baani gorey keyendo, adamiizey alhakey, …educationalapaix-ao.org/manuel/manuel_sonrai.pdf ·...
TRANSCRIPT
BAANI GOREY KEYENDO, ADAMIIZEY ALHAKEY, LABIIZETAREY, DEMOKARAASIYA NDU GANDA LABEY MU CERE DIYOŊO CEWO
CEDEAO TIRA
KÃ CEWENDOKOW ALBORA / WEYBORA GU GUNE KU CEWKOW ALBOREY /WEYBOREY CEWENDI
/
Cewey daarigey Tira Boŋo…………………………….................................…….………..p.8
Tira 1: Baanigorey keyendiyoŋo, fitiney kosorowyoŋo ndu i hawgeyyoŋo miso...........................................................................................................P10 Dumbari 1: Baanigorey keyendiyoŋo Dumbari 2: Fitiney kosorowyoŋo ndu i hawgeyyoŋo miso
Tira 2: Adamiizey alhakey..........................................................................P30 Dumbari 1: Nduniya labey, ganda labey ndu labo adamiizey alhakey Dumbari 2: Adamiizey alhakey fondey ndu i alhaaley
Tira 3: Labiizetarey ndu a ganayoŋo……………….....………….……...P58
Dumbari 1: Labiizetarey Dumbari 2: Labiizetarey ganayoŋo
Tira 4: Demokaraasiya ndu meyrey henno………….....……….……...P74
Dumbari 1: Demokaraasiya Dumbari 2: Meyrey henno
Tira 5: Adamiizey saayey sasabendiyoŋo, baanigorey ndu jinekoyyoŋo fondey keyendiyoŋo…...........….......................................................…..…P92 Dumbari 1: Adamiizey saayey sasabendiyoŋo Dumbari 2: baanigorey ndu jinekoyyoŋo fondey keyendiyoŋo
Tira 6: Jama gaaham baano, windikubera, ndu duumi jinekoyoŋo.......P110
Dumbari 1: Jama gaaham baano. Dumbari 2: windikubera, ndu duumi jinekoyoŋo .
Tira 7: Ganda labey cere diyoŋo…………….............……….......…...P126
Dumbari 1: CEDEAO fondey ndu a goyey
Dumbari 2: Fondey kã gu naŋ CEDEAO mu te dumey kulu se wone
Tirey kã i goy nda…………………………………….................….…….P150
Internet fondey...………….......……………………..........…........….……P151
Tontoney....................................................................................................P153
MAAYEY DŨGURIYENDIYOŊO AMAO: Afiriki weynakãŋey nooro hu fuwa BAD: Afiriki banco kã gu hawgey ndu jinekoyyoŋo BIDC: CEDEAO fotooco ndu jinekoyyoŋo wone banco BM: Nduniya nooro banci beera CCDG: CEDEAO batama kã gu hawgey ndu adamiizey saayey sasabendiyoŋo CEA: Afiriki arzaka gorendiyoŋo margana CEAAC: Afiriki gamo labey arzaka gorendiyoŋo margana CEDEAO: Afiriki weynukãŋey labey arzakey gorendiyoŋo margana CEDEF: Weyborey ndu alborey waanendiyoŋo gẽjiyoŋo margana CENSAD: Sahello ndu Sahara won labey margana CER: Ganda arzaka gorendiyoŋo margana CICR: Nduniya kuruwa ruuzu kunda CILSS: Kunda kã gu tãgam ndu koogendo Sahello labey la CMS: Waafakey ndu lakkalkeney wone kunda CNDD: Labo demokaraasiya ndu bahunowtara wone kunda COMESA: Afiriki baanikora ndu hawusa labey marga marga hebo CPCC: Fitiney kosorowyoŋo margana CPI: Nduniya ciiti hu beera CPLP: Portigal ciine labey margana CPS: Baano gorendo ndu lakkal keney kunda DUDH: Nduniya la adamiizey alhakey keyendiyoŋo wone margana ECOMOG: CEDEAO margana kã gu wãgey wi labey la ECOWAS: no tu CEDEAO ĩgilis ciino la ENOA: Labo gamkune sooje lokkolo EPU: Nduniya waati ku koy waati wone saatiyoŋo FAO: Nduniya labey meŋaaro ndu farimo margana FAS: Afiriki weyborey cere gakusina margana FED: Weyboro ndu jine koyyoŋ
FMI: Nduniya labey nooro hu beera FRDC: CEDEAO ganda jine koyyoŋo wone nooro hu beera IFD: weyborey daŋ jine koyyoŋo la wone kunda IGAD: Gofonemey ndu cere wone jine koyyoŋo margana IMÂO: Afiriki weynukãŋey nooro huwo IUCN: Nduniya labey haro ndu saajo hellesiyoŋo won margana MGF: Weyborey daŋ bãguyoŋo OIF: Farãsi ciine labey margana OMD: Jiiri zambar fo jinekoyoŋo won fondey OMS: kunda kã gu hawgey ndu Nduniya gaaham baano OMVS: kunda kã gu hawgey ndu Senegal isa nafey tontoniyoŋo ONG: kundayey kã su naagi gofonema ga ku goy ONU: Nduniya labey marganey beera OOÂS: Afiriki weynukãŋey gaaham baano margana OUA: Afiriki labey marganey beera PNUD: Margana kã gu hawgey ndu Nduniya labey jine koyyoŋo RESPFECO: CEDEAO ganda weyborey baanigorey ndu lakkal keney margana SADC: Afiriki gurma labey jine koyoŋo wone kunda UA: Afiriki labey mu te afo margana UE: Erop labey mu te afo marga UEMOA: Afiriki weynukaŋey arzaka margana UNESCO: Nduniya kunda beera kã gu hawgey ndu cewendiyoŋo ndu beyrey ndu naamey UNFPA: Margana kã gu hawgey ndu Nduniya borey gaakusina UNIFEM: margana kã gu hawgey ndu Nduniya weyborey jine koyyoŋo UNODC: Nduniya bira kã gu tãgam ndu taali beerey ndu tuuriize laala UNOWA: Nduniya labey marganey beera bira kã i gorendi Afiriki weynukaŋey labey ma ga
Fahamendiyoŋ CEDEAO tira kã gu seleŋ baanigorey
cekeyendiyoŋ, borey alhakey,
laabiizetarey, demokaraasiya ndu labey
mu cere diyoŋo boŋ kã i te cewendikey ma
ga. Jiiri 1975, me hando jirbu 28 no Afiriki
weynukaŋey labey nu fondu sambu Lagos,
Niizeriya labo ga arzaka fondey
hawgeyyoŋo margana (CEDEAO) sĩji. A
wone bõhawey beera no tu: margukusiney
henno ndu arzaka fondey mu dogon labey
ndu cere game. Wodin no ngu naŋ arzaka
fondey mu te afo, borey baahuna mu du ku
boori, i arzaka fondey mu feri, labey ndu
cere mu cere di, Afïrki labey bõfera ndu i
jinekoyoŋo mu du ku tabbati.
Jiirey ndu cere game barmeyyoŋ te, kã naŋ
labu 15 fondey cedira nu nduniya miso
gana kã la no labey kulu du ku saba. A gu
goyey ndu fondey baayendi kã tu labey
sasabendiyoŋo, i cere gaakusina ndu ngey
boŋ wasayoŋo. Fondu beerey jerey no tu
politiko fondey ndu cere diyoŋo misey mu
koy cere bande; fitin mu su hure labey ndu
cere game la; baanigorey ndu lakkalkeney
zumendiyoŋo labey ga; fitiney hawgeyyoŋo
waafakey ga; borey duruwayey lelebuyoŋo,
i no gaabiyoŋo ndu i hawgeyyoŋ; meyrey
henno ndu demokaraasiya no gaabiyoŋo
ndu borey mu dogonendi cere se yoŋo;
arzaka fondey ndu nduniya la gora
keyendiyoŋo.
Ceeco wo duuro go ndu gaabi zama dumey
ndu naamey gu ba gumo.
Hõkuna, CEDEAO te ma nduniya kulu ga
zama a sintinkey, a jineborey, ndu borey kã
gu naaney labey cere diyoŋo sijiira ga, nu
ngey hina kulu te ku labey margan, arzaka
ndu dicera fondey ga.
Margano wo nu kosoreyoŋ deberi jine
keyãteyoŋo te nõgu kulu kã a hima nda I
mu baanigorey ndu politik ga lakkal keney
tabbatendi .
A deberey no tu: 1999 won tira, fitiney
kosoreyyoŋo, i hawgeyyoŋo ndu i ciitiyoŋo,
baanigorey ndu lakkalkeney boŋ; 2011 wono
kã i tonton demokaraasiya ndu meyrey
henna fondey ga, CEDEAO kunda fitiney
kosoreyyoŋo ma ga(2008) ndu cewo ndu
beyrendiyoŋo (2003). CEDEAO jiiri 37
baahuna ga, waanuwaanu ciitey fondey kã i
margan ndu poltikey, sootiyey, deberey ndu
tãgam cekeyãtey kã naŋ i nu fitiney kã hure
borey ndu cere game ga, dumey ndu cere
game ga, ndu labey ndu cere game ga
hawgey a mu boori.
Depitey huwo, cito huwo ndu soojey, go
sijiirey kã labukoyey margana daŋ ku kunda
ndu baani gorey ndu lakkal keney
tabbatendi.
Halu Baanigorey tabbetendiyoŋo, fitiney
kosoreyyoŋo, i wiyoŋo, i ciitiyoŋo ndu i
tãgamo su baahunowtarey gẽji, A sendeyey
zebuyoŋo ga mo i hima ku deberey hãse ku i
neesi waati ku koy waati i mu i tegendi ku
du ku jama ga a mu boori.
Lasaabo wo no ku naŋ i nu gaabi daŋ cewo
se ku tonton, a nu fondoyoŋ mo te kã gu
baanigorey keyendi Afiriki weynukaŋa la.
Wone gu boori henney zama zãka gu ba
ganda la gumo; yadine ga, kala I mu lakkal
daŋ cewo se a mu boori kã la no suba zãkey
gu du ku du bõferey ndu bahunowtarey
henno baani ndu lakkalkeney ga.
Wodine se no CEDEAO nu tiro wo tehalu
cewendikey alberey mu du ku cewendikey
cewendi. UNESCOBREDA kã go Dakar ndu
Afiriki labey jinekoyyoŋo banco (BAD)
gaakasina no ku naŋ tiro wo du ku te.
Tiro wo mãntu kala nafa beeri no, boro kulu
kã gu ba baanigorey mu te CEDEAO ganda
ga se. Dicereyoŋ kuukey bande kã sintin
2006 Afiriki weynukãŋey kulu ga, ndu
baanigorey daahirendiyoŋo won cewkow
beerey kã go ganda ga ndu tarey, ndu
UNESCO margana, no ku naŋ i nu tiro wo
te.
7
Cewendo tiro wo gondu cewi tiri iyye kã gu
seleŋ wey neyoŋ boŋ: baanigoorey
cekeyyendiyoŋo ndu fitiney kosoreyyoŋo,
borey alhakey; laabiizetarey ndu a
keyendiyyoŋo; demokaraasiya ndu meyrey
henna; adamiizey saayey sasabendiyoŋo;
jama gaaham baano ndu windikubera ndu
duumi jinekoyyoŋo ndu labey mu cere diyoŋo.
Cew kulu gondu dumbariyoŋ kã gondu
sennuboŋ fo, tirayoŋ kã boro gu gune ku goy,
fondu beerey kã gu cewendika daŋ fondo. A
gondu mo cewendiyoŋo walhâ kã gu cewo
dogonendi CEDEAO labey ga.
A gondu nafa beeri lokkolo cewendikey ndu
wey kã su cewendi lokkoley ga cewendo se.
Tira nafa no tu, i mu CEDEAO laabiizey
bayoŋo cewendi nda, kã gu naŋ baanigorey,
cere se sabbu sambuyoŋo ndu cere boŋ
gorey henno.
Cewendikow beeri bobowyoŋ se no i
nu tiro wo te i mu goy nda, I mu a sey
labey kã ga sijiiro wone si. Wey kã yoŋ
gondu sijiro mo i mu a boriyendi,
i mu yedda a ga.
Kadere Dezire Wedarawgo
CEDEAO margana jinebora
Saabey CEDEAO gu saabu BAD ndu UNESCO se kã kande ngey gaakusina tiro wo teeyoŋo fonda ga. I nu anniya beeri daŋ tiro wo soolo ga.Saabuyoŋey mu to CEDEAO labey beyreykoyney do kã yoŋ nu kabe daŋ tira keyendiyoŋo wone goyey ga.Iri gu saabu labukoyey ndu saruusey jineborey se, kã yoŋ nu Dakaaru, Lomi, Wagadugu ndu Abuza marganey dogonendi Iri gu barka gaakusinkey kulu se, fondu henna ceeci yoŋo ma ga, ndu waafaka kã go iri ndu cere game.
8
SENNI JINA EDEAO sinjiyoŋo te korey kã nu Afiriki labey feyfeyyoŋo gẽji. tira kã la Afiriki weynukaŋey laabu wey cindu guwa (15) nu kabe daŋ Me 28,1975 Legos, no nu labey won
margane cere layoŋo fondey zeeri. A fonda no tu, i mu arzaka, baahunowtara, naamey ndu poltiko fondey wasendi: Wodine gu naŋ Afiriki weynukaŋey labey mu te afolloŋ. CEDEAO goyey no tu, a mu gaabu daŋ arzaka, poltiko ndu lakkalkeney fondey ga: Arzaka do hare, hebey ndu nooro mu te afolloŋ. Poltiko do hare, depitey huwo, yaamarkey huwo ndu ciito huwo mu te afo. Lakkalkena do hare mo CEDEAO soojey goono (ECOMOG 1999). Fondu beerey kã i gu gana ku ngey goyey te no tu: borey alhakey lelebuyoŋo, I hellesiyoŋo ndu i no gaabiyoŋo; demokarasiya no gaabiyoŋo; waafakey mu te jinekoyyoŋ ndu labey mu cere diyoŋo boŋ. Amma sendey bobow go ku gaaru cere diyoŋ henna se, kãyoŋ no tu: jaŋ ku ma cere se yoŋo kã go labey ndu cere game , kã hini barmeyyoŋ boba, meyrey meera, talkutara ndu lakkaltuna kã go CEDEAO laabu bobow ga kande. Sendey wey kulu kã go labey ga: no tu labey talkatara, meyrey huwey gaabi jaŋa; dumey feyyoŋo ndu tirey beyra jaŋa kã gu borey gẽji i mu cere naaru. Halu i gu ba fitiney, meyrey sendey ndu borey alhakey ŋaaro mu ben, i hima ku lasaabu tejiyoŋ te ku goyey cedira barmey. Wo dine se no lokkolo kã gu borey alhaaley barmey no tu fondo cekeyanta. Tiro wo kã UNESCO goy huwo kã go Dakar ndu Afirik jinekoyyoŋo bãco te CEDEAO labey ma ga, hal i mu borey cewendi ndu baanigorey, borey alhakey, labiizetara, demokaraasiya ndu labey mu cere di a mu boori.
Tira no kã CEDEAO labey hima ku te goyjiney; i nu bere Faransi ciini, Ingilisi ndu Portigal ciine. Alboro wala weyboro kulu kã gu bõfeerey no lokkolo ndu alberey cewo se wala a nãgu cewendikey ga i goyo la ma ga no i nu tiro wo te. Tira no kã gu fahamey no cewey ndu ngey cedirewey boŋ. I su hine ku ne cewey ndu ngey cedirey kulu kubey. Cewendikow kulu, beyrey ceecikow no. A gu du tira la fondu yoŋ kã gu naŋ a mu koy beyrey ceeci ku tonton a cewendo mu borey fahamendi, ku i miso boriyendi. Wo kã i go ku ceeci no tu CEDEAO labiizey bayoŋo kulu mu du fahamey kã gu naŋ i gorokusina mu boori, boro kulu mu ngu goyo bey, i mu goy ndu jama hal i misey mu barmey kã gu naŋ baanigorey mu te, yẽjey mu ben hal abada, jinekoyyoŋ mu tabbati, i mu windikubera lakkal, dumey mu lakkal ndu cere hal Afirik labiizetara mu timme. Cewi iyye no ku bara tiro wo la. Cew kulu go ndu beyreyyoŋ kã a gu gana. Cew fo kulu go ndu dumbari hĩka. Dumbari kulu gu cewendiyoŋo fondu fo cebe. I nu fahameyyoŋ cebe cewey ndu ngey cedirey boŋ. I nu cew fonduyoŋ ndu internetu fonduyoŋ daŋ tira wo la kã cewendikow kulu gu hini ku gune ku ngu beyrey tonton. I nu bõfeerey nooyoŋ soolu, i nu cewey mo sijiire walhâ ga. Dumbari fo kulu ga i nu cewendiyoŋo cedirey soola cebe. Cewendika gu fuuni goyjiney kã go no ga, ku ngu cewo cedirey boriyendi. Beyrey hĩza boŋ no cewi 1 ku koy cewi 7 gu seleŋ: -Kabe daŋ cere kabe ga ku goy, ku du ku to CEDEAO jinekoyyoŋey ndu baahunowtarey barmeyyoŋ henna do.
C
9
Wo kã i go ku batu: CEDEAO labiize kookarante kã gu hine ku margasiney sijiira, kã yedda ndu waafakey borey ndu cere game ga, cere diyoŋ henna fondey ceeciyoŋo ga. Labiizetarey tabbatendiyoŋ lasaabuyoŋ ga a mu du ku hini ku ngu boŋ wasa. Wo kã i go ku batu: A mu te labiize kã gu alhabaarey neesi, kã gu lasaabu hennoyoŋ te, kã gu bey CEDEAO labiizetara tiŋey kã go ngu boŋ. A mu kande ngu gaakasina nga ndu laabiize alborey ndu weyborey poltiko sijirey teeyoŋey boriyendiyoŋo ndu i neesiyoŋey fondey la, bumbo ndu borey duruwaayey keyendiyoŋo won tãgamo la. Wo kã i go ku batu: Labiize kã gu CEDEAO seedey ndu meyrey cedirey bey, a mu te mo labiize kã gu borey duruwayey, jama baani gora, demokaraasiya keyendi waafakey boŋ, labey goyey la ndu ganda goyey la.
