baani gorey keyendo, adamiizey alhakey, …educationalapaix-ao.org/manuel/manuel_sonrai.pdf ·...

169
BAANI GOREY KEYENDO, ADAMIIZEY ALHAKEY, LABIIZETAREY, DEMOKARAASIYA NDU GANDA LABEY MU CERE DIYOŊO CEWO CEDEAO TIRA KÃ CEWENDOKOW ALBORA / WEYBORA GU GUNE KU CEWKOW ALBOREY /WEYBOREY CEWENDI /

Upload: hoangnguyet

Post on 02-Feb-2018

277 views

Category:

Documents


7 download

TRANSCRIPT

BAANI GOREY KEYENDO, ADAMIIZEY ALHAKEY, LABIIZETAREY, DEMOKARAASIYA NDU GANDA LABEY MU CERE DIYOŊO CEWO

CEDEAO TIRA

KÃ CEWENDOKOW ALBORA / WEYBORA GU GUNE KU CEWKOW ALBOREY /WEYBOREY CEWENDI

/

,

Couverture Masalabolo 2 :

Maracogoɲuman

Cewey daarigey Tira Boŋo…………………………….................................…….………..p.8

Tira 1: Baanigorey keyendiyoŋo, fitiney kosorowyoŋo ndu i hawgeyyoŋo miso...........................................................................................................P10 Dumbari 1: Baanigorey keyendiyoŋo Dumbari 2: Fitiney kosorowyoŋo ndu i hawgeyyoŋo miso

Tira 2: Adamiizey alhakey..........................................................................P30 Dumbari 1: Nduniya labey, ganda labey ndu labo adamiizey alhakey Dumbari 2: Adamiizey alhakey fondey ndu i alhaaley

Tira 3: Labiizetarey ndu a ganayoŋo……………….....………….……...P58

Dumbari 1: Labiizetarey Dumbari 2: Labiizetarey ganayoŋo

Tira 4: Demokaraasiya ndu meyrey henno………….....……….……...P74

Dumbari 1: Demokaraasiya Dumbari 2: Meyrey henno

Tira 5: Adamiizey saayey sasabendiyoŋo, baanigorey ndu jinekoyyoŋo fondey keyendiyoŋo…...........….......................................................…..…P92 Dumbari 1: Adamiizey saayey sasabendiyoŋo Dumbari 2: baanigorey ndu jinekoyyoŋo fondey keyendiyoŋo

Tira 6: Jama gaaham baano, windikubera, ndu duumi jinekoyoŋo.......P110

Dumbari 1: Jama gaaham baano. Dumbari 2: windikubera, ndu duumi jinekoyoŋo .

Tira 7: Ganda labey cere diyoŋo…………….............……….......…...P126

Dumbari 1: CEDEAO fondey ndu a goyey

Dumbari 2: Fondey kã gu naŋ CEDEAO mu te dumey kulu se wone

Tirey kã i goy nda…………………………………….................….…….P150

Internet fondey...………….......……………………..........…........….……P151

Tontoney....................................................................................................P153

MAAYEY DŨGURIYENDIYOŊO AMAO: Afiriki weynakãŋey nooro hu fuwa BAD: Afiriki banco kã gu hawgey ndu jinekoyyoŋo BIDC: CEDEAO fotooco ndu jinekoyyoŋo wone banco BM: Nduniya nooro banci beera CCDG: CEDEAO batama kã gu hawgey ndu adamiizey saayey sasabendiyoŋo CEA: Afiriki arzaka gorendiyoŋo margana CEAAC: Afiriki gamo labey arzaka gorendiyoŋo margana CEDEAO: Afiriki weynukãŋey labey arzakey gorendiyoŋo margana CEDEF: Weyborey ndu alborey waanendiyoŋo gẽjiyoŋo margana CENSAD: Sahello ndu Sahara won labey margana CER: Ganda arzaka gorendiyoŋo margana CICR: Nduniya kuruwa ruuzu kunda CILSS: Kunda kã gu tãgam ndu koogendo Sahello labey la CMS: Waafakey ndu lakkalkeney wone kunda CNDD: Labo demokaraasiya ndu bahunowtara wone kunda COMESA: Afiriki baanikora ndu hawusa labey marga marga hebo CPCC: Fitiney kosorowyoŋo margana CPI: Nduniya ciiti hu beera CPLP: Portigal ciine labey margana CPS: Baano gorendo ndu lakkal keney kunda DUDH: Nduniya la adamiizey alhakey keyendiyoŋo wone margana ECOMOG: CEDEAO margana kã gu wãgey wi labey la ECOWAS: no tu CEDEAO ĩgilis ciino la ENOA: Labo gamkune sooje lokkolo EPU: Nduniya waati ku koy waati wone saatiyoŋo FAO: Nduniya labey meŋaaro ndu farimo margana FAS: Afiriki weyborey cere gakusina margana FED: Weyboro ndu jine koyyoŋ

FMI: Nduniya labey nooro hu beera FRDC: CEDEAO ganda jine koyyoŋo wone nooro hu beera IFD: weyborey daŋ jine koyyoŋo la wone kunda IGAD: Gofonemey ndu cere wone jine koyyoŋo margana IMÂO: Afiriki weynukãŋey nooro huwo IUCN: Nduniya labey haro ndu saajo hellesiyoŋo won margana MGF: Weyborey daŋ bãguyoŋo OIF: Farãsi ciine labey margana OMD: Jiiri zambar fo jinekoyoŋo won fondey OMS: kunda kã gu hawgey ndu Nduniya gaaham baano OMVS: kunda kã gu hawgey ndu Senegal isa nafey tontoniyoŋo ONG: kundayey kã su naagi gofonema ga ku goy ONU: Nduniya labey marganey beera OOÂS: Afiriki weynukãŋey gaaham baano margana OUA: Afiriki labey marganey beera PNUD: Margana kã gu hawgey ndu Nduniya labey jine koyyoŋo RESPFECO: CEDEAO ganda weyborey baanigorey ndu lakkal keney margana SADC: Afiriki gurma labey jine koyoŋo wone kunda UA: Afiriki labey mu te afo margana UE: Erop labey mu te afo marga UEMOA: Afiriki weynukaŋey arzaka margana UNESCO: Nduniya kunda beera kã gu hawgey ndu cewendiyoŋo ndu beyrey ndu naamey UNFPA: Margana kã gu hawgey ndu Nduniya borey gaakusina UNIFEM: margana kã gu hawgey ndu Nduniya weyborey jine koyyoŋo UNODC: Nduniya bira kã gu tãgam ndu taali beerey ndu tuuriize laala UNOWA: Nduniya labey marganey beera bira kã i gorendi Afiriki weynukaŋey labey ma ga

Fahamendiyoŋ CEDEAO tira kã gu seleŋ baanigorey

cekeyendiyoŋ, borey alhakey,

laabiizetarey, demokaraasiya ndu labey

mu cere diyoŋo boŋ kã i te cewendikey ma

ga. Jiiri 1975, me hando jirbu 28 no Afiriki

weynukaŋey labey nu fondu sambu Lagos,

Niizeriya labo ga arzaka fondey

hawgeyyoŋo margana (CEDEAO) sĩji. A

wone bõhawey beera no tu: margukusiney

henno ndu arzaka fondey mu dogon labey

ndu cere game. Wodin no ngu naŋ arzaka

fondey mu te afo, borey baahuna mu du ku

boori, i arzaka fondey mu feri, labey ndu

cere mu cere di, Afïrki labey bõfera ndu i

jinekoyoŋo mu du ku tabbati.

Jiirey ndu cere game barmeyyoŋ te, kã naŋ

labu 15 fondey cedira nu nduniya miso

gana kã la no labey kulu du ku saba. A gu

goyey ndu fondey baayendi kã tu labey

sasabendiyoŋo, i cere gaakusina ndu ngey

boŋ wasayoŋo. Fondu beerey jerey no tu

politiko fondey ndu cere diyoŋo misey mu

koy cere bande; fitin mu su hure labey ndu

cere game la; baanigorey ndu lakkalkeney

zumendiyoŋo labey ga; fitiney hawgeyyoŋo

waafakey ga; borey duruwayey lelebuyoŋo,

i no gaabiyoŋo ndu i hawgeyyoŋ; meyrey

henno ndu demokaraasiya no gaabiyoŋo

ndu borey mu dogonendi cere se yoŋo;

arzaka fondey ndu nduniya la gora

keyendiyoŋo.

Ceeco wo duuro go ndu gaabi zama dumey

ndu naamey gu ba gumo.

Hõkuna, CEDEAO te ma nduniya kulu ga

zama a sintinkey, a jineborey, ndu borey kã

gu naaney labey cere diyoŋo sijiira ga, nu

ngey hina kulu te ku labey margan, arzaka

ndu dicera fondey ga.

Margano wo nu kosoreyoŋ deberi jine

keyãteyoŋo te nõgu kulu kã a hima nda I

mu baanigorey ndu politik ga lakkal keney

tabbatendi .

A deberey no tu: 1999 won tira, fitiney

kosoreyyoŋo, i hawgeyyoŋo ndu i ciitiyoŋo,

baanigorey ndu lakkalkeney boŋ; 2011 wono

kã i tonton demokaraasiya ndu meyrey

henna fondey ga, CEDEAO kunda fitiney

kosoreyyoŋo ma ga(2008) ndu cewo ndu

beyrendiyoŋo (2003). CEDEAO jiiri 37

baahuna ga, waanuwaanu ciitey fondey kã i

margan ndu poltikey, sootiyey, deberey ndu

tãgam cekeyãtey kã naŋ i nu fitiney kã hure

borey ndu cere game ga, dumey ndu cere

game ga, ndu labey ndu cere game ga

hawgey a mu boori.

Depitey huwo, cito huwo ndu soojey, go

sijiirey kã labukoyey margana daŋ ku kunda

ndu baani gorey ndu lakkal keney

tabbatendi.

Halu Baanigorey tabbetendiyoŋo, fitiney

kosoreyyoŋo, i wiyoŋo, i ciitiyoŋo ndu i

tãgamo su baahunowtarey gẽji, A sendeyey

zebuyoŋo ga mo i hima ku deberey hãse ku i

neesi waati ku koy waati i mu i tegendi ku

du ku jama ga a mu boori.

Lasaabo wo no ku naŋ i nu gaabi daŋ cewo

se ku tonton, a nu fondoyoŋ mo te kã gu

baanigorey keyendi Afiriki weynukaŋa la.

Wone gu boori henney zama zãka gu ba

ganda la gumo; yadine ga, kala I mu lakkal

daŋ cewo se a mu boori kã la no suba zãkey

gu du ku du bõferey ndu bahunowtarey

henno baani ndu lakkalkeney ga.

Wodine se no CEDEAO nu tiro wo tehalu

cewendikey alberey mu du ku cewendikey

cewendi. UNESCOBREDA kã go Dakar ndu

Afiriki labey jinekoyyoŋo banco (BAD)

gaakasina no ku naŋ tiro wo du ku te.

Tiro wo mãntu kala nafa beeri no, boro kulu

kã gu ba baanigorey mu te CEDEAO ganda

ga se. Dicereyoŋ kuukey bande kã sintin

2006 Afiriki weynukãŋey kulu ga, ndu

baanigorey daahirendiyoŋo won cewkow

beerey kã go ganda ga ndu tarey, ndu

UNESCO margana, no ku naŋ i nu tiro wo

te.

7

Cewendo tiro wo gondu cewi tiri iyye kã gu

seleŋ wey neyoŋ boŋ: baanigoorey

cekeyyendiyoŋo ndu fitiney kosoreyyoŋo,

borey alhakey; laabiizetarey ndu a

keyendiyyoŋo; demokaraasiya ndu meyrey

henna; adamiizey saayey sasabendiyoŋo;

jama gaaham baano ndu windikubera ndu

duumi jinekoyyoŋo ndu labey mu cere diyoŋo.

Cew kulu gondu dumbariyoŋ kã gondu

sennuboŋ fo, tirayoŋ kã boro gu gune ku goy,

fondu beerey kã gu cewendika daŋ fondo. A

gondu mo cewendiyoŋo walhâ kã gu cewo

dogonendi CEDEAO labey ga.

A gondu nafa beeri lokkolo cewendikey ndu

wey kã su cewendi lokkoley ga cewendo se.

Tira nafa no tu, i mu CEDEAO laabiizey

bayoŋo cewendi nda, kã gu naŋ baanigorey,

cere se sabbu sambuyoŋo ndu cere boŋ

gorey henno.

Cewendikow beeri bobowyoŋ se no i

nu tiro wo te i mu goy nda, I mu a sey

labey kã ga sijiiro wone si. Wey kã yoŋ

gondu sijiro mo i mu a boriyendi,

i mu yedda a ga.

Kadere Dezire Wedarawgo

CEDEAO margana jinebora

Saabey CEDEAO gu saabu BAD ndu UNESCO se kã kande ngey gaakusina tiro wo teeyoŋo fonda ga. I nu anniya beeri daŋ tiro wo soolo ga.Saabuyoŋey mu to CEDEAO labey beyreykoyney do kã yoŋ nu kabe daŋ tira keyendiyoŋo wone goyey ga.Iri gu saabu labukoyey ndu saruusey jineborey se, kã yoŋ nu Dakaaru, Lomi, Wagadugu ndu Abuza marganey dogonendi Iri gu barka gaakusinkey kulu se, fondu henna ceeci yoŋo ma ga, ndu waafaka kã go iri ndu cere game.

8

SENNI JINA EDEAO sinjiyoŋo te korey kã nu Afiriki labey feyfeyyoŋo gẽji. tira kã la Afiriki weynukaŋey laabu wey cindu guwa (15) nu kabe daŋ Me 28,1975 Legos, no nu labey won

margane cere layoŋo fondey zeeri. A fonda no tu, i mu arzaka, baahunowtara, naamey ndu poltiko fondey wasendi: Wodine gu naŋ Afiriki weynukaŋey labey mu te afolloŋ. CEDEAO goyey no tu, a mu gaabu daŋ arzaka, poltiko ndu lakkalkeney fondey ga: Arzaka do hare, hebey ndu nooro mu te afolloŋ. Poltiko do hare, depitey huwo, yaamarkey huwo ndu ciito huwo mu te afo. Lakkalkena do hare mo CEDEAO soojey goono (ECOMOG 1999). Fondu beerey kã i gu gana ku ngey goyey te no tu: borey alhakey lelebuyoŋo, I hellesiyoŋo ndu i no gaabiyoŋo; demokarasiya no gaabiyoŋo; waafakey mu te jinekoyyoŋ ndu labey mu cere diyoŋo boŋ. Amma sendey bobow go ku gaaru cere diyoŋ henna se, kãyoŋ no tu: jaŋ ku ma cere se yoŋo kã go labey ndu cere game , kã hini barmeyyoŋ boba, meyrey meera, talkutara ndu lakkaltuna kã go CEDEAO laabu bobow ga kande. Sendey wey kulu kã go labey ga: no tu labey talkatara, meyrey huwey gaabi jaŋa; dumey feyyoŋo ndu tirey beyra jaŋa kã gu borey gẽji i mu cere naaru. Halu i gu ba fitiney, meyrey sendey ndu borey alhakey ŋaaro mu ben, i hima ku lasaabu tejiyoŋ te ku goyey cedira barmey. Wo dine se no lokkolo kã gu borey alhaaley barmey no tu fondo cekeyanta. Tiro wo kã UNESCO goy huwo kã go Dakar ndu Afirik jinekoyyoŋo bãco te CEDEAO labey ma ga, hal i mu borey cewendi ndu baanigorey, borey alhakey, labiizetara, demokaraasiya ndu labey mu cere di a mu boori.

Tira no kã CEDEAO labey hima ku te goyjiney; i nu bere Faransi ciini, Ingilisi ndu Portigal ciine. Alboro wala weyboro kulu kã gu bõfeerey no lokkolo ndu alberey cewo se wala a nãgu cewendikey ga i goyo la ma ga no i nu tiro wo te. Tira no kã gu fahamey no cewey ndu ngey cedirewey boŋ. I su hine ku ne cewey ndu ngey cedirey kulu kubey. Cewendikow kulu, beyrey ceecikow no. A gu du tira la fondu yoŋ kã gu naŋ a mu koy beyrey ceeci ku tonton a cewendo mu borey fahamendi, ku i miso boriyendi. Wo kã i go ku ceeci no tu CEDEAO labiizey bayoŋo kulu mu du fahamey kã gu naŋ i gorokusina mu boori, boro kulu mu ngu goyo bey, i mu goy ndu jama hal i misey mu barmey kã gu naŋ baanigorey mu te, yẽjey mu ben hal abada, jinekoyyoŋ mu tabbati, i mu windikubera lakkal, dumey mu lakkal ndu cere hal Afirik labiizetara mu timme. Cewi iyye no ku bara tiro wo la. Cew kulu go ndu beyreyyoŋ kã a gu gana. Cew fo kulu go ndu dumbari hĩka. Dumbari kulu gu cewendiyoŋo fondu fo cebe. I nu fahameyyoŋ cebe cewey ndu ngey cedirey boŋ. I nu cew fonduyoŋ ndu internetu fonduyoŋ daŋ tira wo la kã cewendikow kulu gu hini ku gune ku ngu beyrey tonton. I nu bõfeerey nooyoŋ soolu, i nu cewey mo sijiire walhâ ga. Dumbari fo kulu ga i nu cewendiyoŋo cedirey soola cebe. Cewendika gu fuuni goyjiney kã go no ga, ku ngu cewo cedirey boriyendi. Beyrey hĩza boŋ no cewi 1 ku koy cewi 7 gu seleŋ: -Kabe daŋ cere kabe ga ku goy, ku du ku to CEDEAO jinekoyyoŋey ndu baahunowtarey barmeyyoŋ henna do.

C

9

Wo kã i go ku batu: CEDEAO labiize kookarante kã gu hine ku margasiney sijiira, kã yedda ndu waafakey borey ndu cere game ga, cere diyoŋ henna fondey ceeciyoŋo ga. Labiizetarey tabbatendiyoŋ lasaabuyoŋ ga a mu du ku hini ku ngu boŋ wasa. Wo kã i go ku batu: A mu te labiize kã gu alhabaarey neesi, kã gu lasaabu hennoyoŋ te, kã gu bey CEDEAO labiizetara tiŋey kã go ngu boŋ. A mu kande ngu gaakasina nga ndu laabiize alborey ndu weyborey poltiko sijirey teeyoŋey boriyendiyoŋo ndu i neesiyoŋey fondey la, bumbo ndu borey duruwaayey keyendiyoŋo won tãgamo la. Wo kã i go ku batu: Labiize kã gu CEDEAO seedey ndu meyrey cedirey bey, a mu te mo labiize kã gu borey duruwayey, jama baani gora, demokaraasiya keyendi waafakey boŋ, labey goyey la ndu ganda goyey la.

Weyne yoŋ, fondo yoŋ no kã gu tilasu labiizey mu du ku lakkal ye cere se meyrey henno ma ga, labu kulu mu bey mate kã ngu te kã gu naŋ tira mu CEDEAO naamey gana; a mu goy ndu wo kã tira ci wala a mu a kubendi. I mu labo cewey sijiira gune ku gana. A gu hima i mu i cewendiyoŋey cedirey gana sindu cebeyoŋ, teyaatere teeyoŋ, silmãkeyney... I mu ye ku lakkal daŋ CEDEAO goyey fondey keeyendiyoŋo ndu i boriyendiyoŋo se. Ann Tereze NDONGJATTA Dakaaru UNESCO Jinebora

10

« Wangey su sintin kal borey lakkaley ga,borey lakkaley ga mo no baanigoreyfondey keyendyoŋ hima ku tun... »

UNESCO sĩjiyoŋo tira, 1945

TIRU 1

BAANIGOREY KEYENDIYOŊO, FITINEY KOSOROWYOŊO NDU I HAWGEYYOŊO MISO

11

«kɛlɛw bi bange adamdenw hakilla le, wa amadamadenw hakila lo kɔnɔ fana an ka kan ɲɛsuma lakananan lɔ…»UNESCO ka sigisenkansɛbɛ, saan 1945

1- Baani-gorey keyendiyoŋo

2- Fitiney hawgeyyoŋo

Baani-gorey

keyendiyoŋo, fitiney

kosoreyyoŋo ndu i

hawgeyyoŋo misey

ƝƐSUMA LADAMULI,

KƐLƐƝƐTIGƐ ANI

KƐLƐKOW BAARA

Sintino

Baani gorey wo, borey no ngu a cin, i si hay nd'a.

Rom doŋ yaasey fo no gu ne: "boro kã gu ba baani-gorey mu wangu soolu. Ama, baani-gorey ceeciyoŋ fondu ga, senno wo-ne dumi su haru. Hay no kã laasaabu ce-keyente gu kande. Feyãka boba kã go borey game (naamey, poltiko, arzaka fondey, dumey ndu diiney do hare) wodin se no hatta su jaŋ borey ndu cere game ga. A gu hima nda borey mu faham ndu cere, halu baanigorey mu duumi borey ndu cere game ga. Wo-din se no tiro

wo ga i mana hiddi daŋ baani-gorey keyendiyoŋo ndu fitiney hawgeyoŋo game ga.

Tira beyra: A gu alhaaliyoŋ, misiyoŋ. ndu deberiyoŋ. no borey se baani-gorey keyendiyoŋo ndu fitiney hawgeyyoŋo fondey ga.

Tira dumbarey 1- Baani-gorey keyendiyoŋo 2- Fitiney hawgeyyoŋo

12

13

Dumbari 1: Baanigorey keyendiyoŋo

Tira 1: Baanigorey keyendiyoŋo, fitiney kosoreyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo

A gu alhaaliyoŋ, misuyoŋ ndu deberiyoŋ no borey se, baanigorey kayendiyoŋo fondey ga.

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋey nafey Borey mu du fahamey ndu cermey baanigorey keyendiyoŋo boŋ; I mu deberi yoŋ te kã gu naŋ baanigorey keyendiyoŋo mu duumi ku margan ndu borey

baahuna fondey ganayoŋo; I mu cewendiyoŋ te baanigorey keyendiyoŋo boŋ; I mu alhaali gana kã gu baanigorey daahirendi.

Beyrey kenendey

Baanigorey

Baanigorey man tu kala fondu yoŋ no kã gu borey ga ndu misiyoŋ, beyreyyoŋ, alhaaliyoŋ,

lasaabuyoŋ ndu dayoŋ no gaabi yoŋo. Wodin gu naŋ boro mu faham ndu boro won baahuna, boro

cindey baahuney ndu boro windukubera.

Baanigorey maaney - waatu kã wãgu si labo ga: I mu gurgey baanigorey mu te nduniya ga; - waati kã boro yoŋ kã go ku cere wãgu nu hari mun nuna ga: lakkalkeney ceeciyoŋ ga; waati kã waafakey go borey ndu cere game ga, yeddu ndu cere go labiizey ndu cere game ga, dumey ndu cere game ga, kã la daŋ cere la ndu fitine si, kã labo keni; - waati kã fitina si boro yoŋ kã go ku goro cere la game; - waati kã bora kulu go lakkalkeney gorey ga; - waati kã boro kulu si sakulla kulu ga; - waati kã kakow ndu kosõgu kulu si batama ga: nõgoro gu te siw.

Baanigorey dumi dumey

Baanigorey kaarey: a man tu kala waati kã ga fitine kulu si borey ndu cere game ga.

Baanigorey cinanta: ngu no tu waati kã se no borey nu fondu hennoyoŋ sambu kã gu borey baahuna

booriyendi. A man tu borey ndu cere cire kayoŋ ndu fitiney hinne keyendiyoŋo. Alhaali hennoyoŋ go no kã

gu naŋ borey mu du baanigorey wone:

- Sarendi cere se yoŋ; - Cere hẽgeniyoŋ; - Seleŋ ku ye cere me ga; Borey mu yedda misey ndu boro cindey mesenney ga;

Weyborey, alborey, zãkey ndu borojerey mu cere himendi boro; Sendey wate i mu cãhâ ku dogonendi; Gorokusiney; Lasaabu henno; boro kulu mu ngu albeeritara daahirendi.

Ama alhaali henney wey, i gu ba i mu i no gaabi cewendo do. 1. http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/paix

14

.

Baanigorey keyendiyoŋo

Baanigorey keyendiyoŋo:

« Alhaali no kã ga i gu naaney ndu gorokusintarey daŋ labey ndu dumey game. A gu naŋ i mu key

ku fitiney kã gu hin ku hure borey ndu cere game ga wi lakkalkeney ga; dãgu, seleŋ ku ye cere me

ga kã sindu malfa sambu cere se yoŋ, wala lakkaltuney foyoŋ. Baanigorey keyendiyoŋo man tu

fitiney gẽjiyoŋo lay lay yoŋo no, a ma a gu ceeci fondey kã gu naŋ halu fitine tun, i mu taru ku a wi,

a gu ceeci ku borey alhakey keyendi, i mu sorhõ daŋ I sei, borey mu cere yaafa i mu yẽjey naŋ, boro

mu zaame, boro celey mu zaame ».

Nduniya labey margan ku ne kã, baanigorey keyendiyoŋo man tu kalu naney henno yoŋ, da yoŋ ndu

baafuney misu yoŋ kã la sakulla kulu si, i gu fitiney kosorey mo za i tikey ga, seleŋ ku ye cere me ga ndu

faaliyooŋ (nduniya labey margey beera sappey A/RES/52/13: Baanigorey keyendiyoŋo ndu A/53/243:

Waafakey ndu sijire baanigorey keyendiyoŋo boŋ).

"Baanigorey keyendiyoŋo man tu kala borey barmeyyoŋo, fondey, jama ndu meyrey foyoŋ

barmeyyoŋey fonda. A su tun kala boro kulu yedduyoŋo ndu a tegoyey do, a gu te mo labu kulu

ga mate kã arzaka fondey, borey baahuna fondey ndu taariko fondey mu du ku dogon.

Baanigorey keyendiyoŋo gu borey dayey ndu i alhaaley barmey ku kande lakkalkeney ndu ma

cere se yoŋ ».

Baanigorey keyendiyoŋo bõfeera

I mu borey no bõfeerey baanigorey boŋ man tu kala i mu du labiize lakkalkoyni ndu wo kã gu ba

gaakusiney borey ndu cere game ga; a gu ba naamu waaney, a gu bõduuri kaani bey, a ga adamaiize

borcintarey beerendi ndu feyãkey kã gu hin ku kande yẽje. A mu te mo boro kã gu hin ku fitiney kosorey

wala a ma i gaayi baanibaani ga.

Baanigorey bõfeera no tu, goy ndu labu kulu arzaka fondey, borey baahuna ndu labey taarigey fondey

cebe yoŋo. I gu hin ku ne kã baanigorey keyendiyoŋo bõfeera no tu a ma wãgey genji: hay jina kã nu

wãgu gẽji no tu waafakey beera kã te wãgu gẽjiyoŋ ma ga, kã i sambu dãga labey cedira. Maayo kã nda i

gu a bey no tu "Pacte BriandKellog" kã i te 1928.

Wodin bande, i nu nduniya labey margey beera sinji 1945, "gu nduniya wa ndu wãgey, i mu te hay kã gu

naŋ ciito fondey mu boori, i mu goy mo ndu waafakey ndu wey kã yoŋ gu nduniya alhakey fondey gana. I

mu ceeci ku borey baahuney boriyendi, bõduuri beeri ga.

2.Agora kunda, goyo fondey tira, Librairie SaintPaul, Dakar, 2011. 3.UNESCO. IR Mu BAANI GOREY Duma [En ligne]. (fita kã i feri 2012 zuwĩ hando jirbu15, ) http:/ /www3.unesco.org/iycp/fr/fr_sum_cp.htm 4.UNESCO. ONi Sintino senney marganeyoŋo tira kã i te baanigorey keyendiyoŋo fonda ga, jiiru 1998. [En ligne]. (fita kã i feri 2012 zuwĩ hando jirbu15, ) http://unesdoc.unesco.org/images/0011/001130/113034F.pdf 5.senney ndu goyo fondey baani gora, adaamiizey alhakey ndu democarati ceeco la Unesco, Pari jiiru 1995. EDH (IR mu adaamiize alhakey awne) sintino, fiti 12 [En ligne]. (fita kã i feri 2012 zuwĩ hando jirbu15, ) http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Introductory.pdf

BA

AN

I-G

OR

EY

KE

YE

NDIYOŊO,

FIT

INE

Y KOSOREYYOŊO

ND

U I

HAWGEYYOŊO

15

Dumbari 1: Baanigorey keyendiyoŋo

Baanigorey won bõfeera, gu naŋ mo koyne "borey mu faham ndu cere, i mu cere yaafa, ceretarey mu hure labey ndu cere game, borey ndu cere game ndu diiney ndu cere game. A gu nduniya labey margan, kunda kã gu hawgey ndu baanigorey goyey dogonendiyoŋo" (ay 26, Adamiizey nduniya ga alhakey keyendiyoŋo won sarto). Baanigorey won bõfeera tu nduniya labey margey beera se goy beerey, nga ndu labey kã go a ga. I mu bakarey daŋ cewo ga no ku, baanigorey won bõfeerey cewendikey gu tãgam ndu adamiizey burcintarey taamuyoŋo kã talkatarey, feyãkuyoŋ, weyborey komyoŋo ndu fitiney gu kande. Sintino dey, i manu ba kala baanigorey won bõfeerey mu nduniya tuusuyoŋo gaayi kã wãgu beerey go hine ku kande. Amma, sohõ a nafa beera no tu a mu baanigorey keyendi

Baanigorey sĩjiyoŋo won sendey Baanigorey sĩjiyoŋ gu hini ku du sendeyyoŋ sanda:

- Jaŋ ku seleŋ ku ye cere me ga yoŋo; - Jaŋ ku adamiize alhakey beerendiyoŋo; - Jaŋ ku saajo ndu haro lakkalyoŋo; - Jaŋ ku weyborey, alborey, zãkey ndu borojerey saaye sasabendiyoŋo;

- Meyrey laalo; - Jaŋ ku beyrey ceeciyoŋo hayey kã te ku bisa boŋ; - Jaŋ ku demokaraasi fondey beerendiyoŋ; - Lakkaltuney; - Jaŋ ku adamiizey beejey kayoŋo; - Jaŋ ku taali borey alhakey ŋaaro; - Jaŋ ku waasi ku misu laaley boŋey yetiyoŋo.

Amma, baanigorey sĩjiyoŋ sendey beerey CEDEAO ganda ga no tu fitine laaley, borey binekooga kã gu hini ku to hundi ciine, alborey, weyborey ndu zãkey se; cinari beerey hellesiyoŋo, borey baahuna ndu cere gayoŋo ndu lakkaltuney beeri.

Deberey kã gu naŋ baanigorey keyendiyoŋo mu koy ndu jina Baanigorey mu koy jina ma ga, CEDEAO labey hima ku deberiyoŋ te:

Ciito fondey mu key labiize kulu se; I mu kabe daŋ marganey kã go ku goy baanigorey fonda ga se, sanda marganey kã go ngey boŋ

gorey ga, nduniya labey marganey beera saruusey; I mu meyrey huwey kã go labey ga no gaabi, i mu waafakey beerendi labey ndu cere game ga; I mu labey sariya fondey beerendi;

I mu saajo ndu harey yaari a mu boori; I mu beyrey ndu lasaabey cewendi, kã gu naŋ borey mu baanigorey no gaabi; borey mu waanu

borey la gora, i mu faham ndu ngey boŋ, i mu faham ndu cere; I mu te hay kã gu naŋ adamiizey alhakey mu koy ndu jine.

7. ONU, baanigorey cewendo, foto cimey [en ligne] (fita kã i feri 2012 zuwĩ hando jirbu15, ), http://www.un.org/cyberschoolbus/peace/frame2.htm

16

Afrik labey kundayey kulu ga CEDEAO no tu margana kã nu saaley daŋ lakkalkeney ndu

baanigorey se. Afo, a nu soojuyoŋ sambu i mu borey saajow labu yoŋ ga (Liberiya, Seraleyon,

Giine Biso ndu Kodduwaaru), a ye ku tireyoŋ mo katarey baanigorey fonda la.

Silmãkeyna: waafaka kã gu hawgey ndu baanigorey kosoreyyoŋo, ndu a gorendiyoŋo. A gu

hawgey mo ndu fitiney kosoreyyoŋo, ndu i hawgeyyoŋo (i man a katarey kala desambur 1999). Tiro

wo i man a benedi kala desambur 2001, demokaraasi ndu meyrey henno boŋ.

SIJIIREY TIRA Tira 1: Baanigorey keyendiyoŋo, fitiney kosoreyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo

Dumbari 1: baanigorey keyendiyoŋo Dumbaro beyra Cewendo ndu dendenyoŋo nafey

- Borey mu du fahamey ndu cermey baanigorey keyendiyoŋo boŋ; - I mu deberi yoŋ te kã gu naŋ baanigorey keyendiyoŋo mu duumi ku margan ndu adamiizey

baahuna fondey ganayoŋo; - I mu cewendo te baanigorey keyendiyoŋo boŋ; - I mu alhaali kã gu baanigorey daahirendi gana.

A geyyoŋo : guuru 14

Goyjiney / cew hayey / tirey - Sijiirey ndu tirey - CEDEAO bõfeerey tira - Filmey - Fotey ndu deseŋey - Tirey ndu soorey kã gu seleŋ baanigorey keyendiyoŋo boŋ - Interneeto fondey kã gu seleŋ baanigorey keyendiyoŋo boŋ

BA

AN

I-G

OR

EY

KEYENDIYOŊO,

FIT

INE

Y KOSOREYYOŊO

ND

U I

HAWGEYYOŊO

17

Sijirey walhã

Ce Cewey Hinayey ndu waanayoŋey

ceeciyoŋey

Beyrey kenendey Deberey Geyyoŋo

1

-I mu baanigorey keyendiyoŋo senniize beerey feri -I mu baanigorey dumu dumey bey

-baani-gorey

keyendiyoŋo beyrey -Baani-gorey dumey

-Tirey antumantey

ceeciyoŋo ndu masino ga woney -Jama goyey

- beyra Ciyoŋo -Kakowey

-hay fo boŋ cewi -Faajikaarey -Te ku cebe -Teyaater keyney

-Cebeyoŋ. -Siyoŋ cewi

Guuru 4

2

I mu baani-gorey keyendiyoŋo hiney bey

-Baani-gorey keyendiyoŋo fondey ndu a ce-direwey

Guuru 2

3

-I mu baani-gorey keyendiyoŋo tilasey ndu a sendey bey

-Baani-gorey keyendiyoŋo tilasey ndu sendey

Guuru 2

4

-I mu baani-gorey keyendiyoŋo deberey sijiirey te ku gisi

-Baani-gorey

keyendiyoŋo sijiirey deberey Guuru 2

5

-I mu baani-gorey keyendiyoŋo

daŋ cewendiyoŋ goyey ga. L C (lakkal endiyoŋ). I mu baani-gorey keyendiyoŋo cewendo hawgey.

A gu naŋ i mu daŋ a ga alborey ndu weyborey senney, a gu cewkow alborey wala weyborey ga i mu ngey windukuberey bey

(jama saruusey, hure boŋ se.);

-Cewendiyoŋo goy-jiney

ndu a ce-dirawey kã go no

-Cewendiyoŋo ce-dirawey sijiira tirey

-Cewendiyoŋo wala dendenyoŋo neesiyoŋo

Guuru 5

BA

AN

I-G

OR

EY

KEYENDIYOŊO,

FIT

INE

Y KOSOREYYOŊO

ND

U I

HAWGEYYOŊO

18

CEWENDO CEDIREY TIRA SILMÃKEYNA

Dumbari 1: Baanigorey keyendiyoŋo

Dumbaro beyra

I mu darzetarey, beyrey, waanayoŋ ndu alhaali daŋ baanigorey keyendiyoŋo ga, ku i bey a mu boori.

Cewendo wala dendenyoŋo nafey

I mu baanigorey keyendiyoŋo darzey ndu beyrey bey a mu boori

Cewo maayo ndu cewendiyoŋo alhaalo

Waanayoŋey kã i gorendi

Waanayoŋey

Lakkal/beyrey alhaaley / waanayoŋey Deberey / tegoyey waanayoŋey

I mu baanigorey senniizo feri I mu baanigorey darzey bey

I mu baanigorey bõfeerey te I mu fitiney hawgeyyoŋo dumey lasaabu, koyra la I mu da henney ndu

alhaali henney lasaabu ku du baanigorey

Borey beerendiyoŋo - Goro baani ndu bora

kulu

Geyyoŋo : guuru 2

Goyjiney, cewendiyoŋo gẽjey ndu tirey

- bandey foyoŋ won wãgey fotey - Cere diyoŋ, ma cere se yoŋ ndu gorey henno fotey - CEDEAO labey cewendiyoŋo sooley - CEDEAO tira baahunantey - Alhabaaro tirey - Baanigorey seeda deseŋo (cewkow kulu ndu ngu deseŋo) - Deseŋ ndu foto yoŋ

19

Dumbari 1: Baanigorey keyendiyoŋo Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo cedira walhã

FEYENDEY

GOYEY DEBEREY Cewendikow alboro wala

weyboro Cewkow alborey

wala weyborey

Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo.

A mu cewkow alborey wala weyborey baanigorey boŋ beyrey neesi.

I mu tu hãyoŋey kã I antum

wala I ci me ga

Kundayey mu baanigorey keyendiyoŋo senno te.

Boro folloŋ goy

Ci wo kã ni gu

bey

Faajikaarey

Cewo soola A mu baanigorey seeda cebe (gune tira kã. i tonton ga) A mu ne i mu baanigorey seeda guna ku misey ci

Jama mu baanigorey alhaaley cebe

Jama goy

Goyey daŋ cere ga yoŋo .

kundayey ndu cere game ga, Jama goyey

fahamandiyoŋo. ndu i saatiyoŋo

A mu cewo alhaaley teeyoŋo soolu A mu ne cewkey mu senniize jinekeyantuyoŋ ci baanigorey boŋ

I mu cewo alhaaley fisi I mu baanigorey darza ndu a beyrey ci

Jama goy Faakaarey ndu silmãkeyna cebeyoŋo.

Beyrey tontoyoŋo/ i no gaabiyoŋo ndu i

daŋ cere gayoŋo.

A mu kande tonton kundayey goyey se.

I mu ngey goyey te fondu sijirantey boŋ.. Baanigorey darza ndu beyrey feriyoŋo. Baanigorey boŋ bõfeerey ...

Jama goy

Neesiyoŋo ndu bilaŋo

A mu cewkey hã: I mu seeda kabu iyyanta tonendi. I mu soora te jeeri wey wone wala deeseŋ, wala senniize kã gondu maana, deeseŋ te ku baanigorey seedu alhaalu idduwa ga ifo cebe.

Boro fo kulu mu gana fonda kã i ci.

Boro folloŋ goy

Beyrey nooyoŋo / gorendiyoŋo.

- I mu soora, deeseŋ, wala foto yoŋ kã yoŋ ga baanigorey keyendiyoŋo senno go,

- senney tira kã i te baanigorey boŋ kã i te jama se kã gu naŋ i mu bannigorey keyendiyoŋo tejendi ngey ndu cere ndu ngey ndu borey game ga.

- I mu koyru beeri ga hun cere boŋ misey daŋ batu.

I mu tirey te a folloŋ. I mu goyey sijirey te. I mu bõfeerey goyey sijirey boriyendi.

Jama goy Tirey ceeciyoŋo. Kakowey Teyater keyna Te ku cebe

20

Dumbari 2: Fitiney hawgeyyoŋo

Dumbaro beyra

I mu du darzuyoŋ, beyrey ndu nduniyi gorey ku du ku fitiney hawgeyyoŋo cedira bey.

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafey I mu faham ndu fitiney ndu i hawgeyyoŋo beyrey ndu senniizey I mu waanu fitiney kosoreyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo; I mu fitiney kosoreyyoŋo, hawgeyyoŋo ndu i no gaabiyoŋ i mu goy ndu darzayoŋ ndu ciitey kã

gu hawgey ndu feyãkey yoŋ; I mu cewendiyoŋo goyey kã gu fitiney kosorey, a gu yẽgey kosoreyoŋo ndu i hawgeyyoŋo te; I mu du alhaali henno yoŋ kã gu fitiney kosorow, a gu i hawgey, a gu i lakkal.

Beyrey kenendey Fitin:

Fitin tu jaŋ gu ma cere se senni fo boŋ kã gu hin ku kande sendey alhaaley ga, lakkaley wala gaham ga.

Jaŋ ku cere ganeyoŋo, kakowey, jaŋ ku ma cere se yoŋey no tu: miiley, diicerey, diiney, nafey, dumey, hundey, ndu borey booney.

A gẽjiyoŋo gu gaabu iri se zama adamiizey taka ga no a go, a go mo nõgo kulu:

- Windikubera,

- Gofonema,

- Meyrey hu beerey,

- marganey,

wey kã cindi.

Fitin dumidumey

Fitin dumidumi yoŋ go no.

Wãgey - Nduniya la wãgey (labey ndu cere) ndu - Labo la wãgey (laabiizey ndu cere).

Nduniya wala labey ndu cere wãgo no tu fitin kã hure labu hĩka wala labu bobow ndu cere game. Wãgo kã man tu nduniya kulu wãgu a ma labo la wãgo no, no tu. Wãgu kã hure labo soojey ndu kundey kã nu malfa sambu cere se wala bine kundayey ndu cere game ga.

Borey ndu cere fitiney

Borey ndu cer ra fitiney wala fitiney kã gu hure borey ndu cere game ga no tu jaŋ ku ma cere se yoŋo kã gu hure boro hĩka game ga (zama se i faham cere se, do nducere, jaŋ ku saaware cere ga yoŋo, …

A gu hin Ku te mo kã boro bumbo no su faham ndu ngu boŋ (bora ndu ngu boŋ fitiney). 8. EDH (IR mu adaamiize alhakey awne) sintino, fiti 12 [En ligne]. (fita kã i feri 2012 zuwĩ hando jirbu15, ) http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module2.pdf

BA

AN

I-G

OR

EY

KEYENDIYOŊO,

FIT

INE

Y KOSOREYYOŊO

ND

U I

HAWGEYYOŊO

21

Mefaarey / sibiley / fitiney tikey

Fitiney mefaare no tu: - Lasaabey kã i gaayi (gaham do hare, lakkal do hare, baahuney do hare, borey wala dumey do

hare.) - Cere wa ndu feyãkayoŋo (sikkeyoŋ, dumifeyãkayoŋ, jaŋ ku cere yaafuyoŋ, cere ka borey

gayoŋ,alboro, weyboro zãka wala borojere feyãkuyoŋ, ciiti jãyoŋo, dumi feyãkuyoŋ, diney feyãkuyoŋ, jaŋ ku sabuyoŋ, baarabaara..),

- Adamiizey da laaley (adiilitarey jaŋey, bakiilutarey, sikkãto, lakkalzaarey, cẽse, nooru baakusiney, kuta, jaŋ ku naaney, koytarey baakusiney, jojantu, hamburukubey, toonye, kabe kun futey...),

- Senney jaŋ ku cere ganayoŋo (jaŋ ku ma cere se yoŋo, cere futendiyoŋo...), - Alhabaari jaŋey (miila yaamo walu taari, jaŋ ku ma cere se wala jaŋ ku faham cere se), - Meyrey laalo ndu demokaraasi jaŋey (meyrey huwey bõŋey bereyoŋo, talkatarey, arzaka duuri kã

si ndu taabi), - Meyrey kã si ndu sãhã - Borey kã go ku ŋa wãgey la zama labey su hini ngey hiddey ku lakkal.

Fitin dumey

- Poltik fitiney - Borey yẽjey - Naamu fitiney - Arzaka fitiney - Diiney fitiney - Dumey fitiney

Fitiney hawgeyyoŋo ndu i kosoreyyoŋo: deberey Baanigorey waate: i gu hin ku gorey henno te fitiney waate ndu i gu goy ndu fitin hawgeyyoŋo cewendiyoŋo deberey lokkol ndu bõfeerey sentirey ga. A gu naŋ i mu du da henno, alhaali henney weyne yoŋ dumi: tabbatendi, waanayoŋ, adilitarey ndu margasinkow, alhaabari nooyoŋ henno ndu faham cere se. Hayey kã wãgey ndu fitiney gu kande gu ba gumo: hundi ndu jiney jaŋey, borey gu seyya seyya cere se, lakkaltuney, feyyoŋ, kureyfeyyoŋ, cere wiiyoŋ, tuuriize laala hãyoŋ ndu furukutarey, windukubera ndu cinarey hasaruyoŋ, borey mu gana waatu kulu yoŋo, dorey, weyborey komyoŋo ndu i keskeyruyoŋo, gaagusa saruusey, lokkoley ndu lokutor koyrey gẽji goyyoŋ, …

Wãgey waate: "DIH goyo fonda no tu a mu borey kã wãgo ŋa hundey ndu i borcinitara hellesi ndu mo a

mu taabey kã wãgey kande zebu. Nduniya kulu fondo yoŋ no kã gu hiney ndu wãgu dãkey keynendi, a

gu borey kã si yẽja ga hellesi. DIH kã i cin wãgey ma ga su hine ku hure borey alhakey hawgeyyoŋo

won margana nõgoro ga kã ngu wo, waati kulu a gu goy. Alhakey kunda hĩko wey naŋ gu cere ga goyo

ga.

22

Nduniya borey alhakey (DIH) cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo sijira naŋ go no kã nduniya komita kã

gu borey gaakasiney kã se i gu ne "kuruwa ruzu" (CICR). I gu a ce ndu "I mu borey alhakey saali"

EDH.

