güclüdür. Ömür boyu ölümə hazırlaşmaq, məncə,elə bu

deməkdir.

Vaxt hər şeyi əskiləşdirməyə, heysizləşdirməyə, yox etməyə qadir olsa da,

təkcə İşığa və Sözə bata bilmir.

Qələminizdən çıxmış, kitablara çevrilmiş Sözləriniz və ürəklərdə,

düşüncələrdəki Nurunuz həmişə təzə, diri qalacaq.

Bir şərəfli ömrün bundan artıq nə qazancı ola bilər ki!

...Qaçılmaz sona yaxınlaşdıqca möhlətin bitəbitdə olduğunu duyan hər kəs

içəri dünyasında vaxtaşırı öz-özüylə dərdləşir, sürülmüş ömrün hesabatını hökmən

verir. Ən həssas adam da, lap ən arsız da.

Daha nəyisə dəyişməyə nə macal var, nə zaman. Olan olub, keçən keçib.

Ayrılıq astanasında isə insanı daha tez-tez yanıqlı təəssüflər, ləngimiş

peşmanlıqlar, ürək ovan xiffətlər çuğlayır.

Nicatsız mərəzə tutulmuş, əbədi gedişin lap yaxında olduğunu qəti anlayan

Vaqif Səmədoğlu ömrün həmin nigaran günlərində insanı israrla təqib edən üzücü

xatirələrdən gileylənirdi: “Axı yaxşı xatirələr də çoxdur. Amma elə ki xoş bir

məqamı yada salmaq istəyirsən, dərhal iki daşın arasından acı, heç yada salmaq

istəmədiyin, beynindən qovmağa çalışdığın bir xatirə ilan kimi başını qaldırıb sanki

çalır səni, bütün ovqatını zəhərə döndərir...”

Səksəninin hündürlüyündən Ağamusa müəllim də geri qanrılıb yaşanmış

illərə baxırdı, öz-özünə hesabatını verirdi və qəlbində dönə-dönə baş vermiş həmin

vicdan məhkəməsi qarşısında yekun sözünü bir dəfə kamera qarşısında da söylədi,

həmin qənaəti lentdə də qalır: “Ömür də bir tarixdir. Demirəm ki, mənim də

ömrüm tarixdir. Ancaq hər halda pozulmayan bir yazıdır. Düzdür, sonrakı illərin

xoşbəxtliyi heç vəchlə gəncliyi əvəz edə bilmir. Amma ötən illərə baxarkən

mənim üçün vacib olan budur ki, ləyaqətlə yaşaya bilmişəm”.

Bu da Ağamusa Axundovun əbədi gedişdən öncəki müdrik arxayınlıq qatışıq

hesabatı, həyat, ömrün mənası, keçilmiş yol və öz gələcəyi haqqında şeirlə ifadə

etdiyi düşüncələri, inamı:

Hər il ömrümdən 365 gün

Qoparar, aparar.

Bir gün gələcək,

Qurtaracaq ömrümün illəri.

RAFAEL HÜSEYNOV

82

Aylar qalacaq ömrümdən.

Sonra da həftələri, günləri sayacağam

Mən.

Onlar da tükənəcək.

Saatlar, dəqiqələr, saniyələr

Qalacaq.

Sıfrın üzərini artıq ölüm alacaq.

Bir daha görməyəcəyəm

Günəşi,

Baharı,

İnsanları.

Fəqət görməsəm də,

Nə qəm!

Mən hələ yaşayacağam

Yaşadığım qədər,

Neçə-neçə illər.

Çünki mən zamanın möhlətini

Yaşayıb atmamışam.

Gecə zaman da mürgüləyəndə

Mən yatmamışam.

Yuxu getməyib gözümə.

Bu ömür qəlbimin, beynimin övladı.

Onu mənə heç kim bağışlamadı.

Özüm qazanmışam bu ömrü,

Özüm.

Yatmayan beynim,

Dincəlməyən əllərim,

Yuxu şirəsi dadmayan iki gözüm

Qazanıb bu ömrü.

Onu məndən nə ölüm ala bilər,

Nə də ki, zaman.

Doğmalarından, sevdiklərindən və sevənlərindən, uzun onillərcə yol

yoldaşı olduğun dünyadan ayrılanda, səndən sonra haqqında danışacaq kəslərin

qarşısına çıxıb özünə bəraət qazandırmağa daha heç vaxt imkanın olmayacağı

sənsiz illərin ərəfəsində könül arxayınlığı ilə “ləyaqətlə yaşadım” deyə bilməkdən

böyük səadəti mən təsəvvür etmirəm!

______________


№ 1 2017

ŞÜKRÜ HALUK AKALIN (Türkiye)

AĞAMUSA AHUNDOV’UN HATIRASINA

Azerbaycan dilciliğinin ünlü bilgini Ağamusa Ahundov Azerbaycan diline,

kültürüne anıtsal eserleriyle, yetiştirdiği öğrencileriyle, gerçekleştirdiği çalışma ve

etkinliklerle, bilimsel araştırmalarıyla çok büyük ve önemli katkılarda bulunan

bilim adamı idi.

Daha önce kitaplarından, makalelerinden tanıdığım ancak yüz yüze tanışma

fırsatı bulamadığım “Ağamusa müellim” ile yakından tanışmam, birlikte sohbet

etmem 1998 yılında nasip olmuştu. Bilkent Üniversitesi, o yıllarda her 26 Eylül Dil

Bayramı’nda uluslararası katılımlı bir toplantı düzenlerdi. Sonraki yıllarda Büyük

Türk Dili Kurultayı’na dönüşecek olan bu etkinliğe her yıl dünyaca ünlü bir Türk

dil bilimcisi davet edilirdi.

O yıl yurt dışından davet edilen konuk Azerbaycan’dan Ağamusa Ahundov

idi… Benim için en büyük şans bu toplantının diğer konuşmacıları arasında yer

alarak “Ağamusa müallimle” yakından tanışma, birkaç gün yüz yüze görüşme ve

sohbet etme imkânı elde etmemdi. Çukurova Üniversitesi Türk Dili Doçenti iken

1995 yılında Türk Dil Kurumu Bilim Kurulu Aslî Üyeliğine seçilmiştim. Bilkent

Üniversitesi o yılki Dil Bayramı etkinliğinde Türk Dil Kurumundan da bir konuş-

macı istemesi üzerine görevlendirilmiştim. Eşim ile birlikte birkaç gün Bilkent

Üniversitesinin konuğu olacaktık.

Şimdi hatırladığım kadarıyla o yıllarda Ankara Üniversitesinde görev yap-

makta olan Prof. Dr. Mehman Musaoğlu da konuşmacılardan biri idi. Ancak

Mehman Bey Ankara’da ikamet ettiği için konukevinde kalmıyordu. Eşimle ben

Adana’dan geldiğim için “Ağamusa müellim” ile birlikte konukevinde kalıyorduk.

O birkaç gün süresince “Ağamusa müellim” uzun uzun sohbet etmek, dilcilikle

ilgili görüşlerini dinlemek, onu yakından tanımak fırsatı bulmuştum.

Bilgi dolu, sakin sakin, kendinden emin konuşmasıyla olgunluk dönemini

yaşayan bir bilim adamı olarak tanımıştım “Ağamusa müellimi”… Dil Bayramı

toplantısında da Çağdaş Dünyada Dil Ortamı ve Ortak Türkçe Problemi üzerine

kısa ama özlü ve kapsamlı bir konuşma yapmıştı. Ahundov, ortak Türk dilinin Türk

halkları arasındaki kelime birliği ile sağlanacağı düşüncesindeydi.

Ağamusa Ahundov’un konuşması büyük ilgi görmüştü. Çünkü konuşma-

sında Türkiye Türkçesiyle konuşuyordu. Zaman zaman Azerbaycan Türkçesiyle de

örnekler veriyor, verdiği bu örnekler dinleyiciler üzerinde derin bir etki bırakı-

yordu.

Türkiye, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Başkanı, Prof. Dr.

E-mail: [email protected]

ŞÜKRÜ HALUK AKALIN 84

Toplantının bitmesinden birkaç gün sonra vedalaşıp ayrıldık. O Azerbay-

can’a döndü ben de Adana’ya… Ancak o gün orada başlayan dostluğumuz hep de-

vametti.

Birkaç yıl sonra Türk Dil Kurumu Başkanlığına atandığımda “Ağamusa

müellim” ile mevkidaş olmuştuk. Türk Dil Kurumu ile Dilcilik Enstitüsü arasında

yakın ilişkilerin artarak sürdürülmesi de o yıllarda olmuştur. Türkiye’de düzenle-

diğimiz toplantılara başta “Ağamusa müellim” olmak üzere Dilcilik Enstitüsünün

üyelerini davet ediyorduk.Azerbaycan’daki toplantılara da Dilcilik Enstitüsü Türk

Dil Kurumundan bizleri davet ediyordu.

Ortak toplantılar yapma düşüncemiz de vardı. Bakü Türkoloji Kurultayı’nın

sekseninci yılı dolayısıyla 2006 yılında Bakü’de düzenlenecek uluslararası toplan-

tının iş birliği içerisinde gerçekleştirilmesi düşüncesiydik. Öncesinde birkaç defa

görüşmemizolmuştu. 2005 yılının Mayıs ayında sırf bu konuda görüşmek üzere

Bakü’ye gitmiştim. Ben toplantının Kurultay’ın açılış günü olan 26 Şubat günü

başlamasının çok daha anlamlı olacağını söylüyordum. “Ağamusa müellim”o gün-

lerde havanın Bakü’de çok soğuk olduğunu ilkbaharda veya sonbaharda toplantının

daha verimli geçeceğini belirtiyordu. Nihayetinde toplantının sonbaharda yapılma-

sına karar verildi.

Azerbaycan Devlet Başkanı sayın İlham Aliyev, Bakü Türkoloji Kurulta-

yı’nın sekseninci yılının görkemli törenlerle kutlanması ve bilimsel toplantılar ya-

pılması için serencam çıkarınca Türk Dil Kurumunun desteğine de gerek kalma-

mıştı. Azerbaycan adına yaraşır bir biçimde sekseninci yıl törenleri gerçekleştirildi.

Türkiye’den de çok sayıda bilim adamı, sanatçı etkinliklere Azerbaycan’ın

davetlisi olarak katıldı. Toplantının sorumluluğunun ve yükünün büyük bir bölümü

“Ağamusa müellimin” üzerindeydi. Tecrübesi, bilgi birikimi ve olgunluğuyla

“Ağamusa müellim” ve çalışma arkadaşları bu işin üstesinden gelmişlerdi.

Sonraki yıllarda da “Ağamusa müellim” ile pek çok toplantıda bir araya

geldik, görüşmelerimiz, sohbetlerimiz devam etti.

“Ağamusa müellimin” değerini hâlâ koruyan dilcilik ile ilgili çok sayıda

eseri var: Felin Zamanları (1961), Müasir Azərbaycan Ədəbi Dilinin Fonetikası

(1963), Müasir Azərbaycan Dilinin Fonetikasından Mühazirələr (1969), Dil və

Üslüb Məsələləri (1970), Azərbaycan Dilinin Fonemlər Sistemi (1973), Azərbaycan

Dilinin Tarixi Fonetikası (1973), Ümumi Dilçilik (1979, 1988), Riyazi Dilçilik

(1979), Şer Sənəti və Dil (1980), Azərbaycan Dilinin Fonetikası (1983), Torpağın

Köksündə Tarixin İzləri (1983), Dilin Estetikası (1985), Dil və Mədəniyyət (1992),

Dil və Ədəbiyyat I-II (2003).

Benim en çok yararlandığım ve her gün başvurduğum, derslerimde

kullandığım önemli bir çalışması ise Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti’nin 2006

yılında Latin harfleriyle yapılan yeni yayımıdır. Ağamusa Ahundov, dört ciltlik bu

büyük sözlüğü neşre hazırlamış, “tekmilleşdirmiş” ve redaktörlüğünü yapmıştır.

Ön sözde yazdığına göre de “Ağamusa müellim” bu sözlüğe yeni kelimeler

eklemiştir. Böylece Azerbaycan dilinin güncel söz varlığı yirmi birinci yüzyılın

başlarında yeni alfabe ile Azerbaycan’ın yeni kuşaklarının anlayabileceği bir bi-

AĞAMUSA AXUNDOV’UN HATIRASINA

85

çimde yayımlanmıştır. Görkemli eserlerinin yanı sıra bu büyük lügatin yeni

yayımını da yeni Azerbaycan’a armağan bırakan Ağamusa Ahundov’un Türkiye’de

az bilinen bir yönü ise sinema çalışmalarıdır. Esas çalışma alanı Türk dilciliğinin

gelişmesine katkıda bulunan “Ağamusa müellimin” hatırası için ne yapılsa azdır.

Doğumunun seksen beşinci yılında Ağamusa Ahundov’u saygıyla, rahmetle

anıyorum.

Ruhu şad olsun.

_____________


№ 1 2017

MUHAMED HARİDY (Mısır)*

MISIR'DA AZERBAYCAN DİLİNİN AĞACINI DİKEN

HOCAMIZ AĞAMUSA AHUNDOV HAKKINDAKİ HATIRALARIM

Ayin Şams Üniversitesinin Edebiyat Fakültesindeki Doğu Dilleri Bölümün-

de Türk Dili ve Edebiyatı okuyorduk. 1965-1966 öğretim yılında 3. sınıf öğrenci-

siyken, bölüm başkanı sınıfa girerek bize şöyle bir müjde verdi: Rusya'dan (O za-

man Sovyetler Birliği adına) gelen bir hoca size Azerbaycan dilini öğretecek. Tabii

o zaman Mısır ile Soviyetler Birliği arasındaki ikili anlaşmalar arasında kültür an-

laşması da mevcuttu. Bunun için bir Azerbaycan dili hocası Mısır'da Azerbaycan

dili üzerine dersler verecekti. Bölüm başkanımız bize gelen hocanın hem dil uzma-

nı, hem de ilerikçi alimlerden biri olduğunu söyleyerek sınıfta displinli ve uslu

oturmamızı tavsiye etti. Biz o zamanlar genç yaramaz çocuklardık. Bölüm baş-

kanından da yeni gelen hocanın Azerbaycanca ve Rusça dışında başka bir dil bil-

mediğini de öğrendik. Bu son söylenenler bizi yeterince endişelendirmişti. Yeni ge-

len hocayla nasıl anlaşacağımızı, dersi nasıl anlatacağını bilmiyorduk, iyice heye-

canlanmıştık. Hele bizim gibi ciddi, yüksek puanlar peşinde koşan öğrenciler için

bir engel olacaktı.

Ders programına göre ertesi gün Azebaycan dili dersimiz vardı. Biz o zaman

3. sınıfta eğitim gören, yaklaşık on beş öğrenciydik. Sınıfta otururken yaşlı, kalın

gözlüklü ve zorlukla yürüyen bir hoca bekliyorduk. Fakat bize beklenmedik bir

sürpriz oldu. Sınıf kapısı açılır açılmaz çok yakışıklı, genç, yapılı, kravatlı ve göz-

lüksüz bir delikanlı karşımıza çıktı. İşte bu delikanlı Azerbaycan dili hocası Dr.

Ağamusa hocamızdı. Gerçekten yukarıda anlattığım özellikler dışında hocamız bir

de karizmtikti. Sınıfta adeta bir ferahlik dalgası yaşandı. Artık hocanın bu yakışık-

lılığı ve karizması bizde olumlu izlenimler bırakmıştı.

Hocamız Dr. Ağamusa Azerbaycanca derslerine başlarken dil bilgisini eski,

geleneksel metotla değil, yeni yöntemlerle öğretmeye başlamıştı. Yani ilk derse

alfabe değil, kısa cümlelerle başladı. O zaman Azerbaycan dili alfabesinde Kiril

harfler kullanılıyordu. Harflerin bize acayip ve zor görünmesine rağmen Azerbay-

cancayı sevdik, hocamızın özgün tarzıyla bize anlattığı Azerbaycancayı kavrayıp

anlamıştık ve yavaş yavaş benimsedik. Dersten sonra birbirimize okuduğumuz

cümleleri tekrarlıyorduk. İkinci dönemden itibaren hocamız bize kompozisyon yaz-

dırmaya başladı. Yıl sonunda artık Azerbaycan dilini öğrenmiş olduk. Karizması ve

yeni yöntemlerle dersleri dışında hocamız bir de pedagojik özelliklere sahipti,

oldukça disiplinliydi. İlk önce derse hep zamanında gelip giderdi. Dersimiz iki

saatse tam iki saat olurdu. Hocamız, kısa bir zamanda isimlerimizi öğrenerek her-

*Mısır, Ayin Şams Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Doğu Dilleri Bölümü, Prof. Dr. E-mail: [email protected]

MISIR'DA AZERBAYCAN DİLİNİN AĞACINI DİKEN HOCAMIZ AĞAMUSA AHUNDOV HAKKINDAKİ...

87

kese kendi adıyla hitap ederdi. Böylelikle hocamızla daha yakınlaştık ve ilk başlar-

daki endişe ve gerginliğimiz ortadan kalktı. Gerçekten hocamız Prof. Dr. Ağamusa

Ahundov 1965'te bize Azerbaycancayı sevdirdi ve kendisini de sevdik. Mısır'dan

ayrıldığında üzüldük. 1965-1966 öğretim yılının sonunda hocamıza veda partisi

olarak fakültemizde bölüm hocalarının da katılımıyla küçük bir toplantı düzen-

lenmiştik. İşte Mısır'da hocamız Prof.Dr. Ağamusa Ahundov'un diktiği Azerbay-

can dilinin ağacı büyümüş ve meyvelenmiştir. Bugün üniversite-mizdeki Edebiyat

ve Alsun fakültesinde Azerbaycan dili okutulmakta. Azerbaycan dili ve edebiyatı

üzerine master ve doktorası olan öğretim üyelerimiz de var. Başta Bakü'de kültür

ataşemiz Dr. Ahmed Sami olmak üzere Azerbaycan'da doktorasını yapan öğretim

üyelerimiz olmuştur. Rahmetli Prof. Dr. Ağamusa Ahundov hocamızı büyük saygı

ve onurla anıyoruz. Öğrencilik hakkımı kullanarak kendisine bir Arap atasözünü

ithaf etmek istiyorum" Bana bir harf dahi öğretenin kulu olurum".

____________


№ 1 2017

TOORU HAYAŞİ (Japonya)

AĞAMUSA MUALLİM HAQQINDA HATIRALAR

1989 yılında Moskova üzerinden ilk defa Bakü’ye geldiğimde Azerbaycan

henüz sosyalist bir cumhuriyetti. Hazar Denizi’nin kıyısında bulunan “İnturist” otelin-

de bir hafta kalmıştım, o zaman Japonya’dan rezervasyon yaptırılabilen tek otel oydu.

Otelin odasına bavulumu bırakır bırakmaz, oradan metroyla Azerbaycan İlimler Akade-

miyası’na gidip Dil Enstitüsü’nün kütüphanesini ziyaret ettim. Kitaplara bakacaktım

ama büyük şans eseri, Enstitütü’nün başkanı Ağamusa Muallim’le tanışma fırsatım ol-

du ve sayesinde benim ilk Bakü seyahatim son derece verimli geçmişti.

1993 yılında Şubat ve Mart aylarında eşimle birlikte tekrar Bakü’yü ziyaret etti-

ğimizde, sosyalizmden yeni çıkmıştı Azerbaycan. Siyasi açıdan oldukça istikrarsız bir

dönemdeydi. Böyle bir ortamda İlimler Akademisi gibi bilimsel bir kuruluşu idare

etmenin son derece güç olması, benim gibi tecrübesiz birinin de kolayca tahmin edebi-

leceği bir konuydu. Ağamusa Muallim de, işlerin güçlüğünden arada bir bahsediyordu,

ancak öyle konulardan bahsettiği zaman bile “Neyse, zaman gelir, sonunda düzelecek”

diye sözünü tamamlıyordu.

Evine de sık sık davet edilmiştik. Dairesi, apartman binasının üst katlarındaydı

galiba. Güneşli ve hoş bir ortamda lezzetli Azerbaycan yemekleriyle ve esprili sohbet-

leriyle bizi ağırlıyordu Ağamusa Muallim ve ailesi. Ara sıra çok berrak ve temiz bir

sesle güzel kahkahalar attığını da hatırlıyorum.

1995 yılında Mayıs ve Haziran aylarında Ağamusa Muallim’i Japonya’ya davet

etmek istedim. Ağamusa Muallim de sağ olsun olumlu karşıladı. Ama bir endişem var-

dı, Tokyo’da kalacağı üniversite misafirhanemizde yataklar Japon standarta göre yapıl-

mıştı. Ağamusa Muallim’i rahat ettirecek gibi gözükmüyordu. Tokyo’ya geldiğinde mi-

safirhane-mize beraber gittik ve oldukça endişelenerek “Yatak size dar gelebilir…” de-

meye başlayınca, hemen Ağamusa Muallim, “Ben buraya yatmak için değil, çalışmak

için geldim” deyiverdi. O sözü beni çok rahatlatmıştı.

Bir ay boyunca, yoğun bir şekilde çalıştık. Birkaç konuşmasında tercümanlık da

yaptım. Böylece bizzat Ağamusa Muallim’den Azerbaycan Dilbilgisi ve Diyalektolojisi

hakkında son derece değerli bilgiler elde edebildim. Bu bilgiler olmasaydı, sonraki yıl-

larda Azerbaycanca dersini üstlenme cesaretim asla olmayacaktı.

Ondan sonra da Türkiye’de TDK tarafından düzenlenen konferanslarda

Ağamusa Muallim’le yine birlikte olma fırsatım oldu ve görüştüğü her defada yeni

araştırma projelerinden ve planlarından bahsediyordu. Hep geleceğe olumlu ve iyimser

bakıyordu Ağamusa Muallim. Araştırmalarında gösterdiği böyle güçlü iradesinden çok

etkilendim ve kendimi son derece şanslı buluyorum. Tek şanssızlığım ise, Ağamusa

Muallim’le bundan sonra görüşme fırsatımın olmamasıdır. Buna çok üzülüyorum.

Japonya, Tokyo Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Dilbilim Bölümü, E-mail: [email protected]


№ 1 2017

MEHMAN MUSAYEV (Türkiyə)*

TÜRKOLOGİYANIN AKTUAL PROBLEMLӘRİ VӘ

AĞAMUSA AXUNDOV

AMEA-nın akademiki A.Axundov son 100 ildә Azәrbaycan filologiya elmi-

ni әn yüksәk sәviyyәdә inkişaf etdirәnlәrdәn biri olmuşdur. A.Axundovun araşdır-

maları arasında sırf türkoloji mәsәlәlәrә dair yazılmış müxtәlif mәqalәlәri vә

yazıları çoxdur. Ancaq onun әsәrlәri daha çox Azәrbaycan filologiyasına, özәlliklә

dә dilçiliyinә aiddir. Onun fonetika, fonologiya, qrammatika, leksika, leksiko-

qrafiya, toponimika, etimologiyaya vә bәdii dil mәsәlәlәrinә hәsr etdiyi әsәrlәrindә

önәmli elmi-praktiki nәticәlәr әldә olunmuşdur. Hәmin әsәrlәr Azәrbaycan filolo-

giyası ilә bәrabәr, türkoloji dilçiliyin vә bütövlükdә, türkologiyanın problemlәrinin

çözülmәsindә indi dә önәmli rol oynamaqdadır. Qeyd olunmalıdır ki, çox zaman

türkoloji dilçilik vә türkologiya qavramları bir-birilә qarışdırılır. Daha doğrusu,

milli filologiyalara aid yazılmış fundamental әsәrlәrin vә müxtәlif orijinal elmi

işlәrin sözügedәn qavramlara dair problemlәrin çözülmәsindәki rolu lazımi

sәviyyәdә işıqlandırılmır (Әlbәttә, bu bir “türkoloji dilçilik” vә onun tarixinin

yazılması mәsәlәsidir. Vә bu mövzuda yazılan әsәrlәr isә nәdәnsә hәlәlik filoloji

cameanın diqqәt mәrkәzindә deyildir). Bu baxımdan mәqalәdә qısaca olaraq

“türkoloji dilçilik vә türkologiya nәdir” suallarına cavab verilәcәk vә onların bәzi

problemlәrinin çözülmәsindә Ağamusa müәllimin elmi-linqvistik nәticәlәrindәn

necә istifadә oluna bilәcәyi üzәrindә dayanacağıq.

Türkologiya elmi XI yüzildәn etibarәn türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin әn

çox әrәb, fars, rus, alman, fransız vә s. xarici dillәrdә araşdırılması, tәdris vә

tәsnifinә dair müxtәlif elmi-praktik işlәrin ortaya çıxması nәticәsindә yaranmışdır.