Weyne yoŋ, fondo yoŋ no kã gu tilasu labiizey mu du ku lakkal ye cere se meyrey henno ma ga, labu kulu mu bey mate kã ngu te kã gu naŋ tira mu CEDEAO naamey gana; a mu goy ndu wo kã tira ci wala a mu a kubendi. I mu labo cewey sijiira gune ku gana. A gu hima i mu i cewendiyoŋey cedirey gana sindu cebeyoŋ, teyaatere teeyoŋ, silmãkeyney... I mu ye ku lakkal daŋ CEDEAO goyey fondey keeyendiyoŋo ndu i boriyendiyoŋo se. Ann Tereze NDONGJATTA Dakaaru UNESCO Jinebora
10
« Wangey su sintin kal borey lakkaley ga,borey lakkaley ga mo no baanigoreyfondey keyendyoŋ hima ku tun... »
UNESCO sĩjiyoŋo tira, 1945
TIRU 1
BAANIGOREY KEYENDIYOŊO, FITINEY KOSOROWYOŊO NDU I HAWGEYYOŊO MISO
11
«kɛlɛw bi bange adamdenw hakilla le, wa amadamadenw hakila lo kɔnɔ fana an ka kan ɲɛsuma lakananan lɔ…»UNESCO ka sigisenkansɛbɛ, saan 1945
1- Baani-gorey keyendiyoŋo
2- Fitiney hawgeyyoŋo
Baani-gorey
keyendiyoŋo, fitiney
kosoreyyoŋo ndu i
hawgeyyoŋo misey
ƝƐSUMA LADAMULI,
KƐLƐƝƐTIGƐ ANI
KƐLƐKOW BAARA
Sintino
Baani gorey wo, borey no ngu a cin, i si hay nd'a.
Rom doŋ yaasey fo no gu ne: "boro kã gu ba baani-gorey mu wangu soolu. Ama, baani-gorey ceeciyoŋ fondu ga, senno wo-ne dumi su haru. Hay no kã laasaabu ce-keyente gu kande. Feyãka boba kã go borey game (naamey, poltiko, arzaka fondey, dumey ndu diiney do hare) wodin se no hatta su jaŋ borey ndu cere game ga. A gu hima nda borey mu faham ndu cere, halu baanigorey mu duumi borey ndu cere game ga. Wo-din se no tiro
wo ga i mana hiddi daŋ baani-gorey keyendiyoŋo ndu fitiney hawgeyoŋo game ga.
Tira beyra: A gu alhaaliyoŋ, misiyoŋ. ndu deberiyoŋ. no borey se baani-gorey keyendiyoŋo ndu fitiney hawgeyyoŋo fondey ga.
Tira dumbarey 1- Baani-gorey keyendiyoŋo 2- Fitiney hawgeyyoŋo
13
Dumbari 1: Baanigorey keyendiyoŋo
Tira 1: Baanigorey keyendiyoŋo, fitiney kosoreyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo
A gu alhaaliyoŋ, misuyoŋ ndu deberiyoŋ no borey se, baanigorey kayendiyoŋo fondey ga.
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋey nafey Borey mu du fahamey ndu cermey baanigorey keyendiyoŋo boŋ; I mu deberi yoŋ te kã gu naŋ baanigorey keyendiyoŋo mu duumi ku margan ndu borey
baahuna fondey ganayoŋo; I mu cewendiyoŋ te baanigorey keyendiyoŋo boŋ; I mu alhaali gana kã gu baanigorey daahirendi.
Beyrey kenendey
Baanigorey
Baanigorey man tu kala fondu yoŋ no kã gu borey ga ndu misiyoŋ, beyreyyoŋ, alhaaliyoŋ,
lasaabuyoŋ ndu dayoŋ no gaabi yoŋo. Wodin gu naŋ boro mu faham ndu boro won baahuna, boro
cindey baahuney ndu boro windukubera.
Baanigorey maaney - waatu kã wãgu si labo ga: I mu gurgey baanigorey mu te nduniya ga; - waati kã boro yoŋ kã go ku cere wãgu nu hari mun nuna ga: lakkalkeney ceeciyoŋ ga; waati kã waafakey go borey ndu cere game ga, yeddu ndu cere go labiizey ndu cere game ga, dumey ndu cere game ga, kã la daŋ cere la ndu fitine si, kã labo keni; - waati kã fitina si boro yoŋ kã go ku goro cere la game; - waati kã bora kulu go lakkalkeney gorey ga; - waati kã boro kulu si sakulla kulu ga; - waati kã kakow ndu kosõgu kulu si batama ga: nõgoro gu te siw.
Baanigorey dumi dumey
Baanigorey kaarey: a man tu kala waati kã ga fitine kulu si borey ndu cere game ga.
Baanigorey cinanta: ngu no tu waati kã se no borey nu fondu hennoyoŋ sambu kã gu borey baahuna
booriyendi. A man tu borey ndu cere cire kayoŋ ndu fitiney hinne keyendiyoŋo. Alhaali hennoyoŋ go no kã
gu naŋ borey mu du baanigorey wone:
- Sarendi cere se yoŋ; - Cere hẽgeniyoŋ; - Seleŋ ku ye cere me ga; Borey mu yedda misey ndu boro cindey mesenney ga;
Weyborey, alborey, zãkey ndu borojerey mu cere himendi boro; Sendey wate i mu cãhâ ku dogonendi; Gorokusiney; Lasaabu henno; boro kulu mu ngu albeeritara daahirendi.
Ama alhaali henney wey, i gu ba i mu i no gaabi cewendo do. 1. http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/paix
14
.
Baanigorey keyendiyoŋo
Baanigorey keyendiyoŋo:
« Alhaali no kã ga i gu naaney ndu gorokusintarey daŋ labey ndu dumey game. A gu naŋ i mu key
ku fitiney kã gu hin ku hure borey ndu cere game ga wi lakkalkeney ga; dãgu, seleŋ ku ye cere me
ga kã sindu malfa sambu cere se yoŋ, wala lakkaltuney foyoŋ. Baanigorey keyendiyoŋo man tu
fitiney gẽjiyoŋo lay lay yoŋo no, a ma a gu ceeci fondey kã gu naŋ halu fitine tun, i mu taru ku a wi,
a gu ceeci ku borey alhakey keyendi, i mu sorhõ daŋ I sei, borey mu cere yaafa i mu yẽjey naŋ, boro
mu zaame, boro celey mu zaame ».
Nduniya labey margan ku ne kã, baanigorey keyendiyoŋo man tu kalu naney henno yoŋ, da yoŋ ndu
baafuney misu yoŋ kã la sakulla kulu si, i gu fitiney kosorey mo za i tikey ga, seleŋ ku ye cere me ga ndu
faaliyooŋ (nduniya labey margey beera sappey A/RES/52/13: Baanigorey keyendiyoŋo ndu A/53/243:
Waafakey ndu sijire baanigorey keyendiyoŋo boŋ).
"Baanigorey keyendiyoŋo man tu kala borey barmeyyoŋo, fondey, jama ndu meyrey foyoŋ
barmeyyoŋey fonda. A su tun kala boro kulu yedduyoŋo ndu a tegoyey do, a gu te mo labu kulu
ga mate kã arzaka fondey, borey baahuna fondey ndu taariko fondey mu du ku dogon.
Baanigorey keyendiyoŋo gu borey dayey ndu i alhaaley barmey ku kande lakkalkeney ndu ma
cere se yoŋ ».
Baanigorey keyendiyoŋo bõfeera
I mu borey no bõfeerey baanigorey boŋ man tu kala i mu du labiize lakkalkoyni ndu wo kã gu ba
gaakusiney borey ndu cere game ga; a gu ba naamu waaney, a gu bõduuri kaani bey, a ga adamaiize
borcintarey beerendi ndu feyãkey kã gu hin ku kande yẽje. A mu te mo boro kã gu hin ku fitiney kosorey
wala a ma i gaayi baanibaani ga.
Baanigorey bõfeera no tu, goy ndu labu kulu arzaka fondey, borey baahuna ndu labey taarigey fondey
cebe yoŋo. I gu hin ku ne kã baanigorey keyendiyoŋo bõfeera no tu a ma wãgey genji: hay jina kã nu
wãgu gẽji no tu waafakey beera kã te wãgu gẽjiyoŋ ma ga, kã i sambu dãga labey cedira. Maayo kã nda i
gu a bey no tu "Pacte BriandKellog" kã i te 1928.
Wodin bande, i nu nduniya labey margey beera sinji 1945, "gu nduniya wa ndu wãgey, i mu te hay kã gu
naŋ ciito fondey mu boori, i mu goy mo ndu waafakey ndu wey kã yoŋ gu nduniya alhakey fondey gana. I
mu ceeci ku borey baahuney boriyendi, bõduuri beeri ga.
2.Agora kunda, goyo fondey tira, Librairie SaintPaul, Dakar, 2011. 3.UNESCO. IR Mu BAANI GOREY Duma [En ligne]. (fita kã i feri 2012 zuwĩ hando jirbu15, ) http:/ /www3.unesco.org/iycp/fr/fr_sum_cp.htm 4.UNESCO. ONi Sintino senney marganeyoŋo tira kã i te baanigorey keyendiyoŋo fonda ga, jiiru 1998. [En ligne]. (fita kã i feri 2012 zuwĩ hando jirbu15, ) http://unesdoc.unesco.org/images/0011/001130/113034F.pdf 5.senney ndu goyo fondey baani gora, adaamiizey alhakey ndu democarati ceeco la Unesco, Pari jiiru 1995. EDH (IR mu adaamiize alhakey awne) sintino, fiti 12 [En ligne]. (fita kã i feri 2012 zuwĩ hando jirbu15, ) http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Introductory.pdf
BA
AN
I-G
OR
EY
KE
YE
NDIYOŊO,
FIT
INE
Y KOSOREYYOŊO
ND
U I
HAWGEYYOŊO
15
Dumbari 1: Baanigorey keyendiyoŋo
Baanigorey won bõfeera, gu naŋ mo koyne "borey mu faham ndu cere, i mu cere yaafa, ceretarey mu hure labey ndu cere game, borey ndu cere game ndu diiney ndu cere game. A gu nduniya labey margan, kunda kã gu hawgey ndu baanigorey goyey dogonendiyoŋo" (ay 26, Adamiizey nduniya ga alhakey keyendiyoŋo won sarto). Baanigorey won bõfeera tu nduniya labey margey beera se goy beerey, nga ndu labey kã go a ga. I mu bakarey daŋ cewo ga no ku, baanigorey won bõfeerey cewendikey gu tãgam ndu adamiizey burcintarey taamuyoŋo kã talkatarey, feyãkuyoŋ, weyborey komyoŋo ndu fitiney gu kande. Sintino dey, i manu ba kala baanigorey won bõfeerey mu nduniya tuusuyoŋo gaayi kã wãgu beerey go hine ku kande. Amma, sohõ a nafa beera no tu a mu baanigorey keyendi
Baanigorey sĩjiyoŋo won sendey Baanigorey sĩjiyoŋ gu hini ku du sendeyyoŋ sanda:
- Jaŋ ku seleŋ ku ye cere me ga yoŋo; - Jaŋ ku adamiize alhakey beerendiyoŋo; - Jaŋ ku saajo ndu haro lakkalyoŋo; - Jaŋ ku weyborey, alborey, zãkey ndu borojerey saaye sasabendiyoŋo;
- Meyrey laalo; - Jaŋ ku beyrey ceeciyoŋo hayey kã te ku bisa boŋ; - Jaŋ ku demokaraasi fondey beerendiyoŋ; - Lakkaltuney; - Jaŋ ku adamiizey beejey kayoŋo; - Jaŋ ku taali borey alhakey ŋaaro; - Jaŋ ku waasi ku misu laaley boŋey yetiyoŋo.
Amma, baanigorey sĩjiyoŋ sendey beerey CEDEAO ganda ga no tu fitine laaley, borey binekooga kã gu hini ku to hundi ciine, alborey, weyborey ndu zãkey se; cinari beerey hellesiyoŋo, borey baahuna ndu cere gayoŋo ndu lakkaltuney beeri.
Deberey kã gu naŋ baanigorey keyendiyoŋo mu koy ndu jina Baanigorey mu koy jina ma ga, CEDEAO labey hima ku deberiyoŋ te:
Ciito fondey mu key labiize kulu se; I mu kabe daŋ marganey kã go ku goy baanigorey fonda ga se, sanda marganey kã go ngey boŋ
gorey ga, nduniya labey marganey beera saruusey; I mu meyrey huwey kã go labey ga no gaabi, i mu waafakey beerendi labey ndu cere game ga; I mu labey sariya fondey beerendi;
I mu saajo ndu harey yaari a mu boori; I mu beyrey ndu lasaabey cewendi, kã gu naŋ borey mu baanigorey no gaabi; borey mu waanu
borey la gora, i mu faham ndu ngey boŋ, i mu faham ndu cere; I mu te hay kã gu naŋ adamiizey alhakey mu koy ndu jine.
7. ONU, baanigorey cewendo, foto cimey [en ligne] (fita kã i feri 2012 zuwĩ hando jirbu15, ), http://www.un.org/cyberschoolbus/peace/frame2.htm
16
Afrik labey kundayey kulu ga CEDEAO no tu margana kã nu saaley daŋ lakkalkeney ndu
baanigorey se. Afo, a nu soojuyoŋ sambu i mu borey saajow labu yoŋ ga (Liberiya, Seraleyon,
Giine Biso ndu Kodduwaaru), a ye ku tireyoŋ mo katarey baanigorey fonda la.
Silmãkeyna: waafaka kã gu hawgey ndu baanigorey kosoreyyoŋo, ndu a gorendiyoŋo. A gu
hawgey mo ndu fitiney kosoreyyoŋo, ndu i hawgeyyoŋo (i man a katarey kala desambur 1999). Tiro
wo i man a benedi kala desambur 2001, demokaraasi ndu meyrey henno boŋ.
SIJIIREY TIRA Tira 1: Baanigorey keyendiyoŋo, fitiney kosoreyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo
Dumbari 1: baanigorey keyendiyoŋo Dumbaro beyra Cewendo ndu dendenyoŋo nafey
- Borey mu du fahamey ndu cermey baanigorey keyendiyoŋo boŋ; - I mu deberi yoŋ te kã gu naŋ baanigorey keyendiyoŋo mu duumi ku margan ndu adamiizey
baahuna fondey ganayoŋo; - I mu cewendo te baanigorey keyendiyoŋo boŋ; - I mu alhaali kã gu baanigorey daahirendi gana.
A geyyoŋo : guuru 14
Goyjiney / cew hayey / tirey - Sijiirey ndu tirey - CEDEAO bõfeerey tira - Filmey - Fotey ndu deseŋey - Tirey ndu soorey kã gu seleŋ baanigorey keyendiyoŋo boŋ - Interneeto fondey kã gu seleŋ baanigorey keyendiyoŋo boŋ
BA
AN
I-G
OR
EY
KEYENDIYOŊO,
FIT
INE
Y KOSOREYYOŊO
ND
U I
HAWGEYYOŊO
17
Sijirey walhã
Ce Cewey Hinayey ndu waanayoŋey
ceeciyoŋey
Beyrey kenendey Deberey Geyyoŋo
1
-I mu baanigorey keyendiyoŋo senniize beerey feri -I mu baanigorey dumu dumey bey
-baani-gorey
keyendiyoŋo beyrey -Baani-gorey dumey
-Tirey antumantey
ceeciyoŋo ndu masino ga woney -Jama goyey
- beyra Ciyoŋo -Kakowey
-hay fo boŋ cewi -Faajikaarey -Te ku cebe -Teyaater keyney
-Cebeyoŋ. -Siyoŋ cewi
Guuru 4
2
I mu baani-gorey keyendiyoŋo hiney bey
-Baani-gorey keyendiyoŋo fondey ndu a ce-direwey
Guuru 2
3
-I mu baani-gorey keyendiyoŋo tilasey ndu a sendey bey
-Baani-gorey keyendiyoŋo tilasey ndu sendey
Guuru 2
4
-I mu baani-gorey keyendiyoŋo deberey sijiirey te ku gisi
-Baani-gorey
keyendiyoŋo sijiirey deberey Guuru 2
5
-I mu baani-gorey keyendiyoŋo
daŋ cewendiyoŋ goyey ga. L C (lakkal endiyoŋ). I mu baani-gorey keyendiyoŋo cewendo hawgey.
A gu naŋ i mu daŋ a ga alborey ndu weyborey senney, a gu cewkow alborey wala weyborey ga i mu ngey windukuberey bey
(jama saruusey, hure boŋ se.);
-Cewendiyoŋo goy-jiney
ndu a ce-dirawey kã go no
-Cewendiyoŋo ce-dirawey sijiira tirey
-Cewendiyoŋo wala dendenyoŋo neesiyoŋo
Guuru 5
BA
AN
I-G
OR
EY
KEYENDIYOŊO,
FIT
INE
Y KOSOREYYOŊO
ND
U I
HAWGEYYOŊO
18
CEWENDO CEDIREY TIRA SILMÃKEYNA
Dumbari 1: Baanigorey keyendiyoŋo
Dumbaro beyra
I mu darzetarey, beyrey, waanayoŋ ndu alhaali daŋ baanigorey keyendiyoŋo ga, ku i bey a mu boori.
Cewendo wala dendenyoŋo nafey
I mu baanigorey keyendiyoŋo darzey ndu beyrey bey a mu boori
Cewo maayo ndu cewendiyoŋo alhaalo
Waanayoŋey kã i gorendi
Waanayoŋey
Lakkal/beyrey alhaaley / waanayoŋey Deberey / tegoyey waanayoŋey
I mu baanigorey senniizo feri I mu baanigorey darzey bey
I mu baanigorey bõfeerey te I mu fitiney hawgeyyoŋo dumey lasaabu, koyra la I mu da henney ndu
alhaali henney lasaabu ku du baanigorey
Borey beerendiyoŋo - Goro baani ndu bora
kulu
Geyyoŋo : guuru 2
Goyjiney, cewendiyoŋo gẽjey ndu tirey
- bandey foyoŋ won wãgey fotey - Cere diyoŋ, ma cere se yoŋ ndu gorey henno fotey - CEDEAO labey cewendiyoŋo sooley - CEDEAO tira baahunantey - Alhabaaro tirey - Baanigorey seeda deseŋo (cewkow kulu ndu ngu deseŋo) - Deseŋ ndu foto yoŋ
19
Dumbari 1: Baanigorey keyendiyoŋo Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo cedira walhã
FEYENDEY
GOYEY DEBEREY Cewendikow alboro wala
weyboro Cewkow alborey
wala weyborey
Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo.
A mu cewkow alborey wala weyborey baanigorey boŋ beyrey neesi.
I mu tu hãyoŋey kã I antum
wala I ci me ga
Kundayey mu baanigorey keyendiyoŋo senno te.
Boro folloŋ goy
Ci wo kã ni gu
bey
Faajikaarey
Cewo soola A mu baanigorey seeda cebe (gune tira kã. i tonton ga) A mu ne i mu baanigorey seeda guna ku misey ci
Jama mu baanigorey alhaaley cebe
Jama goy
Goyey daŋ cere ga yoŋo .
kundayey ndu cere game ga, Jama goyey
fahamandiyoŋo. ndu i saatiyoŋo
A mu cewo alhaaley teeyoŋo soolu A mu ne cewkey mu senniize jinekeyantuyoŋ ci baanigorey boŋ
I mu cewo alhaaley fisi I mu baanigorey darza ndu a beyrey ci
Jama goy Faakaarey ndu silmãkeyna cebeyoŋo.