Fitin kosoreyyoŋo no ku nduniya labey margey beera won fondu beera sindu mate kã sarto ay 1

nu a ci ndu. Wodin ma ga, za 1980 benanta, fitiney alhaaley barmey gumo. Labey ndu cere game

ga wãgey nu nõgo naŋ labiizey ndu cere game ga fitiney se. Jama buuna kã mantu sojey si kalu

waatu kulu denji hĩka game ga wala bine hay kã gu jaasu yaadin, ngey no tu sintino borey kã gu

leebu fitiney ga.

Fitiney kosoreyyoŋo koy ndu jine za 1990, waato kã Butros Butros Ghali kã tu ONU jinebora nu

baanigorey tira sijira katarey. I manu gaabi daŋ kala " sarusu beera kã gu fitiney kosoreyyoŋo ceeci

" kã tu "fondo konney kã i sambu ku fitiney kosorey kabu hĩka game ga, i mu jama mu jaŋ ku ma

cere seyoŋo gẽji ndu mo i mu su ta fitiney mu beeri ba i sintin."

Saruso kã gu fitiney kosoreyyoŋo ceeci won fondey no tu i mu fitiney tikey bey ndu i hawgeyyoŋo

labo wala labey ndu cere game ga. I mu goy ndu saawarey henno, sabiyoŋ, sasabendiyoŋ, seleŋ ku

ye cere me ga yoŋ, faaliyoŋ ndu ciiti henno teeyoŋ fitiney waate. I gu saruuso kã gu fitiney

kosoreyyoŋo ceeci te, hawgeyyoŋ, hãseyoŋ ndu baanigorey cinuyoŋ fondey ga. Annusaara jiiri 1997

no "Carnegie margana" kã te fitin laaley boŋ no I nu fitiney kosoreyyoŋo keyney ndu I beerey fey ku ka

cere la.

Fitin kosoreyyoŋ keyney, CEDEAO labey ga no tu fondey jinekeyantey kã i sambu ku fitin kã gu ba mu

tun gẽji, Ndu taru ku ciyoŋo, sabendo, sasabendiyoŋ, wãgu jiney taayoŋ ku i kosorey, soojey ndu hinayey

margan ku nõgu fo sendey sambu, cere gaakasina ndu CEDEAO soojey.

Fitin kosoreyyoŋo beera kã i gu te baanigorey sebbey se fonda no tu i mu tãgam ndu fitiney mefaarey

tikey. Ngey no tu poltik tejey, meyrey huwey, jinekoyyoŋ sijir tejey, beyrey tontono ndu baanigorey

keyendiyoŋo ceeco.

Fitiney kosoreyyoŋo fondo ga, kabe daŋyoŋo gu hin ku te ndu fitiney kosoreyyoŋo ceeco, naaru ku kakow

teeyoŋo, tugu ku alhabarey ceeciyoŋo ndu borey sasabendiyoŋo.

Wo kã gu boori no tu nduniya ndu labey marganey, gofonema kã go margana ga ndu jama setey mu

politico cewo daŋ ngey fitiney kosoreyyoŋo won sijirey ga. Wodin mo bande i mu ceeci ku du goy kã ga

boru dumey dumey kulu go fitiney kosorey yoŋo fondey ga.

Fitin kosoreyyoŋ fondey go ndu:

(a) Naaruyoŋ kã diina jineborey, bõkoyney ndu boro adilantey gu hine ku te ku alhabaarey no , i

mu naaru ku koy gandey ga ku alhaaley neesi ndu fitiney kosoreyyoŋo hiney ceeciyoŋo boŋ

(sendey hawgeyyoŋo marga kã gu borey kulu lakkal).

9. ONi won sekerter generallo, An Agenda for Peace (Saan bololali ka ɲɛsin ;nɛumako ma), UN Doc. A/47/277S/24111 7 zuwĩ handu jiirbu7jiiru1992, dumbu 20).

BA

AN

I-G

OR

EY

KEYENDIYOŊO,

FIT

INE

Y KOSOREYYOŊO

ND

U I

HAWGEYYOŊO

23

10 Kamerizi margana kã hawgey ndu wãgu laaley i: tiru kora (New York: Carnegie Corporation of New York, 1997). 11. CEDEAO kunda kã gu fitiney kosorey, Reg. MSC/REO. 1/01/08, dumbu 19).

Dumbari 2: Fitiney hawgeyyoŋo - b) faaliyoŋ - (c) sasabendiyoŋ - (d) sabayoŋ: seleŋ ku ye cere me ga fondey teeyoŋo yẽgukaarey ndu cere game.

(e) soojey mu fitiney kosoreyyoŋo (f) naaney dãyoŋo

Labey, cimicimi teerey gondu: - (a) Baanigorey ndu lakkalkaŋey kã i gorendi hino barmeyyoŋo boŋ, - (b) Labey fitiney kosoreyyoŋo sijirey mu goy labey baanigorey jineborey ndu jama kulu margana

mu kabe daŋ cere kabe ga ku alhabaarey ceeci ku i fisi a mu boori, - (c) boro beerey kã yoŋ gu borey sasabendi margana goyey ndu CEDEAO jinebora wafakey, - (d) Boru adilantey goy henney: diyey kã gu koy boro beerey do, sasabendiyoŋ ma ga, - (e) Fondey kã CEDEAO (CPCC) fitiney kosoreyyoŋo margana daŋ keyoŋdiyoŋo, - (f) labey mu dogoney te borey alhakey huwey se, marganey kã gu tãgam ndu jamba, marganey

beerey kã gu hawgey ndu vota ndu partiyey kunda; i mu du gu du gaabi kã gu ngey goyey te a mu boori.

CEDEAO go ku hu fo gorendi kã gu sasabendiyoŋo no gaabi a mu du ku di marganey kã go ku fitiney

kosorey kã yoŋ tu albeerey sasabandikey ndu i beyreykoyney wala labukoyey beyreykoyney. Wone no

gu naŋ i mu fitin dume dumey kulu (I dogonantey ndu I gaabantey) kã go gandey ga hawgeyyoŋo no

gaabi, a mu du mo nafa geyanto.

Fitiney hawgeyyoŋey ndu hawgeyyoŋ dumey

Fitiney tikey beyyoŋ

Sintino no tu i mu fitiney tikey bey. Fitin gu hin ku bara ndu sibiili fo wala i boobow (i mu gune fitiney

sibiiley wala tikey).

Fitiney hawgeyyoŋo dumey nafey ndu taaley fisiyoŋo

Fitiney hawgeyyoŋo barmeyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo cedirey tejo wone ga, no gu naŋ fondey kã borey ga

hin gu sambu mu fitiney ben hala abada. Alhaali kulu ga i hima ku lasaabu fitin kulu kaaniyey ndu a

doorey sanda:

- Fitinante hĩka kulu wala wey kã si yẽja la mu gune - Margankusiney mu hure fitinantu hĩka game ga wala a mu su huro - Fitin hawgeyyoŋo wala a jaŋ ku hawgeyyoŋo - E du wala ni du, wala e mane du wala ni mane du, wala e du wala ni mane du. - Boro mu ni boŋ faham boro mu borey faham - Boro mu goy ndu lasaabu ndu hina kã gu sendey gẽji - Waafakey fondey timmendiyoŋo

12. . CEDEAO kunda a Kã gu fitiney kosorey, Reg. MSC/REO. 1/01/08, dumbu 19), i mu a sasawendi

24

Fitiney hawgeyyoŋo dumey ga, boro gu du :

Gaabi wala hini (Tãgami): kambu fo mu kambu fo tilasendi ndu anniya. Gaabikoyni meyra no: E

mu zaama, mu jaŋ: wodin kulu su sendey gẽji

Ciiti fondo: Labu wo, ciiti fondey no a gu goy nda. Zuuzo no gu ciiti. Afo mu du cimi, afo mu jaŋ cimi ciito fondey ganayoŋo ga.

- Adi sambuyoŋ: Kambu hĩka mu adi sambu, i kulu mo mu yedda ndu seeda ciito. Ada senno no

ngu ŋa.

- Borey ndu cere mu cere sasabendi: Kambu hĩka mu saba ngey boŋ se. A gu hima : « E du ni du ».

- Boro fo mu ka ku borey sasabandi: seleŋ ga ye cere me ra yoŋ kã ra kundu hinkaa ga yarda

ndu ngey ma fitiney bonza duumi. Sasabandika ga i daŋ fondo. A ga hima "iri kulu ma zaama".

- Sabuyoŋo no tu i mu sendey ben abada; no tu waatu kã baanigorey sintin ku goro a mu boori.

- Bõyeyoŋo: i mu sendey wo boŋey ye cere bande mate kã gu naŋ kurey hĩka game mu boori. A

ma ben no gu taalo bisendi.

- Alhaaley barmeyyoŋo: Kurey hĩka sabuyoŋ beeru no. Kurey hĩka mu anniya

henne sambu ku sabugasiney teji yoŋ gaayi.

Seleŋ ku saba, sasabendiyoŋo, sabuyoŋo, sendey hawgeyyoŋo, alhaaley barmeyyoŋo, no tu hawgeyyoŋo

dumi henna kã go ndu nafa beeri kurey hĩka kulu se.

Fondo 10 kã i gu gana ku fitiney gẽji baanibaani

1. Er mu ceeci ku bey hay kã go ku fitiney te, er mu su futu mo. Er mu ceeci ku bey hay kã go ku

borey bine tunendi.

2. Er mu hine daŋ ndu himma ku hẽgen cere se, Er mu alhabaarey ndu fahamey ceeci, Er mu

hãyoŋ te.

3. Er mu hayey kã gu borey dayey bey; er mu er nafey bey ndu hay kã si boori er

se wala sappey kã er sambu za doŋ.

4. Er mu sendey sibiilo bey kã si mo i mu a deke borey kã a gu gune boŋ.

5. Er mu lasaabu mo fondu bobowyoŋ kã gu sendey gẽji. "fo no er gu miila kã mantu fondo

henno?" Er mu du diyoŋ henno kã si fitin tunendi nã kulu.

6. Er mu goy ndu cimo fondey kã i gaayi ku du ku sabuyoŋey kã gu hine ku te neesi. "Mate no

boro cindey te fondo wone ciney boŋ?"

7. Er mu fitin kurey hĩka sabuyoŋo fondu henney bey.

8. Er mu fondu henna yoŋ keyendi.

BA

AN

I-G

OR

EY

KEYENDIYOŊO,

FIT

INE

Y KOSOREYYOŊO

ND

U I

HAWGEYYOŊO

25

Dumbari 2: Fitiney hawgeyyoŋo

9. Er mu yedda ku ye ku ka gu goro ndu cere ku senno ŋa halu sennu jina ma nu goro

10. Er mu cere di.

CEWDIYOŊO CEWODARIGO

Tira 1: Baanigorey keyendiyoŋo, fitiney kosoreyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo

Dumbari 2: Fitiney kosoreyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo

Dumbaro boŋ beyra

I mu darzey, beyrey ndu nduniya gora margu ku goy ndey ku fïtiney hawgeyyoŋo cedirey bey.

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋ nafey - I mu faham ndu fitiney beyra ndu senniizey ndu mo i hawgeyyoŋo. - I mu fitiney kosoreyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo ndu gẽjiyoŋo fondey bey. - I mu koy ndu fitiney kosoreyyoŋo, i hawgeyyoŋo ndu i gẽjiyoŋo jina, i mu goy ndu darza hayey ndu

doŋ fondey, feyãkafeyãka hawgeyyoŋo ga. - I mu fitiney kosoreyyoŋo, i hawgeyyoŋoo ndu i gẽjiyoŋo cewendo goyey te. I mu du da hennoyoŋ

ku fitiney kosorey, i mu i hawgey, i mu i gẽji (bisendiyoŋo ndu baanigorey) Geyyoŋo: guuru 16

Jiney wala cewendiyoŋo hayey ndu tirey - Sijiri ndu lokkol tirey - CEDEAO tira - Sinema, foto, deeseŋ - Tira ndu soora cekeyante - Internet

26

Sigirey tabuola

CEWENDO CEDIRA MISEY

Cewo boŋo: Baanigorey keyendiyoŋo, fîtiney kosoreyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo

Dumbari 2: Fitiney kosoreyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo

Cewey Hinayey ndu

waanayoŋey ceeciyoŋey

Beyrey kenendey Deberey Geyyoŋo

1

- I mu fitiney boŋ

senniizey feeri

-I mu sibiley ndu alhaley

kã gu fitiney kosoreyyoŋo

ndu i hawgeyyoŋo gẽji

Fitiney, wãgu sibiiley

mursey kã i kande ndu

fitiney dumidumey

Tirey ceeciyoŋo

(antumantey ndu masino

ga woney)

-Jama goy

-Seleŋ ku ye cere me gay

oŋo

-Kakowyoŋo

-Faajikaarey

Tirey cewo Cewendiyoŋo

ce-dira won tirey teeyoŋo,

i hãseyoŋo

Margana teeyoŋo ndu boro

fo yoŋ kã go goyo ga.

Guuru 4

2

-I mu fitiney

kosoreyyoŋo,

hawgeyyoŋo, i gẽjiyoŋo

ndu i hãseyoŋo sendey

bey.

Fitiney kosoreyyoŋo, i

hawgeyyoŋo, i gẽjiyoŋo

ndu hãseyoŋo sendey Guuru 2

3

-I mu fitiney sibiiley bey

ku du ku i kosorey ku i

hawgey.

Fitiney kosoreyyoŋo ndu

i hawgeyyoŋo fondey

wala i jiney. Guuru 2

4

-I mu fitiney

kosoreyyoŋo,

hawgeyyoŋo, gẽjiyyoŋo

dumey ka cere ga.

Tirey kã gu poltiko

hawgeyyoŋoo gune Guuru 2

5

-I mu fitiney jẽjiyoŋo daŋ cewendiyoŋ goyey ga.

-Cewendiyoŋo goy-jiney ndu a ce-dirawey kã go no

-Cewendiyoŋo ce-dirawey sijiira tirey

-Cewendiyoŋo wala dendenyoŋo neesiyoŋo

Guuru 6

BA

AN

I-G

OR

EY

KEYENDIYOŊO,

FIT

INE

Y K

OS

OR

EYYOŊO

ND

U I

HAWGEYYOŊO

27

Dumbaro beyra

I mu darzey, beyrey ndu gorey alhaaley margan ku goy ku fitiney hawgey.

Cewo maayo wala dendenyoŋ alhaalo: Baanigorey, sarendi cere se yoŋo ndu cere diyoŋo

Cewendiyoŋo wala dendenyoŋo fondey.

I mu faham ndu fitiney ndu i hawgeyyoŋo beyrey ndu senniizey

I mu ngey boŋ daŋ fitiney kosoreyyoŋo, hawgeyyoŋo ndu i gẽjiyyoŋo goyey ga.

Dumbari 2: Fitiney hawgeyyoŋo

Waanayoŋey gorendiyoŋo

Goyjiney ndu tirey - Foto iddu kã ga I nu farkey hĩka senni deede - Meyrey tira

- Saruuso cedira tira

Geyyoŋo : guuru 2

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo cedira won walhã

FEYENDEY

GOYEY DEBEREY Cewendikow albora wala

weybora Cewkow alborey / weyborey

Beyrey zeeney wala cewi zeeney hõgendiyoŋo

Cewendikow albora wala weybora: A mu hã ku du ku bey nõgoro kã me cewey beyrey ndu fahamey go.

Cewkey

I mu tu hãyoŋ ga

I mu cew beyrey daŋ batuyoŋo te.

Cermey

lasaabo

Ci nu beyra Faajikaarey

Cew soola

- A mu cebe wala a mu naŋ i mu farkey 2 taarigo foto iddu cebe

- I mu goy te i mu deede ngey ndu cera

Jama goyey

WAANAYONEY

Beyrey Alhaaley ndu goy waanayoŋo Deberey ndu gorey waanayoŋo

-I mu fitiney ahaaley, tikey

ndu hayey kã i gu kande bey -I mu me daŋ ndu Iakkal-keney

sendey hawgeyyoŋo ga faajikaarey

beerey ga, yẽjey waate wala hay kã gu

hima ndu ya-dine.

Hhay kulu kã gu hima

ndu fitine hay, i mu i neesi, I mu i fisi-fisi.

28

Goyey feyyoŋ kundey ndu cere wala jama goyey

A mu tira deedey hawgey

A mu seleŋ ku ye cere me gayoŋo

kã gu i no alhaabare henney

hawgey.

A mu deberi cekeyante te kã gu hayey alhaaley gẽji.

I mu tu hãyoŋey se

I mu taarigo boŋ goyo kã i ne a mu te.

Jama goyey

Beyrey zeeney tontoniyoŋo wala beyrey no gaabiyoŋo ndu i dũgurendiyoŋo

A mu sandu kã gaaru fahamey

dogono no foori kulu bon, ma goy mo

ndu jama goyo baribata.

A mu cewkow alborey wala cewkow

weyborey ga i mu hoorey kã senney i

te dumi yoŋ ci iri baafuna ga (windey

ga, nõgorey ga, wkc.)

A mu hã cewkow alborey wala cewkow weyborey mu faajikaarey kundayey ga ngey ndu cere ku du gu senni yoŋ ci kã ga i gu du fitiney tikey, sibiiley alhaaley ndu i kosoreyyoŋo. A mu cewkow alborey wala weyborey ga i mu fitin beera ndu hayey kã i gu hay ci.

I mu hoorey kã senney

i te, dumiyoŋ ci iri

baafuna ga;

I mu senniyoŋ ci kã gu

hine ku fitiney tikey

sibiiley ndu i alhaley ci;

I mu beera ndu hayey kã fitiney beerendiyoŋo gu hine ku bãgendi ci.

Boro folloŋ goy ndu jama goyey

Beyrey neesiyoŋo ndu i daŋ cere la yoŋo

A mu cewkow alborey wala cewkow weyborey ga I mu tira keyna yoŋ te, kã gu hine ku borey no bõfeerey fitiney kosorey yoŋo boŋ.

I mu te hay kã i ci,

I Mu suuban sennu dumi kã gu kaanu ngey se gumo.

Boro folloŋ wala jama goyey

Beyrey gorendiyoŋo

A mu hâ i mu tira te fitina kã ngu miila boŋ wala cimicimi wone kã go ndu sibiiley, a bãgeyyoŋo miso ndu mo a hawgeyyoŋo fondey. A mu naamey ndu naamey teerey goyey te sandu beyrey saatuyoŋ kã gu naŋ cewkey mu cere bey, labo naamey ndu labu waaney woney mu te afolloŋ, kabe goyteerey goyo mu zaame (deeseŋ kã ga senni go wala doonuyoŋo) marganey din goyey fondo ga, i mu faajikaarey beeri yoŋ te, i mu fatta ku koy hooru nõgu fo, wkc...

I mu te hay kã i ci,

I Mu suuban sennu dumi kã gu kaanu un se gumo..

jama goy

tirey ceeciyoŋo

hay fo cewyoŋo

teyyaater

keyney

beyrey ceeciyoŋo margana teeyoŋ kã gu goy mo ndu hay kã i gaayi cere bandu.

BA

AN

I-G

OR

EY

KEYENDIYOŊO,

FIT

INE

Y KOSOREYYOŊO

ND

U I

HAWGEYYOŊO

29

30

Tira 1 internet fondey: Baanigorey keyendiyoŋo ndu i hawgeyyoŋo Dumbari 1: Baanigorey keyendiyoŋo

Baanigorey beyrey:

http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/paix

Baanigorey keyendiyoŋo

http://www3.unesco.org/iycp/fr/fr_sum_cp.htm http://unesdoc.unesco.org/images/0011 /001130/113034F.pdf

Baanigorey cewendiyoŋo

http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Introductory.pdf http://www.un.org/cyberschoolbus/peace/frame2.htm

Wãgey

http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module2.pdf ko ɲɛlɔn ka se ka balahoko baara k, k’a ɲɛkɔrɔ tigɛ. Fɛɛrɛw ani kodilan ka ɲɛsin balahuko dilanni baara ma http://www.ehl.icrc.org/index. php?option=com_content&sectionid=15&task=view&hidemanmenu=1 &id=548 http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module2.pdf page 2.

31

Baanigorey mesenyyoŋ

Halu ni gu tamhã kã mumusuyoŋ gu bisa malfa,

Halu ni gu naaney kabe selle cere won albarka,

Halu ni gu tamhã kã hay kã gu borey margan gu bisa hay kã gu i fey

Halu ni gu tamhã kã feyãku wo gomni no, man tu bone no,

Halu ni gu hin ku ni cela gune ndu baakusiney keyna,

Halu ni gu bey kã tamhã gu bisa sikka,

Halu ni gu tamhã kã ni no ku hima ku jine ku koy ni cela do kã mante nga,

Halu zãku guniyey gu hin ku ni bino yeynendi,

Halu ni gorkusino farhâ gu ni bino kaanendi,

Halu ni gu bey kã boro yowo wo boru bora no,

Halu ni gu hin ku boro bãtu keyna baakusiney ga,

Halu ni gu gu hin ku yedda boro fo mu ni gaakusiney,

Halu ni gu hin ku ŋa ndu borey ndu bine kaaney,

Halu ni gu bey kã alhaana gu bisa faasuyoŋ,

Halu ni gu hin ku boro ga ku a binekaana doonu ku a gaan,

Halu ni gu hin ku yedda ndu yaamar, um mu du a nafa, su a yeeti um mu su a faasa,

Halu ni gu hin ku yeeda kã boro waanu kulu ni bora no,

Halu ni se, futay wo keyney no mantu gaabi cebeyoŋo no,

Halu ni boŋ mareyyoŋo gu bisa ni se boro fo mareyyoŋo,

Halu ni gu miila kã baakusiney hinne gu naŋ i mu yedda ni ga,

Halu ni gu miila kã baanigorey gu hin gu te,

Yadin ga baani gu zumbu.

Piyere Gilber anouslesamies.centerblog.net/ubTextesbeauxtextes.html

BA

AN

I-G

OR

EY

KEYENDIYOŊO,

FIT

INE

Y KOSOREYYOŊO

ND

U I

HAWGEYYOŊO

32

Nduniya alhakey kã go adamiizetarey koy ndu jineyoŋo ga tabbatendi gu fey ndu waadu ndu koddoru!

I gu hõgẽdi mo kã adamiizey kulu takuyoŋo gu him cere 99,99%, yadin ga iri kulu adamiizetarey folloŋ.

Alĩ Musu

OING erop margana kã I te Oslo, 2010, oktobur, jirbu 21ndu22 won visu persidaŋ

Tira 2

33

1 . Alĩ Musux, margana kã gu hawgey ndu nduniya adaamiizey alhakey, OSLO 21 –octobur 22jiiru 2010, margana feriyoŋo senno, [enligne]. fita kã I feri 15/06/2012 http://forumoslo.fede.org/textes/fr/Alain_Mouchoux_discours_ouverture_FR.pdf

ADAMADENW KA JOOW

34

Sintino

iri waate, fitin kulu dumi no go nduniya ga, kulu su to Afiriki kã dum tuusuyoŋ wala dumey mu cere wãgu no ku bara waatu kulu, ku baanigorey ndu lakkalkeney gẽji. Wodin se, a gu hima ndu i mu waasu ku fondu yoŋ gorendi kã gu baani gorey no gaabi CEDEAO labey ga. A mu du ku teyoŋo se, i mu gorkusintarey daŋ labiizey ndu cere game ga ndu labey bumbey ndu cere game ga ku du ku adamiizey alhakey hellesi.

Tira beyra: I mu goy ndu darza, hayey beyrey, goyey deberey ndu tegoyey gu naŋ adamiizey alhakey fondey, goyyey ndu alhaaley mu du gaabi nduniya, gandey ndu labey ga.

Tira hĩkãta dumbarey 2 1. Nduniya, gandey ndu labey won adamiizey alhakey 2. Adamiizey alhakey deberey, fondey ndu alhaaley

ADAMIIZEY ALHAKEY

1. Nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey 2. Adamiizey alhakey deberey, fondey ndu alhaaley

35

Dumbari 1: Nduniya, gandey ndu labey won adamiizey alhakey

Dumbaro beyra

I mu du darza hayey, beyrey goyey deberey ndu alhaali henney kã gu adamiize alhakey keyendi, nduniya, gandey ndu labey ga.

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo fondey I mu nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey bey.

I mu nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey kã gu goyey ndu borey kulu gaakusiney. I mu nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey cewendiyoŋo goyey te. I mu du alhaali henno nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey se.

Beyrey kenendey

1. alhabaarey boŋey

a. Senniizey maaney

Adamiizey alhakey Adamiizey alhakey no tu alhakey kã go adamaiize kulu se zam dey kã boro no. Ngey no tu: "nduniya ciiti fondey kã gu adamiizey ndu marganey hellesi ndu hay kulu kã lamba i baahuna ndu i borcinitara ga." Murzeyon ne adamiizey alhakey no tu duurey kã ciito fondey gaayi, kã go boro kulu se a wani borey ga ndu hino do gora. Alhakey no ku poltik tejey deba. Duruwa no tu lakkal kã ciito fondey yedda a mu hay fo te wala a ma su a te, a mu ma hay fo kaani a mu du wala a mu boro fo tilasendi a mu hay fo te ngu se. Adamiizey alhakey no tu boro lakkaley kã ciiti fondey gu bey adamaiize kulu se. Adamaiize alhaku, yeddu no kã boro kulu gonda za a hayyoŋo do, a gu adamaiize borcinitara tabbatendi. Adamaiize alhakey su neere, nduniya hay yoŋ no, i su fersi mo. Boro alhakey Duurey kulu kã adamaiize kulu gu hin ku du. Nduniya alhakey, nduniya hayyoŋ no kã su neere kã ciito fondey wala ciito tira beerey gu bey, kã I kulu I beera no tu annasaara jiiri 1789 adamaiizey alhakey ndu laabiize senni beera. Annasaara senni taarigo (dikutiyoneero)

.

2 ; Sezar NTANGU LIHAU ONU won sekertariya znerallo won tira kã i ka tarey kõgo repibilik demokaratik won adamiizey alhakey taamuyoŋo boŋ [enligne] fita ka i feri 15/06/2012. http://www.memoireonline.com/12/08/1716/m_Approche 3. J. Mourgeon. Nduniya senney buuku beera. [enligne]. Fita kã i feri 15/06/2012 h ttp ://books. google. sn/books?id=FpshNWAJKKsC&pg=PA 123&lpg=PA 123&dq=J. +Mourgeon

36

b. Senniizo taarigo Adamaiize hellesiyoŋo ndu alhaku tugante senno gey. Tira kã i gu bey gumo no tu Ingilisi, 1215 sartu beera (Magna Karta) kã gu seleŋ bõduuri alhakey boŋ. Waati follonka ga, Afiriki weynukaŋey labey ga, Mande Sarto kã se i gu ne "Kuru kã Fuga" nu borey ndu cere gora lasaabu fondo henney boŋ ku du ku baanigorey keyendi. Ingiliisi laabu, 1215 sartu beera no i toonendi ndu 1628 alhakey tira kã no adamiizey bõduurey keyendi amiiro do, ndu mo annasaara jiiri 1689 tira. Jiiri zanbaru ndu zãgu guwey la, Kalvin almasiifiitara ku adamiizey kulu bõduura gorendi Irkoy fondu ga. Grotius mo, almasiifu zuuzu no, za 1625 ci kã adamiize gondu tilasu yoŋ amma a gondu mo duruwa beeriyoŋ. Ingilisi meyra barmeyyoŋo no ku fondu henno te senniizo cineyoŋo se, a gu te senno bãgendiyoŋ no wala 1660 bõduure teji no, 1679, dipiteyey won sappa no ku gẽji i mu boro kulu gaayi taari boŋ. Za 1688 no Ingiliisi labu nu meyrey barmeyyoŋo alhakey daŋ ciito fondey ga. Beyreykoyney nu senney te waanuwaanu sanda J. Locke kã nu jama meyrey senni te ngu tira ga. A ne kã meyrey hagante no tu wo kã i daŋ waafakey boŋ ndu mo koyne nduniya gora alhakey gu hino meyre keynendi. Jiiri zambaru ndu zãgu iyeye la, kulu, Amirk bõduura senno bãgendiyoŋo jiiri 1776, ndu Afarãsi margana kã te uttu hando zaariŋ 26,1789 kulu nu adamiize bõduure gaabo tabbatendi. 1789 bõduure bãgendiyoŋo nafa no tu labo hino mu naŋ adamiize kulu mu du ngey boŋ ndu hay kã a gu mey. Wodin no tu "alhakey" kã se i gu ne sintiney wadde. Wadduwaddu hĩkãta "alhakey " wo (goyey ndu naamey alhakey) ngey no tu arzaka duruwyey kã gu ba hino kabe daŋyoŋo adamiize baafuna se. Hõkuna, waddawadda hĩzanta alhakey senni noŋ go ku te kã gu windukubera kã su ziibi, ndu mo baanigorey nduniya izetarey alhakey.

ONU won ciiti lamba 1325 kande gomnu beeri; a naŋ borey du hay henno kã nu borey te a folloŋ, alborey ndu weyborey mu saba fitiney ciitey ga. Duuruwa wo no naŋ, nduniya labey baanigorey margana nu ma cere seyoŋ senney gorendi ONU ciitey lambey 1820,1888 ndu 1889 kã yoŋ gondu weyborey alhakey baanigorey ndu lakkalkeyney kookarey." ADAMIIZE DUURUWAYEY NDU AFIRIKI DOŊ ALHAKEY A su boori boro mu miila kã Afiriki doŋ borey su adamiize alhakey bey. Afiriki gondu naamunaamu zeenuyoŋ adamiize alhakey boŋ. Doŋ Afiriki ga, duruwa wo, ciiti fondu no kã gu cimi ndu taari feyãka. Alhaku si fey ndu hellesiyoŋ, ndu tilasu hayey (Keba Mbey). Afiriki ga, albeeri buuyoŋ beyrey hu tonyoŋ no. Malkey no ku ne « Tam cetaamu si waanu burcini cetaamu. » Doŋ alhakey fondey no tu bõduure keyendiyoŋo ndu naamey no gaabiyoŋo, adamiizetarey baafuna ndu Afiriki jinekoyyoŋ. Wo noŋ gu cebe kã weyborey no tu hundi gaayikey, alborey mo hundi hellesikey ndu batukey, zãkey mo hundi tejendiyoŋ ndu a koy jineyoŋ seedey no, dottijey baafuna mo seedey kã su tuusu no. 4 . Sayidi jiniti bora kã afrik weynu kaŋey margana won sekeritero kãgo sirgal samba

Dumbari 1 ; Nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey

Annasaarey do no adamiizey alhaley senno hun. Borey go ku ngey boŋ hâ hala senno wo nduniya kulu no a gu gune. alhabarey ndu senney wey mo nu senney din yoŋ kã.

AD

AM

IIZ

EY

AL

HA

KE

Y

37

Borobitarey gu adamiizey alhakey senney ndu Afirik woney kulu gu nõgorey kã boŋ weyborey go cebe, wone kulu su gẽji nduniya baayoŋo kulu edda ndu senno din mate kã i nu a ci 1948 senney ga.

c. Senni bãgendiyoŋo ndu a boŋ waafakey feyãkey

Ciiti fondey boŋ, feyãku go sennu bãgendiyoŋ ndu sennu gaayiyoŋ ga boro alhakey boŋ.

- Sennu bãgendiyoŋ gu cebe fondey kã boŋ nduniya labey margana waafaku kã gu gofonmayey daŋ jine. Mantu tilasu ciitu fondo alhali no, koyne mo labo manu kabe daŋ a ga. I mu a beyyoŋo su te kala ndu jama.

- Sennu fo gaayiyoŋ (sarto) borey alhakey boŋ mantu kala nduniya labey fondo no kã gu ciitey tilasendi labey kã go margana ga boŋ. I gu naŋ labey mu kabe daŋ a ga, kã gu naŋ i mu sintin ku goy nd'a.A go ndu soolu yoŋ kã I gu te.

d. nduniya ciito fondey dumidumey kã labu gu hini ku gana

Gaayiyoŋo : fondu no kã labey gu gana ku yedda ndu senni fo gaayiyoŋo. Kabe daŋ yoŋ: fondu no kã labey gu goy ndu ciitey wala senni fo gaayiyoŋo boŋ. Labo gu kabe daŋ gu cebe kã ngu gu deberi te kã gu tira sooley keyendi. Kabe daŋyoŋo gu hini ku te ndu borey kã labo gu donto. "Halu boru nu kabe daŋ senney kã i gaayi wala a wone fondu fo ga no ku boru yedduyoŋ sintino. A ganeyoŋo manu tilasu ama a gu cebe kã labo gondu anniya a mu sarto lasaabu ku du ku yedda. Mba dey kã kabe daŋyõŋ mantu yedduyoŋ no, a gu naŋ labo mu su teegoyyoŋ te kã su hege ndu sarto sijiro fondey " Yeddu yoŋo: a gu cebe kã labo go margan ga, wodin no gu tilasu deke a boŋ a sooley kulu mu ciito fondey gana. Waatu foyoŋ dipiteyey no gu yarda vote amma kala zuuzu hu beera mu a gune ku di hala a gu koy ndu labo meyrey tira. Goyo dine no ngu naŋ labo hino mu ngu boŋ gaayi tira ga.. "Yedduyoŋo wala hureyoŋo no tu labo ciito fondey mu koy ndu senno kã i gaayi sooley. Mba kã huruyoŋo ndu yedduyoŋo kulu fondu folloŋka no I gu gana, i cedirawey gu fey. Yedduyoŋ no tu labo gu kabe deke tira boŋ ngu yedda a ga. Huroyoŋo mo ce folloŋ no a ga te, a sindu kabe daŋyoŋ fo koyne. Yedduyoŋo sooley kã hino gaayi wala huroyoŋo su dobu kala labo meyrey tira ga. Hala yedduyoŋo wala hureyoŋo gu du ku te, kala labo mu sarto cew ku di hala a gu koy ndu ngu meyrey tira."

5 . http://www.unicef.org/french/crc/index_30207.html ɲɛɛ filɛ loon saan 2012 samiɲɛkalo tile 6 lon

38

. . LC "Labu fo gu hini ku yedda sarto wala senni foyoŋ ga amma a gu hini ku wẽje I won soolu cindo." Daŋgoyyoŋo: Fondu no kã a sambuyoŋo bande, i gu hini ku goy ndu nduniya sarto. Halu labu dimma foyoŋ yedda, kulu I gu hinie ku senno walu goyo daŋgoy. Halu daŋ goyyoŋo key waatu dine no I gu ceeci ku fondey keyendi. Labey baayoŋo kulu ga, meyrey tira no tu nduniya alhakey ciito tira beera. .Alhakey sabuyoŋo no tu kã nduniya duruwa manu fey ndu labo duruwa yadin ga nduniya alhakey fondey ndu I cedirey gu tilasu labo ga. Hayey din kulu go labo meyrey tira ga. Adamiizey gu hini ku faasa halu I nu i alhakey taama. "Duruwa sabuyoŋ ciitey ganekey kã gu waani hino ndu ngu ahaley su alhaku ndu fondu cimacima gune. I gu miila kã alhaku fondu kulu kã manu hun hino woney ga man tu I henno no." Ciitey feyyoŋo: kã gu nduniya ciiti fondey fey ku ka labu woney ga. Wodin gu naŋ nduniya ciitey fondey mu su hini ku te labo se wone kala dey halu a fatta meyrey tira aay fo ga. Lakkal cendiyoŋ goyey teeyoŋ tu, cewendika hima ku ne cewkey mu goy ndu labo nduniya ciiti fondey ganayoŋo senney.

2. Nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey hellesiyoŋo fondey: goyjiney ndu cedirey.

1948 won nduniya adamiizey alhakey senney bãgendiyoŋo, no ku nduniya alhakey bãgendiyoŋo

booriyendi labo kulu ga. Gaabo ndu kaasa kã adamiizey alhakey bãgendiyoŋo du no gu cebe kã a nu

nduniya labey nafa gumo.

Adamiizey alhakey boŋ, tiru bobow yoŋ fatta ku deke wodin ga. Tirey wey mo no gu kosorey boobow te

adamiizey alhakey fondey ga.

Nduniya margu beera adamiizey alhakey senney bãgendiyoŋo, 1948

Avirillu, 1945 no labu weytaaci cindi ahaku (48) dontukey nu cere margan ku nduniya marganey beera

gorendi, sarto fondey boŋ.

I nu nduniya marganey beero gorendi halu a mu du ku wãgey benendi labey ndu cere game ga i mu seleŋ

ku sabeyoŋo tira te.

ONU Labu gaabukoyni foyoŋ man ba i mu adamiizey alhakey te. I mana yedda ndu labu fo yoŋ wala

nduniya labey mu hure mate kã labu fo gu ngu labiizey hawgey nda. I gu miila kã senney din si hure dey

kala ngey labey poltiko senney ga. Ama labu keynu foyoŋ wey, irkoy ndu amirk gakusina, du ku ngey adamiize alhakey daŋ ONU sarto ga. Halu dey tira manu ci duruwa kã yoŋ no, hay kulu mo su tabbatendi

kã labey kulu gu yedda alhakey din ga

.http://www.unicef.org/french/crc/index_30207.html , kã i gune zuwin hande jiirbu 6 2012 .

http://www.giprecherchejustice.fr/IMG/pdf/A.O_Pluralisme_juridique.pdf kã i gune zuwin hande jiirbu 6 2012.

Dumbari 1: Nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey

AD

AM

IIZ

EY

AL

HA

KE

Y

39

Adamiize alhakey marga, i nu a sijiri a mu du ku borey alhakey tirey te kã borey kulu hima ku goy ndey nduniya ga, kã borey kulu hima ku i bey. Margana jinebora Eleyanor Roosevelt no nu sijiri te kã bere ku te nduniya adamiize alhakey senney bãgendiyoŋo wala DUDH.

Senney bãgendiyoŋo wo, tira kã nu fondey keyendi kã labey tabattendi ama a si kãkamendi ciito do

hare. DUDH sindu kala adamiize alhakey aay 30. Aay dumi hĩka noŋ go no:

- jama ndu poltikey alhakey: Alhakey ndu bõduurey kã gu borey hellesi ndu hini futey a ma boro fo kulu no nga bõduura.

- Arzaka, nduniya gora ndu a naamey alhakey: durwayey no kã gu arzaka, nduniya gora ndu a naamey hellesi.

Nduniya alhakey senney bãgendiyoŋo tira ne kã adamiize duruwa hellesa gu kande labo bõduura, ciito

ndu baanigorey, labo ga; alhakey din gu borey wa ndu meyrey laala ndu cere guruzugendiyoŋo, a gu naŋ

mo baahunowtara mu boori nduniya kulu ga.

Jama ndu poltikey won duruwa mo gu borey hellesi ndu hino meyrey futey, a gu bõduura no gaabi. Aayey

wey ga no i go: 4,5,6, 7,8,9,10,11,12,14,15,18,19,20,21.

Arzaka, nduniya gora ndu naamey gu arzakey, gorey ndu naamey hellesiyoŋo tabbatendi. Aayey wey ga

no i go: 22,23,24,25,26,27. DUDH darzey no tu: borcintarey, sabey; boŋduure ciito ndu cere beerendiyoŋo

borey ndu cere game ga. Adamiize alhakey tiru teekey;

René Casin, aïhaku cewendikwo beeri no, Faransi boro no: PengChun Chang, sin beyreykooni beeri no vispersudã no Eleanor Roosevelt, Amirk boro no jine boro no Valentin Teplikor, nduniya alhakey cewendiko beeri no Ruusi boro no Charles Malïk, Liban beyreykooni beeri no

Nduniya alhakey goyjiney wo, sart yoŋ no kã i te, i na kabe deke i la, i margumargey wala i kulu marga

ku yedda i ga, a gu tilasendiyoŋ te labey kulu kã go a ga se.

Adamiizey alhakey tira dumi boobow go no kã gu naŋ boro mu faham ndu senney kã boŋ i gu seleŋ.

Sintino, boro gu du senney gaayiyoŋo tiru beerey kã gu adamiize alhakey wala

marganey beeri woney kulu guna; tira cekayantey no.

40

1. Nduniya fondey ga (ONU), yeddu tira hĩka go no kã ga alhakey kã i ci alhakey senni

bãgendyoŋo ga kã nu jama kulu bõduura ndu nduniya gorey wone margu gu dũguriyendi ndu mo i

sabendiyoŋ:

• Nduniya yedda tira kã gu seleŋ arzakey, nduniya gorey ndu naamey boŋ.

• Arzaka fondo, nduniya baahuna ndu naamey boŋ alhakey: fondey kã gu arzakey nduniya

lakkal keney daahirendi..

2. Gandey fonda ga, yedda tirey no ngu adamiizey alhakey hellesiyoŋ fondey kubendi.

Gandey alhaaley dumo go Erop, Amirk ndu Afïrk, i go ndu mo hawgeyyoŋo.

Afiriki Ga, a wone adamiizey alhakey sarto (1981) ndu a wone adamiize alhakey

yaamaruyoŋo marga no senno gu gune. Afiriki adamiizey alhakey ciito hu beera gu

kande ngu gaakusiney a wone adamiizey alhakey gaabendiyoŋo ndu i hellesiyoŋo.

Weyboro alhakey senney mo go no, ama i nu kabe daŋ i ga mba kã se Afiriki marganey

beera go ku goy ndey. Afiriki sarto kã gu hawgey ndu zãkey baahuneytara kã i gaayi 1990

mo go no.

CEDEAO go ndu senni baahunantu yoŋ kã tu:

- Baanigorey ndu fitiney hawgeyyoŋo tira kã CEDEAO te annasaara jiiri 1999 - Meyrey henna tira kã i tonton annasaara jiiri 2001 - Borey mu koy nõgu kã I ba, i gora duruwa tira kã i te annasaara jiiri 1979 - Jama laabiizetara tira kã i te annasaara jiiri 1982

Margu hĩkãta go no kã nu yarduyoŋo tira te kã nafey no tu adamiize duruwa dumdumi:

Dumi tuusu, wãgu ga taali beeri, nduniya boŋ borey wiyoŋo, tamtarey, adamiize neereyoŋ, goy

dooleyoŋ, labu ga ganayoŋ, lakkalkeney gorey, kabe kun futey ndu taali foyoŋ wala gurugey laalo

kã manu hege. Silmãkeyney:

Yedduyoŋ tira kã gu dumey tuusuyoŋo kosurey Yedduyoŋ tira kã gu feyankufeyanku ben Yedduyoŋ tira kã gu tãgam ndu cere kabe kun futey ndu boro taabendi dumidumey kã si fondo.

margu hĩzanta go ndu yedduyoŋ tira kã gu boro foyoŋ hellesi kã no tu: borey kã wãgo

direndi ngey labey ga, yewey, labu waaniize, goyteerey, weyborey, zãkey, leebantey.

Silmãkeyney:

Yedduyoŋ tira kã gu hawgey ndu zãkey alhakey Yedduyoŋ tira kã gu feyankufeyanku ben weyborey ndu alborey game Nduniya yedduyoŋ tira kã gu labu waniizey ndu ngey almuyaaley alhakey hellesi.

AD

AM

IIZ

EY

AL

HA

KE

Y

41

Dumbari 1: Nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey Benanta dey, i gu hini ku feyankufeyanku yedduyoŋ tirey margu kãyoŋ gu tãgam ndu: dumi feyankufeyanku, wo kã gu seleŋ alboro wala weyboro boŋ, cewendiyoŋo feyankufeyanku, wo kã mo gu goy ndu banendi guna yedduyoŋo. Tira kulu gu senniyoŋ sambu labey se ndu sooley kã gu goyey boriyendi ndu fondey kã gu i neesi.

Yarda tirey kulu gu gorendi kã labey ga goyey kã i antum sottu ku koy sottu, ndu goyey tontoniyoŋo. Wodin gu naŋ i mu hawgey ndu alhakey kã tirey gaayi. Goyey boriyendiyoŋo antum din no nduniya boyrey koonu beerey ku margu ku gune, ga i mu du ku a neesi. (Silman: adamiize alhakey marga kã jama ndu poltikey alhakey sarto gorendi. Ngey no gu lasaabuyoŋ wala jaasuyoŋ, tonton i gu hini ku fahamey hã labu fo ga mate kã a go ku alhakey no wala a si ku i no.

Ama nduniya la, marganeyyoŋo go no kã gu faasa borey alhakey taamuyoŋo fonda ga halu boro folloŋ wala labey won hẽney wala i hãyoŋey to I do, . Za annasaara jiiri 2007, no margana kã go ndunya labey waati ku koy waati (EPU) (gofondumayey ndu cere game marganey no kã gu hawgey ndu adamiize alhakey) nu soolu yoŋ gorendi ku du ku labu kulu adamiize alhakey hawgey. Jiiri teji kulu ga, EPU gu nduniya labey tirey gune, ku labu 193 gaakusiney i mu du ku adamiizey alhakey boriyendi, i gu i ga mo i mu margan ku goy henno yoŋ te. A nafey no tu labey mu seleŋ ku ye cere me ga ndu ku du ku marganey goyey kubendi kã mantu ndu goy hĩka teeyoŋ.

3. Nduniya labey tilasey Lelebuyoŋ tilasey: labo hino sindu fondo kã gu adamiize gẽji alhakey. Sanda:

- Hellesiyoŋo tilasey: labo hino hima ku alhakey taamuyoŋo kã boro fo yoŋ go ku te kosorey. Silmankeyna: weyborey alhakey kã gu i wa ndu bõhawey cindo hellesiyoŋo..

- Tikey gorendiyoŋo: labo hino hima ku ciitey, meyrey ndu arzaka fonduyoŋ sambu kã gu adamiizey alhakey boriyendi, a mu i no gaabi.

Jaŋ ku tilasey wey hawgeyyoŋo mantu kala alhakey taamuyoŋ no.