Tәbii ki, türk xalqlarının әdәbiyyatı, folkloru, tarixi, etnoqrafiyasına vә s. dair

aparılan müxtәlif araşdırmalar, yazılan mәqalәlәr vә kitablar da sözügedәn fәnnin

formalaşmasında tәsirsiz qalmamışdır. Orxon-Yenisey vә digәr qәdim vә yeni türk

yazılı abidәlәrinin öyrәnilmәsi isә türkologiyanın inkişafına çox güclü tәkan vermiş

vә XIX yüzildә sözügedәn humanitar elm sahәsi bütün klassik elmi-praktik

parametrlәri ilә tam olaraq müәyyәnlәşmişdir. Türkologiyanın bir elm sahәsi olaraq

formalaşmasında istәr tarixi türk lәhcәlәri vә әdәbi dillәrinә, istәrsә dә çağdaş türk

әdәbi dillәri vә dialektlәrinә dair aparılan araşdırmaların rolu isә müәyyәnlәşdirici

olmuşdur. Buna görә dә çox vaxt ayrılıqda da “türkoloji dilçilik” deyilәndә

ümumilikdә “türkologiya” qavramı başa düşülmüşdür. “Türkologiyaya giriş” vә

“Türkologiyanın әsasları” kimi fәnlәrdә dә Ural-Altay dillәri nәzәriyyәsi, türk

* Türkiyә, Qazi Universiteti Әdәbiyyat fakültәsi, Müasir türk dillәri vә әdәbiyyatı bölmәsi, professor.

E-mail: [email protected].


MEHMAN MUSAYEV

90

dillәrinin müqayisәli-tarixi vә tarixi-müqayisәli tәsniflәndirilmәsi mәsәlәlәri

işıqlandırılmışdır. Ümumtürk dilinin fonetikası, morfologiyası, sintaksisi, frazeolo-

giyası, leksikası vә leksikoqrafiyası kimi şöbәlәri dә ümumi bir “Türkologiya”

termini altında öyrәnilmişdir. Halbuki “Türkoloji dilçilik” kursu sadәcә ümumi

“Türkologiya fәnni”nin qollarından biridir. Və türkdilli xalqların dilini, tarixini,

ədəbiyyatını, folklorunu, mifologiyasını, inanclarını, mədəniyyətini, adət-ənənələ-

rini, etnoqrafiyasını, davranış şəkillərini və s. öyrənən sosial elmlərin bütünü isə

türkologiya fənnində ehtiva olunur.

Bu gün türkologiyanın aktual problemlәri sәviyyәsindә işıqlandırılan

xüsusları iki qrupa ayıra bilәrik. Birinci qrupdakılar türkologiyanın xüsusi prob-

lemlәri kimi xarakterizә olunur. Mәsәlәn, ayrıca olaraq türkolji dilçiliyin problem-

lәrinin çözümlәnmәsi türkologiyanın konkret bir elm sahәsinin öyrәnilmәsi mәna-

sına gәlir. Bu baxımdan türkoloji dilçiliyin problemlәrini dә iki qrupa ayıraraq

öyrәnә bilәrik. Bunlardan birincisi ənənəvi-təsviri türkoloji dilçilikdəki (2012:),

ikincisi isә modern linqvistik araşdırmalardakı çatışmazlıqlar və ya tutar-

sızlıqlardır.

Yuxarıda göstәrilәn türkoloji sahәlәrin bir qisminә vә ya hamısına bu vә ya

digәr şәkildә aid olan xüsuslar isә türkologiyanın ümumi problemləri kimi sәciy-

yәlәndirilir. Aşağıda türkologiyanın ümumi problemlәrindәn vә A.Axundovun

onlara gәtirdiyi çözümlәrdәn bәhs olunur. A. Axundovun türkologiya fәnninin istәr

xüsusi, istәrsә dә ümumi problemlәrinә aid bu vә ya digәr şәkildә әldә etdiyi

nәticәlәr, irәli sürdüyü yeni fikirlәr vә gәtirdiyi elmi-praktik çözümlәr, fikrimizcә,

konseptual olaraq aşağıdakı ardıcıllıqla sıralana bilәr:

– Birinci problem, türkoloji dilçiliklә bәrabәr, türk xalqlarının folkloru,

mifologiyası, әdәbiyyatı, etnoqrafiyası, tarixi vә mәdәniyyәtşünaslığının kon-

septual olaraq eyni bir koqnitiv-semiotik kontekstdә öyrәnilmәsi vә türkologiyanın

bütövlükdә vahid bir elmi-metadoloji kursunun yaradılması ilә әlaqәdardır.

A.Axundovun bir filoloq alim olaraq, nәzәri vә müqayisәli dilçilik, türk dillәri,

leksika vә qrammatika, dil tarixi, dialektologiya vә etimologiyaya, eyni zamanda

bәdii dil vә tәrcümә mәsәlәlәrinә dair yazdığı әsәrlәri XX әsrin ikinci yarısı vә

XXI әsrin ilk qәrinәsi Azәrbaycan filologiyasının inkişafında çox önәmli rol

oynamışdır. Azәrbaycan filologiyası vә mәdәniyyәtşünaslığı türk mәnşәli digәr

adekvat milli-filoloji quruluşlar kimi türkologiyanın önәmli bir tәrkib hissәsidir. Bu

baxımdan A. Axundovun filoloji irsi dә ümumi türkologiya fәnninin vә kursunun

yeni tarixi şәrtlәrә görә hәrtәrәfli vә çoxyönlü olaraq inikaş etdirilmәsi işindә

yenidәn qiymәtlәndirilmәlidir.

– İkinci problem istәr tarixi, istәrsә dә çağdaş әdәbi-bәdii mәtnlәrimizin

konseptual tәhlilinin geniş mәtnlәrarası kontekstdә koqnitiv, semiotik, germe-

nevtik-epistemoloji istiqamәtlәrdә yeni vә әn yeni filoloji-linqvistik metodlarla

aparılması ilә bağlantılıdır. A. Axundovun dә nәzәri, müqayisәli-tutuşdurmalı vә

riyazi-statistik dilçiliyә, eyni zamanda yazıçı dili mәsәlәlәrinә vә onların yazdığı

bәdii mәtnlәrә hәsr etdiyi çoxsaylı әsәrlәri vardır. Hәmin әsәrlәrdә bәdii mәtnin

sözügedәn istiqamәtlәrdә yeni filoloji linqvistik yöntәmlәrlә araşdırılmasında

TÜRKOLOGİYANIN AKTUAL PROBLEMLӘRİ VӘ AĞAMUSA AXUNDOVUN...

91

istifadә oluna bilәcәk elmi-linqvistik görüşlәr vә müxtәlif mәnbәlәrdәn gәtirilәn

praktik dil materialları heç dә az deyildir. Mәhz bunlardan bәdii mәtnin konseptual,

semiotik, germenevtik, epistemoloji vә filoloji-linqvistik metodlarla öyrәnil-

mәsindә geniş istifadә oluna bilәr. Bu baxımdan A.Axundovun “Füzulinin bir

qitәsi haqqında. Füzuli vә ana dili” adlı mәqalәsi diqqәti çәkir. Mәqalәdә heca vә

әruz vәzni arasındakı fәrqliliklәrә toxunulmuş vә Füzulinin әsәrlәrindә türk lәfzinә

görә әruz vәznli şeir yazmağın çәtinliklәrinin necә aradan qaldırıldığı göstә-

rilmişdir. Mәhz hәmin mәqalәdә ana dilinin fonetik, leksik, qrammatik imkanları

vә xalq şeiri әnәnәlәri yolu ilә “türk lәfzilә” incә şeirlәr yazmağın böyük çәtinliyini

asan elәmәk “tovfiqini”nin göstәrilmәsindәn türkcә bәdii mәtnin yeni filoloji-

linqvistik metodlarla öyrәnilmәsindә geniş istifadә oluna bilәr.

– Üçüncü problem, türk әdәbi dillәri üçün fransızca dil-dövlәt әnәnәsinә vә

ingiliscә dil-yayılma miqyasına dayanan Avropa mәrkәzli dil-işlәnilmә sisteminin

yerinә, aqlütinativ quruluşa vә ümumtürk dilinә (İng. Turkic, Rus. Тюркcкий

язык) söykәnәn Avrasiya mәrkәzli ikinci bir dil-kommunikasiya modellәşdirmә-

sinin gerçәklәşdirilmәsilә bağlıdır. Bu problemin çözülmәsi böyük Avrasiya

coğrafyasında yer tutan aqlütinativ dillәrin, hәmin dillәrdә yazılan vә söylәnәn

әdәbiyyatların, vizual-virtual sәnәdlәrin tәlimi, tәdrisi, öyrәnilmәsi vә qlobal dil

siyasәti ilә yaxından әlaqәdardır. Bundan başqa, sözügedәn modellәşdirmәnin

gerçәklәşdirilmәsindә indiyә qәdәr türk dillәrinin fonetik, fonoloji, qrammatik,

leksik vә genetik-tipoloji quruluşuna aid müәyyәnlәşdirilәn konkret dil-nitq model-

lәrindәn dә mütlәq istifadә olunacaqdır. Bu baxımdan A.Axundovun әsәrlәrindә

müәyyәnlәşdirilәn aşağıdakı konkret dil-nitq modellәri, formulları, aksiomları vә

tәrkiblәrindәn çox geniş istifadә oluna bilәr. Mәsәlәn:

– Qohum dillәrdә sәs uyğunluqlarının fonoloji modellәri;

–Fәlsәfi vә qrammatik zaman kateqoriyalarına dair formullar;

–Türk dillәrinin mәntiqi tipinin qurulması üzrә müәyyәnlәşdirilәn aksiomlar;

–Türk dillәrindә şәkilçi morfemlәrin fonematik tәrkibi;

–Türk dillәrindә zaman vә sıra kateqoriyalarının formulları vә s.

–Dördüncü problem, bütövlükdә ortaq türkcәyә vә Türk dünyasının ortaq

tarixinә, әdәbiyyatına, multikultural dәyәrlәrinә aid kitabların vә müxtәlif

yayınların, ayrılıqda isә qloballaşan dünya düzәni şәrtlәrinә uyğun olaraq, türk

xalqlarının sosial fәnlәrinә dair dәrslik, dәrs vәsaiti vә s. hazırlanması ilә bağlan-

tılıdır. Qeyd olunmalıdır ki, A. Axundovun indiyә qәdәr yayımlanmış olan bütün

dәrs kitabları vә vәsaitlәrindәn, hazırladığı müxtәlif proqramlardan sözügedәn

nәşrlәrin hazırlanmasında çox geniş bir şәkildә istifadә oluna bilәr.

– Beşinci problem deyil, әslindә, problematik isә mifoloji-tarixi dünyagö-

rüşümüzün inkişaf mәrhәlәlәrinin, şaman-qәhrәman-ozan arxetiplәrinin müәy-

yәnlәşdirilmәsi vә Orxon-Yenisey yazılı abidәlәrindәn әvvәlki pra- vә prototürk

mәtninin bәrpası vә ümumtürk mәdәniyyәtinin folklorik, etnoqrafik, genetik,

semiotik kodlarına dair milli korpusun rekonstruksiyasının aparılmasıyla bağlı

olaraq ortaya çıxır. Pra- vә prototürkdә әcdad türklәrin min sözlә ünsiyyәt saxladığı

türkologiya elmindә çox yaxşı bilinәn hәqiqәtlәrdәn biridir. Bu sözlәrin böyük bir

MEHMAN MUSAYEV

92

qrupunun isә insan bәdәn üzvlәrinin adlarından tәşkil olunduğu da türkoloji

dilçilikdә çoxdan tәsbit olunmuşdur. Tәbii ki, hәmin sözlәr pra- vә prototürk

mәtnindә dә işlәnilmişdir. İndi ortaya çıxan әsas problemlәrdәn biri dә әcdad türk

dövrünә aid tapılan abidәlәrin (Mәsәlәn, “Qızıl adam” abidәsi) oxunmasıdır, çünki

orada işlәnilәn runik әlifba qәdim türk әlifbasından müәyyәn qәdәr fәrqlәnir.

Ümumiyyәtlә, istәr qızıl adam, istәrsә dә pra- vә prototürk dövrlәrinә aid tapılan

digәr abidәlәrdәki yazıların oxuna blmәsi üçün bu gün tәkcә qәdim yazı sistemlә-

rinin bilinmәsi yetәrli deyil. Burada çağdaş türk dillәrinin fonetik, fonolojik, leksik,

qrammatik, sintaktik vә mәtnlinqvistik-sinxronik elmi tәsvirinin ümumtürkcәnin

sәs uyumuna, morfemlәrin vә sintaksemlәrin aqlütinativ sırasına vә ünsiyyәtin

“dolğun danışıq anı”nda (Kamal Abdulla) gerçәklәşmәsi mәntiqinә görә verilmәsi

lazımdır. Belә bir sinxronik-linqvistik tәsvir әn qәdim mәtnlәrimizin oxunmasında

faydalı olar. Bu işin fonetika-fonologiya sahәsini müasir türk әdәbi dillәrinin

materialları әsasında әn yaxşı tәsvir edәnlәrdәn biri A.Axundovdur. Bu baxımdan,

onun “Azәrbaycan dilindә insan bәdәn üzvlәri adlarının fonetik ümumilәşdirilmәsi

vә qrammatik tәsviri tәcrübәsi” vә “Azәrbaycan dilindә -z ilә bitәn insan bәdәn

üzvlәri adları” adlı mәqalәlәri diqqәtçәkicidir. Ağamusa müәllimin leksika vә

qrammatika mәsәlәlәrinә, eyni zamanda dil tarixinә, dialektologiyaya vә etimolo-

giyaya hәsr edilmiş әsәrlәrindәn dә pra- vә prototürk mәtninin rekonstruksiyasının

aparılmasında yararlanmaq mümkündür.

– Altıncı problem; tәrcümә,aktarma vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması

prosesi ilә bağlıdır. Keçәn yüzilin 90-cı illәrindәn etibarәn türk әdәbi dillәrindәn

bir-birinә müxtәlif mәtnlәrin çevrilmәsi prosesi sürәtlәndi.Әlbәttә, dil özәlliklәri

etibarilә çox uzaq türk dillәrindәn digәr bir-birinә yaxın olan türk әdәbi dillәrinә vә

ya әksinә edilәn çevrilәr bәlli bir ölçüdә “tәrcümә” olaraq xarakterizә oluna bilәr.

Ancaq bir-birinә çox yaxın türk әdәbi dillәrindә edilәn müvafiq çevri işi haqqında

bunu söylәmәk olmaz. Sözügedәn qavram Türkiyә türkcәsindә “aktarma” sözü,

Azәrbaycan türkcәsindә isә “әdәbi mәtn uyğunlaşdırması” ifadәsi ilә adlandırılır.

A.Axundov isә fars dilindә yazan türk mәnşәli klassik Azәrbaycan şairlәrinin hәr

birinin düşüncә sistemindә tәhtәlşüur olaraq ayrıca bir “ana dili qatı”nın olduğunu

da irәli sürmüşdür.

___________


№ 1 2017

TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR

ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ

CENTRES OF TURKOLOGY

DANUTA CHMİELOWSKA (Polonya)

VARŞOVA ÜNİVERSİTESİ TÜRKOLOJİ KÜRSÜSÜ

Krakov Türkoloji Kürsüsünün kurucusunun Krakov Jagiellon Üniversitesi

profesörlerinden Türkolog, Arabist Profesör Tadeusz Kowalski (1889-1948) ol-

duğu kabul edilir. Onun öğrencilerinden Ananiasz Zajaczkowski (1903-1970),

Krakov'da öğrenim gördükten sonra 1932 yılında başkente gelmiş ve doktor ünva-

nıyla Varşova Üniversitesi Beşeri Bilimler Fakültesinde ve hemen akabinde kurul-

muş olan Oryantal Bilimler Enstitüsünde göreve başlayarak Varşova Üniversitesi

Türkoloji Kürsüsünün kurulmasının temelini atmıştır. Kendisi zamanla en çok ta-

nınan Polonyalı Türkologlardan biri haline gelmiş, geldiği bu tarih ise Varşova

Üniversitesi Türkoloji Kürsüsünün başlangıç tarihi olmuştur. 1934/35 akademik

yılındaki Oryantal Bilimler Enstitüsü kayıtlarında Türkoloji derslerinin yer aldığı

görülür.

1935-1938 yılları arasında Varşova Üniversitesinin üçyüzün üzerinde bilim-

sel araştırma yapan çalışanı vardı. Bu sayıyla kıyaslandığında Oryantal Bilimler

Enstitüsü Türkoloji Bölümü kadrosu oldukça zayıf kalıyordu. Savaş öncesi Oryan-

tal Bilimler Enstitüsü öğrencileri için de durum benzerdi. Dört yıllık eğitim şimdiki

gibi resmiyet kazanmamıştı, eğitimi veren birim enstitü değil fakülte idi. Bu yüz-

den de resmi sebeplerden dolayı o dönemki Oryantal Bilimler Enstitüsünde Türko-

loji dersi alan öğrencilerin sayısının belirlenmesi mümkün değildi. Bu hesap için

baz alınabilecek tek şey Türkoloji alt dalında çalışmalar yapan Oryantal Bilimler

diplomaları olabilir. Bu hesabın sonucunda da tabi ki mütevazı rakamlar çıkmak-

Polonya, Varşova Üniversitesi, Avrupa Merkezi. E-mail: [email protected] Majkowska, R. (red.): Tadeusz Kowalski 1889-1948. Materiały z posiedzenia naukowego PAU w dniu 19

czerwca 1998 r., Kraków 1999; Biogramy uczonych polskich, Część I: Nauki społeczne, zeszyt 2: K-O (pod

redakcją Andrzeja Śródki i Pawła Szczawińskiego), Ossolineum, Wrocław 1984; Dziurzyńska, E. et al. (ed.): Korespondencja Tadeusza Kowalskiego z Janem Rypką i Bedřichem Hroznym, Kraków 2007; Stachowski,

M.: Tadeusz Kowalski a sprawa jego niedoszłego wyjazdu na Uniwersytet Stambulski. LingVaria 5/1 (Kraków

2010): 149-168. PDF Biogramy uczonych polskich, Część I: Nauki społeczne, zeszyt 3: P-Z (pod redakcją Andrzeja Śródki i Pawła

Szczawińskiego), Ossolineum, Wrocław 1985

http://www2.filg.uj.edu.pl/ifo/kjasis/~stachowski.marek/store/pub/2010%20Kowalski%20i%20Stambul.LV.pdf

DANUTA CHMIELOWSKA

94

tadır, bu nedenle de enstitünün yani Türkoloji derslerinin değerlendirilme

kriterlerinin başında gelen, sayılı çalışanlarının bilimsel başarılarıdır. Bunlardan

bazıları savaşın patlat vermesinden önce Varşova Üniversitesinde sadece birkaç yıl

kaldılar, bu yüzden o zaman içerisinde elde ettikleri büyük önem taşıyamadı.

Yayınlarının sayısı ve kalitesi ile ön plana çıkanlar arasında Stanislaw Szayer

(Hindolog) ve Stefan Przeworski’yi (Antik Doğu) sayabiliriz. Bu isimlerin hemen

ardından Ananiasz Zajączkowski gelmektedir, ki bilimsel faaliyetlerinin dorukta

olduğu dönem, savaş sonrası döneme denk gelir.

Varşova Üniversitesi Oryantal Bilimler Enstitüsünün savaş öncesi tarihin-

deki en ilginç mesele, gelişmekte olan Varşova Doğu Araştırmaları Enstitüsü ile

olan ilişkisiydi. Bu enstitü, daha sonra da yöneticisi olan Stanislaw Korwin-

Pawlowski‘nin girişimleriyle 1926 yılında kuruldu. 1930 yılından beri anadil konu-

şurlarını Oryantal dillerin okutmanları olarak işe alan ve ders vermesi için yurt dı-

şından ziyaretçiler çağıran Doğu Bilimleri Okulu bu enstitü altında hizmet

veriyordu. Üniversitenin Oryantal Bilimler öğrencileri seçtikleri dillerdeki bilgile-

rini bu okulda derinleştirdiler. 1934 yılından itibaren Ananiasz Zajaczkowski Ya-

kın Doğu bölümünün başkanı olarak görev yaparken Witold Jablonski de Uzak

Doğu bölümünün başındaydı.

İkinci Dünya Savaşının patlak vermesi, Oryantal Bilimler yani Türkoloji

alanındaki bu yeni bilim dalının gelişimini şiddetli bir şekilde baltaladı. Savaş ve

işgal yıllarında Oryantal Bilimler Enstitüsü büyük kayıplar verdi, özellikle de

kişisel anlamda. Savaş sonrası ilk yıllar sadece Varşova Üniversitesi Oryantal

Bilimler Enstitüsü için zor geçmedi. Savaşın sona ermesinin ardından iş başvuru-

sunda bulunan Witold Jablonski enstitünün eski çalışanlarından ilki oldu. Oryantal

Bilimler Enstitüsü 1945 yılının sonbaharında eğitime başladı. Başlangıçta savaş

öncesi dönemde mevcut olan yapı sürdürüldü, ancak bazı dersler sadece kağıtta

vardı. Okutmanlar ve öğrenciler eksikti. 1950/51 akademik yılı beraberinde önemli

değişiklikler getirdi: o zamana kadar ders olarak verilen Türkoloji dersleri yapısal

değişikliğe uğrayarak bölüm haline getirildi ve Türkoloji Bölümü oluşturuldu.

Varşova Üniversitesindeki Türkoloji çalışmalarının 1982 yılına kadar olan tarihini

Aleksander Dubinski, Oryantal Bilimler Enstitüsünün 50. Yıldönümü dolayısıyla

yayınlanan toplu eserler dahilinde geniş bir şekilde anlatmıştır. Bunun devamını

Tadeusz Majda, Varşova Üniversitesi Oryantal Bilimler Enstitüsünün 75. Yıldönü-

mü dolayısıyla yayınlanan toplu eserler içinde yer alan Türkoloji Çalışmaları

(1983-2006) eserinde getirmiştir.

Varşova Türkoloji bölümündeki geçen son onbeş yıl, 80’li yıllarda yapılan

düzenlemelerin bir devamı olmuştur, yani hem araştırma alanı hemde eğitim

programında Osmanlı Bilimlerine verilen ağırlık modern Türkiye meselelerine

taşınmıştır. Bu elbette ki Osmanlı İmparatorluğu dönemi dil, edebiyat ve tarih araş-

tırmalarından tamamen uzaklaşmak anlamına gelmemektedir. Osmanlı

VARŞOVA ÜNİVERSİTES TÜRKOLOJİ KÜRSÜSÜ

95

araştırmaları üzerine çalışmalar yapan Tadeusz Majda, Osmanlı İmparatorluğu

döneminde Polonyalıların hayatları ile Danuta Chmielowska, Aleksander Dubiński

(1924-2002) ve kadroda bulunan diger öğretim üyeleri (Stanisława Płaskowicka-

Rymkiewicz ve Wojciech Hensel ise artık hayatta değiller).

1996 yılında Orta Doğu Araştırmaları bölümü kapandı ve Türkoloji Bölümü

ile Moğol Filolojisini Bölümü birleşerek Türkoloji ve Orta Asya Halkları adı

altında yeni bir bölüm kuruldu. Her iki bölümün bilimsel ortaklığı daha önceden

de vardı, özellikle de Moğol Çalışmaları Bölümünde, Türkoloji araştırmaları,

özellikle de Yakut dili ve Türk halklarının mitolojileri konusunda Prof. Stanislaw

Kalużyński’nin (1925-2007) önemli çalışmaları vardır. Orta Asya ve Kırım

Türkleri konusunda birkaç çalışma yapılmıştır. Prof. Kalużyński’nin 2006 yılında

ölümünün ardından bu bölümde halen Orta Asya Türkleri üzerine araştırmalara

devam edilmektedir ve Uygurlarla ilgili çalışmalar yapan, Türkçe bilen Moğol

çalışmaları uzmanı Doç. Dr. Jerzy Tulisow ve Moğol ve Türk dili uzmanı,

dilbilimci Prof. Stanislaw Godziński buna örnek verilebilir.

Türkolojiye gelecek olursak, 2000 yılından beri Oryantal Çalışmaların üç

dalı olan Türkoloji, İran çalışmaları ve Arabistik öğrencilerine halen islam sanatı

ile bağlantılı türk sanatı dersleri verilmektedir ve birkaç master diploması için

islam sanatı alanında master dersleri verilmektedir. Bunun dışında bu alanda ba-

sılan birkaç dizine yayın sanatın farklı alanlarını içermektedir, Polonya koleksiyon-

larında Türk minyatür albümleri ve kostümlerinin bulunması özellikle önem taşır.