Beyrey tontoyoŋo/ i no gaabiyoŋo ndu i
daŋ cere gayoŋo.
A mu kande tonton kundayey goyey se.
I mu ngey goyey te fondu sijirantey boŋ.. Baanigorey darza ndu beyrey feriyoŋo. Baanigorey boŋ bõfeerey ...
Jama goy
Neesiyoŋo ndu bilaŋo
A mu cewkey hã: I mu seeda kabu iyyanta tonendi. I mu soora te jeeri wey wone wala deeseŋ, wala senniize kã gondu maana, deeseŋ te ku baanigorey seedu alhaalu idduwa ga ifo cebe.
Boro fo kulu mu gana fonda kã i ci.
Boro folloŋ goy
Beyrey nooyoŋo / gorendiyoŋo.
- I mu soora, deeseŋ, wala foto yoŋ kã yoŋ ga baanigorey keyendiyoŋo senno go,
- senney tira kã i te baanigorey boŋ kã i te jama se kã gu naŋ i mu bannigorey keyendiyoŋo tejendi ngey ndu cere ndu ngey ndu borey game ga.
- I mu koyru beeri ga hun cere boŋ misey daŋ batu.
I mu tirey te a folloŋ. I mu goyey sijirey te. I mu bõfeerey goyey sijirey boriyendi.
Jama goy Tirey ceeciyoŋo. Kakowey Teyater keyna Te ku cebe
20
Dumbari 2: Fitiney hawgeyyoŋo
Dumbaro beyra
I mu du darzuyoŋ, beyrey ndu nduniyi gorey ku du ku fitiney hawgeyyoŋo cedira bey.
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafey I mu faham ndu fitiney ndu i hawgeyyoŋo beyrey ndu senniizey I mu waanu fitiney kosoreyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo; I mu fitiney kosoreyyoŋo, hawgeyyoŋo ndu i no gaabiyoŋ i mu goy ndu darzayoŋ ndu ciitey kã
gu hawgey ndu feyãkey yoŋ; I mu cewendiyoŋo goyey kã gu fitiney kosorey, a gu yẽgey kosoreyoŋo ndu i hawgeyyoŋo te; I mu du alhaali henno yoŋ kã gu fitiney kosorow, a gu i hawgey, a gu i lakkal.
Beyrey kenendey Fitin:
Fitin tu jaŋ gu ma cere se senni fo boŋ kã gu hin ku kande sendey alhaaley ga, lakkaley wala gaham ga.
Jaŋ ku cere ganeyoŋo, kakowey, jaŋ ku ma cere se yoŋey no tu: miiley, diicerey, diiney, nafey, dumey, hundey, ndu borey booney.
A gẽjiyoŋo gu gaabu iri se zama adamiizey taka ga no a go, a go mo nõgo kulu:
- Windikubera,
- Gofonema,
- Meyrey hu beerey,
- marganey,
wey kã cindi.
Fitin dumidumey
Fitin dumidumi yoŋ go no.
Wãgey - Nduniya la wãgey (labey ndu cere) ndu - Labo la wãgey (laabiizey ndu cere).
Nduniya wala labey ndu cere wãgo no tu fitin kã hure labu hĩka wala labu bobow ndu cere game. Wãgo kã man tu nduniya kulu wãgu a ma labo la wãgo no, no tu. Wãgu kã hure labo soojey ndu kundey kã nu malfa sambu cere se wala bine kundayey ndu cere game ga.
Borey ndu cere fitiney
Borey ndu cer ra fitiney wala fitiney kã gu hure borey ndu cere game ga no tu jaŋ ku ma cere se yoŋo kã gu hure boro hĩka game ga (zama se i faham cere se, do nducere, jaŋ ku saaware cere ga yoŋo, …
A gu hin Ku te mo kã boro bumbo no su faham ndu ngu boŋ (bora ndu ngu boŋ fitiney). 8. EDH (IR mu adaamiize alhakey awne) sintino, fiti 12 [En ligne]. (fita kã i feri 2012 zuwĩ hando jirbu15, ) http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module2.pdf
BA
AN
I-G
OR
EY
KEYENDIYOŊO,
FIT
INE
Y KOSOREYYOŊO
ND
U I
HAWGEYYOŊO
21
Mefaarey / sibiley / fitiney tikey
Fitiney mefaare no tu: - Lasaabey kã i gaayi (gaham do hare, lakkal do hare, baahuney do hare, borey wala dumey do
hare.) - Cere wa ndu feyãkayoŋo (sikkeyoŋ, dumifeyãkayoŋ, jaŋ ku cere yaafuyoŋ, cere ka borey
gayoŋ,alboro, weyboro zãka wala borojere feyãkuyoŋ, ciiti jãyoŋo, dumi feyãkuyoŋ, diney feyãkuyoŋ, jaŋ ku sabuyoŋ, baarabaara..),
- Adamiizey da laaley (adiilitarey jaŋey, bakiilutarey, sikkãto, lakkalzaarey, cẽse, nooru baakusiney, kuta, jaŋ ku naaney, koytarey baakusiney, jojantu, hamburukubey, toonye, kabe kun futey...),
- Senney jaŋ ku cere ganayoŋo (jaŋ ku ma cere se yoŋo, cere futendiyoŋo...), - Alhabaari jaŋey (miila yaamo walu taari, jaŋ ku ma cere se wala jaŋ ku faham cere se), - Meyrey laalo ndu demokaraasi jaŋey (meyrey huwey bõŋey bereyoŋo, talkatarey, arzaka duuri kã
si ndu taabi), - Meyrey kã si ndu sãhã - Borey kã go ku ŋa wãgey la zama labey su hini ngey hiddey ku lakkal.
Fitin dumey
- Poltik fitiney - Borey yẽjey - Naamu fitiney - Arzaka fitiney - Diiney fitiney - Dumey fitiney
Fitiney hawgeyyoŋo ndu i kosoreyyoŋo: deberey Baanigorey waate: i gu hin ku gorey henno te fitiney waate ndu i gu goy ndu fitin hawgeyyoŋo cewendiyoŋo deberey lokkol ndu bõfeerey sentirey ga. A gu naŋ i mu du da henno, alhaali henney weyne yoŋ dumi: tabbatendi, waanayoŋ, adilitarey ndu margasinkow, alhaabari nooyoŋ henno ndu faham cere se. Hayey kã wãgey ndu fitiney gu kande gu ba gumo: hundi ndu jiney jaŋey, borey gu seyya seyya cere se, lakkaltuney, feyyoŋ, kureyfeyyoŋ, cere wiiyoŋ, tuuriize laala hãyoŋ ndu furukutarey, windukubera ndu cinarey hasaruyoŋ, borey mu gana waatu kulu yoŋo, dorey, weyborey komyoŋo ndu i keskeyruyoŋo, gaagusa saruusey, lokkoley ndu lokutor koyrey gẽji goyyoŋ, …
Wãgey waate: "DIH goyo fonda no tu a mu borey kã wãgo ŋa hundey ndu i borcinitara hellesi ndu mo a
mu taabey kã wãgey kande zebu. Nduniya kulu fondo yoŋ no kã gu hiney ndu wãgu dãkey keynendi, a
gu borey kã si yẽja ga hellesi. DIH kã i cin wãgey ma ga su hine ku hure borey alhakey hawgeyyoŋo
won margana nõgoro ga kã ngu wo, waati kulu a gu goy. Alhakey kunda hĩko wey naŋ gu cere ga goyo
ga.
22
Nduniya borey alhakey (DIH) cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo sijira naŋ go no kã nduniya komita kã
gu borey gaakasiney kã se i gu ne "kuruwa ruzu" (CICR). I gu a ce ndu "I mu borey alhakey saali"
EDH.
Fitin kosoreyyoŋo no ku nduniya labey margey beera won fondu beera sindu mate kã sarto ay 1
nu a ci ndu. Wodin ma ga, za 1980 benanta, fitiney alhaaley barmey gumo. Labey ndu cere game
ga wãgey nu nõgo naŋ labiizey ndu cere game ga fitiney se. Jama buuna kã mantu sojey si kalu
waatu kulu denji hĩka game ga wala bine hay kã gu jaasu yaadin, ngey no tu sintino borey kã gu
leebu fitiney ga.
Fitiney kosoreyyoŋo koy ndu jine za 1990, waato kã Butros Butros Ghali kã tu ONU jinebora nu
baanigorey tira sijira katarey. I manu gaabi daŋ kala " sarusu beera kã gu fitiney kosoreyyoŋo ceeci
" kã tu "fondo konney kã i sambu ku fitiney kosorey kabu hĩka game ga, i mu jama mu jaŋ ku ma
cere seyoŋo gẽji ndu mo i mu su ta fitiney mu beeri ba i sintin."
Saruso kã gu fitiney kosoreyyoŋo ceeci won fondey no tu i mu fitiney tikey bey ndu i hawgeyyoŋo
labo wala labey ndu cere game ga. I mu goy ndu saawarey henno, sabiyoŋ, sasabendiyoŋ, seleŋ ku
ye cere me ga yoŋ, faaliyoŋ ndu ciiti henno teeyoŋ fitiney waate. I gu saruuso kã gu fitiney
kosoreyyoŋo ceeci te, hawgeyyoŋ, hãseyoŋ ndu baanigorey cinuyoŋ fondey ga. Annusaara jiiri 1997
no "Carnegie margana" kã te fitin laaley boŋ no I nu fitiney kosoreyyoŋo keyney ndu I beerey fey ku ka
cere la.
Fitin kosoreyyoŋ keyney, CEDEAO labey ga no tu fondey jinekeyantey kã i sambu ku fitin kã gu ba mu
tun gẽji, Ndu taru ku ciyoŋo, sabendo, sasabendiyoŋ, wãgu jiney taayoŋ ku i kosorey, soojey ndu hinayey
margan ku nõgu fo sendey sambu, cere gaakasina ndu CEDEAO soojey.
Fitin kosoreyyoŋo beera kã i gu te baanigorey sebbey se fonda no tu i mu tãgam ndu fitiney mefaarey
tikey. Ngey no tu poltik tejey, meyrey huwey, jinekoyyoŋ sijir tejey, beyrey tontono ndu baanigorey
keyendiyoŋo ceeco.
Fitiney kosoreyyoŋo fondo ga, kabe daŋyoŋo gu hin ku te ndu fitiney kosoreyyoŋo ceeco, naaru ku kakow
teeyoŋo, tugu ku alhabarey ceeciyoŋo ndu borey sasabendiyoŋo.
Wo kã gu boori no tu nduniya ndu labey marganey, gofonema kã go margana ga ndu jama setey mu
politico cewo daŋ ngey fitiney kosoreyyoŋo won sijirey ga. Wodin mo bande i mu ceeci ku du goy kã ga
boru dumey dumey kulu go fitiney kosorey yoŋo fondey ga.
Fitin kosoreyyoŋ fondey go ndu:
(a) Naaruyoŋ kã diina jineborey, bõkoyney ndu boro adilantey gu hine ku te ku alhabaarey no , i
mu naaru ku koy gandey ga ku alhaaley neesi ndu fitiney kosoreyyoŋo hiney ceeciyoŋo boŋ
(sendey hawgeyyoŋo marga kã gu borey kulu lakkal).
9. ONi won sekerter generallo, An Agenda for Peace (Saan bololali ka ɲɛsin ;nɛumako ma), UN Doc. A/47/277S/24111 7 zuwĩ handu jiirbu7jiiru1992, dumbu 20).
BA
AN
I-G
OR
EY
KEYENDIYOŊO,
FIT
INE
Y KOSOREYYOŊO
ND
U I
HAWGEYYOŊO
23
10 Kamerizi margana kã hawgey ndu wãgu laaley i: tiru kora (New York: Carnegie Corporation of New York, 1997). 11. CEDEAO kunda kã gu fitiney kosorey, Reg. MSC/REO. 1/01/08, dumbu 19).
Dumbari 2: Fitiney hawgeyyoŋo - b) faaliyoŋ - (c) sasabendiyoŋ - (d) sabayoŋ: seleŋ ku ye cere me ga fondey teeyoŋo yẽgukaarey ndu cere game.
(e) soojey mu fitiney kosoreyyoŋo (f) naaney dãyoŋo
Labey, cimicimi teerey gondu: - (a) Baanigorey ndu lakkalkaŋey kã i gorendi hino barmeyyoŋo boŋ, - (b) Labey fitiney kosoreyyoŋo sijirey mu goy labey baanigorey jineborey ndu jama kulu margana
mu kabe daŋ cere kabe ga ku alhabaarey ceeci ku i fisi a mu boori, - (c) boro beerey kã yoŋ gu borey sasabendi margana goyey ndu CEDEAO jinebora wafakey, - (d) Boru adilantey goy henney: diyey kã gu koy boro beerey do, sasabendiyoŋ ma ga, - (e) Fondey kã CEDEAO (CPCC) fitiney kosoreyyoŋo margana daŋ keyoŋdiyoŋo, - (f) labey mu dogoney te borey alhakey huwey se, marganey kã gu tãgam ndu jamba, marganey
beerey kã gu hawgey ndu vota ndu partiyey kunda; i mu du gu du gaabi kã gu ngey goyey te a mu boori.
CEDEAO go ku hu fo gorendi kã gu sasabendiyoŋo no gaabi a mu du ku di marganey kã go ku fitiney
kosorey kã yoŋ tu albeerey sasabandikey ndu i beyreykoyney wala labukoyey beyreykoyney. Wone no
gu naŋ i mu fitin dume dumey kulu (I dogonantey ndu I gaabantey) kã go gandey ga hawgeyyoŋo no
gaabi, a mu du mo nafa geyanto.
Fitiney hawgeyyoŋey ndu hawgeyyoŋ dumey
Fitiney tikey beyyoŋ
Sintino no tu i mu fitiney tikey bey. Fitin gu hin ku bara ndu sibiili fo wala i boobow (i mu gune fitiney
sibiiley wala tikey).
Fitiney hawgeyyoŋo dumey nafey ndu taaley fisiyoŋo
Fitiney hawgeyyoŋo barmeyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo cedirey tejo wone ga, no gu naŋ fondey kã borey ga
hin gu sambu mu fitiney ben hala abada. Alhaali kulu ga i hima ku lasaabu fitin kulu kaaniyey ndu a
doorey sanda:
- Fitinante hĩka kulu wala wey kã si yẽja la mu gune - Margankusiney mu hure fitinantu hĩka game ga wala a mu su huro - Fitin hawgeyyoŋo wala a jaŋ ku hawgeyyoŋo - E du wala ni du, wala e mane du wala ni mane du, wala e du wala ni mane du. - Boro mu ni boŋ faham boro mu borey faham - Boro mu goy ndu lasaabu ndu hina kã gu sendey gẽji - Waafakey fondey timmendiyoŋo
12. . CEDEAO kunda a Kã gu fitiney kosorey, Reg. MSC/REO. 1/01/08, dumbu 19), i mu a sasawendi
24
Fitiney hawgeyyoŋo dumey ga, boro gu du :
Gaabi wala hini (Tãgami): kambu fo mu kambu fo tilasendi ndu anniya. Gaabikoyni meyra no: E
mu zaama, mu jaŋ: wodin kulu su sendey gẽji
Ciiti fondo: Labu wo, ciiti fondey no a gu goy nda. Zuuzo no gu ciiti. Afo mu du cimi, afo mu jaŋ cimi ciito fondey ganayoŋo ga.
- Adi sambuyoŋ: Kambu hĩka mu adi sambu, i kulu mo mu yedda ndu seeda ciito. Ada senno no
ngu ŋa.
- Borey ndu cere mu cere sasabendi: Kambu hĩka mu saba ngey boŋ se. A gu hima : « E du ni du ».
- Boro fo mu ka ku borey sasabandi: seleŋ ga ye cere me ra yoŋ kã ra kundu hinkaa ga yarda
ndu ngey ma fitiney bonza duumi. Sasabandika ga i daŋ fondo. A ga hima "iri kulu ma zaama".
- Sabuyoŋo no tu i mu sendey ben abada; no tu waatu kã baanigorey sintin ku goro a mu boori.
- Bõyeyoŋo: i mu sendey wo boŋey ye cere bande mate kã gu naŋ kurey hĩka game mu boori. A
ma ben no gu taalo bisendi.
- Alhaaley barmeyyoŋo: Kurey hĩka sabuyoŋ beeru no. Kurey hĩka mu anniya
henne sambu ku sabugasiney teji yoŋ gaayi.
Seleŋ ku saba, sasabendiyoŋo, sabuyoŋo, sendey hawgeyyoŋo, alhaaley barmeyyoŋo, no tu hawgeyyoŋo
dumi henna kã go ndu nafa beeri kurey hĩka kulu se.
Fondo 10 kã i gu gana ku fitiney gẽji baanibaani
1. Er mu ceeci ku bey hay kã go ku fitiney te, er mu su futu mo. Er mu ceeci ku bey hay kã go ku
borey bine tunendi.
2. Er mu hine daŋ ndu himma ku hẽgen cere se, Er mu alhabaarey ndu fahamey ceeci, Er mu
hãyoŋ te.
3. Er mu hayey kã gu borey dayey bey; er mu er nafey bey ndu hay kã si boori er
se wala sappey kã er sambu za doŋ.
4. Er mu sendey sibiilo bey kã si mo i mu a deke borey kã a gu gune boŋ.
5. Er mu lasaabu mo fondu bobowyoŋ kã gu sendey gẽji. "fo no er gu miila kã mantu fondo
henno?" Er mu du diyoŋ henno kã si fitin tunendi nã kulu.
6. Er mu goy ndu cimo fondey kã i gaayi ku du ku sabuyoŋey kã gu hine ku te neesi. "Mate no
boro cindey te fondo wone ciney boŋ?"
7. Er mu fitin kurey hĩka sabuyoŋo fondu henney bey.
8. Er mu fondu henna yoŋ keyendi.
BA
AN
I-G
OR
EY
KEYENDIYOŊO,
FIT
INE
Y KOSOREYYOŊO
ND
U I
HAWGEYYOŊO
25
Dumbari 2: Fitiney hawgeyyoŋo
9. Er mu yedda ku ye ku ka gu goro ndu cere ku senno ŋa halu sennu jina ma nu goro
10. Er mu cere di.
CEWDIYOŊO CEWODARIGO
Tira 1: Baanigorey keyendiyoŋo, fitiney kosoreyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo
Dumbari 2: Fitiney kosoreyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo
Dumbaro boŋ beyra
I mu darzey, beyrey ndu nduniya gora margu ku goy ndey ku fïtiney hawgeyyoŋo cedirey bey.