4. Labey deberey adamiizey alhakey hare Halu i gu ba demokarasi mu du gaabi, kala dey i mu bora kulu no ngey alhakey. Labey hiney hima ku fondu cekeyante sambu kã gu naŋ adamiizey alhakey ma boori. Labu kulu hino hima ku soolu ku kande ngu gaakusina jiney wala arzaka kã gu du ku alhakey boriyendi. A hima ku taali teekey daabu, ndu ngu ciito fondey, ku borey kã i toonyi bana, ku tãgam ndu baarabaara. Adamiize alhakey hino huwey mu borey hẽney tirey ndu hãyoŋey woney goy kã mantu ndu labo zuuzey.

42

5. Labo ciiti fondey ndu adamiizey alhakey sabendiyoŋo A gu tilasu labey hiniey ga i mu ngey ciito fondey sasabendi ndu nduniya won adamiizey alhakey fondey. Adamaiize alhakey yedduyoŋo tirey wo borey kulu senni no zam dey kã i gu alhakey kã gu boori bora kulu se keyendi. Yadin ga, i mu ceeci fonduyoŋ kã labey hiniey ndu laabiizey gu ngey tiŋeyey dognendi. Adamiizey alhakey goyo hima gu te borey wone, jama wala margey kã gu tãgam alhakey fondey boŋ, i tãgam mo fondey kã i sambu mu te cimi boro kulu baafuna ga.

CEWENDO SIJIRA TIRA Tira 2: Adamiizey alhakey

Dumbari 1: Nduniya, gandey ndu labey won adamiizey alhakey.

Dumbaro beyra: I mu darzey ndu beyrey, goyey deberey ndu da henney kã go nduniya, gandey

ndu labey won adamiizey alhakey hellesi.

Cewendo wala dendenyoŋo nafey.

I ma darzey ndu beyrey kã go nduniya, gandey ndu labey won adamiizey alhakey boŋ bey.

I mu goyey no gaabiyoŋo deberey kã go nduniya, gandey ndu labey won adamiizey

alhakey boŋ bey. I mu su dirgan mo adamiizey dumey kulu.

I mu cewendiyoŋo goyey kã go nduniya, gandey ndu labey won adamiizey alhakey boŋ te.

I mu du da hennoyoŋ nduniya, gandey ndu labey won adamiizey alhakey boŋ.

Geyyoŋo: guuru 22

Goyjiney ndu cewendiyoŋo tirey /tirey CEDEAO tira Silma Foto Tirey ndu sooru dumdumey.

AD

AM

IIZ

EY

AL

HA

KE

Y

43

Dumbari 1: Nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey

Sijirey kenediyoŋo

Cewey Hinayey ndu waanayoŋey ceeciyoŋey

Beyrey kenendey Deberey Geyyono

1.

-I mu adamiizey duruwayey senniizey ndu fondey feeri

-Senniizey,cewey marganta tirey kã gu selẽ ndu nduniya, gandey ndu labey adamiizey duruwayey boŋ

-Tirey fisiyoŋo -Silmayey lasaabo -Tiyaater keyna -Silmaney ndu tirey lasaabo -Tirey lasaabo -Tiyaatar kayna

Guuru 2

2.

-I mu goy-jiney ndu

adamiizey duruwayey

hellesiyoŋo bey.

-Goy-jiney dumiyoŋ ndu laabey

gandey ndu nduniya adamiizey

duruwayey hellesiyoŋ goyey.

Guuru 2

3. -I mu nduniya tilasey kã go

labey boŋ bey.

-Nduniya tilasey kã go labey boŋ

adamiizey duruwayey do hare

4. -I mu cebe tirey sawaruyoŋo

nafa i mu du gu goy nda

nȭgu fo ga.

-Labey deberey adamiizey do

hare.

Guuru 4

5 -I mu du da henno kã gu adamiizey duruwayey no gaabi

-Boŋ la goyyoŋ kã gu da henney zumendi adamiizey duruwayey hawgeyyoŋo ndu i no gaabiyoŋo.

Guuru 4

6. -I mu jaŋ gu hawgey ndu adamiizey duruwayey sendey dognendi.

-Fitiney hawgeyyoŋo deberey jaŋ gu hawgey ndu adamiizey duruwayey.

Guuru2

7. -I mu fondoyoŋ sambu kã gu adamiizey duruwayey hawgey, a mu key i se.

-Da henno sambuyoŋo ndu cimi adamiizey duruwayey hawgeyyoŋo keyendiyoŋo i se.

-Jama kulu mu

tun ku goyey te

.Tiyaater keyna.

Guuru 2

8. -I mu adamiizey duruwayey

daŋ cewendiyoŋo goyey ga.

-Cewendiyoŋo goy-jiney miilu ku gunyoŋo kũdey kulu ga. -Cewendo ndu dendenyoŋo cewo teeyoŋo -Bayrey neesiyoŋo

Guuru 6

AD

AM

IIZ

EY

AL

HA

KE

Y

44

CEWENDIYOŊO CEDIRA WON FISO Cewo boŋo: Adamiizey alhakey

Dumbari 1: Nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey

Dumbaro beyra

I mu darzey beyrey, goyey deberey ndu da henney daŋ, ku nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey

no gaabi, i mu hawgey ndey.

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafa:

I mu adamiizey alhakey darzey ndu beyrey kã go nduniya, gandey ndu labey ga bey.

Cewo maayo ndu Cewendiyoŋo alhaalo: Alhakey ceeciyoŋo

Waanayoŋey gorendiyoŋo

Geyyoŋo: guuru 2

Jiney/cewendiyoŋo goy jiney Nduniya, gandey ndu labey jiney: (Tirey, sartey, yedduyoŋ tirey) meyrey tira, ciitey ayey ndu ciiti tiru fo

yoŋ. Deeseŋ, foto ndu silma alhaley (enterneetu).

WAANAYONEY

Beyrey Alhaiey ndu goy

waanayoŋo

Deberey ndu gorey

waanayoŋo

I mu adamiizey alhakey dumey bey I mu adamiizey alhakey Senniizey feeri

I mu hawgey ndu adamiizey alhakey I mu ngey tilasey te

I mu adamiizey alhakey jiney kã gu a no fahamey ndu alhaaley hãse I ma adamiizey alhakey alhaali fo fisi ku du ku a bey.

45

Dumbari 1: Nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo cedira won tabula

FEYENDEY

GOYEY

DEBEREY Cewendikow albora wala

weybora

Cewkow alborey /

weyborey

Beyrey zeeney ndu

cewey neesiyoŋo I ma cewkey cewo boŋ beyrey

neesi.

Mu tu hãyoŋey se Lakkal neesiyoŋ

lasaabo (q.c.m)

Boro folloŋ goy

Cewo soola Mu alhaali fo ci:

Foto kã gu cebe adamiizey fattayoŋo

ku ngey alhakey ceeci. Borey

gondu tikeyoŋ kã boŋ i antum

ku adamiizey alhakey hã: senni

duuyoŋ, cewo alhakey, goyey

duruwayey, fayãkafayãka si no.

Boro fo yoŋ mo gondu gobuyoŋ

cindey mo gondu tondiyoŋ kabey ga.

Mu te hay kã i ne.

Daliley:

mu fota daŋ batu mu alhakey kã i go

ku ceeci bey, i mu i kubendi ndu

adamiizey alhakey kã i du tirey ga.

Mu ci direkey din se fondu foyoŋ kã

sindu fitina

Mu senno tiru beerey fersi, mu no kunda kulu se tira fo.

mu tu hãyoŋey se mu fota daŋ batu

Hãyoŋ

ndu tuuyoŋ

Jama goy

Goyey teeyoŋ

kundayey ndu cere

game ga kunda kulu

mu ngu goyey cebe.

mu kundayey gorendi

mu i zuku I mu seleŋ

mu hã ku berbere

mu miilu te fotey boŋ mu te hay kã i ne.

Faajikaarey

Sendey hãsuyoŋ deberey

Beyrey tontoniyoŋ

i no gaabiyoŋo ndu i

dũguriyendiyoŋo

m u faajikaara sintine

m u dũguriyendiyoŋo te

Mu tuyoŋey soolu fondey

boŋ: alhakey dumey,

hellesiyoŋ jiney

hellesiyoŋ alhaley.

Faajikaarey

dũguriyendiyoŋo

Neesiyoŋ ndu

goyey bilaŋo teyoŋo. mu hãyoŋ antumante wala me

senni yoŋ te

mu tu hãyoŋey se. Boro folloŋ goy

46

Beyrey gorendiyoŋo

Fondu henna gana yoŋo :

Er lokkolo ga, i nu er lokkolo

zurnalo alhaabaruka ka cewo ga. Er

lokkolo margana kã gu hawgey

ndu adamiize alhakey go ku soolu

kã gu faasa a se.

mu ci fondey ndu

ayey kã gu a cebe

Jama goy

Te ku cebe

Tiyaater keyna

AD

AM

IIZ

EY

AL

HA

KE

Y

47

Dumbari 2. Adamiizey alhakey fondey ndu I alhaaley Dumbaro

I mu darzey, beyrey, deberey fondey ndu du senney gorendi ku adamiize alhakey fondey ndu i alhaaley no

gaabi.

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafey

- I mu adamiizey alhakey misey, fondey ndu alhaaley bey - I mu adamiizey alhakey gora misey, fondey ndu alhaaley goyey no gaabi; i mu goy mo ndu

marganey tontoniyoŋ - I mu adamiizey alhakey gora misey, fondey ndu alhaaley cewendiyoŋo goyey te - I mu du da henney adamiizey alhakey gora misey, fondey ndu alhaaley se.

Beyrey kenendey

1. Adamiizey alhakey ndu ngey fondey

• Nduniya adamiizey alhakey kã su tun: Adamiizey alhakey te duruwa bani adamey kulu se, i su tun mo. Boro kulu gu hini ku goy ndey nõgoru kulu kã bore go nduniya boŋ. Boro kulu su hini ku i naŋ ngu baayi ga, boro kulu mo si hini ku i gẽji boro fo se.

• Hay kã su fey: Adamiizey alhakey su fey, jama borey, poltikey, arzakey, nduniya gorey ndu naamey alhakey non gu adamiize no a borcinitara. Darzu follõkey no bora kulu se, i su hini mo ku i te kenendi kenendi kulu dumi.

• Alhakey mu cere ganayoŋo ndu i waanendiyoŋo: Alhaku keyendiyoŋ a mu kubey wala a mu zoogoyoŋo su te kala dey halu alhaku foyoŋ bãgey.

• Alhakey sabeyoŋo ndu i gẽji feyankufeyankuyoŋo: Adamiizey kulu gu hini ku du alhakey kã sindu feyanka wonewone, dumey, irey, alboro wala weyboro, jiiri, ciine, diina, labiizetarey wala nduniya gorey, leebuyoŋ, arzaka hayyoŋ wala alhaali foyoŋ sandu adamiizey alhakey goyjinayey.

• Gaakusiney ndu cere waasu ku ye cera gayoŋo gẽjiyoŋo: Boro kulu wala dumu kulu go ndu fondo i mu kabe daŋ a se kã sindu baarabaara ndu kã gondu maana. I mu di a se, a mu di ngu gora moyduma, arzaka, baahunowtara, naamey ndu poltiko kã yoŋ gu adamiize alhakey fondey

boriyendi.

• Seney ndu alhakey keyendiyoŋo tilasendo: Labey ndu tilasu hawgukoyeney hima ku ci miso kã cine no i go ku adamiize alhakey keyeŋdiyoŋo te nda. Halu i si ku ciito fondey kã go adamiizey alhako goyo tirey ga gana, kulu alhakukoyney kã alhakey i taamu gu hini ku i ce zuuzu koyre wala ciito hu fo do sandu mate kã labo meyrey ciito fondey nu a gaayi nda.

2. Adamiizey alhakey alhaaley

Adamiizey alhakey bora kulu wone no, i nu nduniya kulu kubey, za boro hay no i gu te boro se wone. Adamiizey kulu burcinitara ndu a darza fondey boŋ no i go. I gu saba, i su fey, i su naaji Ifo kulu ga. A gu gaabu i mu i ye bande wala i mu di boro fo mu i ka.

48

- A gu tegoyyoŋ tilasendi wala a mu hay fo naŋ waanuwaanu labey hiniey wala goyteerey alborey ndu weyborey kulu se.

- I nu i keyendi nduniya kulu ga. - Ciito noŋ gu i hellesi. - I gu borey ndu borey kundey hellesi.

3 Adamiizey alhakey fondey I na nu I keyendi nduniya, gandey ndu labey ciito alhaaley fondey

boŋ. Fonduyoŋo no kã gu naŋ tilasu hawjukey kã no tu hino meyra huwey mu du ku ci hay kã te.

Nduniya labey marganey kã beyreykoyni beerey kã go ngey boŋ gorey ga gu hawgey. I su ne i se kala

"sartey guneyoŋo marganey wala yedduyoŋey marganey".

4 Adamiizey alhakey sendey

- Gande keyney fitin bobey.

- Adamiizey alhakey taamuyoŋo wãgey la.

- Poltiko anniya jaŋa adamiizey alhakey hawgeyoŋo ndu i kosoreyyoŋo ga

- Adamiizey alhakey goyjiney ndu tirey jaŋ ku beyyoŋo.

- Labey ciitey fondey ndu nduniya woney kã su koy cere bande.

- Adamiizey talkatara ndu I feyãkufeyãku yoŋo.

5 Adamiizey alhakey cedira ndu adamiizey alhakey boŋ cewendiyoŋo

Adamiizey alhakey fondey kã boŋ i nu a cin hima ku koy ndu sijirey teyoŋo, i hawgeyyoŋo ndu i

neesiyoŋo.

Adamiizey alhakey cedira manu cin kala margusiney fondey boŋ kã gu bora kulu gune ndu mo borey

kulu mu hew daŋ goyo se a teeyoŋo waate, sanda goyo teeyoŋo, a fisiyoŋo, a sijiriyoŋo, a

boriyendiyoŋo a ganayoŋo ndu a neesiyoŋo.

Jama ndu i jinekoyyoŋo poltikey si ku gaabi daŋ kala adamiizey alhakey nafey boriendiyoŋo se. ABDH

gu kande ngu gaakasiney sijirey jinekoyyoŋo mu boorri kã gu naŋ goyey mu te, i mu saba. Sijirey,

poltikey ndu jinekoyyoŋ alhaaley kulu si kala alhakey ndu tilasey kã gu nduniya alhakey gana ga.

Hõwo, i su ba kalu nduniya meyrey huwey senney kã gu jinekoyyoŋ margusiney gune adamiize

alhakey boŋ mu te a folloŋ.

I gu laabiizey no bõfeerey adamiizey alhakey boŋ kã gu naŋ i mu du ku kabe daŋ jama poltikey sijirey

ga borey baahuna mu du ku te.

Halu fondo hĩzey wey key kulu borey gu te saay kã naŋ sennu sambukey mu du sennu fo kaŋ I

keyendi: • Senno wala senda gu jama kulu nafa • Borey jere gaaba mu tilasendi i mu goy fo te

• Senno gondu nafa gofonduma margana kã a gu gune do, wodin mo bande margana no ngu

hawgey ndu senno. 9 . internet fondey

www. amnesty. org/fr : fonda gana « adamiizey alhakey beyra »

www.un.org/pubs/cyberschoolbus/ : sitto wo no gu naŋ zãkey, arwasey ndu hondiyey mu du alhabarey ngey alhakey boŋ

www.ohchr.org/fr : fonda gana « er won adamiizey alhakey »kã gu naŋ er mu du nduniya adamiizey alhakey fondey won alhabarey. fonda gana « adamiizey

alhakey won meyrey » kã gu naŋ er mu du alhabarey kunda kã gu hawgey ndu adamiizey alhakey boŋ. Er gu hini ku bey mo labey dimma kã yedda

adamiizey alhakey won tirey ga er gu hini ku du labey din won tirey kã i te fonda din ga.

AD

AM

IIZ

EY

AL

HA

KE

Y

49

Dumbari 2. Adamiizey alhakey fondey ndu I alhaaley

Hinokoyey su hini ku senney kulu kã borey wala marganey du gana. Senney kã i gu daŋ batu zaariŋo ga

gu ba gumo, yadin mo no marganey hãyoŋey su ben. Wodin se, i gu hini ku yẽje ndu poltiko meyra borey.

Goyyey gu ba i boŋ kalu i mu du hay kã se no poltik beyrikoyney gu ne "boro mu bisa nu hinia ga." Senno

gu te i se gaabey sanda mate kã i nu a ci senney gorendiyoŋo fonda ga. Halu zaariŋo goyey ba gumo

meyra borey boŋ, wala halu cere dukurendiyoŋo ba, waatu dine kalu dey cermokoyni beerey kã gu goyey

fondey bey hine noŋ gu hini ku du ku goyo te a mu boori. Meyra su hini ku sendey kã gu jama kulu nafa

benendi. Amma jama sijira noŋ gu naŋ meyra borey mu du seedey kã gu naŋ i mu du ku sintin, wodin mo

bande i mu du ku ci hayey kã i gu ba ngey mu te. Alhabaaru nookey ndu laabiizey no tu jama sijira

cinkow beerey.

I mu beyrey keyendi kã gu naŋ laabiizey mu ngey alhakey hãyoŋey ndu ngey tilasey antum jama sijira ga.

A gu hege mo i mu borey kã boŋey feeri daŋ dendenyoŋey fondey ga, i mu du ku jama poltiko senney kã

gu i baahunowtara, ndu i jama baahunowtara gune. I mu ceeci fonduyoŋ, i mu tãgam hiney jama hino

borey kã gu hawgey ndu senney hawgeyyoŋo do.

CEWANDIYOŊO SIJIRA TIRA

Tira :

Dumbari 2 : Adamiizey alhakey deberey, fondey ndu alhaley.

Dumbaro beyra

I mu darza hayey beyrey ndu teerey deberey ndu da hanney gorendi ga adamiizey alhakey, fondey ndu

alhaaley gaabandi

Cewandiyooŋo ndu dondonyoŋo nafey I ma adamiizey alhakey fondey ndu alhaaley bey I mu adamiizey alhakey kã yoŋ ga bora ndu boro kulu gaakasina goy deberey fondey ndu alhaaley

gaabantey zaadandi. I ma adamiizey alhakey deberey, fondey ndu alhaaley Cewendiyoŋo te. I ma du da henno adamiizey alhakey deberey, fondey ndu alhaaley se.

Geyyoŋo : guuru 18 Goyjiney, cewandiyoŋo hayey/tirey - Sijirey ndu cewendiyoŋo tirey - CEDEAO tira - Silma - Foto - Tira yoŋ ndu soora dumidumi.

10.Project Citizen, sintino. Margaret S. Branson. [en ligne]. Fita ka i feri 15/06/2012. http://www.civiced.org/papers/articles_branson99. html

50

Sijirey kenediyoŋo

CEWENDO CEDIRA TIRA SILMÃKEYNA Dumbari 2: Adamiizey alhakey dabaray, fondey ndu alhaaley.

Cewo maayo wala cewandiyaŋo haalo: Adamiizey alhakey gaabendiyoŋo

Dumbaro I mu darzey, fondey, goy deberey gorendi ga adamiizey alhakey fondey ndu alhaley gaabandi.

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafaa

I mu adamiizey alhakey goy deberey, fondey ndu alhaley bey.

Cewey Hinayey ndu waanayoŋey ceeciyoŋey

Beyrey kenendey Deberey Geyyoney

1. -I mu adamiizey alhakey,

deberey fondey, senniizey

feeri

-Deberey ndu fondey -Ci nu beyra

-Tirey ceeciyoŋo

(enternetey ndu

masiney woney)

-Faajikaarey

-Jama goy

-Boro folloŋ goy

-Kakow

-Goy dendenyoŋ

-Te ku cebe

-Tiyaater keyna

-Deeseŋ

Guuru 2

2 -I mu adamiizey alhakey alhaali beerey ci

-Adamiizey alhakey al haali beerey

Guuru 2

3 -I mu adamiizey alhako beyrey goy deberi sijiri

-Adamiizey alhakey ce-diraw Guuru 4

4 -I mu du da henno ku du ku adamiizey alhakey fondey ndu alhaaley lelebu.

-goŋ da henney boŋ kã gu adamiizey alhakey deberey, fondey ndu alhaaley lelebuyoŋo cebe .

Guuru 4

5 -I mu deberey, fondey ndu alhaaley daŋ Cewendiyoŋo goyey ga.

-kundayey Cewendo ndu i tirey fisi fisiyoŋ. -Cewendiyoŋo ce-dira tirey - Cewendiyoŋo ndu a dendenyoŋo ceedira. -beyrey neesiyoŋo

Guuru 6

AD

AM

IIZ

EY

AL

HA

KE

Y

51

Dumbari 2. Adamiizey alhakey fondey ndu I alhaaley

52

Waanayoŋey gorendiyoŋo :

Geyyoŋo : guuru 4

Goyjiney /Tirey Nduniya, gandey ndu labey tirey (deemokarasi ndu meyrey henno tira kã i tonton, dumbari 1 ku koy 7), ndu mo labey wone wala tira kulu dumi kã i gu gune fondu boŋ wala i gu hẽgen arajiya ga. Cewendiyoŋo wala dendenyoŋo cedira won walhã

Beyrey

Beyrey Alhaley ndu goy

waanayoŋo

Deberey ndu gorey

waanayoŋo

- I mu adamiizey won alhakey misey bey

boro mu borey alhakey fondey gana boro mu boro goyey te

boro mu fonduyoŋ ceeci kã gu adamiizey alhakey misey kaarendi a mu boori halu senni te

53

Ndunjia labey marganey beera kã i te deesambur 2000 ga no i nu senney wo katarey

FEYENDEY

GOYEY DEBEREY

Cewendikow albora wala weybora Cewkow alborey / weyborey

Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋ

-I mu cewkey cewo boŋ beyrey zeeney neesi.

-mu tu hãyoŋey se

-Tuyoŋ henno subanyoŋ I booba ga -Boro folloŋ goy

Cewo soola Goy 1: -I mu naŋ. cewkow alborey wala cewkow weyborey mu tiyaater keyna cebe kã la i gu adamiizey alhakey kã nduniya kulu ga bey taama. (Nduniya adamiizey alhakey senney bangendiyoŋo). I mu i hã i mu ci alhakey kã i taama

-I mu teyaater keyna te, i mu ci alhakey kã i taama.

-teyaater keyna -Jama goy

Goy 2: Cewendikow albora wala weybora mu goy kundayoŋ te a mu ne i mu nduniya adamiize alhakey senney bangendiyo tira boŋo cew. -hãyoŋ: cew, mu tu hãyoŋey kã I te adamiizey alhakey senno fonda ga se. -mu ne I mu cew, aye 1, 4, 18, 23 dey i mu ne cewkow alborey wala weyborey se I mu ceeci ku adamiizey alhakey hayey kã go no bey.

-I mu cew, i mu tu afo-fo wala cewendikow albora wala waybora mu kunda hãyoŋ te.

-te ku cebe -tuyoŋey tirey -te ku cebe -Tirey cewyoŋ ndu I fisi fisiyoŋo -hãyoŋey ndu tuyoŋey.

Goyey teeyoŋo kundey wala jama ga

-A mu fisiyoŋo te, a mu I zuku I mu seleŋ ku ye cere me ga, i mu senney daŋ batu yoŋo soola.

-cewendika albora wala waybora mu deberi halu kunda kulu mu ngey goyey cebe jama se.

-Faajikara mu te jama ga -tegoyey kwaarendiyoŋo miso

Beyrey fahamendiyoŋo ndu i saatu ku daŋ cere ga yoŋo

-A mu cewkey ga ku i alhabaarey kã I kande haru a mu boori, a mu I keyendi ku du ku i kubendi.

-I adamiizey alhakey senney misey, I fondey ndu I alhaaley kã cewkey katarey saata ku du ku I daŋ cere ga senney marganyoŋo walhâ boŋ

-senney marganeyoŋo Walhâ

Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo

-A mu neesiyoŋ alhaali te kã gu cebe nõ kã I go ku adamiize alhakey taamayoŋo gẽji

-I mu senda feri -Boro folloŋ goy

Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo

-A mu cewkow alborey wala weyborey ga i mu koloobuyoŋ te, ku du ku adamiize alhakey no gaabi, ku faasa i se.

-I mu jama margan i mu koloobey te kã gu key ku faasa adam i i ze alhakey se I mu dogney ceeci hinakoyney do

-Jama marganyoŋo ndu borey mu hure margana ga -Marganey beeri -Bora kulu mu kookari

AD

AM

IIZ

EY

AL

HA

KE

Y

54

Adamiize alhakey, deemokarasi ndu meyrey henno Iri su bande bande deemokaraasi no gaabiyoŋo ndu alhakey duure se, ndu mo adamiize alhakey ndu bõduura fondu beerey kã nduniya kulu gu bey hawgeyyoŋo ndu jinekoyyoŋo mo alhakey. Fondey wey boŋ, wey kã iri sooti ne:

I mu hawgey ndu adamiize alhakey, i mu goy ndu I kulu kã go nduniya senney bãgendiyoŋo tira ga.

Labey kulu ga, i mu ceeci ku jama borey alhakey poltikey, arzakey, baafuney ndu naamey

woney, I fo kulu no gaabi, i mu hellesi.

Labey kulu ga, i mu gaabi daŋ ku goy ndu deemokaraasi goyo fondey ndu a misey, i mu hawgey mo ndu adamiize alhakey, mba dumi keyna ga a hun.

I mu tãgam ndu weyborey taabu dume dumey kulu, ndu mo i mu goy ndu fondo kã boŋ i waafuku kã gu tãgam ndu weyborey feyãkfeyãkyoŋo.

i mu fondo konno yoŋ sambu kã ga ceyowey, ceyow goyteerey ndu ngey windey hawgey, a mu hellesi ndu feyãkfeyãkyoŋ, ndu dumi feyãkyoŋ kã go ku tonton dey ku koy iri baahunowtara ga mu ben. Hayey kulu no ngu naŋ gorey henno ndu cere yaafa yoŋ iri baahunowtara ga mu du gaabi.

55

Dumbari 2. Adamiizey alhakey fondey ndu I alhaaley

I mu goy cere ga ku labey polktikey kã gu borey sasabendi gorendi, kã gu naŋ laabiize kulu mu kabe daŋ poltiko goyey ga.

I mu alhabaaru nookey alhakey keyeŋdi i mu du ku ngey goyo te, ndu borey kã gu i ka alhabaaru mo woney.

Borubuuna hellesiyoŋo

Iri gu him daŋ kã gu naŋ zãkey ndu jama borey kã labo balaawey, tegoyey kã gu dum tuusu, wãgey ndu hay kã gu hima nda go ku taabendi mu du gaakasiney ndu hellesey kã yoŋ gu i no i gaham baani ndu waasi.

Fondey wey boŋ, wey kã iri sooti ne: I m jama borey hellesiyoŋo fondey keyeŋdi, i mu i no gaabi sendey alhaaley ga dãgu mata kã nduniya adamiize alhakey nu a gaayi nda. I mu labey margusina no gaabi, i mu labey kã go ku borey kã wãgey go ku gaarey ngey labey la ga goyo ga. Fonda din ga, i mu naŋ ngey gaakusina mu koy cere bande, i mu borey din kulu ga ndu lakkalkeney ndu burcintarey ga, i mu du ku ye ngey borey ga ku goro. I mu labey zuku i mu kabe daŋ tirey ga, ku du ku goy ndu zãkey alhakey fondey, ndu mo waafakeyoŋo kã gu seleŋ zãku keyney kã yoŋ i daŋ wãgey ga, i neereyoŋo, weyboriizey keyney weykuurtarey ndu furukutarey filmey kã ga zãku keyney go.

I mu Afiriki beeju cindey ka Iri gu Afiriki deemokarasiya no gaabiyoŋo, wodin bande, iri gu kabe daŋ Afiriki borey kã go ku tãgam halu baanu gora ndu jinekoyyoŋ geyanta mu tabbati, talkatara mu zebu, Afiriki mu du ku goy ndu nduniya arzaka hawgeyyoŋo fondey.

Fondey wey boŋ, wey kã iri sooti ne: I mu Afiriki deemokarasiya poltiko marganey ndu meyrey huwey ga I mu gandey ndu labey fitiney kosoreyyoŋo fondey no gaabi, i mu yedda ndey, i mu poltiko keyendi, i mu Afiriki fendo baanigorey goyey gaakusiney ndu nooru kã gu naŋ I goyo mu du ku te. I mu fondo konnuyoŋ sambu kã gu talkatara benendi, Afiriki mu koy ndu jina, a garey mu tuusu, labu waaney ga jiney neera mu boori, jinekoyoŋ gaakusina (APD) mu tonton, labo wonu compaƴey feriyoŋo mu te gumo, ndu mo beyrey mu te labey kulu ga. I mu Afiriki ga a mu du hinia beeriyoŋ, a mu du ku siida ndu doorey kã gu diksa karu ku seyyoŋo gaayi.

56

Tirey kã i gune ku goy - AGI, Marc. Nduniya adamiizey alhakey fondey keyendiyoŋo won tira kã Rene kazin katarey.

Antibes: Editions ALP'F Azur, 1980. - Kaba Sididi, sirgal won adamiizey alhakey tira kaŋ se I gu ne collection Xaam saayoon, 1997. - Seck, Cheik Yérim. Keba Mbeye: zuzu beeri won wãgu jiney fondey (avantpropos de Robert

Badinter; Préface d'Ahmadou Mahtar Mbow). Karthala, Paris 2009.

Internet tirey Internet fondu nafantu foyoŋ: www.amnesty.org/fr: I mu dobendo gana « adamiizey alhakey beyyoŋo »

www.un.org/pubs/cyberschool bus/: Internet fondo wo ne si kala zãkey, arwasey ndu hondiyey ma ga i mu du ku adamiizey alhakey bey. www.ohchr.org/fr: i mu dobendo gana « er adamiizey alhakey » ku du albabaaruyoŋ adamiizey alhakey gorendiyoŋo misey boŋ. I mu dobendo gana « adamiizey alhakey beyyoŋo fondey » ku du alhabaaru adamiizey alhakey ganayoŋo marganey boŋ. Er gu hini ku bey mo labey kã nu adamiizey alhakey gorendiyoŋo misey daahirendi, er gu du mo labu boobow won senney tiruyoŋ.

AD

AM

IIZ

EY

AL

HA

KE

Y

57

KUBENDEY kubendi 1.

Debero kã gu adamiize alhakey daŋ sijirey ga

Fo no tu adamiize alhakey debero?

Deberi no kã ga i gu adamiize alhakey daŋ me ga, i gu goy ndey hay kulu kã tu nduniya labey marganey beera senney, a tirey ndu a goy sijirey ga. Debero dine no ngu hini ku labey jinekoyyoŋo gaakusinukey gẽji I mu labu fo gaakusiney halu a ma ngu adamiize alhakey lelebendi. Adamiizey alhakey debero no i gu adamiize alhakey hellesiyoŋo goyey te ku gorendi nda.

Fo no tu adamiize alhakey debero?

Hay no kã gu naŋ borey mu faham sibiley kã gu

adamiize alhakey kã i gorendi nduniya

adamiize alhakey fondey boŋ boriyendiyoŋo

gẽji ndu mo alhaku koyey hinia tontoniyoŋo, i

mu i ceeci, alhaku hawjukey mo mu ngey

tilasey toonendi.

CCA senniizey / UNDAf 2007 jiire, fitu 14

Fo no tu adamiize alhakey debero? A gu cebe kã adamiize kulu go ndu ngu alhaku, borey kã gu hawgey nda mo, a gu i tiŋey ka tarey. A gu te hay kã gu naŋ i mu adamiize alhakey kulu boriyendi duumi. boriyendiyoŋo ndu jinekoyyoŋo kulu nafey follonka no a gu kande I se.

Fo se i gu yedda ndu adamiize alhakey debero

jinekoyyoŋo se?

Darza

Jinekoyyoŋ sijirey nafa

Meyrey sibiiley darza tontoniyoŋ nduniya labey margana se.

Nduniya labey kulu fahama.

- Nafa: jinekoyyoŋ margusiney sijirey kulu

hima ku adamiizey alhaku fondey

boriyendiyoŋo daŋ jine mata kã i nu a ci nda

nduniya adamiize alhakey keyendiyoŋo

tira ndu goyo tiru foyoŋ ga.

- Fondey: adamiize alhakey fondey gu jine

koyyoŋ cebe margusiney ndu

gaakusiney goyey ndu sijirey teeyoŋo ga.

boriyendiyoŋo: Jinekoyyoŋ margusina gu

alhaku hawjukey hinia tonton, i mu du ku

ngey tilasey toonendi, alhakukoyey mo mu

ngey alhakey ceeci.

Jinekoyyoŋ margusiney sijirey kulu hima ku

adamiize alhakey fondey boriyendiyoŋo daŋ

jina mata kã I nu a ci nda nduniya adamiize

alhakey keyendiyoŋo tira ndu goyo tiru

foyoŋ ga.

Nafa: jinekoyyoŋ sijirey kulu nafa kokowanta

no tu adamiize alhakey toonendiyoŋo: Nduniya

labey margey beera yedda nda:

• A gu fondu beeribeerey ceeciyoŋo no gaabi.

Sijira alhabaarey su hun kala nduniya

alhaaley margey beera won kundayey ndu i

deberey ga.

58

Adamiizey alhakey fondey no ku margukusiney ndu sijiri fondey boriyendikusiney goyey ndu sijirey teeyoŋo ga Fondey: adamiize alhakey ganayoŋo noŋ gu fondey keyyendiyoŋo boryendi. Adamiize alhakey fondey no gu hiddu ka batama kã ga jinekoyyoŋ go. Adamiize alhakey fondey no gu cebe mate kã i hima ku te jinekoyyoŋ fondo ga.

Labey gu ba hini kã gu borey hallasi, i mu ngey tilasey toonandi.

Neesiyoŋ & fisiyoŋ

gunuyoŋ ndu boriyendiyoŋ

Goyey beery ka tareyyoŋo

Goyo te yoŋo Sijiira soola ndu a teyoŋo

Adamiizey alhakey fondey

Alhaku fondu keyna: Sijira waate hay

keyney kã fondey no i go ku hã fondey

bande, ne..

...jinekoyyoŋ sendey beyrey sanda adameyzey alhakey boŋ senney (neesiyoŋ)

... jinekoyyoŋ nafey bãgendiyoŋo fondey kaŋ i gu gana keyendiyoŋo

Adamiize alhakey misey

Nduniya kulu hay no, a su tuusu a su fersi Cerediyoŋ ndu tẽji cere la yoŋ Sawyoŋ ndu hã sindu feysam Gayoŋ ndu cere daŋyoŋo Sariya nafa ndu a gaabo

Adamiizey alhakey keyendiyoŋo ku naamey gune

Naamey fahama go alhaaley kã gu adamiizey alhakey keyendi ga. Halu i nu naamey no gaabi, a gu naŋ borey mu faham sijirey se a me boori. Day mantu wodin se no boro gu ne kala i mu boro naamo dake beene hala a mu kande borey ga fitin. Naamuyoŋ go no kã, boro mu tãgam ku i ceeci I mantu kala boro alhakey no. CEDEF go ku tãgam ndu weyboro alhakey keyendiyoŋo .

Jinekoyyoŋ margusina gu kande ngu gaakusina

tiŋakoyey hino tontoniyoŋo ga i mu du ku ngey

tiŋayey toonendi, tiŋey hayey mo i mu tiŋakoyey

deke i boŋ

teyoŋo: i mu amaana kã go adamiize kulu

ndu ngu labo game ga no gaabi (hãyoŋtiŋey).

I mu di za sarrusu goyey kala a mu koy

gonitarey no gaabiyoŋo ga, ku adamiizey

alhakey hã, ku i gorendi.

59

Alhakukoyey ndu alhaku hawjukey

Alhakukoyey: ngey boro 6 652 595 567 (sanda nduniya borey me nda me). Boro fo kulu, alboro, weyboro wala zãka. Gakaarey wala gabi, dumu kulu kã dumu no. Talka; arzakuke wala marganey.

Alhaku hawjukey: i su ba, zama labey ndu labey jineborey. Waati foyoŋ, boro yoŋ gondu ngey boŋ tiŋey yoŋ. Boro wala goyey kã go ngey boŋ gorey ga gondu jinehunetarey, jama do hayey. I gu hima ku i alhakey batu.

Hinia tontoniyoŋ nafey Adamiizey

alhakey teyoŋo nafey

ndu I gorendiyoŋo

Alhakey ceeciyoŋo ndu I teyoŋo

Goyey kã I gu jin ku te ka tarey yoŋo

Adamiizey alhakey boŋ hiniey tontoniyoŋo

Gaabo kã gu Hino no

Garu hayyoŋ hinii

Adamiizey alhakey wo nduniya kulu hay no kã

boro kulu si hini ku taama

Wone ma ga, boro kulu se no i su hini ku alhaku fo gẽji. Adamiize alhakey hellesiyoŋo, fondey ganuyoŋo poltikey ndu jama sijirey hima ku bara ndu : Kuntuyoŋ kã gu cebe borey kã i go ku yebande wala i si ku i daŋ borey ga. I mu du deberi yoŋ kã gu alhaaley din gẽji.

Adamiizey alhakey su feyfey, I go ku dobudobu mo cere ga

Wo ne ma ga, i mu alhakey bey, i mu i kosorey ku wa ndu hay futo. Ciito fondey ga: I mu su alhakey dake cere boŋ kosoreyyoŋo ga. Hino gu hima: A mu jinekoyyoŋo sendey kulu lasaabu ku i te boŋ folloŋ, a mu du ku i daŋ cere bande. Labo meyrey huwey: I mu saruusey ndu cere game ga hawgeyyoŋo daahirendi.

I mu saruusey kã gu hawgey ndu kosoreyyoŋo, ndu a ganu ku gunuyoŋo ndu garahãyoŋo daŋ goyo ga

Adamiizey alhakey su feyfey, I go ku dobudobu

mo cere ga Wo ne ma ga, i mu alhakey bey, i mu i kosorey ku wa ndu hay futo. Ciito fondey ga: I mu su alhakey dake cere boŋ kosoreyyoŋo ga. Hino gu hima: A mu jinekoyyoŋo sendey kulu lasaabu ku i te boŋ folloŋ, a mu du ku i daŋ cere bande. Labo meyrey huwey: I mu saruusey ndu cere game ku hawgeyyoŋo daahirendi.

I mu saruusey kã gu hawgey ndu kosoreyyoŋo, ndu a ganu ku gunuyoŋo ndu garahãyoŋo daŋ goyo ga

Adamiizey alhakey gu borey sasabendi, a su feyãka te borey game ga Wone ga sariya, saruusi goy, borey ndu cere game ga ndu marganey game ga feyãka kulu si. I gu saruusey kã gu hawgey ndu kosoreyyoŋo daŋ goyo ga. Ciito fondey gu hima... Labo goyey huwey hima ku.. Poltikey hima ku...

60

Adamiizey alhakey gu goy ndu bora kulu. (boro kulu su ye bande)

Fondo wo no gu cebe kã adamiize kulu gu hini ku kabe daŋ halu a di daama, a kookora mu boori, a mu su ye bande mo. Kosoreyyoŋo saruusey mu kabe daŋ. Jinehuney marganey, deberey ndu cedirawey ga, i hima ku du: fondoyoŋ kã gu naŋ boru kulu mu hure sooley ndu jinekoyyoŋey ga. alhabaari subanantuyoŋ Fondo kã gu naŋ borey kã i kabe bande mu ngey me daŋ senney ga. Meyrey huwey do hare, i hima ku: Demokaraasiya fondey no gaabi. I mu su demokaraasiya fondey ndu naamu hayey naggasendi. Jama borey marganey hima: I mu gune, i mu su kabe selle boro fo ga, i mu bara ndu hinia. I mu lakkal ndu sootiyey kã i gu sambu.

Hino borey hima ku Sootiyoŋ sambu mosomoso kã gu garhayey fondey sijire kã su gaabi hãse. I mu goy ndu adamiize alhakey do hare gofonduma tiŋey, saruusu keyney ndu ibeerey ga. Garhayey fondey Fondey wey gu ba: Halu sohõ, alhabaaru sambukey mu goro ngey boŋ gorey ga, hay kulu mo mu su i lakkaley tunendi. Marganey kã gu tãgam adamiize alhaku se mu weyborey ndu alborey daŋ saawara ga ngey ndu borey kã i kabe bande.

Adamiize alhaku kosoreyyoŋo saruusey mu kabe daŋ Jama borey marganey. I mu moy daŋ ku guna halu gofonduma go ku adamiize alhakey toonendi. I mu adamiizey booney ka cere ga, i mu ceeci mo borey mu du barmey. I mu ngey boŋ alhabaaruyoŋ no ndu ngey bõhawey samba nduniya adamiize alhaku batuyoŋ marganey se.

Adamiize alhaku kosoreyyoŋo saruusey mu kabe

daŋ Labo jineborey kulu, gofonema ndu alhaku hawjukey mu hawgey ndu adamiize alhakey. Garhayyoŋ fonda: Fondu gu ba: I mu gana fonduyoŋ kã gu nafa i gu muraadu feeri mo. Adamiizey alhakey kosoreyyoŋo saruusey ma lakkal daŋ. ciito fondey himma ga: Adamiize alhakey kosoreyyoŋo fondey Sabendo. I mu fondoyoŋ ndu deberiyoŋ gorendi i mu du ku tiŋey toonendi ku margan ndu adamiize alhakey.

61

KUBENDEY kubendi 2.

Nduniya, gandey ndu labey adamiize alhakey fondey

Fo no tu adamiize alhaku?

Adamiize alhaku hallasiyoŋ

fondey labu gandey ra

Ciito fondey keyendiyoŋo, hay hennoyoŋ kã borey gu ba. I mu borey burcintara keyendi (bõduura, sabuyoŋ burcintarey nduniya misey kulu ga. A gu labu kulu gune. Nduniya labey margana sennu no.

Nduniya marganey beera tira ga

Goyjiney Goyey misey

Afiriki waafaka goyjiney adamiize alhakey ndu labey borey woney ma ga.

Mate kã a gu te ndu Afïrk

margana kã gu hawgey

ndu adamiize alhakey

ndu labey borey woney.

Adamiize alhakey ciiti

huwo, Afiriki ga, CEDEAO

ciiti huwo.

Nduniya marganey beera tira ga

Labey ra adamiizey alhaku batuyoŋ fondey Lakkalyoŋo

Ciitu huwey ndu meyrey tirey, meyrey hu

nafantey (dipitey huwey, gofonema ciiti huwey,

saruusey kã gu hawgey ndu adamiize alhakey

huwey)

Sijirey ndu fondey kã nu borey boŋey feeri. Jama

borey marganey nafantey ndu alhabaaru

sambukey kã gu ci hay kã i ba.

Nduniya marganey beera tira ga

Adamiize alhakey batuyoŋo fondey labo, ganda ndu nduniya woney game

Nduniya ndu ganda batuyoŋo gu koy cere se

Nduniya ndu ganda du fondey kã gu goy labey ga

Nduniya ndu ganda batuyoŋo halu labey deberey ben

Labey woney ga hima ga nduniya labey woney gana.

Nduniya marganey beera tira ga

62

63

tirA

Labiizetarey ndu a keyendiyoŋo

3

« Hala boro ga ne boro fo mu hay hanno te, boro no gu sintin » 1. Laabiizetarey ndu a keyendiyoŋo; CIQ Etang de Oliviyer won sitto no (en ligne), fita ka feri jiiru 2912 andusaru hando uttu

15 http://ciq .etanolivierɨstres.over-blog.fr/ɲɛɛ/-212670.html

64

LABIIZETAREY NDU A KEYENDIYOŊO

1. labiizetarey 2. labiizetarey

keyendiyoŋo

sintino

Boru su hay ndu labiizetarey. Hay no kã gu ba dendenyoŋ ndu tãgami kuukow; a gu ba saaliyoŋ waatu kulu. Adamiizey kã go ngey boŋ gorey ga, halu i gu ba ngey baahunowtara mu boori kala dey i du beyrey, gonitarey, nduniya gorey waaniyoŋ, labiizetarey henno ndu i burcintara. Fondo wone ga, labiizetarey gorendiyoŋo nafa no tu, a mu te hay kã gu naŋ laabiizey mu key ku ba demokarasiya i mu kabe daŋ wala i mu me daŋ poltik, arzaka, naamu ndu baahunowtarey fondey ga. CEDEAO labu boobow ga no fitiney go. Wodin bandu deemokarasiya go ku yẽje te zama sappey bande sabuyoŋo su ba gumo. Laabiizey kabe dãyoŋey su ba gumo labo goyey ga, ngu mo noŋ gu te kã arzaka ceeciyoŋo su waasu; a gu baanigorey geyante mo gẽji ganda labu ga. Wodin ma ga cewo wo kã gu seleŋ labiizetara ndu a keyendiyoŋo boŋ go ndu hĩfa gumogumo. Yadin ga, wo kã i go ku ceeci no tu borey mu hune cere boŋ, i mu cere beerendi, i mu cere naamey beerendi. Yadin mo no tirey kã i te fondo weyneyoŋ ga, i mu goy ndey.

Tira beyra I mu labiizetarey keyendiyoŋo ndu labiizetarey darzey ndu beyrey gorendi ndnuyia gorey alhaaley ra.

Tira dumbarey

1 Labiizetarey

2 Labiizetarey keyendiyoŋo

65

Dumbari 1. Labiizetarey Dumbaro beyra

I mu labiizetarey darzu beyrey gorendi nduniyu gorey alhaaley ga a mu borey no cermey ndu fahamey labiizetarey ndu nduniyu baahuney fondu ga

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafey

1. Borey mu du fahamey ndu cermey labiizetarey boŋ nduniya baahunowtarey fondu ga 2. Borey mu ba labiizetarey fondey gana 3. I mu cewendiyoŋo fondey keyendi labiizetarey boŋ 4. Borey mu ngey labiizetara daahirendi.