Osmanlı İmparatorluğu tarihi alanında yapılan araştırmalar, Varşova Türko-

loji bölümünde uzun süren bir geleneğe sahiptir. Şarkıyat Enstitüsünde Türkoloji

Kürsüsünün kurulmasından beri yapılan araştırmaları dünyaca ünlü Prof. Jan

Reychman (1910-1975) yürütmüştür, ardından Wojciech Hansel (1943-1997)

devam ettirmiş ve onun ölümünden sonra da bugüne kadar Varşova Üniversitesi

Tarih Bölümünden bir kişi ve Türkolog Dr. Agnieszka Zastawna-Templin yürüt-

mektedir. Türkiye tarihi alanında yapılan yayınlar konusunda Polonya ile Türkiye

arasındaki siyasi, diplomatik ve kültürel ilişkiler ve de Osmanlı Türklerine dair

Polonya arşivi kaynakları önemli bir yer teşkil etmektedir. Son dönemde Varşova

Üniversitesi Türkoloji alanında de popüler bilim ve bilimsel çalışmalarda modern

Türkiye’ye giderek daha fazla ilgi gösterilmektedir. Önceki dönemdeki dilbilim

araştırmaları büyük ölçüde Osmanlıca-Türkçesine konsantre olmuş ve Çağdaş Türk

dilinden (Türkiye’deki) ziyade genel Türkoloji meselelerine yönelmiştir. Şu an

çağdaş Türk Dili konuları, master derslerinde ve dil derslerinde işlenmektedir

(Pratik Türkçe Öğrenme). 2001 yılında Tadeusz Majda’nın kaleminden Türkçe

Kamila Stanek, Profesor Tadeusz Majda – sylwetka badacza, Szkice z dziejów polskiej orientalistyki. Warszawa 2013, tom VI, s.11-49 Bibliography of Professor Stanisław Kałużyński : with a biographical, Maria Kozłowska, Bibliografia profesora

Stanisława Kałżyńskiego ze wstępem biograficznym, Warszawa 2011 Irena Okruszko, Reychman Jan [w:] Słownik historyków polskich, pod red. M. Prosińskiej-Jackl, Warszawa

1994, s. 446-447.; Kazimierz Reychman: Szkice genealogiczne, Serja I. Warszawa: Hoesick F., 1936, s. 155-161.

https://pl.wikipedia.org/wiki/S%C5%82ownik_historyk%C3%B3w_polskich

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kazimierz_Reychman

DANUTA CHMIELOWSKA

96

Grameri ortaya çıktı, 2004 yılında da Danuta Chmielowska’nın Lehçe-Türkçe ve

Türkçe-Lehçe el sözlüğü (ExLibris Yayınları), Türkçe Konuşma Kılavuzu

(ExLibris Yayınları) da aynı şekilde 2004 yılında, Seyahatler için kullanılan

Larousse yayınlarından çıkan Türkçe Konuşma Kılavuzu 2006’da, Berlitz Yayınla-

rından çıkan Türkçe Konuşma Kılavuzu ise 2008 yılında basıldı. 2006 yılında da

Turkoloji Kütüphaneside görevli olan Maria Kozłowska’nın Türkçe-Lehçe Sözlük

adlı bir çalışma çıktı.

Bunun dışında bölümde Osmanlıcanın Lehçeye etkileri üzerine araştırmalar

yapıldı ve bu konuda birkaç makale yayınlandı. Osmanlıca Türkçesiyle uğraşmış

olan ve halen de uğraşan Tadeusz Majda, birçok yerde transkribe Türkce metinle-

rine yer vermiştir.

Türkoloji araştırmalarında vurguda bulunulan Polonya-Litvanya Tatarları

konusu daha İkinci Dünya Savaşı öncesinde ele alınıyordu. Bu alandaki çalışmalar

etnik gruba ait dil, edebiyat, tarih ve Etnografyayı içermektedir. Bu konuda çalışan

(örnek: 1986: Tatarzy polscy : dzieje, obrzędy, legendy, tradycje) A.Dubiński’nin

makaleleri büyük önem taşımaktadır. Karaylarda da aynı durum söz konusudur.

Her ne kadar Polonya’da sayıları az olsa da Varşova Türkoloji Bölümünde kendi

temsilcileri bulunmaktadır. Karay çalışmaları 90’lı yıllara kadar önemli bir

araştırma konusuydu. Karay Dili ve Edebiyatı üzerine yapılan araştırmaları Prof.

Tadeusz Kowalski i, Prof. Ananiasz Zajaczkowski 20. Yüzyılda başlatmışlar ve Dr.

Aleksander Dubiński devam ettirmiştir. Bu alanda yapılan çalışmaların doruğuna,

A. Dubinski’nin konunun farklı yönlerini ele alan tüm yayınlarının biraraya

getirilmesi ile ulaşılmıştır.

Edebiyat araştırmaları, Türkoloji ekibinin tüm çalışmalarında önemli bir yer

tutar ve klasik dönemle (divan) başlayıp, tanzimat dönemiyle devam eden ve

çağdaş edebiyata kadarki Türk Edebiyat tarihini kapsamaktadır. Araştırma sonuç-

ları bir çok bilimsel yayına ve Lehçe tercümelere yansıtılmıştır. Kadrodan Doç. Dr.

Danuta Chmielowska, Arş. Gör. Anna Sulimowicz, Doç. Dr. Őztürk Emiroglu,

Prof. Tadeusz Majda daha çok ilgilenmekteydi. Pek çok çağdaş öykü ve roman

çevrilmiştir. Ayrıca çağdaş oyun yazarlarının birkaç eseri de tercüme edilmiştir.

Osmanlı edebiyatı kapsamında Anadoludaki Türk Edebiyatının Türkçe konuşan

diğer bölgelerle – Kırım ve Deşt-i Kıpçak – bağlantıları, epiği ve üslubu üzerine

yapılan çalışmalar ön plana çıkmaktadır. Çağdaş edebiyatla ilgili çalışmaların ara-

sında kadın, toplumsal politika, çocuk ve Türk edebiyatının gelişmesinde edebi

grupların rolü temaları öne çıkmaktadır. Türk Dili uzmanı ise Dr. Kamila Stanek ve

Arş. Gör. Dariusz Cichocki ön plana çıkmaktadır.

Etimolojik araştırmalar 90’lı yıllardan itibaren yapılmaya başlanmış, el

sanatları ve giyime odaklanmıştır. Etnografya uzmanı Dr. Marzena Godzińska,nın

2000 yılından sonra yapılan araştırmalarına yeni yorumlar getirilmiştir. Zamanında,

yoğun olan Prof. Tadeusz Majda’nın, ayrıca Krakov Jagiellon Üniversitesi

Caraimica : prace karaimoznawcze Warszawa 1994; Słownik turecko-polski, polsko-turecki Warszawa 1983 v.s.

https://pl.wikipedia.org/wiki/1986

VARŞOVA ÜNİVERSİTES TÜRKOLOJİ KÜRSÜSÜ

97

Oryantal Filoloji Enstitüsü Avrasya Araştırmaları İnterdisipliner Atölyesi ile

ortaklaşa yürüttüğü interdisipliner araştırmaları ve de Türkoloji ile bağlantılı ve

Memlükler döneminden kalma Arapça-Türkçe sözlük ışığında Suriye’deki Arap

diyalektinin özelliklerinin incelenmesi veya Waclaw Rzewuski’nin Yakın Doğuda

bulunduğu dönemden kalma Milli Kütüphane tarafından basılan el yazmaları

ışığında albüm çalışması gibi Arabistik araştırmalarını da hatırlatmak gerekir. Yu-

karıda gösterildiği gibi V.Ü.Türkolojisi kadrosu oryantal çalışmalarına, edebi, dil,

tarih, kültür alanda araştırma yapıp, bilhassa Türk-Leh ilişkilerine çok fazla dikkat

çekilmektedir. Türk Dünyası (Orta Asya ve Kafkasya) üzerinde de ders vermek-

tedir. Azerbeycanca da öretilir.

Söz konusu XXI. yy.döneminde Edebiyat, Türk kültürü doktoraları yer

almıştır ve sonrakiler hazırlanmaktadır. Mastır tezlerinin konuları arasında ede-

biyat, kültür ve tarih bulunmaktadır. Yakın bir zamana kadar her iki yılda bir

öğrenci kabul edilmekteydi. Son zamanlarda ise ilginin artmasından ve iyi eğitimli

genç Türkologlara ihityaç duyulmasından dolayı her yıl alınmaktadır. Aynı za-

manda Varşova Üniversitesi tarafından internetten verilen eğitici kurslar, Osmanlı

Kültür ve Medeniyeti konularını da kapsamaktadır.

Türkoloji Bölümü Türkiye’de, Avrupa’da ve Amerika’da birçok Türkoloji

merkezi ile ortak çalışmaktadır. Özellikle de İstanbul, Ankara, İzmir (9 Eylül ve

Ege Üniversitesi) ile yakın iletişim içerisindedir. Bilim çalışanları, Türkiye’de ve

tüm dünyadaTürkoloji konulu sayılı sempozyum ve kongrelerde yer almışlardır ve

almaktadırlar. Ayrıca yurtdışı Türkoloji merkezlerinde dersler vermektedirler.

Yurtdışından birçok değerli Türkolog Varşova’ya davet edilmiştir ve hala da

edilmektedir.

KAYNAKÇA

1. Jan Reychman, Z dziejów orientalistyki na Uniwersytecie Warszawskim w

okresie międzywojennym. Przegląd Orientalistyczny nr.3, Warszawa 1963.

2. Jan Reychman, Orientalistyka polska w okresie dwudziestolecia Polski

Ludowej, Przegląd Orientalistyczny nr 3, Warszawa 1964, s.199-214.

3. 75.lecie Wydziału Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego, Praca

zbiorowa, Warszawa 2009.

4. 80 lecie Wydziału Uniwersytetu Warszawskiego, Praca zbiorowa, Warszawa

2012.

_____________


№ 1 2017

RESENZİYALAR

РЕЦЕНЗИИ

REVIEWS

SÜER EKER, ÜLKÜ ÇELİK SAVK. TEHLÜKEDEKİ TÜRK DİLLERİ

Uluslararası Türk Akademisi ve Ahmed Yasevi Uluslararası Kazak-Türk

Üniversitesi “Merkez Repro”, Ankara/Astana 2016, 2321 s.

"Bir millət əsarətə düşsə belə, dilinə sahib

çıxdığı müddətcə

əsarət zəncirinin açarını əlində saxlayır".

Alfons Dode (Alphonse Daudet)

Qloballaşma prosesinin yaratdığı təbii və

süni maneələr, mədəni, iqtisadi, siyasi və coğrafi

amillər səbəbindən dünyada yox olmaq təhlükəsi

ilə üzləşən dillərin sayı sürətlə artır. BMT-nin

hesablamalarına görə, minlərlə dil yaxın gələ-

cəkdə yox olacaqdır. Nə qədər təəssüf doğuracaq

hal olsa da, “təhlükə ilə üzləşən dillər” sırasında

xeyli sayda türk dil və ləhcələri də vardır. Baş-

qırd, çuvaş, xakas, Krım tatarcası, noqay, tuva,

yakut, şor, lopnor, sarı uyğur dilləri bunlardan

sadəcə bir neçəsidir.

Bu dillərin məhv olması və ya başqa

sözlə,"ölümü" yalnız yox olan bir dil deyil,

sıradan çıxan bir mədəniyyət anlamına gəlir.

Çünki dil sadəcə əlaqə vasitəsi olmaqla qalmır,

o, bir millətin keçmişi, bu günü və gələcəyini

təyin edir.

Lakin dillərin “ölümü”nün qarşısını almaq

olduqca çətin, mürəkkəb, bir çox hallarda isə sa-

dəcə mümkünsüzdür. Amma öz irsinə sahib çıx-

maq, minlərcə ilin mirasını qorumaq və gələcək

nəsillərə kiçik bir örnək də olsa saxlamaq bir

mədəniyyət göstəricisidir. Nəzərə almaq la-

zımdır ki, türk dillərinin saflığı özünü bu dillər-

də, yerli dialektlərdə daha çox qoruyubdur.

Bu baxımdan, Beynəlxalq Türk Akademi-

yası və Xoca Əhməd Yəsəvi Beynəlxalq Qazax-

Türk Universitetinin birgə reallaşdırdığı “Təhlü-

kədəki Türk Dilləri” layihəsi çox qiymətli və

fundamental bir işdir.6 il davam edən layihə nə-

ticəsində "Təhlükədəki Türk Dilləri. Nəzəri və

ümumi yanaşmalar" adlı nəfis tərtibatlı

dördcildlik, ensiklopedik məzmunlu kitab ərsəyə

gəlib. 2016-cı ilin dekabr ayında işıq üzü görən

və istiqlalına yenidən qovuşmuş türkdilli dövlət-

lərin müstəqilliklərinin 25 illiyi şərəfinə çap olu-

nan dördcildliyin redaktorları tanınmış alimlər

professor Süer Eker və professor Ülki Çelik

Şavkdır.

Bundan başqa, UNESCO-nun “Son səsləri

itirmədən” layihəsi çərçivəsində ingilis və türk

dillərində (http://tehlikedekidiller.com) internet

portal yaradılıb, ildə iki dəfə işıq üzü görən jur-

nal nəşr olunmağa başlayıb. Layihənin zənginli-

yi ilə diqqət çəkən internet saytında sıradan çıx-

maqda olan dillərdə nəğmələr və videomaterialar

yer alıb.

"Təhlükədəki Türk Dilləri" layihəsi dünya

gündəmindən nisbətən uzaq qalan bəzi azsaylı

türk xalqlarını, onların dillərini və mədəniyyətlə-

http://tehlikedekidiller.com/

RESENZİYALAR 99

rini bir arada, sistemləşdirilmiş şəkildə tədqiq et-

məyi, tanıtmağı, məlumatları və sənədləri icti-

maiyyətlə bölüşməyi hədəfləyir. Bu yolla

müəlliflər sıradan çıxmaqda olan dillər və mədə-

niyyətlərin üzləşdiyi təhlükəyə diqqət yönəlt-

mək, onlara münasibətdə dünya ictimaiyyətinin

həssaslığını inkişaf etdirmək, bəzi dilləri yenidən

canlandırmaq imkanlarını dəyərləndirmək üçün

müştərək akademik zəmin və platforma yarat-

maq istəyiblər.

Ölü dillər sırasına girməkdə olan bir çox

türk dillərini araşdırmaq, bu yolla mədəni irsi

tanıtmaq və dəstəkləmək, həm keçmişdən dərs

və ibrət götürmək, həm də gələcəyə hesablanan

geniş tədqiqat layihə olmaq baxımından çox

sanballı və qiymətli elmi işdir. Əsərin dəyərini

artıran ən vacib amillərdən biri bu işdə dünyanın

bir çox ölkələrindən təcrübəli dilçi və

ekspertlərin iştirak etməsidir. Belə ki, kitabda 26

ölkədən 130 elm adamının ümumilikdə 132

tədqiqat əsəri əhatə olunub. Prosesdə müxtəlif

universitetləri və elm mərkəzlərini təmsil edən

alimlər iştirak etdiyindən burda toplanan mə-

lumatlar, tədqiqat metodları, elmi istiqamətlər və

fikirlər də fərqlidir. Bu da çoxcildliyin məzmun

baxımından daha da zəngin olmasına gətirib

çıxarıbdır.

Kitabda da qeyd olunduğu kimi, təkcə son

60-70 il ərzində 200-dən çox dil məhv olub. Bu

gün isə 538 dil kritik həddə, 502 dil ciddi təhlü-

kə altında, 607 dil isə tamamilə müdafiəsiz və-

ziyyətdədir. Qloballaşmanın iqtisadi və sosial

dayaqları zəif olan dilləri sürətlə əritdiyi bir

dövrdə bu faktlar, ana dilimizə münasibətdə təh-

lükənin miqyasını dərk etmək və öz məsuliyyə-

timizi dərindən anlamaq gərəkdiyini ortaya

qoyur.

Müstəqilliyini əldə etmiş türkdilli dövlət-

lərin qəbul etdikləri rəsmi dillər dövlət qayğısı

altında olduğundan, Rusiyda tatarca, İranda

Azərbaycan türkcəsi, Çində uyğurca isə demo-

qrafik statusundan irəli gələrək hələlik təhlükədə

olan dillər sırasında göstərilməsə də, yerdə qalan

60-dək digər türk dil və ləhcələri ilə bağlı vəziy-

yət acınacaqlıdır.

Kitabda “təhlükədəki dillər”in təyin olun-

ması üçün UNESCO-nun “Təhlükədəki Dünya

Dilləri Atlası” əsas götürülsə də, atlasda yer al-

mayan Çin qazaxcası, Çin qırğızcası, Avropada-

kı tatarca və başqırdca kimi dillər də bu tədqi-

qata daxil edilmişdir.

Kitabda məlumat və təhlillərin xəritələrlə,

türk xalqlarının mədəniyyəti, adət-ənənələri, ya-

şayış tərzini əks etdirən fotoşəkillərlə izlənməsi

onun informasiya yükünə xüsusi rəng qatır, kita-

bı daha oxunaqlı və cəlbedici edir. Burada yer

alan məqalələr, əsasən, ingilis, türk, rus, qazax,

özbək və digər dillərdədir.

Dörd cildin hər birində müxtəlif dövrləri

əhatə edən statistik məlumatlar və sənədlər, qra-

fik və cədvəl şəklində əks olunan məlumatlar

vahiməli vəziyyəti anlatmaqla bərabər, uzun illər

türk dillərinə qarşı yürüdülən məqsədyönlü çir-

kin siyasətin miqyasını da göz önünə sərir. Xü-

susilə Rusiya Federasiyası ərazisində və Mərkəzi

Asiyada türkdilli xalqları öz dilindən, soykökün-

dən uzaqlaşdırma, demoqrafik nisbəti dəyişmə

siyasəti heyrət doğuracaq qədər dəqiqliklə və sü-

rətlə aparılmışdır. Kitabdakı məlumatlardan

aydın olur ki, Çin və İranda yaşayan türkdilli

xalqlarla bağlı statistik məlumatları əldə etmək

belə mümkünsüz olub. Buradakı vəziyyətin

qiymətləndirilməsi sadəcə beynəlxalq təşkilat-

ların təxmini hesablamaları və proqnozlarına

əsaslanır.

Qloballaşma prosesi arxasında böyük

iqtisadi və siyasi güc dayanan dillərin daha üstün

mövqeyə çıxmasını, informasiya texnologiyala-

rının inkişafı nəticəsində ən ucqar nöqtələrə belə

təsir imkanlarına sahib olmasını təmin etmişdir.

Belə bir şəraitdə, bəzən ana dilini dövlətin rəsmi

dili etmək də dili qorumaq üçün yetərli olmur.

Dili inkişaf etdirmək, bunun üçün isə iqtisadi və

siyasi baxımdan ən azı regional miqyasda mövqe

sahibi olmaq, milli-ideoloji resursların effektivli-

yini artırmaq tələb olunur.İndiki mərhələdə türk

dillərinin qorunmasına münasibətdə “qlobal dü-

şünüb, lokal hərəkət etmək” zərurəti ortaya

çıxıb.

Beləliklə, istənilən problemə qarşı mü-

barizə hər şeydən öncə onu dərindən anlamaq,

dərk etmək və miqyası ilə bağlı dəqiq məlu-

matlara sahib olmaqla başlayır. Bu baxımdan,

“Təhlükədəki Türk Dilləri” çoxcildliyi zəngin

informasiya bazası ilə əvəzsiz bir qaynaqdır.

Dilimizə kənar təsir və təhdidlərin görün-

məmiş həddə çatdığı bir vaxtda bizim üzərimizə

düşən iş onun problemlərinə seyrçi mövqedə

qalmamaq, tarixin dərinliyindən süzülüb gələn

sözümüzü yaşatmaqla gələcəyə baxan özümüzü

qorumaq, zamanın tələblərinə uyğun şəkildə

dilimizi inkişaf etdirməkdən ibarətdir.

Füzuli Məcidli

RESENZİYALAR 100

NİZAMİ CƏFƏROV. TÜRKOLOGİYAYA GİRİŞ.

Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, 248 s.

Hər bir oxucu bu kitabı əlinə aldıqda bəri

başdan nəzərə almalıdır: Kitab türkoloji tədqiq-

lərini, dərs vəsaitlərini arxada qoymuş bir türko-

loqun – Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin rəh-

bəri Nizami Cəfərovun “Türkologiya nədir”

sualına ilk növbədə özü üçün, sonra da geniş

oxucu kütləsi üçün elmi-populyar şəkildə ətraflı,

müfəssəl və arqumentləndirilmiş cavabıdır.

Bunu kitabın quruluşu da, fərdi elmi üslubu da,

texniki tərtibatı da təsdiq edir.

Bu kitabın tam təhlili üçün mütəxəssis-

lərin monoqrafik əsərlərində xüsusi bölmələr ay-

rılmalıdır. Bir neçə səhifəlik resenziyada isə

ancaq onun ümdə qayəsini təmin edən ideyala-

rından, aparıcı leytmotivindən və bu kimi ən

önəmli məsələlərdən söz açamq mümkündür.

Kitabın girişi (səh. 3-15), çıxışı (nəticəsi –

s. 243-245) və 18 paraqrafı ehtiva edən dörd

fəsli (I. Türkologiyanın tarixi. II. Qədim türklər.

III. Türklərin diferensiasiyası. IV. Müasir türk

dünyası) vardır. Müəllifin fərdi elmi üslubuna

dəlalət edən ən bariz əlamət odur ki, fəsillərin

birinci paraqraflarında fəsil başlığnın anlayışı

şərh olunur və həmin üsul kitab boyu işlənən

terminoloji sözlərin mötərizələrdə izahları

şəklində tətbiq edilir.

Fəsillərin birinci paraqraflarını (başlıqlar

anlayışlarını) çıxandan sonra yerdə qalan on

dörd paraqrafın məzmunu aşağıdakılardan iba-

rətdir:

I. Türkologiya tarixinin 1-ci (e.ə.birinci

minilliyin ortalarından XVII əsrəcən), 2-ci

(XVIII- XIX-XX əsrlərin əvvəllərinə qədər), 3-

cü (XX-XXI) dövrləri.

II. Qədim türklərin: 1) mənşəyi, 2) siyasi-

ictimai həyatı, 3) dünyagörüşü, 4) dili, 5)

ədəbiyyatı.

III. 1) Türk xalqlarının diferensiasiyası nə-

ticəsində təşəkkülü prosesləri; 2) ümumtürk

ədəbi dili (türki) bu dilin sübh çağı (təşəkkül

dövrü – IX-XII əsrlər), gündüzü (regionallaşma

dövrü – XIII-XVI əsrlər), günbatanı (düşkünlük

dövrü – XVII-XVIII əsrlər); 3) Tanrıçılıqdan

İslama.

IV. 1) Müasir türk xalqlarının təsnif

prinsipləri (coğrafi, lisani, dini, siyasi-dövlətçilik

meyarları əsasında); 2) türkçülük ideologiyasının

tarixçəsi; 3) türk aləminin ictimai-sosial və siya-

sı-iqtisadi mənzərəsi; 4) qloballaşan dünyanın

türklər məkanında etnik-mədəni inteqrasiya.

Kitabın elə bu mündəricatından oxucuya

bəlli olur ki, türk aləminin dövrləşdirilməsindən

tutmuş ta ümumtürk türki dilinin “ömrü”nədək

özünü ardıcıl göstərən tarixilik prinsipinə səda-

qət əsərin ana xəttini təşkil edir.

Mündəricatda “bölmə – fəsil – paraqraf ”

sözləri yoxdur. Şərti olaraq on səkkiz paraqrafa

bölünən dörd fəsildən danışmışam. Belə bir

hərəkət müəllifin narazılığına səbəb olduqda 4

bölməsinin 18 fəslə bölünməsini məmnuniyyətlə

qəbul edərəm.

Kitabın nəticəsində Nizami Cəfərov yazır:

“Türk dünyası türkün dünyasından başlanır ...”

Türk dünyasını türkün dünyası yaratmışdır...(s.

243). Bu iki cümləni dərk etmək üçün qayıtma-

lıyıq girişin ilk səhifəsinə və həmin 3-cü səhifəni

oxuyub bilməliyik ki, “türkologiya etnoloji,

predmeti etnos olan elmlərdən biridir – germa-

nistika, romanistika, slavistika, iranşünaslıq,

ərəbşünaslıq, qafqazşünaslıq kimi və xüsusi

mövqeyə malikdir”. Doğrusu, mən dərhal başa

düşdüm ki, Aydın Ələkbər əsla türkoloq deyil.