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋ nafey - I mu faham ndu fitiney beyra ndu senniizey ndu mo i hawgeyyoŋo. - I mu fitiney kosoreyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo ndu gẽjiyoŋo fondey bey. - I mu koy ndu fitiney kosoreyyoŋo, i hawgeyyoŋo ndu i gẽjiyoŋo jina, i mu goy ndu darza hayey ndu
doŋ fondey, feyãkafeyãka hawgeyyoŋo ga. - I mu fitiney kosoreyyoŋo, i hawgeyyoŋoo ndu i gẽjiyoŋo cewendo goyey te. I mu du da hennoyoŋ
ku fitiney kosorey, i mu i hawgey, i mu i gẽji (bisendiyoŋo ndu baanigorey) Geyyoŋo: guuru 16
Jiney wala cewendiyoŋo hayey ndu tirey - Sijiri ndu lokkol tirey - CEDEAO tira - Sinema, foto, deeseŋ - Tira ndu soora cekeyante - Internet
26
Sigirey tabuola
CEWENDO CEDIRA MISEY
Cewo boŋo: Baanigorey keyendiyoŋo, fîtiney kosoreyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo
Dumbari 2: Fitiney kosoreyyoŋo ndu i hawgeyyoŋo
Cewey Hinayey ndu
waanayoŋey ceeciyoŋey
Beyrey kenendey Deberey Geyyoŋo
1
- I mu fitiney boŋ
senniizey feeri
-I mu sibiley ndu alhaley
kã gu fitiney kosoreyyoŋo
ndu i hawgeyyoŋo gẽji
Fitiney, wãgu sibiiley
mursey kã i kande ndu
fitiney dumidumey
Tirey ceeciyoŋo
(antumantey ndu masino
ga woney)
-Jama goy
-Seleŋ ku ye cere me gay
oŋo
-Kakowyoŋo
-Faajikaarey
Tirey cewo Cewendiyoŋo
ce-dira won tirey teeyoŋo,
i hãseyoŋo
Margana teeyoŋo ndu boro
fo yoŋ kã go goyo ga.
Guuru 4
2
-I mu fitiney
kosoreyyoŋo,
hawgeyyoŋo, i gẽjiyoŋo
ndu i hãseyoŋo sendey
bey.
Fitiney kosoreyyoŋo, i
hawgeyyoŋo, i gẽjiyoŋo
ndu hãseyoŋo sendey Guuru 2
3
-I mu fitiney sibiiley bey
ku du ku i kosorey ku i
hawgey.
Fitiney kosoreyyoŋo ndu
i hawgeyyoŋo fondey
wala i jiney. Guuru 2
4
-I mu fitiney
kosoreyyoŋo,
hawgeyyoŋo, gẽjiyyoŋo
dumey ka cere ga.
Tirey kã gu poltiko
hawgeyyoŋoo gune Guuru 2
5
-I mu fitiney jẽjiyoŋo daŋ cewendiyoŋ goyey ga.
-Cewendiyoŋo goy-jiney ndu a ce-dirawey kã go no
-Cewendiyoŋo ce-dirawey sijiira tirey
-Cewendiyoŋo wala dendenyoŋo neesiyoŋo
Guuru 6
BA
AN
I-G
OR
EY
KEYENDIYOŊO,
FIT
INE
Y K
OS
OR
EYYOŊO
ND
U I
HAWGEYYOŊO
27
Dumbaro beyra
I mu darzey, beyrey ndu gorey alhaaley margan ku goy ku fitiney hawgey.
Cewo maayo wala dendenyoŋ alhaalo: Baanigorey, sarendi cere se yoŋo ndu cere diyoŋo
Cewendiyoŋo wala dendenyoŋo fondey.
I mu faham ndu fitiney ndu i hawgeyyoŋo beyrey ndu senniizey
I mu ngey boŋ daŋ fitiney kosoreyyoŋo, hawgeyyoŋo ndu i gẽjiyyoŋo goyey ga.
Dumbari 2: Fitiney hawgeyyoŋo
Waanayoŋey gorendiyoŋo
Goyjiney ndu tirey - Foto iddu kã ga I nu farkey hĩka senni deede - Meyrey tira
- Saruuso cedira tira
Geyyoŋo : guuru 2
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo cedira won walhã
FEYENDEY
GOYEY DEBEREY Cewendikow albora wala
weybora Cewkow alborey / weyborey
Beyrey zeeney wala cewi zeeney hõgendiyoŋo
Cewendikow albora wala weybora: A mu hã ku du ku bey nõgoro kã me cewey beyrey ndu fahamey go.
Cewkey
I mu tu hãyoŋ ga
I mu cew beyrey daŋ batuyoŋo te.
Cermey
lasaabo
Ci nu beyra Faajikaarey
Cew soola
- A mu cebe wala a mu naŋ i mu farkey 2 taarigo foto iddu cebe
- I mu goy te i mu deede ngey ndu cera
Jama goyey
WAANAYONEY
Beyrey Alhaaley ndu goy waanayoŋo Deberey ndu gorey waanayoŋo
-I mu fitiney ahaaley, tikey
ndu hayey kã i gu kande bey -I mu me daŋ ndu Iakkal-keney
sendey hawgeyyoŋo ga faajikaarey
beerey ga, yẽjey waate wala hay kã gu
hima ndu ya-dine.
Hhay kulu kã gu hima
ndu fitine hay, i mu i neesi, I mu i fisi-fisi.
28
Goyey feyyoŋ kundey ndu cere wala jama goyey
A mu tira deedey hawgey
A mu seleŋ ku ye cere me gayoŋo
kã gu i no alhaabare henney
hawgey.
A mu deberi cekeyante te kã gu hayey alhaaley gẽji.
I mu tu hãyoŋey se
I mu taarigo boŋ goyo kã i ne a mu te.
Jama goyey
Beyrey zeeney tontoniyoŋo wala beyrey no gaabiyoŋo ndu i dũgurendiyoŋo
A mu sandu kã gaaru fahamey
dogono no foori kulu bon, ma goy mo
ndu jama goyo baribata.
A mu cewkow alborey wala cewkow
weyborey ga i mu hoorey kã senney i
te dumi yoŋ ci iri baafuna ga (windey
ga, nõgorey ga, wkc.)
A mu hã cewkow alborey wala cewkow weyborey mu faajikaarey kundayey ga ngey ndu cere ku du gu senni yoŋ ci kã ga i gu du fitiney tikey, sibiiley alhaaley ndu i kosoreyyoŋo. A mu cewkow alborey wala weyborey ga i mu fitin beera ndu hayey kã i gu hay ci.
I mu hoorey kã senney
i te, dumiyoŋ ci iri
baafuna ga;
I mu senniyoŋ ci kã gu
hine ku fitiney tikey
sibiiley ndu i alhaley ci;
I mu beera ndu hayey kã fitiney beerendiyoŋo gu hine ku bãgendi ci.
Boro folloŋ goy ndu jama goyey
Beyrey neesiyoŋo ndu i daŋ cere la yoŋo
A mu cewkow alborey wala cewkow weyborey ga I mu tira keyna yoŋ te, kã gu hine ku borey no bõfeerey fitiney kosorey yoŋo boŋ.
I mu te hay kã i ci,
I Mu suuban sennu dumi kã gu kaanu ngey se gumo.
Boro folloŋ wala jama goyey
Beyrey gorendiyoŋo
A mu hâ i mu tira te fitina kã ngu miila boŋ wala cimicimi wone kã go ndu sibiiley, a bãgeyyoŋo miso ndu mo a hawgeyyoŋo fondey. A mu naamey ndu naamey teerey goyey te sandu beyrey saatuyoŋ kã gu naŋ cewkey mu cere bey, labo naamey ndu labu waaney woney mu te afolloŋ, kabe goyteerey goyo mu zaame (deeseŋ kã ga senni go wala doonuyoŋo) marganey din goyey fondo ga, i mu faajikaarey beeri yoŋ te, i mu fatta ku koy hooru nõgu fo, wkc...
I mu te hay kã i ci,
I Mu suuban sennu dumi kã gu kaanu un se gumo..
jama goy
tirey ceeciyoŋo
hay fo cewyoŋo
teyyaater
keyney
beyrey ceeciyoŋo margana teeyoŋ kã gu goy mo ndu hay kã i gaayi cere bandu.
BA
AN
I-G
OR
EY
KEYENDIYOŊO,
FIT
INE
Y KOSOREYYOŊO
ND
U I
HAWGEYYOŊO
30
Tira 1 internet fondey: Baanigorey keyendiyoŋo ndu i hawgeyyoŋo Dumbari 1: Baanigorey keyendiyoŋo
Baanigorey beyrey:
http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/paix
Baanigorey keyendiyoŋo
http://www3.unesco.org/iycp/fr/fr_sum_cp.htm http://unesdoc.unesco.org/images/0011 /001130/113034F.pdf
Baanigorey cewendiyoŋo
http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Introductory.pdf http://www.un.org/cyberschoolbus/peace/frame2.htm
Wãgey
http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module2.pdf ko ɲɛlɔn ka se ka balahoko baara k, k’a ɲɛkɔrɔ tigɛ. Fɛɛrɛw ani kodilan ka ɲɛsin balahuko dilanni baara ma http://www.ehl.icrc.org/index. php?option=com_content§ionid=15&task=view&hidemanmenu=1 &id=548 http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module2.pdf page 2.
31
Baanigorey mesenyyoŋ
Halu ni gu tamhã kã mumusuyoŋ gu bisa malfa,
Halu ni gu naaney kabe selle cere won albarka,
Halu ni gu tamhã kã hay kã gu borey margan gu bisa hay kã gu i fey
Halu ni gu tamhã kã feyãku wo gomni no, man tu bone no,
Halu ni gu hin ku ni cela gune ndu baakusiney keyna,
Halu ni gu bey kã tamhã gu bisa sikka,
Halu ni gu tamhã kã ni no ku hima ku jine ku koy ni cela do kã mante nga,
Halu zãku guniyey gu hin ku ni bino yeynendi,
Halu ni gorkusino farhâ gu ni bino kaanendi,
Halu ni gu bey kã boro yowo wo boru bora no,
Halu ni gu hin ku boro bãtu keyna baakusiney ga,
Halu ni gu gu hin ku yedda boro fo mu ni gaakusiney,
Halu ni gu hin ku ŋa ndu borey ndu bine kaaney,
Halu ni gu bey kã alhaana gu bisa faasuyoŋ,
Halu ni gu hin ku boro ga ku a binekaana doonu ku a gaan,
Halu ni gu hin ku yedda ndu yaamar, um mu du a nafa, su a yeeti um mu su a faasa,
Halu ni gu hin ku yeeda kã boro waanu kulu ni bora no,
Halu ni se, futay wo keyney no mantu gaabi cebeyoŋo no,
Halu ni boŋ mareyyoŋo gu bisa ni se boro fo mareyyoŋo,
Halu ni gu miila kã baakusiney hinne gu naŋ i mu yedda ni ga,
Halu ni gu miila kã baanigorey gu hin gu te,
Yadin ga baani gu zumbu.
Piyere Gilber anouslesamies.centerblog.net/ubTextesbeauxtextes.html
BA
AN
I-G
OR
EY
KEYENDIYOŊO,
FIT
INE
Y KOSOREYYOŊO
ND
U I
HAWGEYYOŊO
32
Nduniya alhakey kã go adamiizetarey koy ndu jineyoŋo ga tabbatendi gu fey ndu waadu ndu koddoru!
I gu hõgẽdi mo kã adamiizey kulu takuyoŋo gu him cere 99,99%, yadin ga iri kulu adamiizetarey folloŋ.
Alĩ Musu
OING erop margana kã I te Oslo, 2010, oktobur, jirbu 21ndu22 won visu persidaŋ
Tira 2
33
1 . Alĩ Musux, margana kã gu hawgey ndu nduniya adaamiizey alhakey, OSLO 21 –octobur 22jiiru 2010, margana feriyoŋo senno, [enligne]. fita kã I feri 15/06/2012 http://forumoslo.fede.org/textes/fr/Alain_Mouchoux_discours_ouverture_FR.pdf
ADAMADENW KA JOOW
34
Sintino
iri waate, fitin kulu dumi no go nduniya ga, kulu su to Afiriki kã dum tuusuyoŋ wala dumey mu cere wãgu no ku bara waatu kulu, ku baanigorey ndu lakkalkeney gẽji. Wodin se, a gu hima ndu i mu waasu ku fondu yoŋ gorendi kã gu baani gorey no gaabi CEDEAO labey ga. A mu du ku teyoŋo se, i mu gorkusintarey daŋ labiizey ndu cere game ga ndu labey bumbey ndu cere game ga ku du ku adamiizey alhakey hellesi.
Tira beyra: I mu goy ndu darza, hayey beyrey, goyey deberey ndu tegoyey gu naŋ adamiizey alhakey fondey, goyyey ndu alhaaley mu du gaabi nduniya, gandey ndu labey ga.
Tira hĩkãta dumbarey 2 1. Nduniya, gandey ndu labey won adamiizey alhakey 2. Adamiizey alhakey deberey, fondey ndu alhaaley
ADAMIIZEY ALHAKEY
1. Nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey 2. Adamiizey alhakey deberey, fondey ndu alhaaley
35
Dumbari 1: Nduniya, gandey ndu labey won adamiizey alhakey
Dumbaro beyra
I mu du darza hayey, beyrey goyey deberey ndu alhaali henney kã gu adamiize alhakey keyendi, nduniya, gandey ndu labey ga.
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo fondey I mu nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey bey.
I mu nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey kã gu goyey ndu borey kulu gaakusiney. I mu nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey cewendiyoŋo goyey te. I mu du alhaali henno nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey se.
Beyrey kenendey
1. alhabaarey boŋey
a. Senniizey maaney
Adamiizey alhakey Adamiizey alhakey no tu alhakey kã go adamaiize kulu se zam dey kã boro no. Ngey no tu: "nduniya ciiti fondey kã gu adamiizey ndu marganey hellesi ndu hay kulu kã lamba i baahuna ndu i borcinitara ga." Murzeyon ne adamiizey alhakey no tu duurey kã ciito fondey gaayi, kã go boro kulu se a wani borey ga ndu hino do gora. Alhakey no ku poltik tejey deba. Duruwa no tu lakkal kã ciito fondey yedda a mu hay fo te wala a ma su a te, a mu ma hay fo kaani a mu du wala a mu boro fo tilasendi a mu hay fo te ngu se. Adamiizey alhakey no tu boro lakkaley kã ciiti fondey gu bey adamaiize kulu se. Adamaiize alhaku, yeddu no kã boro kulu gonda za a hayyoŋo do, a gu adamaiize borcinitara tabbatendi. Adamaiize alhakey su neere, nduniya hay yoŋ no, i su fersi mo. Boro alhakey Duurey kulu kã adamaiize kulu gu hin ku du. Nduniya alhakey, nduniya hayyoŋ no kã su neere kã ciito fondey wala ciito tira beerey gu bey, kã I kulu I beera no tu annasaara jiiri 1789 adamaiizey alhakey ndu laabiize senni beera. Annasaara senni taarigo (dikutiyoneero)
.
2 ; Sezar NTANGU LIHAU ONU won sekertariya znerallo won tira kã i ka tarey kõgo repibilik demokaratik won adamiizey alhakey taamuyoŋo boŋ [enligne] fita ka i feri 15/06/2012. http://www.memoireonline.com/12/08/1716/m_Approche 3. J. Mourgeon. Nduniya senney buuku beera. [enligne]. Fita kã i feri 15/06/2012 h ttp ://books. google. sn/books?id=FpshNWAJKKsC&pg=PA 123&lpg=PA 123&dq=J. +Mourgeon
36
b. Senniizo taarigo Adamaiize hellesiyoŋo ndu alhaku tugante senno gey. Tira kã i gu bey gumo no tu Ingilisi, 1215 sartu beera (Magna Karta) kã gu seleŋ bõduuri alhakey boŋ. Waati follonka ga, Afiriki weynukaŋey labey ga, Mande Sarto kã se i gu ne "Kuru kã Fuga" nu borey ndu cere gora lasaabu fondo henney boŋ ku du ku baanigorey keyendi. Ingiliisi laabu, 1215 sartu beera no i toonendi ndu 1628 alhakey tira kã no adamiizey bõduurey keyendi amiiro do, ndu mo annasaara jiiri 1689 tira. Jiiri zanbaru ndu zãgu guwey la, Kalvin almasiifiitara ku adamiizey kulu bõduura gorendi Irkoy fondu ga. Grotius mo, almasiifu zuuzu no, za 1625 ci kã adamiize gondu tilasu yoŋ amma a gondu mo duruwa beeriyoŋ. Ingilisi meyra barmeyyoŋo no ku fondu henno te senniizo cineyoŋo se, a gu te senno bãgendiyoŋ no wala 1660 bõduure teji no, 1679, dipiteyey won sappa no ku gẽji i mu boro kulu gaayi taari boŋ. Za 1688 no Ingiliisi labu nu meyrey barmeyyoŋo alhakey daŋ ciito fondey ga. Beyreykoyney nu senney te waanuwaanu sanda J. Locke kã nu jama meyrey senni te ngu tira ga. A ne kã meyrey hagante no tu wo kã i daŋ waafakey boŋ ndu mo koyne nduniya gora alhakey gu hino meyre keynendi. Jiiri zambaru ndu zãgu iyeye la, kulu, Amirk bõduura senno bãgendiyoŋo jiiri 1776, ndu Afarãsi margana kã te uttu hando zaariŋ 26,1789 kulu nu adamiize bõduure gaabo tabbatendi. 1789 bõduure bãgendiyoŋo nafa no tu labo hino mu naŋ adamiize kulu mu du ngey boŋ ndu hay kã a gu mey. Wodin no tu "alhakey" kã se i gu ne sintiney wadde. Wadduwaddu hĩkãta "alhakey " wo (goyey ndu naamey alhakey) ngey no tu arzaka duruwyey kã gu ba hino kabe daŋyoŋo adamiize baafuna se. Hõkuna, waddawadda hĩzanta alhakey senni noŋ go ku te kã gu windukubera kã su ziibi, ndu mo baanigorey nduniya izetarey alhakey.