Beyrey kundayey:

1. Labiizetarey maaney

Labiizetarey: Laabiize mantu kala “boru no kã gu ngu labo nafa, ndu alhakey kulu beyra ndu i teyoŋo, sanda vota woney”. Labiizetarey mantu kala laabiize alhaali no. A gu naŋ i mu bey boro kã ndu boro kã yoŋ go koyru ga, kã yoŋ goro nõgoru ga za waatu geyanto, walu bine sohõ mo i mu bey boro kã ndu boro kã yoŋ go labu fo ga, ka gu naŋ bora mu du ku ngu baahunowtara te labo din ga. Labiizetarey gu boro no poltik do hare alhakey kulu, a gu tiŋeyyoŋ deke boro boŋ labo baahuna fonda ga.

Laabiize: Alhakuke no kã gondu labiizetarey ndu poltik fondu ga alhakuyoŋ, a gondu mo tiŋeyyoŋ labo do hare. Hõwo labiize gu himma daŋ a labo mu hellesi. A gu hima ku ngu tiŋey toonendi.hino kamba (sanda: lempo baniya, laluwayey ganayoŋo, soojutarey teyoŋ, voteyoŋ…) Labiizetara cimi cimi no tu bora mu du labiizetara tira ngu hayyoŋo ma ga (kã nu a te labo boro) wala mo hino mu bora no nd'a. Dey kala bora mu je ku du ku du labiizetara tira.

Adamiize alhakey debero ma ga labiizetara Ngu noŋ gu labiizetarey nduniya marganey politikey fondey te. Wodin fondo ga, labiizetarey mantu kala labiizey kookaro ndu i hinia kã gu naŋ i mu kabe daŋ goyey ndu neesiyoŋey kulu kã i gu te labo hawgeyyoŋo fonda ga.

Bõfeerey ma ga i gu hima ku senniyoŋ te dãga: Labiizetarey boŋ senniizey:

• Poltik teeyoŋ ndu fonda/ labo ndu jama do burcintara • Bora kulu alhakey ndu jinehunetarey maaney ciyoŋo • borotarey, labiizey margeneyoŋ • Adamiize fo alhaku beerendiyoŋ • Demokaraasiya baahunendiyoŋ • Jama go baanigorey ndu cere diyoŋ

• Labiizetarey gorey

66

67

• Arzaka misey • Naamey feyfeyyoŋo boro mu yeddu nda • Hinii beerendiyoŋ ndu boro mu goy nda • Labiizey mu seleŋ ku ye cere me ga.

Sendey ndu bõhawey no tu: • Deemokarasiya saruusey sindu gaabi • Jaŋ ku naaneyyoŋ kã go hino borey ndu cere game. • Meyyoŋey senda • Borey jaŋ ku fahama labiizetara boŋ • Labey ga cere gaakusina ye banduyoŋo • Labiizetarey bõfeerey jaŋey • Deemokarasiya fonda ga labiizetarey boŋ fahameyyoŋ jaŋa • Labiizey jaŋ ku labiizetarey beerendiyoŋ boobow • Seleŋ ku ye cere me ga kã si ku wasa • Labey cinuyoŋo kã boŋ labiizey si ku te me fo • Labiizey gaakusina si ku wasa.

2. Labiizetarey ndu labo jinekoyyoŋ

Labu ga, labiize ndu labiizetarey maaney gondu tontoniyoŋ kã iri gu te i se. Wodin ku te kã, labiize wo boro no kã gu ngu hiniya jere ngu labo hino do hare. Daŋga a gu ngu me daŋ hino fondey keyendiyoŋo ga, a gu ci hay kã ngu gu ba hino mu te wala jama mu te. Adamiize me senni kulu hima ku kande borey se nafa. Yadin ga, labiizey kulu mu kabe daŋ, i mu kande ngey gaakusina.

Deemokarasiya fonda ga, labiizetarey gu boro no alhakuyoŋ ndu tiŋeyyoŋ kã gu naŋ borey mu me daŋ gofonduma jiney hawgeyyoŋo ga. Yadin ga boro no kã gu lakkal daŋ gumo hiniey kulu hawgeyyoŋo ga.

Labiize kulu hima ku hino beerendi; zama demokaraasiya fonda ga no hiniey ka, dipitey mo no gu tirey daahirendi.

Kabe dãyoŋo fonda ga, labiizey hima ku goyyoŋ te koyrey ga, kurey ga ndu labo ga. I mu du ku faham ndu labo cedira. Amma, labiize kulu se alhaku hãyoŋo hima ku saba ndu a nu ngu tiŋey fo toonendi. Boro won alhako, boro mu bey kã boro fo mo alhaku no, yadin ga boro mu boro cindo mo alhakey bey. Arzaka fonda ga labiizetarey Wone gu seleŋ labiizey gaakusina boŋ arzaka marganeyoŋo fondo ga. Labiize hima ku bey hay kã no tu ngu goyo fondo wone ga gu margan ndu labiizey tiŋey kã gu ka alhakey bande.

LA

AB

IIZ

ET

AR

EY

ND

U A

KE

YE

ND

IYOŊ

O

68

I gu ba i mu labiizey boŋey feeri takusey ndu patantey banuyoŋo ga. Arzaka fonda gu ba boŋduuru henno ndu hinie cekeyanto kã gu nooru daŋ ku goyey te.

3. Labey cinuyoŋo sendey CEDEAO ganda ga: mate kã labiize hima ku te feyãkey hawgeyyoŋo fondo ga, labey ga ndu labey cere diyoŋo ma ga.

Boro mu hini ku baahuney ndu boro kã er nda labiizey feyãka go er game, a mantu kala labiizetarey

alhaali henno. A ga cebe kã boro yedda kã labo wo boro kulu wone no.

Halu i kande labu cinuyoŋ senne Afiriki labo ga, sanda, CEDEAO labey bumbey ga, i su hõgu kala

za annusaarey meyra waate.

Hiddey kã i zeeri annusaara meyra waate gu labey ka cere ga, a nu feyyoŋ te dumi folloŋ ndu cere

game, jameyoŋ kã go cere ga wala kã i say labu waanuwaanu yoŋ ga. Afiriki labey, mate kã i nu i

zeeri nda, gu waanu mate kã doŋ borey go ku baahuney cere ga ndu. Yadin ga, a gu sendi borey

mu key ku ba ngey labey hala i mu i cine, wodin mo za labey ga kala CEDEAO ganda ga.

Wodin se no deberi tejiyoŋ hima ku ka kã gu hawgey ndu feyãkuyoŋey ndu koy ndu yadin mu gey

borey game ga; politiko ndu arzaka fondey mu borey margan ku te afo Afiriki ga kulu su to CEDEAO

labey ga.

Borey mu ma cere se, i mu naŋ ngey baahuna mu te afolloŋ. Hõwo, senda kã go labey ga no tu

mate no i gu te ku naamu waanuwaaney te afolloŋ; labiizey cere diyoŋo mo mu tabbati, kã gu naŋ

labey mu su fey. “Feyãkey ndu poltiko fondey hawgeyyoŋo su te kala halu i nu borey sasabendi, i

mu ciito fondey keyendi borey game ga, jama yaariyoŋo fondey mo i mu i keyendi, haya kulu mu

borey nafa cere bande. Wone bande, boro mu ba ni cela boro kulu kã dumi no. Poltik fondu ga, i mu

naamey kulu no gaabi i mu koy cere bande, a gu bisa i mu i fey.

Feyãka hawgeyyoŋo, wo kã a gu ba dey no tu seleŋ ku ye cere me ga jinehuney ndu cere game ga,

cere beerendiyoŋ ga, labo cineyoŋo ma ga.

Boro kulu mu su ba ngu boŋ ku bisa ngu cela. Boro mu ŋaarey hay kã gu bora kulu nafa; ngu no tu

labiizetarey dẽjo.

Cewandikey gu hini ku labiizetarey sendey bãgendi cewkey se i mu faajikaarey a boŋ. A gu hini ku

ne i mu koy ku ceeciyoŋ te a boŋ, i mu tiruyoŋ antum kã i gu koy ku cebe jama se sanda: mu fitiney

kã go Afiriki weynukaŋey ga cewo te.

69

TIRA KEYNA SOOLA

Tira 3: labiizetarey ndu a keyendiyoŋo

Dumbari 1: labiizetarey Dumbaro beyra:

I mu labiizetarey darza hayey ndu beerey gorendi nduniyu gorey alhaaley ga.

Cewendiyoŋ ndu dondonyoŋ nafey:

1. Borey ma du fahamey ndu carmey labiizetarey boŋ nduniya baahuney fondo ra.

2. Borey ma ba labiizetarey fondey 3. I ma cewandiyoŋ fondo yoŋ keyendi labiizetarey boŋ 4. Borey ma ngey labiizetarey daahirendi

Geyyoŋo : Guuru 16

Goyjiney / Cew harey / tirey - Cew sijirey ndu tirey kã i ga nafa ndu - CEDEAO tira - Silmey - Fotey - Tirey ndu suurey.

Sijirey keyendiyoŋo

Cewey Hiniayey ndu waanayoŋey ceeciyoŋey

Beyrey kenendey Deberey Geyyoŋo

1.

I mu labiizetarey

gaabey bey

Beyrey jinekeyantey

ndu labiizetarey

senniizey

Tirey ceeciyoŋo

(wo kã i daŋ tira

ga wala wo kã

go odinaateero

ga)

Misey gunuyoŋo:

i mu labu fo

miso cew,

teyaater keyna,

faakaara

Guuru 3

I mu labiizetarey fondey

bey Labiizetarey misey ndu a

fondey Guuru 3

2 I mu ci goyey kã i gu te

labiizetarey mu koy jine Da henno kabe daŋyoŋ

labiizetarey goyey ra.

I mu di baarico se WKC

Guuru 4

3 I mu labiizetarey

cewendiyoŋo te Cewendiyoŋo jiney lasaabo

Cewendiyoŋo soola tirey

teeyoŋo

Cewendiyoŋo

Beyrey neesiyoŋo

Guuru 6

LA

AB

IIZ

ET

AR

EY

ND

U A

KE

YE

ND

IYOŊ

O

70

Dumbaru 1. Labiizetarey Cewyoŋey sijirey soola miso Tira 3: labiizetarey ndu a keyendiyoŋo

Dumbaru 1: labiizetarey

Dumbaru beyra I mu labiizetarey darzu hayey ndu beyrey gorendi nduniyu gorey alhaaley boŋ.

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋ nafey: boro mu te labiize cekeyanto

Bondeka / dendenyoŋ alhaaley: labiizetarey fondey

Waanayoŋey kã i gu ba borey mu du

BEYREY

Beyrey Alhaaley ndu goy

waanayoŋo

Deberey ndu gorey

waanayoŋo

I mu labiizetarey fondey bey I mu labiizetarey goyey bey I mu meero goyey bey ndu komino mudaarey

Boro mu labiizetarey da henno yoŋ cebe Boro mu kabe daŋ jama goyey ga, labo goyey ga.

boro ma kabe daŋyoŋ Nafey fahamendo labo goyey ga boro ma cebe nafa kã go labiize kabe daŋyoŋ labo cinuyoŋo ga.

Geyyoŋo: Guuru 2

Goyjiney /cew harey / Tirey

- Sijirey ndu tirey

- CEDEAO tira

- Silmey, fotey, hẽgenyoŋ ndu gunuyoŋ hay foyoŋ

- Tirey ndu sooruyoŋ kã gu seleŋ labiizetarey boŋ

- Internet fondey kã gu seleŋ labiizetarey ndu a Cewendiyoŋo boŋ

- Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo goyey teeyoŋo.

71

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo cedira

FEYENDEY

NASIRAW

BEYREY DEBEREY FƐƐRƐW Cewendikow albora wala

weybora Cewkow alborey / weyborey

Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo

Cewkey lakkal cendiyoŋ kabe daŋ labo goyo ga labiizetarey ma ga.

I mu tu hãyoŋey se I mu senniyoŋ te labiizetarey goyey boŋ

Hãyoŋ boobow ga boro mu sambu afo Boro folloŋ goy nu beyra Faajikaara

Cewo soola I mu cebe alhaaliyoŋ kã gu labiize fo kã su ba labo goyo senni, sanda: cere hĩka go ku diru ku bisa meeriya miyoga, i di fisu gu beeri. E su bey nangu kã nooro kã meeriya goku ta go ku gana. Afo mu ne yadin. E wo e vote i se. Wo kã cindi su e gune. Cewendika mu cewkey daŋ i mu tu sintino bora se labiizetarey henno fondo ga Boro fuwa mo i mu a fahamendi a mu ngu gaakasina daŋ meeriya goyey ga.

I mu fey kureykurey ku ceeci tirey ga, ndu ngey beyra bumbo ga laabaarey kã gu naŋ i mu sendey bennedi.

Tirey ceeciyoŋ kundayey ga goyo

Goyey teeyoŋ kundayey ndu cere game ga kunda kulu mu ngu goyey cebe.

A ma ne cewkey mu cebe mata kã ngey te

I mu ci hayyoŋ kã borey gu te

Borey mu margu ku faajikaarey Sendey bennediyoŋo

Beyrey tontoniyoŋo i no gaabiyoŋo ndu i dũguriyendiyoŋo

I cebe komin fo sijiri kã ga a goyey ndu a arzaka go I mu beyrey marganta cebe.

Kalaaso borey ma kunda fo goy gune ku sendey benendi faajikaaray kuukow bande

Faajikaara Ci nu beyra kundayey goyo

LA

AB

IIZ

ET

AR

EY

ND

U A

KE

YE

ND

IYOŊ

O

72

Dumbaru 1. Labiizetarey

Beyrey tontoniyoŋo

i no gaabiyoŋo ndu i

dũguriyendiyoŋo

A mu beyrey dunguriyendi, a

mu ci beyrey kã i du I mu ci alhabaarey ndu

yaamarey kã I gu no cere hĩka

se. I mu daŋ cere la ku I

dũguriyendiyoŋo soolu daŋga Labiizetarey fondey,Maaney,

j'inehuntarey ndu kominey

boŋ beyrey Labiizetarey goyey voteyoŋo

bande Kabe daŋyoŋo nafa labo goyey

ga.

jama goy

kakow ndu cereyoŋo

Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo

A mu ci sendey alhaali kã gu beyrey neesi

I mu cere diyoŋ goyey keyendi

ngey boŋ se. A mu beyrey dũguriyendiyoŋo

te kã gu labiizetarey goyey

ndu fondey gune ndu labo

wala komino ga goyey kabe daŋyoŋo

Boro folloŋ goy

Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo

A mu ngey goyyoŋ te lokkolo

ga kã gu naŋ lokkollizey mu kabe

daŋ goyo ga A mu goyey ganeyoŋ te.

I mu goyyoŋ suuban; i mu

goyyoŋ sijiri wala kundayoŋ kã gu sarusey goyey

gana ku di, wala meero woney,

kã i gu te lokkol fonda ga I mu goyyoŋ te lokkol cewyoŋo

jiiro me a me

delegey vota; I mu te kundayoŋ kã gu saaware ndu saruusey Teyaater keynayoŋ teeyoŋo.

73

Dumbaru 2. Labiizetarey keyendiyoŋo

Dumbaro beyra

I mu labiizetarey keyendiyoŋo darzey, beyrey gorendi nduniyu gorey alhaaley ga.

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafey

- Borey mu du fahamey ndu cermey labiizetarey ndu a keyendiyoŋo boŋ - Borey mu ba labiizetarey cekeyendiyoŋ fondey I mu cewendiyoŋo fonduyoŋ keyendi labiizetarey boŋ Borey mu ngey labiizetara daahirendi

Beyrey kundayey

1.Labiizetarey keyendiyoŋo

Maaney

Labiizetarey keyendiyoŋo: boro mu lakkal ye labo ga, a meyrey huwey ga, ndu a goyey ga. Boro mu sappe votey waate, labiize hima gu labo daŋ jine ngey ceecey ga.

Labiizetarey mo: boro mu goy ndu hay kulu kã gu hege nduniya baahuney gorey ga; cere beerandiyoŋ, cere daŋ me gayoŋ.

Labiizetarey keyendiyoŋo ga ci boro ma bakar jama hayey se. A ga ba boro ma te poltik do haray

lakkal, borey ma ni alhakey bey ndu ni tinayey komino baafuna ra. Labiizetarey cekeyendi munti

kala alhaali kã ra labiize ga nga alhakey ndu tinayey beerandi.

2.Darzey kã go labiizetarey keyendiyoŋo ra

• « Labu baakasinay » • Jama hayey beerandiyoŋ • Burcintaray • Da hannay • Goyey ga kabe daŋyoŋ • Sarendi cere se yoŋo • Boro mu ceeci jama hayey mu koy jina • Gaakasiney • Boro mu hawgey ndu gofonduma jiney

3.Labiizetarey keyendiyoŋo fondo ra saniizey:

Labiizetarey ndu a keyendiyoŋo sindu maana kala labo fonda ga. A gu hima i mu senniizo wo

bãgendi.

3.1. Labu : gofonduma alhaali no Larus, faransu ciinu tira beera (en ligne), fita kã I feri 12/06/2012 http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/Civisme%20 Larus, faransu ciinu tira beera (en ligne), fita kã I feri 12/06/2012 http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/Civismes

LA

AB

IIZ

ET

AR

EY

ND

U A

KE

YE

ND

IYOŊ

O

74

Dumbaru 2. Labiizetarey keyendiyoŋo • Boro kã go ga baahuney cere ra, poltik fondo ra, batame ra kã gondu hirri; boro yoŋ

mo no kã naamey ga hima cere hinii follon mo no go ga i mey. (Ciiti fondu kã ga meyrey tirey beyra cew ga ne kã labu manci kala boro jama no kã margu ga te afo, batame follon bon; a gondu nga burcintaray batama din ra ndu taray; a ga hini mo ga boro fo wala boro boobo tilasandi.

• Saruusey kulu fuuma no, hiniey dimma no, kã ga fayãka ndu labiize follon. Labu manci kala boro jama kã te afo, kã ga kay boro jama nangu ra, a ga seleŋ i ma ga. A se no hinii beero go batame ra kã i zeeri, a ga fay ndu labu cindo. Jama hawgeyyoŋo fondo ra, labu misa no ga hagu ga bisa hayey kulu adamiizey baahuney ra. Gomnato no ga a goyey te. Labu gondu hinia yoŋ kã nga hinine se no i go daŋga soojey, wala borey tilasandiyoŋ kã go fondo, WKC. I ga hini ga ne koyne kã labu manci kala meyrey huwey marganta ndu saruusey kã ga nan meyreyoŋ ndu goyo ma te. A ga tilas no labu ma borey hallasi, a ma goyey kulu te borey ma ga (biirima, gaham baani, hayey, daŋji, windunte ma hanan, wkc.) Gomnato saruusey no ga i te mate kã i na goyo fayfay ndu. A ga hima i mu kwaarandi mate kã labu arzaka hawgeyyoŋo go ga te ndu. Labu burcin hima ga bara ndu meyrey tira ndu hinii Labu yoŋ kã margu ga hini ga te sata kã beeri ndu labu follon, day i goy cere ra daŋga afo. Nga ga ci daŋga CEDEAO kã ra gondu labu waaniwaani yoŋ; waafakay go i game ra kã go meyrey tira nangu ra; a gondu jinefune kundukundu yoŋ kã yoŋ ga ci a meyrey huwey.

3.2. Labu (maana hinikãta)

• Adamiizey kã go ga baahuney batame follon kã gondu hirri ra dimmaa; i fundo follon, i taarifi fo; i naamu fo ce fo yoŋ i ciine fo, i poltik fondo fo.

• Bora kulu hayey, kã si fay, a ga fay ndu borey kã go a ra a burcintara mo ga beeri. Yadin ga labu wo boro yoŋ kã go cere ra no kã ga bey kã ngey himacara, taariifey, naamey, ciiney ndu diiney ga ngey margu. Labu manci kala poltik hayey no, a gondu jama yoŋ kã go ngey bon batame ra kã gondu hirri. Nga no ga sariya gorendi borey se kã yoŋ go meyrey tira follon cire. Labu ciine gondu misaali yoŋ kã i ga dunguryoŋdi ga te labu aleesi kã go daŋga boonay hayey labiizey kulu se. Adamiizey baahuney beyreykooni yoŋ ga ne kã kala da borey kã go ga baahuney cere ra kulu yadda kã ngey kulu labu follon ize yoŋ no. Dumi fo yoŋ kã go ga baahuney cere ra ga yadda kã ngey labu follon, a gar mo senni yoŋ kã bisa ma ga i go labu ra kã manci wo kã i go ga miila. (Silman: malinkey, yorbancey, fulaney).

Larus, faransu ciinu tira beera (en ligne), fita kã I feri 12/06/2012 http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/Etat 31318 31250 Larus, faransu ciinu tira beera (en ligne), fita kã I feri 12/06/2012 http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/Nations

LA

AB

IIZ

ET

AR

EY

ND

U A

KE

YE

ND

IYOŊ

O

75

3.3. Labu borey

"Boreyyoŋ no kã go ku baahuney cere ga batam kã gondu hiddu ga, kãyoŋ gondu naamu fo, poltik jineboroyoŋ: Burkina labo borey. (Labo borey ndu batama kã gondu hiddi ndu poltiko sijireyyoŋ no tu hayey kãyoŋ gu margan ku te labu.

TIRU KEYNA SIJIRA

Tira 3:labiizetarey ndu a keyendiyoŋo. Dumbari 2: labiizetarey keyendiyoŋo Dumbaro beyra

I mu labiizetarey keyendiyoŋo darza hayey, beyrey gorendi nduniyu gorey alhaaley ga.

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafey - Borey mu du fahamey ndu cermey labiizetarey boŋ nduniya baahuna fonda ga - Borey mu ba labiizetarey fondey I mu cewendo fonduyoŋ keyendi labiizetarey boŋ Borey mu ngey labiizeta daahirendi.

Waato : Guuru 14

Goyjiney / cew hayey / tirey - Sijirey ndu tirey - CEDEAO tira - filmey, fotey, hõgendiyoŋ ndu gunuyoŋ won hay foyoŋ - Tirey ndu sooruyoŋ kã gu seleŋ labiizetarey boŋ - Internet fondey kã gu seleŋ labiizetarey ndu a cewando boŋ.

Sijirey kenendiyoŋo won walhã

Cewey Hiniayey ndu

waanayoŋey ceeciyoŋey

Beyrey kenendey Deberey Geyyoŋo

1.

I mu

labiizetarey

gaabey bey

Labu, alhaku, tiŋey, labiizetarey,

alhakey ndu tiŋeyey i mu i ka

cere ga....

Tirey ceeciyoŋo

misaaley

lasaabu

Guuru 4

2

I mu ceeci fondo kã gu naŋ borey mu kabe daŋ labo goyey ga

Labo cinuyoŋo gaabi hayey: Labu gaakusiney ga Seleŋ ku ye cere me ga dumey ndu diiney game ga. dumey Feyyoŋo no gaabiyoŋo baasutarey no gaabiyoŋo.

Guuru 4

3 I mu labiizetarey

daŋ cewyoŋey ga.

Cewendo hayey lasaabuyoŋo

Cewendiyoŋ deberey tira

teeyoŋo

Cewendiyoŋo

Neesiyoŋ

Guuru 6

8. Larus, faransu ciinu tira beera (en ligne), fita kã I feri 12/06/2012 http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/Peuple

LA

AB

IIZ

ET

AR

EY

ND

U A

KE

YE

ND

IYOŊ

O

76

Dumbaru 2. Labiizetarey keyendiyoŋo

TIRU KEYNA SIJIRA

Tira 3:labiizetarey ndu a keyendiyoŋo. Dumbari 2: labiizetarey keyendiyoŋo Dumbaro beyra

Labiizetarey keyendiyoŋo darzey, beyrey gorendo nduniyu gorey alhali ga.

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafey

Bora mu ngu labiizetarey alhakey ndu tiŋey bey

Cewo boŋo / dendenyoŋo alhaaley:

Labo ciniyoŋ sendey: seleŋ ku ye cere me ga dumey ndu diiney boŋ.

Waaniyoŋ kã i gu ba

Beyrey

Beyrey Alhaaley ndu goy

waanayoŋo

Deberey ndu gorey

waanayoŋo

I mu Dumu bobow bey Diinu beerey beyyoŋo I mu ci dumi ndu diina Dumu dumey kã nu labu nafa a cinaro ga

I mu dum waaney ndu diiney beerendi I mu cere diyoŋ baahunendi labo ga I ma seleŋ ku ye cere me ga no gaabi dumey ndu diiney ndu cere game ga

I mu cebe heyey kã gu dumey ndu diiney margan I mu ci feyãkey din nafa I mu ci nafa kã feyãkey din gu kande labo cinaro ga. I mu senniiyoŋ no kã gu cebe nafa ka go feyãkey game ga.

Geyyoŋo : Guuru 2

Goyjiney / Cew hayey / tirey

- Sijirey ndu tirey

- CEDEAO tira

- Filmey, fotey, hengenyoŋ ndu gunuyoŋ hay foyoŋ

- Tirey ndu sooruyoŋ kã gu seleŋ, diiney, dumey; diiney ndu dumey feyankuyoŋo ndu labo

cinuyoŋo

Internet fondey kã gu seleŋ diiney ndu dumey feyankuyoŋo ndu labo cinuyoŋo.

LA

AB

IIZ

ET

AR

EY

ND

U A

KE

YE

ND

IYOŊ

O

77

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo sijiro cedira

FEYENDEY

GOYEY DEBEREY

Cewendikow albora wala weybora Cewkow alborey / weyborey

Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo

Cewkey fahama gosiyoŋo. hayey kã gu dumi ndu diinu feyãkey gune

I mu tu hãyoŋey se

I mu dumey ndu

diiney feyãku

senney te,

I mu faajikarey i

boŋ.

Hãyoŋ boobow ga

boro mu sambu

afo

Boro fo goy

Kande un beyra Faajikaarey

Cewo soola A mu ci misu fo kã ga boro hĩka kã dumey ndu diiney gu fey, i si ku saba diiney ga ifo jĩgaro boŋ.. Sindu: Noowel jingaro hane, alĩ, zãku fo kã perey bandu boro no, a nu Abdu burŋe a mu ka ngey do. Mahamadu, Abdu baabe wẽge a mu koy. Alĩ babe ceeci a mu yeeku kande Abdu baaba boŋ ama a wẽje.

I mu gurey gurey te ku ceeci tirey ga, ndu ngey beyra bumbo ga alhabaarey kã gu naŋ

Tirey ceeciyoŋo

Goyey

teeyoŋ

kundayey

ndu cere

game ga

kunda kulu

mu ngu

goyey cebe.

Cewendika mu ne cewkey mu ceeci ku sendey benendi, i mu ceeci labu cinuyoŋ fondey ga fonduyoŋ kã gu Abdu baabe faali a mu yedda ndu diinu waanu.

i ma sendey benendi.

kunda goy

Beyrey

tontoniyoŋo

i no

gaabiyoŋo

ndu i

dũguriyendiy

oŋo

A mu ne cewkey se i mu cebe goy kã i te I mu ci hey yoŋ kã borey ga te

Borey mu margan ku faajikaarey asaabu feeriyoŋ

LA

AB

IIZ

ET

AR

EY

ND

U A

KE

YE

ND

IYOŊ

O

78

Dumbaru 2. Labiizetarey keyendiyoŋo

Beyrey tontoniyoŋo

i no gaabiyoŋo ndu i

dũguriyendiyoŋo

I ci mate kã i gu te ku dumey ndu diiney feyãka, hay kã gu i murgan ndu i nafa labo cinuyoŋo ga. I mu beyrey dũguriyendiyoŋo te.

Kalaaso borey ma kunda fo goyo boŋ: I mu sendey benendiyoŋo deberey te; I mu ci hayyoŋ kã gu naŋ Abdu mu koy jĩgaro do I mu dũguriyendiyoŋo te sanda: dumey ndu diinu beerey himucerey kã go dumey ndu diiney din game ga feyãkey nafa labo cinuyoŋo ga.

Faajikaarey Kande nu beyra kunda goy

Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo

A mu sendey alhaali cebe ku beyrey neesi

I mu sendey boŋey yeti boro fofo I mu dũguriyendiyoŋ te beyrey kã i du boŋ dumey ndu diiney game ga.

Boro folloŋ goy

Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo

A mu goyyoŋ soolu lokkolo ga kã gu naŋ dumey ndu diiney mu cere di. A mu goyey gana ku gunuyoŋey sijiri.

I mu goyyoŋ suban; i mu goyyoŋ soolu, i mu sijiri jiiro me a me

Kundayey teeyoŋo Teyaater keyna

LA

AB

IIZ

ET

AR

EY

ND

U A

KE

YE

ND

IYOŊ

O

79

80

« Deemokarasiya kã gu boori mantu kalu hinii no kã gu borey sasabendiyoŋ gorendi; hino no kã ga borey bumbey no gu ngey boŋ suuban, a su hiddi daŋ adamiize kulu tonton se kala dey boro kã manu kookari wala kã manu ba. »

1 Farãsu won senni no. Edouard Herriot. [En ligne]. Fita kã i feri 15/06/2012. http://www. Farãsu won senni no.fr/demokarasi kã se borey faham a mu boorikã mantu hininikã ku sabuyoŋ fondo gana bora kulu gamehinini no kã la boŋ hawey si177702.html

TIRU

4

Deemokarasiya

ndu meyrey

henno

81

DEEMAKARASIYA NDU MEYREY HENNO

1. Deemokarasiy

a 2. Meyrey henno

Sintino

Sendey boobow kã go ku Afiriki weynukaŋey labey jinekoyyoŋo gẽji, daŋga zamba, hiniey barmeyyoŋ booba, politik... no tu deemokarasiya singowyoŋo sendey ndu meyrey. Demokaraasiya mantu borey hinii no kã i te, borey ma ga. Dey a gu hege i mu ceeci ku bey hala borey gu hini ku goyo din boriyendi wala i mu bey boro kã yoŋ dumi, CEDEAO ganda “go ku mey borey ma ga”. Kurey fo hayey, i hima gu tabbatendi kã labiize boobow noŋ gondu beyrey, laasaabu, gonitarey ndu da kã gu hege i mu du ku hure gofondma goyey ga; kã ga naŋ i mu ngey alhakey ceeci, i mu ngey tiŋey mo toonendi, deemokarasiya ndu meyrey henno gaabendiyoŋo fondoa ga. Deemokarasiya ndu meyrey hennu cewo i ma nu a te kala wodin ma ga.

Tira beyrey :

I mu cermeyyoŋ, deberiyoŋ ndu da cekeyanteyoŋ no borey se demokaraasiya ndu meyrey henno no gaabiyoŋo fonda ga.

Dumbarey

1. Deemokarasiya 2. Meyrey henno

82

Dumbari 1: Deemokarasiya

Dumbaro beyra

I mu darza, deberi ndu da cekayoŋte yoŋ gorendi deemokaraasi ndu meyrey henno gaabendiyoŋ fondo ra

Cewendiyoŋo ndu dondonyoŋ nafey

1. Borey mu du fahamey ndu darza demokaraasiya fondey boŋ

2.1 mu deberiyoŋ te kã gu naŋ demokaraasiya mu koy ndu jina, i mu goy ndu hay henney kã go labo ga

ndu nafey kã i gu du borey ga

3. I mu cewendiyoŋo te deemokarasiya gaabendiyoŋ fondo ga

4. I mu da hennoyoŋ no kã gu deemokarasiya no gaabi.

Beyrey kundayey :

Senniizo maana Abaraham Linkoln ne deemokarasi, a mantu kala "borey hino no kã borey te borey ma ga"2 I gu hini ku ne mo kã deemokaraasi munci kala: "Gofonduma kã go ku mey labiizey yedduyoŋ ga "Gofonduma alhaali kã gaabo si kala borey se" « hinii kã cedira labiizey noŋ gu moy deke a boŋ, ngey boŋ se wala dipitey » "Alhaali no kã ga labiizey gu hini ku jineborey barmey baanibaani, gofonduma gondu fondo kã gu mey zama se borey yedda a ga" labiizey mantu kala jama kã go cere ga labu folloŋ ga; ngey no gu mey ngey mo no i go ku mey. Mata kã borey gu deemokarasiya te nda: deemokarasi keyanta ndu siiranta Labo deemokarasiya ikeyante no; daŋga labiizey kulu (kala dey weyborey, zankey ndu alberey) gu margan nõgu fo ku sennu beerey sooti. Deemokarasiya ga bora kulu gu me daŋ senney kã gu labiizey gune ga; i sambuyoŋo ndu i teeyoŋo. Hõwo, politik fondey beyoŋey kulu ga, deemokarasiya kã manu key no; zama borey sindu hino ngey boŋ se dey boroyoŋ no i gu suuban kã gu seleŋ i nõgey ga (dipitey).

Deemokarasi darzey, fondey ndu a kãgey

Deemokarasi gondu fonduyoŋ, meyrey huyoŋ, misuyoŋ ndu dogney WKC… Kãyoŋ no tu a gaabo. Alhaley, alhaalu beegantuyoŋ no i baayoŋo kulu: bonduuri, sabuyoŋ, voteyon kã gu henen kã la zambu si, hiniey feyyoŋo WKC… Ama, demokaraasiya hawgeyyoŋo misu foyoŋ go no kã su bãgey.

83

Ngey no tu tirey kãyoŋ i antum kã i hima ku gana (votey bande, boro mu yedda kã i naŋ nu boro zeeri);

Deemokarasi darzey Hay beeri henno hĩka no demokaraasiya se, boŋduuri ndu borey sasabendiyoŋo. Hayey wey, adamiizey alhakey tirey kulu ga no i go: wey kãyoŋ i te 1789 wala 1948. Hay hennu foyoŋ ka ku tonton daŋga: sarendi cere se yoŋ, cere beerendiyoŋ, margusina, partiyey baayediyoŋo, boro mu yedda ndu feyãkey, gaakusina, baani gorey wkc.

Deemokarasi fondey • Votey: kã gu naŋ boro kulu kabo mu huro sennu beera sambuyoŋo ga. • Jama meyrey: hino si kala labiizey se, i nu gofonduma no amaanu a mu a gaayi. • Jama baayoŋo ndu borey kã su ba alhakey: hino si kala jama borey kã vote se, wey

kã manu du mo i mu i alhakey kosorey. • Meyrey tira: meyrey tira noŋ gu ci hiniey ndu nõgey kã me gofonduma gu mey ku key;

ngu mo noŋ gu labiizey kulu alhakey batu. A gu naŋ i mu fondey kã I sambu gune halu i go ku meyrey tira gana kã gu naŋ i mu meyrey tira cimendi.

• Hiniey feyfeyyoŋo (dipitey huwo, gofonduma ndu zuuzukoyre): borey kã ga sappey vota te (dipitey) su goyo te (gofonduma); borey kã gu seriyey te mo go no i mu du ku goyey te a mu boori.

• Seriya ndu borey sasabendiyoŋo: gofonduma sappey hima ku saba, i mu su baarabaara daŋ borey game.

• Ciitohuwey mu bara ngey bon gorey ga: ciitohuwey manu hima ku baarabaara te, i mu i fey mo ndu meyreyhu cindo.

• Faajikaarey mate kã nu ba: boro kulu mu ci hay kã gu kaanu a se, mu seleŋ misu kã ngu ba, alhabarey sambukey ma ci hayey kã i ba, borey ma ngey margey te mate kã i ba.

• Soojey yedda jama borey hino ga: soojey mantu boro kãyoŋ se i vote no,yadin ga jama hino noŋ gu i deberi

• Parti boobow ndu vote jinekeyante kã si ndu tilasendiyoŋ: parti booba game ga vote sindu boro fo tilasendiyoŋ, boro kulu gu vote, cimi voteyoŋ no, kã su te tugurey ga.

• Jama jiney: I mu hay kã jama kulu wone no hellesi. • Kabe dãyoŋ: labiizey mu kabe daŋ labo goyo ga. • Alhakey keyendiyoŋo hino: hiniey gu goy ndu alhakey, yadin ga hino sappey kulu hima gu

meyrey tira, labey ndu cere game waafakeyyoŋo fondey ndu labo tiru cindo gana a mu boori. • Hino barmeyyoŋo: i gu ba demokaraasiya fonda ga, hino mu barmeybarmey a mu su goro boru folloŋ kabe ga waatu kulu. • Labiizetara hawgeyyoŋo: labiize kulu hima gu bey ngu bon se, wala borey kã i suuban mu

bey fondo kã ga i go ku jama arzaka daŋ, bora kulu mo mu goyteerey tilasendi i mu ngey goyey te a mu boori.

• Wkc.

D

EE

MO

KA

RA

SIY

A N

DU

ME

YR

EY

HE

NN

O

84

Dumbari 1: Deemokarasiya

Deemokarasiya tirey a huwey ndu a goy jiney Tirey wey, huwey wey ndu goyey wey gu hinie ku cebe kã deemokarasiya gu huna: Ganda ga: Afiriki adamiize alhakey ciiti huwo, CEDEAO ciiti hùwo, dipitey huwo kãyoŋ no tu hu beerey. Afoyoŋ mey go no daŋga labo sasabendikey, adamiize alhaku boŋ yaamarukey, adamiize alhakey boŋ labo ga sappa, wkc. I gu hini ku barmey labu ku koy labu. Meyrey tira: a gu labiizey alhakey hellesi, a gu hino borey mo meyra cebe i se. Zuuzey hino: a hima ku bara ngu bon gorey ga; ngu no tu deemokarasi gẽgo. kanbey gondu marganeyyoŋ sanda koyre ga yaamarkowyoŋ, perfe do goyyoŋ, komino woneyoŋ kã ga konseyyoŋ go. jama borey: i gu te boro kãyoŋ gu hino kakow amma i gu hini ku hure hino borey game ga ku i sasabendi. aLhabaaru sambukey: i hima ku bara ngey boŋ gorey ga. I goy beera no tu i mu labiizey ndu hino borey ka alhabaaru ndu poltiko do hare sendey. Referandommo: a gu naŋ labiizey mu vote ku ci ngey diyoŋo poltiko fondo fo ga, meyrey tira fondo ga, wala dipitey huwo senni. Bora kulu mu kabe daŋ arzaka hawgeyyoŋo ga: a nafey no tu bora kulu mu kabe daŋ hawgeyyoŋo ga ndu sappey sambuyoŋo ga.

Deemokarasiya sendey ganda ga Deemokarasiyo no gaabiyoŋo ndu a jinekoyyoŋo CEDEAO ganda aa gondu sendeyyoŋ

Jaŋ ku tiru beyyoŋ: jaŋ ku tiru beyyoŋo kã go CEDEAO labu boobow ga gu labiizey gẽji i mu ngey alhakey bey, i mu i ceeci, halu i mu hure labo goyey ga. Wodin se labey hima ku nooro tonton cewendo fonda ga. Ngu ga deemokarasiya no gaabiyoŋo gu tabbati labey ga. Dumi feyãka: newo a gu hima i mu kookari ndu naamey kulu beerendiyoŋo, borey mu hure cere

ga ku te afo, ku marganu ndu baanigorey cewo ndu fitiney hawgeyyoŋo boŋ; Jaŋ ku goy ndu nafu hayey kã go labo ga: wodinyoŋ nduniya labey mu margan ku te afolloŋ

yoŋo ku ba ku a hasara. A gu hima i mu hawgey ndey daŋga labo arzaka. Soojey mu hino sambuyoŋo: meyrey tirey manu yedda ndu sooje mu hino sambuyoŋo deemokarasi ga. I gu hima ku a gẽji no zama labiizey hinine noŋ gu hini ku kande barmeyyoŋ deemokaraasi ga. - Hino sambuyoŋo kã ga i gu meyrey tirey barmey. - Talkutarey gu deemokarasiya keyendiyoŋo gẽji zama a gu cewyoŋ henno gẽji, a gu labiizey kabe

daŋ goyo gayoŋo gẽji, a gu zamba goyo mo baayendi. Yẽjey kã poltik fondey gu kande votey waate ku labey daŋ cere ga, a gu te mo lakkaltuney

Hay CEDEAO labey ga. Meyreyhuwey sindu gaabiyoŋo: zamba goyo ma ga, meyreyhuwey sindu gaabi, a gu deemokarasiya

gẽji. Goy ndu kunuhenno gu hini ku I no gaabo .

85

Hino daarendiyoŋo: adamiize alhakey taamuyoŋo, meyrey tirey barmeyyoŋo, jineboro hiddu daaruyoŋo, wkc.

SIJIREY TIRA

Dumbari 1: deemokarasiya

Dumbaro beyra

I mu darzu fahamendiyoŋo, deberiyoŋ ndu da hennoyoŋ gorendi deemokarasiya taabatendiyoŋo fonda ga.

Cewendiyoŋo ndu dondonyoŋ nafey

1. Borey mu du fahamey ndu cermey ndu fondoyoŋ deemokarasiya fonda ga. 2. I mu deberiyoŋ te kã gu naŋ deemokarasiya mu koy ndu jine, i mu goy ndu hay henney kã

go labo ga ndu nafey kã i gu du borey ga. 3. I mu cewendiyoŋo te dogoney fondu boŋ.

4. I mu hannuyoŋ no kã gu deemokarasi no gaabi. Geyyoŋo : guuru 18

Goyjiney/ Cewendiyoŋo hayey / Tirey - Sijirey ndu tirey kã gu cewo gune. - CEDEAO tira - filmey, fotey - Tirey ndu soorey

Sijirey kenendiyoŋo walhã Cewey Hiniayey ndu

waanayoŋey ceeciyoŋey Beyrey kenendey Deberey Waatey

1.

I mu senniize feri Deemokaraasi nafey, fondey ndu a gẽjey

Tirey ceeciyoŋo kunda ga goyo Kande un beyra

Guuru 3

2.

I mu faham ndu hay kulu kã go demokaraasiya ga.

Demokaraasiya tirey, a meyrey huwey, ndu a goyjiney..

Guuru 3

3. I mu sendowuyyoŋ bey. Demokaraasiya baahunendiyoŋo

sendey, labo ga ndu ganda ga. Guuru 2

DE

EM

OK

AR

AS

IYA

ND

U M

EY

RE

Y H

EN

NO

86

Dumbari 1: Deemokarasiya Cewey Hiniayey ndu

waanayoŋey ceeciyoŋey

Beyrey kenendey Deberey Waatey

4

I mu goyyoŋ ci kã gu

naŋ demokaraasiya

mu koy jine

Alhabaaru sambukey nafa

demokaraasiya no gaabiyoŋ ga

Tirey ganuyyoŋ

Faakaara partiyey dimma gaayiyoŋ boŋ

I mu te hay kã gu naŋ votey ma henene

bora kulu se, i mu su te mo yẽje;

Kakow Seleŋ ku ye cere me ga Faajikaarey Filmey laasaabo Dendenyoŋ Goŋ

Guuru 4

5

I mu demokaraasiya

cewendi

Cewendo hayey laasaabuyoŋo;

Cewendo deberey tirey teeyoŋo

Cewendiyoŋo

Neesiyoŋo.

Guuru 6

SIJIREY TIRA

Dumbari 1: deemokarasiya

Dumbaro beyra

I mu darzu fahamendiyoŋo, deberiyoŋ ndu da hennoyoŋ gorendi deemokarasiya taabatendiyoŋo fonda ga.

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafey

Vota miso

Cewo boŋo / dendenyoŋo alhaley:

Boro mu fondu hennuyoŋ sambu kã gu vota miso boriyendi.

Waanayoŋ kã i gu ba

WAANAYOŊEY

Beyrey Alhaley (dayey) Deberey (goyey)

I mu vota fondey bey

I mu laasaabu ku di jaŋ ku

deemokaraasi fondey

ganayoŋo won hasarey

I mu yedda ndu hay kã i du

I mu vota tira gana

I mu vota te ndu cimi

I mu du laasaabu henno

I mu vota fondey laasaabu.

Geyyoŋo : guuru 4

87

Goyjiney/Cew hayey/tirey Vota tira, fondo dãyoŋ tira, lokkolo cediraw tira, saruusu goy tirey, votey waate fotoyoŋ, votey

goyjiney (vota adaka, vota tira, porse verbey tira, koso, bikkey, tampoŋo, dawa, ãvoloppo, borey

maayey tira, lakrai, walhã.

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo sijiro cedira

FEYENDEY NASIRAW

GOYEY DEBEREY FƐƐRƐW Cewendikow albora wala

weybora Cewkow alborey / weyborey

Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo

Cewendika: mu cewkey hã ku du ku bey mate kã cine no i gu faham ndu hayey kã boŋ cewo gu te.

Cewkey: i mu tu hãyoŋey se

Hãyoŋ boobow ga boro mu sambu afo Boro fo goy

Cewo soola mu cebe tira fo ga nõgu kã vota bande yẽje te; mu cewkey hã ku i gosi i mu du kufaham hay kã. go tira ga.

mu gune I mu seleŋ tira ga wo kã i di boŋ.