Daha sonra onu da çox gözəl bilirəm ki,

sadalanan elmlərin hər biri bütün cəhətlərdən

RESENZİYALAR 101

“xüsusi mövqeyə malikdir”. Nəhayət, “əgər hər

bir etnoloji elmin dörd... fundamental mövzusu

və ya problemi mövcuddur”sa və “bütün etnoloji

elmlər kimi türkologiya da” həmin dörd funda-

mental problemin (etnosun mənşəyi, etnik-

mədəni mentalitet, diferensiasiyası və inteqrasi-

yası) həlli üçün ənənəvi və universal elmlərin –

arxeologiya, etnoqrafiya,... tarixşünaslıq, siya-

sətşünaslıq və s. araşdırmalarına, çox hallarda

isə “həmin elmlərin əməkdaşlığına əsaslanır”, –

belə bir halda mən nəinki türkoloq deyiləm,

hətta “Türkologiyaya giriş” adlı bir kitab barə-

sində fikir yürütməyə həm elmi, həm də mənəvi

baxımdan heç bir haqqım yoxdur. Axı mən

bilmirəm: etnoloji elm olan türkologiya etnoqra-

fiyanın, tarixşünaslığın və s. araşdırmalarına,

əməkdaşlığına əsaslanırsa, onda o özü funda-

mental problemlərini həll etmək üçün hansı

araşdırmaları aparır? Əslində heç germanistikada

da təsəvvür etmirəm ki, alman mentaliteti ilə

ingilis mentalitetini, alman dəruni fəlsəfəsi ilə

ingilis biruni biheviorizmini eyni german

etnoloji “qoşqusunda” araşdırmaq mümkün ol-

sun. Analoji yolla “ümumi bölgüdən (təsnifdən)

kənarda qalanlar”ı (s. 168) – çuvaşlar, saxalar,

tuvalar, şorlar “türk xalqlarının... təsnif

prinsipləri” (s. 168) – coğrafi, linqvistik, dini,

siyasi prinsiplər əsasında türk “dil ailəsinə”

qoşulmalıdırlar” ki, türkoloji etnologiya onları

öz predmetinə cəlb etsin. Təsnifin həlledici

prinsipi ona görə lisani prinsipdir ki, qalan üç

meyar dəyişkən olduğu halda, oğuzdillilər,

qıpçaqdillilər, karlıqdillilər (16 xalq 168-ci

səhifədə sadalanır) özlərinin sabit təsnif yerlərini

tarix boyu saxlamışlar.

Girişin sonunda Nizami Cəfərov yazır (s.

15): “Türkologiyaya giriş” türkologiya elminin

(və türklərin) öyrənilməsində, təbii ki, akade-

mizmi əsas alır, bununla belə, hər hansı siyasi-

ideoloji iddialarla intellektual səviyyədə polemi-

kalarda iştirakından da geri çəkilmir. Çünki

müasir dünya heç bir ideyanı, yaxud elmi

mülahizəni müzakirəsiz və ya mübahisəsiz qəbul

etmir”.

Mən heç bir “siyasi-ideoloji iddialarla

intellektual səviyyədə” akademik polemikaya

girişmək fikrində deyiləm, çünki əsl türkoloq

üçün vacib olan dilləri, abidələri, tədqiqləri və

i.a. öyrənməmişəm. Amma bir şey mənimçün

maraqlıdır: əgər çox əhəmiyyətli bir daxili zid-

diyyəti qeyd etsəm, görəsən, müasir dünya yox,

müəllif bunu özü etiraf edər, etməz? Həmin

ziddiyyət aşağıdakı mülahizədən ortaya çıxır.

“Türkologiya tarixinin birinci dövrü”

hissəsində yazılır: “Türkologiyanın ilk möhtə-

şəm mənbəyi Mahmud Kaşqarinin “Divani-

lüğət-it- türk” əsəridir. (XI əsr)... M. Kaşqari

əmindir ki, islam dinini qəbul etmiş türklərin

tarixində yeni bir dövr başlayır, tarix onlara

böyük gələcək vəd edir... “Divani-lüğət-it- türk”

ün əsas ideyası, heç şübhəsiz, türkləri mənəvi-

ruhi baxımdan birləşdirməkdən ibarət idi...

Müəllif... özünün... bir türkçü-ideoloq olduğunu

bütün aydınlığı ilə göstərir... Ümumiyyətlə,

türkologiya tarixinin birinci dövründə “Divani-

lüğət-it- türk” qədər möhtəşəm..., əsaslı ideoloji

mövqeyi olan bir əsər təsəvvür etmək mümkün

deyil”. (s. 24-25).

Niyə mümkün deyil? Mən təsəvvür

edirəm: “Dədə Qorqud” dastanı! Rus dilinə tər-

cüməsini (E A Nizami adına Ədəbiyyat İnstitu-

tunun sifarişi ilə) Vaqif Aslanov diktə edib, mən

yazmışam, Məhəbbət Mirzəliyeva da əsrimizin

əvvəllərində onu çap etdirib.

Tutaq ki, mən yanılıram. Bəs onda nə

üçün Nizami Cəfərov kitabın “Tanrıçılıqdan

İslama” hissəsində (s. 139-166) söylədiyi bir

aləm gözəl sözlər ki, müəllifin konsepsiyasını

əsaslandırmağa yönəldilmişdir və ətraflı təhlili

ki, onun bənzərsiz möhtəşəmliyinə dəlalət etmiş,

“türklərin etnik psixologiyası, təbiəti üçün xa-

rakterik olan” sədaqətlilik, iman (həm də inam)

kamilliyi (s. 140), “oğuz türklərinin... ideya-este-

tik marağı, yaradıcılıq ehtirası, mənəvi mədəniy-

yəti” (s. 166) kimi məziyyətlər məhz “Dədə

Qorqud” eposunun təşəkkül tapıb yayılması,

yazıya alınması, üzünün köçürülməsi və s. pro-

seslər”inə (s. 166) isnad edilir və nəticə etibarilə

sübut edilir ki, “islama keçidin eposunu...

məhz... oğuz türkləri yaratmışlar;... islam dünya-

görüşü, mənəviyyatı... məhz türklərin epik təfək-

küründə rezonans vermişdir” (s. 166)! Məgər bir

əsər ki, “tarixi - mənəvi bir prosesi – islama

keçidi, islam dini uğrunda müzəffər mübarizəni

bütün dolğunluğu, mürəkkəbliyi, məhrumiyyət-

ləri ilə birlikdə əks etdirir” (s. 165), özü də türk

dünyasının ilkin çağında – ən möhtəşəm əsər

sayılmamalıdırmı? Nəhayət, budur Nizami

Cəfərovun haqlı yekun sözləri: “islam... mütə-

rəqqi bir dünyagörüşü forması kimi... müxtəlif

xalqların mədəniyyətlərinin inkişafına güclü

təkan vermişdir;... islam... əvvəlki “səmavi din-

lərdən” daha çox fəlsəfi olmuşdur;... islam... icti-

mai şüura yiyələnmə prosesində... fikir plüraliz-

minə kifayət qədər geniş imkan vermişdir” (s.

166).

RESENZİYALAR 102

Sözün düzü, kitabın bölmələrini fəsillər

adlandırmağımın səbəbi müəllifin özünəməxsus

üslubu olmuşdur. Bu üslubun dominant nümu-

nələrindən üçünü seçdim:

1. Müəllif yeni bir fikir irəli sürdümü –

mütləq onun əsaslandırılmasını, yeni bir hadi-

sədən bəhs etdimi – mütləq onun səbəbini mad-

dəbəmaddə əlavə edir. Diqqətli oxucu bunu ki-

tabın əvvəlindən axırına kimi asanlıqla müşahidə

edər.

2. Maksim Qorkinin əsərlərində işlənən

tirelərin funksional bolluğu kimi, Nizami

Cəfərovun külli miqdarda işlətdiyi mötərizələrin

içindəki əlavə söz və ifadələr cürbəcür emo-

sional-ekspressiv effektlər yaradır. Məsələn:

Əli bəy daha çox siyasətə (realizmə!) çə-

kən Qərb mütəfəkkirlərindən fərqli olaraq, daha

çox ədəbiyyata (romantizmə!) çəkən bir Şərq

mütəfəkkiri idi... Dərin (və mükəmməl) ro-

mantik duyğular... (s.175-176); Təşəyyö-təsən-

nüm (şiələşmə-sünniləşmə) hərəkatının dərin-

ləşməsi (və kütləviləşməsi!)...; Sabirin... xalqın

tarixinə şiddətli tənqidi münasibəti (unutma, yaz

ki, bu, onun üslubu idi) arxasındakı ondan qat-

qat şiddətli məhəbbətini görməmək, duymamaq

(və dəyərləndirməmək!) mümkün deyil (s.

187);... məşhur “Fəxriyyə” şeiri türk xalqlarının

tarixinə... analitik-tənqidi (və ayıq fəlsəfi!)

münasibətin... nümunəsidir (s. 180).

3. Minilliyə yaxın tarixi əhvalatları

söyləməsi ilə oxucunu yormamaq (və bezikdir-

məmək!) məqsədilə müəllif Cənnətinin, Sabirin

eyni əhvalatları nəzmlə əks etdirən irihəcmli

şeirlərindən bənd-bənd paralel şəkildə təhki-

yəsinə qatır, hətta ən qəliz yerlərini oxucusuna

çatdırmaq üçün tərcümə də edir (bax: s. 180-

187).

Bununla belə (öz aramızdır), kitabın axı-

rıncı abzası yenə də qəlizdir (nə qədər çalış-

dımsa, mənalandıra bilmədim, nə dünyanı, nə

birini və digərini, nə də dünya ilə inteqrasiyaya

canatmanı) – görünür, müəllifin mötərizələr üs-

lubu yoluxucudur. Əslində, mənim də axırıncı

cümləm mötərizəyə alınmalıdır. Budur: “Nəticə-

nin əzəl cümləsi və son abzası;

“Türk dünyası türkün dünyasından baş-

lanır...

Türkün dünyasının məhsulu olan türk

dünyasının bugünkü siyasi mənzərəsini həm biri

digəri ilə, həm də ümumən dünya ilə çoxtərəfli

ünsiyyətə (inteqrasiyaya) can atan a) müstəqil,

b) yarımmüstəqil və c) qeyri-müstəqil təxminən

iyirmi beş türk xalqı müəyyən etməkdədir”.

Qəribədir: kitabın bir nəfər fəlsəfə doktoru

olan elmi redaktoru müqabilində üç nəfərdən

(üçü də elmlər doktoru, professor) ibarət rəyçi

qrupu təşkil olunmuşdur; halbuki iki rəyçi bəs

idi, üçüncü rəyçi kitabın daha mötəbər elmi re-

daktoru olardı.

Mənsə “Nəticə”nin sonunu bir cümlə ilə

bitirərdim: obyektiv türk etnik birliyi, predmeti

onun maddi-mənəvi mədəniyyəti (dil, ədəbiyyat,

incəsənət, din, elm, təhsil və s. – bax: s. 210)

olan türkologiyaya həsr olunmuş bu kitabın

konseptual qayəsi tarixilik prinsipi əsasında

ardıcıl dövrləşdirilmələr yolu ilə tarixi-coğrafi,

lisani, ruhani, siyasi (dövlətçilik) baxımdan

aparılmış təsnif (bax: s. 168-169) işığında

göstərilən predmetinin öyrənilməsidir.

Aydın Ələkbərov

____________

RESENZİYALAR 103

MUSTAFA ÖNER. KAZAN-TATAR TÜRKÇESI SÖZLÜĞÜ. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2015, 604 s.

Tatarlar, uzun zamandan beri eğitimli ve

kültürlü bir halk olmuştur ve çok eskilerden

gelen zengin bir sözlük mirasına sahiptirler. Bu

sözlüklerde Tatar dilinin söz zenginliği, değişim

ve gelişim temayülleri, kullanım özellikleri yer

almıştır. Dilin her aşamasında onun görevleri ve

kullanım çerçevesi de artarak devam etmiştir. Bu

da hazırlanan sözlüklerin türlerine doğrudan

yansımış haldedir. Başta tercüme sözlükler kar-

şımıza çıksa da, daha sonraları izahlı, pek çok

dilin sözlüğü ortaya çıkmış; zamanla bunlara

terminolojik, ansiklopedik, resimli türleri de ek-

lenmiştir. Son yıllarda da bunları elektronik söz-

lükler takip etmeye başladı. Hiç şüphesiz ki bu

durum sözlükçülük bilimi açısından çok

sevindiricidir.

Elbette, dil öğrenmek ve öğretmek, ter-

cüme işini gerçekleştirmek için sözlükler şarttır.

Bundan dolayı, iki dilli ya da çok dilli çeviri söz-

lükler, hangi dile ait olursa olsunlar; o dilin en

önemli hazinelerinden biri olarak yaşarlar. Tatar

Türkçesi de bu tür sözlükler açısından çok zen-

gindir. Bunlar arasında Tatarca-Rusça, Rusça-

Tatarca, Arapça-Tatarca, İngilizce-Rusça vb.

sözlükleri gösterebiliriz. İlk ifade ettiğimiz söz-

lüklerin tarihi, XV-XVII. yüzyıllardaki el yaz-

ması sözlüklere kadar giderken, bu sözlükler gü-

nümüze kadar Tatarların Rus halkı ve bu halk ile

arasındaki çeşitli iktisadi, sosyal, kültürel vb.

münasebetleri yansıtan tarihi kaynaklardan biri

olarak ortadadır. İlk tercüme sözlüklerin hazır-

lanmasından bu yana oldukça çok zaman geç-

miştir. Bu sebeple; bunların hazırlanışı, kullanım

amacından çıkarak içeriği, dil alanı da değiş-

miştir. Başka pek çok dille bir ara kategori oluş-

turan sözlük örnekleri meydana gelmiştir. De-

mek ki, var oldukça daha çok halkla olan müna-

sebet, çeşitli karakterdeki ilişkileri oluşturmuş,

insanlarla bir araya gelme, tecrübe paylaşma,

örnek alma imkânları artmıştır. Sevindirici olan

ise; bu tür iki dilli sözlükleri, yalnızca Tatarlar

hazırlamıyorlar, Tatar dilini öğrenmek için başka

milletler de kendi dilleri ile Tatar dili arasındaki

ilişkileri sözlüklere dâhil ediyor.

Tatarca-Türkçe ve Türkçe-Tatarca sözlük-

lerin hazırlanması da bu sebeplere bağlıdır. XX.

yüzyılda Türkiye ile Tataristan arasında iktisadi,

kültürel, bilimsel ilişkilerin artmasından sonra,

1997-1998 yıllarında “Tatarca-Türkçe Sözlük”

(Hazırlayanlar: F. Ganiyev, R. Ehmetyanov, H.

Açıkgöz) ve “Türkçe-Tatarca Sözlük”ler (Hazır-

layanlar: R. Ehmetyanov, R. Möhemmetdinov,

F. Nuriyeva, F. Ganiyev) yayınlandı ve bunlar

Tatarlar için Türkçeyi benimsemede büyük

yardım sağladı. İlk sözlükler, günümüze kadar

Tatar ve Türk lehçeleri arasındaki ortak sözlük

malzemesini sağlamak, özel sözlük birimlerini

belirlemek, dilbilim metotları ile tanışmak için

gereken malzeme rolünü üstlendi. Eser tercüme

işinde değişmez bir vazife görmekte.

Daha sonra 2009 yılında Tataristan’dan

başka, Türkiye’nin Ankara şehrinde Mustafa

Öner’in de “Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü” ya-

yınlanır. Mustafa Öner, Türkiye İzmir`de bulu-

nan Ege Üniversitesinde Türkoloji profesörüdür.

Tatar dilini, edebiyatını, sanatını çok iyi bilen

âlim, çok sayıdaki öğrencisi ile birlikte ana

dilimizi yabancı bir ülkede tanıtma, bilimsel ve

pratik açıdan öğrenme yönünde büyük bir iş

yürütmektedir. Tatar edebiyatı klasiklerini, çağ-

daş edebiyatın en güzel örneklerini Türkçeye ak-

tarıp, onu geniş bir tabakadaki Türk okuyucu-

suna ulaştırma yolunda büyük çaba harcamakta.

M. Öner’in sözlüğü, hâlen Tatar-Türk bilim ve

kültür ilişkilerinin güzel bir örneği ve neti-

cesidir.

RESENZİYALAR 104

Sözlük, “Türk Dil Kurumu” yayınlarında

603 sayfalık bin nüsha olarak yayınlandı. Bu

ikinci baskıda 13.254 sözlük maddesi yer almak-

ta; deyimler ve tamlamalar halinde alt madde

olan 3.633 birim de katılınca sözlükte toplam

16.887 madde vardır. Sözlükte iki halkın söz

zenginliği bir araya getirilmiştir. Halklar arasın-

daki sosyal-iktisadî, kültürel ilişkilerin sağlam-

lığı, devamlılığı böylece bir kez daha ispatlan-

mıştır.

Mustafa Öner aslen Türkiye Türklerinden

olsa da, Tatar diline son derece iyi hakim ve

Tatar edebiyatı, folkloru üzerine geniş bilgiye

sahip bir bilim adamı. Sözlüğün “Sunuş” kıs-

mında Tatar halkının bugüne kadarki sözlük mi-

rasından bahsedilmektedir. Bu çalışmada A.

Tukay, Ş. Babiç, A. İshakî, H. Taktaş, M. Celil,

S. Hekim, H. Tufan, İ. Salahov, G. Ahunov, A.

Gıylecev, M. Mehdiyev gibi büyük Tatar ediple-

rinin eserlerinden örnekler alınması, Türk oku-

yucusunu abidevî Tatar yazar ve şairleri ile

tanıştırmayı amaçladığını gösterir ve elbette

yazar, maksadına ulaşır. Sözlükte yer alan söz

birimleri Tatar edebî dilinden alınmıştır. Yazar

neredeyse bunların her birini Tatar klasik edebi-

yatından, folklor eserlerinden alınmış örnekler

ile temellendiriyor; atasözleri ve deyimler, bil-

meceler, Tatar halk şarkıları olan cırlar ile ör-

neklendirilmiş tanıdık cümleler kuruyor. Tatar-

canın morfoloji ve sentaksını da yansıtan bu

edebî tanıklar toplam 4394 adettir. Yazar, bu

yöntemi kullanarak Türk halkına Tatar dili, ede-

biyatı, kültürü ve halk edebiyatı örnekleri hak-

kında pek çok bilgi veriyor. Örneğin; aḳḳoş

аккош – “Kuğu”. Tufan şigırlerěndegě / Yaḳtılıḳ

yazdan miken? / Ul üzěněñ şigırlerěn / Ni bělen

yazġan iken? / Aḳḳoş ḳavrıyı bělenděr, / Aḳḳoş

ḳavrıyı bělen. “Tufan’ın şiirlerindeki / Aydınlık

bahardan mıdır? / O şiirlerini / Neyle yazmıştır

ki? / Kuğu tüyü iledir / Kuğu tüyü ile.” –

Minnullin (22. s.); cizniy – жизни “Enişte” /

Anañ ügiy bulsa atan cizniy bula “Anan üvey ise

öz baban enişte olur.” - Mekal (58. s.) gibi. M.

Öner’in çalışmasında günümüz Tatar edebiya-

tında etkin biçimde eser veren şahıslara da bü-

yük ölçüde dikkat ediliyor. Sözlükte R.

Minnullin, R. Zeydulla, R. Feyzullin, R.Veliyev,

C. Söleyman, G. Rehim, M. Galiyev gibi

kişilerin eserlerinden alınmış örnekler de pek

çoktur.

Söz birimlerinin sözlüğe bu şekilde alın-

ması XIX. yüzyıldan beri gelişen sözlük ha-

zırlama geleneklerinin muhafaza edildiğini gös-

terir ve dil öğrenenlere Tatar halkı, felsefesi, ya-

şam biçimi hakkında zengin bilgiler verir; dille

ilgilenme işini üstlenir.

“Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü”nün ya-

pısı da oldukça dikkat çekicidir. Çalışma, sunuş,

kaynakça (Genel Kaynaklar), kaynak eserler lis-

tesi (Örnek Taranan Kaynaklar), latin harfleri ile

sunulan Tatar alfabesi ve 603 sayfalık sözlükten

oluşmaktadır.

Öncelikle sözlükte bugünkü Tatar yazı

dilinde aktif olarak kullanılan söz birimleri bir

araya getirilmiştir. Bunlar arasında büyük ço-

ğunluğu Tatar Türkçesi sözleri oluşturur (örne-

ğin; ağaç, çabışuv, ışanıç, kapkaç vb.). Ayrıca

dilde sıkça kullanılan Arapça ve Farsça (mesela;

gıybare, gomumen, layık, milliy vb.) ve Rusça

sözler ile Rus dili üzerinden gelerek bugünkü

Tatar dilinde kullanılan Avrupa dillerine ait

alıntılar da (örneğin; milliyon, admiral, abstrakt,

kvadrat, lira, liberal vb.) sözlüğe alınmıştır. Ya-

zar, bazı durumlarda bugünkü Tatar dilinde kul-

lanımdan düşmüş ve Tatar sözlüklerinde yıp-

ranmış, arkaizm olarak yaşayan söz birimlerini

de sözlüğüne dahil etmiştir. Örneğin; taliġ –

талиг “1. Yaratılış, tabiat, huy. 2. Talih, baht.”

Taliġa “Ebedî baht, talih” (262. s.), risvay –

рисвай “Rezil, rüsva”. risvay it- “Rezil etmek”

(223. s.) gibi. Yazarın bu tür örnekleri sözlüğe

almasını; Türk halkını, Tatar halkı tarihi ile; da-

ha doğrusu tarihî söz varlığı ile de tanıştırma ar-

zusu olarak düşünmek gerekir. Çünkü bu tür

sözler, sözlü edebiyat ürünlerinde kullanılmak-

talar.

Buna bakarak Mustafa Öner’in “Kazan-

Tatar Türkçesi Sözlüğü” Türkler için Tatar dilini

öğrenmek veya kaynağından öğrenmek için, Ta-

tarcadan Türkçeye ve tersi şekilde aktarma işleri

yürütüldüğünde yardımcı olmaktadır. Bu çalış-

ma da, tam olarak diğer iki dilli sözlükler gibi,

gerçek anlamda, kültürler arası ilişkilerin aynası

ve de koruyucusu rolünü yerine getirmekte.

Alfiya Yusupova

Elvira Dinmöhemmetova

RESENZİYALAR 105

BİLGEHAN ATSIZ GÖKDAĞ. TÜRKLERİN DÜNYASI – DİL –

KİMLİK – SİYASET

Kübak yayınları, İstanbul 2016, 758 s.

Geçtiğimiz günlerde şöyle bir haber oku-

duk: “Prof. Dr. Bilgehan Atsız Gökdağ, Kültür

Bilimleri Akademisi (KÜBAK) Yayınlarından

çıkan Türklerin Dünyası adlı eseriyle Türk Dün-

yası Yazarlar ve Sanatçılar Vakfının 21. kez ver-

diği Uluslararası Türk Dünyasına Hizmet Ödü-

lü'ne lâyık görüldü...”

Kısa zaman içinde büyük başarılara imza

atan ve merkezi Trabzon’da bulunan KÜBAK

(Kültür Bilimleri Akademisi), bünyesinde Eği-

tim Araştırmaları Enstitüsü; Avrupa Araştrma-

ları Enstütüsü; Slav-Sibirya Araştırmaları Ensti-

tüsü; Balkan Araştırmaları Enstitüsü; Ortadoğu

Araştırmaları Enstitüsü; Afrika Araştırmaları

Enstitüsü, Güney Amerika Latin Araştırmaları

Enstitüsü; ABD Araştırmaları Enstisüsü; Uzak-

doğu Araştırmaları Enstitüsü; İslam Araştırmala-

rı Enstitüsü; Kafkasya Araştırmaları Enstitüsü;

Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü; Asya

Araştırmaları Enstitüsü; Enerji Araştırmaları

Enstitüsü; Bilişim, Biyoteknoloji, Gıda, Yenilik-

çi Teknolojiler Araştırmaları Enstitüsü; Starate-

jik ve Güvenlik Bilimleri Araştırmaları Enstitüsü

olmak üzere 16 enstitü ve Ekonomik Araştırma-

lar Merkezi; Politik ve Sosyal, Kültürel Analiz-

ler Merkezi; Sosyal Psiskoloji Araştırma Merke-

zi; Kuramsal Araştırmalar Merkezi; İran Araştır-

maları Merkezi olmak üzere 6 merkez bulun-

durmaktadır.

Kültür Bilimleri Akademisi Başkanı Prof.

Dr. Kemal Üçüncü’dür.

KÜBAK’ın faaliyetleriyle ilgilenenler

http://kulturbilimleriakademisi.biz.tr/sitesini

ziyaret edebilirler.

Kırıkkale Üniversitesi FEF TDE Bölümü

öğretim üyesi Prof. Dr. Bilgehan Atsız Gök-

dağ’ın KÜBAK yayınları arasında 2015 yılında

yayımlanan TÜRKLERİN DÜNYASI – DİL –

KİMLİK – SİYASET kitabı (758 s., Yayına ha-

zırlayan Yaşar Şimşek), geçtiğimiz günlerde

Türk Dünyası Yazarlar ve Sanatçılar Vakfının

21. kez verdiği Uluslararası Türk Dünyasına

Hizmet Ödülü'ne (2016 yılı ödülü) lâyık gö-

rüldü.

Prof. Dr. Bilgehan Atsız Gökdağ'ın

Salmas Ağzı – Güney Azerbaycan Türkçesi

Üzerine Bir Değerlendirme; Halaç Türkçesi Me-

tinleri – Qarşu Bulaqqa Selam başta olmak üzere

ona yakın kitabı, yüzden fazla makalesi yayım-

lanmıştır. Geçtiğimiz 2016 yılında yayımla-

dığımız Türklük Biliminde Bir Ömür Kitabı –

Prof. Dr. Tofiq Hacıyev Kitabı (Akçağ Yayın-

ları, Ankara, 2016, 534 s.) da Prof. Dr. Bilgehan

Atsız Gökdağ ile birlikte yayına hazırlanmış,

editörlüğü de onunla birlikte tarafımızdan

yapılmıştır.