ONU won ciiti lamba 1325 kande gomnu beeri; a naŋ borey du hay henno kã nu borey te a folloŋ, alborey ndu weyborey mu saba fitiney ciitey ga. Duuruwa wo no naŋ, nduniya labey baanigorey margana nu ma cere seyoŋ senney gorendi ONU ciitey lambey 1820,1888 ndu 1889 kã yoŋ gondu weyborey alhakey baanigorey ndu lakkalkeyney kookarey." ADAMIIZE DUURUWAYEY NDU AFIRIKI DOŊ ALHAKEY A su boori boro mu miila kã Afiriki doŋ borey su adamiize alhakey bey. Afiriki gondu naamunaamu zeenuyoŋ adamiize alhakey boŋ. Doŋ Afiriki ga, duruwa wo, ciiti fondu no kã gu cimi ndu taari feyãka. Alhaku si fey ndu hellesiyoŋ, ndu tilasu hayey (Keba Mbey). Afiriki ga, albeeri buuyoŋ beyrey hu tonyoŋ no. Malkey no ku ne « Tam cetaamu si waanu burcini cetaamu. » Doŋ alhakey fondey no tu bõduure keyendiyoŋo ndu naamey no gaabiyoŋo, adamiizetarey baafuna ndu Afiriki jinekoyyoŋ. Wo noŋ gu cebe kã weyborey no tu hundi gaayikey, alborey mo hundi hellesikey ndu batukey, zãkey mo hundi tejendiyoŋ ndu a koy jineyoŋ seedey no, dottijey baafuna mo seedey kã su tuusu no. 4 . Sayidi jiniti bora kã afrik weynu kaŋey margana won sekeritero kãgo sirgal samba
Dumbari 1 ; Nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey
Annasaarey do no adamiizey alhaley senno hun. Borey go ku ngey boŋ hâ hala senno wo nduniya kulu no a gu gune. alhabarey ndu senney wey mo nu senney din yoŋ kã.
AD
AM
IIZ
EY
AL
HA
KE
Y
37
Borobitarey gu adamiizey alhakey senney ndu Afirik woney kulu gu nõgorey kã boŋ weyborey go cebe, wone kulu su gẽji nduniya baayoŋo kulu edda ndu senno din mate kã i nu a ci 1948 senney ga.
c. Senni bãgendiyoŋo ndu a boŋ waafakey feyãkey
Ciiti fondey boŋ, feyãku go sennu bãgendiyoŋ ndu sennu gaayiyoŋ ga boro alhakey boŋ.
- Sennu bãgendiyoŋ gu cebe fondey kã boŋ nduniya labey margana waafaku kã gu gofonmayey daŋ jine. Mantu tilasu ciitu fondo alhali no, koyne mo labo manu kabe daŋ a ga. I mu a beyyoŋo su te kala ndu jama.
- Sennu fo gaayiyoŋ (sarto) borey alhakey boŋ mantu kala nduniya labey fondo no kã gu ciitey tilasendi labey kã go margana ga boŋ. I gu naŋ labey mu kabe daŋ a ga, kã gu naŋ i mu sintin ku goy nd'a.A go ndu soolu yoŋ kã I gu te.
d. nduniya ciito fondey dumidumey kã labu gu hini ku gana
Gaayiyoŋo : fondu no kã labey gu gana ku yedda ndu senni fo gaayiyoŋo. Kabe daŋ yoŋ: fondu no kã labey gu goy ndu ciitey wala senni fo gaayiyoŋo boŋ. Labo gu kabe daŋ gu cebe kã ngu gu deberi te kã gu tira sooley keyendi. Kabe daŋyoŋo gu hini ku te ndu borey kã labo gu donto. "Halu boru nu kabe daŋ senney kã i gaayi wala a wone fondu fo ga no ku boru yedduyoŋ sintino. A ganeyoŋo manu tilasu ama a gu cebe kã labo gondu anniya a mu sarto lasaabu ku du ku yedda. Mba dey kã kabe daŋyõŋ mantu yedduyoŋ no, a gu naŋ labo mu su teegoyyoŋ te kã su hege ndu sarto sijiro fondey " Yeddu yoŋo: a gu cebe kã labo go margan ga, wodin no gu tilasu deke a boŋ a sooley kulu mu ciito fondey gana. Waatu foyoŋ dipiteyey no gu yarda vote amma kala zuuzu hu beera mu a gune ku di hala a gu koy ndu labo meyrey tira. Goyo dine no ngu naŋ labo hino mu ngu boŋ gaayi tira ga.. "Yedduyoŋo wala hureyoŋo no tu labo ciito fondey mu koy ndu senno kã i gaayi sooley. Mba kã huruyoŋo ndu yedduyoŋo kulu fondu folloŋka no I gu gana, i cedirawey gu fey. Yedduyoŋ no tu labo gu kabe deke tira boŋ ngu yedda a ga. Huroyoŋo mo ce folloŋ no a ga te, a sindu kabe daŋyoŋ fo koyne. Yedduyoŋo sooley kã hino gaayi wala huroyoŋo su dobu kala labo meyrey tira ga. Hala yedduyoŋo wala hureyoŋo gu du ku te, kala labo mu sarto cew ku di hala a gu koy ndu ngu meyrey tira."
5 . http://www.unicef.org/french/crc/index_30207.html ɲɛɛ filɛ loon saan 2012 samiɲɛkalo tile 6 lon
38
. . LC "Labu fo gu hini ku yedda sarto wala senni foyoŋ ga amma a gu hini ku wẽje I won soolu cindo." Daŋgoyyoŋo: Fondu no kã a sambuyoŋo bande, i gu hini ku goy ndu nduniya sarto. Halu labu dimma foyoŋ yedda, kulu I gu hinie ku senno walu goyo daŋgoy. Halu daŋ goyyoŋo key waatu dine no I gu ceeci ku fondey keyendi. Labey baayoŋo kulu ga, meyrey tira no tu nduniya alhakey ciito tira beera. .Alhakey sabuyoŋo no tu kã nduniya duruwa manu fey ndu labo duruwa yadin ga nduniya alhakey fondey ndu I cedirey gu tilasu labo ga. Hayey din kulu go labo meyrey tira ga. Adamiizey gu hini ku faasa halu I nu i alhakey taama. "Duruwa sabuyoŋ ciitey ganekey kã gu waani hino ndu ngu ahaley su alhaku ndu fondu cimacima gune. I gu miila kã alhaku fondu kulu kã manu hun hino woney ga man tu I henno no." Ciitey feyyoŋo: kã gu nduniya ciiti fondey fey ku ka labu woney ga. Wodin gu naŋ nduniya ciitey fondey mu su hini ku te labo se wone kala dey halu a fatta meyrey tira aay fo ga. Lakkal cendiyoŋ goyey teeyoŋ tu, cewendika hima ku ne cewkey mu goy ndu labo nduniya ciiti fondey ganayoŋo senney.
2. Nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey hellesiyoŋo fondey: goyjiney ndu cedirey.
1948 won nduniya adamiizey alhakey senney bãgendiyoŋo, no ku nduniya alhakey bãgendiyoŋo
booriyendi labo kulu ga. Gaabo ndu kaasa kã adamiizey alhakey bãgendiyoŋo du no gu cebe kã a nu
nduniya labey nafa gumo.
Adamiizey alhakey boŋ, tiru bobow yoŋ fatta ku deke wodin ga. Tirey wey mo no gu kosorey boobow te
adamiizey alhakey fondey ga.
Nduniya margu beera adamiizey alhakey senney bãgendiyoŋo, 1948
Avirillu, 1945 no labu weytaaci cindi ahaku (48) dontukey nu cere margan ku nduniya marganey beera
gorendi, sarto fondey boŋ.
I nu nduniya marganey beero gorendi halu a mu du ku wãgey benendi labey ndu cere game ga i mu seleŋ
ku sabeyoŋo tira te.
ONU Labu gaabukoyni foyoŋ man ba i mu adamiizey alhakey te. I mana yedda ndu labu fo yoŋ wala
nduniya labey mu hure mate kã labu fo gu ngu labiizey hawgey nda. I gu miila kã senney din si hure dey
kala ngey labey poltiko senney ga. Ama labu keynu foyoŋ wey, irkoy ndu amirk gakusina, du ku ngey adamiize alhakey daŋ ONU sarto ga. Halu dey tira manu ci duruwa kã yoŋ no, hay kulu mo su tabbatendi
kã labey kulu gu yedda alhakey din ga
.http://www.unicef.org/french/crc/index_30207.html , kã i gune zuwin hande jiirbu 6 2012 .
http://www.giprecherchejustice.fr/IMG/pdf/A.O_Pluralisme_juridique.pdf kã i gune zuwin hande jiirbu 6 2012.
Dumbari 1: Nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey
AD
AM
IIZ
EY
AL
HA
KE
Y
39
Adamiize alhakey marga, i nu a sijiri a mu du ku borey alhakey tirey te kã borey kulu hima ku goy ndey nduniya ga, kã borey kulu hima ku i bey. Margana jinebora Eleyanor Roosevelt no nu sijiri te kã bere ku te nduniya adamiize alhakey senney bãgendiyoŋo wala DUDH.
Senney bãgendiyoŋo wo, tira kã nu fondey keyendi kã labey tabattendi ama a si kãkamendi ciito do
hare. DUDH sindu kala adamiize alhakey aay 30. Aay dumi hĩka noŋ go no:
- jama ndu poltikey alhakey: Alhakey ndu bõduurey kã gu borey hellesi ndu hini futey a ma boro fo kulu no nga bõduura.
- Arzaka, nduniya gora ndu a naamey alhakey: durwayey no kã gu arzaka, nduniya gora ndu a naamey hellesi.
Nduniya alhakey senney bãgendiyoŋo tira ne kã adamiize duruwa hellesa gu kande labo bõduura, ciito
ndu baanigorey, labo ga; alhakey din gu borey wa ndu meyrey laala ndu cere guruzugendiyoŋo, a gu naŋ
mo baahunowtara mu boori nduniya kulu ga.
Jama ndu poltikey won duruwa mo gu borey hellesi ndu hino meyrey futey, a gu bõduura no gaabi. Aayey
wey ga no i go: 4,5,6, 7,8,9,10,11,12,14,15,18,19,20,21.
Arzaka, nduniya gora ndu naamey gu arzakey, gorey ndu naamey hellesiyoŋo tabbatendi. Aayey wey ga
no i go: 22,23,24,25,26,27. DUDH darzey no tu: borcintarey, sabey; boŋduure ciito ndu cere beerendiyoŋo
borey ndu cere game ga. Adamiize alhakey tiru teekey;
René Casin, aïhaku cewendikwo beeri no, Faransi boro no: PengChun Chang, sin beyreykooni beeri no vispersudã no Eleanor Roosevelt, Amirk boro no jine boro no Valentin Teplikor, nduniya alhakey cewendiko beeri no Ruusi boro no Charles Malïk, Liban beyreykooni beeri no
Nduniya alhakey goyjiney wo, sart yoŋ no kã i te, i na kabe deke i la, i margumargey wala i kulu marga
ku yedda i ga, a gu tilasendiyoŋ te labey kulu kã go a ga se.
Adamiizey alhakey tira dumi boobow go no kã gu naŋ boro mu faham ndu senney kã boŋ i gu seleŋ.
Sintino, boro gu du senney gaayiyoŋo tiru beerey kã gu adamiize alhakey wala
marganey beeri woney kulu guna; tira cekayantey no.
40
1. Nduniya fondey ga (ONU), yeddu tira hĩka go no kã ga alhakey kã i ci alhakey senni
bãgendyoŋo ga kã nu jama kulu bõduura ndu nduniya gorey wone margu gu dũguriyendi ndu mo i
sabendiyoŋ:
• Nduniya yedda tira kã gu seleŋ arzakey, nduniya gorey ndu naamey boŋ.
• Arzaka fondo, nduniya baahuna ndu naamey boŋ alhakey: fondey kã gu arzakey nduniya
lakkal keney daahirendi..
2. Gandey fonda ga, yedda tirey no ngu adamiizey alhakey hellesiyoŋ fondey kubendi.
Gandey alhaaley dumo go Erop, Amirk ndu Afïrk, i go ndu mo hawgeyyoŋo.
Afiriki Ga, a wone adamiizey alhakey sarto (1981) ndu a wone adamiize alhakey
yaamaruyoŋo marga no senno gu gune. Afiriki adamiizey alhakey ciito hu beera gu
kande ngu gaakusiney a wone adamiizey alhakey gaabendiyoŋo ndu i hellesiyoŋo.
Weyboro alhakey senney mo go no, ama i nu kabe daŋ i ga mba kã se Afiriki marganey
beera go ku goy ndey. Afiriki sarto kã gu hawgey ndu zãkey baahuneytara kã i gaayi 1990
mo go no.
CEDEAO go ndu senni baahunantu yoŋ kã tu:
- Baanigorey ndu fitiney hawgeyyoŋo tira kã CEDEAO te annasaara jiiri 1999 - Meyrey henna tira kã i tonton annasaara jiiri 2001 - Borey mu koy nõgu kã I ba, i gora duruwa tira kã i te annasaara jiiri 1979 - Jama laabiizetara tira kã i te annasaara jiiri 1982
Margu hĩkãta go no kã nu yarduyoŋo tira te kã nafey no tu adamiize duruwa dumdumi:
Dumi tuusu, wãgu ga taali beeri, nduniya boŋ borey wiyoŋo, tamtarey, adamiize neereyoŋ, goy
dooleyoŋ, labu ga ganayoŋ, lakkalkeney gorey, kabe kun futey ndu taali foyoŋ wala gurugey laalo
kã manu hege. Silmãkeyney:
Yedduyoŋ tira kã gu dumey tuusuyoŋo kosurey Yedduyoŋ tira kã gu feyankufeyanku ben Yedduyoŋ tira kã gu tãgam ndu cere kabe kun futey ndu boro taabendi dumidumey kã si fondo.
margu hĩzanta go ndu yedduyoŋ tira kã gu boro foyoŋ hellesi kã no tu: borey kã wãgo
direndi ngey labey ga, yewey, labu waaniize, goyteerey, weyborey, zãkey, leebantey.
Silmãkeyney:
Yedduyoŋ tira kã gu hawgey ndu zãkey alhakey Yedduyoŋ tira kã gu feyankufeyanku ben weyborey ndu alborey game Nduniya yedduyoŋ tira kã gu labu waniizey ndu ngey almuyaaley alhakey hellesi.
AD
AM
IIZ
EY
AL
HA
KE
Y
41
Dumbari 1: Nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey Benanta dey, i gu hini ku feyankufeyanku yedduyoŋ tirey margu kãyoŋ gu tãgam ndu: dumi feyankufeyanku, wo kã gu seleŋ alboro wala weyboro boŋ, cewendiyoŋo feyankufeyanku, wo kã mo gu goy ndu banendi guna yedduyoŋo. Tira kulu gu senniyoŋ sambu labey se ndu sooley kã gu goyey boriyendi ndu fondey kã gu i neesi.
Yarda tirey kulu gu gorendi kã labey ga goyey kã i antum sottu ku koy sottu, ndu goyey tontoniyoŋo. Wodin gu naŋ i mu hawgey ndu alhakey kã tirey gaayi. Goyey boriyendiyoŋo antum din no nduniya boyrey koonu beerey ku margu ku gune, ga i mu du ku a neesi. (Silman: adamiize alhakey marga kã jama ndu poltikey alhakey sarto gorendi. Ngey no gu lasaabuyoŋ wala jaasuyoŋ, tonton i gu hini ku fahamey hã labu fo ga mate kã a go ku alhakey no wala a si ku i no.
Ama nduniya la, marganeyyoŋo go no kã gu faasa borey alhakey taamuyoŋo fonda ga halu boro folloŋ wala labey won hẽney wala i hãyoŋey to I do, . Za annasaara jiiri 2007, no margana kã go ndunya labey waati ku koy waati (EPU) (gofondumayey ndu cere game marganey no kã gu hawgey ndu adamiize alhakey) nu soolu yoŋ gorendi ku du ku labu kulu adamiize alhakey hawgey. Jiiri teji kulu ga, EPU gu nduniya labey tirey gune, ku labu 193 gaakusiney i mu du ku adamiizey alhakey boriyendi, i gu i ga mo i mu margan ku goy henno yoŋ te. A nafey no tu labey mu seleŋ ku ye cere me ga ndu ku du ku marganey goyey kubendi kã mantu ndu goy hĩka teeyoŋ.
3. Nduniya labey tilasey Lelebuyoŋ tilasey: labo hino sindu fondo kã gu adamiize gẽji alhakey. Sanda:
- Hellesiyoŋo tilasey: labo hino hima ku alhakey taamuyoŋo kã boro fo yoŋ go ku te kosorey. Silmankeyna: weyborey alhakey kã gu i wa ndu bõhawey cindo hellesiyoŋo..
- Tikey gorendiyoŋo: labo hino hima ku ciitey, meyrey ndu arzaka fonduyoŋ sambu kã gu adamiizey alhakey boriyendi, a mu i no gaabi.
Jaŋ ku tilasey wey hawgeyyoŋo mantu kala alhakey taamuyoŋ no.
4. Labey deberey adamiizey alhakey hare Halu i gu ba demokarasi mu du gaabi, kala dey i mu bora kulu no ngey alhakey. Labey hiney hima ku fondu cekeyante sambu kã gu naŋ adamiizey alhakey ma boori. Labu kulu hino hima ku soolu ku kande ngu gaakusina jiney wala arzaka kã gu du ku alhakey boriyendi. A hima ku taali teekey daabu, ndu ngu ciito fondey, ku borey kã i toonyi bana, ku tãgam ndu baarabaara. Adamiize alhakey hino huwey mu borey hẽney tirey ndu hãyoŋey woney goy kã mantu ndu labo zuuzey.
42
5. Labo ciiti fondey ndu adamiizey alhakey sabendiyoŋo A gu tilasu labey hiniey ga i mu ngey ciito fondey sasabendi ndu nduniya won adamiizey alhakey fondey. Adamaiize alhakey yedduyoŋo tirey wo borey kulu senni no zam dey kã i gu alhakey kã gu boori bora kulu se keyendi. Yadin ga, i mu ceeci fonduyoŋ kã labey hiniey ndu laabiizey gu ngey tiŋeyey dognendi. Adamiizey alhakey goyo hima gu te borey wone, jama wala margey kã gu tãgam alhakey fondey boŋ, i tãgam mo fondey kã i sambu mu te cimi boro kulu baafuna ga.
CEWENDO SIJIRA TIRA Tira 2: Adamiizey alhakey
Dumbari 1: Nduniya, gandey ndu labey won adamiizey alhakey.
Dumbaro beyra: I mu darzey ndu beyrey, goyey deberey ndu da henney kã go nduniya, gandey
ndu labey won adamiizey alhakey hellesi.
Cewendo wala dendenyoŋo nafey.
I ma darzey ndu beyrey kã go nduniya, gandey ndu labey won adamiizey alhakey boŋ bey.
I mu goyey no gaabiyoŋo deberey kã go nduniya, gandey ndu labey won adamiizey
alhakey boŋ bey. I mu su dirgan mo adamiizey dumey kulu.
I mu cewendiyoŋo goyey kã go nduniya, gandey ndu labey won adamiizey alhakey boŋ te.
I mu du da hennoyoŋ nduniya, gandey ndu labey won adamiizey alhakey boŋ.