Boro fo goy

Goyey teeyoŋ

kundayey ndu

cere game ga

kunda kulu mu ngu

goyey cebe.

mu cewkey fey kureykurey; mu ne cewkey mu ci mate kã i gu vote mu ne cewkey mu laasaabu vota bande misaaley, fo noŋ gu i te, fo no I gu hay; mu ne cewkey mu ci mate kã i gu te ku i benendi. mu cewkey margu i mu hãyoŋ tengey senney boŋ.

mu ci mate kã vota gu te nda; hala votey gu te (sooley) votey waate (mate kã vota gu te nda); votey bande; mu laasaabu vota bande Yẽjey mefaarey ndu wo kã i gu kande. mu faakarey i boŋ mu hawgeyyoŋo fonda sambu

kundayey goy Beyrey bãgendiyoŋo deberey. Faakaara teyaater keyna

Beyrey

tontoniyoŋo

i no gaabiyoŋo ndu

i dũguriyendiyoŋo

i mu ye ku kaarendi, i mu kubendi, senniize beerey feriyoŋo; vota waatu hĩza; mu di cewkey se i mu votey bande yẽjey mafaarey ndu hayey kã i gu hay ceeci; mu naŋ cewkey mu du fondo hennoyoŋ kã gu sendey din wi; i mu dungurendiyoŋ te walhã boŋ; mu ne cewkey mu hayey wey kulu antum.

mu senney feri: senniize beerey; votey waatu hĩza mu bey votey bande yẽjey ndu wey kã i gu kande ndu i mefaarey mu seleŋ i boŋ. mu votey fondu beery bey I mu ci hayey kã ngey te.

Jama goy Sendey hawgeyyoŋo deberey

D

EE

MO

KA

RA

SIY

A N

DU

ME

YR

EY

HE

NN

O

88

Dumbari 1: Deemokarasiya

FEYENDEY

GOYEY DEBEREY Cewendikow albora wala

weybora Cewkow alborey / weyborey

Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo

mu cewkey hã: I mu ci votey fondey; I mu ci sendey kã i ga hini ku du

fondu fo kulu ga; I mu ci mate kã i gu te ku i

benendi.

mu yaamarey gana Boro fo goy

Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo

mu ne cewkey mu metaasu boobow te kã gu koy ndu: Porpuganda; votey; vote kã bande sindu fitina

mu metaasey te vote cimi wone kã sindu yẽje ndu zeytarey boŋ.

Boro fo goy

89

Dumbari 2: Meyrey henno

Dumbaro beyra A mu fahamey, deberey ndu da hennuyoŋ gorendi meyrey henno fonda ga.

Cewenduyoŋo /dendenyoŋo nafey

1. Borey mu du fahamey ndu fonduyoŋ meyrey henno boŋ 2. i mu deberiyoŋ te kã gu naŋ meyrey henno mu koy jine, kã ga i gu alhaali henno kã go

labo ga no gaabi, ndu dumidumey alhaali henney 3. i mu cewendiyoŋ te kã gu naŋ meyrey henno mu duumi 4. i mu da hennoyoŋ no kã gu naŋ meyrey henno mu duumi

A Beyrey :

Sendey kã zamba goyo gu kande laasaaboyoŋo, ku cebe kã CEDEAO ganda ga borey

alhakey cekeyendiyoŋo gu sendi. Wone gu cebe kã meyrey henno gu gaabu. Meyrey

henno senniizo i manu a ka kala Ingilisi labu arzaka fondey beyrey ndu saruusi cewyoŋo

beyrey ga. 1990 no nduniya banco beero nu a bãgendi, ku fahamendi kã wodin hinine

noŋ gu naŋ labu mu koy jine.

Meyrey henna maana

Dũguriyendiyoŋ ga, i gu hini ku ne kã a maatu kala murgussiney kã go labo jineborey ndu talkey game ga labu hawgeyyoŋ fonda ga kã gondu:

- Meyreyhuwey kã i gorendi deemokarasiya fonda ga; - Meyreyhuwey goyey kã gu labo hawgeyyoŋ tirey gana. - Labiizey kã gu labiizetarey, ndu deemokarasiya fondey ganayoŋ ga kabe daŋyoŋ.

"Meyrey henno mantu kala fondey, kundayey, alhabaarey ndu lakkal daŋyoŋey marganta, kã gu naŋ

labo, meyreyhu wala saruusu beeri hilu kã dumi no goy mu te ku boori."

Meyrey henna fondey

Deemokarasiya fonda ga meyra gondu fondu taaci (4)

Tiŋey: mate kã a gu labo borey gune no, a gu labiizey gune. CEDEAO labey nu ngey goyey fondey

keyendi noŋ gu margan ndu adamiize alhaku batuyoŋ marganey cedirey; sindu mate kã i nu nduniya

adamiize alhaku batuyoŋ ndu waafakey foyoŋ gaayi nda. Day hala ku daŋ sohô, sendeyyoŋ go no kã

zamba goyey noŋ gu kandey ngey ndu adamiize alhaku taamuyoŋ cindo.

Wodin gu cebe kã, mantu deemokarasiya fondey keyendiyoŋo hinine noŋ gu meyrey henno jaŋey benendi.

A gu tilasu no jineborey ga, i mu lakkal daŋ labo cedira tirey borey mu i gana, ciitey mu te cimi boŋ,

meyrey tirey ganayoŋo fonda ga.

DE

EM

OK

AR

AS

IYA

ND

U M

EY

RE

Y H

EN

NO

90

Dumbari 2: Meyrey henno

Labiizey hima ku faham kã hayey kã ngey gu hã gofonduma do manu hima ku bisa a gaabo; a ciya borey do

hayey no, goyjiney wala nooro do hayey fahamey no , a hima borey mu duwey lakkal ga.

Wone ma ga labiizey hima ku du labiizetarey fahamey. Ngu no tu: « yedda, naaney, nduniya laasaabo, ndu

goyyoŋ kã yoŋ te dooney borey baahuna ga, kala naŋ kã i te borey se duumi hay ». J. Pershoor, Civitas

marga, Mexico kwaara, Sektambur, 1999.

Jama borey margana hima ku goyyoŋ te. I hima ku ngey kabe daŋ alhakey mu key, labiizetarey ndu borey

alhakey boŋ wensiyoŋo ga, ndu baanigorey ndu deemokarasiya mu key. I hime mo ku kabe daŋ alhabaarey

kã go sayyoŋo ga; i nu tãgam ndu goyey laaley ndu taaliteekey jaŋ ku diyoŋo, ku margan nda, i mu ngey

boŋ yoŋ te korey kã gu bõbaaney batu.

Kaarandiyoŋo: A gaabo no tu alhabaarey windiyoŋo kã mantu ndu taali. Hay kulu, borey kã a gu gune ku

hini ku maanu a, yadin meyrey huwey mo alhabarey gu naŋ borey mu senney cedira gana. Labo jineborey

gu hini ku me daŋ hebey nooyoŋo ga, jangaley taayoŋo ra, ndu borey baafuney boryoŋdiyoŋ ra.

Da gomnato ga ba nga teerey ma boori, kala a ma cin ga borey laabaarandi ndu sankey, kwaarayyoŋ ndu

borey ma sankey beyyoŋ ma ga. Nga ga no i ga du borey ma kabe daŋ labo goyey ra.

Labu kã ga goy ndu alhakey: ciiti fondey hima ga goy ndu cimi, labey goy tirey mo ma kay

cimi bon waanawaana tirey kã i te adamiizey alhakey bon.

Gaakasinay: Alboro ga weyboro ga hima ga mo daŋ sankey sambuyoŋ ra ngey bon se, wala i

bereykoyney ma me daŋ i se. Kabe daŋyoŋ hanna ga sintin ndu i mu nan borey ma ngey margey te,

i mu salan hayey kã i ba, kã sindu lakkaltunay. Borey hiniey mo ma nan i kabe daŋyoŋo ma te

nafa sankey sambuyoŋ ra. Silmankayna, borey ga hini ga te sata kã ga koy ga hâ (ceeci) wala

kã ga dogonay yoŋ te, ga hino tilasandi a ma sendey yoŋ bonza jama se, wala i mu di borey se i

ma ngey sendey din bonza. Satey kã go ngey bon gorey ra (ONG) ga hini ga goy wone yoŋ te.

91

Afiriki weynukaŋa ga, meyrey henno sendey.

CEDEAO gondu soolu hennoyoŋ meyrey henno gorendiyoŋ ma ga:

Waafakey A/SPl/12/01 deemokarasi ndu meyrey henno woney kã tonton waafaka kã te fitiney

kosoreyyoŋo, i hawgeyyoŋo ndu i saaliyoŋo , baanigorey ndu lakkalkeney fondo ga;

Waafaka kã i te borey koy ku yeeyoŋ mu dogon se, nõgorey alhakey keyendiyoŋo kã i

sambu jiiri1979;

Waafaka kã te labiizetarey fondey gaayiyoŋ boŋ jiiri 1982.

Hayey wey kulu su gẽji, sendeyyoŋ go no:

Zamba goyo kã su ben: a gu cindi labey ga koyne; zamba goy kã borey gu di ndu gandugandu

weney kulu go arzaka ceeco fonda ga, borey baafuna ga ndu labo cedirawey ndu deemokarasiya

fondey ga.

Gofonduma goyyoŋ kã anterpiriize foyoŋ su te a mu boori ku naŋ I mu ye ku arzaka ka labo

ga;

Cewendiko kã go gofonduma lokkolo ga kã manu jiiro cewo te ku benendi zama se a go ku

bana ku cew lokkol fo ga; kala zãkey mu koy erzame i ma nu di cewi cindo;

Jiney caada kã nu zamba goyo gu kande;

Sendey kã go no ndu boro fo hure jine boro fo nõgoru ga ku hawgey, wala hino won jera kulu

ye huubeerey kabe gayoŋo kã gu hawgeyoŋ jine keyantu gẽji; ngey ndu meyrey henno;

Borey jaŋ ku gofonduma jiney hellesiyoŋo

Sendey kã go borey ndu jiney koy ku yeeyoŋo mu dogon ga: hiddu boŋ wala mo mba labey ga, borey

ndu jiney go sakullu ga.

Meyrey sendey foyoŋ mo go no:

Borey kã se hino go kã gu boro cindo ye bande saruuso goyo fondey ga;

Jaŋ gu kaarendiyoŋ

Mureyyoŋey kã go labey cineyoŋ tira fo yoŋ ga;

Jaŋ gu kwaarandi yoŋ arzaka boŋ;

Jaŋ gu alhakey daahirendi labo ga yoŋo

Hiddey boŋ borey sakulluyoŋ;

WKC.

Ama, wey dine su gẽji halu hõ CEDEAO go margey kã naŋ labey nu cere di ku margan suubanentey ga. Wo

kã i gu ba no tu i mu koy ndu kookaro jine kã gu naŋ meyrey henno, borey mu te sindu labu folloŋ izeyoŋ

ndu borey cere diyoŋo mu duumi. 5. waafaka tira A/SP1/12/01 kã I te deemokarasiya ndu meyrey hennoboŋ, wafaka kã I te fitiney, baanigorey ndu hellesey, kosoreyyoŋo I hawgeyyoŋo ndu benendiyoŋo boŋi. [ en ligne]. Fita kã i feri 15/06/2012). http://www.comm.ecowas.int/sec/fr/ protocoles/ProtocoleadditionnelsurlaBonnegouvernanceetlademoc.pdf

DE

EM

OK

AR

AS

IYA

ND

U M

EY

RE

Y H

EN

NO

92

Dumbari 2: Meyrey henno

CEWENDO SIJIRA TIRA

Tira 4: Deemokarasiya ndu Meyrey Henno

Dumbari 2: Meyrey Henno

Dumbaro beyra I mu misey, hayey ndu deberi hennoyoŋ gorendi, meyrey henno no gaabiyoŋo fonda ga.

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋ da nafey 1. i mu senniizey ndu fondey kã gu meyrey henno gorendi bey ku

boori 2. i mu naamey ndu dumidumey baahunowtara gune/laasaabu ku

meyrey henno deberey gorendi 3. i mu cewendiyoŋo kã gu meyrey henno gorendi te 4. i mu du alhaali henno yoŋ kã gu meyrey henno gorendi

Geyyoŋo : guuru 18

Goyjiney, cew hayey/tirey: - Fahamendiyoŋ cewo sijirey ndu a tirey - CEDEAO tira - Filimey - Fotey ndu deeseŋey - Tirey antumey ndu soora cindey - Internet.

Sijirey kenendiyoŋo walhã Cewey Hiniayey ndu

waanayoŋey ceeciyoŋey

Beyrey kenendey Deberey Geyyoŋo

1.

I mu senniizey ndu

beyrey maaney

bãgendi

Meyrey henno sorhã, a fondey

ndu a tikey

Tirey (fita boŋ

antumey ndu

masin ga woney)

ceeciyoŋo

jama goy

cere no beyrey

–kakow

–faajikaarey

boro wala

kundayoŋ

diyoŋ/gaagusina

ceeciyoŋo

Guuru 2

2.

I mu du meyrey henno goyjiney, a cedira ndu a deberey

deemokarasiya goyjiney ndu

a meyrahuwey

meyrey henno alhaley ndu a

deberey

Guuru 4

3. I mu sendey bey Deemokarasiya sendey, labo ga ndu labey kulu ga

Guuru 2

93

Cewey Hiniayey ndu waanayoŋey ceeciyoŋey

Beyrey kenendey Deberey Geyyoŋo

4.

I mu meyrey henno

gorendi ku goyey sijiri

senniizey maaney

ciiyoŋo

meyrey henno

dumidumey

wkc.

senni fo daŋ batuyoŋ gune ku teeyoŋo Teyaater (cebeyoŋ) cew (siiyoŋ) cew

Guuru 4

5.

I mu meyrey henno

cewo daŋ lokkol

cewey ga

i mu cewendiyoŋo

goyjiney fisi fisi

i mu cewo cedira tirey

antum

i mu cewyoŋ boobow te

i mu beyrey neesi

Guuru 6

CEWENDO CEDIRA TIRA SILMÃKEYNA:

Deemookarasiya ndu Meyrey Henno Dumbari 2: Meyrey Henno

Dumbaro beyrey

I mu misey, hayey ndu deberu hennuyoŋ gorendi, meyrey henno no gaabiyoŋo fondo ga.

Cewo boŋo

Meyrey henna fondey, a tikey ndu a sendey.

Cewendiyoŋo nafa

WAANAYOŊEY

Beyrey Alhaley (dayey) Deberey (goyey) I mu meyrey henna fondey ndu

a tikey bey

I mu meyrey henna sendey bey

I mu meyrey fo cedira fisi

I mu su feysam

I mu faham hala i gu yedda I

mu cimo fondey gana

i mu meyrey futu sendey fo

tuusu.

I mu hãyoŋ te kã gu meyrey

henna fondey gana.

I mu sendey kã ga i bey

hawgeyyoŋo sijiri.

Geyyoŋo : guuru 2

D

EE

MO

KA

RA

SIY

A N

DU

ME

YR

EY

HE

NN

O

94

dumbaru 2 : meyrey henno

Ministero kã gu hawgey ndu cewendo won kabina boorey maayey tira

Zemmo, Ma ndu baabu ma

Goyo Cewo kã dumo a te alboro/ weyboro

Ekwe Abiyola Saruuso jine bora ENA won dipolomo A

Ekwe Nestor Antumkey albera Empo won ẽspektero generalo A

Koffi Greguware Kã gu dõtey te DESS GRH A

Ekwe Alimatu Bora ka gu hawgey ndu

Nooro

Tarikey ndu labo beyyoŋo

cewendika

W

Ekwe Kossiwa Kabina albera Zãku keyney lokkolo directero W

Karama Toffa Sofero Mooto zurendo tira Permi B A

Dieng Henri Saruso kã gu Tirey fey

won albera

Lokoliizebeera cewo A

Wala Henriyette Jine bora Sekeretero Gaham hãseyoŋ dipolomo W

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo sijiro cedira

FEYENDEY GOYEY DEBEREY Cewendikow albora wala

weybora Cewkow alborey / weyborey

Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo

Cewendika gu:

hãyoŋ te ku di nõgu kaŋ

cewkey to senniizey kã i gu

cew fahama se;

Cewkey ga: tu hãyoŋ se;

hãyoŋ kan, jebey

gu ba

boro hinine goy

Cewo soola hayo wo sijiri cewkey se:

Ministerey margana bande

hebu 2, labokoyo hãyoŋ

bande no cewendiyoŋo

ministero, Ekwa Hassan, nu

ngu saruuso goyteerey

maayey tira ka tarey (tira

gune). Tiro wo fattuyoŋo

bande no parmiyel ministero

nu fahamey ceeciyoŋ tira

samba ministaro se;

tu hãyoŋey kã borey te se

mu maayey tira gune ku boori fahamey ceeco hãyoŋo te;

Jama ga

95

Goyey teeyoŋ

kundayey ndu cere

game ga kunda kulu

mu ngu goyey cebe.

cewkey margan kundakunda, afo

kulu gondu boro 5 wala 6;

goyo fondey/cedira ci;

mu tira fisi ku di hala bora cewo ndu

a goyo gu cere gana; ci hay kã se parmiyel ministero nu

fahamey ceeciyoŋo tira te;

i gu laasaabuyoŋ te sendey

hawgeyyoŋo fonda ga;

mu tira fisi kundu ku koy

kunda

sandey bey

sandey hawgeyyoŋo

laasaabo te

Jama ga goyo

(jama kulu ga ndu

kunda ga)

Beyrey tontoniyoŋo

i no gaabiyoŋo ndu i

dũguriyendiyoŋo

kunda goyo toonendiyoŋo jama

do soola

cewkey alhabaarey tonendiyoŋo

meyrey laaluyoŋo ci keynakeyna

fondey wey ga: borey meyra; arzaka

meyra poltiko meyra labiize kabe

daŋyoŋ jama goyey ga;

beyrey tejey dunguriyendi;

meyrey henno maana ci;

meyrey henno alhaley ndu a fondey;

Meyrey henno sendey.

kunda goyey cebe:

meyreyfuto boŋ

(almuyaani folloŋ hinii,

hinii kã su alboro wala

weyboro beerendi, jaŋ ku

nafa ndu borey);

Taaley kã meyrey futa gu

kande boŋ;

ci hay kã ngey gu te halu

ngey noŋ go ministuro

nõgo ga;

tu hãyoŋey kã i te

meyreyfuto foyoŋ boŋ se;

hure zaariŋo beyrey

dunguriyendo teeyoŋo

ga

Jama ga goy

(kundu beeri ndu

kundu keyna ga)

Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo

ne i mu lokkolo gaham baani kunda

wala kunda fo sijiri;

ne cewkow fo kulu mu ci suubano

mefaro

gu lokkolo cedira

gune ku gaham baani

kunda sijiri

Boro hinine/folloŋ goy

Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo

gu walhâ sijiri kã cewkey gu toonendi

no tu meyrafutu dumey kã ngey go ku

di ngey baafuna ga (almiyaano,

lokkol, kura, koomino ganda wala

labo ga) handu hĩza ga (alhaley, i

mefaarey ndu wo kã i kande fondey) i

gu ci mo hay kã ngey gu te ku alhaali

fo kulu benendi.

goyey kã i nu a no te;

ndu a te handu hĩza, a

gu borey alhabarendi

goyey kã a te.

Boro hinine/follon

goy

gune ku teeyoŋ

D

EE

MO

KA

RA

SIY

A N

DU

ME

YR

EY

HE

NN

O

96

INTERNET BOŋ CEWO: DEEMOKARASIYA NDU MEYREY HENNA Dumbaru 1 : deemokarasiya Senniizey feriyoŋo

- http://www.universalis.fr/encyclopédie/democratie/ - http://aceproject.org/main/français/ve/vec05b1.htm

Dumbaru 2. Meyrey henno http://www.comm.ecowasɨnt/sec/rfr/protocoles/protocoleadditionnelsurlabonne gouvernanceeetladeemoc.pdf

Deemokarasiya

(Soora kã Daŋiel Ganie, Paari I barsuta poltik cewendika te)

Deemokaraasi wo politik cedira soluyoŋ zeenu no. Maana kã Abraham Lincoln nu a no no tu "labiizey meyra

kã labiizey gu te labiizey ma ga". Poltik sijiri kulu ga no labiizey meyyoŋ go. Labiizey no tu jama kã go ku

baahuney cere ga, labu gande follõka ga. Nõgu kã demokaraasiya sijira gu fey ndu sijiri cindey no tu kã ngu

wo ga, borey kã i gu mey dey no tu borey kã go ku mey, zama i gu i daŋ vote kulu kã gu koyra gune sambuyoŋo

saawarey ga. Wodin se no i gu ne deemookaraasi gu labiizey nafa fondey keyendi.

Borey go ku ngey boŋ hã mate kã deemookaraasiya ga i gu labiizey daŋ meyra ga. Za doŋ, dumey kã se i gu

gareekey waate, kala a mu ka ku to jiiru zambaru 1 ndu zãgu 9, Uni kã ga i gu sariyey daŋ batu, dipitey huwo

ga, halu i gu i sambu, hinino se no i gu hinii deemookaraasiya gana. Votey kã i gu te ku boro guriguriyoŋ

suuban ku meyra daŋ i kabey ga wo mantu deemookaraasi fondo no. Meyra kã go labiizey bereykoyney

kabe ga hinine noŋ gu deemookaraasya fondey gana. Yadin ga, sohõ, votey kã labiizey gu te ku ngey

beyreykoyney sambu wo deemookaraasiya fonda no. Swis koyre foyoŋ hinine no ku bandu deemookaraasi kã

sindu wakiili suubanyoŋ.

Meyrey fa, sariya, teere, naamu ndu waakiili dumidumiyoŋ noŋ go deemookaraasiya ga. Beyreykoyney noŋ gu

fondey kã borey hime ku gane ka, ngu mo noŋ gu naŋ borey mu goy ndu poltik fondey. Beyreykoyney ma ga no

tãgami boobo go ga te, poltik fondo zeeney gaayiyoŋ wala ga i barmeyyoŋ do hare. Beyreykooney saleŋ gumo

fondey kã gu deemookaraasiya cine boŋ. Ngey no tu sariyey, meyrey huwey ndu meyrey laasaabey.

I nu jãceyoŋ boobow te deemookaraasiya dumidumey kulu se, ku afo kulu taaley ci ku du ku barmeyyoŋ henno

daŋ a cedira ga. Iri gu haw ku di tiru wone ga sohõ deemookaraasiyey cedirey alhaley baayoŋo kulu.

97

Wodin fonda ga, labey beyreykoyney mu naŋ i mu deemookaraasiyey cedirey ndu i laasaabey daŋ

cere ga. Bereykoyney din ga no i gu jeeri ku deemookaraasiya dumidumey fisi. Deemookaraasiyey

jãceyoŋ boobow go adamiizey baahuna boŋ cewo guusey ga. Cewo guusey wey gu hini ku fondey kã gu

deemookaraasiyey ndu meyrey laasaabey marganta cebe.

6.Gaxie, Daniel. «deemokarasiya». In Encyclopédia Universalis [ En ligne]. (fita kã i feri 15/06/2012)

D

EE

MO

KA

RA

SIY

A N

DU

ME

YR

EY

HE

NN

O

98

http://www.universalis.fr/encyclopedie/democratie/

99

«Mantu i mu borey kã nu taali beerey te weyborey se jukkeyoŋ hinine ma ga no i nu labey ndu kundey

tilasendi i mu taali beerey toonendi borey do. A gu bokintarey tabbatendi labo ga. Halu borkintarey si no, baanigorey su te. Jaŋ ku taali teekow jukkeyoŋ gu labey kã ga baano ye ku ka gẽjey nakkasendi, ku fîtina ndu baarabaara daŋ i ga. A gu lakkaltuney ndu baarabaara gorendi labo ga, a gu weyborey mo daŋ saali

laalo ga kã no tu wãgey tunyoŋo. Ellen Johsɔn Sirleaf (weyboro jina kã te labujine bora Liibeeriya ndu Afirikio ga)

« Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋey keyendo fahama, wãgu waate, gu naŋ baanigorey ndu a no gaabiyoŋo mu tabbati duumi kucum ».

Nduniya labey marganey beera .

TIRU 5

ADAMIIZEY SAAYEY

SASABENDIYOŊO,BAANIGOREY NDU

JINE KOYYOŊ GORENDO CEECIYOŊO

100

Adamiizey saayey

sasabendiyoŋo

keyendo, Baani gorey

ndu Jinekoyyoŋ gorendo

ceeciyoŋo

1- Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo

2- Adamiizey saayey sasabendiyoŋ, baanigorey ndu jinekoyyoŋ sendey

sintino

I baayoŋo kulu, alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyoŋdo wo

laasaabu no kã borey miila ga, weyborey hinine no a gu gune.

Tiru fo no ku fatta ku ci nõgu kã laasaabu laalo gu hinie koy ndu

ganda wala nduniya kulu.

Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo wo bahuney

laasaabu no kã tu feyãka kã go borey ndu cere game ga, dumi

ndu cere game, talkutarey wala arzaka, albere wala zãka ndu wkc

do hare cebe. A gu kundey bisendi cere. Alboro ndu weyboro

sasabendiyoŋey keyendo wo gu kande adamiize hawgeyyoŋ ndu

a jinekoyyoŋ, lakkalkeney gorendo ceeciyoŋ fonda ga.

Wodin bandu, mba kã jiiri bandey wey wãgey zebu Afiriki

waynukaŋa ga, lakkalkeney ndu baanigorey mu sĩgow ku boori go

borey se sikku ga. Borey kã gu hawgey baanigorey mu tabbati

labey kã ga wãgey ben go ku kookari ku wãgey kosorey, ku

waafakey daŋ borey ndu game cere ga, ku labey cin, ku baani

gorey, deemookarasiya ndu meyrey henna fondey no gaabi.

Mba kã alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo laasaabo gu

boro boobow gune, weyborey ndu zãkey dey no wãgey gu

taabendi gumo. Hakiika, baanigorey su te halu mantu weyborey

ndu zãkey noŋ gu hure a ceeciyoŋo ndu a no gaabiyoŋo fondey

ga. Senney wey, CEDEAO weyborey baanigorey ndu lakkalkeney

gorendo sootiya kã i sambu 2009 Abija margana sooluyoŋo ga. I

gu cebe kã i hima ku weyborey daŋ baanigorey hawgeyyoŋo ndu

wãgey wiiyoŋo fondey ga.

101

Amma, weyborey su hure arzaka ndu baahuna fondey boriyendo

guna ga, halu i si ku ngey bumbey ndu i nafey fondey laasaabu.

Wodin se no CEDEAO alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo huwo

nu baanigorey ndu lakkalkeney ndu ngey sijirey baayendi. Anniyo

wo se no i nu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋey keyendo

fondey tiro wo te kã gu key ku alhaali henno no baanigorey ndu

jinekoyyoŋo boŋ. Dumbari hĩka ku bara tiro wo ga

• Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey

• Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo, baanigorey ndu jinekoyyoŋ sendey

Dumbaro Beyra I mu alhaley ndu beyrey kã go alboro ndu weyboro

sasabendiyoŋo fondey ga daŋ baanigorey ndu lakkalkeney no gaabiyoŋo nduniya ga.

Dumbarey:

Dumbari 1. Adamiizey saayey sasabendiyoŋo fondey Dumbari 2. Adamiizey saayey sasabendiyoŋo, baanigorey ndu

jinekoyyoŋ ceeciyoŋo sendey.

102

Dumbari 1. Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo

Dumbaro beyra

I mu du senniizey ndu alhaley kã go alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo gune

Cewendo nafey 1. I mu senniizey kã go alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo fondey ga bey

2. I mu cewyoŋ te kã gu dira alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo boŋ 3. I mu du alhaali henno kã gu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo tabbatendi.

Cewey boŋo:

Senniize sendey feriyoŋo

• Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo

Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ: senniizey wey noŋ gu cebe margasiney ndu feyãku boobow

kã go alboro ndu weyboro game. Feyãku foyoŋ kã go i game gu hini ku barmey halu Geyyoŋo ku

wala bine halu i hun naamu fo ga ku koy afo ga.

• Alboru tara walu weyboru tara: a su barmey, boro gu hay nda no

• Alboru tarey walu weyboru tarey: senniyoŋo dey no kã borey daŋ cere game kã gu hini ku barmey Geyyoŋo wala nõgey ga

• Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo: alhaali henno no kã gu naŋ i mu alboro ndu weyboro saayey sasabendi arzaka ndu jinekoyyoŋ fondey do hare

• Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo: alhaali henno no kã ga borcintarey daŋ alboro ndu weyboro game.

• Alboro ndu weyboro ma saba capcap: alborey ndu weyborey kulu mu cew, cewyoŋo fondey kulu ga

• Alboro ndu weyboro game ga feyãkafeyãka: baarabaara kã i gu cebe alboro wala weyboro se

• Alboro ndu weyboro boŋ laasaabu laaley: laasaabuyoŋ no kã i gu te alboro wala weyboro boŋ ku cebe kã Irkoy no nu alboro bisendi weyboro; i su ne jama baahuna fondey keyendo no ku I goyey fey.

• Meyrey duure: hinii, meyra ga hureyoŋ, suubanyoŋ, faaliyoŋ, bõduuru no gaabiyoŋ.

• Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo fondey

Cewo wo ga no i gu alborey ndu weyborey nafa fondey, i goyey ndu i murgusina laasaabu. Fondey

wey, fondu beeriyoŋ no kã gu koyra wala labo jinekoyyoŋo boriyendi, a gu labo wala labey

margamarga sijirey boriyendi.

A

DA

MII

ZE

Y S

AA

YE

Y S

AS

AB

EN

DIY

ON

O K

EY

EN

DO

103

Dumbaru 1. Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo

Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ go arzaka ndu baahuney fondey kulu ga, boro fo wala jama

wone.

Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo fondey won tariko :

1950 no i nu kompaŋi beerey (nduniya bãku beera ndu nooro hu beera) gorendi. Labey cinuyoŋo

ndu i hãseyoŋo waatey no. Wãgey ben hawsabanda ga, labey kã go annussarey meyra ga mo go ku

gune misu kã ngey te ku du ngey boŋ. Hala weyyoŋ gu te ku te, garu i nu weyborey baani fondey

hawgeyyoŋo kunda gorendi 1946.

1960 huroyoŋo waate no kundayey go ku gune, nduniya kulu ga, ku ngey ciito fondey do hare alhakey keyendi:

• Gorey henna fondey • Laasaabu hennuyoŋ kã gu weyborey daŋ jinekoyyoŋ goyey ga • Weyborey daŋ jinekoyyoŋ fondey ga • Weyboro ndu jinekoyyoŋ: weyborey fotooco go ku koy ndu jina,

Weyborey daŋ jinekoyyoŋo goyey ga nafey: i gu weyborey daŋ jinekoyyoŋey fonda ga beyra/fahama laasaabu zama ngey ndu alborey woney gu fey; Weyborey daŋ jinekoyyoŋo nafa no tu: i gu sijiri hennuyoŋ gorendi weyborey ma ga, kã gondu i se nafa; Weyboroyoŋ kã gu ngey boŋ ga, i tãgam no ndu sendey kã alborey goyjaŋa kande i ga. Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fonda gu boori sasabendiyoŋo kã adamiize alhakey keyendi nafey do tooyoŋo se, a gu boori mo duumi jinekoyyoŋ deberey gorendo se.

1990 no batama hawgeyyoŋo, borey, arzaka ndu naamey duumey jinekoyyoŋo fondey mu cere

gana se, i nu lakkal ye weyborey daŋ jinekoyyoŋo goyey ga ndu i sasabendiyoŋo ndu alborey ga.

Peekẽ 1995 margana kã i te weyborey mu zaabiyoŋo boŋ no alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ

fondey ndu jinekoyyoŋ toonendi borey do. Weyborey mu key ngey boŋ ga, ndu borey wala kundey bisu cere benendiyoŋo ma ga no i nu margana te.

Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondo wo deberi teji no kã gu feyãkey kã go alboro ndu

weyboro wala arwasu ndu hondi game ga cebe.

• Fondu follõka ganuyoŋo/mainstreaming : Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ fondey wey deberiyoŋ no kã gu adamiizey sasabendiyoŋey keyendo no gaabi. A go alborey ndu weyborey sasabendo jinekoyyoŋo deberey ndu a goyey ga. Wodin bande mo, a gu naŋ weyborey ndu alborey mu hure jinekoyyoŋ nafey keyendo ndu i boriyendo dira ga, i mu du I kulu boona bõjiney laasaabu.

104

Diro wo gu kande i mu gofonema kã jinekoyyoŋ goyey go ku te alborey ndu weyborey se, nõgo kulu hare, gune ku boori/fisi. Hala i gu senney sambu, nafey, deberey ndu arzaka feyyoŋo boŋ, i hima i mu fisiyoŋo wo te.

Goy feyyoŋ ndu margusina kã go borey game ga

ALBOREY NDU WEYBOREY GOYEY

Jiney teyoŋo do Tontoniyoŋey do Jama goyey do Jiney ndu goyey: cewendiyoŋo, taayoŋ, taamuteeyoŋ ....

Ize hayyoŋ ndu naamey gorendo: ize hayyoŋ, hoorey keynu teeyoŋ cewey, goy dendenyoŋo

jama goyey sijiri ku i boriyendiyoŋo koyra poltiko goyey kundey goyey ga huroyoŋ borey hawgeyyoŋo jama goyey hawgeyyoŋo

Adamiizey saayey sasabendiyoŋ boŋ fahamey noyoŋ: alhaali su barmey halu

mantu i naŋ nu deberey kã nu a sĩji barmey . Fondo wone ga i hima i mu barmeyyoŋ daŋ naamey ndu laasaabey kulu ga. Yadin ga i gu hima ku naamey gune ku deberi hennuyoŋ gorendi borey kã gu goyey te ndu windikubera kã ga i gu goyey te ma ga.

Arzaka fondey, labo alhaalo ndu a cedira fondey, diina ndu naamey nõgu margusina kã go

alborey ndu weyborey game ga gorendi, ngey mo noŋ gu ci goyey kã i gisi weyborey se. fondey

wey kã iri kabukabu gu cere gane no, barmeyyoŋ mo gu hini ku hure i ga. Sanda: labu fo gu hini

ku bacerey daŋ alboro ndu weyboro game ga, ngey meyrey tira ga. Bacera gu hini ku kande

hiijey, feyyoŋ, boru tarey, zãkey gaayiyoŋo, hanuyoŋ ndu borey gaakasina.1

1 Massan D’Almeida « alboro ndu weyboro goyo anniya, alboru ndu weyboro sasabendiyoŋo fahamuyonɔ». Funtenikalo sannl 2007. [En ligne]. ;fita kã i feri

15/06/2012. http://www.genreenaction. net/spip.php?article5514

AD

AM

IIZ

EY

SA

AY

EY

SA

SA

BE

ND

IYO

NO

KE

YE

ND

O

105

Dumbaru 1. Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo

Adamiizey saayey sasabendiyoŋo won goyjiney

Marganey beerey kã te Mexico ndu Beijing:

Marganey beerey kã i te weyborey boŋ (nõgu kã i du senno: UNIFEM, Beijing fonda ga)

AIF margana kã te Mekusiko1975

1975

Nduniya kulu weyborey margana sĩgowyoŋo jiire

1976 Nduniya borey margan ku key weyborey se jiiru weya

Owenuzey margana kã te Kopenuhag, 1980

Owenuzey margana kã te Nerobi 1985

Owenuzey margana kã te Bezin 1995

Kã i ka «Senegal won tira kã I antum alborey ndu weyborey sasabendo ma ga » ORGENS, teeyoŋ 2 2008 jiire

Nduniya labey lakkalkeney yaamaruyoŋ marganey sootiyey, Afiriki

weynukaŋa boŋ. Weyborey, baanigorey ndu lakkalkeney boŋ sootiya 1325.

Borey kulu yedda boŋ no i nu sootiyey 1325 sambu oktoobur, 2000, weyborey, baanigorey ndu lakkalkeney boŋ. Ciito ndu poltiko taarikey fonda no kã yedda i mu:

- Weyborey daŋ jinekoyyoŋ goyey ga, - Weyboro ndu alboro sasabendo daŋ baanigorey ceeciyoŋo saawarey ga, - Baanigorey hawgeyyoŋo goyey ga

Nduniya marganey jina kã I te weyborey ma ga zuwĩ hando jiirbu 15 ku koy zuye hando jiibu 2 andusaru jiiru1975

Dumbaro senney : sawuyoŋ, jine koyyoŋ

Weyborey margana jiiru weya kubeyyoŋo STRA sootiyoŋo

sambuyoŋo

Nduniyu -goy marga

nõgoro suubanuyoŋo

1995, septambur 4 ku

koy15

Diɲɛjamanw ka kɛta

106

- Baanigorey ndu meyrey no gaabendiyoŋ wãgo bande.

Goy fondu taaci (4) no go sooti 1325 ga:

1. weyborey mu jiiro sijirey kulu sambuyoŋ ga waanuwaanu:

• Labey, gandey ndu nduniya meyrey huwey ga; • Fitin kosoreyyoŋ, a hawgeyyoŋ ndu a wiiyoŋ deberey sambuyoŋo ga; • Baanigorey fonda ga seleŋ ku ye cere me ga yoŋey ga; • I mu te soojeyoŋ, poliisiyoŋ walu siwiliyoŋ gu hure baanigorey hawgeyyoŋo ga; • I mu te nduniya labey marganey beera marganta se wakiiliyoŋ.

2. Weyborey ndu hõdiyey hawgeyyoŋo gu i wa komyoŋey ndu debericindey kã I gu te i se zama i

mantu alboroyoŋ no se, sindu:

• Waatu kã hayey koroŋ ndu faabuyoŋo waatey ga, ndu nõgorey kã ga borey zuru ku koy ku faabu ceeci; • I mu borey kã gu koy ku baanigorey hawgey wãgey do cewendo weyborey ndu hondiyey

alhakey, ndu faaba fondu cekeyãtey boŋ, hala i gu koy wãgey do.

3. Sariyey ganayoŋo ndu weyborey alhakey keyendo gu i kabe kun futey gẽji ndu:

• I mu ciiti, wãgu ga taali teekow beerey, dumi tuusukey, nduniya labey sariyey taamukey se; • I mu bey kã nõgorey kã ga borey zuru ku koy ku faabu ceeci dine siviley ndu faabayoŋ nõgoru no. • I mu su borey kã nu weyboro wala hondi kom yaafayoŋ daŋ labey waafakey sootiyey ga, zama taaley din ga hini ga te adamiize nakkasandi yoŋ wone, wãgu taali beeri wala dumi tuusuyoŋ; • I mu weyborey alhakey no gaabi kã gu labo sariya fondey gana; • I mu baanigorey ndu wãgu wiiyoŋ sijirey kã weyborey gu sambu no gaabi.

4. Alboro ndu weyboro sasabendo daŋyoŋ baanigorey ceeciyoŋ fondey ga sindu:

• I mu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fonda ga yaamarkoyoŋ daŋ nduniya labey baanigorey ceeciyoŋ fondey ga; • I mu weyborey booney laasaabu sijirey kulu gorendiyoŋo ga. • I mu weyborey kundey sijirey, i boriyendoyoŋo ndu i beyrey lasaabo halu i gu deberi ndu sijiru beerey gorendo.

Wãgey ga weyboro komyoŋ boŋ sootiya 1820.

Sooti lambu 1820 yedda kã weyboro komyoŋ wãgu ga wo fondu no kã gu baanigorey ndu

lakkalkeney gune. Sootiya ne:

• Wãgu soojey kã se malfa go mu hawgey i mu su weyborey kom zaamuyoŋ ceeciyoŋ ma ga; • Kundey kã go ku cere wãgu mu su yedda ndu weyborey komyoŋo, i mu hawgey mo ndu siviley; • Nduniya labey margana ndu kundey kã go ku gune baanigorey keyendiyoŋ fonda ga mu

fondey keyendi kã gu weyborey komyoŋ gẽji. Waafakey/Sootiyey:

• Waafaka kã gu weyborey feyãkufeyãku dumey kulu gẽji (CEDEF) • Afiriki labey adamiizey ndu dumey alhakey waafaka kã gu Afiriki weyborey alhakey gune; • Maputo waafaka

- CEDEAO goy sijiro kã gu naŋ i mu goy ndu labey yaamaruyoŋo margana sooti lambu 1235 ndu 1820 Afiriki waynukaŋey boŋ - Labey fondey kã I sambu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ boŋ deberey.

107

Dumbaru 1. : Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo

CEWO CEDIRA

dumbaru 1. Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo

cewo beyrey I mu nafa/goy ndu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋey keyendiyoŋ boŋ misaaley, sennizey ndu alhaaley.

Cewendiyoŋo nafey 1. I mu senniizey kã gu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo fondey ga bey

2. I mu cewyoŋ te kã gu dira alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo boŋ

3. I mu du alhaali henno kã gu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo tabbatendi.

Geyyoŋo : guuru 14

Cewendiyoŋo goyjiney

- Fahamendiyoŋ cewo sijirey ndu a tirey

- CEDEAO gune ku denden tira

- Filimey

- Fotey ndu deeseŋey

- Tira ndu sooru cindey

- Enterneetu.

Sijirey kenendiyoŋo walhã Cewey Hiniayey ndu

waanayoŋey ceeciyoŋey

Beyrey kenendey Deberey Waatey

1.

I mu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo sennizey maaney bãgendi

sennizey kã gu beyrey wo gune: aIboro ndu weyboro, aIboro ndu weyboro game adilitarey, alboro ndu weyboro mu saba capcap alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey

Tirey (tira boŋ antumey ndu masino ga woney) ceeciyoŋo

Jama goy

cere no

beyrey

kakow

faajikaarey cew filmu yoŋ

Guuru 2

2

I mu faham ndu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ. fondey

Deberey kã go alboro ndu weyboro fondey gana

Guuru 2

3 I mu sendey kã go

alboro ndu weyboro

sasabendiyoŋo fondey ga bey

Sendey kã gu gẽji i mu alboro ndu

weyboro fondey keyendi

Guuru 2

4

I mu goyyoŋ sijiri

alboro ndu weyboro

sasabendiyoŋo

fondey boŋ.

alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ

goyey:

Boŋ ga keyyoŋ./ duumi Iakkalkeney ndu

jinekoyyoŋ.

kabe kunu futa kã i gu te bora se zama

alboro no wala weyboro no

5

I mu goyyoŋ sijiri alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey boŋ.

alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ goyey: boŋ ga keyyoŋ./duumi Iakkalkeney ndu jinekoyyoŋ. kabe kunu futa kã i gu te bora se zama alboro no wala weyboro no

Guuru 2

108

CEWENDO CEDIRA TIRA SILMÃKEYNA:

Dumbari 1: alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey Dumbaro hayey

I mu misaali, haali ndu deberi hanno yoŋ gorendi, alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ fondo ra.

Cewo boŋo Koyra alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ fondey

Cewendo nafa I mu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ fondey ndu senniizey bey a mu boori Hiniey ka i gu no gaabi

Waanayoŋey kã boro hima ku bey

WAANAYOŊEY

Beyrey Alhaley (dayey) Deberey (goyey) I mu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fey ku wanendi ndu alboru tara ndu weyboru tara I mu fahamey no barmeyyoŋey kã go ku hure alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey ga boŋ

I mu sabuyoŋ ndu sasabendiyoŋ fondey gana

I mu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ fondey boŋ senniizey ndu beyrey ceeciyoŋo sijiri henna gorendi.

Geyyoŋo: guuru 2

Cewendiyoŋo goyjiney

- Fahamendiyoŋo, cewo sijirey ndu a tirey

- CEDEAO gune ku denden tira

- Filimey

- Fotey ndu deeseŋey

- Tira ndu sooru cindey

- Enterneetu.

A

DA

MII

ZE

Y S

AA

YE

Y SASABENDIYOŊO

KE

YE

ND

O

109

Dumbari 1: Adamiizey saayey sasabendiyoŋ fondey

Cewendo cedira silmãkeyna

FEYENDEY

GOYEY DEBEREY Cewendikow albora wala weybora Cewkow alborey /

weyborey

Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo

Cewendika gu:

gune ku di nõgu kã cewkey to senniizey kã i

gu cew faham se;

Cewkey gu tu hâayoŋ se;

hãyoŋ kã gondu

zaabu boobow

Boro hinine goy

Cewo soola hay kã gu alboro ndu weyboro sasabendo cebe.

Sindu: alborey ndu weyborey zaariŋo ne: cewkey

mu goyey kulu antum, i mu ci mo wey kã alborey

gu te ndu wey kã weyborey gu hinine ku te

goyey te Kundu ra goy

Goyey

teeyoŋ kundayey

ndu cere game

ga kunda kulu

mu ngu goyey

cebe.

kundey goyey toonendiyoŋo jama do won soola

cewkey alhabaarey kubendo

yeeriyoŋ te cewo senniizey wey boŋ: alboru tara

ndu weyboru tara, alboro ndu weyboro

sasabendiyoŋo, alboro ndu weyboro game ga

sabuyoŋ, alboro ndu weyboro sabuyoŋ cacap,

feyãkafeyãkey kã go alboro ndu weyboro game,

lasaabu laaley kã go alboro wala weyboro

boŋ, alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey

taariko, jama baani gora fondey, direy follõka

cebeyoŋo, fahamey nooyoŋo (alboro ndu

weyboro sasabendiyoŋo fondey boŋ), goyey

feyyoŋo borey ndu cere game ga.

kundey goyey toonendo

jama do

Jama ga goy

Beyrey

tontoniyoŋo

i no gaabiyoŋo

ndu i

dũguriyendiyoŋo

alhabaarey dũguriyendo Fondey wey gana ku

dunguriyendiyoŋo te:

senniize gaabantey

maaney feeriyoŋo;

alboro ndu weyboro

sasabendiyoŋo fondey

taariko teyoŋo;

Jama ga goy

(kunda beeri ndu

kunda keyna ga)

Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo

ne i mu lokkolo gaham baano kunda wala kunda

fo sijire;

ne cewkow fo kulu mu ci suubanuyoŋo mefaaro

(senniize, deseŋ walla sennu sooro)

tu hãyoŋey se

tiru fo teyoŋo

Boro hinine/folloŋ goy

nõgey kã manu te

hãseyoŋo

Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo

hãyoŋey te I mu zariŋo goyey ka cere ga albora

ndu weybora woney waanu wanu

hãyoŋey te cewkey mu gofonduma daŋ kã go ndu

minister 25 I mu su dirgan ku weyborey daŋ.

lokkol zaari goyey

feyyoŋo tejendi/hanse;

fondey ka cewendika

cebe i se gana ku

gofondoma gorendi.