TÜRKLERİN DÜNYASI – DİL –

KİMLİK – SİYASET kitabı, müellifin Sözbaşı

adlı üç sayfalık yazısıyla başlamıştır. Sözba-

şı’nda Türkçenin izlerine MÖ 3500’lerde Sü-

merce tabletlerde rastlandığı; günümüzde ise

Adriyatik kıyılarından Mançurya’ya, Kuzey Buz

Denizi’nden Habeşistan’a kadar uzayan 11 mil-

yon km’lik alanda 200 milyondan fazla bir nüfu-

sa sahip olan Türklerin kendilerine ait 7 bağım-

sız ülke ile birlikte Rusya, Çin, İran, Irak, Suri-

ye, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Kosova,

Makedonya, Moldova, Gürcistan, Tacikistan vb.

ülkelerde yaşadığı dile getirildikten sonra Türk

dili ve edebiyatı üzerine yapılan çalışmalar kro-

nolojik olarak değerlendirilmiş; eski Rusya (ve

SSCB) coğrafyasından Türkiye’ye gelen Reşit

http://kulturbilimleriakademisi.biz.tr/

RESENZİYALAR 106

Rahmeti Arat; Ahmet Caferoğlu; Saadet Çağa-

tay; Ahmet Temir gibi hocaların Türklük Bilimi-

ne yaptıkları hizmetlerden söz edilmiş; Türkiye

vatandaşı olan araştırmacıların ise Türk Lehçe-

leri konusuna pek ilgi duymadıkları eleştirel bir

dille ifade edilmiştir.

Prof. Dr. B. A. Gökdağ, SSCB’nin dağıl-

masından sonra Türk dil ve lehçeleriyle ilgili ça-

lışmaların arttığını; Türkiye’nin artık Türkoloji

araştırmalarının merkezi haline geldiğini; Tür-

kiye’nin yanıbaşındaki Orta Doğu Türklüğünün

ihmal; sosyo-politk şartların dil değişmelerinde-

ki rolünün gözardı edildiğini ise eleştirmektedir.

Bu anlamda TÜRKLERİN DÜNYASI – DİL –

KİMLİK – SİYASET kitabı, “Türkiye dışında

yaşayan Türklerin dil ve kültür alanlarındaki du-

rumunu sosyo-politik bakışla ele alan otuz ma-

kale” içermektedir. Türk dil ve lehçelerinin gra-

meri ile ilgili yazılar bir başka kitapta topla-

nacağı için buraya dâhil edilmemiştir.”

Prof. Dr. Bilgehan Atsız Gökdağ, Sözba-

şı’nın sonunda şu inancını dile getirmektedir:

“Türk Dünyasının dil ve edebiyatlarıyla ilgil

araştırmalar siyasete etki ettiği oranda Türk dün-

yası birbirine yakınlaşacak, ortak iletişim dili

Türkçe oluşturulacaktır. Türk dili ve edebiyatı-

nın bu stratejik gücünü ve rolünü Ali Şir Nevai

bize 500 yıl önceden haykırmaktadır:

"Türk nazmıda çü tartıp min alem

Eyledim ol memleketni yek-kalem"

("Ben Türk şiirinde bayrak kaldırınca

O ülkeleri tek bir kalemde [dilde] birleş-

tirdim.”)

Biz, SSCB'den Avrasya'ya; Türkiye'den

Azerbaycan'a; Orta Doğu ülkelerinden Kazakis-

tan ve Türkmenistan'a; Balkan ülkelerinden İran

ve Afganistan'a; Moldova'dan Ahıska'ya; Maca-

ristan'dan eski Yugoslavya ve Slovenya'ya... ge-

niş bir yelpazede yaşayan Türklerin ve kardeş

toplulukların dil, kültür ve siyaset kurumları

üzerine sosyo-politik bir yaklaşımla kaleme alı-

nan incelemelerden oluşan bu kitabın Türklük

Bilimi ile birlikte Dilbilim alanında da önemli

bir kaynak eser olduğunu düşünüyoruz.

Nazim Muradov

____________

RESENZİYALAR 107

MƏHƏBBƏT MİRZƏLİYEVA, KAMİLƏ VƏLİYEVA.

MAŞIN TƏRCÜMƏSİNİN NƏZƏRİ ƏSASLARI “Elm və təhsil”, Bakı, 2016, 120 s.

XXI əsr elmi-texniki inqilab dövrü olduğun-

dan elektron hesablama maşınlarının sürətli inkişafı

elmin bütün sahələrinə olduğu kimi, humanitar

elmlərə, o cümlədən dilçilik elminə də sirayət edir.

Dilçilikdə qoyulan müəyyən məsələlərin həllində,

xüsusilə də bir dildən digər dillərə tərcümədə

mütləq EHM-lərə müraciət tələb olunur. Mətnin bir

dildən digər dilə kompüter proqramları tərəfindən

tərcüməsi ideyasının bir neçə əsrə yaxın tarixi olsa

da, tərcümə maşını ilk dəfə 1933-cü ildə yaran-

mışdır. 1951-ci ildən ABŞ hökuməti maşınla

tərcümə proqramlarını maliyyələşdirməyə başladı.

Məhz bundan sonra bu sahəyə diqqət xeyli artdı.

1952-ci ildən maşın tərcüməsinə həsr olunmuş

konfranslar çağırılmağa başlandı. İlk tərcümə

maşını 1954-cü ildə nümayiş etdirildikdən sonra bu

sahədəki tədqiqatlar gah sürətənmiş, gah da

zəifləmişdir. Azərbaycanda isə kompüter dilçiliyi

1960-cı illərdən inkişaf etməyə başlasa da,

Azərbaycan dilindən digər dillərə və ya əksinə

tərcümə prosesinin avtomatlaşdırılmasının təməli

2003-cü ildə qoyulmuşdur. Azərbaycan elmində

maşın tərcüməsinin ilk variantı Azərbaycan dilin-

dən ingilis dilinə edilən tərcümədir.

Azərbaycanda kompüter dilçiliyinin inkişa-

fının keçən əsrdən başlamasına baxmayaraq, maşın

tərcüməsinin nəzəri əsaslarına dair elmi- nəzəri

ədəbiyyat çox azdır. Filologiya elmləri doktoru,

tanınmış türkoloq mərhum Məhəbbət Mirzəliyeva-

nın və filologiya elmləri doktoru, kompüter

dilçiliyinin Azərbaycan elmində ilk pionerlərindən

biri, uzun illər bu sahədə yorulmadan tədqiqatlar

aparan Kamilə Vəliyevanın birgə yazıb ərsəyə

gətirdikləri “Maşın tərcüməsinin nəzəri prob-

lemləri” adlı əsər məhz bu baxımdan çox dəyərli və

əhəmiyyətli tədqiqat işlərindəndir.

Əsərin yazılmasında əsas məqsəd kompüter

dilçiliyinin əsas istiqamətləri haqqında yığcam, sa-

də şəkildə məlumat vermək, kompüter dliçiliyi ilə

maraqlananları bir növ maşın tərcüməsinin əlifbası

ilə tanış etməkdir. Oxucuları kompüter dilçiliyinin

müasir istiqamətləri ilə tanış edən müəlliflər korpus

dilçiliyi və elektron lüğətlərin hazırlanması haqqın-

da çox sadə, hətta kompüter dilçiliyi ilə məşğul ol-

mayan filoloqların da başa düşəcəyi tərzdə məlumat

verirlər.

Maşın tərcüməsinin tarixi üç əsas mərhələ-

dən keçmişdir. Birinci mərhələ maşın tərcüməsinin

yaranma dövrüdür. Müəlliflər 1970-80-ci illəri ma-

şın tərcüməsinin dirçəliş dövrü adlandırır. Həmin

illərdə fərdi kompüterlərin sürətli inkişafı maşın

tərcüməsinin də inkişafı üçün böyük imkanlar açdı.

Tədqiqatı oxuyarkən aydın olur ki, bu dönəmdə

sistemin ən mühüm mərhələlərindən biri olan sözün

sintezi, avtomatik lüğətin tərtibi kimi məsələlərə

baxılmış, iltisaqi dillərə xas olan qanunauyğunluq-

lar, ahəng qanunu, morfemlərin söz formasında sıra

düzümü, kök ilə morfemlərin sərhədində morfo-

noloji dəyişmələrin formal təsviri verilmişdir. Daha

sonrakı onilliklərdə isə morfoloji təhlil məsələsinə

toxunulmuş, cümlənin sintaktik təhlili və sintezi

məsələləri öyrənilmişdir.

Maşın tərcüməsi və onun inkişaf tarixinə

qısa nəzər salındıqdan sonra maşın tərcüməsi siste-

mi ədəbiyyatda 3 kateqoriyaya ayrılır: tam avtoma-

tik tərcümə; avtomatik tərcümə (insanın iştirakı

ilə); kompüterin köməyi ilə tərcümə (insan vasitə-

silə redaktə).

Tədqiqatda statistik maşın tərcüməsi, fraze-

oloji semantika və maşın tərcüməsi sistemində fra-

zeoloji lüğətlərin tərtibi prinsipləri ayrıca şəkildə

araşdırılmışdır. Dil universialiyası kimi qəbul edi-

lən frazeoloji vahidlərin dilin milli simasını əks et-

dirdiyini nəzərə aldıqda onun tərcümə prosesində,

xüsusilə maşın tərcüməsi sistemində yaratdığı çə-

tinlikləri görməmək mümkün deyil. Əsərdə müəllif-

lər frazeoloji maşın tərcüməsinin problemlərinin

həlli istiqamətlərini də müəyyənləşdirmişlər.

Avtomatik tərcümə sistemlərinin yaranma-

sına gəlincə isə M.Mirzəliyeva, K.Vəliyeva maşın

RESENZİYALAR 108

tərcüməsinin yaranmasının leksik, morfoloji,

sintaktik və semantik məsələlərin həllinə kömək

etdiyini qeyd edirlər. Maşın tərcüməsi ilə reallaşan

leksik təhlildə mətni təşkil edən abzaslar, cümlələr,

sözlər, morfoloji təhlildə mətnə daxil olan sözlər,

kök və şəkilçilər, onların hansı nitq hissəsinə mən-

sub olması, sintaktik təhlildə cümlənin növləri, se-

mantik təhlildə isə mətnin hansı elm sahəsinə

mənsubluğu müəyyənləşdirilir.

Əsərdə təbii dillərin kompüterdə tanınmasın-

dan da geniş şəkildə bəhs edilir. Bu hissədə maraq

doğuran məsələ süni intellekt yaratmağın müm-

künlüyünün müəlliflər tərəfindən müzakirə mövzu-

suna çevrilməsidir. Süni intellektin araşdırdığı ən

mühüm məsələlər dillərin kompüter vasitəsilə ta-

nınması, avtomatik tərcümə, ekspert sistemlərinin

hazırlanması, obyektlərin zahiri görünüşünün tanın-

ması, uzaq məsafədən obyektlərin rənginin seçil-

məsi, idarəedici robotların yaradılması və s.-dir.

Süni intellektin kor-koranə yaranmadığını

qeyd edən əsər müəllifləri onun tarixinə də nəzər

salmağı unutmamışlar.

Süni intellekt probleminə özlərinəməxsus

münasibət bəsləyən müəlliflər insan düşüncəsinin

bütün xüsusiyyətlərinin informasiyaların emalı pro-

sesinə gətirilə bilməsinə inandıqlarını ifadə et-

mişlər.

Kitabın günümüz üçün ən çox aktuallıq kəsb

edən hissəsi “Dillərin kompüter vasitəsilə öyrədil-

məsi” bölməsidir. Bildiyimiz kimi, müasir dönəm-

də müxtəlifsistemli dillərin kompüter vasitəsilə öy-

rənilməsi dillərin tədrisində böyük vüsət almışdır.

Yüzlərlə elektron lüğətlər, müxtəlifsistemli dillər

üçün maşın tərcüməsi sistemləri, məlumat-axtarış

sistemləri istehsalata buraxılmışdır.

Adıçəkilən əsərdə kompüter vasitəsilə dil

öyrənmək üçün lüğətlərin elektron versiyasının tət-

biq edilməsinin, qrammatikanın formal şəklə salın-

masının, dialoq və ekspert sistemlərinin sorğu for-

matının hazırlanmasının lazım gəldiyi qeyd edilir.

Eyni zamanda, əsərdə morfoloji sintez haqqında

geniş məlumat verilmiş, ingilis və Azərbaycan

dillərində morfoloji sintez məsələləri əhatəli öy-

rənilmişdir.

Müxtəlifsistemli dillərin tərcüməsi çox çətin

olduğundan müəlliflər bir dildən digər dilə tərcümə

prosesində ilk növbədə dillər arasındakı oxşar və

fərqli cəhətlərin araşdırılmasının vacibliyi qənaətin-

dədirlər. Məsələn, Azərbaycan dilində cins kateqo-

riyası olmadığı halda, ingilis dilində bu kateqoriya

mövcuddur. Azərbaycanca-ingiliscə tərcümə sis-

temlərini hazırlayarkən məhz bu fərqlər nəzərə alın-

malıdır. Tədqiqatçılar tərcümə prosesində bu uy-

ğunsuzluqları şərh etməyin və Azərbaycan dilinə

xas olan əlaqələrlə əvəz etməyin lazım gəldiyini

qeyd edirlər. İngilis dilinə xas olan frazeoloji ifa-

dələrin əksəriyyətinin Azərbaycan dilində analogi-

yasının yoxluğu ilə yaranmış uyğunsuzluqların tər-

cümədə çətinlik törətdiyini söyləyən kitab müəl-

lifləri bu səbəbdən də bəzən onları aradan qaldır-

mağın mümkünsüzlüyünü bildirirlər.

Əsərdə Azərbaycan və ingilis dillərində

gedən sintez prosesləri ayrı-ayrılıqda təhlil edilmiş-

dir. Azərbaycan dilində sözün sintezi, şəkilçilərin

söz formaları ilə ahəngə uyuşması, şəkilçilərin söz

formalarında ahənginin alqoritmi, kök və şəkilçi-

lərin qarşılıqlı münasibəti, şəkilçilərin kökə nəzərən

tutduqları mövqe, şəkilçilərin bir-birinə və kökə

nəzərən mövqeyinin alqoritmi müəlliflər tərəfindən

əhatəli şəkildə tədqiq edilmişdir. Bütün bunlar

alqoritmlərə əsasən qurulmuş proqramların kömə-

yilə qavranılaraq, kompüterdə Azərbaycan dilində

sözün avtomatik sintezi ilə reallaşır.

Əsərdə ingilis dilindəki morfoloji sintez çox

doğru olaraq, Azərbaycan dilindən ayrı tədqiq olun-

muşdur. Təbii ki, ingilis dili flektiv dil olduğundan

söz formalarının sintezi də fərqlənir. Araşdırmada

həmçinin ingilis dilindəki isimlər və onların cəm

formasının yaranma alqoritmi, ingilis dilində zaman

formaları, əvəzliklər, təsirli və təsirsiz feillərdə

morfoloji təhlil və sintezləşmə prosesi də izlənil-

mişdir.

Monoqrafiyanın dili səlis, aydın, elmi apara-

turası zəngindir. Kitabın həm də dərslik kimi

istifadə olunacağına inanırıq. Bu əsər kompüter dil-

çiliyi sahəsində təhsil alan, tədqiqat aparan gəncə-

rin stolüstü kitabı olaraq bu sahədəki boşluqları

dolduracaq. Biz kitabın müəlliflərindən olan

Məhəbbət Mirzəxan qızı Mirzəliyevaya tanrıdan

rəhmətlər diləyərək, onu sevgiylə anır, digər müəl-

lif Kamilə Abdulla qızı Vəliyevaya isə cansağlığı

və bu sahədəki çalışmalarında uğurlar diləyirik.

Qətibə Mahmudova


№ 1 2017

KONFRANSLAR

КОНФЕРЕНЦИИ

CONFERENCES

“Bakıda Macarıstan Günləri”

17 mart 2017-ci ildə Azərbaycan Res-

publikasının Birinci vitse-prezidenti Mehriban

Əliyevanın himayəsi və Macarıstan Respublika-

sı Xarici İşlər və Xarici İqtisadi Əlaqələr

Nazirliyinin, Macarıstan Respublikasının Azər-

baycandakı Səfirliyinin, Azərbaycan Respubli-

kasının Macarıstandakı Səfirliyinin, Azərbaycan

Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) və

AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının (MEK)

təşkilatçılığı ilə “Bakıda Macarıstan Günləri”

çərçivəsində türkoloq-alimlər Bəkir Çobanzadə

və Georq Hazaiyə həsr olunmuş tədbir keçiril-

mişdir.

Macarıstanın Azərbaycandakı səlahiyyətli

səfiri İmre Laslotski tədbirdə çıxış edərək,

“Bakıda Macarıstan Günləri” çərçivəsində yeni-

dən MEK-də olmaqdan məmnunluğunu ifadə

etdi.

Macar Xalq İncəsənəti Yaradıcılıq Mər-

kəzinin baş direktoru, türkoloq, professor Janos

Hovari Azərbaycan və macar xalqları arasındakı

əlaqələrin genişlənməsində böyük xidmətləri

olan görkəmli ədəbiyyatşünas, dilşünas, şair

Bəkir Sıtkı Çobanzadənin həyat və yaradıcılığı

haqqında geniş məruzə etdi. Janos Hovari

Krımda doğulan B.S.Çobanzadənin təhsil almaq

məqsədilə Budapeştə gələrək, macar dilini

asanlıqla öyrəndiyini, macar dilində qələmə al-

dığı maraqlı yazılarının orda qorunduğunu, o

cümlədən 72 səhifəlik əsərinin Macarıstan Elm-

lər Akademiyasının Şərq kolleksiyasında saxlan-

dığını bildirdi.Türk xalqlarının bədii ədəbiyyatı-

nın nəzəri problemlərinin və türk dilləri tarixi-

nin tədqiqində təqdirəlayiq xidmətləri olmuş

B.S.Çobanzadənin Budapeştdə 6 ay qaldıqdan

sonra Azərbaycana gəlməsininn xalqlarımız ara-

sında körpü rolunu oynadığını vurğuladı. O

dövrdə Azərbaycanda aparılan dil islahatında

yaxından iştirak edən B.S.Çobanzadənin latın

qrafikasının tərtib edilməsində xüsusi rol oyna-

dığını, Mustafa Kamal Atatürkün Türkiyə

Cümhuriyyətində apardığı dil islahatından da

bəhrələndiyini, I Türkoloji qurultayın keçirilmə-

sində fəal iştirak etdiyini dinləyicilərin diqqətinə

çatdırdı. Janos Hovari alimin sonradan

pantürkist adlandırılaraq, haqqında ölüm hökmü

çıxarılmasını əslində o zaman Sovet imperiya-

sının türk aydınlarından qorxması kimi qiymət-

ləndirdi. O, ədibin 98 il əvvəl yazmış olduğu

“Budapeşt axşamları” və “Tokay şərabı” adlı iki

şeirini macar dilində səsləndirdi. MEK əməkdaşı

Qönçə Cəlilova həmin şeirləri orijinal dildə, yəni

tatar türkcəsində dinləyicilərə çatdırdı. Həmçinin

Janos Hovari Azərbaycan-Macarıstan elmi əla-

qələrinin güclənməsində xüsusi rolu olan macar

türkoloq Georq Hazai haqqında da geniş məruzə

ilə çıxış etdi. Alimin həyatının vacib məqam-

larından söz açan məruzəçi ilk dəfə G.Hazainin

1961-ci ildə Azərbaycana gəldiyini və o zaman-

dan etibarən Azərbaycan elmi ilə yaxından

tanışlığının başlandığını qeyd etdi. Alimin son

səyahətlərindən birini 2014-cü ildə məhz Azər-

baycana etdiyini xüsusilə vurğuladı. Georg

Hazainin 15 minə yaxın kitabını Azərbaycan

Milli Elmlər Akademiyasının Mərkəzi Elmi Ki-

tabxanasına bağışladığını bildirən məruzəçi

onun türk dillərinə xüsusi önəm verdiyini, türk-

lərin tarixinin öyrənilməsində müstəsna rolu

olduğunu tədbir iştirakçılarının nəzərinə çatdırdı.

AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının di-

rektoru Leyla İmanova Bakıda Macarıstan

günləri çərçivəsində keçirilən hazırkı tədbirin bu

il 85 yaşı tamam olan, böyük türk sevgisi ilə

yaşamış dünya miqyaslı türkoloq-alim Georq

Hazainin xatirəsinə həsr olunduğunu bildirdi. İki

xalq arasında dostluq əlaqələrinin elmi, ədəbi

müstəvidə davam etdirilməsində yaxından iştirak

edən Georq Hazainin 1970-ci ildə Azərbaycana

səfəri zamanı Elmi Kitabxanada olduğunu, lakin

rəflərdə türkdilli ədəbiyyatın olmadığından

təəssüf hissi keçirdiyini söylədi.

Leyla İmanova həmin dövrdən başlayaraq

ömrünün son illərinə qədər alimin Mərkəzi Elmi

Kitabxananın fondlarına ədəbiyyat göndərməsi,

XRONİKA

110

Azərbaycanı dünyada əhəmiyyətli türkologiya

mərkəzi hesab etməsi, 2012-ci ildə öz şəxsi

kitabxanasının türkologiya bölümünə aid 1742

sayda dəyərli mənbənin MEK-ə və 300-ə yaxın

mənbənin isə Naxçıvan Dövlət Universitetinə

hədiyyə etməsi haqda məlumat verdi. L.İmanova

AMEA rəhbərliyinin, Türkiyə Səfirliyinin və

şəxsən Georq Hazainin əməyi sayəsində artıq

MEK-də türkdilli mənbələrin sayının 94000-ə

çatdığını bildirdi.

Azərbaycan kitabxanaları arasında MEK-

in türkologiyaya aid türkdilli mənbələrin ən

böyük fonduna sahib olduğunu, eyni zamanda

MEK tərəfindən beynəlxalq mübadiləyə hazır

universal kataloqun hazırlandığını bildirən

L.İmanova Türk dünyasına aid biblioqrafik araş-

dırmaların birləşdirilməsinin vacibliyini vurğu-

ladı. Bu səbəbdən L.İmanova Azərbaycan kitab-

xanalarını : Milli Kitabxananı, Prezident Kitab-

xanasını, Köçərli adına Respublika Uşaq

Kitabxanasını türkdilli mənbələrin kataloqlarını

vahid formatda birləşdirməyə dəvət etdi. Georq

Hazainin kolleksiyasının MEK-in əsas kitab sax-

lancında Şərq Ədəbiyyatı Fondunda Bertels,

Zaxoder, Paxomov, Ziya Bunyadov, Abbas

Zamanov və başqa görkəmli elm xadimlərinin

kolleksiyaları ilə yanaşı ayrıca bir guşədə müha-

fizə olunduğunu, beynəlxalq mübadilə formatın-

da hazırlanmış elektron kataloqa daxil edilərək

Budapeştdə şəxsi kitabxanasının da daxil edil-

məsi üçün qızı Sesiliya Hazaiyə təqdim edildi-

yini söylədi.

Eyni zamanda G.Hazainin ən böyük istək-

lərindən birinin - İmre Madaçın “İnsanın faciəsi”

əsərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsinin Mərkə-

zi Elmi Kitabxananın təşkilatçılığı ilə uğurla

həyata keçirildiyini, mötəbər macar və Azərbay-

can dilçi-ədəbiyyatşünasları tərəfindən yüksək

qiymət aldığını, I Türkoloji Qurultayın 90 illi-

yinə həsr olunmuş və alimin adı ilə bağlı “Mac-

arıstan türkologiyası və Azərbaycan” adlı kon-

fransın materiallarının rəqəmsal nəşrdə oxucu-

ların diqqətinə təqdim olunduğunu bildirdi.

Yaxın günlərdə alimin ailə üzvləri olan

Sesilia və Kinqa Hazailərin qərarı ilə Georq

Hazainin kitabxanasından yeni kitabların MEK-ə

hədiyyə ediləcəyini də məmnunluqla dilə gə-

tirdi.Sonda MEK-in direktoru Leyla İmanova

Macarıstan günləri çərçivəsində MEK-də təşkil

edilən tədbirlərdə göstərdikləri dəstəyə görə

Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezi-

denti Mehriban Əliyevaya, Macarıstan Res-

publikası Xarici İşlər və Xarici İqtisadi Əlaqələr

Nazirliyinə, Macarıstan Respublikasının Azər-

baycandakı Səfirliyinə, Azərbaycan Respubli-

kasının Macarıstandakı Səfirliyinə, Azərbaycan

Milli Elmlər Akademiyasının rəhbərliyinə min-

nətdalığını bildirdi.