Geyyoŋo: guuru 22
Goyjiney ndu cewendiyoŋo tirey /tirey CEDEAO tira Silma Foto Tirey ndu sooru dumdumey.
AD
AM
IIZ
EY
AL
HA
KE
Y
43
Dumbari 1: Nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey
Sijirey kenediyoŋo
Cewey Hinayey ndu waanayoŋey ceeciyoŋey
Beyrey kenendey Deberey Geyyono
1.
-I mu adamiizey duruwayey senniizey ndu fondey feeri
-Senniizey,cewey marganta tirey kã gu selẽ ndu nduniya, gandey ndu labey adamiizey duruwayey boŋ
-Tirey fisiyoŋo -Silmayey lasaabo -Tiyaater keyna -Silmaney ndu tirey lasaabo -Tirey lasaabo -Tiyaatar kayna
Guuru 2
2.
-I mu goy-jiney ndu
adamiizey duruwayey
hellesiyoŋo bey.
-Goy-jiney dumiyoŋ ndu laabey
gandey ndu nduniya adamiizey
duruwayey hellesiyoŋ goyey.
Guuru 2
3. -I mu nduniya tilasey kã go
labey boŋ bey.
-Nduniya tilasey kã go labey boŋ
adamiizey duruwayey do hare
4. -I mu cebe tirey sawaruyoŋo
nafa i mu du gu goy nda
nȭgu fo ga.
-Labey deberey adamiizey do
hare.
Guuru 4
5 -I mu du da henno kã gu adamiizey duruwayey no gaabi
-Boŋ la goyyoŋ kã gu da henney zumendi adamiizey duruwayey hawgeyyoŋo ndu i no gaabiyoŋo.
Guuru 4
6. -I mu jaŋ gu hawgey ndu adamiizey duruwayey sendey dognendi.
-Fitiney hawgeyyoŋo deberey jaŋ gu hawgey ndu adamiizey duruwayey.
Guuru2
7. -I mu fondoyoŋ sambu kã gu adamiizey duruwayey hawgey, a mu key i se.
-Da henno sambuyoŋo ndu cimi adamiizey duruwayey hawgeyyoŋo keyendiyoŋo i se.
-Jama kulu mu
tun ku goyey te
.Tiyaater keyna.
Guuru 2
8. -I mu adamiizey duruwayey
daŋ cewendiyoŋo goyey ga.
-Cewendiyoŋo goy-jiney miilu ku gunyoŋo kũdey kulu ga. -Cewendo ndu dendenyoŋo cewo teeyoŋo -Bayrey neesiyoŋo
Guuru 6
AD
AM
IIZ
EY
AL
HA
KE
Y
44
CEWENDIYOŊO CEDIRA WON FISO Cewo boŋo: Adamiizey alhakey
Dumbari 1: Nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey
Dumbaro beyra
I mu darzey beyrey, goyey deberey ndu da henney daŋ, ku nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey
no gaabi, i mu hawgey ndey.
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafa:
I mu adamiizey alhakey darzey ndu beyrey kã go nduniya, gandey ndu labey ga bey.
Cewo maayo ndu Cewendiyoŋo alhaalo: Alhakey ceeciyoŋo
Waanayoŋey gorendiyoŋo
Geyyoŋo: guuru 2
Jiney/cewendiyoŋo goy jiney Nduniya, gandey ndu labey jiney: (Tirey, sartey, yedduyoŋ tirey) meyrey tira, ciitey ayey ndu ciiti tiru fo
yoŋ. Deeseŋ, foto ndu silma alhaley (enterneetu).
WAANAYONEY
Beyrey Alhaiey ndu goy
waanayoŋo
Deberey ndu gorey
waanayoŋo
I mu adamiizey alhakey dumey bey I mu adamiizey alhakey Senniizey feeri
I mu hawgey ndu adamiizey alhakey I mu ngey tilasey te
I mu adamiizey alhakey jiney kã gu a no fahamey ndu alhaaley hãse I ma adamiizey alhakey alhaali fo fisi ku du ku a bey.
45
Dumbari 1: Nduniya, gandey ndu labey adamiizey alhakey
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo cedira won tabula
FEYENDEY
GOYEY
DEBEREY Cewendikow albora wala
weybora
Cewkow alborey /
weyborey
Beyrey zeeney ndu
cewey neesiyoŋo I ma cewkey cewo boŋ beyrey
neesi.
Mu tu hãyoŋey se Lakkal neesiyoŋ
lasaabo (q.c.m)
Boro folloŋ goy
Cewo soola Mu alhaali fo ci:
Foto kã gu cebe adamiizey fattayoŋo
ku ngey alhakey ceeci. Borey
gondu tikeyoŋ kã boŋ i antum
ku adamiizey alhakey hã: senni
duuyoŋ, cewo alhakey, goyey
duruwayey, fayãkafayãka si no.
Boro fo yoŋ mo gondu gobuyoŋ
cindey mo gondu tondiyoŋ kabey ga.
Mu te hay kã i ne.
Daliley:
mu fota daŋ batu mu alhakey kã i go
ku ceeci bey, i mu i kubendi ndu
adamiizey alhakey kã i du tirey ga.
Mu ci direkey din se fondu foyoŋ kã
sindu fitina
Mu senno tiru beerey fersi, mu no kunda kulu se tira fo.
mu tu hãyoŋey se mu fota daŋ batu
Hãyoŋ
ndu tuuyoŋ
Jama goy
Goyey teeyoŋ
kundayey ndu cere
game ga kunda kulu
mu ngu goyey cebe.
mu kundayey gorendi
mu i zuku I mu seleŋ
mu hã ku berbere
mu miilu te fotey boŋ mu te hay kã i ne.
Faajikaarey
Sendey hãsuyoŋ deberey
Beyrey tontoniyoŋ
i no gaabiyoŋo ndu i
dũguriyendiyoŋo
m u faajikaara sintine
m u dũguriyendiyoŋo te
Mu tuyoŋey soolu fondey
boŋ: alhakey dumey,
hellesiyoŋ jiney
hellesiyoŋ alhaley.
Faajikaarey
dũguriyendiyoŋo
Neesiyoŋ ndu
goyey bilaŋo teyoŋo. mu hãyoŋ antumante wala me
senni yoŋ te
mu tu hãyoŋey se. Boro folloŋ goy
46
Beyrey gorendiyoŋo
Fondu henna gana yoŋo :
Er lokkolo ga, i nu er lokkolo
zurnalo alhaabaruka ka cewo ga. Er
lokkolo margana kã gu hawgey
ndu adamiize alhakey go ku soolu
kã gu faasa a se.
mu ci fondey ndu
ayey kã gu a cebe
Jama goy
Te ku cebe
Tiyaater keyna
AD
AM
IIZ
EY
AL
HA
KE
Y
47
Dumbari 2. Adamiizey alhakey fondey ndu I alhaaley Dumbaro
I mu darzey, beyrey, deberey fondey ndu du senney gorendi ku adamiize alhakey fondey ndu i alhaaley no
gaabi.
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafey
- I mu adamiizey alhakey misey, fondey ndu alhaaley bey - I mu adamiizey alhakey gora misey, fondey ndu alhaaley goyey no gaabi; i mu goy mo ndu
marganey tontoniyoŋ - I mu adamiizey alhakey gora misey, fondey ndu alhaaley cewendiyoŋo goyey te - I mu du da henney adamiizey alhakey gora misey, fondey ndu alhaaley se.
Beyrey kenendey
1. Adamiizey alhakey ndu ngey fondey
• Nduniya adamiizey alhakey kã su tun: Adamiizey alhakey te duruwa bani adamey kulu se, i su tun mo. Boro kulu gu hini ku goy ndey nõgoru kulu kã bore go nduniya boŋ. Boro kulu su hini ku i naŋ ngu baayi ga, boro kulu mo si hini ku i gẽji boro fo se.
• Hay kã su fey: Adamiizey alhakey su fey, jama borey, poltikey, arzakey, nduniya gorey ndu naamey alhakey non gu adamiize no a borcinitara. Darzu follõkey no bora kulu se, i su hini mo ku i te kenendi kenendi kulu dumi.
• Alhakey mu cere ganayoŋo ndu i waanendiyoŋo: Alhaku keyendiyoŋ a mu kubey wala a mu zoogoyoŋo su te kala dey halu alhaku foyoŋ bãgey.
• Alhakey sabeyoŋo ndu i gẽji feyankufeyankuyoŋo: Adamiizey kulu gu hini ku du alhakey kã sindu feyanka wonewone, dumey, irey, alboro wala weyboro, jiiri, ciine, diina, labiizetarey wala nduniya gorey, leebuyoŋ, arzaka hayyoŋ wala alhaali foyoŋ sandu adamiizey alhakey goyjinayey.
• Gaakusiney ndu cere waasu ku ye cera gayoŋo gẽjiyoŋo: Boro kulu wala dumu kulu go ndu fondo i mu kabe daŋ a se kã sindu baarabaara ndu kã gondu maana. I mu di a se, a mu di ngu gora moyduma, arzaka, baahunowtara, naamey ndu poltiko kã yoŋ gu adamiize alhakey fondey
boriyendi.
• Seney ndu alhakey keyendiyoŋo tilasendo: Labey ndu tilasu hawgukoyeney hima ku ci miso kã cine no i go ku adamiize alhakey keyeŋdiyoŋo te nda. Halu i si ku ciito fondey kã go adamiizey alhako goyo tirey ga gana, kulu alhakukoyney kã alhakey i taamu gu hini ku i ce zuuzu koyre wala ciito hu fo do sandu mate kã labo meyrey ciito fondey nu a gaayi nda.
2. Adamiizey alhakey alhaaley
Adamiizey alhakey bora kulu wone no, i nu nduniya kulu kubey, za boro hay no i gu te boro se wone. Adamiizey kulu burcinitara ndu a darza fondey boŋ no i go. I gu saba, i su fey, i su naaji Ifo kulu ga. A gu gaabu i mu i ye bande wala i mu di boro fo mu i ka.
48
- A gu tegoyyoŋ tilasendi wala a mu hay fo naŋ waanuwaanu labey hiniey wala goyteerey alborey ndu weyborey kulu se.
- I nu i keyendi nduniya kulu ga. - Ciito noŋ gu i hellesi. - I gu borey ndu borey kundey hellesi.
3 Adamiizey alhakey fondey I na nu I keyendi nduniya, gandey ndu labey ciito alhaaley fondey
boŋ. Fonduyoŋo no kã gu naŋ tilasu hawjukey kã no tu hino meyra huwey mu du ku ci hay kã te.
Nduniya labey marganey kã beyreykoyni beerey kã go ngey boŋ gorey ga gu hawgey. I su ne i se kala
"sartey guneyoŋo marganey wala yedduyoŋey marganey".
4 Adamiizey alhakey sendey
- Gande keyney fitin bobey.
- Adamiizey alhakey taamuyoŋo wãgey la.
- Poltiko anniya jaŋa adamiizey alhakey hawgeyoŋo ndu i kosoreyyoŋo ga
- Adamiizey alhakey goyjiney ndu tirey jaŋ ku beyyoŋo.
- Labey ciitey fondey ndu nduniya woney kã su koy cere bande.
- Adamiizey talkatara ndu I feyãkufeyãku yoŋo.
5 Adamiizey alhakey cedira ndu adamiizey alhakey boŋ cewendiyoŋo
Adamiizey alhakey fondey kã boŋ i nu a cin hima ku koy ndu sijirey teyoŋo, i hawgeyyoŋo ndu i
neesiyoŋo.
Adamiizey alhakey cedira manu cin kala margusiney fondey boŋ kã gu bora kulu gune ndu mo borey
kulu mu hew daŋ goyo se a teeyoŋo waate, sanda goyo teeyoŋo, a fisiyoŋo, a sijiriyoŋo, a
boriyendiyoŋo a ganayoŋo ndu a neesiyoŋo.
Jama ndu i jinekoyyoŋo poltikey si ku gaabi daŋ kala adamiizey alhakey nafey boriendiyoŋo se. ABDH
gu kande ngu gaakasiney sijirey jinekoyyoŋo mu boorri kã gu naŋ goyey mu te, i mu saba. Sijirey,
poltikey ndu jinekoyyoŋ alhaaley kulu si kala alhakey ndu tilasey kã gu nduniya alhakey gana ga.
Hõwo, i su ba kalu nduniya meyrey huwey senney kã gu jinekoyyoŋ margusiney gune adamiize
alhakey boŋ mu te a folloŋ.
I gu laabiizey no bõfeerey adamiizey alhakey boŋ kã gu naŋ i mu du ku kabe daŋ jama poltikey sijirey
ga borey baahuna mu du ku te.
Halu fondo hĩzey wey key kulu borey gu te saay kã naŋ sennu sambukey mu du sennu fo kaŋ I
keyendi: • Senno wala senda gu jama kulu nafa • Borey jere gaaba mu tilasendi i mu goy fo te
• Senno gondu nafa gofonduma margana kã a gu gune do, wodin mo bande margana no ngu
hawgey ndu senno. 9 . internet fondey
www. amnesty. org/fr : fonda gana « adamiizey alhakey beyra »
www.un.org/pubs/cyberschoolbus/ : sitto wo no gu naŋ zãkey, arwasey ndu hondiyey mu du alhabarey ngey alhakey boŋ
www.ohchr.org/fr : fonda gana « er won adamiizey alhakey »kã gu naŋ er mu du nduniya adamiizey alhakey fondey won alhabarey. fonda gana « adamiizey
alhakey won meyrey » kã gu naŋ er mu du alhabarey kunda kã gu hawgey ndu adamiizey alhakey boŋ. Er gu hini ku bey mo labey dimma kã yedda
adamiizey alhakey won tirey ga er gu hini ku du labey din won tirey kã i te fonda din ga.
AD
AM
IIZ
EY
AL
HA
KE
Y
49
Dumbari 2. Adamiizey alhakey fondey ndu I alhaaley
Hinokoyey su hini ku senney kulu kã borey wala marganey du gana. Senney kã i gu daŋ batu zaariŋo ga
gu ba gumo, yadin mo no marganey hãyoŋey su ben. Wodin se, i gu hini ku yẽje ndu poltiko meyra borey.
Goyyey gu ba i boŋ kalu i mu du hay kã se no poltik beyrikoyney gu ne "boro mu bisa nu hinia ga." Senno
gu te i se gaabey sanda mate kã i nu a ci senney gorendiyoŋo fonda ga. Halu zaariŋo goyey ba gumo
meyra borey boŋ, wala halu cere dukurendiyoŋo ba, waatu dine kalu dey cermokoyni beerey kã gu goyey
fondey bey hine noŋ gu hini ku du ku goyo te a mu boori. Meyra su hini ku sendey kã gu jama kulu nafa
benendi. Amma jama sijira noŋ gu naŋ meyra borey mu du seedey kã gu naŋ i mu du ku sintin, wodin mo
bande i mu du ku ci hayey kã i gu ba ngey mu te. Alhabaaru nookey ndu laabiizey no tu jama sijira
cinkow beerey.
I mu beyrey keyendi kã gu naŋ laabiizey mu ngey alhakey hãyoŋey ndu ngey tilasey antum jama sijira ga.
A gu hege mo i mu borey kã boŋey feeri daŋ dendenyoŋey fondey ga, i mu du ku jama poltiko senney kã
gu i baahunowtara, ndu i jama baahunowtara gune. I mu ceeci fonduyoŋ, i mu tãgam hiney jama hino
borey kã gu hawgey ndu senney hawgeyyoŋo do.
CEWANDIYOŊO SIJIRA TIRA
Tira :
Dumbari 2 : Adamiizey alhakey deberey, fondey ndu alhaley.
Dumbaro beyra
I mu darza hayey beyrey ndu teerey deberey ndu da hanney gorendi ga adamiizey alhakey, fondey ndu
alhaaley gaabandi
Cewandiyooŋo ndu dondonyoŋo nafey I ma adamiizey alhakey fondey ndu alhaaley bey I mu adamiizey alhakey kã yoŋ ga bora ndu boro kulu gaakasina goy deberey fondey ndu alhaaley
gaabantey zaadandi. I ma adamiizey alhakey deberey, fondey ndu alhaaley Cewendiyoŋo te. I ma du da henno adamiizey alhakey deberey, fondey ndu alhaaley se.
Geyyoŋo : guuru 18 Goyjiney, cewandiyoŋo hayey/tirey - Sijirey ndu cewendiyoŋo tirey - CEDEAO tira - Silma - Foto - Tira yoŋ ndu soora dumidumi.
10.Project Citizen, sintino. Margaret S. Branson. [en ligne]. Fita ka i feri 15/06/2012. http://www.civiced.org/papers/articles_branson99. html
50
Sijirey kenediyoŋo
CEWENDO CEDIRA TIRA SILMÃKEYNA Dumbari 2: Adamiizey alhakey dabaray, fondey ndu alhaaley.
Cewo maayo wala cewandiyaŋo haalo: Adamiizey alhakey gaabendiyoŋo
Dumbaro I mu darzey, fondey, goy deberey gorendi ga adamiizey alhakey fondey ndu alhaley gaabandi.
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafaa
I mu adamiizey alhakey goy deberey, fondey ndu alhaley bey.
Cewey Hinayey ndu waanayoŋey ceeciyoŋey
Beyrey kenendey Deberey Geyyoney
1. -I mu adamiizey alhakey,
deberey fondey, senniizey
feeri
-Deberey ndu fondey -Ci nu beyra
-Tirey ceeciyoŋo
(enternetey ndu
masiney woney)
-Faajikaarey
-Jama goy
-Boro folloŋ goy
-Kakow
-Goy dendenyoŋ
-Te ku cebe
-Tiyaater keyna
-Deeseŋ
Guuru 2
2 -I mu adamiizey alhakey alhaali beerey ci
-Adamiizey alhakey al haali beerey
Guuru 2
3 -I mu adamiizey alhako beyrey goy deberi sijiri
-Adamiizey alhakey ce-diraw Guuru 4
4 -I mu du da henno ku du ku adamiizey alhakey fondey ndu alhaaley lelebu.
-goŋ da henney boŋ kã gu adamiizey alhakey deberey, fondey ndu alhaaley lelebuyoŋo cebe .
Guuru 4
5 -I mu deberey, fondey ndu alhaaley daŋ Cewendiyoŋo goyey ga.