Boro hinine/folloŋ goy

tira antumuyoŋo

Boro bumbo yoyo

Teyaater keyna

110

Dumbaru 2 : Adamiizey saayey sasabendiyoŋo, baanigorey ndu jinekoyyoŋ sendey

Dumbaro beyrey I mu misey, hayey ndu deberi henno yoŋ gorendi, alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fonda ga.

Cewendiyoŋo nafey 1. I mu baanigorey ceeciyoŋo fondey fiso mu te kã ga alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey gu ba. 2.I mu deberiyoŋ gorendi windukubera ga, ku alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey no gaabi 3.I mu cewendiyoŋo kã gu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey keyendo te 4.I mu du alhaali hennuyoŋ kã gu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey keyendi

Cewey nafey Adamiizey saayey sasabendiyoŋo fondey fisiyoŋo

Adamiizey saayey sasabendiyoŋo fondey fisiyoŋo no tu barmeyyoŋey kã goy sijirey kande

weyborey ndu alborey boŋ, kulu su to sariyey ndu sijirey do hare, kurey wala nõgori kulu kã no.

Goyjiney no kã gu kande albahaarey fisiyoŋo ndu deberey teeyoŋo, weyborey ndu alborey mu

du gu hure jinekoyyoŋo goyey kulu ga. I alhakey ndu alborey woney mu saba.

Deberi no kã gu alborey ndu weyborey sakulley ndu i beyrey laasaabu halu i gu sijirey sambu

wala halu i gu goy ndey, i alhakey mu du ku saba, feyãkafeyãka mo mu du ku ben. I gu gune

ku di hay kã boro kulu go ku te wala boro kulu boona gu du ku di nõgu kã baarabaara go.

Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey fisiyoŋo gu hini ku te mefaarey kã gu i alhakey sasabendi.

Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey gu kande hãyoŋey wey, waatu kulu:

- Mey ku ba ku fo te? - Fo nda a go ku a te? - Meyyoŋ noŋ gu du a iribey? - Fo yoŋ no tu alborey ndu weyborey nafey ? fo se? - Mey noŋ gu deberi arzakey ndu iriibey se? - Meyyoŋ noŋ gu ba barmeyyoŋ mu hure cedirawo ga? - Mey noŋ su ba barmeyyoŋo mu te?

Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo sendey kã gu baanigorey ndu jinekoyyoŋo gẽji

ONU ne kã alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey su dira kala weyborey ndu alborey,

arwasey ndu hondiyey goyey ndu i murgakusina boŋ. Naamey, arzaka ndu poltiko fondey no ku

goyey deke afo kulu boŋ. Koyra ga, borey booney ndu wey kã gu himandey noŋ gu kande wãgey i

ga. Laasaabu fo kã Afiriki weyborey cerediyoŋo margana (FAS) te "wãgey ga weyboro ndu alboro

sasabendiyoŋo ndu weyborey kabe kuna futa " boŋ, nodin Singal, Thies koyra ga, 2009, ne kã weyborey si

CEDEAO baanigorey hawgeyyoŋo goyey ga, mba kã i nu cewyoŋ ndu seriyayoŋ te fondey dine boŋ.

AD

AM

IIZ

EY

SA

AY

EY

SA

SA

BE

ND

IYO

NO

KE

YE

ND

O

111

Dumbaru 2 : Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo, baanigorey ndu jinekoyyoŋ sendey

Sariyey hinine su naŋ i mu weyborey ndu alborey sasabendiyoŋo fitiney hawgeyyoŋo ndu i wiiyoŋey te. Halu i gu ba barmeyyoŋ mu te, alborey no i gu no fahamey, alhabaarey ndu cewi henno alhaley wey boŋ:

Feyãkafeyãkey: Pierre Nicola no ku ne " baarabaara su dooru gorey ga halu mantu i naŋ nu a toonendi boro do no".

Cere za ku keyyoŋey (kã i gu te wãgo ga, zama se bora wo weyboro no wala alboro no; zãkey gãgam imu goy wala I mu komyoŋo, wkc). Cere za ku keyyoŋey wey senniizeyoŋ no kã gu laalayoŋ, yẽje, cere konnuyoŋ ndu ibertarey kã gu kande dooru cebeyoŋ. Wãgu ga debericere seyoŋ gu bora kulu gune amma weyboro no a gu taru ku du. Wodin noŋ gu cebe kã sasabendiyoŋ si ku te alborey ndu weyborey game. Cere za ku keyyoŋo gu du weybora zama se weyboro no, wala mate kã a gu du weyboro gu bisa mate kã a gu du alboro. Cere za ku keyyoŋo gu hini ku du bora, a gahamo, a alboru tara walu a weyboru tara wala a lakkalo do hare. Cere za ku keyyoŋ gu hini ku hun gofonduma do hare wala a mu te hay kã a yedda nda (nduniya labey boro hawgeyyoŋ margana UNFPA, Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo kunda do no senney wey hun).

Laasaabu fo kã Afiriki weyborey mu cer diyoŋo margana (FAS) te gu:

• cebe mate kã wãgu gu barmeyyoŋ daŋ alboro, weyboro, hõdiya ndu arwaso margakusina ndu goyey feyyoŋo ga.

• Naŋ kunda kã gu baani gora hawgey soojey mu faham ndu taaley kã i tegoyey gu kande

alborey, weyborey, hõdiyey ndu arwasey ga.

• faajikaarey te hayey kã weyboro ndu alboro game ga goy feyyoŋo gu kande dumdumyoŋ goy

jiney boŋ.

• naamey laasaabu: baanigorey hawjukey hima ku koyra kã ga wãgo go ku te naamey bey, zama naamu noŋ gu weyboro ndu alboro margakusiney fondey cebe.

• tegoy laaley ci ( zãku weboriizey daŋ bãguyoŋo (MGF) kã i gu te za i go kalaasu keyney ga).

• labo seriyey ndu labey margamarga seriyey jaŋ ku cere ganayoŋo ndu jaŋ ku goyyoŋo si ku naŋ i mu labey ga debericere seyoŋ benendi. Haalu wo gu naŋ i mu weyborey (zãka wala dottiija) kom wala i mu taali fo te i se, a gu gẽji mo i mu borey kã nu taaley wey te ciiti mate kã a gu hima nda.

• Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo dãyoŋo sijire hanney gorendiyoŋo ndu tegoyey ga.

Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ fonda ga tegoyey ndu alhaley kã gu baanigorey ndu jinekoyyoŋo cekeyendi.

• Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fonda ga, sijira hima ku feyãkafeyãkey kã i gu te weybora se benendi zama ngey noŋ gu i gẽji i mu ngey hino cebe goyey ga, ngey mo noŋ gu i gẽji i alhakey mu key ku boori. Sijirey kã gu goy ndu alboro ndu weyboro sasabendo fondey no tu wey kã gu fondey wey laasaabu za jinekoyyoŋ goyey deberey, cedira ndu i nafey gorendiyoŋo hane.

AL

BO

RO

ND

U W

EY

BO

RO

SA

SA

BE

ND

IYO

NO

KE

YE

ND

O

112

• Cewendiyoŋo sijira kã gu hawgey ndu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey (za cewo sijirey teeyoŋo do kala a mu koy kalaaso hawgeyyoŋo do) ga no i gu hondiya ndu arwaso kulu cewendi. I gu hime ku goyteerey (cewkey ndu cewendikey) ndu huwey kulu dimma bey, i mu du ku te i se huyoŋ kã gu wasa. Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey laasaabuyoŋo gu borey no hay henno kã gu borcintarey daŋ borey ndu cere game ga.

CEDEAO lakkalkeney ndu baanigorey sendey

CEDEAO ganda hay waaniwaani boobow no ku naŋ baanigorey ndu jinekoyyoŋo fondey mu fey. cewey fondey wey gu gune:

• votey kã gu kande kosõgu kã gu kande poltiko yẽjey;

• demokaraasiya gorendo ndu a no gaabiyoŋo sendey;

• kunda laasaabu laalokoyney bangendiyoŋo;

• Borey baayoŋo kã sindu alhaalo ndu zãkey baayoŋo labo ga (Afiriki weynukaŋey, zãkey

kã manu to jiiri 20 gu to boro 50 boro zãgu kulu boŋ);

• cewendiyoŋo, goy dendenyoŋo ndu goyo duuro sendey;

• borey cewendiyoŋo do hare booney ndu wey kã i gu hini ku du mooru cereyoŋo. Baani hawgeyyoŋ

ndu cere diyoŋo deberey, ndu borey sasabendiyoŋo kã i si ku no gaabi.

• talakutarey laalo kã gu no jama boro zãgu boŋ boro 50 noŋ go haalo dine ga, a gu to mo boro 60

kã su du dolar 1 zaariŋo ga boro 100 boŋ;

• zuwo ga labo nõyoŋ boobow kã poltiko fitiney ndu wãgey go ku te;

• CEDEAO ganda kulu ga, borey windiyoŋo baanu ga nu doorey, boro neereyoŋ ndu simõgoloy kã

gu sey nõgu kulu;

• malfu keyney go gu koy nõgo kulu;

• poltik sijirey sindu gaabi;

• dumey ndu cere game ga kosõgey;

• doroggo neera tontoniyoŋo;

• wãgey kuuyoŋo.

Goyey wey hawgeyyoŋo fonda ga, i gu hima ku labey alhaalo gune ku du ku goy ndu weyboro ndu

alboro sasabendiyoŋo fondey.

113

Dumbaru 2 : Adamiizey saayey sasabendiyoŋ,

baanigorey ndu jinekoyyoŋ sendey

Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo sijiro cedira

Dumbaro beyrey

I mu nafa ndu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo boŋ misaaley, sennizey ndu alhaley kã gu

baanigorey ndu jinekoyyoŋ gorendi.

Cewandiyago nafey 1. i mu baanigorey ceeciyoŋ deberey fisi alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ fondey ga 2. i mu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo deberey ceeci ku baanigorey ndu jinekoyyoŋ

no gaabi windukubera ga 3. i mu cew te kã gu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey keyendi 4. i mu du hay henno kã gu alboro ndu weyboro sasabendi.

Geyyoŋo: guuru 12

Cewendiyoŋo goyjiney - Fahamendiyoŋo cewo sijirey ndu a tirey

- CEDEAO tira

- Filimey

- Fotey

- Tira ndu sooru cindey.

Sijirey kenendiyoŋo walhã Cewey Hiniayey ndu

waanayoŋey ceeciyoŋey

Beyrey kenendey Deberey Geyyoŋo

1.

I mu du alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey fisiyoŋ goyjiney

meyrey duurey fisiyoŋ walhâ alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey fisiyoŋ walhâ (GAM)

Tirey (tira boŋ woney ndu masin ga woney) ceeciyoŋo Jama goyo cere no beyrey kakow faajikaarey misu cewyoŋ

Guuru 2

2

I mu faham ndu alboro nduweyboro sasabendiyoŋ fondey cedirawo fisiyoŋ

fisiyoŋ fondu dumidumey goyjiney

Guuru 2

3 I mu deberiyoŋ te kã gu baanigorey ndu jinekoyyoŋ gorendi, alboro ndu weyboro sasabendo fondey ga

alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey sijirey gorendo alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo goyjiney

Guuru 2

4

I mu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ cewo daŋ lokkolo cewey ga

I mu cewendiyoŋ goyjiney fisi I mu cewyoŋ cedira tirey antum i mu cewyoŋ dumbaru boobow te I mu beyrey neesi

Guuru 2

-

AD

AM

IIZ

EY

SA

AY

EY

SA

SA

BE

ND

IYO

NO

KE

YE

ND

O

114

CEWO CEDIRA TIRA SILMÃKEYNA/SIJIRA

Dumbari 2: Adamiizey saayey sasabendiyoŋ, baanigorey ndu jinekoyyoŋ fonda ga sendey Dumbaro beyrey

I mu misey, hayey ndu deberi hennoyoŋ gorendi, Adamiizey saayey sasabendiyoŋ, baanigorey

ndu jinekoyyoŋ fondey ga.

Cewo boŋo: Adamiizey saayey sasabendiyoŋo fondey fisiyoŋ deberey Cewendo nafa:

I mu Adamiizey saayey sasabendiyoŋo deberey te ku baanigorey ndu jinekoyyoŋ gorendi windukubera ga.

Hiniey kã i gu no gaabi

HINIEY

Beyrey Alhaley (dayey) Deberey (goyey) I mu alboro ndu weyboro hay

henney wala I laaley kã

baahuney alhaako kande fi si

I mu fahamey no barmeyyoŋet kã gu

furu alboro ndu weyboro

sasabendiyoŋo fondey ga

I mu sijiri henna no kã gu

baanigorey ndu jinekoyyoŋ

gorendo te. Sijirey wey mu

alboro ndu weyboro

sasabendiyoŋo fondey gana

(weyborey mu key ngey boŋ

ga; duumi Iakkalkeney ndu

jinekoyyoŋ boŋ; alborotarey

wala weyborotarey se fitina

boŋ.

I mu borcintarey ndu

sasabendiyoŋ daŋ alborey ndu

weyborey game kã gu baanigorey

ndu jinekoyyoŋ cekeyendi

Geyyoŋo : guuru 2

Cewendiyoŋo goyjiney - Fahamendiyoŋo cewo sijirey ndu a tirey

- CEDEAO tira

- Filimey

- Fotey

- Tira ndu sooru cindey. - Internet /internet boŋ cewendo (TICE).

AD

AM

IIZ

EY

SA

AY

EY

SA

SA

BE

ND

IYO

NO

KE

YE

ND

O

115

Dumbaru 2 : Adamiizey saayey sasabendiyoŋ, baanigorey ndu jinekoyyoŋ sendey

Weyborey tuyoŋo Koyre fo no kã gu hima koyru boobow yoŋ: a gondu bõkoyni ndu ngu wande, soojey, alfarey ndu wo kã cindi. Ama koyru no kã ga weyborey su fatta, i si goy kulu te kala hu goyey.

Alborey wey gu hinie ku koy goy. Dey i mu ye ku ka hu alaasao, i mu ngey ŋaaro sambu ku ŋa,

dey i mu cere kubey ngey faada do ku caaca wala ku dara. I su mba laasaabu hala ngey

wandey go ku ma kaani wala i go ku taabi. Hanu fo bine, miso wo to weyborey se. I ne cere se

"Er di hay kã alborey go ku te iri se? halu i ka hu, i kabe ga no deberey kulu go, i gu seleŋ iri ga,

i gu iri kabe kune futa. I su mba bey kã iri go ku goy gumo". Weyboro fo ne"yadin no. iri noŋ gu

hawgey ndu zãkey, iri noŋ gu haabu, iri noŋ gu duru, iri noŋ gu hinia, iri noŋ gu goy boobow te.

Alborey gu fatta ku koy ku dara, iri mo go hu ku daabendi". Weyborey kulu saba ku ne: " iri mu

ture". Wodin bande I kulu wẽje ku goy. Geyyoŋo kã alborey hun farey wala ngey goyey do, miso

wo nu i dambarendi. ŋaari manu te, bãkaarey gu ziibi. Weyboro mba afo si hu. nya, weyme,

wande, hõdi kulu dira ku koy ku cere margan hu bambatu fo ga, weyboro fo kã kurŋe bu koyre,

gu te caaca ndu dara ciine. Bõkoyno wande bumbo go i ga. Mba alboro fo manu hini ku kande

ngu weybora hu.

Alborey go ku ne cere se "i gu ye ku ka hu ne ndu keyna". Weyborey mo ne i se "iri su ye hu

halu mantu er naŋ faham hay kã ga iri go ". Alborey si ku di hala ngey gu hini ku weyborey

goyey te, ama i su hini. Bãkaarey kulu kã i ŋuma doori. Zãkey go dey ku hẽ. ŋaarey go ku di

kusey ga ... alborey go ku faaji. Weyborey mo go dey ngey sootiya boŋ. "I gu ka ku iri ceeci ku

yaafu ceeci iri ga, zama i nu iri kabe kun fute gumo". Alborey lakkaley kulu tun. I si ku mba koy

goy, hu goyey teeyoŋ sabbey se. Keynakeyna, alborey kulu faham kã goy sendu no weyborey

go ku te. "fo se no i muna bey za doŋ kaŋ wone wo gu ba gayoŋ?" Weyborey gu ba ku to ngey

gurga boŋo do ... ama misu teji fo hure dira ga. Alborey go ku hu goyey te, farey ndu keley

tuurey mo sintin ku koogo. Almeney go ku taŋ nõgo kulu. Alkama ndu ŋaari foyoŋ go ku ben

koyra ga. Jiney kulu go ku hasara. Weyborey ndu alborey waafaku ngey mu du deberi ku

sendey din benendi. Waafaka ceeciyoŋo ma ga, kurey hĩka afo kulu nu boro fo suban.

Alborey nu bõkoyno suban, weyborey mo nu wando suuban. Boru hĩka koy ku cere kubey saajo ga, bãgu fo me ga. I kulu futu, mba afo si ku farhâ. Bõkoyno wando ne " er go ku iri daŋ kubey". Bõkoyno mo tu a se ku ne " iri mu hawgey ndu er ku er wa taali se no". Wando ne " iri go dey er se konno". Kurŋo mo ne a se " iri gu goy sandu almeney, er se". Wando ne " iri bumbey go ku goy daŋga almaney, ama er si ku a bey iri se. Iri nu hãyoŋ te kã iri ku toonendi er do". A nu hãyoŋ tira cebe kurŋo se. Hãyoŋo ga, weyborey ne i mu naŋ ngey mu fatta ku koy koyra ga, i mu ngey dendenŋendi goyyoŋ. Afoyoŋ gu ba ngey mu te alfariyoŋ, afoyoŋ cinukow, kabegoyteekow, doonikow ndu goy foyoŋ. Bõkoyno nu ngu moyduma daŋ cere ga, a key ku laasaabu dey a ne: "iri yedda, ndu wey neyoŋ no er gu ba, er gu duwey. i me dey ne?" Wando nu a gune dey a ne " a cindi afo, alborey hima ku hure hu goyey teeyoŋo ga". Kurŋo ne a se " mate? Wodin su te". Wando nu ngu kaayo kambo kũkuni ku ne ngu gu dira. Kurŋo ne se " key, key, iri yedda. Iri gu weyborey ga hu goyey teeyoŋo ga, ama er mo gu iri ga heyni wala dumiize fo wiiyoŋo ga". Wando yedda. i nu weyborey booney kulu gunr afofo. i yedda ndu ifoyoŋ, i nu ifoyoŋ mey barmey mate kã gu naŋ borey kulu mu waafaku. Waafaka bande, bõkoyno ndu ngu wande nu cere di ku te me fo ku ye ngey bõkoynutara ga.

AD

AM

IIZ

EY

SA

AY

EY

SA

SA

BE

ND

IYO

NO

KE

YE

ND

O

116

Cewendo cedira silmãkeyna

FEYENDEY

GOYEY DEBEREY Cewendikow albora wala weybora Cewkow alborey /

weyborey

Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo

Cewendika gu: gune ku di nõgoro kã cewkey to senno kã I daŋ batu fahama ga;

Cewkey gu: tu hãyoŋey se, ku I fahamendi / i gu ngey senno boŋ fahama ci

hãyoŋ/tuuyoŋ ceeciyoŋo fondey/goyey teeyoŋo

Cewo soola Goyl sendey alhaaley A gu nduniya baafuna alhaaley kã ga alborey ndu weyborey goyey gu fey cere

a gu baahuney alhaalo fisi, a mu faajikaarey alboro ndu weyboro goyey boŋ

Boru hinine goy

Goyey

teeyoŋ kundayey

ndu cere game

ga kunda kulu

mu ngu goyey

cebe.

ne cewkey mu "Weyborey tuyoŋey soora cew” a gu jama goyey soolu fondey wey boŋ: lhala kosõgu gu te, goyfo no alborey ndu weyborey go ku te? 2fo noŋ gu kande kosõgo? 3kosõgo ben wala a manu ben? 4fo no waafaka gu kande koyra borey baahuna ga

Soora cew ku ngey goyey cebe Kundu 1: tu alboro ndu weyboro goyey feyyoŋo boŋ hãyoŋo se Kundu 2: ku kosõgey fisi ku a mefaaro ceeci Kundu 3: ku ci haya kã waafaka kande koyra borey baafuna ndu I arzaka fondey se

Kundayey goy

Beyrey

tontoniyoŋo

i no gaabiyoŋo

ndu i

dũguriyendiyoŋo

beyrey ndu alhabaarey kã cewkey du kundey do margan ne kunda kulu mu deede fo dunguriyendi ku te soora, walhâ wala bine deeseŋ, a gu alhabaarey kubendi ndu tegoyyoŋ kã a di deeda te

A gu goyey cebe a gu fahamey no i boŋ. Beyrey kã i gu nafa nda no i gu gune ku a dunguriyendiyoŋo te walhã, deeseŋo wala soora alhaaley.

kunda goy faakaara jama ga goy

Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo

ne i mu goyey ndu alhabaarey fisi: Cewendiyoŋo do hare (cedira, cewey ndu alhaley waanayoŋo),

I gu dunguriyendiyoŋ te senno kã i daŋ batu boŋ ndu ngey bumbey senniizey/deeseŋey walhâ boŋ

Boro hinine/ follon goy Kunda goy Faakaara

Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo

teyaater sijire ku cebe alboro ndu weyboro goyey feyyoŋo kã i te hãseyoŋ boŋ

Teyaater sijire ku cebe Kunda goy Teyaater keyna

A

DA

MII

ZE

Y S

AA

YE

Y SASABENDIYOŊO

KE

YE

ND

O

117

TIRU 6

JAMA BAANO, WINDIKUBERA NDU

DUUMI JINEKOYYOŊ

“horo kulu ga ha nga ma ga nduniya fando wa sanduy,

amma horo kulu no si ha nga ma nga fbi daŋyatj jiney

zumandi”

(jean Yoŋne)

Jean Yanne, (enligne)fita kã I feri 2012 utu hando jirbu 15, http://scarlettsansrshett.wordpress.com/2009/05/30 bora kulu gu ba ngey mu nduniya bãgo daabu, ama boru kulu sub a umu fiso ku

118

JAMA BAANO, WINDIKUBERA NDU DUUMI JINE KOYYOŊ

1. Jama baano ndu windikubera 2. Duumi jinekoyyoŋ

Sintino

Mantu adamiize kã go ku ngu baahuna te jama ga hinine no windukubera,

jinekoyyoŋo, gaham baano ndu baanigorey alhakey gua gune, i gu adamiize,

Irkoy tam kã go ngu hinine waani mo gune. Fondu beerey kã gu sabuyoŋ

keyendi, i gu feyãkafeyãka gẽji boŋ no i nu alhakey wey keyendi. Afiriki borey

ndu dumey alhakey boŋ waafaka ne kã" dumey kulu gondu fondo i mu du

windukubere henno kã gu i jinekoyyoŋo tabbatendi".

Gaham baani ndu windukubere senney wey gondu maana nõgu kã

jaahilitarey ndu taari gondu gaabi, kulu su to Afiriki labey kã go teneere se

gurma ga. Labey wey ga, wey kãyoŋ go Afiriki weynukaŋey ga noŋ gu jaase i

kulu. CEDEAO deemookaraasiya ndu meyrey henno boŋ sootiyey ne kã

deemookaraasiya, baanigorey, poltik lakkalkeney, borey game ga borcintarey

su te nõgu kã meyrey henno si.

Fondo follõka ga, nduniya labey jiiri zambar fuwanta margana kã i te,

septembur 2002, nduniya jinehuney yedda i mu i daŋ nafey kã tooyoŋo i gu

hini ku neesi waatu fo boŋ kunda ga. Nafey se no i gu ne "jiiri zambar

fowanta jinekoyyoŋ nafey (OMD).

Afiriki weynukaŋey labey jinekoyyoŋo fondey su key ku boori, halu mantu i nu

fondu hennuyoŋ sambu kã gu talakatara, doorey, arzaka ga kabe banduyoŋo

benendi no. Hayey wey no tu fitiney kã su bu ndu lakkaltuney mefaaro.

Labey wey jinekoyyoŋo su tabbati halu i manu borey kulu baanu fondey

keyendi, i mu arzaka fey a mu boori borey game ga, i mu borcintarey ndu

demokaraasiya mo no gaabi.

119

Hayey kã go ku borey lakkaley tunendi fondo wo ga no tu sijiru hennuyoŋ kã

gu windukurey baahunantey fondey keyendi ku gaham baano sendey

benendi duuyoŋo.

120

Fondo wone ga no CEDEAO labey kulu cewendiyoŋo fondey hima ku goyey

wey gune ku daŋ ngey lokkoliize beerey ndu I keyney kulu cewendiyoŋo ndu

goyo dendenyoŋo sijirey ga.

Woin se no cewo wone gu seleŋ gaham baani ndu windukubera margukusina

boŋ, duumi jinekoyyoŋ fondo ga.

Tira beyrey:

I mu misaaliyoŋ, beyreyyoŋ, waanayoŋ ndu alhaali hennu gorendo kã gu windukura hawgey, gaham baani ndu duumi jine koyyoŋ fondey mu du ku key ku boori bey.

Tira dumbarey:

1. Jama baano ndu windikubera 2. Duumi jine koyyoŋ

121

Dumbaru1. : Jama baano ndu windikubera

Dumbaro beyrey

I mu misaaliyoŋ, beyreyyoŋ, waanayoŋ ndu alhaali henno kã gu windukubera hawgey, gaham baanu fondey mu du ku key ku boori bey.

Cewendo/goy dendenyoŋo nafey

• I mu windikubera sendey bey • I mu gaham baani sendey bey • I mu margukusiney daŋ gaham baani sendey ndu windikubera sendey game ga • I mu du windikubera hawgeyyoŋo deberey ndu i goyteerey • I mu windikubera ndu gaham baani saajowyoŋo goyey no gaabi • I mu du alhaali hennuyoŋ kã gu windikubera ndu gaham baani sendey benendi.

Cewey:

I. Jama baano a. A maana

Maanu boobow noŋ go gaham baani se. A maana fuwa no tu "borey gaham baani keyendikey cewo,

wala goyey kã gu borey gaham baano fondey keyendi cewo". A maana gu hini ku te mo " goy kã

borey sijire a mu adamiizey, kundey wala koyra kulu gaham baano fondey no gaabi, a mu i hawgey, a

mu i boriyendi wala bine a mu ye ku i keyendi a mu boori".

Maanu zeenu fo go no kã CharesEdward Winslow beyrey guuso tira, kã i ka 1920 ga. Maana dine:

"gaham baani no tu beyrey guuso wala gonitarey kã i gu te:

- ku doorey kosorey,

- ku adamiizey aloomarey kukendi,

- ku borey no baani ndu gaabi, ndu goyey kã kundey go ku kabe daŋ cere kabe ga ga:

- Windikubera boryendi, ku doorey tãgam,

- Borey cewendi gaham henenyoŋ boŋ,

- Loktorokoyrey mu doorey bey ku i seferi halu i ka,

- ku fondey kã gu borey baahuna hãse, i gaham baano hawgeyyoŋo se sambu.

goyey wey kulu nafa no tu i mu adamiize kulu baanu duuro ndu aloomaru kuukow duyoŋo alhako

gorendi."

Fahamey weyne no naŋ nduniya gaham baano hawgeyyoŋo marganey beera (OMS) nu kunda keynu fo

gorendi 1952 kã cebe nafa kã go boro fo wala jama cewendiyoŋo gaham baanu hawgeyyoŋo ga. Borey

gaham baanu saruusey hawgeyyoŋo boŋ laasaabo barmeyyoŋo nu kundayey wey beejendi. Barmeyyoŋey

wey no ku kande i mu seferey dumudumey kulu daŋ cere ga ku te afo: dooru kosoreyyoŋ, jontekomey

seferiyoŋo ndu borey kã jonte ku du baanu gaayoŋ i mu key ku ngey boŋ ga a mu boori.

Za hano din, i yedda kã seferey kã i gu te ku doorey benzndi mey go gaham baani keyendiyoŋo fondu

beerey no.

Amma gaham baani fondey gu fey ndu loktorotarey beyrey margan nõgu hĩka:

- A gu doorey kosoreyyoŋ no gaabi ku bisa doorey seferey hawgeyyoŋo

- A gu jama gaham baani sendey gune ku bisa boro fofo gaham baani.

JA

MA

BA

AN

O, W

IND

UK

UB

ER

EY

ND

U D

UU

MI JIN

E K

OY

YO

N

122

Dumbaru1. : Jama baano ndu windikubera b. Afiriki labey kã go taneere se gurma ga jama gaham baani sendey Nduniya gaham baani hawgeyyoŋo marganey beera (OMS) nu tiru fo ka tarey noovambur 20, 2006 Afiriki boro miliyoŋ 738 boŋ. Tira ga i ne hõkuna Afiriki fando borey to boro 1 073 487 000. CEDEAO labu 15 gondu, deedendi ga, boro miliyoŋ 322 990 000. Tira ga, margana ne kã ganda labey borey gaham baano booriyoŋo noŋ gu naŋ i arzaka fondey mu key ku boori. Tiru teekey ne kã " gaham baani jaŋ ku booriyoŋo gu kande borey ga talakatarey, buuyoŋ boobow, goy zebuyoŋ..." Iri gu bey mo kã Afiriki gaham baani sendey gu ba gumo. Misaalo wo mo, doorey kã gu diksa, sindu SIIDA, heemariizo ndu kogotobeeri, kã gu boro miliyoŋ 3 wi jiiri kulu, no tu a mefaaro. Boro kã dorey gu wi ga mo haytejey ndu kosorey noŋ gu ba gumo, nõgey kã wãgey go ku te kã sindu sefemey hu henno.

c. Gaham baani cewendiyoŋo

Gaham baani cewendiyoŋo gu naŋ cewka mu du beyrey ndu alhaali henno yoŋ kã gu naŋ: • A mu hay kã gu kande a ga taali kosorey • A mu ngu boŋ kuru ku wa taali • A mu boro fo faaba • A mu faham hala a gu te • A mu suubanyoŋ henno te • A mu key ngu boŋ ga.

Sijire beeri henno fonda ga no gaham baani cewendiyoŋo go ku te. Fondiize iyye (7) noŋ go sijiro wo se:

• Heneniyoŋ; • ŋaari baahunante ŋaayoŋ, biirimey ndu gaabi goy teeyoŋ; • hondiyey ndu arwasey cewendo alboro ndu weyboro boŋ, seferey kã gu gunde sambuyoŋ gẽji

duuyoŋ, weyboro doorey ndu siida kosoreyyoŋo; • Sigaari, tuuriize wala baji hãyoŋ dooney; • goyey kã su boori kosoreyyoŋo; • Alboro ndu weyboro mu cere dorendi hawgeyyoŋo ; • Jaŋ un gorey kaani hawgeyyoŋo ; • Cewendiyoŋo kã gu naŋ boro mu taali gẽji (seferey jina sintino boŋ Cewendiyoŋo)

II Windukurerey

a. Maana

Senney kã Yvette Veyret, labu beyka, te windukura boŋ, biirimo ndu duumi jinekoyyoŋo margana do, deesambur 17 ku koy 19 ,2003:

" E kã no tu labo beyka se wo, windukubera si kala adamiize won cew guuso fo ga kã gu goy

borey ndu kundey boŋ. Yadin ga, a gu hima a mu laasaabu te margukusina kã go borey ndu

windukurey game ga boŋ (hewo kã iri gu hunãzam, hayey, tondey, subey, tuurey ndu almeney). 3. L’Oms won afirik borey boŋ tira. 20 Novembre 2006. [En ligne] fita kã i feri 15/06/2012 http://www.destinationsante.com/fr_depeche.php?id_rubrique=26&id_article=19917&cat=1 4 . L’Oms penchée sur les Africains. 20 Novembre 2006. [En ligne] Page consultée le 15/06/2012 http://www.destinationsante.com/fr_depeche.php?id_rubrique=26&id_article=19917&cat=1 5. Census.gov, People and household, International programs, main data, International data base. 2012. [En ligne] Page consultée le 15/06/2012 http://www.census.gov/population/international/data/idb/region.php

123

Senni boobow go marganey tirey ga. Senney din ga, windikubera ndu kundey senney go no.

Adamiizey ndu baafuney foyoŋ nduniya fanda boŋ bãgeyyoŋo boŋ no senno din gu dira.

I si ku seleŋ kala windukubera boŋ i manu kande taarik senne. Labu beykow mo taarik beykow

no. Taariko bande, nduniya gandu hayyoŋ boŋ no a gu goy. Yadin ga windukubera boŋ goy gu

windikubera saaliyoŋo, i hanseyoŋo ndu jinekoyyoŋo gune. Beyrey taaci no tu windukubera

gẽjey:

• Arzakey boŋ laasaabo kã darza gu kande batam saaliyoŋ

• Sendey: gandu alhaalo gu hini ku kande sendey a saaliyoŋo fondo ga

• Sikkey alhaaley

• Borey, saajo ndu farey misey alhaley.

Hay taaco wey gu fitin boobow te. Yadin ga, poltiko mo go windikubera senney ga.

b. Windikubera boŋ cewendiyoŋo

• Senniizey maaney

Windikubera boŋ cewendiyoŋo wo dirow no kã gu borey no beyrey ndu alhaali kã gu naŋ i mu faham

ndu borey margukusina, i naamey ndu i baahuna nõgey. Cewendiyoŋo gu kande sooti henno

sambuyoŋ ndu hay henno duuyoŋ windikubera boriyendiyoŋo se (windikubera hawgeyyoŋo labey

margana kã te 1971).

Windikubera boŋ Cewendiyoŋo wo duumi jinekoyyoŋ fonda ga no i gu a te, ku borey fahamendi kã

nduniya fendo wo arzaku no kã borey kulu hima ku hawgey a mu boori. A gu borey fahamendi kã

adamiizey kulu kã go nduniya fendo wo boŋ hima i mu cere di, i mu hawgey mo ndu hundikoyney

kulu kã go a boŋ. Cewendiyoŋo gu naŋ boro kulu mu hini ku laasaabu, ku sootiya kã go ngu boŋo ga

goy. A gu naŋ boro mu anniya henno sambu ku goy, a gu labiizey kulu te boroyoŋ kã boŋey ga

deemookaraasiya go, kã yoŋ go soolante ku goy nda.

Windikubera Cewendiyoŋo nafey A nafey no tu a mu kundey ndu borey ga i mu:

- Faham ndu windikubera sendey

- Du beyrey henno boobow windikubera ndu a sendey boŋ

- Windikubera nafa bey, i mu du a baakusiney kã gu i tutey i mu a boriyendi, i mu a hawgey mo

- Du beyrey yoŋ kã i gu windikubera sendey bey ku goy ndey.

- Mu kabe daŋ windikubera sendey hawgeyyoŋo goyey ga.

124

Dumbaru1. : Jama baano ndu windikubera

DUMBARO CEWEY KEYENDO

Dumbaru 1. : Jama baano ndu windikubera

Dumbaro beyrey I mu beyrey, waaniyoŋ ndu alhaali hennoyoŋ gorendi kã gu windikubera hawgey, i gu jama gaham baano fondey mo boriyendi.

Cewendo ndu dendenyoŋo nafey I mu windikubera sendey bey

I mu gaham baani sendey bey

I mu margukusiney daŋ gaham baani sendey ndu windikubera sendey game ga

I mu du windikubera hawgeyyoŋo deberey ndu i goyey

I mu windikubera ndu gaham baani saajowyoŋ goyey no gaabi

I mu du hay hennoyoŋ kã gu windikubera ndu gaham baani sendey benendi.

Geyyoŋo : guuru 14

Cewendiyoŋo/dendenyoŋo goyjiney: cewo boŋ alhabarey tirey, CEDEAO waafakey tira

kã i hãse, tiru henney kã gu seleŋ windikubera sendey boŋ.

Sijirey kenendiyoŋo walhã Cewey Hiniayey ndu

waanayoŋey ceeciyoŋey

Beyrey kenendey Deberey Waatey

1.

I mu du windikubera

ndu jama gaham baano

fondey beyrey ndu

senniizey

Beyrey ndu senniizey kã go jama gaham

baano ndu windikubera ga

Tirey (karantey

ndu masino ga

woney)

ceeciyoŋo

Jama goy

cere no beyrey

kakow

Ci nu beyra

Guuru 2

2

I mu windikubera ndu

jama gaham baano

sendey bey

Windikubera ndu jama gaham baano

sendey

Guuru 2

3 I mu cebe kã cere bande

no windikubera ndu jama

gaham baano sendey go

Windikubera boŋ. goy laaley kã borey ga

te

hayey kã windikubera hasaruyoŋo gu

kande jama gaham baano fondey ga

Guuru 2

4

I mu du debere henno

kã gu windikubera

hanse ndu sijire henno

kã gu jama gaham banno

fondey keyendi

Jama gaham baano boriyendiyoŋo

goyey deberey

Guuru 2

5

I mu windikubera ndu

jama gaham baano

senney daŋ. cewey ga

I mu cewendiyoŋo goyjiney fisi

I mu cewo cedira tirey antum

i mu cewo dumbari boobow te

I mu beyrey neesi

I mu cewo cedira tiruyoŋ kã i hãse te

Guuru 6

125

CEWO CEDIRA TIRA SILMÃKEYNA

Dumbaru 1. : Jama baano ndu windikubera

Dumbaro beyrey

I mu misey, hayey ndu deberi hennoyoŋ gorendi, ku windikubera hawgey, ku jama gaham baano fondey mey boriyendi.

Cewo cedira ndu dendenyoŋo miso: Windikubera ndu jama gaham baano sendey

Cewendiyoŋo nafey 1 mu windikubera sendey bey

Hiniey kã i gu no gaabi

HINIAYEY

Beyrey (lakkal ga) alhaley(te goyey) Deberey (goyey) I mu jama gaham baano fondey maana ci I mu windikubera maana bangendi

I mu du hay hennoyoŋ kã gu windikubera hawgey, i mu sijire hennoyoŋ sambu jama gaham baano fonda ga

I mu borey no fahamey windikubera ndu jama gaham baano sendey boŋ I mu windikubera ndu jama gaham baano daŋ cere bande I mu fahamey cekeyante no windukubere henna gorendo boŋ

Geyyoŋo : guuru 3

Cewendiyoŋo goyjiney: cewo boŋ alhabarey tirey, CEDEAO waafakey tira kã i

tegendi, tiru henney kã gu seleŋ windikubera sendey boŋ. JA

MA

BA

AN

O, W

IND

UK

UB

ER

EY

ND

U D

UU

MI JIN

E K

OY

YO

N

126

Masalabolow 1. : Jama baano ndu windukubera

Cewendo cedira ndu dendenyoŋo miso

FEYENKEY

GOYEY DEBEREY Cewendukow

albora/weybora Cewkow alborey ndu weyborey

Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo

Cewendika gu:

gune ku di nõgu kã cewkey to

windikubera ndu gaham baano

senney fahama ga;

Cewkey ga:

tu hãyoŋey se,

sendey ci ku

faajikaarey i boŋ

hãyoŋ kã gondu

zaabu boobow

kunda goy – seleŋ ku ye

cere me ga

cere no beyrey

Cewo soola 1cewkey baahuna nõgey alhaalo

cebeyoŋo bande, a gu kondey te i

mu windikubera fotey gisiyoŋo

do gune, cewendika gu hãyoŋ te i

se i mu du ku:

windikubera sendey bey, i mu

windikubera boŋ hãyoŋey kã gu

jama gaham baano gune tiraa te a

gu naŋ i mu gune wey kã i gu

te ku windikubera ndu jama

gaham baano fonda ga bey

2.ku cewkey fey kunda taaci,

kunda fo kulu mu goy senni fo boŋ

windikubera maana ndu a

hawgeyyoŋo

windikubera saajowyoŋo ndu

windikubera boŋ cewo nafa jama

gaham baano ndu windikubera

cere ganayoŋo

labo ndu nduniya borey gaham

baano ndu windikubera sendey

cewkey kundu fo kulu

ga ci harey kã nga

ga bay windikubera

ndu jama gaham

baani sendey ndu

guŋey bon; cewendika

ga cewkey ga i mu

sanney kã ga

windikubera ndu

jama gaham baano

guna bay. Cewkey ga

nafa ndu tirey kã i no

i se ndu faajikaarey kã

i te kundey ra, ga du

ga sanney kã i na i

kundua no ŋwa batu. I

ga sanney kã I ga

toonandi jama do

mo antum.

cere no beyrey kundu goy

lakkal candiyoŋey,

hãyoŋey ndu tuuyoŋey

Tirey ceeciyoŋo (kopto

bon karantey ndu

masin ra woney)

Kundu ra faakaaray

Goyey teeyoŋ kundayey ndu cere game ga kunda kulu mu ngu goyey cebe.

cewendika gu ne kunda hiniza

kulu mu ka ku ngey goyey cebe

Kunda kulu mu ku

goyey kã a te cebe, a

gu tu mo ngey celey

hãyoŋey se.

Faajikaarey jama ga kã

ga boro kulu gu ngu beyre

ci.

127

Beyrey tontoniyoŋo

i no gaabiyoŋo ndu i

dũguriyendiyoŋo

cewendika gu nõgu kã kundey

senney saba sambu, a gu beyrey

tejiyoŋ mo no i se yadin ga,

cewendika gu hayey wey gorendi:

jama gaham baano ndu

windikubera beyrey bayendi

windukubera hawgeyyoŋo goyey

ndu i nafey

labo, CEDEAO ganda, nduniya

windikubera hawgeyyoŋo cedira

windikubera ndu jama gaham

baano cere ganayoŋo

windikubera boŋ beyrey ndu

senniizey

jama gaham baano ndu

windikubera Cewendiyoŋo nafa.

Cewendiyoŋo wo, a go ku

adamiize alhakey laasaabu

Cewkey gu fahama kã i du goyo ga gorendi, i gu beyrey tejey mo dunguriyendi: windikubera ndu jama gaham baano boŋ beyrey baayendi; Windikubera sajowyoŋ goyey kã i gu hini ga te; labo, CDEAO ganda wala nduniya windikubera hawgeyyoŋo cedira fondey windikubera ndu jama gaham baano cere ganayoŋo jama gaham baano ndu windikubera Cewendiyoŋo nafey.

Cewendiyoŋo wo, i go ku adamiize alhaku

laasaabu.

kundu ga faakaara

Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo

Cewendika gu ne i mu neesiyoŋo goyey wey te alhaley wey ga: hãyoŋ kã gondu zaabu boobow a gu cewo soolu ku di beyrey kã cewkey du windikubera saajowyoŋ, kã gu jama gaham baano gana fonda ga

Cewkey gu antum ku tu hãyoŋey se, kunda ga wala boru kulu mu tu ngu boŋ se

Hãyoŋ ndu tuuyoŋ. Kunda ga wala boru hinine goyo

Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo

a gu cewkey ga i mu gaham baano kunda kã gu windikubera sajowyoŋo gorendi a gu windikubera ndu jama gaham baano senney daŋ naamey kundey goyey ga.

cewkey gu ngey lokkolo wala ngey kura gaham baano kunda kã gu windikubera sajowyoŋo gorendi

margana faajikaara Teyaater keyna

JA

MA

BA

AN

O, W

IND

IKU

BE

RA

ND

U D

UU

MI JIN

E K

OY

YO

N

128

Dumbaru 2 : Duumi jine koyyoŋ

Dumbaro beyrey

I mu misaaliyoŋ, beyreyyoŋ, waaniyoŋ ndu hay henno kã gu windikubera hawgey, duumi jinekoyyoŋ fondey mu du ku key ku boori bey.

Cewendiyoŋo/goy dendenyoŋ nafey

- I mu hayey kã gu duumi jinekoyyoŋ te bey - I mu windikubera ndu duumi jinekoyyoŋ gamo ci - I mu du windikubera saajowyoŋo deberey ndu tegoy henney - I mu bey fondey kã ga I gu goy ndu duumi jinekoyyoŋ - I mu windikubera ndu jama gaham baano fondey ga tegoyey kã gu duumi jinekoyyoŋ te

koyra, ganda wala labu fo ga bey - I mu tegoyyoŋ sijiri ku windikubera boriyendi - I mu sooti sambu ku duumi jinekoyyoŋ no gaabi windikubera ga.

Cewo beyrey : Duumi jine koyyoŋ

a. maana

Senney kã Yvette Veyret, labu beyka, te "windikubera beyra cewo, duumi jinekoyyoŋ beyra cewo, deesambur 17 gu koy 19,2003" margana do:

"E diyoŋo do, duumi jinekoyyoŋ laasaabo no tu.

Sintino dey, e gu borey hõgendi kã saajo hawgeyyoŋo sootiyey no ku duumijinekoyyoŋ laasaabo ka tarey za 1970, zama i di kã iri tegoyey si ku kande baani nduniya mefendo ndu kundey kulu ga.

Ihĩkãta, gorey henno noŋ gu naŋ jinekoyyoŋ mu tabbati. Yadin ga, i mu baarabaarey benendi ku borcintarey daŋ borey ndu cere game ga. Gẽgu hĩza boŋ no duumijinekoyyoŋ laasaabo go: saajo, arzaka fondey ndu baahuney fondey hawgey.

Ihinizanta, duumi jinekoyyoŋ laasaabo si ku te cewo guuso fonda ga. Sohõ kulu no i go ku a gorendi ku boori, wodin bandu mo a cedira gu maanu poltik ga bisa cew guuso. Za 1980 benenta waate no laasaabo wo gondu maana dumidumi weytaaci kã afo kulu gondu ngu diyoŋo/miila.