Elçin İbrahimov

Международная научно-практическая конференция «Проблемы теории

лингвистики и лингводидактики в период глобализации»

24 марта 2017-го года в Ташкентском

государственном университете узбекского

языка и литературы им. Алишера Навои сос-

тоится Международная научно-практичес-

кая конференция «Проблемы теории лин-

гвистики и лингводидактики в период

глобализации»

Основной целью конференции является

обмен опытом и мнениями между студента-

ми, магистрантами, молодыми соискателями

и учеными относительно тенденций развития

теории лингвистики и лингводидактики.

Основные направления конференции:

проблемы фонетики, фонологии, фоносеман-

тики, фоностилистки и фонопрагматики, ак-

туальные проблемы тюркологии, проблемы

современной терминологии, языковые осо-

бенности произведений Алишера Навои, диa-

лектология и ареальная лингвистика, исто-

рия языка и этнолингвистика, антропоцент-

рическая лингвистика, методика преподава-

ния родного языка, проблемы переводоведе-

ния, актуальные проблемы риторики и куль-

туры речи, проблемы орфографии и письма,

инновационные подходы в обучении языкам.

Рена Салехова

XRONIKA

111

II Beynəlxalq Türk Dili və Ədəbiyyatı Simpoziumu

17-19 aprel 2017-ci il tarixlərində Türki-

yənin Qazi Universitetində Prof.Dr Mehmet

Fuad Köprülünün xatirəsinə həsr olunmuş “II

Beynəlxalq türk dili və ədəbiyyatı simpoziu-

mu” keçiriləcəkdir.

Simpoziumun məqsədi türk dünyasında

dil və ədəbiyyatın tədrisi ilə bağlı araşdırmalar

aparan tədqiqatçıları bir araya gətirməkdən iba-

rətdir.

Simpozium “Türk dili və ədəbiyyatının

tədrisi”, “Dil və ədəbiyyat proqramları”, “Dil və

ədəbiyyat müəllimləri hazırlama proqramları”,

“Türk dövlətlərində dil və ədəbiyyat proqram-

ları”, Türk dünyasında ortaq dil və ədəbiyyat ki-

tablarının hazırlanması”, “Dil və ədəbiyyatın

tədrisi ilə əlaqədar yanaşmalar, metodlar və

strategiyalar”, “Türkiyədən kənarda türkologi-

ya/türk dili və ədəbiyyatı tədrisi” və s. bölmələr

əsasında aparılacaqdır.

“Türkologiya”

III Beynəlxalq Dil Tədrisi və Təlimi Simpoziumu

20-23 aprel 2017-ci il tarixlərində Türki-

yənin Nevşehir Hacı Bektaş Veli və Roma Tre

Universitetlərinin birgə təşkilatçılığı ilə “III

Beynəlxalq dil tədrisi və təlim” simpoziumu

keçiriləcəkdir.

Simpoziumun keçirilməsində məqsəd türk

dilində tədris, təlim, xarici dil olaraq türk dilinin

tədrisi, erkən yaşlarda türkcə tədris, xarici dil

öyrənmə vərdişləri və təlim metodları, ədəbiyya-

tın tədrisi, dilçilik və s. kimi sahələrdə araşdırma

aparan tədqiqatçıları bir araya gətirmək, onlarla

fikir mübadiləsi aparmaqdır.

Simpozium dilin akademik məqsədlər

üçün öyrənilməsi, dil tədrisi metodları, dil və

ədəbiyyat, tətbiqi dilçilik, ədəbiyyat və dil tədris

əlaqələri, erkən yaşlarda xarici dil öyrənmək

vərdişləri, ikinci dil öyrənmə metodu, türk dili

və ədəbiyyatı, türkcənin tədirisi, uzaqdan (dis-

tans) tədris, xarici dil olaraq türkcənin tədrisi,

xarici/ikinci dil olaraq ingilis dilinin öyrənilməsi

və s. bölmələr əsasında aparılacaqdır.

“Türkologiya”

Gənc Tədqiqatçıların II Beynəlxalq Sosial Elmlər Konfransı

11-12 may 2017-ci il tarixlərində Qırğı-

zıstanın paytaxtı Bişkek şəhərində, Qırğızıstan-

Türkiyə Manas universitetinin təşkilatçılığı ilə

“Gənc tədqiqatçıların II Beynəlxalq sosial

elmlər” konfransı keçiriləcəkdir. Konfransın

məqsədi Qırğızıstanda və dünyanın müxtəlif öl-

kələrində araşdırmalar aparan gənc tədqiqatçıları

bir araya gətirməklə, mövcud problemlər və

dünya elminə inteqrasiya proseslərindən danış-

maqdır.

Gənc tədqiqatçıların iştirak edəcəyi bu

konfransda fərqli ölkələrdən gələn gənc tədqi-

qatçılar öz tədqiqat sahələrini təqdim etməklə

yanaşı, digər ölkələrdən olan tədqiqatçıların

araşdırmaları ilə yaxından tanış olacaqlar.

Konfransda müxtəlif sahələri əhatə edən

bir çox aktual problemlər müzakirə ediləcəkdir.

Konfrans, əsasən, türk dili, tarixi, mədəniyyəti,

sosiologiya, fəlsəfə, hüquq, iqtisadiyyat, beynəl-

xalq münasibətlər, coğrafiya, ətraf mühit, tu-

rizm, qloballaşma, idarəetmə və s. sahələri əhatə

edəcək bölmələr əsasında aparılacaqdır.

“Türkologiya”

_______________


№ 1 2017

DƏYİRMİ MASALAR

КРУГЛЫЕ СТОЛЫ

ROUND TABLES

“Türkologiya” jurnalının nəzdində növbəti seminar

15 dekabr 2016-cı il tarixində Azərbaycan

Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Mərkəzi El-

mi Kitabxanasında “Türkologiya” jurnalının

növbəti seminarı keçirilib.

Seminarda AMEA Dilçilik İnstitutunun

direktoru Möhsün Nağısoylu, Bakı Dövlət Uni-

versitetinin “Türkologiya” kafedrasının profes-

soru Elbrus Əzizov, AMEA Dilçilik İnstitutunun

şöbə müdiri Aygül Hacıyeva, İnstitutun əmək-

daşları Kamilə Vəliyeva, Sevinc Əliyeva, İsmail

Məmmədli, Bakı Avrasiya Universitetinin “Türk

və xarici ölkə filologiyası” kafedrasının müdiri

Elmira Məmmədova, AMEA Tarix İnstitutunun

əməkdaşı Zaur Həsənov, “Türkologiya” jurna-

lının məsul katibi Elçin İbrahimov və başqaları

iştirak ediblər.

Seminara həmçinin Bakı Dövlət Univer-

siteti, Qafqaz Universiteti, Xəzər Universiteti,

Odlar Yurdu Universiteti və Bakı Avrasiya Uni-

versitetinin “SABAH” qruplarının üzvləri olan

tələbələr də qatılıb.

Budəfəki seminarda görkəmli türkiyəli

alim, professor Əhməd Bican Ercilasunun “Baş-

lanğıcdan iyirminci əsrə - Türk dil tarixi” kitabı

müzakirə və təhlil edilib.

Seminar-məşğələ professor Elbrus Əzizo-

vun moderatorluğu ilə baş tutub.

Əvvəlcə “Türkologiya” jurnalının məsul

katibi Elçin İbrahimov seminar iştirakçılarını sa-

lamlayaraq, onlarla olan bu görüşdən məmnun-

luğuni dilə gətirdi. E.İbrahimov iştirakçılara se-

minar haqqında məlumat verərək seminarın əsas

məqsədinin türkologiya elminin nailiyyətlərini

və problemlərini görkəmli türkoloqların birgə iş-

tirakı ilə müzakirə etmək, gənc türkoloqları bu

elmin canlı əfsanələri ilə tanış etmək, türkolo-

giya elminin inkişafına, onun digər elm sahələri

ilə əlaqəsinin daha sıx qurulmasına və bu elm sa-

həsinin şaxələndirilməsinə kömək etməkdən

ibarət olduğunu diqqətə çatdırdı.

Sonra çıxış edən AMEA Dilçilik İnstitutu-

nun direktoru Möhsün Nağısoylu “Türkologiya”

jurnalının tarixi və bugünkü vəziyyəti ilə bağlı

məlumat verərək, bildirdi ki, AMEA Rəyasət

Heyətinin müvafiq qərarından sonra “Türkolo-

giya” jurnalının tərkibi daha da genişləndirilmiş,

həmçinin jurnalın beynəlxalq məsləhətçiləri sıra-

sına dünyanın müxtəlif ölkələrindən dilçi,

ədəbiyyatşünas, tarixçi, folklorşünas və digər sa-

hələrdən olan mütəxəssislər daxil edilmişdir.

M.Nağısoylu çıxışı zamanı vurğuladı ki, “Bu il

müxtəlif xarici ölkələrdə elmi ezamiyyətlərdə

olmuş və konfranslarda iştirak etmişəm. Bu eza-

miyyətlər zamanı həm “Türkologiya” jurnalının

təbliğatını aparmış, həm də jurnal haqqında xoş

sözlər eşitmişik. Bir jurnalın təkbaşına bu şəkil-

də yüksək səviyyəli seminarlar keçirməsi, təbii

ki, jurnalın yüksək təşkilati düşüncəyə sahib

olan baş redaktoru, akademik Kamal Abdulla

kimi elm adamının səyləri nəticəsində mümkün

olmuşdur. Çünki akademik Kamal Abdulla jur-

nala baş redaktor təyin olunduqdan sonra bu

dərginin həm rubrikalarında, həm də burada çap

olunan məqalələrdə ciddi dəyişikliklər baş ver-

di. Bu gün artıq üç sayı çap olunan jurnalda biz

bunları açıq şəkildə görə bilirik. Bugünkü semi-

narın mövzusu da çox aktual problemə və türko-

logiyada yeni səhifələr açan çox dəyərli bir əsə-

rin müzakirəsinə həsr olunub. Düşünürəm ki, bu

seminar da türkologiya elminin inkişafına öz

töhfəsini verəcək”.

Daha sonra seminar professor Elbrus

Əzizovun “Başlanğıcdan iyirminci əsrə - Türk

dil tarixi” kitabı haqqında məruzəsi ilə öz işinə

davam etdi. Kitab haqqında iştirakçılara geniş

məlumat verən E.Əzizov kitabın “Giriş” fəslində

yer alan “Türk dillərinin dünya dilləri arasındakı

yeri”, “Altay dilləri nəzəriyyəsi”, “Böyük dil

ailələri nəzəriyyəsi”, “Nostratik nəzəriyyəsi”,

“Avrasyatik nəzəriyyəsi” bölmələri haqda

XRONİKA

113

danışaraq, bu gün də türkologiya elmi üçün

maraqlı olan bir çox məqamlara aydınlıq gətirdi.

E.Əzizov kitabın sonrakı fəsillərindən söz

açaraq, dünya dillərinin təsnifatı, türklərin ən

qədim ana yurdları və ən qədim qonşuları,

Şümer-Türk əlaqələri, türklərin əvvəlki qədim

ənənələri, saklarla türklərin tarixi əlaqələri,

“Alp-Ər Tonqa” dastanı, Asiya hunları, “Oğuz

Kağan dastanı”, Asiya hunları və türk dil əlaqə-

ləri, Türküstanda, Əfqanıstanda və Hindistanda

yaşayan türklər, Avropa hunları və türk dil

əlaqələri, göytürklər, göytürklər və türk dili,

“Orxon-Yenisey” daş kitabələri, uyğur əlifbası,

qaraxanilər, qaraxanilər və türk dili əlaqələri və

s. mövzularda seminar iştirakçılarına geniş mə-

lumat verdi.

Seminarın sonunda türkoloq alim seminar

iştirakçılarının suallarını cavablandırdı.

Cəmilə Fətiyeva

________________


№ 1 2017

PERSONALİA

ПЕРСОНАЛИИ

PERSONAL NEWS

ГАЗАНФАР КЯЗИМОВ – 80

Газанфар Ширин оглу Кязимов родился

3 марта 1937-го года в селе Солтанлы

Джебраильского района в семье служащего.

Его отец Аллахвердиев Ширин Казым оглу

погиб в 1943 г. во время Второй Мировой

войны.

Г.Ш.Кязимов в 1955 году окончил

среднюю школу села Солтанлы, а в 1960 году

– историко-филологический факультет Азер-

байджанского государственного педагогичес-

кого института (нынешний АГПУ) по специ-

альностям история, язык и литература. Два

года работал учителем языка и литературы в

средней школе села Солтанлы, в 1962 году

поступил в аспирантуру Азербайджанского

государственного педагогического института

по специальности азербайджанское языкоз-

нание. В 1967 году защитил кандидатскую

диссертацию на тему «Язык драматургии

А.Ахвердиева», в 1988 году – докторскую

диссертацию на тему «Язык азербайджаской

советской сатирической прозы. 1920-1940-е

годы (проблема языковых средств и способов

комизма)».

Докторская диссертация Г.Кязимова

посвящена анализу творчества Мир Джалала,

Сабита Рахмана, Мирзы Джалила, А.Ахвер-

диева.

Г. Кязимов был преподавателем (1965-

1969), старшим преподавателем (1969-1971),

доцентом (1972-1988), профессором (1989-

1998) педагогического университета, он

также был заместителем председателя Сове-

та по защите диссертаций в педагогическом

университете (1990-1994), членом экспертно-

го совета в Высшей Аттестационной Комис-

сии (1996-1999). В 1999-2001 годах работал

ведущим научным сотрудником в Институте

языкознания имени Насими; в 2001-2015

годах являлся заведующим отделом азер-

байджанской диалектологии в том же инсти-

туте. В настоящее время является главным

научным сотрудником отдела истории языка

Института языкознания, членом Совета по

защите диссертаций (с 2000-го года), а также

Республиканского координационного совета

(с 2001-го года).

Более 30 лет Г.Кязимов является авто-

ром учебников по азербайджанскому языку

для 2-3 классов русских школ, для 8-9 клас-

сов азербайджанских школ.

Написанные им для высших учебных

заведений учебники «Современный азер-

байджанский язык. Морфология», «Совре-

менный азербайджанский язык. Синтаксис»

являются основными в процессе преподава-

ния в отечественных университетах.

В центральной печати опубликовано

около 400 его научных и научно-публицисти-

ческих статей. Он является автором 80 книг,

PERSONALİA 115

в том числе повторных изданий, переводов,

небольших рассказов, миниатюр и очерков.

Труды Г.Кязимова опубликованы на турец-

ком, русском и английском языках.

Научное руководство Г.Кязимова спо-

собствовало формированию десятков учё-

ных-филологов.

Большой вклад внёс ученый в под-

готовку кадров филологов-языковедов в рес-

публике. Из 56 лет его педагогической дея-

тельности 54 связаны с высшим учебным

заведением.

Г.Кязимов – член Союза писателей и

Союза журналистов Республики.

Как видный представитель движения

60-ников, Г.Кязимов своей деятельностью

неустанно вёл борьбу за независимость Азер-

байджана, отстаивал историю азербай-

джанской государственности. Именно в этот

период выросло поколение таких талан-

тливых языковедов-критиков как А.Ахундов,

Т. Гаджиев, К. Абдуллаев, Ю. Сеидов, А.

Мамедов, К.Вели Нариманоглу и др. В обла-

сти исследования вопросов языка и мастер-

ства писателей 60-ников, а также идейно-

эстетических основ и социальных ценностей

литературы эти учёные -лингвисты сделали

не меньше, чем литературоведы-критики.

Г.Кязимов – член Азиатского Коро-

левского Общества Великобритании и Се-

верной Ирландии (1988). Зарегистрирован в

Кембриджском Институте Великобритании и

Биографическом Институте США. Заслужен-

ный деятель науки с 2015-го года.

Практически все работы Казимова

можно найти на интернет – сайтах. Основные

его произведения: «Практические занятия по

азербайджанскому языку» (1973), «Писатель

и язык» (1975), «Художественные комиче-

ские средства» (1983), «Комические приёмы

в художественной литературе» (1987), «Гур-

бани» (1990), «Гурбани и его поэтика»

(1996), «Размышления об искусстве» (1997),

«Язык наш – история наша» (1998), «История

азербайджанского языка (с древнейших вре-

мен до XIII века)» (2003), «Теория комиче-

ского : проблемы языковых средств и прие-

мов» (2004, на русском языке), «Язык, Исто-

рия, Поэзия» (2005), «Мой древний очаг –

Султан-Солтанлы в последние 300 лет»

(2012), «Язык Узеира Гаджибекова» (2004),

«Поэмы Гомера и «Китаби-Деде Горгуд»

(Тебриз, 2014) и др.

Г.Кязимов – один из тех языкове-

дов-критиков, кто сказал своё слово о произ-

ведениях искусства прошлого. Осознание им

литературной критики не менялось в угоду

внешним влияниям: всё написанное он

оставлял в первоначальном виде, доводя об-

щую картину до современности как есть.

В 2008-2010 годах был издан десяти-

томник «Избранных трудов» ученого.

Проф. Г.Кязимов, как и его учитель

А.Демирчизаде, обратился к истории, изучил

прошлое – древнейшую историю языка. В

этом отношении Г.Кязимова можно считать

крупнейшим филологом-критиком, который

своей многогранной литературно-критичес-

кой деятельностью внёс весомый вклад в

историю нашей культуры… Широкий диапа-

зон его основных творческих направлений

охватывает историю, строение современного

азербайджанского языка, этимологию, тео-

рию комического (сатиры, юмора), язык ху-

дожественных произведений, фольклористи-

ку, вопросы стиля и стилистики, методики

преподавания языка.

Сердечно поздравляя нашего уважае-

мого ученого-филолога с его славным 80-

летием, желаем ему доброго здоровья, новых

творческих успехов на благо нашей гумани-

тарной науки.

Исмаил Кязимов

______________

PERSONALİA 116

NURİ YÜCE – 75

Türkoloji’ye büyük hizmetleri geçmekte

olan bilim adamlarından biri de İstanbul Üniver-

sitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı

Bölümü’nün eski başkanı, aynı bölümün Eski

Türk Dili Anabilim Dalı’nın da sabık başkanı

(Qedim Türk Dili kafedrasının müdürü) Prof.

Dr. Nuri Yüce’dir.

Nuri Yüce, nüfus kaydına göre 15 Şubat

1942’de Türkiye’nin Mersin (İçel) vilayetinin

Doğançay köyünde dünyaya gelmiş, fakat kendi-

si gerçek doğumunun 16 Eylül 1940 olduğunu

söylüyor, çünkü babası onun yaşayacağına tam

kanaat getirince 17 ay sonra şehre gidip nüfusa

kaydettirmiş. İlkokulu kendi köyünde, liseyi (or-

ta mektebi ve gimnazyumu) ise Adana’da bitir-

miştir. 1963-67 yıllarında İstanbul Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi’nde lisans eğitimini tamamla-

mış, TDE Bölümü ile birlikte Arap ve Fars Dili

bölümlerinde de müdavim olmuştur. Türko-

loji’nin ve Doğubilimciliği’nin (Şerqşünaslığın)

köşe taşlarından (rüknlerinden) olan Reşid Rah-

meti Arat, Ahmet Caferoğlu, Ali Nihat Tarlan,

Fahir İz, Helmut Ritter, Zeki Velidi Togan,

Ahmet Ateş, Tahsin Yazıcı, M. Nihad Çetin,

Mehmet Kaplan, Abdülkadir Karahan, Muhar-

rem Ergin, Faruk Kadri Timurtaş, Ömer Faruk

Akün ve diğer hocalardan dersler almıştır. 1967

yılında Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu’nun da-

nışmanlığında (elmi rehberliyi ile) Tırtar-Keşli

Ağzı, İçel adlı mezuniyet tezini (diplom işini)

tamamlamış, başarıyla savunmuş ve diğer altı

fenden de devlet imtihanı vererek İstanbul

Üniversitesi’nden mezun olmuştur.

Önce Erzurum Atatürk Üniversitesi’nde

Türk Dili Asistanı olarak çalışmış, Nisan

1968'de Millî Eğitim Bakanlığı’nın doktora bur-

sunu kazanarak Federal (Batı) Almanya'ya git-

miş, Goethe Enstitüsü’nde Almanca öğrendikten

sonra, 1968/69 kış yarıyılında Göttingen Üniver-

sitesinde G. Doerfer'in Türkoloji, W. Hinz'in

İranistik ve Tarih derslerini dinlemiştir. 1969-

1973 yılları arasında Almanya’nın Mainz

şehrindeki Johannes Gutenberg Üniversitesi’nin

Şarkiyat Bölümünde J. Benzing'in Türkoloji, H.

Horst'un İslamî İlimler ve E. L. Rapp'ın Afrika-

nistik derslerini dinlemiş; Alman folklorü, Etno-

loji dersleri ile Latince ve Rusça kurslarına katıl-

mıştır. Gerundien im Türkischen (Mainz 1973)

adlı doktora tezini J. Benzing'in yönetiminde

hazırlamış, 23 Haziran 1973'de doktora sınavını

magna cum laude ile tamamlayarak Doktor

unvanını almıştır.

Nuri Yüce 1973-1975 yıllarında askerlik

görevini yaptıktan sonra 1975-1976 yıllarında

Frankfurt'taki J. W. Goethe Üniversitesi’nin Tür-

koloji Bölümünde Proverbium Turcicum [=

Türk Atasözleri] adlı bilimsel bir projede görev

almış ve aynı bölümde iki dönem Türkoloji

dersleri vermiştir.

Almanya’da ciddi bir Türkoloji eğitimi al-

dıktan ve büyük bir deneyim kazandıktan sonra

Türkiye’ye dönen Nuri Yüce, mezun olduğu İs-

tanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili

ve Edebiyatı Bölümü’ne 1976'da Asistan Dr.

olarak girmiş, 1978 yılında üç aylık DAAD (Der

Deutusche Akademische Austauschdienst / Al-

man Akademik Değişim) Bursu alıp Frankfurt

Üniversitesinde doçentlik teziyle ilgili çalışmalar

yapmıştır, Eylül 1979'da Zemahşeri: Mukad-

dimetü'l-edeb (Şuşter nüshası) adlı doçentlik te-

zini tamamlamış ve 1980'de Doçent olmuştur.

1982-1983 yıllarında Alexander von Humboldt

Vakfı bursiyeri olarak Federal Almanya’da

Frankfurt ve Mainz Üniversitelerinde ilmî araş-

tırmalar yapmış; 1983/84 eğitim öğretim yılında,

2547 sayılı kanunun 40b maddesi uyarınca,

Trabzon Karadeniz Üniversitesinde ders ver-

miştir.

1988’de, Profesörlüğe yükseltilmiş,

1990’da İ.Ü. Edebiyat Fakültesinin Eski Türk

PERSONALİA 117

Dili Anabilim Dalı Başkanlığına atanmış ve bu

görevi 15. 02. 2009’a kadar sürdürmüştür. Al-

manya’da Giessen Üniversitesinin daveti Doğu

Bilimleri Enstitüsünde Türkoloji Profesörlüğü

görevini yürüterek, Ekim 1992 - Mart 1994 ta-

rihleri arasında üç sömestr Türkoloji dersleri

vermiştir.

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesin-

de 1993-1996 yıllarında Türk Dili ve Edebiyatı

Bölümü Başkanlığı yapan Prof. Dr. Nuri Yü-

ce’nin yönettiği yüksek lisans ve doktora tezleri-

nin sayısı 30’un üzerindedir; YÖK’ün kurulu-

şundan (1982’den) önce de yine bir o kadar me-

zuniyet tezi yönetmiştir.

N. Yüce, 1976-2009 arasında İ.Ü. Edebi-

yat Fakültesinde Eski ve Çağdaş Türk Lehçeleri

dersleri vermiş, aynı zamanda uluslararası pek

çok ilmî kongrelere katılıp bildiriler sunmuştur.

Nuri Yüce’nin yayınlarına, yurtiçi ve yurtdışında

yayımlanan pek çok kitap ve makalede yüzlerce

atıflar yapılmış, onun bu başarısı YÖK (=Yük-

sek Öğretim Kurulu) Başkanının bir takdir ve

kutlama yazısı ile onurlandırılmıştır.

Yurt içi ve yurt dışında çok sayıda bilim-

sel kongreye, simpozyuma katılan; Türkoloji,

Şarkiyat (Şerqşünaslıq) alanlarında yüzlerce

makalesi bulunan ve hem ulusal hem uluslararası

birçok bilim kuruluşlarının üyesi olan Prof. Dr.

Nuri Yüce İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakül-

tesinde Eski ve Çağdaş Türk Lehçeleri Profesörü

ve Eski Türk Dili Anabilim Dalı Başkanı gö-

revlerini başarıyla yerine getirdikten sonra 15

Şubat 2009 tarihinde yaş haddinden emekli

olmuştur.

Nuri Yüce’nin bilimsel çalışmaları daha

çok Türkoloji, Şarkiyat, Macaroloji, Moğolistik

ve Altayistik alanları üzerinedir. N. Yüce, çağ-

daş Türk lehçelerinin bilimsel tasnifini yapan az

sayıdaki Türkologdan da biridir.