-kundayey Cewendo ndu i tirey fisi fisiyoŋ. -Cewendiyoŋo ce-dira tirey - Cewendiyoŋo ndu a dendenyoŋo ceedira. -beyrey neesiyoŋo
Guuru 6
AD
AM
IIZ
EY
AL
HA
KE
Y
52
Waanayoŋey gorendiyoŋo :
Geyyoŋo : guuru 4
Goyjiney /Tirey Nduniya, gandey ndu labey tirey (deemokarasi ndu meyrey henno tira kã i tonton, dumbari 1 ku koy 7), ndu mo labey wone wala tira kulu dumi kã i gu gune fondu boŋ wala i gu hẽgen arajiya ga. Cewendiyoŋo wala dendenyoŋo cedira won walhã
Beyrey
Beyrey Alhaley ndu goy
waanayoŋo
Deberey ndu gorey
waanayoŋo
- I mu adamiizey won alhakey misey bey
boro mu borey alhakey fondey gana boro mu boro goyey te
boro mu fonduyoŋ ceeci kã gu adamiizey alhakey misey kaarendi a mu boori halu senni te
53
Ndunjia labey marganey beera kã i te deesambur 2000 ga no i nu senney wo katarey
FEYENDEY
GOYEY DEBEREY
Cewendikow albora wala weybora Cewkow alborey / weyborey
Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋ
-I mu cewkey cewo boŋ beyrey zeeney neesi.
-mu tu hãyoŋey se
-Tuyoŋ henno subanyoŋ I booba ga -Boro folloŋ goy
Cewo soola Goy 1: -I mu naŋ. cewkow alborey wala cewkow weyborey mu tiyaater keyna cebe kã la i gu adamiizey alhakey kã nduniya kulu ga bey taama. (Nduniya adamiizey alhakey senney bangendiyoŋo). I mu i hã i mu ci alhakey kã i taama
-I mu teyaater keyna te, i mu ci alhakey kã i taama.
-teyaater keyna -Jama goy
Goy 2: Cewendikow albora wala weybora mu goy kundayoŋ te a mu ne i mu nduniya adamiize alhakey senney bangendiyo tira boŋo cew. -hãyoŋ: cew, mu tu hãyoŋey kã I te adamiizey alhakey senno fonda ga se. -mu ne I mu cew, aye 1, 4, 18, 23 dey i mu ne cewkow alborey wala weyborey se I mu ceeci ku adamiizey alhakey hayey kã go no bey.
-I mu cew, i mu tu afo-fo wala cewendikow albora wala waybora mu kunda hãyoŋ te.
-te ku cebe -tuyoŋey tirey -te ku cebe -Tirey cewyoŋ ndu I fisi fisiyoŋo -hãyoŋey ndu tuyoŋey.
Goyey teeyoŋo kundey wala jama ga
-A mu fisiyoŋo te, a mu I zuku I mu seleŋ ku ye cere me ga, i mu senney daŋ batu yoŋo soola.
-cewendika albora wala waybora mu deberi halu kunda kulu mu ngey goyey cebe jama se.
-Faajikara mu te jama ga -tegoyey kwaarendiyoŋo miso
Beyrey fahamendiyoŋo ndu i saatu ku daŋ cere ga yoŋo
-A mu cewkey ga ku i alhabaarey kã I kande haru a mu boori, a mu I keyendi ku du ku i kubendi.
-I adamiizey alhakey senney misey, I fondey ndu I alhaaley kã cewkey katarey saata ku du ku I daŋ cere ga senney marganyoŋo walhâ boŋ
-senney marganeyoŋo Walhâ
Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo
-A mu neesiyoŋ alhaali te kã gu cebe nõ kã I go ku adamiize alhakey taamayoŋo gẽji
-I mu senda feri -Boro folloŋ goy
Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo
-A mu cewkow alborey wala weyborey ga i mu koloobuyoŋ te, ku du ku adamiize alhakey no gaabi, ku faasa i se.
-I mu jama margan i mu koloobey te kã gu key ku faasa adam i i ze alhakey se I mu dogney ceeci hinakoyney do
-Jama marganyoŋo ndu borey mu hure margana ga -Marganey beeri -Bora kulu mu kookari
AD
AM
IIZ
EY
AL
HA
KE
Y
54
Adamiize alhakey, deemokarasi ndu meyrey henno Iri su bande bande deemokaraasi no gaabiyoŋo ndu alhakey duure se, ndu mo adamiize alhakey ndu bõduura fondu beerey kã nduniya kulu gu bey hawgeyyoŋo ndu jinekoyyoŋo mo alhakey. Fondey wey boŋ, wey kã iri sooti ne:
I mu hawgey ndu adamiize alhakey, i mu goy ndu I kulu kã go nduniya senney bãgendiyoŋo tira ga.
Labey kulu ga, i mu ceeci ku jama borey alhakey poltikey, arzakey, baafuney ndu naamey
woney, I fo kulu no gaabi, i mu hellesi.
Labey kulu ga, i mu gaabi daŋ ku goy ndu deemokaraasi goyo fondey ndu a misey, i mu hawgey mo ndu adamiize alhakey, mba dumi keyna ga a hun.
I mu tãgam ndu weyborey taabu dume dumey kulu, ndu mo i mu goy ndu fondo kã boŋ i waafuku kã gu tãgam ndu weyborey feyãkfeyãkyoŋo.
i mu fondo konno yoŋ sambu kã ga ceyowey, ceyow goyteerey ndu ngey windey hawgey, a mu hellesi ndu feyãkfeyãkyoŋ, ndu dumi feyãkyoŋ kã go ku tonton dey ku koy iri baahunowtara ga mu ben. Hayey kulu no ngu naŋ gorey henno ndu cere yaafa yoŋ iri baahunowtara ga mu du gaabi.
55
Dumbari 2. Adamiizey alhakey fondey ndu I alhaaley
I mu goy cere ga ku labey polktikey kã gu borey sasabendi gorendi, kã gu naŋ laabiize kulu mu kabe daŋ poltiko goyey ga.
I mu alhabaaru nookey alhakey keyeŋdi i mu du ku ngey goyo te, ndu borey kã gu i ka alhabaaru mo woney.
Borubuuna hellesiyoŋo
Iri gu him daŋ kã gu naŋ zãkey ndu jama borey kã labo balaawey, tegoyey kã gu dum tuusu, wãgey ndu hay kã gu hima nda go ku taabendi mu du gaakasiney ndu hellesey kã yoŋ gu i no i gaham baani ndu waasi.
Fondey wey boŋ, wey kã iri sooti ne: I m jama borey hellesiyoŋo fondey keyeŋdi, i mu i no gaabi sendey alhaaley ga dãgu mata kã nduniya adamiize alhakey nu a gaayi nda. I mu labey margusina no gaabi, i mu labey kã go ku borey kã wãgey go ku gaarey ngey labey la ga goyo ga. Fonda din ga, i mu naŋ ngey gaakusina mu koy cere bande, i mu borey din kulu ga ndu lakkalkeney ndu burcintarey ga, i mu du ku ye ngey borey ga ku goro. I mu labey zuku i mu kabe daŋ tirey ga, ku du ku goy ndu zãkey alhakey fondey, ndu mo waafakeyoŋo kã gu seleŋ zãku keyney kã yoŋ i daŋ wãgey ga, i neereyoŋo, weyboriizey keyney weykuurtarey ndu furukutarey filmey kã ga zãku keyney go.
I mu Afiriki beeju cindey ka Iri gu Afiriki deemokarasiya no gaabiyoŋo, wodin bande, iri gu kabe daŋ Afiriki borey kã go ku tãgam halu baanu gora ndu jinekoyyoŋ geyanta mu tabbati, talkatara mu zebu, Afiriki mu du ku goy ndu nduniya arzaka hawgeyyoŋo fondey.
Fondey wey boŋ, wey kã iri sooti ne: I mu Afiriki deemokarasiya poltiko marganey ndu meyrey huwey ga I mu gandey ndu labey fitiney kosoreyyoŋo fondey no gaabi, i mu yedda ndey, i mu poltiko keyendi, i mu Afiriki fendo baanigorey goyey gaakusiney ndu nooru kã gu naŋ I goyo mu du ku te. I mu fondo konnuyoŋ sambu kã gu talkatara benendi, Afiriki mu koy ndu jina, a garey mu tuusu, labu waaney ga jiney neera mu boori, jinekoyoŋ gaakusina (APD) mu tonton, labo wonu compaƴey feriyoŋo mu te gumo, ndu mo beyrey mu te labey kulu ga. I mu Afiriki ga a mu du hinia beeriyoŋ, a mu du ku siida ndu doorey kã gu diksa karu ku seyyoŋo gaayi.
56
Tirey kã i gune ku goy - AGI, Marc. Nduniya adamiizey alhakey fondey keyendiyoŋo won tira kã Rene kazin katarey.
Antibes: Editions ALP'F Azur, 1980. - Kaba Sididi, sirgal won adamiizey alhakey tira kaŋ se I gu ne collection Xaam saayoon, 1997. - Seck, Cheik Yérim. Keba Mbeye: zuzu beeri won wãgu jiney fondey (avantpropos de Robert
Badinter; Préface d'Ahmadou Mahtar Mbow). Karthala, Paris 2009.
Internet tirey Internet fondu nafantu foyoŋ: www.amnesty.org/fr: I mu dobendo gana « adamiizey alhakey beyyoŋo »
www.un.org/pubs/cyberschool bus/: Internet fondo wo ne si kala zãkey, arwasey ndu hondiyey ma ga i mu du ku adamiizey alhakey bey. www.ohchr.org/fr: i mu dobendo gana « er adamiizey alhakey » ku du albabaaruyoŋ adamiizey alhakey gorendiyoŋo misey boŋ. I mu dobendo gana « adamiizey alhakey beyyoŋo fondey » ku du alhabaaru adamiizey alhakey ganayoŋo marganey boŋ. Er gu hini ku bey mo labey kã nu adamiizey alhakey gorendiyoŋo misey daahirendi, er gu du mo labu boobow won senney tiruyoŋ.
AD
AM
IIZ
EY
AL
HA
KE
Y
57
KUBENDEY kubendi 1.
Debero kã gu adamiize alhakey daŋ sijirey ga
Fo no tu adamiize alhakey debero?
Deberi no kã ga i gu adamiize alhakey daŋ me ga, i gu goy ndey hay kulu kã tu nduniya labey marganey beera senney, a tirey ndu a goy sijirey ga. Debero dine no ngu hini ku labey jinekoyyoŋo gaakusinukey gẽji I mu labu fo gaakusiney halu a ma ngu adamiize alhakey lelebendi. Adamiizey alhakey debero no i gu adamiize alhakey hellesiyoŋo goyey te ku gorendi nda.
Fo no tu adamiize alhakey debero?
Hay no kã gu naŋ borey mu faham sibiley kã gu
adamiize alhakey kã i gorendi nduniya
adamiize alhakey fondey boŋ boriyendiyoŋo
gẽji ndu mo alhaku koyey hinia tontoniyoŋo, i
mu i ceeci, alhaku hawjukey mo mu ngey
tilasey toonendi.
CCA senniizey / UNDAf 2007 jiire, fitu 14
Fo no tu adamiize alhakey debero? A gu cebe kã adamiize kulu go ndu ngu alhaku, borey kã gu hawgey nda mo, a gu i tiŋey ka tarey. A gu te hay kã gu naŋ i mu adamiize alhakey kulu boriyendi duumi. boriyendiyoŋo ndu jinekoyyoŋo kulu nafey follonka no a gu kande I se.
Fo se i gu yedda ndu adamiize alhakey debero
jinekoyyoŋo se?
Darza
Jinekoyyoŋ sijirey nafa
Meyrey sibiiley darza tontoniyoŋ nduniya labey margana se.
Nduniya labey kulu fahama.
- Nafa: jinekoyyoŋ margusiney sijirey kulu
hima ku adamiizey alhaku fondey
boriyendiyoŋo daŋ jine mata kã i nu a ci nda
nduniya adamiize alhakey keyendiyoŋo
tira ndu goyo tiru foyoŋ ga.
- Fondey: adamiize alhakey fondey gu jine
koyyoŋ cebe margusiney ndu
gaakusiney goyey ndu sijirey teeyoŋo ga.
boriyendiyoŋo: Jinekoyyoŋ margusina gu
alhaku hawjukey hinia tonton, i mu du ku
ngey tilasey toonendi, alhakukoyey mo mu
ngey alhakey ceeci.
Jinekoyyoŋ margusiney sijirey kulu hima ku
adamiize alhakey fondey boriyendiyoŋo daŋ
jina mata kã I nu a ci nda nduniya adamiize
alhakey keyendiyoŋo tira ndu goyo tiru
foyoŋ ga.
Nafa: jinekoyyoŋ sijirey kulu nafa kokowanta
no tu adamiize alhakey toonendiyoŋo: Nduniya
labey margey beera yedda nda:
• A gu fondu beeribeerey ceeciyoŋo no gaabi.
Sijira alhabaarey su hun kala nduniya
alhaaley margey beera won kundayey ndu i
deberey ga.
58
Adamiizey alhakey fondey no ku margukusiney ndu sijiri fondey boriyendikusiney goyey ndu sijirey teeyoŋo ga Fondey: adamiize alhakey ganayoŋo noŋ gu fondey keyyendiyoŋo boryendi. Adamiize alhakey fondey no gu hiddu ka batama kã ga jinekoyyoŋ go. Adamiize alhakey fondey no gu cebe mate kã i hima ku te jinekoyyoŋ fondo ga.
Labey gu ba hini kã gu borey hallasi, i mu ngey tilasey toonandi.
Neesiyoŋ & fisiyoŋ
gunuyoŋ ndu boriyendiyoŋ
Goyey beery ka tareyyoŋo
Goyo te yoŋo Sijiira soola ndu a teyoŋo
Adamiizey alhakey fondey
Alhaku fondu keyna: Sijira waate hay
keyney kã fondey no i go ku hã fondey
bande, ne..
...jinekoyyoŋ sendey beyrey sanda adameyzey alhakey boŋ senney (neesiyoŋ)
... jinekoyyoŋ nafey bãgendiyoŋo fondey kaŋ i gu gana keyendiyoŋo
Adamiize alhakey misey
Nduniya kulu hay no, a su tuusu a su fersi Cerediyoŋ ndu tẽji cere la yoŋ Sawyoŋ ndu hã sindu feysam Gayoŋ ndu cere daŋyoŋo Sariya nafa ndu a gaabo
Adamiizey alhakey keyendiyoŋo ku naamey gune
Naamey fahama go alhaaley kã gu adamiizey alhakey keyendi ga. Halu i nu naamey no gaabi, a gu naŋ borey mu faham sijirey se a me boori. Day mantu wodin se no boro gu ne kala i mu boro naamo dake beene hala a mu kande borey ga fitin. Naamuyoŋ go no kã, boro mu tãgam ku i ceeci I mantu kala boro alhakey no. CEDEF go ku tãgam ndu weyboro alhakey keyendiyoŋo .
Jinekoyyoŋ margusina gu kande ngu gaakusina
tiŋakoyey hino tontoniyoŋo ga i mu du ku ngey
tiŋayey toonendi, tiŋey hayey mo i mu tiŋakoyey
deke i boŋ
teyoŋo: i mu amaana kã go adamiize kulu
ndu ngu labo game ga no gaabi (hãyoŋtiŋey).
I mu di za sarrusu goyey kala a mu koy
gonitarey no gaabiyoŋo ga, ku adamiizey
alhakey hã, ku i gorendi.
59
Alhakukoyey ndu alhaku hawjukey
Alhakukoyey: ngey boro 6 652 595 567 (sanda nduniya borey me nda me). Boro fo kulu, alboro, weyboro wala zãka. Gakaarey wala gabi, dumu kulu kã dumu no. Talka; arzakuke wala marganey.
Alhaku hawjukey: i su ba, zama labey ndu labey jineborey. Waati foyoŋ, boro yoŋ gondu ngey boŋ tiŋey yoŋ. Boro wala goyey kã go ngey boŋ gorey ga gondu jinehunetarey, jama do hayey. I gu hima ku i alhakey batu.
Hinia tontoniyoŋ nafey Adamiizey
alhakey teyoŋo nafey
ndu I gorendiyoŋo
Alhakey ceeciyoŋo ndu I teyoŋo
Goyey kã I gu jin ku te ka tarey yoŋo
Adamiizey alhakey boŋ hiniey tontoniyoŋo
Gaabo kã gu Hino no
Garu hayyoŋ hinii
Adamiizey alhakey wo nduniya kulu hay no kã
boro kulu si hini ku taama
Wone ma ga, boro kulu se no i su hini ku alhaku fo gẽji. Adamiize alhakey hellesiyoŋo, fondey ganuyoŋo poltikey ndu jama sijirey hima ku bara ndu : Kuntuyoŋ kã gu cebe borey kã i go ku yebande wala i si ku i daŋ borey ga. I mu du deberi yoŋ kã gu alhaaley din gẽji.
Adamiizey alhakey su feyfey, I go ku dobudobu mo cere ga
Wo ne ma ga, i mu alhakey bey, i mu i kosorey ku wa ndu hay futo. Ciito fondey ga: I mu su alhakey dake cere boŋ kosoreyyoŋo ga. Hino gu hima: A mu jinekoyyoŋo sendey kulu lasaabu ku i te boŋ folloŋ, a mu du ku i daŋ cere bande. Labo meyrey huwey: I mu saruusey ndu cere game ga hawgeyyoŋo daahirendi.
I mu saruusey kã gu hawgey ndu kosoreyyoŋo, ndu a ganu ku gunuyoŋo ndu garahãyoŋo daŋ goyo ga
Adamiizey alhakey su feyfey, I go ku dobudobu
mo cere ga Wo ne ma ga, i mu alhakey bey, i mu i kosorey ku wa ndu hay futo. Ciito fondey ga: I mu su alhakey dake cere boŋ kosoreyyoŋo ga. Hino gu hima: A mu jinekoyyoŋo sendey kulu lasaabu ku i te boŋ folloŋ, a mu du ku i daŋ cere bande. Labo meyrey huwey: I mu saruusey ndu cere game ku hawgeyyoŋo daahirendi.
I mu saruusey kã gu hawgey ndu kosoreyyoŋo, ndu a ganu ku gunuyoŋo ndu garahãyoŋo daŋ goyo ga
Adamiizey alhakey gu borey sasabendi, a su feyãka te borey game ga Wone ga sariya, saruusi goy, borey ndu cere game ga ndu marganey game ga feyãka kulu si. I gu saruusey kã gu hawgey ndu kosoreyyoŋo daŋ goyo ga. Ciito fondey gu hima... Labo goyey huwey hima ku.. Poltikey hima ku...
60
Adamiizey alhakey gu goy ndu bora kulu. (boro kulu su ye bande)
Fondo wo no gu cebe kã adamiize kulu gu hini ku kabe daŋ halu a di daama, a kookora mu boori, a mu su ye bande mo. Kosoreyyoŋo saruusey mu kabe daŋ. Jinehuney marganey, deberey ndu cedirawey ga, i hima ku du: fondoyoŋ kã gu naŋ boru kulu mu hure sooley ndu jinekoyyoŋey ga. alhabaari subanantuyoŋ Fondo kã gu naŋ borey kã i kabe bande mu ngey me daŋ senney ga. Meyrey huwey do hare, i hima ku: Demokaraasiya fondey no gaabi. I mu su demokaraasiya fondey ndu naamu hayey naggasendi. Jama borey marganey hima: I mu gune, i mu su kabe selle boro fo ga, i mu bara ndu hinia. I mu lakkal ndu sootiyey kã i gu sambu.