Itaacanta, laasaabo kã i gu te duumi jinekoyyoŋ boŋ labo arzakãtey ga gu waanu wey kã i gu te labu hino buuney ga. Labu dumi jineykoyyoŋ wo ga, goney ndu beyrey beerakoyey ne kã a maana no tu sohõ arzaka fondey cedira mu koy nduniya seriya fondey kã gu cedira keyendi gu ba gumo, nõgorey kulu ga. Baahuney henno maana ga no borey kulu yedda, nga mo no i go ku goy ndu cewendiyoŋey ga.

Labu hino buuney wey, halu hoŋ i go ku gune arzaka fondey kã ngey gu hima ku gana. Iri arzaka fondey

129

no i gu sambu ku goy nda? Boro gu hini ku miila kã Sin labo ga boro miliyaaru 1,3 afo kulu mo ku bara ndu mooto?

Boro gu miila kã adamiizey muraadey gu feeri hala manti i naŋ nu jinekoyyoŋey wey ne dumi gorendi? Gofonduma folloŋ gu hini ku hawgey ndu nduniya ndu ngu saajey? Wone no tu labiizetarey ndu meyrey gorendiyoŋ.

Labu arzakãtey ga duumi zaadayoŋ kande sendey labey kãyoŋ go ku ceeci ku koy jine ga: i mu saajey hawgey, adamiizey mu du ku hellesi. Borey gu ngey boŋ hâ bumbo hala manti annasaarey meyra alhaali no ku huro senney wey game ga. Duumi jinekoyyoŋ wo hay no kã ga i nu kabe ka, saajey hawgeyyoŋo ma ga no hawsa ndu gurma labey ga borey tun ku key ku kookari te.

Ayyedda ndu senney wey, amma halu boro nu kokorubanda laasaabey gune, boru hima ku te lakkal

b. duumi jine koyyoŋo cewo

Duumi jine koyyoŋ cewendo noŋ gu naŋ borey mu faham ndu nduniya ganda hayyoŋo, a beyrey timmantey, lelebuyoŋo ndu labiizetarey cewendiyoŋo sijirey kulu ga no a gu windikubera, arzaka ndu naamey gama fahama no, ku cewkow alborey wala weyborey gaakusiney i mu weyneyoŋ gune ku boori:

- Adamiizey bõduura - Sasabendiyoŋo goyey ndu dumi jine koyyoŋ alhaley sambuyoŋo tilasu ga

nduniya izey kulu cere diyoŋo - Duumi jinekoyyoŋ nafa no tu a mu labiizey no suba hinoyoŋ kã gu naŋ i mu bey

hayey kã ngey gu ba. I mu laasaabu beeriyoŋ te duumi jinekoyyoŋo boŋ ku du ku sootiyoŋ sambu ku goyyoŋ te lakkalkeyney ga, ngey baafuna ga, ndu nduniya kulu ga.

DUMBARO CEWEY KEYENDO Dumbaru 2 : duumi jine koyyoŋ

Dumbaro beyra

I mu beyrey, teera ndu alhaali hennuyoŋ gorendi windikubera hawgeyyoŋo fonda ga, duumi jinekoyyoŋ se.

Cewendo nafey - I mu duumi jinekoyyoŋ fondo nafantey bey - I mu te hay kã gu naŋ windikubera ndu duumi jinekoyyoŋ mu koy cere bande - I mu windikubera hellesiyoŋ misey ndu deberey bey - I mu duumi jinekoyyoŋ goyey ndu fondey alhaley bey - I mu windikubera ndu jama gaham baano misu henney bey kãyoŋ gu koy ndu koyra,

ganda, ndu labo duumi jinekoyyoŋo - I mu goy cekeyanteyoŋ soolu windikubera sasabendi kã ga baanu go

- I mu sooti sambu ku duumi jinekoyyoŋo no gaabi a windikubera ga.

JA

MA

BA

AN

O, W

IND

IKU

BE

RA

ND

U D

UU

MI JIN

E K

OY

YO

N

130

Dumbaru 2 : Duumi jine koyyoŋ Geyyoŋo : g 16

Jiney/cewendiyoŋo tirey/tira foyoŋ:

Afiriki weynukaŋa labey tiru nafanta, alhabaaro tirey, senniizey maaney tiru beera, fotoyoŋ, araajiya ndu teela alhabaarey, windikubera ndu duumi jinekoyyoŋ boŋ tirey kã i te. Labu ndu nduniya ciito goyjiney: zuwĩ 27,1986 tira kã i ka tarey adamiizey alhakey boŋ, Rio 1992 senno; Bâle sootiya kã i sambu marsu 22,1989 ku ziibi laaley ndu i darendiyoŋo labey hiddey boŋ koy ku kayoŋo gune; sootiyey kã gu gẽji i mu hure ndu ziibi laaley Afiriki labey ga, wkc ...

Sijirey kenendiyoŋo walhã Cewey Hiniayey ndu

waanayoŋey ceeciyoŋey

Beyrey kenendey Deberey Waatey

1.

I mu jinekoyyoŋ maana ci

Duumi jinekoyyoŋ ndu windikubera Boŋ beyrey

Tirey fatowyoŋo kunda goy ci nu beyra kakow

sennu ŋa batuyoŋ

Guuru 2

2

I mu jinekoyyoŋ teeyoŋ sendey bey

Windikubera hayey kã gu duumi jinekoyyoŋ gẽji

Guuru 4

3 I mu jinekoyyoŋ teeyoŋ sendey bey

Windikubera hayey kã gu duumi jinekoyyoŋo gẽji

Guuru 2

4

Duumi jinekoyyoŋ no gaabiyoŋo deberey teeyoŋo

Duumi jinekoyyoŋ no gaabiyoŋo deberey

Guuru 4

5 I mu di hay kã gu duumi jinekoyyoŋ teeyoŋo ndu windikubera senduyey margan

Hay kã gu windikubera hasaruyoŋo gu hini ku kande duumi jinekoyyoŋo se

Guuru 6

131

CEWO CEDIRA TIRA SILMÃKEYNA

Dumbaru 2 : Duumi jine koyyoŋ

Dumbaro beyra

I mu beyrey, misey ndu alhaali hennuyoŋ gorendi windikubera hawgeyyoŋo fonda ga, duumi jinekoyyoŋ se.

Cewo nafa I mu duumi jinekoyyoŋ no gaabiyoŋ sijiri te.

Cewo boŋo/dendenyoŋo miso : duumi jine koyyoŋo keyendo

Waanayoŋey kã i gu ba boru mu bey

HINIAYEY

Beyrey (lakkal ga) alhaley(te goyey) Deberey (goyey)

I mu duumi jinekoyyoŋ maana ci

boro mu ngu batama

windikubera sendey bey

Boro mu labiizetarey alhaali sambu

windikubera hawgeyyoŋo ga

I mu duumi jinekoyyoŋ

alhaaley ka tarey

Geyyoŋo : guuru 6

Jiney/cewendiyoŋo tirey/tira foyoŋ:

Afiriki weynukaŋa labey tiru nafanta, alhaabarey tira, senniizey maaney tiru beera, fotoyoŋ, araajiya ndu teela alhabaarey, windikubera ndu duumi jinekoyyoŋo boŋ tirey kã i te. Labu ndu nduniya ciiti goyjiney: zuwĩ 27,1986 tira kã i ka tarey adamiizey alhakey boŋ, Rio 1992 senno; Bâle sootiya kã i sambu marsu 22,1989 ku ziibi laaley ndu i darendiyoŋo labey hiddey boŋ ku koy ndayoŋo gune; sootiyey kã gu gẽji i mu hure ndu ziibi laaley Afiriki labey ga, wkc ...

Cewendo cedira ndu dendenyoŋo miso

FEYENDEY

GOYEY DEBEREY Cewendukow

albora/weybora Cewkow alborey ndu weyborey

Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo

Beyra kã go cewka se cewey boŋ ceeciyoŋo; A ga cewkey cewo boŋ bayra ceeci

i gu tu hãyoŋey se, I gu seleŋ ku ye cere me ga duumi jinekoyyoŋo boŋ

boro folloŋ goy ci nu beyra seleŋ ku ye cere me ga cere no beyrey

132

Dumbaru 2 : Duumi jine koyyoŋ

FEYENKEY

GOYEY DEBEREY Cewendukow

albora/weybora Cewkow alborey ndu weyborey

Cewo soola

A gu misu fo kã i gu hure ku cebe soolu wala foto ndu deeseŋey gunuyoŋ, cewkey hã i mu cebe kã adamiize ndu ngu windikubera su fey: cewendikow albora/ waybora gu windikubera ndu duumi jinekoyyoŋ. alhabaaru jiney daŋ; Cewkow alborey/weyborey gorey ga (windukubera kã, gu henen, kã hasara maana, baafuna booriyoŋ tiŋey ...), a gu cewkey hã i mu windikubera ndu duumi jinekoyyoŋ maaney ci

cewkow alborey/ weyborey gu hure ku miso cebe, i gu fotey ndu deeseŋey gune I gu cebe hayey kã gu windikubera ndu jama gaham baano sendey margan I gu cewo tirey gune I gu tu hãyoŋ se.

Teyaater keyney gune ku neesiyoŋo ci nu beyra kunda goy

Goyey teeyoŋ kundayey ndu cere game ga kunda kulu mu ngu goyey cebe.

A gu jiney dumidumey gune ku kande ngu gaakusiney heyey kã, i du fey feyyoŋo ga, (cewo tirey guneyoŋo)

Kunda kulu boro fo mu ngey goyey cebe kãyoŋ i te weyneyoŋ boŋ; windikubera ndu duumi jinekoyyoŋ maana adamiizey boŋ ceeciyoŋ; meŋaari,hay henno, windukubere henno I koyrey windikubera ndu duumi jinekoyyoŋo sendey arzakey hawgeyyoŋo windikubera hasaruyoŋo taaley ndu a sabiiley hay kã go windikubera ndu duumi jinekoyyoŋ game ga.

Jama kulu mu margan ku senney ŋa batu ku yedda ndey

Beyrey tontoniyoŋo

i no gaabiyoŋo ndu i

dũguriyendiyoŋo

Cewendikow albora/ weybora gu kundayey senney ciyoŋo hẽgen a mu tonton i se alhabaaruyoŋ, senney kã, i ŋa batu boŋ, a mu senney din hãse, a mu cewkey gaakasiney i mu Dunguriyendiyoŋ kokowanta te

Cewkow alborey/ weyborey gu: gaayi goy henney ndu wey kãyoŋ i gu hini ku boriyendi ngu batama duumi jinekoyyoŋ se sanka sambu ga duumi jinekoyyoŋ] sendey kulu benendi kunda sambu ku duumi jinekoyyoŋo no gaabi

Jama goy Goyey kulu daŋyoŋ walhà ga

133

Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo

A gu neesiyoŋ goyyoŋ soolu sandu I windikubera ndu i baafuna boriyendiyoŋ goyey boŋ, laasaabo tira teeyoŋ

Cewkow alborey/ weyborey gu alhabaarey ceeci ngey windikubera boŋ Cewkey mu goyey sijira te

Laasaabo tirey teeyoŋo kunda goy

Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo

Cewendikow albora/waybora gu cewkey daŋ I mu goyey sijiro te (goyey, hiniey, alwaatey, gaakusinukey, gune ku neesiyoŋo, wodin gu naŋ I mu ngey lokkolo windikubera boriyoŋdi duumi jine koyyoŋo ga.

Tirey kã I gune ku jama baano, windukurey ndu duumi jine koyyoŋ antumo te

VEYRET, Yvette. Nduniya cewo, koloko tirey – windikubera cewo, duumi jine koyyoŋ fonda ganayoŋo 1719 desambur 2003

Entezrnetto fondey : jama baano, windikubera ndu duumi jine koyyoŋ Jama baano http://www.larousse.fr/encyclopedie/divers/sant%C3%A9_publique/90008 http://www.intellego.fr/soutienscolaire1erest2s/aidescolairesciencessanitairesetsociales/santesantepublique/ 15558 http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=JORFTEXT000000227015&dateTexte http://www.destinationsante.com/lomspencheesurlesafricains.html windukubeyrey Lɔnnidaɲɛ dantigɛli http://www.technoscience.net/?onglet=glossaire&definition=3469 http://reseauecoleetnature.org/ http://www.iucn.org/fr

Duumi jine koyyoŋ cewo duumi jine koyyoŋo fonda ga : http://www.meirieu.com/ECHANGES/lepri.pdf http://reseauecoleetnature.org / http://www.iucn.org/fr/

JA

MA

BA

AN

O, W

IND

IKU

BE

RA

ND

U D

UU

MI JIN

E K

OY

YO

N

134

TIRU 7

GANDA LABEY CERE DIYOŊO

« CEDEÂO margana hima ku du hinii ndu kunda beeriyoŋ kã gu labey kulu gune, ku du ku sootiyey boriyendi, poltik fondey mo mu te afo ».

1. Wenisesilasi Sakire Keri Mɔnzala, « afiriki weynukaŋey ganda labey mu cere diyoŋ : CEDEAO kundayey saatiyoŋ miso, 2009 jiire. En ligne : fita kã I feri 2012, uttu hando 15. http://memoireonline.com/04/11/4492/m_LesinitiativesdintegrationregionaleenafriquedelOuestanalyseducadreinstitutionnel17.html

135

GANDA LABEY CERE DIYOŊO

1. CEDEAO nafey ndu a goyey 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone won ceeciyoŋo

Sintino

Za Geyyoŋo kã Afiriki weynukaŋey labey du ngey boŋ no, i go ku ceeci ngey mu margu ku du ku hiddey kã andusaarey jeeri. Nafey kãyoŋ i daŋ jine ku ne ngey mu du waafakey margana ku ngey margamarga fondey hawgeyyoŋo boriyendi, ngey mu borcinetarey mo cine ku keyendi, ngey ndu cere game. jiiru Kokorbandey wey woneyoŋ no tu i labey margusina poltiko fonda. Cere diyoŋ poltiko mu te nafa henno jaŋa haahuna ndu borey yedda cere se ma ga no CEDEAO labey jineborey nu fondo wo sambu halu CEDEAO mu hun laahey ma ga, ku to dumidumey kulu CEDEAO. Labey nu kundayey sĩgow dãgu: Afiriki weynukaŋey labey arzaka gorendo margana (CEDEAO), Afiriki weynukaŋey fondey margana (UEMOA), Senegal isa baahunendiyoŋo margana (OMVS), Saahel labey ga koogendo tãgameyoŋo kunda (CILS), Niizer labo isa hawgeyyoŋo margana (OCBN), wkc ... kundayey sĩjiyoŋ no ku cebe kã Afrîrk weynukaŋey labey nu sooti sambu ngey mu goy cere bande, cere diyoŋo fondu hennu ga.

Cewo beyra :

I mu beyrey, misey ndu alhaali hennuyoŋ gorendi labey mu cere diyoŋo gorendo fonda ga.

Cewo gondu dumbari hĩka (2):

1. CEDEAO nafey ndu a goyey 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone won ceeciyoŋo

136

Dumbaru 1. CEDEAO nafey ndu a goyey

Dumbaro beyrey :

I mu beyrey, misey ndu alhaali hennuyoŋ gorendi CEDEAO nafa no gaabiyoŋo ndu goyo boriyendiyoŋo

fonda ga.

Cewendo ndu dendenyoŋo nafey 1. i mu CEDEAO nafa boŋ beyrey gaayi; 2. i mu du deberiyoŋ ndu goy hennuyoŋ CEDEAO nafa no

gaabiyoŋo ndu goyo boriyendiyoŋo boŋ 3. i mu cewendiyoŋo henno te CEDEAO nafa no gaabiyoŋo ndu

goyo boriyendiyoŋo boŋ 4. i mu da hennuyoŋ gorendi CEDEAO nafa no gaabiyoŋo ndu

goyo boriyendiyoŋo fonda ga. Cewey : CEDEAO cebeyoŋo

Afiriki weynukaŋey labey arzaka margano wo labu wey cindi gu (15) no ku margu ku a sĩji 1975 jiire. A

goyo no tu a mu arzaka hureyoŋo Afiriki weynukaŋey labey no gaabi labey wey ga: ganda arzaka, koy ndu

kayoŋo, seserey, dẽjo ndu naamey. Jiiri 1993 ga no i nu a hino tonton, sootiya kã i hãse ku labey

lakkalkena gaayiyoŋo daŋ ga, ku baanigorey ndu lakkalkeney daŋ laasaabu. Wodin no naŋ i nu kabe

dake waafaka tiru fo ga 1999 kã gu seleŋ fitiney hawgeyyoŋo ndu baanigorey ndu lakkalkeney gorendiyoŋo

boŋ.

Labu wey cindu gu no CEDEAO ga ( Beene, BurkinaFaaso, Kapver, Koduwaaru, Gambi, Gaana, Giine,

GiineBiiso, Libeeriya, Maali, Niizer, Niizeeriya, Sinigal, Seeraleewon ndu Togo). Murtaani fatta CEDEAO ga

2000 jiire. Nduniya suuru beera (FMI) laasaabey ga, Afiriki weynukaŋey labey kã go CEDEAO ga nooru wiiyoŋ

hinie gu to dolaaru miliyar 564,86 ; a se no a te nduniya ga arzaka gaabikoynu 25wanta.

CEDEAO ganda hayyoŋo gu to km2 miliyo 5,1. Borey mo gu to miliyo 299 deedendi.

CEDEAO tariko ndu nõgo kã a sintin

CEDEAO sĩjiyoŋo wo i manu a miila te kala jiiri 1964. Wiliam Tubman kã no tu Liibeeriya persidaŋo no nu a

toonendi borey do.

Koduwaaru, Giine, Libeeriya ndu Seeraleewon nu kabe dake yedda tiru fo ga feebiriye, 1965. Amma wodin

manu te. Avirillu, 1972, Gowon Niizeeriya persidaŋo ndu Eyadema Togo persidaŋo ye ku porza dine tunendi.

I nu sooluyoŋ te, i nu labu 12 zuure zuliye ku koy uttu 1973 ku i gaakusina ceeci. I nu margana soolu Lumi,

waafaka ceeciyoŋo boŋ.

137

Beyreykoyni beeriyoŋ ndu zuuzuyoŋ nu cere margan Ankara zãviye 1974, ministerey mo nu marganey te Moroobiya, zãviye 1975. Marganey hĩka dine nu waafaka neesi ku gune. A bandu no labu 15 nu kabe daŋ waafaka tira ga Lagos koyra me 28,1975.1 nu kabe daŋ CEDEAO sĩjiyoŋo tira ga Lome, Togo labu, noovambur 5, 1976. Zulye 1993 no i ye ku waafaka tira din gune, arzaka gorendiyoŋo mu cahâ, margusiney poltiko mo mu tonton. I nu CEDEAO suuban a mu ci a labey gẽji beeri guwa (5) ga afo, Afiriki arzaka margana (AEC), COMESA, CEAS, IGAD, SADC, ndu CEDEAO no nu kabe daŋ waafaka tira kã gu AEC ndu CER margan feebiriye 1998. CEDEAO nafey ndu a fondey CEDEAO nafa no tu a mu margusiney ndu cere diyoŋ tabbatendi arzaka fondey, baahuney fondey ndu naamey do hare. Wodin noŋ gu naŋ labey mu cere di arzaka fonda ga. Cere diyoŋo gu hima ku naŋ labey borey baafuney mu boori; arzakey mu tonton, a mu kabe daŋ mo Afiriki labey jine koyyoŋ ga.1993 waafaka kã i gu ba i mu arzaka fondey ndu poltik fondey feeri ku tonton labey ndu cere game ga, i di kã arzaka fondey ga nafey hima ku key halu deymo ndu neera mu hure labey game ga, i mu te mo nooru folloŋ. Poltik fondey do mo, Afiriki weynukaŋey ga i mu daŋ CEDEAO dipiteyoŋ, arzaka ndu baahuney boŋ yaamarkowyoŋ, ndu CEDEAO ciito huwo kã gu marganey sootiyey gorendi. Waafako wo gu sooti sambu kã gu naŋ i mu fitiney kosorey wala i mu i benendi CEDEAO ganda ga. CEDEAO nu ngu gaabo daŋ fondey wey sambu yoŋo ga:

Sabuyoŋ ndu boŋ gorey mu bara labey ndu cere game

Jama ndu cere mu cere gakusiney boro kulu mu hinie ngu boŋ

Labey ndu cere mu waafakey ku goy

Labey politkey ndu goyey tirey mu koy cere bandu yoŋo

Ciito ndu arzaka fondey kaarendo jama kulu se yoŋo

Labey ndu cere mu su cere toŋey

Baanu gora keyendo, lakkal keney ndu borey saajowyoŋo keyendo

Fitiney wiyoŋo waafakey ndu lakkal keney ga

Adaamiizey alhakey keyendo ndu I hawgeyyoŋo

Demookarasiya keyendo ndu a no gaabiyoŋo

CEDEAO goyey fondo beerey ne: Meyreyhuwey kã go CEDEAO se ne, a cedira fonda ga:

• Labey jineborey ndu gofonema margana • Ministerey margana • Sekertariya beera • Jama diptey huwo • Jama ciiti huwo • arzaka ndu gorey yaamarukey huwo (i gu a sĩji) • CEDEAO jinekoyyoŋo suuro (FADC) • CEDEAO ga nooru daŋyoŋo banco (BIDC) • Afiriki weynukaŋa nooro huwo (AMAO) • Afiriki weynukaŋey nooro boŋ cewo lokkolo (IMO) • Afiriki gaham baano margana (OOAS) • Goyey kamba marganey 6

• Fitiney kosoreyyoŋo, i hawgeyyoŋo ndu I gẽjiyyoŋo fonda, baanigorey ndu lakkal keney 1999 yedda. Sootiyey ndu fondo wo ga gondu hinii, Sektariya beera ndu yaamarukey huwo kã gu sasabey ndu lakkalkeney daŋ labey weyneyoŋ ga: BurkinaFaso, Gaana, Giine, Libeeriya,Maali, Niizer, Niizeeriya, Sinigal,Seeraleewon ndu Togo

GA

ND

A L

AB

EY

CE

RE

DIY

O

138

Dumbaru 1. CEDEAO nafey ndu a goyey

Nafa, goyo ndu darza laasaabantey

CEDEAO nafey I mu labo ganda te kã sindu hiddi, a gu hawgey mo ndu baanigorey lakkalkeney ga. Labo ganda wo gu goy ndu meyrey henno, a labiizey gu hini ku du arzaku boobow kã i gu nafa ndu duumi jinekoyyoŋ ndu windukubera hellesiyoŋo ga

Cimi goy

I mu kookari ku gaabu goyo fondu cimicimey

ga, ku du naaney ndu lelebuyoŋ jama do iri

tegoyey ga.

Gaakusiney

I mu gaakusiney ceeci ku tonton kã gu hini

magana goyo, a (labo) alhaalo ndu a naamu

dumidumey ga, poltikey teeyoŋ ndu sootiyey

sambuyoŋo kulu ga.

CEDEAO goyey

I mu markusiney ndu cere diyoŋ no gaabi

Afiriki weynukaŋey arzaka margana gorendi

labiizey baahuna boriyendiyoŋo se, i arzaka

kamba lakkalkeney gaayiyoŋo ndu a

tontoniyoŋo se, i mu labey gamo hãse, i mu

kande mo gaakusiney Afiriki mu ŋena.

Kokariyoŋ

I mu ceeci labiize kulu hima ku ngu cela

senni henna seleŋ ,labo gandu fondo beerey

ndu goyey nõgu beerey ga.

Kaarendi cere se yoŋ

I mu fonduyoŋ sambu kã gu koyrey ga

sootiyey ndu poltiko teeyoŋo no gaabi.

CEDEAO goy ndu darzu laasabantey

Albarka

Helleso ndu a no gaabiyoŋo noŋ gu naŋ i

mu yedda lalabey ga nduniya ga ku arzaka

gorendiyoŋo te silmãkeyna.

Waanu goyyoŋ

I mu goy baakusiney cebe, i mu ba nduniya

ga goy henney; i mu da henno ndu farhâ

cebe goyey do labo ganda ga.

Lelebo

Margana goyteerey ndu a jineborey mu

lelebu cere ga. I mu lelebu hay teji kã tu

alhabaarey taru ku to jama doyoŋo.

Cimi ganeyoŋ

I mu sennu yoŋ sooti cimi ganeyoŋo ndu

sasabendiyoŋo ga.

Fey feyyoŋ

I mu yedda, i mu bey, i mu faham kã iri jama

ga, labey, dumey ndu naamey kulu gu wanu

wanu no.

Gonitarey

I mu fondo cekeyãteyoŋ gorendi borey, labey

gandey ndu nduniya beejey fonda ga.

139

Cere diyoŋo won gẽgey

• Gandey arzakey jinekoyyoŋ (adamiizey yaariyoŋo, arey ndu wayey sasabendiyoŋo, windukurebe henno); labiizetarey folloŋ.

• Baanigorey ndu lakkalkeney: gande kã windukubera gondu baani ndu lakkalkeney, fitinu si, cere nereyoŋ si, baarabaara mo si.

• Meyrey: poltik ndu arzaka meyrey henno kã sindu zamba, i gu hawgey ndu jama arzaka ndu adamiizey alhakey.

• Arzaka gorendiyoŋ: (fotoco, hebo, nooro, albarka ceeciyoŋo, poltiko): gandu kulu mu te hebu fo ndu nooru dimmu fo, i mu bara ndu nooru banuyoŋ fondo henno.

• Saruuso kã go ngey boŋ gorey ga jinekoyyoŋo: gaakusiney henno, gofonduma saruusey ndu wo kãyoŋ go ngey boŋ gorey ga mu margu ku goy, windukubera kã no tu gofonduma saruusey ndu wey kãyoŋ go ngey boŋ gorey ga jinekoyyoŋo se.

• Baanigorey, lakkalkeney ndu meyrey henno • Jinekoyyoŋ ndu markusiney • Sabuyoŋ ndu naaney henno • Nooru daŋyoŋ • Meyrey huwey hino • A kulu mu hawgeyoŋo.

SIGIRA TIRA

Dumbaro 1 beyra I mu beyrey, misey ndu alhaali hennoyoŋ gorendi CEDEAO nafa no gaabi ndu a goyey boriyendiyoŋ fonda ga.

cewendo ndu dendenyoŋo nafey 1.i mu faham ndu CEDEAO nafa boŋ beyrey 2.i mu du deberi ndu goy hennoyoŋ CEDEAO nafa no gaabiyoŋo ndu a goyo boriyendiyoŋo fonda ga. 3.i mu cewendiyoŋo henno te CEDEAO nafa no gaabiyoŋo ndu a goyo boriyendiyoŋo boŋ. 4.i mu du da hennoyoŋ CEDEAO nafa no gaabiyoŋ ndu a goyo boriyendiyoŋo fonda ga.

Geyyoŋo : guuru 12

Jiney/cewandiyag harey/ tirey - Sijirey ndu lokkol tirey - CEDEAO zulye 1993 waafaka tira hãsanta, Afiriki labey margana ciito fonda tirey,

CEDEAO marganey, labu ciiti fondey tirey - CEDEAO tiru nafanta - filmey, fotey - Tirey ndu sooru dumidumey - Internet.

GA

ND

A L

AB

EY

CE

RE

DIY

O

140

-

Dumbaru 1. CEDEAO nafey ndu a goyey

Sijirey kenendiyoŋo walhã Cewey Hiniayey ndu

waanayoŋey ceeciyoŋey

Beyrey kenendey Deberey Waatey

1.

I mu CEDEAO nafa ndu

goyo bey

CEDEAO nafa, goyo ndu

darza boŋ beyrey

Tirey

ceeciyoŋ

(karantey

ndu masin ga

woney

sata goyey

ci nu beyra

kakow

senni ŋa

batuyoŋo

Guuru 4

2

I mu CEDEAO fondey ndu darza laasaabantey kaarendi

Fondey ndu darza laasaabantey

Guuru 4

3 I mu senni yoŋ daŋ batu cewendiyoŋo ga

I mu cewendiyoŋo tirey te, i mu dã cere gayoŋo cewendiyoŋo te, i mu cewey neesi

Guuru 2

4

I mu CEDEAO goyo boriyendiyoŋo ndu a nafa no gaabiyoŋo goy henney no gaabi

goy henno deberey kã gu CEDEAO nafa no gaabi, ku a goyey boriyendi

Guuru 4

CEWENDO CEDIRA SILMÃKEYNA

Dumbaru 1. CEDEAO nafey ndu a goyey

Dumbaro beyra I mu beyrey, misey ndu alhaali hennoyoŋ gorendi CEDEAO nafa no gaabi ndu a goyey boriyendiyoŋo fonda ga.

Cewo boŋ /dendenyoŋo miso : CEDEAO nafa goyo ndu a darza laasaabantey

cewo /dendenyoŋo nafey I mu faham ndu CEDEAO nafa ndu a goyo boŋ beyrey ndu darzey.

Waaniyoŋo kã i ga ceeci

WAANAYOŊEY

Beyrey (lakkal ga) Alhaley (goy teyoŋ) Deberey (te goyey) I mu cere diyoŋ nafey gaayi

I mu faham ndu hayey kã cere

diyoŋo gu kande adamiizetary se.

I mu lelebu meyrey huwey ga

i mu yedda ndu cere baahuney,

cere gayoŋ.

I mu alhaali hennuyoŋ sambu

gu cere diyoŋo sendey

benendi.

Geyyoŋo : guuru 2

141

Jiney / cewandiyaij harey / tirey - Sijirey ndu lokkol tirey

- CEDEAO zulye 1993 waafakay tira hansanta, Afiriki labey margaa ciiti fondo tirey,

CEDEAO sankey, labu ciiti fondey tirey

- CEDEAO tira

- Filmey, fotey

- Tirey ndu soora dumidumey

- Internet.

Cewendo cedira ndu dendenyoŋo miso

FEYENDEY NASIRAW

GOYEY DEBEREY FƐƐRƐW Cewendukow

albora/weybora Cewkow alborey ndu weyborey

Beyrey neesiyoŋo Cewkey beyra gurbo A gu ceeci cewey boŋ.

i gu tu hãyoŋey se, Boru fo goy

Cewo soola

cewendika gu cewkey hã i mulabu foyoŋ zamuuyoŋ ci

cewkey gu cere tonton zamuuyoŋ boŋ. Ku du ku hime cere ndu tontono kã go darzey game ga ka tarey

Senni ŋa batu yoŋ ci nu beyra Tira ceeciyoŋ (tiru karantey ndu masino ga woney), CEDEAO zulye 1993 waafaka ndu labo meyrey tira guneyoŋo. Kunda goyey gune ku laasaabuyoŋ hãyoŋ. tuuyoŋ

Goyey teeyoŋ kundayey ndu cere game ga kunda kulu mu ngu goyey cebe.

A gu darza laasaabantu foyoŋ cebe kã go nafa goyo ndu CEDEAO darza laasaabantey boŋ soora ga kunda goyey fonda ga, a mu ne cewkey mu: cew afofo wala jama ga nafantey kã go soora ga fahamendi CEDEAO goyo karendo CEDEAO darza ndu zaari kulu goyey kã cere go walhâ ga.

kunda kulu ga, boro fo mu goy te wo kã i du ngey laasaabey ga boŋ.

I mu kunda goyey cebe cewkey mu seleŋ ku ye cere me ga teyaater keyna

Beyrey tontoniyoŋo

i no gaabiyoŋo ndu i

dũguriyendiyoŋo

A mu cewkey ga albahaarey kã I du keyendiyoŋo ndu i gaayiyoŋo, a mu tonton i se alhabaarey ga, a musenney dunguriyendi i se

Cewkey gua kookari ga ku cewey kabukabu, i mu i gaayi senney seleŋ ku ye cere me ga bande

Jama mu margan ku cewkey kabukabu

GA

ND

A L

AB

EY

CE

RE

DIY

O

142

FEYENDEY

GOYEY DEBEREY Cewendukow

albora/weybora Cewkow alborey ndu weyborey

Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo

Cewendikow albora/weybora mu ne cewkey mu tiru te CEDEAO won darza boŋ kã gu koy ndu er labo goyey ku du ku bey miso kã I go ku te nda

Cewkey mu fersi ku te kunda Keyniyoŋ ku goyo te

Boru folloŋ goy

Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo

Cewendikow albora/weybora mu cewkey ga i mu zaariŋ ka kã i gu marganey te kã gu borey boŋey feri maaney hawgeyyoŋo won jiirbu iyya won margana kã I te dumey walu labey darzey beyyoŋo ndu I daŋ sorhõyoŋo .

Cewkey mu zaarĩ ka kã gu margana te lokkol wala koyra kambey ga

cewkey mu seleŋ ku ye cere me ga teyaater keyna ereniyey

143

Dumbaru 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone won

ceeco

Dumbaro beyra

I mu beyrey, waaniyoŋ ndu alhaali hanno yoŋ gorandi CEDEAO labiizetarey keyendiyoŋo fondo ra.

Cewendo ndu dendenyoŋo nafey 1 i mu faham ndu cere diyoŋ darzey ndu a beyreyey 2. i mu du deberi ndu goyyoŋ ganda ga baahunowtarey henno no gaabiyoŋ se 3. i mu cewendiyoŋo te labey cere diyoŋo senda hawgeyyoŋo boŋ

Cewey : Cere diyoŋ dumidumey ndu i fondey Margamarga poltiko kã ga I yedda

- Bisa meyrey gu hondu daŋ ku goy ndu kundayey - Sooti sambu ku meyrey huyoŋ kã gu bisa labo woney ku sĩji kãyoŋ gu sootiyey ganuyoŋo gune ku neesi ciito huwo, dipitey huwo, yaamarkey huwo ndu politiko margusiney - Borey mu koy ku ye ka lakkalkeney ga, sijira kã te me 1978 margana ga gondu kambu hĩza (3)

Labu waanu ga hureyoŋ tira tuusuyoŋo Nõgu fo gorey alhako Hay fo teeyoŋ alhako

• Arzaka ndu noorey (hebu folloŋ, nooru folloŋ, ganda arzaka, saruusey kã go ngey boŋ

gorey ga, farimo,...) - Tegoyey beerendiyoŋo kã gu naŋ i mu fondu tejiyoŋ sambu sindu: arzaka ndu noorey poltiko mu te afolloŋ. - Meyreyhuwey noorey baniya: magana mu sintin ku nooro ka daŋga jiney kã hun labu foyoŋ ga

donyeyoŋ nooro mu to zãgo boŋ 0,5. Nooro dine, i gu a daŋ cere diyoŋ fondo ga.

• Doonyeyey kamba margusina Barmeyyoŋ sijira mu te labu kulu se dogoney i mu labey doonyey nõgoy margu ku te afo. Doonyey margana dine noŋ gu naŋ i mu doonyey alhako tuusu, i mu tarey doonyeyoŋo gaayi nooru

dimu folloŋ ga labu 12 no nu nooro hiddo ka jiney koyyoŋo ndu kayoŋo boŋ (Beene, BurkinaFaaso, Kuduwaaru, Gambi, Gaana, Giine, Maali, Niizer, Niizeeriya, Sinigal, Seeraleewon, Togo).

Doonyey laasaabey teeyoŋo fondu tejo keyendiyoŋo (SYDONIA) kã gu naŋ labey kã go CEDEAO doonyey noorey mu tonton.

GA

ND

A L

AB

EY

CE

RE

DIY

O

144

Dumbaru 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone fonda

• Fotooci margusiney

- I mu alhaabaarey gaayiyoŋo debero daŋ mansino (oddinaateer) ga tarey fotooco laasaabey boŋ.

CEDEOA fotooci beera sijiriyoŋo.

- Sooti sambuyoŋ marsu 2000 ku ganda kã sindu hiddi sĩji CEDEAO labu iyye (7) ga. Ngey no tu:

Beene, BurkinaFaaso, Gaana, Giine, Maali, Niizer, Niizeeriya, ndu Togo.

• Gorey, naamey ndu cere diyoŋ (cewey, feyãkey, zãkey, gaham baani, windiyoŋey,ndu wkc.)

- Fondu wone no tu I beera zama a ga no borey gu yedda ku baahuney cere bande. Adaamiizey gu

yeddu no jina, Geyyoŋo ga i mu te gandu folloŋ ga gorokowyoŋ. A te cere diyoŋ wala gorey

cewyoŋ no, a gu tilasu no labiizey mu fondey wey kulu sambu.

- Naamey gu cere diyoŋo mo su te kala hooreyhoorey, beejey ndu margan beerey ga. Jaŋ ku sabuyoŋ

ndu cere wãguyoŋey noŋ gu kosorey daŋ goyey wey se. Amma dooni ndu gaani gu naŋ i mu hini

ku te a mu boori. Dooni cindo gu hini ku doonukow ndu ngu jama margan.

Jiiri 2011 nafa no tu labey cere diyoŋo ndu i fotoco no gaabiyoŋo, kabe daŋ cere kebe ga ndu gofonduma saruusey ndu

wey kã yoŋ go ngey boŋ gorey ga.

- Sendey hawgeyyoŋo no tu i mu cewendiyoŋo sijirey hãse i mu koy cere bande amma i mu su

himu cere, i mu i margu dey.

- Fondo wo ne ga, i gu hini ku filmu sambu lokkoliizey cere margan ku hooreyyoŋo (festiibal) boŋ

zama i hima ku goy ndu horeytejey. Wodin gu no lokkoliizey ndu gundakundey kã go CEDEAO

labey ga gu margu ku horey. goy dumidumiyoŋ no i gu te cere ga, mantu yẽgu no i go ku te. I si ku

cere wãgu kala dey i mu te labey ndu cere diyoŋo filimo. Yẽga kã i gu te, manti canse

wone no, kala dey a mu te labey ndu cere game cerediyoŋo lokkolo. Teyaater gu bisa naamey

senney ga, nduniya gorey ga cere tontoniyoŋ lokkolo no.

- Hala hino nu cere diyoŋ daŋ laasaabu beene senney ga, hooreyhoorey teeyoŋ kundakundayey

ga no borey sambuyoŋo ga, i hima ku goy ndu arey ndu weyey saayey sasabendiyoŋo debero.

- CEDEAO wo arzaka gande beeri no. labey kã yoŋ go a ga gu ba ngey mu baahuney cere

bande. Wodin wo gomni beeri no. Hala adamiize gu ba ngu mu boro fo hamburkubey ka, kala

dey a mu gaabu hay hinika ga:

o Zanka

o Sootiyey ndu ceeci ku bayyoŋ laami.

A gu hima no boro mu zãku daŋ a mu te feyãka beyyoŋ laami marganey boobowyoŋ ga. Wodin gu

zãku tonton fondu boobow ga.

145

Nduniya nu adamiizey feyfey, a gu i dey i mu cere yẽje ku cere wi. Wone wo gu hima maamaaci hay boro kã nu wone yoŋ neesi ku gune se. wodin se, bora kã manu yedda ndu senney wey gu hini ku a tabbatendi ndu ngu beyrey. A mu ye ku ka ngu boŋ ga, ndu a gu naaru, a gu faasa jiney kabey, a gu ceeci hankusin, ndu a ka, a go ngu huwo miyo daabu, ngu huwo bumbo ga, a gu ngu jiney dãyoŋo hayey saafi, wone yoŋ kulu teyoŋo ga, a gu bey kã ciito fonduyoŋ go no, goyteeriyoŋ go no kã gu hini ku faasa ngu se. boro wone mu ngu boŋ hã hay kã ngu gu ne ngu labiizey wey se halu ngu gu naaru ndu faasa jiney. Borey kã gu windey miyey daabu, zãkey ndu goyzey kã gu jiney deyyoŋ hayey saafi.

Goyey wey ga, a go ku nduniya kulu zaalum no mate kã aynaatey senney ga? Amma ngey ndu ay kulu si ku boro kulu zaalum wone ga. Adamiize boney manu to a se zunuubu. A goyey mo kã kande booney ga sindu zunuubu hala dey mantu adamiizey gu ciito fondey kã i nu i gẽjey bey no. Hala ciito fondey din si no, i su hini ku te hala adamiizey manu waafaka borey kã hima ku a te boŋ. HOBES

• Gayyoŋo jiney beerey bamda (dĩgo, seisero, ganda, beene ga ndu teeko boŋ koy ndu kayoŋo)

Dẽjo

- Labey jineborey sijira kã i yedda nda me 1982 kã se i gu ne gazoduc. Nduniya labey bãco

gune ku di mate kã i gu sijira din te Afïrk weynukaŋa ga.

- Wodin se, Beene, Gaana, Niizeeriya ndu Togo nu '"gazoduc" fo te kã gu naŋ ngey mu

nafa ndu Niizeeriya gaazo, dẽji teeyoŋo se.

- Dẽgo teeyoŋo hiniey, won fondey teeyoŋo Afïrk weynukaŋey labey ga

- Kuuraŋ dẽji fonda teeyoŋo Afiriki weynukaŋa ga kã se i gu ne "Power Pool Ouest Africain"

Seserey fondey

Labey jineborey margana sijira kã ga i yedda me 1979, INTELCOM1: telfonno, faxo ndu télexo daŋ CEDEAO labey galley ndu cere game ga. - INTELCOM 2: i mu a teeyoŋo neesi ku sesero fondey te, zaamaano wo ne ga. I nu fonduyoŋ gorendi

kambo wo ne jinekoyyoŋ dogonendiyoŋo se. - I nu fonduyoŋ te kã se i gu ne TransOuestAfricaines - Lomi murgana kã te deesambur 1980 sijira kã ga i yedda: NouakchottLagos km 4560 ga, i nu

km 3800 te (83%) - DakarNdjamena: km 4460 ga, i nu km 3894 te (88%) Labey mu du cereyoŋ fondey: km 11423 ga, I nu km 7653 te (67%)

Moota fondey dogonendiyoŋo

CEDEAO wone asirãs karti mooto. Labu 12 no ku karto wo daŋ: Beene, Burkina, Kuduwaaru,

Gaana, Giine, GiineBiso, Maali, Niizer, Niizeeriya, Sinigal, Seeraleewon ndu Togo.

GA

ND

A L

AB

EY

CE

RE

DIY

O

146

Dumbaru 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone won ceeco

- Fondey tarãzito boŋ margana (TRIE) : a gu naŋ tarãzito tirey teeyoŋo mu dogon, i mu waasu

CEDEAO labey jiney se. Labu gu (5) no nu margana din gorendi (Beene, Kuduwaaru, Maali, Niizer ndu Togo)

- Labo marganeyyoŋ sĩjowyoŋ koy ndu kayoŋo mu dogon sijirey gunuyoŋo. Labu wey cindi hĩka (12) no

nu marganey din sĩji: Beene, BurkinaFaaso, Kuduwaaru, Gaana, Giine, GiineBiso, Maali,

Niizer,Seeraleewon, Sinigal ndu Togo.

1 Windukubera poltiko kamba - Labo gandu goy sijiro kã Saahel labey ra koogando tãgamo kundua te. - Subu laaley kã ga zay harey bon tãgamo - Koogando tãgamo - Labey meteo suruusey gaabandiyoŋ

1 Baanigorey ndu lakkalkãay kambo - Jan ga toojie yaddaa kã te jiiri 1978 - Tãgami gaakasina yaddaa kã te jiiri 1981 - CEDEAO poltik fondey yaddaa kã te jiiri 1991. - ECOMOG sataa kã ga CEDEAO wãgey gaayi gunayoŋo. I na a sinji 1990 margaa ra - Liibeeriya wãgey - CEDEAO labey kã na sooje yoŋ samba: Beene, BurkinaFaaso, Gambi, Gaana, Giine, Maali,

Niizer, Niizeeriya, Seeraleewon, Sinigal - Labu fo yoŋ : Ugandu, Tanzaani - Seeraleewon wango - Labey kã na sooje yoŋ samba: Gaana, Giine, Maali, Naajiriya, Sinigal - GiineBiso wango - Labey kã na sooje yoŋ samba: Beene, Gambi, Niizer ndu Togo - Giine ndu Sinigal yaddaa fondo ra kabe daŋyoŋo - Fitiney kosorayyoŋ ndu i hawzuyoŋ deberey kã i yadda ndu 1998 margaa ga. Tira kã i soola

kosorayyoŋ se: guna ga neesi yoŋ fondo ndu satey kã ga fitiney kã go ga hay hirrey ga gaayi. - Gunayoŋ nangu taaci (4): Kotonugu, Wagadugu, Banjul, Mooroobiya - Guna ga laasaabuyoŋ Abuja sakatariya do - Sabayoŋ ndu lakkalkãay yaamarkey daŋyoŋ kã ra labu yagga (9) go

- Dottiijey sataa sinjiyoŋ

- Soojey kã soola ga batu

- Jiney ka tarayyoŋ, i daŋyoŋ ndu malfa dogoney teeyoŋ ganjiyoŋ.

Sanney kã i te oktoobur 1998 mo yadda nd'a.

- Mooto funyoŋ kondu goy sijiriyoŋ suubanyoŋ

- Baanigorey zaadayoŋ

- Bonfeeray kã i ga soojey no

- Malfa dogoney gunayoŋ hirrey bon

147

- Malfa dogoney laasaabey jaŋara boobo ra

- Malfey margu ga tonyoŋ (Liibeeriya ndu Maali no na a te)

- Salan ga ye cere me ra dogonandiyoŋ ndu malfa teekey ndu a nookey.

Cere diiycqj taaley ndu nafey

Cere diyoŋ gaabandiyoŋ no ga kande deberi hanno yoŋ CEDEAO sanduyey hawgeyyoŋo se hala i na

labu kulu arzakajan ga wasayoŋ guna. Afiriki labey habey kaynayoŋo se, gaabey daŋ cere ra yoŋo ndu

poltik sanka gaabikoono, ga hini ga kande gaakasinay. Labey ma waasi ga zaada hala i na albarkey,

noorey daŋyoŋey ndu barmeyyoŋey tonton.