Bilimsel çalışmalarını bugün de sürdüren

değerli Nuri Yüce Hocamıza uzun ve sağlıklı

ömür diliyor, onu 75. doğum günü ve aktif bi-

limsel çalışmalarının 50 yıllığı münasebetiyle

kutluyoruz...

Nuri Yüce Hocamızın bilimsel çalışmala-

rından bazılarının künye bilgilerini dikkatinize

sunuyorum.

Prof. Dr. Nuri Yüce’nin yayınlarından

bazıları (1960-1990’lı yılar)

1960 yılları

Tırtar-Keşli Ağzı (İçel). Dil ve Gramer

Husûsiyetleri. (Türkiyat Enstitüsü, Tez Nr. 748).

İstanbul 1967. X+176 s.

1970 yılları (Almanca çalışmaları) (ihtisarla)

Einige auffällige Gerundialformen im Tü-

rkischen. UAJb 44 (Wiesbaden 1972), 194-

199.

Eine Variante der Tepegöz-Erzählung aus

dem Taurus-Gebirge vom Keşli-Stamm Turci-

ca III, 1971 (Paris 1973), 31-39.

Über das Gerundium -araq /-erek. CAJ

XVII (Wiesbaden 1973), 274-281.

Gerundien im Türkischen. Eine morpholo-

gische und syntaktische Untersuchung(Inaugu-

ral-Dissertation). Mainz 1973. XV+88 S.

*Tanıtma: A. Tietze: WZKM 65/66 (Wien

1973/74), 399-400 (Prof. Tietze’in, N. Yüce’nin

doktora tezi hakkında yazısı).

*Tanıtma: A. N. Kononov: ST (Sovetska-

ya Turkologiya) 1975, No. 3 (Baku 1975), 95-

96. (Prof. A. N. Kononov’un, N. Yüce’nin

doktora tezi hakkında yazısı).

Einige auffällige Gerundialformen im Tü-

rkischen. Researches in Altaic Language (Buda-

pest 1975), 323-329.

Eine neu entdeckte Handschrift der “Mu-

qaddimat al-Adab” von az-Zamahşarî mit cho-

resmtürkischer Übersetzung. (XIX. Deutschen

Orientalistentag, 28. Sept.- 4. Okt. 1975 in Frei-

burg). ZDMG Suppl. III, 2 (Wiesbaden 1977),

1253-1259.

Doqurcun, ein türkisches Wort mit einem

mongolischen Suffix. (XIX. PIAC, Helsinki, 7-

11 Juni 1976). Altaica (Helsinki 1977), 255-

259.

Gyula Németh. TK (Türk Kültürü) Nr. 173

(Ankara 1977), 308(52) - 311(55).

(Çeviri) Bugünkü Moğolistan ve eski

âbideleri (<Edward Tryjarski: Die heutige Mon-

golei und ihre alten Denkmäler. UAJb 38

,Wiesbaden 1966, 154-158). TK (Türk Kültürü)

Nr. 176 (Ankara 1977), 511(53) - 516(58).

(Tanıtma) H.Paasonen: Tschuwaschisches

Wörterverzeichnis. Eingeleitet von A. Róna-Tas.

Szeged 1974. 7+VII+244+1 S. (Studia Uralo-

Altaica IV. Edited by Peter Hajdú and A. Róna-

Tas. Attila József University). TDED 22 (İstan-

bul 1977), 289-290.

(Tanıtma) Georg Hazai: Das Osmanisch-

Türkische im XVII. Jahrhundert.

Untersuchungen an den Transkriptiontexten von

Jakob Nagy de Harsány. Bibliotheca Orientalis

PERSONALİA 118

Hungarica XVII. Budapest, Akadémiai Kiadó,

1973. 498 s. TDED 22 (İstanbul 1977), 290-291.

(Tanıtma) Hans Joachim Kissling und

Bedriye Atsız: Sammlung türkischer Redensar-

ten. Wiesbaden, Otto Harrassowitz, 1974.

4+186 s. TDED 22 (İstanbul 1977), 291-294.

(Tanıtma) İ. Hilmi Soykut: Türk Atalar

Sözü Hazinesi İstanbul, Ülker Yayınları, 1974.

495 s. TDED 22 (İstanbul 1977) 294-297.

Gyula Németh. TDED 22 (İstanbul 1977),

309-313.

(Çeviri: M. N. imzasıyla): Kırım Tatarla-

rının millî hareketleri I. (<Gerhard Simon: Die

nationale Bewegung der Krimtataren. Teil I. –

Berichte des Bundesinstituts für Ostwissenschaf-

tliche und Internationale Studien 30/1975 (Köln,

Juni 1975), S. 1-8. Emel 98 (İstanbul l977), 14-

18.

(Çeviri: M. N. imzasıyla): Kırım Tatar-

larının millî hareketleri II. (<Gerhard Simon:

Die nationale Bewegung der Krimtataren. Teil I.

- Berichte des Bundesinstituts für Ostwissen-

schaftliche und Internationale Studien 30/1975

(Köln, Juni 1975), S. 8-13. Emel 100 (İstanbul

1977), 18-21.

(Çeviri: M. N. imzasıyla): Kırım Tatar-

larının millî hareketleri III. (<Gerhard Simon:

Die nationale Bewegung der Krimtataren. Teil I.

- Berichte des Bundesinstituts für Ostwissen-

schaftliche und Internationale Studien 30/1975.

(Köln, Juni 1975), S. 13-19. Emel 101 (İstan-

bul 1977), 7-10.

József Attila Tudományegyetem Bölcsé-

szettudományi Kar, Nyelvi Laboratáriumi Füze-

tek. Török Beszédgyakorlatok II. Dr. Nuri Yüce

közremüködésével összeállitotta: Agyagási Kla-

ra [József Attila-Universität, Philosophische

Fakultät, Sprachlaborhefte: Türkische Sprechü-

bungen II. In Zusammenarbeit mit Dr. Nuri

Yüce zusammengestellt von Agyagási Klara].

Szeged 1978. 19 S.

Reşid Rahmeti Arat: Kutadgu Bilig III:

İndeks. Haz.: Kemal Eraslan, Osman F. Sertka-

ya, Nuri Yüce. İstanbul 1979. 565 s.

1980 yılları (ihtisarla)

Einige Bemerkungen über tschuwaschi-

sche Sprichwörter. CAJ XXIV/1-2 (Wiesbaden

1980), 133-137.

Çuvaşça ile Türkiye Türkçesi arasındaki

münasebetler (I) I. Millî Türkoloji Kongresi,

İstanbul 6.-9. Şubat 1978, İstanbul. Birinci Millî

Türkoloji Kongresi - Tebliğler - (İstanbul 1980),

51-54.

Einige Bemerkungen über tschuwaschis-

che Sprichwörter. ZDMG 130/3 (Wiesbaden

1980), 453-457.

Gyula Németh. Hayatı ve Eserleri. TDED

23 (İstanbul 1981), 229-264.

(Tanıtma) György Hazai: Kurze Einfüh-

rung in das Studium der türkischen Sprache. Bu-

dapest, Akadémiai Kiadó,1978. 190 s. TDED 23

(İstanbul 1981), 353-354.

Neu festgestellte Wörter und Wortbedeu-

tungen im Choresmtürkischen (I). CAJ 26/3-4

(Wiesbaden 1982), 301-308.

Çuvaş folklorunda islâmî unsurlar. II.

Milletlerarası Türk Folklor Kongresi (Bursa

1980) Bildirileri Cilt I (Kültür ve Turizm Bakan-

lığı, Millî Folklor Araştırma Dairesi Yayınları,

Ankara 1982), 323-327.

Türk şîvelerindeki ata sözlerinde uygun-

luk. Türk Dünyası Araştırmaları 27: Faruk K. Ti-

murtaş'a Armağan (İstanbul 1983), 263-268).

Atlas Linguarum Europae (ALE), Comités

Nationaux de l'ALE..., Turquie: N. Yüce, Volume

I: Commentaires, Premier Fascicule. Van Gor-

cum, Assen 1983, XCVIII + 177 S.

Hasan Oraltay, Nuri Yüce, S. Pınar: Kazak

Türkçesi Sözlüğü. İstanbul 1984. 8+328 S.

Prof. Dr. Sadettin Buluç. Hayatı ve Eser-

leri. Türk Dili, Cilt 48, Sayı 388-389 (Ankara,

1984), 206-210.

Chwaresmische Wörter und Sätze aus

einer choresmtürkischen Handschrift der Mu-

qaddimat al-Adab. ZDMG 135/1 (Stuttgart

1985), 92-103. (Johannes Benzing’le birlikte)

Zemahşerî. İA (İslam Ansiklopedisi) 13

(İstanbul 1985), 504-514.

(Çeviri) Başkurt folklorunda hayvanlara

tapınma. [<M. Muhtar Sagitov: Der Tierkult in

der baschkirischen Folklore]. —TDAY Belleten

1982-1983 (Ankara 1986), 125-132.


Nationaux de l'ALE:…, Turquie: N. Yüce, Vol-

ume I: Cartes, Deuxième Fascicule. Van Gor-

cum, Assen/Maastricht, Pay-Bas 1986. 5 s. + 21

Cartes, 48 x 37 cm.


Nationaux de l'ALE:…, Turquie: N. Yüce, Volu-

me I: Commentaires, Deuxième Fascicule. Van

Gorcum, Assen/Maastricht, Pay-Bas 1986 CXIV

+ 230 S.

Türk Dilinin Ural-Altay Dilleri Arasındaki

Yeri. İA 12/2 (İstanbul 1987), 445-456.

Türk dili ve lehçeleri. İA (İslam Ansiklo-

pedisi) 12/2 (İstanbul 1987), 468-530.

PERSONALİA 119

Ebu'1-Kâsım Cârullah Mahmûd bin

‘Omar bin Muhammed bin Ahmed ez-Zamahşarî

el-Hvârizmî: Mukaddimetü'l-Edeb. Hvârizm

Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası. Giriş, dil

özellikleri, metin, indeks. (Türk Dil Kurumu Ya-

yınları: 535). Ankara 1988. VI + 229 S.

Friedrich Wilhelm Radloff'un derlemeleri.

(Ankara'da Türk Dil Kurumu'nda Radloff'u an-

ma toplantısı). Türk Dili, Cilt 54, Sayı 444 (An-

kara, Aralık 1988), 329-335.

Neu festgestellte Wörter und Wortbedeu-

tungen im Choresmtürkischen (II) (27. PIAC-Ta-

gung, 12.-17. Juni 1984, Walberberg/BRD). Re-

ligious and Lay Symbolism in the Altaic World

and Other Papers. Edited by Klaus Sagaster in

Collaboration with Helmut Eimer. (Wiesbaden,

O. Harrassowitz, 1989), 434- 442.

Alte Traditionen im Hombur-Spiel. (29.

PIAC, 15-21 Eylül 1986, Taşkent / Özbekistan).

TDAY Belleten 1986 (Ankara 1989), 89-94.

Turkish Speaking Peoples and their Geo-

graphical Distrubition. IMAGE, Issue 21 (An-

kara 1989), 6-8.

Ağaoğlu, Ahmet (1869-1939). TDİA I (İs-

tanbul 1989), 464c-466a.

Ahmed Cevdet (1862-1935). TDİA II/Fas.

14 (İstanbul, Aralık 1989), 55b-56a.

1990 yılları (ihtisarla)

Akçura, Yusuf (1876-1935). TDİA II/Fas.

16 (İstanbul, Şubat 1990), 228a-229a.

Arat, Reşid Rahmeti. TDİA III/Fas 26 (İs-

tanbul, Aralık 1990), 336a-337a.

Tiere in türkischen Sprichwörtern –Al-

taica Osloensia. Proceedings from the 32nd

Meeting of the PIAC, Oslo, June 12-16, 1989.

Edited by B. Brendemoen. Oslo 1990, 391-400.

Bemerkungen über eine Handschrift aser-

baidschanischer Sprichwörter. (Veröffentlichun-

gen der Societas Uralo-Altaica, hrsg. A. von Ga-

bain und W. Veenker, Band 29: Türkische Spra-

chen und Literaturen. Materialien der ersten

deutschen Turkologen-Konferenz, Bamberg, 3-

6 Juli 1987, herausgegeben von Ingeborg Bal-

dauf, Klaus Kreiser und Semih Tezcan. O. Har-

rassowitz), Wiesbaden 1991, S.: 391-398.

Atalay, Besim. TDİA III/Fas. 29 (İstanbul,

Mart 1991), 43bc-44a.

Atay, Falih Rıfkı. TDİAIII/Fas. 29 (İstan-

bul, Mart 1991), 48ab.

Bedayi‘u'l-luğat. TDİA IV / Fas. 39 (İs-

tanbul, Ocak 1992), 297a-297b.

Brockelmann, Carl. TDİA V/ Fas. 45 (İs-

tanbul, Temmuz1992), 335b-336b

Bulgar. TDİA V/ Fas. 46 (İstanbul, Ağus-

tos 1992), 390b-391b.

Türk dilinin tarihî devreleri ve bugünkü

lehçeleri. Türk Kültürü Araştırmaları 28/1-2,

Prof. Dr. Muharrem Ergin'e Armağan (Ankara,

TKAE, 1992), 305-318.

Cemâleddin et-Türkî. TDİA VI / Fas.

51(İstanbul, Ocak 1993), 314b.

Çuvaşlar. TDİA VII /Fas. 58 (İstanbul,

Ağustos 1993), 388c-392c.

Ebu'l-Kâsım Cârullah Mahmûd bin ‘Omar

bin Muhammed bin Ahmed ez- Zemahşerî el-

Hvârizmî, Hayatı ve Eserleri. TDED 26 =1986-

1993 (Istanbul 1993), 289-316.

Zemahşerî'nin Mukaddimetü'l-Edeb'inde

geçen problemli bir kaç kelime. Uluslararası Tü-

rk Dili Kongresi, Ankara 26 Eylül - 3 Ekim 1988

(Ankara 1996, TDK 655), 251-254.

Eine neu endeckte Handschrift des Mit-

teltürkischen. —Sprach- und Kulturkontakte der

türkischen Völker. (Materialien der zweiten

Deutschen Turkologen-Konferenz Rauisch-

holzhausen, 13-16 Juli 1990, hrs. v. J. P. Laut

und K. Röhrborn. Harrassowitz Verlag, Wiesba-

den 1993. Veröffentlichungen der Societas Ura-

lo-Altaica Bd 37), 221-227.

Neu festgestelte Wörter und Wortbedeu-

tungen im Choresmtürkischen (III) (als Vortrag

gehalten auf der 31. PIAC-Tagung, 13-17 Juni

1988 in Weimar). 12 s.

Ebu'1-Kâsım Cârullah Mahmûd bin

‘Omar bin Muhammed bin Ahmed ez-Zamahşarî

el-Hvârizmî: Mukaddimetü'l-Edeb. Hvârizm

Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası. Giriş, dil

özellikleri, metin, indeks. 2. Baskı. (Türk Dil

Kurumu 535). Ankara 1993. VI + 229 s. (Kitap)

Annemarie von Gabain'in eserleri. TDA

(Türk Dilleri Araştırmaları) 4 (Ankara 1994),

11-50.

Manas destanında islamî unsurlar. Boz-

kırdan Bağımsızlığa Manas (Yayına Hazırlayan

Emine Gürsoy-Naskali. Ankara 1995. xvı+294

S.), 241-255 (Türk Dil Kurumu 625).

Die Dodu-Zeremonie: Ein türkischer Re-

genzauber vorislamischen Ursprungs. UAJb NF

14 (Wiesbaden 1996), 231-238.

Coğrafya, tarih, halk bilgisi, dil ve

edebiyat bakımından Çuvaşlar.TDAY Belleten

1994 (Ankara 1996), 205-229.

Prof. Dr. Nikolay A. Baskakov'un hayatı

ve Türkoloji bilimine hizmeteri. TDAY Belleten

1995 (Ankara 1997), 1-30.

PERSONALİA 120

Neu festgestelte Wörter und Wortbe-

deutungen im Choresmtürkischen (III). (31.

PIAC: 13-17 Juni 1988, in Weimar, DDR'de

sunulan bildiri). Türkiyat Mecmuası 20 (İstanbul

1997) 453-461.

İkilemelerdeki ilginç problemler. Türk Dil

Kurumu'nun düzenlediği Uluslararası 3. Türk

Dili Kurultayı (Ankara, 23-27 Eylül 1996)'da su-

nulan bildiri. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:

21. Bahşı Ögdisi. Festschrift für Klaus Röhrborn

anläßlich seines 60. Geburtstags 60. Doğum Yılı

Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı.

Herausgegeben von / Yayımlayanlar Jens Peter

Laut / Mehmet Ölmez. Simurg, Freiburg İstan-

bul 1998. (447 s. + 21 Resim.), 419-427.

2000’li yıllar(ihtisarla)

“Mahmut Zemahşari’nin Mukaddimetü’l-

Edeb adlı eserinin Hârizm Türkçesi için ehem-

miyeti”, Mahmyt Zamahşary we gündogaryñ

ylmy-edebi galkynyşy Konferansı, 23-25 Mayıs

2007, Daşoğuz / Türkmenistan’da sunulan bildi-

ri, 33 s.

“Orta Türkçe’deki +mat eki”, TDED 37,

2007, İstanbul 2009, s. 181-190

“Hüseyin Cavid ve Türkiye”, TDED 38,

2008-1, İstanbul 2009, s. 217-237

“Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmalarında

Karşılaşılan bazı Genel Problemler”, Türkiye

Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri,

25-30 Mart 2008 Şanlıurfa, Ankara 2009, s.

855-863

“Nasreddin Hoca Fıkralarını Oluşturan

Ortam ve Fıkraların Üstlendiği Görev”, 21.

Yüzyılı Nasreddin Hoca ile Anlamak, Uluslara-

rası Sempozyum, Akşehir, 8-9 Mayıs 2008, Bild-

iriler, s. 925-933

“Kırım Tatar Türkçesiyle İlgili Yarım

Kalmış Çalışmalar”, II. Türkoloji Kongresi, II

Mejdunarodnıy simpozium, Dokladı. 22-24 Maq

2008, Simferopol (Akmescit), Kırım-UKRAINA.

Simferopol [Akmesçit], Kırım-UKRAYNA,

2009, s. 601-603, 4° + 11 s. = 18 adet resim

“Karamanlı Türkleri”, TDED 42, 2010-1,

İstanbul 2011, s. 155-164

“Mısır'da Türk Dili ve Kültürünün İlk

İzleri”, TDED 41, 2009-2, İstanbul 2011, s. 91-

106

"Türk Kültürünün Arap ve Fars Kültürüne

Dil Alanındaki Etkisi"; “II. Uluslararası Türk

Kültürü Kurultayı, Fethiye 03-05 Aralık 2009,

Yay. haz. İrfan Ünver Nasrattinoğlu, Halk Kül-

türü Araştırmaları Kurumu’nun Yayınları No

41, Ankara 2010, s. 280-288

”A. Zeki Velidî Togan’ın Yeteneği ve

Bilgi Birikiminden Bazı Ayrıntılar”, İÜTD (İs-

tanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih

Dergisi, Sayı 53 (2011/1), İstanbul 2012, s. 253-

267

“Hârizm Türkçesi”. Yeni Türkiye 55, Tü-

rkçe Özel Sayısı, Ankara 2013, s. 311-324 (Yeni

Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi Yayınları,

Editörler: Hasan Celal Güzel, Şükrü Haluk

Akalın, Bilgehan Atsız Gökdağ).

Prof. Dr. Nuri Yüce ve Azerbaycan

Nuri Yüce Hoca’nın Azerbaycan sevgisi

1940-50’lere yani gençlik yıllarına dayanmak-

tadır. Bir Yörük çocuğu olan Nuri, babasının

radyosunu eline alıp, yazın yaylada, Suriye, Irak,

İran ve Sovyetler Birliği’nde yaşayan Türklerin

seslerini dinleyebilmek için Toros dağlarındaki

yüksek tepelere çıkıp bıkmadan kısa dalga ya-

yınları araştırırmış... Bu meraklı arayışlarının bi-

rinde Azerbaycan radyosunun dalgalarını yaka-

layan Nuri o gün heyecandan uyuyamamış, son-

raki günlerde de o tepeye çıkıp Azerbaycanlı

kardeşlerinin sesini dinliyormuş. Bizce böyle bir

köy çocuğunun Türkolojiye ilk adımlarını bura-

dan başlatmak lazım. Üniversite yıllarının so-

nunda bitirme tezini Prof. Ahmet Caferoğlu’dan

alması da bir tesadüf olmasa gerektir. Alman

Türkoloji ekolünden gelen A. Caferoğlu genç

öğrencisinin sonraki hayatında da etkili olmuş,

onu son derece disiplinli Alman Türkolojisine

yönlendirmiştir. Sadece 1960-1990’lı yıllarda

yaptığı çalışmalarından bir kısmının yukarda

sunduğumuz adları bile Nuri Yüce’nin Tü-

rkolojiye büyük hizmetlerinin kanıtıdır.

Prof. Nuri Yüce Azerbaycan halk ve sanat

musikisinin, zengin Azerbaycan muğamlarının

da bilicisidir. Muğamlarımızın hayranı olan Nuri

Hoca Behram Mansurov ile Vamiq Memme-

deliyev’in, Möhlet Müslümov ile Elşen Man-

surov’un tar çalışını; Habil Aliyev ile Elman

Bedelovun, Fahreddin Dadaşov’un... kamança

çalışlarını radyoda dinlediğinde bile ayırt edebil-

mektedir. Elibaba Memmedov, Arif Babayev,

Hüsnü Qubadov, Qulu Esgerov, İslam Rzayev,

Ağaxan Abdullayev, Alim Qasımov... gibi bü-

yük muğam ustaları; Ferqane Qasımova, Güllü

Muradova, Ehtiram Hüseynov, Abgül Mirzeli-

yev, Sebine Erebli, Elmeddin İbrahimov, Mire-

lem Mirelemov, Serxan Bünyadzade... gibi genç

muğam ifaçıları Nuri Yüce Hocanın severek,

anlayarak ve tahlil ederek dinlediği sanatçılardan

sadece birkaçıdır...

PERSONALİA 121

Nuri Yüce Hoca’nın hayranlıkla mütalaa

ettiği Azerbaycan şairlerinden biri Hüseyin Ca-

vid’dir. “Doğumunun 125. Yılında Hüseyin

Cavid” adlı toplantıya (İstanbul, 09 Ocak 2008)

“Hüseyin Cavid ve Türkiye” (bkz. TDED 38,

2008-1, İstanbul 2009, s. 217-237) başlıklı bir

bildiri ile katılan Nuri Yüce, H. Cavid’in Ba-

kü’deki anma etkinliklerine de katılmış, Hüseyin

Cavid Derneği’nin Bakü Musıki Kolleji’nde dü-

zenlediği anma programında konuşma yapmıştır.

Prof. Dr. Nuri Yüce Bakü Devlet Üniver-

sitesi Filologiya Fakültesi Türkologiya kafedra-

sının müellimi, rahmetli Prof. Dr. Samet Eliza-

de’nin yayına hazırladığı OĞUZNAME (Emsal-i

Mehemmedeli) –XVI. yy.da yazılmış Türk

Atasözleri (Bakı, Yazıçı, 1987) kitabı hakkında

TDK’nın 25-29 Eylül 2000 tarihinde Çeşme /

İzmir’de düzenlediği 4. Uluslararası Türk Dili

Kurultayı’nda bir bildiri sunmuş, biz de kendile-

rini dinlemiştik. Söz konusu bildiri “Bir Yazma-

nın Yayımındaki Bazı Eksikler” adıyla İlmî

Araştırmalar dergisinin 20. sayısında (2005, s.

173-182) yayımlanmıştı. Rahmetli Cevat Heyet

ise Nuri Yüce’den önce (1988’de) TDK’nın

Uluslararası Türk Dili Kongresi’nde Oğuzname

veya Mecma’ul Emsal-i Mehmed Ali adlı bildi-

risiyle S. Alizade okumasındaki bazı eksik-

liklerden ve bu kitabın yeniden yayına hazır-

lanması gerektiğinden söz etmişti. Burada bir

önemli çalışmayı da hatırlatmamız gerekir;

Azerbaycan’ın büyük dostu, özellikle Hayat ga-

zetesi ve Ali Bey Hüseyinzade irsinin fedakâr

araştırıcısı rahmetli Prof. Dr. Ali Haydar Bayat

da rahmetli Samet Alizade’nin hazırladığı bu

atasözleri kitabını 1992 yılında Türk Dünyası

Araştırmaları Vakfı yayınları arasında eklerle

yeniden yayına hazırlamıştı. A. H. Bayat’ın ça-

lışması Nuri Yüce Hocanın gözünden kaçmış ol-

malı ki, Nuri Bey bu yazmanın mikrofilmlerini

ünlü Rus Türkologları İgor Kormuşin ve Viktor

Guzev aracılığıyla Rusya’dan (Peterburg’dan)

getirtmiş ve karşılaştırmalı bir şekilde yeniden

okumuştu.