Nafa fo yoŋ no labey cere diyoŋo se?

• Habu kã ga hirri daŋ antampiirizey wala porzey ga, ga hini ga margu ga du gaabi antampiriiz kookarantey ga hini ga koy jine

• Habey beerandiyoŋ ga nan noorey daŋyoŋey ma tonton CEDEAO labey ra. A ga albarkaboryoŋdi, a ga beyrey ndu deberey barmey

• Cere diyoŋ ga hini ga labey arzaka fondey boryoŋdi. A ga kande gomni arzaka deberey hino kã ga goy ndu alhaku lalabuyoŋ ga, ciiti fondo hanno gunayoŋ ga ndu meyrey hanno ga.

• Labey gondu fondo yoŋ kã i ga gana ga ngey game hanseyoŋ hinia gaabandi nduniya ra. I ga hini ga te sata yoŋ ga ceeci ga hanse ngey game ra. Labey nafey fayoŋkayoŋ se, wodin si hini ga te waati kulu.

• Labu kayna ga hini ga du nafa beeri jaŋara ra markasinay ga hala i na ngey arzakey margu ga fay.

• Cere diyoŋ ga hini ga fitiney zabu hala naanay furo, lakkalkãay markasinay mo faala.

Cere diyoŋ caada

Nafa wo si du yaamo bon, a gondu hayey kã ga nan i mu duw'a.

• I mu labey kã si CEDEAO ra jinay faaley barmey ndu CEDEAO labu jinay caadaŋtey. Barmeyyoŋo din ga kande sanduy jaŋara boobo ra.

• Cere diyoŋ fondey ga hini ga jama arzaka nooro zabu kã i du dugne alhakey ga. Zabuyoŋ boobey wo mamburey arzaka marguyoŋ hiniey ga no i fun.

• Cere diyoŋ ga hini ga labu meyrey zabu wala i darzey ndu naamey furoyoŋ. Nafey ga ba ndu harey kã ga nan i mu duw'ey.

• Sanduyey ndu hawgeyyoŋo fondey

Sanduyey

GA

ND

A L

AB

EY

CE

RE

DIY

O

148

• Ciiney • Labiizetarey • Meyrey laalo • Beyreyjanay • Jan ga goy ndu harey kã ga hagu adamiizey ndu ngey jiney windiyoŋ fondo ra • Lakkaltunay • Naarumey ndu sisirey caada • Talakataray • Meyrey huwey jan ga teeyoŋo • Poltiko jan ga goro do fo yoŋo ndu meyrey laalo: hinii zeeriyoŋ booba (labu cindey ra manu

Afiriki waynokãa poltik hasara • Labo arzakey jan ga wasayoŋ: Afiriki waynokãa ra boro fo kulu duure sasaba ga ti dolar 410.

Labey arzakey kooguyoŋo

• CEDEAO labey ga du farmi albarkey ndu gandu arzaka kã i si nafa ndu Afiriki waynokãa ra.

• Kampaney manu koy jine sanku labey ndu cere arzakaa ma zaada

• Fondo, sisiri ndu kuuran goyjinay beeri janay

- Fondey si wasa, i si boori

- Talfono si nangu boobo, a ga caada

- Kuuran si ba, a ga caada

• Fondey bon gaayiyoŋey ga ba: fondo baraz boobo ndu cere za ga kayyoŋ.

• I si saktariya nooru gaakasina bana waati kulu.

Bonzayoŋ fondey

Hawgeyyoŋo fondey kã CEDEAO labey hima ga gana

• I mu poltik ma goro do fo alhaaley gorandi

• I mu ciiti fondey kwaarandi

I mu goyteeri hanno yoŋ kã ga wasa no bonfeeray

Goyey kã ga hima ga te labo ra • Poltik fondo ma goro do fo yoŋ alhaaley keyendiyoŋo

• Meyrey hanno, deemookarasi gaabandiyoŋ ra ndu arzaka fondo fayfayoŋtey ra

• Arzaka fondo ra cere diyoŋ fondey

- Borey koy ndu ya ma tonton

- I mu baraazey zabu nduniya fondo beerey ga

- I mu CEDEAO naaruyoŋ tira kar, i mu goy nd'a

I mu CEDEAO labey poliisey markasina gaabandi

149

Dumbaru 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone won ceeco

Haazey furo ga fattayoŋo

• I mu boodo tirey te afo, i mu i kar, i mu goy ndey

- Asuli tira

- Maayeytira

- Labey ndu cara ra fondo tira (taranzit)

- I mu goy ndu arzaka sogonyoŋ sijiro (PAS)

- dugujie sataa: i mu labey soola i mu furo dugujiey sataa ra i mu haazey ka tarayyoŋo alhakey

zabu

- arzaka kambo nafa follon daŋ jine yoŋ

- i mu labey soola, i mu furo CEDEAO arzaka gandu ra

- i mu arzaka hawzu a ma boori ga du ga nafa follon daŋ jine yoŋ fondey gana kã i gaayi

- CEDEAO labu kulu ra i mu kuruyoŋ sata daŋ

- I mu nafa follon daŋ jine yoŋ fondey daŋ arzaka sogonyoŋ sijiro ra

CEDEAO goyey nooro - I mu goy ndu jaŋara nooru kaayoŋ sankaa

- I mu ye ga ka sankaa din ga

- I mu nooru kaayoŋo din daŋ jiiro nooru wiiyoŋ (budza sijiro) ra

- I mu noorey kã i ka daŋ CEDEAO konto ra

- Meyrey fondo ra gaakasinay

- Labu kulu ra, i mu labey cere diyoŋo minister daŋ

- I mu sata daŋ minister ndu cere game kã ga CEDEAO sankey gana. Sataa din hima ga marga te

alwaati ga ka alwaati

- Gaakasinaykey gama: i mu CEDEAO sijiri beerey daŋ laasaabuyoŋo toonandi gaakasinaykey do

kã ga ti: gakwaarey sataa.

Goyey kã i ga te gandu ra Poltikokambo

o i mu goyey teeyoŋ gunayoŋo tabbatandi o Jaŋ ga

toojieyoŋ waafaka kã i te jiiri 1981 o Tãgami ra

waafaka o CEDEAO poltik fondey waafaka zulye 1991

Poltikey ndu sijirey kambo

o I mu gaakasinay fondo beerey ci

o Barmeyyoŋey dogonandi

o Jiney boodeyoŋ nooru gaayiyoŋ nangu folloŋ

o Arzaka fondo ra nafa follon gaayiyoŋ

o Laasaabu teeyoŋ gaakasinay

- Goyfondey kã i sambu

- Arzaka sogonyoŋ sijiro ra

- I mu goyteeriyoŋ kã ga waani goy sambu

- I mu CEDEAO ciitifu beero gorandi

150

Dumbaru 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone won ceeco

DUMBARO CEWEY KEYENDO

Dumbaro beyra I mu beyrey, waaniyoŋ ndu alhaali hanno yoŋ gorandi labiizetarey cekayoŋte se, CEDEAO gandu ra.

Cewendo ndu dendenyoŋo nafey

1.1 ma faham ndu labey cere diyoŋ beyreyey 2.1 ma du deberi yoŋ ndu goy yoŋ gandu ra baahuney hanno gaabandiyoŋ se 3.1 ma cewendiyoŋo te labey cere diyoŋ sanduyey hawgeyyoŋo se. Geyyoŋo : guuru 18

GoyJiney/cewandiyatj harey/Urey: CEDEAO zulye waafakay hansanta, Afiriki labey

margaa, waafakay dumidumey, tira nafanta, labo ciiti huwey. Cewey kenendiyoŋo walhã Cewey Hiniayey ndu

waanayoŋey ceeciyoŋey

Beyrey kenendey Deberey Waatey

1.

I mu du labey cere diyoŋ beyrey yat]

Labey cere diyoŋ beyreyey

Tira ceeciyoŋ

karantey, m as in ra woney) sata goy Jama ra goy Dumidumey

kã ga labey cere

diyoŋo nafa ci ni bayra konkonso senni ŋwa

batuyoŋ

Guuru 2

2

I ma jinekoyyar)

teeyoŋ sanduyey bay

Labey cere diyoŋ gaabandiyoŋ goy deberey

Guuru 2

3 I mu goy yat] te ga

labey cere diyoŋ gaabandi

Labey cere diyoŋ boriyendiyoŋ sanduyey

Guuru 2

4

I ma labey cere diyoŋ boriyendiyoŋ sanduyey

bay

Cewandiyoŋ goyjiney neesi ga gunayoŋ cewendiyoŋo tirey teeyoŋ gagarey cewandiyoŋ beyreyey neesiyoŋ

Guuru 6

151

CEWENDO CE DIRA TIRA SILMÃKEYNA

CEWO: GANDA GA CERE DIYOŊO

Dumbaru 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone won ceeco

Dumbaro beyra I mu beyrey, waaniyoŋ ndu alhaali hanno yoŋ gorandi labiizetarey cekayoŋte se, CEDEAO gandu ra.

Cewendo ndu dendenyoŋo nafey

1.1 ma faham ndu labey cere diyoŋ beyreyey 2.1 ma du deberi yoŋ ndu goy yoŋ gandu ra baahuney hanno gaabandiyoŋ se 3.1 ma cewendiyoŋo te labey cere diyoŋ sanduyey hawgeyyoŋo se.

Cewo boŋo /dendenyoŋo miso : Ganda ga borey mu cere diyoŋo won darza

Waanayoŋey

WAANAYOŊEY

Beyrey (lakkal ga) Alhaley (goy teyoŋ) Deberey (te goyey) I mu cere diiyat] nafey gaayi

I mu faham ndu harey kã cere

diiyat] ga kande adamiizetary se.

I mu lalabu meyrey huwey

ga

i mu yadda ndu cere

baahuney cere ra yoŋ.

I mu alhaali hanno yat]

sambu ga cere diiyat]

sanduyey bonza.

Geyyoŋo : guuru 4

Cewendo cedira ndu dendenyoŋo miso

FEYENDEY

GOYEY DEBEREY Cewendukow

albora/weybora Cewkow alborey ndu weyborey

Beyrey neesiyar) A ga cewkey hâ ga du ga i bayra neesi cewey kar] i ga te bon.

i ga tu hãyoŋ ga, Fo goy

GA

ND

A L

AB

EY

CE

RE

DIY

O

152

Dumbaru 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone won ceeco

FEYENDEY

GOYEY DEBEREY Cewendukow

albora/weybora Cewkow alborey ndu weyborey

Cewo soola

a ma deede fo te i se kã ra i ga CEDEAO labiize fo cebe kã du sanduy gorey ndu sariya ga, labu waani fo ra. a ma cewkey daŋ i mu salan ga ye cere me ra deeda bon. Boro kulu ma ci wo kar] adi

cewkey ga sanduyo ŋwa batu

Senni ŋwa batu yoŋ ci ni bayra Tira ceeciyoŋ (tira karantey ndu masin ra woney), CEDEAO zulye 1993 waafaka ndu labo meyrey tira boŋ. Sata goy Neesiyar], hãyoŋ tuuyoŋ

Goyey teeyoŋ kundayey ndu cere game ga kunda kulu mu ngu goyey cebe.

A ma hirri bon zuureyoŋ soola cewkey ma du ga di mute kã adamiizey ndu ngey j iney furo ga fattayoŋo go ga te ndu. A ma hââyaij te cewkey se wodin bon. a ma hãyoŋ soola cere diyoŋ hãyoŋ nafey ndu borey ndu jiney koy ndu ya bon. a ma cewkey soola satasata i mu tira cewga: cere diyoŋ taarifo ndu a nafey ci cere diyoŋ dumey ndu haaiey guna ga kãandi CEDEAO sanduyey ndu mate kar] a bara

I mu adamiizey ndu ngey jiney furo ga fatta guna hirro boŋ, i ma tu hãyoŋey ga. I mu te boro 4 wala 5 satasata yoŋ ga hãyoŋey tuuyoŋey ceeci (waafaka, meyrey tira kã ga salan labey margasina boŋ cew ga neesiyoŋ. Hala ndu CEDEAO sogonyoŋo

153

FEYENDEY NASIRAW

GOYEY DEBEREY FƐƐRƐW Cewendukow

albora/weybora Cewkow alborey ndu weyborey

Beyrey tontoniyoŋo

i no gaabiyoŋo ndu i

dũguriyendiyoŋo

a ma sata kulu no alwaati a ma nga goyey cebe a ma cewkey ga laabaarey sokonyaij ndu i gaayiyoŋ. A ma tonton i se albahaaru fo yoŋ ga du ga sanney dunguriyoŋdi

sata kulu ra boro fo ma goyey baribata te i ma kookari ga cewey laasaabu satey cere tontonyaijo bandu sabiilo kã se labu waaniizo ka labey cere diyoŋ nafey kã go zulye 1993 waafaka ra CEDEAO meyrey huwey ndu I cedirawo Koy ndu ye dogonyoŋ ndu harey kã ga cere diyoŋ ganji

sata goyey ŋwa batuyoŋ salaŋ ga ye cere me ra yoŋ jama goy ndu laasaabuyoŋ

Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo

a ma cewkey daŋ ima konkonso te ngey batama ra labey cere diyoŋ sanduyey bor)

I ma te satasata yaij ga konkonsa te

Konkonsa hâàyoŋey

Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo

A ga cewkey ga i ma IakkaI candiyoŋ hãyoŋ zaari soola foorifoorey teeyoŋ haniizo ra, i mu du ga cere tonton dumi jarey ndu labu jarey naamey boŋ

I ga zaari ka ga borey IakkaI candi lokkol wala kura ra.

marga tiyaatar kayna wkc...

GA

ND

A L

AB

EY

CE

RE

DIY

O

154

Internet fondey tira : ganda borey mu cere diyoŋo

- http://www.ecowas.int/

- http://www.comm.ecowas.int/sec/index.php?id=about_a&lang=fr

- http://www.psychologiesociale.com/reps1 .pdf

- http://www.gouv.sn/spip.php?article491

http://www.republicoftogo.com/Touteslesrubriques/Cedeao/LaFoiredelaCedeaose

derouleraaLom

http://www.redpsy.com/infopsy/competition.html

GA

ND

A L

AB

EY

CE

RE

DIY

O

155

LAZARE KI ZERBO ( BURKINA FASO MEYREY KUNDA BEERA)

Soora wone Afîrki cere diyoŋ neesiyoŋo sintino no.

Cere diyoŋ jiiri waytaaci (40) bandu, i muna du a ra gomni.

Labey ndu cere game ga margana manu hayey kulu te. I si ku kookari kulu te cere bande. Borey kã labey

cere diyoŋo nafa si ku hure politikey lasaabey ga. Afiriki cere diyoŋo si jeri kala gofondumey jaŋ ga

zaamuyoŋo ga. Wodin se, i hima waasi bon ga cere diyoŋ cina gofondumey ndu cere game. I mu ma cere

se yoŋ gandu beeri ka kã ra sata dumidumey ga furo, I mu du ga poltikey guna ga sata hanno yoŋ te.

I. Afîrki cere diyoŋo: i mu teekey daŋ jina.

Konkonsey ndu neesiyoŋey ga wone yoŋ cebe: Meyrey huwey jaŋ ga teeyoŋo hawgeyyoŋo fondo ra Gaabey daŋ cere ra yoŋo jaŋ ga wasayoŋ ndu meyrey huwey cere tontoniyoŋ

Poltik nafa jana ga koy a teekey ga, labey cere diyoŋo ra

Ceeyoŋey kã i te ne:

Jama borey margana diyoŋey gofondumey meyrey huwey ndu labey cere diyoŋo ga.

Meyrey huwey ndu poltikey jine borey gondu sanduy sanka sambuyoŋ ndu fondo hanno sambuyoŋ do

haray. Afiriki labey cere diyoŋo poltikey manu nga arzaka kambo goyey boriyendi mate kã a hima nda.

Fondey kã i sambu, i si ku goy ndey.

Hayey kã gu jaŋ ku goyyoŋo din ganji ne: • Ministarey ga ba ngey bon ga daaru

• Labey ra saruusey cedirawey go ga kande sanduy labey cere diyoŋ fondo kã i sambu se

• Goyey gana ga neesiyoŋey si ga to jamaa do

Goobey kã i ga daŋ ga goyteerey kar si goy ndu i goy teeyoŋ hinia.

Gofondumey ra satey hanseyoŋo ndu i gaabey daŋ cere ra yoŋo gondu hayey yoŋ kã ga nafa dumidumey kã

goro ga boori mu waasi ga fatta.

Meyyoŋ no ga ti Afiriki cere diyoŋ teekey kã ga du a nafey? Meyyoŋ no ga deberey ceeci, ga goyey

boriyendiyoŋ fondey ci, ga hawgey ndu fondey ganayoŋo? Hãyoŋ wone yoŋ sindu tuuyoŋ. Satey kã sata fo

yoŋ ga jare, sata albarkãtey waanawaana wo kã yoŋ hirrey ga saba ndu labey ngey ndey ga gaakasinay ga.

Kawye meeriyey kã meyrey fey feyyoŋo kande manu goy ndu sijiri soolantey ku cere diyoŋo no gaabi.

156

Cere diyoŋ : teknokarasiya won sendey ndu fondey kã I ceeci ku sambu

Ndu sohô cere diyoŋ teekey manu du a moybanda. A gu hima ndu i mu cere diyoŋ teekey no fondo

marganey kã yoŋ go no ndu deberey kã yoŋ i gu te ga, i mu sijiro barmey.

II goyteekey goy no darzuyoŋo za sintino

Cere diyoŋ sanney ciya hunkuna senni yoŋ kã fahama ga gaabu.

Nafey, goyey teeyoŋ alhaalo ndu gaakusina fondey kã goyteekey ci muna du saware beeri. Wone su

dambarendi. Labey gandey poltikey sijirey, I boriyendiyoŋo ndu i neesiyoŋo manu a te dumi folloŋ. Afiriki

jinekoyyoŋo ndu a cere diyoŋo jama kulu meyrey alhaaley kã yoŋ manu te no kandey. Sankey ga koy ndu

beyrey guusey. Wodin si ga teekey goyey daŋ laasaabu ngey kã jinekoyyoŋ goyey ga nafa.

Deemokaraasiya fonda ga hayey teji no kã teeyoŋo ga cindi. Hala manti yadin, polikey barmeyyoŋey si

kande nafa cekayoŋte. A ga hima ndu no i mu goy ga teera barmey: deberey, goyey boriyendiyoŋey ndu i

neesiyoŋey ci, i mu i te ndu teekey. I mu teekey daŋ i mu deberey kã go no te.

Nangey kã ra wone na hayey fo te ne:

• • Meyrey kambo: a ga teekey kã si gomnato ra daŋ meyrey huwey hawgeyyoŋo ra, i ga waafaku mo

ga sankey sambu.

• Neesiyoŋey ga te ndu fondo, a to jamaa do, i ga goy ndu taaley goobey.

• Labey ndu gofondumey ceeyoŋ wala ganayoŋ fondo dogono (dugujiey ndu poliisey kã go hirrey

ga kã yoŋ ga fondey ganayoŋ ganji.

Sanduy yoŋ no kã ga ba alwaati sasabo soola kã ga hima ga fongu za sohon.

III Cere diyoŋ deberey ndu gomnati satey hanseyoŋ fondu.

Fondo hinika no i soola

Waafakuyoŋ ndu sata dumidumey ndu meeri kayney (gandey, koominey kã go hirrey ga)

1) Waafaka wo nafey ne: teekey ma cere diyoŋ beyrey zeeney guna ga neesi, i mu i sijiro ndu goyey

barmey.

Kwaara meeriyey kã go hirrey ga gondu hayey kã nan i mu cere di. Wodin bandu i ga ngey kominey te afo. I

na ngey bon sogon ga du meyrey huwey hawgeyyoŋo fondo fatawciizey, mootokoyey, antampiriizey, borey kã

go ga nafa, meyrey hanno. I ga ceeci ga margasinay poltiko kã go no tonton ga gofondumey satey

gaakasinay cere diyoŋ fondo ra. Harey kã laasaabu ga du hima ga fun fondey kã i ga gaayi, deberey ndu

gaakasinaykey goyey.

Fuulakwaarayey satey fondey kã i ga gana gondu nafa, gofondumey satey cedirawo, sijirey kã i ga teeyoŋ

ndu mate kã i ga i te guna. I hima no ga fondey kayoŋdi kã i ga gana ga fuulakwaaray hini sabante i

deberey ndu goyey gunayoŋey ra. Antampiriizikoyey sata beero na teera kã manu hagu gunayoŋ kundu

gorendiyoŋ soola. Fondo wodin ra no i ga hayey taji beeri yoŋ ka taray.

Iri me ciino ra sata beeri ndu kundu yoŋ go no gandey ra, a ma ciya, alfarey, antampiriizikoyey wala goy

fo yoŋ dumi wone yoŋ, wone kã go no ga no i ga jeeri ga laasaabo teeyoŋ sintin. Teeko cindo se, i hima ga i

laasaabo te labo ra, gandu mo ra i hima ga di cere.

157

Fuulakwaarayey satey fondey kã i ga gana gondu nafa, gofondumey satey cedirawo, sijirey kã i ga teeyoŋ

ndu mate kã i ga i te guna. I hima no ga fondey kayoŋdi kã i ga gana ga fuulakwaaray hini sabante i

deberey ndu goyey gunayoŋey ra. Antampiriizikoyey sata beero na teera kã manu hagu gunayoŋ kundu

gorendiyoŋ soola. Fondo wodin ra no i ga hayey taji beeri yoŋ ka taray.

Iri me ciino ra sata beeri ndu kundu yoŋ go no gandey ra, a ma ciya, alfarey, antampiriizikoyey wala goy

fo yoŋ dumi wone yoŋ, wone kã go no ga no i ga jeeri ga laasaabo teeyoŋ sintin. Teeko cindo se, i hima ga i

laasaabo te labo ra, gandu mo ra i hima ga di cere. .

2) Poltïkey teeyoŋ, meyrey fawey ndu ngey deberey neesiyoŋo Di cara bandu goyey ne:

- I mu fondo yoŋ sambu ga meyra hanse - I mu fondo yoŋ sambu ga meyra hanse - I mu poltik ndu deberi yoŋ te ndu fondo cekayoŋte yoŋ kã ga i boriyendi.

Wodin se, i ga fondo yoŋ sambu kã ga nan teekey ma ngey goyey te; ngey ga ti poltik albahaaru,

hinia tontoniyoŋ. I ga ye ga margasinay poltik ndu i nango ci. Ngey no ga gomnati satey fondu hanse yoŋ ndu margasinay gaakasina cere diyoŋ fondo ra ganjo.

Gaakasinaykey ndu gofondumey yadda kabe daŋyoŋ ndu meyrey hanno sanney ga. Wodin se

fuulakwaarey laasaabey hima ga nan i mu sanka yoŋ sambu kã gofondumey ndu ngey

gaakasinaykey ga toonandi.

158

TIREY KA I GUNE KU GOY

Tirey kulu ka I gune ku goy

AKANNI-HONVO, Adrien. «Intégration régionale, effets frontières et convergence ou divergence des économies en développement.» Région et Développement 17-2003 (2003): 109-143. • BEKOLO-EBE, Bruno. «L’intégration régionale en Afrique: caractéristiques, contraintes et perspectives.» Mondes en développement 3 (2001): 81-88. • BIO-GOURA, S. «Les TEC de la CEDEAO et leurs Conséquences sur l’Intégration Régionale et les Négociations des APE.» 2006. • BUNDU, Abass. «La CEDEAO et l’avenir de l’intégration régionale en Afrique de l’Ouest.» • KIPRE, Pierre. Intégration régionale et développement rural en Afrique de l’Ouest. Sides, 2006. • LAMBERT, Agnès. «Les commerçants et l’intégration régionale.» Le Sénégal et ses voisins, Dakar: Espace-temps, (1994). • LAVERGNE R. (sdir.), Intégration et coopération régionale en Afrique de l’Ouest, Paris: Karthala-CRDJ, (1996) 41-62 • LAVERGNE, Réal P. Intégration et coopération régionale en Afrique de l’Ouest. Éditions Karthala; Ottawa: CRDI 1996. • PETITEVILLE, Franck. «Les processus d’intégration régionale, vecteurs de recomposition du système international?» Études internationales 28.3 (1997).

159

INTERNET FONDEY UNESCO. CULTIVONS LA PAIX. [En ligne]. (Page consultée le 15/06/2012) http://www3. unesco. org/iycp/fr/f r_sum_cp.htm UNESCO. Rapport de synthèse préliminaire de l'ONU sur une culture de la paix 1998. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012. http://unesdoc.unesco.org/images/0011 /001130/113034F.pdf EDH (Explorons le Droit Humanitaire) Introduction, page 12 [En ligne]. (Page consultée le

5/06/2012). http://www.ehl. icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/ Introductory.pdf United Nations, Peace Education , The origins [en ligne] Page consultée le 15/ 06/ 2012, http://www.un.org/cyberschoolbus/peace/frame2.htm EDH (Explorons le Droit Humanitaire) Module 2, page5. [En ligne]. (Page consultée le 15/06/2012). http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module2.pdf EDH (Explorons le Droit Humanitaire) Module 2, page8. [En ligne]. (Page consultée le 15/06/2012). http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module2.pdf Alain MOUCHOUX, Forum Universalité des droits de l'Homme OSLO 21 22octobre 2010, Discours d'ouverture, [en ligne]. Page consultée le 15/06/2012 http://forumoslo.fede.org/textes/fr/Alain_Mouchoux_discours_ouverture_FR.pdf César NTANGU LIHAU Approche bibliometrique et bibliographique des Rapports du Secretaire

General de l'Onu sur les violations des droits de l'homme commis en Republique democratique du

Congo. 2001 [En ligne] Page consultée le 15/06/2012. http://www.memoireonline.com/12/08/1716/m_Approchebibliometriqueetbibliographique desRapportsduSecretaireGeneraldelOnusurlesviola0.html J. Mourgeon. Dictionnaire des questions internationales. [En ligne]. Page consultée le

15/06/2012. http://books.google.sn/books?id=FpshNWAJKKsC&pg=PA123&lpg=PA123&dq=J.+Mourgeon UNICEF.

La Convention relative aux droits de l'enfant. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012 http://www.unicef.org/french/crc/index_30207.html Civisme et citoyenneté. Le site du CIQ de l'Etang de l'Olivier. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012. http://ciq.etangolivier.istres.overblog.fr/pages/Civisme_et_ci toyennete212670.html Dictionnaire Français Larousse . [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012 http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/citoyen_citoyenne/16241 Capitalisation du Projet UNESCO Luxembourg 548 RAF 3000. Formation aux droits humains, à la citoyenneté et à la démocratie locale au Sénégal, Mali et Burkina Faso. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012. http://unesdoc.unesco.org/images/0018/001813/181306fo.pdf Dictionnaire Français Larousse. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012 http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/Civisme%20 Citations Françaises. Edouard Herriot. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012. http://www.citationsfrancaises.fr/Unedemocratiebiencompriseestpasunregimequi maintienneartificiellemententreleshommesuneegalitechimeriqueestunregimedelibre

selectionquiassigneautrelimiteascensionsocialequelcitation177702.html GAXIE, Daniel. «Démocratie». In Encyclopédia Universalis [En ligne]. (Page consultée le

15/06/2012) http://www.universalis.fr/encyclopedie/democratie/ ACE. Définition de la démocratie. [En ligne]. (Page consultée le 15/06/2012) http://aceproject.org/main/francais/ve/vec05b01.htm Protocole A/SP1/12/01 sur la démocratie et la bonne gouvernance, additionnel au protocole

160

INTERNET FONDEY relatif au mécanisme de prévention, de gestion, de règlement de conflits, de maintien de la paix et de la sécurité. [En ligne]. (Page consultée le 15/06/2012). http://www.comm.ecowas.int/sec/fr/protocoles/ProtocoleadditionnelsurlaBonne gouvernanceetlademoc.pdf « Tout le monde veut sauver la planète, mais personne ne veut descendre les poubelles. Jean Yanne. [En ligne]Page consultée le 15/06/2012 http://scarlettsansrhett.wordpress.com/2009/05/30/toutlemondeveutsauverlaplanete maispersonneneveutdescendrelespoubelles/ Saphir Développement. Assistance en Santé publique. [En ligne]. (Page consultée le 15/06/2012) http://saphirdeveloppement.org/domainecompetences/assistancesantepublique.html L'Oms penchée sur les Africains. 20 Novembre 2006. [En ligne] Page consultée le 15/06/2012 http://www.destinationsante.com/fr_depeche.php?id_rubrique=26&id_article=19917&cat=1 Census.gov, People and household, International programs, main data, International data base. 2012. [En ligne] Page consultée le 15/06/2012 http://www.census.gov/population/international/data/idb/region.php Plaquette de l'ONG Planet'Ere. [En ligne] Page consultée le 15/06/2012 http://www.planetere.org/ancien_site/telech_doc/plaquette_ong.pdf Wenceslas Sacré Coeur MONZALA. Les initiatives d'intégration régionale en Afrique de l'Ouest : analyse du cadre institutionnel de la CEDEAO. 2009. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012. http://www.memoireonline.com/04/11/4492/m_Lesinitiativesdintegrationregionaleen

AfriquedelOuestanalyseducadreinstitutionne17.html

161

CEWENDO FONDEY

1. Beyrey gorendo deberey

Lokkoliize beerey cewendiyoŋo sijrey gondu cew dumidumi yoŋ. Cewendika goyo ga ti a ma beyrey

boobow no. Yadin ga a manu to a mu ceeci ku beyrey margan alhaali fo boŋ.

Tirey beyrey boobow duuyoŋ si naŋ boro mu hini ku nafa ndey alhaali foyoŋ ga. Sijirey ga gazeyoŋey wo no

ga beyrey gorendiyoŋ deberey gaayi. Deberi wone no ga nan cewka ma nga beyreyey daŋ ga sanduy bonza

daŋga mate kã a ga doona ga te nga gora ra, Beyrey kã maanaa ga ti « bay ga nafa» ga nan cewka ma nga

beyreyey margu, a ma i gorandi a ma nafa ndey. Beyreyey fondo hinika bon no deberey wo ga dira:

sintina beyrey taji si fun kala izeeno ga. Alhaali boobo ra no cewka ga nga bayra cina.

Ihinikãta kã fun sintina ga, ra no cewka ga marga ndu nga caley ndu windunta ga nga bayra cina.

• fo no tu beyrey gorendiyoŋ deberey maana?

Sintina: beyrey gorendi deberey ga cebe hayey kã cewka hima ga waani. I si gaabandi cewandika bayra ga

Ihinikãta: deberi wone ga hini ga cewkey no maana. I mu si cewkey no daama i mu ngey bon hâ hayey kã

ngey cewey ga hanse ngey se. beyrey gorendiyoŋ deberey ga nan cewka ma nga beyreyey gorandi waati

kulu alhaaley kã gondu maana ra, a ma ye ga nafa ndey alhaaley din ra.

Beyrey gorendiyoŋ deberey ga cewkey beyreyey dahirendi sanduy hawgeyyoŋo fondo ra, manti beyrey

ndu goy waaniyoŋ no kã cewka ga hini ga dijina, kã mo a si bay mate kã nga ga hini ga nafa ndu nga

baafuna ra.

2. Beyrey gorendiyoŋ cewendo

Beyrey gorendiyoŋ deberey gaabo ga ci beyrey gorendiyoŋ Cewendiyoŋo.

• Ifo ga ti beyrey gorendiyoŋ cewendiyoŋo maana?

Fondo no I ga gaayi kã manti beyrey ndu goy waaniyoŋ hinine ga no a ga kay, amma a ga cewka daŋ a ma

nga beyreyey margu ga sannay bonza kã gondu a se maana.

162

Saabey

UNESCO YDO Yao Chef Section ED/PSD UNESCOBREDA Sénégal Email : [email protected] Tél. : (+221) 77 529 45 77 GUISSE Papa Banga Coordonnateur de projet sous régional UNESCOBREDA Sénégal Email : [email protected] Tél. : (+221) 77 728 83 86

CEDEAO Adrienne Yandé DIOP Commissaire Genre et Développement Humain CEDEAO Sénégal MAGA Abdoulaye Directeur Education, Culture, Science et Technologie ECOWAS Email : [email protected] NIKIEMA Dieudonné Manuger Ecowas Peace Fund CEDEAO / ABUJA Nigéria Email : [email protected] Tél. : (+234) 812 912 53 14 /

(+234) 813 538 00 09 OGBE Rachel Principal Program Officer Education CEDEAO / ABUJA Nigéria Email : [email protected] Tél. : (+ 234) 803 320 10 59

OUAKOU Roland Chef Division Science et Technologie CEDEAO / ABUJA Nigéria Email : [email protected] Tél. : (+224) 706 800 44 76 AGLO John Professeur Université de Lomé Togo Email : [email protected] Tél. : (+228) 90 12 41 36 ADENIYI Elias Ola Director Research Nigeria Email : [email protected] Tél. : +234 803 598 36 75 ADOTEVI AdotéBah TTISSA Manuger UNESCO BREDA Sénégal Email : [email protected] Tél. : +221 33 849 23 19 AJIBEWA Aderemi Commission CEDEAO Nigéria Email : [email protected] Tél. : +234 703 410 3880 ANSAH Samuel Director Teacher Education Ghana Email : [email protected] Tél. : 02 44 11 28 02 AAWORBNANG MAABOBR KOR Jacob Director Curriculum Research Ghana Email : [email protected] Tél. : 02 44 79 85 21

163

BA Fatimata Directrice / Inspectrice du Primaire et du Secondaire INEADE Sénégal Email : [email protected] Tél. : (+221) 775 36 25 07 BADINI/KABRE Alimata Directrice de l'Education artistique, culturelle, environnementale et en matière de population et de citoyenneté DEACEMPC Burkina Faso Email : [email protected] Tél. : 00226 78 21 40 55 / 0026 70 71 47 78 BAH Lalya Ibrahima ADEA BARRY Fatoumata Binta Directrice de l'Ecole Normale des Instituteurs de Dubréka (Professeur d'Ecole Normale) l'Ecole Normale des Instituteurs de Dubréka Guinée Email : [email protected]

[email protected] Tél. : +224 62 42 22 24 / +224 65 29 15 99 BATIONO JeanClaude Directeur de l'Ecole normale supérieure de Koudougou ENSK Burkina Faso Email : [email protected] Tél. : +226 70 05 11 95 BOZARI Ibrahim Rabi DG/INDRAP/MEN/A/PLN Niger Email : [email protected] +227 96 98 15 70 CAMARA Moussa EnseignantChercheur / Chef de Département ISSEG Guinée Conakry Email : [email protected] Tél. : (+224) 60 61 87 43 / (+224) 62 95 81 18

COMPAORE Pamoussa Directeur des Etudes et de la Planification DEP Burkina Faso Email : [email protected] Tél. : 226 76 47 93 01 CONDE Fodé Professeur d'Ecole Normale Directeur des Etudes/ENI/ICINDIA ENI Guinée Conakry Email : [email protected] Tél. : (+224) 62 97 8018 / (+224) 69 0142 83 COULIBALY/HAIDARA Téné Natogoma Inspecteur de l'Enseignement Secondaire Côte d'Ivoire Email : [email protected] Tél. : +225 01 33 95 87 DAOUDA Abdourahamane Directeur des Etudes et de Programmation Niger Email : [email protected] [email protected] Tél. : +227 97 97 49 08 / +227 96 96 72 83 DA CUNHA Pascoal Sous directeur de ENS « Tchico Té » ENSTT Guinée Bissau Email : [email protected] Tél. : 245 667 04 77 / 245 525 42 95 DANTSEYKoJfi Edinam Ingénieur Agro environnementaliste / Consultant / Ancien coordonnateur adjoint pour l'Afrique du Projet Biosécurité PNUE à Nairobie Togo Email : [email protected] Tél. : (+228) 90 94 59 53 DIA Mamadou Ndiaye Chef de Division/Commission UNESCO Sénégal Email : [email protected] Tél. : +221 776 33 81 70

164

DIABOUGA Yombo Paul Directeur des Etudes et de la Planification

DEP Burkina Faso Email : [email protected] Tél. : 00226 70 75 40 11 DIAGNE Ousmane Doudou Maty INEADE Sénégal Email : [email protected] Tél. : +221 776592636

DIARRA Abou Professeur Mali Email : [email protected] Tél. : (+223) 76 20 01 72

DIKENOU Kwami Christophe Professeur d’’éthique responsable du master d'éthique; Université de Lomé Togo Email : [email protected] Tél. : (+228) 90 08 19 33

DOUMONGUE Djouma Inspecteur de l'Education nationale/ Doyen de l'Inspection générale de l'éducation Togo Email : [email protected] Tél. : (+228) 90 05 62 98 / 22 21 21 29

EJIME Paul PO Communication ECOWAS Email :

[email protected] Tél. : + 234

80 72 88 13 91

EKOUE Yaovi Inspecteur de l'Education nationale / Directeur; Ecole normale des instituteurs de Notsè Togo Email : [email protected] Tél. : (+228) 90 22 35 01

EL OUMRANY Lalla K. Consultante Plateforme Africaine pour l'Education des Jeunes et des Adultes Mali Email : [email protected] Tél. : +223 73 33 43 37 ESSE Dominique Chef de service Evaluation des Apprentissages Formation de la Direction de l'Inspection Pédagogique MEMP Bénin Email : [email protected] Tél. : +229 95 49 64 74 / +229 96 80 94 48

FAYE Magatte Coordonnateur Projet CapEFA UNESCO Togo Email : [email protected] Tél. : (+228) 90 83 76 98

GABA K. Mawusé Inspecteur de l'Education Nationale à la retraite , Direction des Formations Togo Email : [email protected] Tél. : (+228) 90 36 33 03

GAYFOR Zawu B. Instructor University of Liberia Liberia Email : [email protected] Tél. : (+231) 886415176

GOABGA Emmanuel W. Secrétaire général du Ministre de l'Education

nationale et de l'Alphabétisation Ministère de

l'Education nationale et de l'Alphabétisation Burkina Faso

GUEYE Issakha INEADE Sénégal Email : [email protected] Tél. : +221 775727207

165

II MARA Facely

Directeur Adjoint Direction Nationale de

l'Education Civique

Guinée [email protected]

Tél. : +224 68 24 21 36 / 64 28 80 70

JALLOW Mohammed B. S.

Director of Planning

Gambie

Email : [email protected]

KABA Asta

Curriculum Specialist Ministry of Education

Libéria

Email : [email protected]

Tél. : 231 88 06 22 722

KABORE/OUEDRAOGO Juliette

Directrice générale de la Recherche, des

Innovations en Education et de la Formation

DGRIEF Burkina Faso

Email : [email protected]

Tél. : +226 70 35 64 72

KALLON Mohamed Peps

Principal Lecturer; Freetown Teachers College

Sierra Leone

Email : [email protected]

Tél. : (+232) 76 73 25 48

KANE Soumaila Chef de service DPFC

Côte d'Ivoire

Email : [email protected] Tél.

: (+225) 01 85 06 98 (+225) 07 69

18 22

KARNGBEAE Leeway Dave

Field Coordinator Ministry

of Education Liberia

Email : [email protected] Tél.

: (+231) 76 34 63 55 (+231)

776346355

KERKULA Peter L.

Teacher University of Libéria

Libéria

Email : [email protected]

Tél. : 231 654 35 58

KONANDJI Youssouf

C/DPSDNP/MEAPLN

Mali

Email : [email protected]

00223 66 71 83 17

KONE/TRAORE Nathalie

VicePrésidente FASCAO/WACSOF

FASCAO/WACSOF

Email : [email protected]

Tél. : +225 08 27 95 48 / +225 22 41 53 73

KOUGBLENOU Akoété

Secrétaire Général Commission nationale UNESCO

Togo

Email : [email protected]

Tél. : (+228) 90 20 63 47

LANDIM CORREIA Rui

Directeur Général

INDE

Guinée Bissau

Email : [email protected]

Tél. : 245 524 23 37

LANKOANDE Emmanuel

Ministère de l'Education nationale et de

l'Alphabétisation

Burkina Faso

LANTOMEYKoJfi Ouboènalè

Directeur Direction des enseignements préscolaire

et primaire Togo

Email : [email protected] Tél. : (+228) 90

07 52 55 (+228) 22 22 13 37

LO CISSE Ndeye Fama Chercheur

INEADE

Sénégal

Email : [email protected]

Tél. :76 689 83 03

166

MANSARAY Imelda Ann Marie

Principal Lecturer

Freetown Teacher College

Sierra Leone

Email : [email protected]

Tél. : (+232) 76 53 09 64

MBEYE Amicoleh

Director Basic and Secondary Education

Gambie

Email : [email protected]

Tél. : 00220 990 94 00

MENSAH Félix

Spécialiste des Curriucla C/SF/MEMP

Bénin

Email : [email protected]

00229 97 87 93 95

MENSAHPIERUCCI Tchotcho

Marcelline

Directrice générale; Direction de la

consolidation de la démocratie et de la

formation civique

Togo

Email : [email protected]

Tél. : (+228) 91 42 4270

NASSOURI Seydou

Directeur général de l'Ecole Nationale des

Enseignants du Primaire de Loumbila

ENEP

Burkina Faso Email : [email protected]

Tél. : +226 70 23 70 13

NDIAYE Bala

INEADE

Sénégal

Email : [email protected]

Tél. : +221 77 544 53 05

NDIAYE BEYE Khady

SG

Direction de la Planification et de la Reforme/

MEN Sénégal

Email : [email protected]

[email protected] Tél. : +221

775 38 30 63

NDOMBI Christian

Conseiller Régional/CLT

UNESCO BREDA

Sénégal

Email : [email protected]

Tél. : +221 33 849 23 23

NDOW Isatou

Head of School

Gambia College

Gambie

Email : [email protected]

Tél. : (+220) 990 88 26 / 448 30 62

NZAU MUTETA Ginette

Représentante résidente de la BAD au Burkina

BAD

Burkina Faso [email protected]

ONOKOKO Gaspard

GRAREDEP Sénégal

[email protected] Email :

+221 775530857

OUATTARA Kourbié Modibo

Ministère de l'Education nationale et de

l'Alphabétisation

Burkina Faso

OLUTAYO Olusegun

Commission CEDEAO [email protected] Email :

+228 66 04 15 23

OUEDRAOGO/ZONGO Eléonore J

GTENF/ADEA Groupe de Travail sur l'Education

non Formelle

Burkina Faso Email : [email protected]

Tél. : +226 50 36 58 45 / 70 23 96 94

PACODI T. Barthélémy

CNU Burkina Faso

SACANOUD Kouamé Benoit

Enseignantchercheur

167

ENS

Côte d'Ivoire

Email : [email protected]

Tél. : (+225) 07 25 80 96

SAM Kuilbila

Directeur général des Inspections et de la

formation pédagogique

DGIFP

Burkina Faso

Email : [email protected] Tél. : +226 70 74 97 94

SAMAH Tinka

Inspectrice de l'Education nationale chargée du

préscolaire

Direction des enseignements préscolaire et

primaire

Togo

Email : [email protected]

Tél. : (+228) 90 09 30 95

SARR Abdou IA/DAKAR

Sénégal

Email : [email protected]

+221 77 3793421

SAWADOGO S. Innocent

Ministère de l'Education nationale et de

l'Alphabétisation

Burkina Faso

SIBY Marie

MEN/CABINET Sénégal

Email : [email protected]

Tél. : +221 776312357

SOULAMA Baba Ahmed

Secrétaire général de la Commission nationale

pour l'UNESCO

CNU

Burkina Faso

Email : [email protected]

Tél. : +226 70 26 49 85

SY/OUEDRAOGO Agathe

CCCD Coordinator Plan Burkina Faso Burkina

Faso

Email : [email protected] /

[email protected]

TALL Boubacar

Consultant

Institut National d'Etude et Action/INEADE

Sénégal

Email : [email protected]

Tél. : +221 775 49 17 62

TOURE Birama INEADE

Sénégal

Email : [email protected]

Tél. : +221 775503495

TOURE THIAM Maréma

Chef section SHS

UNESCO

Sénégal

Email : [email protected]

Tél. : (+221) 77 6379 615

TOURE Moustapha

Secrétaire Exécutif

CEB/DPRE

Sénégal

Email : [email protected]

Tél. : +221 77 534 17 31

TRAORE/BICABA B. Madeleine

Ministère des Droits Humains Burkina Faso

Email : [email protected] Tél. : 00226 70

39 44 04

TRAORE Issiaka

CNU Burkina Faso

TRAORE Mamadou

Ministère de l'Education nationale et de l'Alphabétisation

Burkina Faso

168

UGWUNZE Gloria

Research Officer

CEDEAO / ABUJA

Nigéria

Email : [email protected]

Tél. : (+234) 80 55 60 50 25

WANDAOGO Issa

Ministère de l'Education nationale et de

l'Alphabétisation

Burkina Faso

WENMENGA Siassan

CNU

Burkina Faso

ZAGRE Patricia

CNU Burkina Faso

ZAN Elie

Ministère de l'Education nationale et de

l'Alphabétisation

Burkina Faso

Infographie

DIOUF Assane Infographe

UNESCO

Sénégal

Email : [email protected]

Tél. : +221

775707359

Assistantes

BOMBO Viviane

Secrétaire Bilingue

CEDEAO / ABUJA

Nigéria

Email : [email protected]

[email protected] Tél. : (+234)

706 423 10 90

GANDZION Olivia

Stagiaire

UNESCOBREDA

Sénégal

Email : [email protected]

GARCIA Nina

Stagiaire

UNESCOBREDA

Sénégal

Email : [email protected]

KANE Mame Diarra

Assistante

UNESCO BREDA

Sénégal

Email : [email protected]

Tél. : +221 77 193 26 71