Prof. Dr. N. Yüce çok kibarca S. Alizade

okumasındaki eksiklikleri –sayfa düzensizlikleri;

yanlış okumalar; Samet Alizade’nin okuyama-

dığı ve boş bıraktığı yerler; orijinal nüshada bile

olmayan atasözleri; Azeri Türkçesine adapte

edilen kelimeler arasındaki uyumsuzluklar; alaki

olmayan içeriklerinden dolayı S. Alizade’nin

yazamadığı kelimeler; ‘Notlar ve Açıklamalar’

ve ‘Lügatçe’ bölümündeki yanlışlıklar olmak

üzere yedi temel prensip üzerinde sıralamış ve

değerlendirmelerde bulunmuştur.

Biz İzmir’deki Türk Dili Kurultayı’nda

(25-29 Eylül 2000) Prof. Dr. Nuri Yüce’yi

dinleyip Bakü Devlet Üniversitesi Filologiya Fa-

kültesinde 1990-95 yıllarında hocamız olmuş

rahmetli S. Alizade’yi savunsak da Nuri Ho-

ca’nın bu bildirisi 2005 yılında yayımlandıktan

sonra soğukkanlı bir şekilde iki okuma arasında

karşılaştırma yapmış ve Prof. Nuri Yüce’nin tüm

müdahalelerinde haklı olduğunu görmüştük.

Hatta 2008 yılının Mayıs ayı içinde iki uluslar-a-

rası bilimsel etkinlikte bir arada bulununca bu

konu üzerine de genişçe sohbet etme, alçak-

gönüllü Nuri Hoca’nın engin bilgilerinden

yararlanma fırsatı bulmuştuk. Bu bilgi şölen-

lerinden birincisi 8-11 Mayıs 2008’de Konya /

Akşehir’de düzenlenen 21. Yüzyılı Nasrettin

Hoca ile Anlamak Uluslararası Sempozyumu;

ikincisi ise 22-24 Mayıs 2008’de Simferopol’da

(Akmescit / Kırım / Ukrayna) düzenlenen Kırım

Tatarlarının Dünü-Bugünü-Yarını Uluslararası

II. Türkoloji Kongresi idi. Nuri Yüce Hoca’nın,

Toros dağlarının yüksek tepelerinde radyo dal-

gası arayıp kardeş sesi dinlemeğe çalıştığı

günlerdeki çeviklik ve heyecanını, ayrıca iyi bir

fotografçı olduğunu da bu iki etkinlikte

görmüştük...

Türkologiya okuyucalarının üç okuma (S.

A.: Samet Alizade – 1987; A. H. B.: Ali Haydar

Bayat -1992; N. Y.: Nuri Yüce – 2005) arasın-

daki farkları tasavvur edebilmeleri için birkaç

örnekle yetineceğim:

S.A.: Dinsüzə dinin bildirmək öksüzə ton

geyürmək kibidir.

S.A. – A. H. B.: Dinsüze dinin bildirmek

öksüze ton geyürmek kibidir.

N. Y.: Deñsüze deñin bildirmek öksüze

ton geyürmek gibidir.

***

S.A.: Yigit donlu gərək donsuz gərəkməz.

S.A. – A. H. B.: Bu atasözü 1992 baskı-

sına nedense alınmamıştır...

N. Y.: Yigit deñlü gerek deñsüz gerekmez.

***

S.A.: İyədən bolur, inləyən ölür.

S.A. – A.H.B.: İyeden bölür, inleyen ölür.

N.Y.: Éden bulur, iñleyen ölür.

N.Muradov


№ 1 2017

NEKROLOQLAR

НЕКРОЛОГИ

OBITUARIES

ƏLİYAR SƏFƏRLİ

Tanınmış filoloq, Nizami adına Ədəbiyyat

İnstitutunun Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı

şöbəsinin müdiri, AMEA-nın müxbir üzvü Əliyar

Səfərli 4 yanvar 2017-ci ildə 79 yaşında vəfat edib.

Əliyar Səfərli 28 dekabr 1937-ci ildə

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ordubad rayonunun

Anabat kəndində anadan olmuşdur. 1955-ci ildə

Ordubad orta məktəbini, 1960-cı ildə Azərbaycan

Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin

İran filologiyası şöbəsini bitirmişdir. 1960-1968-ci

illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nizami

adına Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işçisi olmuşdur.

Uzun müddət BDU-nun Filologiya fakültəsində

tədrislə məşğul olmuş, 1986-1944-cü illərdə

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasının müdiri

işləmişdir.

AMEA-nın müxbir üzvü Ə.Səfərli orta əsrlər

Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış təhqiqatçı-

larından biri olmuşdur. O, Məsihinin (17-ci əsr)

həyat və yaradıcılığına, 17-18-ci əsrlər Azərbaycan

epik şeirinə dair tədqiqatların müəllifi idi. Alim

mətnşünaslıq sahəsində də mühüm nəticələr əldə

etmişdir. Bir sıra unudulmuş ədəbi abidələri aşkara

çıxarmış, ilk anadilli poema olan “ Dastani Əhməd

Hərami”ni, Qazi Bürhanəddinin “Divan”ını,

Məhəmməd Füzulinin “Həqiqət üs-süəda” əsərini

(şərikli), Məsihinin “Vərqa və Gülşa” poemasını,

“Şəhriyar” dastanını, habelə Nəsimi, Əmani və

başqalarının əsərlərini tərtib və nəşr etdirmişdir.

Uzun illər Azərbaycan Təhsil Nazirliyində

Ədəbiyyatşünaslıq bölməsinin rəhbəri olmuş, orta

və ali məktəblər üçün dərslik, dərs vəsaiti və

proqramların hazırlanmasında bilavasitə yaxından

iştirak etmişdir. Əsərləri xarici ölkələrdə nəşr

edilmişdir.

Alim 1966-cı ildə namizədlik, 1983-cü ildə

doktorluq dissertasiyaları müdafiə etmiş, 1989-cu

ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının

müxbir üzvü seçilmişdir.

O, 1971-1973-cü illərdə Əfqanıstanda tərcü-

məçi işləmişdir.

Ə.Səfərli diplomatik sahədə də fəaliyyət

göstərmişdir. 1994-1998-ci illərdə Azərbaycan Res-

publikasının İran İslam Respublikasında fövqəladə

və səlahiyyətli səfiri olmuş, ölkəmizi Beynəlxalq

İqtisadi Təşkilatda (EKO) təmsil etmişdir.

2002-ci ildən AMEA-nın Nizami adına

Ədəbiyyat İnstitutunda əmək fəaliyyətini davam et-

dirən alim bu elmi müəssisədə Orta əsrlər Azər-

baycan ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri vəzifəsində

çalışırdı. 2015-ci ildə o, Ədəbiyyat İnstitutu

tərəfindən “İlin alimi” adına layiq görülmüşdür.

Ədəbiyyatşünas alim 150-dən çox elmi

əsərin müəllifi idi. Yüksək ixtisaslı elmi kadrların

hazırlanmasında onun böyük xidmətləri olmuşdur.

O, ədəbiyyatşünaslıq sahəsində 15 fəlsəfə doktoru,

5 elmlər doktoru yetişdirmişdir.

Şərəfli ömür yolu keçmiş Əliyar Səfərlinin

xatirəsi onu tanıyanların qəlbində hər zaman

yaşayacaqdır.

Allah rəhmət eləsin!

Fəridə Əzizova

NEKROLOQLAR 123

AHMET SULEYMANOV

Başqırdıstanın görkəmli folklorçusu, filo-

logiya elmləri doktoru, professor Ahmet Suley-

manov 2016-cı il noyabrın 21-də dünyasını

dəyişmişdir.

Başqırdıstan Dövlət Universitetində

“Etika, estetika və dinlər tarixi” kafedrasının

müdiri, fəlsəfə elmləri namizədi Leysan İtkulova

Əxmət bəyin üç övladının böyüyüdür. O, atası

ilə bərabər AMEA Folklor İnstitutunun 2004-cü

il martın 18-21-də keçirdiyi “Ortaq türk keçmi-

şindən ortaq türk gələcəyinə” simpoziumuna

gəlmişdi. İnstitutumuzun əməkdaşlarının bəzilə-

rini yaxşı tanıyırdı, onlarla yazışır, tanıdığı

adamlardan salam göndərirdi.

Ahmet Suleymanov 1939-cu il martın 15-

də Başqırdıstandakı Bөryən (rus dılındə

Burzyan kımı yazırlar-A.Ş.H.) rayonunun Nəbi

kəndində (xalq arasında Bəyğəmbər deyilən bu

aulu ruslar Nabievo kimi yazırlar-Ə.Ş.) kasıb bir

ailədə doğulmuşdu. İlk təhsilini kənddəki

məktəbdə almış, sonra rayon mərkəzindəki

orta məktəbdə oxumuşdu. 1957-ci ildə orta

məktəbi bitirdikdən sonra kolxozda işləmək

məcburiyyətində qalmışdı. 1958-ci ildə hərbi

xidmətə çağırılmış, diribaşlığına görə onu

tankçılar hazırlayan kursa yazmışlar. Hərbi

məktəb bitirməsə də, ali təhsili olmasa da, ona

zabit rütbəsi vermiş və tank komandiri təyin

etmişlər.

1961-ci ildə əsgəri xidmətini başa vurub

kəndlərinə dönmüş və həmin il Ufadakı Başqır-

dıstan Dövlət Universitetinin Tarix-filologiya fa-

kültəsinə daxil olmuşdur. Ali məktəbdə oxuyar-

kən tələbələr arasından seçilmiş, 1964-1965-ci

illərdə təhsilini dayandırıb kəndlərindəki səkkiz-

illik məktəbdə müəllim işləmişdir.

1967-ci ildə Universiteti bitirdikdən sonra

yenə də kəndlərinə dönmüş, kənd səkkizillik

məktəbində müəllim işləmiş, folklor toplamış,

aspiranturaya qəbul olunmuşdur. 1972-ci ildə

onu Başqırdıstan Dövlət Universitetində başqırd

dili və folklorundan dərs deməyə dəvət etmişlər.

1973-cü ilin fevralında isə yazdığı dissertasiyanı

müdafiə eədərək “10.01.09 - folklorşünaslıq”

ixtisası üzrə elmlər namizədi elmi dərəcəsi al-

mışdır.

1973-1991-ci illərdə universitetdə dərs

deyən Ahmet Suleymanov, əsasən, pedaqoji

fəaliyyətlə məşğul olub. Özünün dediyi kimi,

“həmin illərdən ona elmi fəaliyyət adına yazdığı

beş-on məqalə, 1991-ci ildə Moskvada Lomono-

sov adına Universitetdə mudafiə etdiyi "Başqırd

məişət nağıllarının janr özünəməxsusluğu"

(1990-cı ildə dissertasiyası əsasında yazdığı

monoqrafiya Ufada rus dilində kitab kimi nəşr

edilmişdir--Ə.Ş.) mövzusunda doktorluq dis-

sertasiyası , bir də Başqırdıstan Respublikasının

Əməkdar mədəniyyət işçisi fəxri adı qalıb”.

1994-cü ildə isə Moskvadakı “Nauka” nəşriyyatı

onun “Başqırd xalq məişət nağılları: süjet reper-

tuarı və poetika” (Башкирские народные

бытовые сказки: сюжетный репертуар и

поэтика) kitabını çap edir.

Ahmet Suleymanov ciddi elmi fəaliyyətlə

Sovetlər Birliyi çökdükdən sonra məşğul olub.

Elə həmin il Rusiya Federasiyası Elmlər Akade-

miyasının Macit Qafuri adına Tarix, Dil və

Ədəbiyyat İnstitutunun Folklor və incəsənət şö-

bəsində müdir kimi işə başlayıb, dosent seçilib.

Gənclik illərində yazdığı, topladığı, lakin çap

etdirə bilmədiyi əsərlərinin üzərində yenidən iş-

ləyərək, onları dalbadal nəşr etdirməyə başlayıb.

1997-ci ildə “Nağılda həqiqət”, 1998-ci ildə

“Yumoristik xalq nəsri”, 1999-cu ildə R.Raja-

povla birgə yazdığı “Başqırd xalqının arxaik

eposu”, 2000-ci ildə L.Baraq ilə birgə yazdığı

“Başqırd folklorunun təhkiyə janrları”, 2001-ci

ildə “Möcüzənin mənbəyi”, 2002-ci ildə

“Hesabını bilən qədirbilən olar” kitablarını nəşr

etdirib.

2003-cü ildə isə üç kitabı- “Yolumuz

hayanadır?”, “Ayıq-sayıq olaq” və “Şairi ulduz-

NEKROLOQLAR 124

lar işıqlandırdı: şair Rif Mitxatovun ədəbi portre-

ti” kitablarını çap etdirib.

Folklorla bağlı “Başqırd xalq novellası”

(2005), Q.Xusainov və M.Naderqulovla birgə

yazdığı “Yazılı dastanlar” (2006), “Akmullanın

soydaşlarının - minlərin folkloru” 1-ci hissə

(2006), “Uşaq oyun folkloru”(2007), “Bizim

epik abidələr” (2007), “Məhəbbət dastanları”

(2007), qızı Nərgiz Xubiddinova ilə birgə hazır-

ladığı “Akmullanın soydaşlarının - minlərin

folkloru. 3-cü hissə” (2008), yenə Nərgiz

Xubiddinova ilə birgə hazırladıqları “Başqırd

uşaq təhkiyə folkloru. 3-cü hissə” (2008) kitab-

larını nəşr etdirib.

Ahmet Suleymanov ictimai-siyasi işlərdə

də fəal olmuş, zamanında baş verən hadisələrə

münasibətini yazıları və radio-televiziyadakı çı-

xışları ilə bildirmiş, başqırdların müasir yazılı

ədəbiyyatı haqqında dəyərli əsərlər yazmışdır.

Bunu onun aşağıda adlarını çəkdiyimiz əsər-

lərinin timsalında aydın görə bilərik: “Seçkilər

haqqında düşüncələr” (2004), “Ölkəmizin se-

vinci - xalq şairi Mustay Kərim haqqında esse”

(2007), “Üç möcüzə: M.Akmulla, Ş.Babiç yara-

dıcılığının folklorizminə dair və xalq şairi

Mustay Kərim haqqında esse” (2009), Nərgiz

Xubiddinova ilə birgə yazdığı “Ədəbi əsərlərin

təhlil yolları” (2012) və s.

Ahmet Suleymanovun Türkiyəyə, Azər-

baycana sevgisi tükənməz idi. Hərdən də təəs-

süflənirdi ki, sərhədlərin açılması, SSRİ-nin da-

ğılması onun yaşlı vaxtına düşdü. Türkiyə türk-

cəsində yazmağı öyrənə bilmədi. Gah da övlad-

larından, tələbələrindən gileylənirdi. Deyirdi ki,

onlar Türkiyəyə getməyə çox can atırlar, ge-

dəndə də oradan geri dönmək istəmədiklərini

bildirirlər. Amma cavan olsalar da, Türkiyə türk-

cəsini öyrənməyə o qədər maraq göstərmirlər.

İngilis dilini daha həvəslə öyrənirlər, nəinki türk

dilini. Bu da Rusiyada 300 ildə türklərin əley-

hinə aparılan təbliğatın nəticəsidir. Hamımız rus

dilində təhsil alırıq. Onun təsirindən çıxmaq çox

çətin olur. Bunu mən azərbaycanlı, özbəkistanlı,

türkmənistanlı aydınlar arasında da müşahidə

etmişəm. Onların milli məktəblərində oxuyan-

larında rusdilli məktəblərdə oxuyanlarla müqayi-

sədə türklük sevgisi daha çoxdur.

Görünür, elə uyumlu və barışdırıcı dav-

ranışına görə elmi və pedaqoji fəaliyyətindəki

uğurları nəzərə alıb 1997-ci ildə ona Başqır-

dıstan Respublikasının “Əməkdar elm xadimi”,

1999-cu ildə Başqırdıstan Respublikasının

“Təhsil əlaçısı”, 2006-cı ildə Rusiya Federa-

siyasının “Əməkdar elm xadimi” adlarını ver-

mişdilər. Onun təltifləri sırasında 2004-cü ildə

aldığı “Cəlil Kiakbayev” adına, 2009-cu ildə

aldığı “Miftaxetdin Akmulla” adına mükafatlar

da vardır. İkinci mükafatı o, Miftaxetdin

Akmulla əsərlərinin tərtibinə, kitaba yazdığı

izahlar və ön sözə görə almışdır.

1991-2002-ci illərdə Rusiya Elmər Akade-

miyası Ufa Elm Mərkəzinin Tarix, Dil və Ədə-

biyyat İnstitutunda şöbə müdiri işləyən Ahmet

Suleymanovu Ümumdünya Başqırdları Qurulta-

yı İcraiyyə Komitəsinin sədri seçirlər. Dörd il bu

vəzifəni ləyaqətlə yerinə yetirdikdən sonra 2006-

cı ildə Miftaxetdin Akmulla adına Başqırdıstan

Dövlət Pedaqoji Universitetinin Başqırd Ədəbiy-

yatı və mədəniyyəti kafedrasına müdir seçilir.

Burada işləyərkən “Folklor mərkəzi” yarada bilir

və ona da rəhbərlik edir.

30-a yaxın monoqrafiya, 400-ə yaxın elmi

məqalə, orta və ali məktəblər üçün 40-a yaxın

metodik vəsait çap etdirən Ahmet Suleymanov

bədii yaradıcılıqla da məşğul olduğuna görə onu

Başqırdıstan və Rusiya Fedarasiyası Yazıçılar

Birliyinə üzv seçmişdilər.

Əli Şamil

________________________


№ 1 2017

NƏŞRƏ DAİR TƏLƏBLƏR:

1. Beynəlxalq “Türkologiya” jurnalına çap üçün materiallar (məqalə, resenziya, icmal və s.) Azərbaycan, türk, rus və ingilis

dillərində çap şəklində, elektron daşıyıcıda və e-mail vasitəsilə ([email protected]) qəbul edilir.

2. Dərc olunacaq məqalələrə görə müvafiq elmi sahə üzrə elmlər doktorunun rəyi tələb olunur.

3. Məqalələrin həcmi 15, resenziya və digər yazıların həcmi isə 7 vərəqdən (A4) artıq olmamalıdır (şrift: Times New Roman – 14,

interval: 1,5, sol kənar 3 sm, sağ kənar 1,5 sm, yuxarı hissə 2 sm, aşağı hissə 2 sm).

4. Məqalənin adı altında müəllifin adı, soyadı, işlədiyi müəssisə, vəzifəsi və e-mail ünvanı göstərilməlidir.

5. Məqalənin sonunda 3 dildə 150-200 sözdən ibarət xülasə (məqalənin adını yazmaq şərtilə) və açar sözlər verilməlidir və hər 3

dildə yazılmış xülasələr məzmunca eyni olmalıdır.

6. Məqalələrin qəbulu üçün son 5-10 ilin elmi əsərlərinə istinadlar vacibdir.

7. Məqalələrin sonunda verilən ədəbiyyat siyahısı istifadə ardıcıllığına görə nömrələnməli və mətndə işarələnməlidir (məsələn; [1]

və ya [1.21]).

8. Tərcümə məqalələri müəllifin icazəsi və ya aktuallığını təsdiqləyən sənəd əsasında qəbul edilir.

9. Hər bir məqalə redaksiya heyətinin rəyinə əsasən çap olunur.

10. Plagiatlıq faktı aşkar edilən məqalələr dərc olunmur.

Məqalələrin nəşri pulsuzdur.

Əlyazmalar geri qaytarılmır.

Materialların məzmunu müəllifin şəxsi mövqeyini əks etdirir.

ТРЕБОВАНИЯ К ПУБЛИКАЦИИ:

1. Материалы (статьи, рецензии, обзоры) для публикации в международном журнале «Тюркология» принимаются в

напечатанном виде, на азербайджанском, турецком, русском и английском языках, на электронном носителе и посредством e-mail

([email protected]).

2. Необходимо представить отзыв о статье доктора наук в соответствующей области.

3. Объем статьи не должен превышать 15, а рецензий и других материалов – 7 страниц (А4, шрифт Times New Roman –

14, интервал: 1,5, отступы: слева – 3 см, справа – 1,5 см, сверху и снизу – 2 см).

4. Под названием статьи должны быть указаны имя и фамилия автора, место работы, должность и e-mail адрес.

5. К статье необходимо приложить аннотацию (с указанием названия статьи) на трех языках из 150-200 слов и

ключевые слова. Содержание аннотаций на всех трёх языках должно быть идентичным.

6. Необходимы ссылки на научные публикации за последние 5-10 лет.

7. Представленный в конце статьи список использованной литературы должен быть составлен в последовательности ис-

пользования и отметок в тексте (например: [1] или [1.21]).

8. Переведенные статьи принимаются на основе документа, подтверждающего согласие автора или актуальность.

9. Каждая статья печатается на основе отзыва редколлегии.

10. Статьи, в которых выявлены факты плагиата, не печатаются.

Статьи печатаются бесплатно.

Рукописи статей не возвращаются авторам.

Содержание материалов отражает личную позицию автора.

PUBLICATION REQUIREMENTS:

1. Materials (papers, reviews, round-ups, etc.) for publication in the international journal of “Turkology” are accepted in a printed

form, in electronic carrier and through e-mail ([email protected]) in the Azerbaijani, Turkish, Russian and English languages.

2. Review of Doctor of Sciences on a certain scientific field is required for the paper to be printed.

3. Papers length have to be 15 pages long, but length of other kinds of writings have to be maximum 7 pages (A4) long (in 14-

point Times New Roman; in-1,5 interval; 3 cm on the left side, 1,5 cm on the right side; 2 cm on the top; 2 cm on the bottom).

4. The author’s name and surname, work place, position and e-mail address must be written under the title of the paper.

5. The abstract containing approximately 150-200 words (by writing the title of the paper) and key words must be given in four

languages at the end of the paper. The abstracts written in all the four languages must be identical in their contents.

6. It is important to use the references to the scientific works of the latest 5-10 years.

7. All bibliographical references given at the end of the papers must be numbered according to the use order and marked in the

text. (for example: [1] or [1.21] ).

8. The translated papers are accepted according to the permission of the author or according to the document certifying the

actuality of it.

9. Each paper is published according to the review of the Editorial Staff.

10. Papers with the fact of revealed plagiarism are refused to be published.

Publication of papers is free of charge.

Manuscripts are not returned.

The contents of the materials reflect the personal position of the author.

_____________________



TÜRKOLOGİYA

126

SEMİNARA DƏVƏT

“Türkologiya” jurnalı öz nəzdində türkoloji seminar təşkil edir. Müxtəlif elm sahə-

lərinin nümayəndələrini maraqlandıran elmi-praktik problemlər ölkəmizdə və dünyada

aparılan türkoloji tədqiqatların işığında müzakirə ediləcək. Seminar ayda bir dəfə jurnalın

redaksiyasında (Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, V mərtəbə, “Türkologiya”

jurnalının redaksiyası) keçiriləcəkdir.

Maraqlananlar məsul katibə müraciət edə bilər.

____________

ПРИГЛАШАЕМ НА СЕМИНАР

Журнал «Тюркология» организует в рамках своей деятельности тюрколо-

гический семинар, где в свете исследований ведущихся в нашей стране и в мире,

будут обсуждаться различные научно-практические проблемы, интересующие

представителей различных научных сфер. Семинар будет проводиться раз в месяц в

редакции журнала (Национальной академии наук Азербайджана, V этаж, редакция

журнала «Тюркология»).

Интересующиеся могут обращаться к ответственному секретарю.

____________

INVITATION TO THE SEMINAR

The journal of "Turkology" organizes a turkological seminar. Discussions of

scientific and practical problems which are interesting for the representatives of different

fields of science, will be held in the light of turkological researches conducted in our

country and in the world. The seminar will be held once a month in the Editorial office of

the journal (The National Academy of Sciences of Azerbaijan, V floor, the Editorial office

of the journal of "Turkology").

All the people interested in the seminars can apply to the executive secretary.

____________

TÜRKOLOGİYA

Beynəlxalq elmi jurnal

Direktor H.Abıyev

İcraçı redaktor N.Səfərova

Kompüter tərtibçisi S.Həsənova

Azərbaycan mətninin redaktoru S.Əliyeva

Rus mətninin redaktoru R.Salehova

İngilis mətninin redaktoru K.Hacıyeva

Korrektor K.Cəfərova

Formatı: 70x100 1/16 . Həcmi: 8,5 ç.v. Tirajı 400 nüsxə.

Sifariş № 58. Qiyməti müqavilə əsasında.

«Elm» nəşriyyatının mətbəəsində çap edilmişdir.

(İstiqlaliyyət, 28)

azƏrbaycan mİllİ elmlƏr akademİyasinin rƏyasƏt heyƏtİturkologiya.org/saylar/turkologiya...

Documents