Hino borey hima ku Sootiyoŋ sambu mosomoso kã gu garhayey fondey sijire kã su gaabi hãse. I mu goy ndu adamiize alhakey do hare gofonduma tiŋey, saruusu keyney ndu ibeerey ga. Garhayey fondey Fondey wey gu ba: Halu sohõ, alhabaaru sambukey mu goro ngey boŋ gorey ga, hay kulu mo mu su i lakkaley tunendi. Marganey kã gu tãgam adamiize alhaku se mu weyborey ndu alborey daŋ saawara ga ngey ndu borey kã i kabe bande.
Adamiize alhaku kosoreyyoŋo saruusey mu kabe daŋ Jama borey marganey. I mu moy daŋ ku guna halu gofonduma go ku adamiize alhakey toonendi. I mu adamiizey booney ka cere ga, i mu ceeci mo borey mu du barmey. I mu ngey boŋ alhabaaruyoŋ no ndu ngey bõhawey samba nduniya adamiize alhaku batuyoŋ marganey se.
Adamiize alhaku kosoreyyoŋo saruusey mu kabe
daŋ Labo jineborey kulu, gofonema ndu alhaku hawjukey mu hawgey ndu adamiize alhakey. Garhayyoŋ fonda: Fondu gu ba: I mu gana fonduyoŋ kã gu nafa i gu muraadu feeri mo. Adamiizey alhakey kosoreyyoŋo saruusey ma lakkal daŋ. ciito fondey himma ga: Adamiize alhakey kosoreyyoŋo fondey Sabendo. I mu fondoyoŋ ndu deberiyoŋ gorendi i mu du ku tiŋey toonendi ku margan ndu adamiize alhakey.
61
KUBENDEY kubendi 2.
Nduniya, gandey ndu labey adamiize alhakey fondey
Fo no tu adamiize alhaku?
Adamiize alhaku hallasiyoŋ
fondey labu gandey ra
Ciito fondey keyendiyoŋo, hay hennoyoŋ kã borey gu ba. I mu borey burcintara keyendi (bõduura, sabuyoŋ burcintarey nduniya misey kulu ga. A gu labu kulu gune. Nduniya labey margana sennu no.
Nduniya marganey beera tira ga
Goyjiney Goyey misey
Afiriki waafaka goyjiney adamiize alhakey ndu labey borey woney ma ga.
Mate kã a gu te ndu Afïrk
margana kã gu hawgey
ndu adamiize alhakey
ndu labey borey woney.
Adamiize alhakey ciiti
huwo, Afiriki ga, CEDEAO
ciiti huwo.
Nduniya marganey beera tira ga
Labey ra adamiizey alhaku batuyoŋ fondey Lakkalyoŋo
Ciitu huwey ndu meyrey tirey, meyrey hu
nafantey (dipitey huwey, gofonema ciiti huwey,
saruusey kã gu hawgey ndu adamiize alhakey
huwey)
Sijirey ndu fondey kã nu borey boŋey feeri. Jama
borey marganey nafantey ndu alhabaaru
sambukey kã gu ci hay kã i ba.
Nduniya marganey beera tira ga
Adamiize alhakey batuyoŋo fondey labo, ganda ndu nduniya woney game
Nduniya ndu ganda batuyoŋo gu koy cere se
Nduniya ndu ganda du fondey kã gu goy labey ga
Nduniya ndu ganda batuyoŋo halu labey deberey ben
Labey woney ga hima ga nduniya labey woney gana.
Nduniya marganey beera tira ga
63
tirA
Labiizetarey ndu a keyendiyoŋo
3
« Hala boro ga ne boro fo mu hay hanno te, boro no gu sintin » 1. Laabiizetarey ndu a keyendiyoŋo; CIQ Etang de Oliviyer won sitto no (en ligne), fita ka feri jiiru 2912 andusaru hando uttu
15 http://ciq .etanolivierɨstres.over-blog.fr/ɲɛɛ/-212670.html
64
LABIIZETAREY NDU A KEYENDIYOŊO
1. labiizetarey 2. labiizetarey
keyendiyoŋo
sintino
Boru su hay ndu labiizetarey. Hay no kã gu ba dendenyoŋ ndu tãgami kuukow; a gu ba saaliyoŋ waatu kulu. Adamiizey kã go ngey boŋ gorey ga, halu i gu ba ngey baahunowtara mu boori kala dey i du beyrey, gonitarey, nduniya gorey waaniyoŋ, labiizetarey henno ndu i burcintara. Fondo wone ga, labiizetarey gorendiyoŋo nafa no tu, a mu te hay kã gu naŋ laabiizey mu key ku ba demokarasiya i mu kabe daŋ wala i mu me daŋ poltik, arzaka, naamu ndu baahunowtarey fondey ga. CEDEAO labu boobow ga no fitiney go. Wodin bandu deemokarasiya go ku yẽje te zama sappey bande sabuyoŋo su ba gumo. Laabiizey kabe dãyoŋey su ba gumo labo goyey ga, ngu mo noŋ gu te kã arzaka ceeciyoŋo su waasu; a gu baanigorey geyante mo gẽji ganda labu ga. Wodin ma ga cewo wo kã gu seleŋ labiizetara ndu a keyendiyoŋo boŋ go ndu hĩfa gumogumo. Yadin ga, wo kã i go ku ceeci no tu borey mu hune cere boŋ, i mu cere beerendi, i mu cere naamey beerendi. Yadin mo no tirey kã i te fondo weyneyoŋ ga, i mu goy ndey.
Tira beyra I mu labiizetarey keyendiyoŋo ndu labiizetarey darzey ndu beyrey gorendi ndnuyia gorey alhaaley ra.
Tira dumbarey
1 Labiizetarey
2 Labiizetarey keyendiyoŋo
65
Dumbari 1. Labiizetarey Dumbaro beyra
I mu labiizetarey darzu beyrey gorendi nduniyu gorey alhaaley ga a mu borey no cermey ndu fahamey labiizetarey ndu nduniyu baahuney fondu ga
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafey
1. Borey mu du fahamey ndu cermey labiizetarey boŋ nduniya baahunowtarey fondu ga 2. Borey mu ba labiizetarey fondey gana 3. I mu cewendiyoŋo fondey keyendi labiizetarey boŋ 4. Borey mu ngey labiizetara daahirendi.
Beyrey kundayey:
1. Labiizetarey maaney
Labiizetarey: Laabiize mantu kala “boru no kã gu ngu labo nafa, ndu alhakey kulu beyra ndu i teyoŋo, sanda vota woney”. Labiizetarey mantu kala laabiize alhaali no. A gu naŋ i mu bey boro kã ndu boro kã yoŋ go koyru ga, kã yoŋ goro nõgoru ga za waatu geyanto, walu bine sohõ mo i mu bey boro kã ndu boro kã yoŋ go labu fo ga, ka gu naŋ bora mu du ku ngu baahunowtara te labo din ga. Labiizetarey gu boro no poltik do hare alhakey kulu, a gu tiŋeyyoŋ deke boro boŋ labo baahuna fonda ga.
Laabiize: Alhakuke no kã gondu labiizetarey ndu poltik fondu ga alhakuyoŋ, a gondu mo tiŋeyyoŋ labo do hare. Hõwo labiize gu himma daŋ a labo mu hellesi. A gu hima ku ngu tiŋey toonendi.hino kamba (sanda: lempo baniya, laluwayey ganayoŋo, soojutarey teyoŋ, voteyoŋ…) Labiizetara cimi cimi no tu bora mu du labiizetara tira ngu hayyoŋo ma ga (kã nu a te labo boro) wala mo hino mu bora no nd'a. Dey kala bora mu je ku du ku du labiizetara tira.
Adamiize alhakey debero ma ga labiizetara Ngu noŋ gu labiizetarey nduniya marganey politikey fondey te. Wodin fondo ga, labiizetarey mantu kala labiizey kookaro ndu i hinia kã gu naŋ i mu kabe daŋ goyey ndu neesiyoŋey kulu kã i gu te labo hawgeyyoŋo fonda ga.
Bõfeerey ma ga i gu hima ku senniyoŋ te dãga: Labiizetarey boŋ senniizey:
• Poltik teeyoŋ ndu fonda/ labo ndu jama do burcintara • Bora kulu alhakey ndu jinehunetarey maaney ciyoŋo • borotarey, labiizey margeneyoŋ • Adamiize fo alhaku beerendiyoŋ • Demokaraasiya baahunendiyoŋ • Jama go baanigorey ndu cere diyoŋ
• Labiizetarey gorey
67
• Arzaka misey • Naamey feyfeyyoŋo boro mu yeddu nda • Hinii beerendiyoŋ ndu boro mu goy nda • Labiizey mu seleŋ ku ye cere me ga.
Sendey ndu bõhawey no tu: • Deemokarasiya saruusey sindu gaabi • Jaŋ ku naaneyyoŋ kã go hino borey ndu cere game. • Meyyoŋey senda • Borey jaŋ ku fahama labiizetara boŋ • Labey ga cere gaakusina ye banduyoŋo • Labiizetarey bõfeerey jaŋey • Deemokarasiya fonda ga labiizetarey boŋ fahameyyoŋ jaŋa • Labiizey jaŋ ku labiizetarey beerendiyoŋ boobow • Seleŋ ku ye cere me ga kã si ku wasa • Labey cinuyoŋo kã boŋ labiizey si ku te me fo • Labiizey gaakusina si ku wasa.
2. Labiizetarey ndu labo jinekoyyoŋ
Labu ga, labiize ndu labiizetarey maaney gondu tontoniyoŋ kã iri gu te i se. Wodin ku te kã, labiize wo boro no kã gu ngu hiniya jere ngu labo hino do hare. Daŋga a gu ngu me daŋ hino fondey keyendiyoŋo ga, a gu ci hay kã ngu gu ba hino mu te wala jama mu te. Adamiize me senni kulu hima ku kande borey se nafa. Yadin ga, labiizey kulu mu kabe daŋ, i mu kande ngey gaakusina.
Deemokarasiya fonda ga, labiizetarey gu boro no alhakuyoŋ ndu tiŋeyyoŋ kã gu naŋ borey mu me daŋ gofonduma jiney hawgeyyoŋo ga. Yadin ga boro no kã gu lakkal daŋ gumo hiniey kulu hawgeyyoŋo ga.
Labiize kulu hima ku hino beerendi; zama demokaraasiya fonda ga no hiniey ka, dipitey mo no gu tirey daahirendi.
Kabe dãyoŋo fonda ga, labiizey hima ku goyyoŋ te koyrey ga, kurey ga ndu labo ga. I mu du ku faham ndu labo cedira. Amma, labiize kulu se alhaku hãyoŋo hima ku saba ndu a nu ngu tiŋey fo toonendi. Boro won alhako, boro mu bey kã boro fo mo alhaku no, yadin ga boro mu boro cindo mo alhakey bey. Arzaka fonda ga labiizetarey Wone gu seleŋ labiizey gaakusina boŋ arzaka marganeyoŋo fondo ga. Labiize hima ku bey hay kã no tu ngu goyo fondo wone ga gu margan ndu labiizey tiŋey kã gu ka alhakey bande.
LA
AB
IIZ
ET
AR
EY
ND
U A
KE
YE
ND
IYOŊ
O
68
I gu ba i mu labiizey boŋey feeri takusey ndu patantey banuyoŋo ga. Arzaka fonda gu ba boŋduuru henno ndu hinie cekeyanto kã gu nooru daŋ ku goyey te.
3. Labey cinuyoŋo sendey CEDEAO ganda ga: mate kã labiize hima ku te feyãkey hawgeyyoŋo fondo ga, labey ga ndu labey cere diyoŋo ma ga.
Boro mu hini ku baahuney ndu boro kã er nda labiizey feyãka go er game, a mantu kala labiizetarey
alhaali henno. A ga cebe kã boro yedda kã labo wo boro kulu wone no.
Halu i kande labu cinuyoŋ senne Afiriki labo ga, sanda, CEDEAO labey bumbey ga, i su hõgu kala
za annusaarey meyra waate.
Hiddey kã i zeeri annusaara meyra waate gu labey ka cere ga, a nu feyyoŋ te dumi folloŋ ndu cere
game, jameyoŋ kã go cere ga wala kã i say labu waanuwaanu yoŋ ga. Afiriki labey, mate kã i nu i
zeeri nda, gu waanu mate kã doŋ borey go ku baahuney cere ga ndu. Yadin ga, a gu sendi borey
mu key ku ba ngey labey hala i mu i cine, wodin mo za labey ga kala CEDEAO ganda ga.
Wodin se no deberi tejiyoŋ hima ku ka kã gu hawgey ndu feyãkuyoŋey ndu koy ndu yadin mu gey
borey game ga; politiko ndu arzaka fondey mu borey margan ku te afo Afiriki ga kulu su to CEDEAO
labey ga.
Borey mu ma cere se, i mu naŋ ngey baahuna mu te afolloŋ. Hõwo, senda kã go labey ga no tu
mate no i gu te ku naamu waanuwaaney te afolloŋ; labiizey cere diyoŋo mo mu tabbati, kã gu naŋ
labey mu su fey. “Feyãkey ndu poltiko fondey hawgeyyoŋo su te kala halu i nu borey sasabendi, i
mu ciito fondey keyendi borey game ga, jama yaariyoŋo fondey mo i mu i keyendi, haya kulu mu
borey nafa cere bande. Wone bande, boro mu ba ni cela boro kulu kã dumi no. Poltik fondu ga, i mu
naamey kulu no gaabi i mu koy cere bande, a gu bisa i mu i fey.
Feyãka hawgeyyoŋo, wo kã a gu ba dey no tu seleŋ ku ye cere me ga jinehuney ndu cere game ga,
cere beerendiyoŋ ga, labo cineyoŋo ma ga.
Boro kulu mu su ba ngu boŋ ku bisa ngu cela. Boro mu ŋaarey hay kã gu bora kulu nafa; ngu no tu
labiizetarey dẽjo.
Cewandikey gu hini ku labiizetarey sendey bãgendi cewkey se i mu faajikaarey a boŋ. A gu hini ku
ne i mu koy ku ceeciyoŋ te a boŋ, i mu tiruyoŋ antum kã i gu koy ku cebe jama se sanda: mu fitiney
kã go Afiriki weynukaŋey ga cewo te.
69
TIRA KEYNA SOOLA
Tira 3: labiizetarey ndu a keyendiyoŋo
Dumbari 1: labiizetarey Dumbaro beyra:
I mu labiizetarey darza hayey ndu beerey gorendi nduniyu gorey alhaaley ga.
Cewendiyoŋ ndu dondonyoŋ nafey:
1. Borey ma du fahamey ndu carmey labiizetarey boŋ nduniya baahuney fondo ra.
2. Borey ma ba labiizetarey fondey 3. I ma cewandiyoŋ fondo yoŋ keyendi labiizetarey boŋ 4. Borey ma ngey labiizetarey daahirendi
Geyyoŋo : Guuru 16
Goyjiney / Cew harey / tirey - Cew sijirey ndu tirey kã i ga nafa ndu - CEDEAO tira - Silmey - Fotey - Tirey ndu suurey.
Sijirey keyendiyoŋo
Cewey Hiniayey ndu waanayoŋey ceeciyoŋey
Beyrey kenendey Deberey Geyyoŋo
1.
I mu labiizetarey
gaabey bey
Beyrey jinekeyantey
ndu labiizetarey
senniizey
Tirey ceeciyoŋo
(wo kã i daŋ tira
ga wala wo kã
go odinaateero
ga)
Misey gunuyoŋo:
i mu labu fo
miso cew,
teyaater keyna,
faakaara
Guuru 3
I mu labiizetarey fondey
bey Labiizetarey misey ndu a
fondey Guuru 3
2 I mu ci goyey kã i gu te
labiizetarey mu koy jine Da henno kabe daŋyoŋ
labiizetarey goyey ra.
I mu di baarico se WKC
Guuru 4
3 I mu labiizetarey
cewendiyoŋo te Cewendiyoŋo jiney lasaabo
Cewendiyoŋo soola tirey
teeyoŋo
Cewendiyoŋo
Beyrey neesiyoŋo
Guuru 6
LA
AB
IIZ
ET
AR
EY
ND
U A
KE
YE
ND
IYOŊ
O
70
Dumbaru 1. Labiizetarey Cewyoŋey sijirey soola miso Tira 3: labiizetarey ndu a keyendiyoŋo
Dumbaru 1: labiizetarey
Dumbaru beyra I mu labiizetarey darzu hayey ndu beyrey gorendi nduniyu gorey alhaaley boŋ.
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋ nafey: boro mu te labiize cekeyanto
Bondeka / dendenyoŋ alhaaley: labiizetarey fondey
Waanayoŋey kã i gu ba borey mu du
BEYREY
Beyrey Alhaaley ndu goy
waanayoŋo
Deberey ndu gorey
waanayoŋo
I mu labiizetarey fondey bey I mu labiizetarey goyey bey I mu meero goyey bey ndu komino mudaarey
Boro mu labiizetarey da henno yoŋ cebe Boro mu kabe daŋ jama goyey ga, labo goyey ga.
boro ma kabe daŋyoŋ Nafey fahamendo labo goyey ga boro ma cebe nafa kã go labiize kabe daŋyoŋ labo cinuyoŋo ga.
Geyyoŋo: Guuru 2
Goyjiney /cew harey / Tirey
- Sijirey ndu tirey
- CEDEAO tira
- Silmey, fotey, hẽgenyoŋ ndu gunuyoŋ hay foyoŋ
- Tirey ndu sooruyoŋ kã gu seleŋ labiizetarey boŋ
- Internet fondey kã gu seleŋ labiizetarey ndu a Cewendiyoŋo boŋ
- Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo goyey teeyoŋo.
71
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo cedira
FEYENDEY
NASIRAW
BEYREY DEBEREY FƐƐRƐW Cewendikow albora wala
weybora Cewkow alborey / weyborey
Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo
Cewkey lakkal cendiyoŋ kabe daŋ labo goyo ga labiizetarey ma ga.
I mu tu hãyoŋey se I mu senniyoŋ te labiizetarey goyey boŋ
Hãyoŋ boobow ga boro mu sambu afo Boro folloŋ goy nu beyra Faajikaara
Cewo soola I mu cebe alhaaliyoŋ kã gu labiize fo kã su ba labo goyo senni, sanda: cere hĩka go ku diru ku bisa meeriya miyoga, i di fisu gu beeri. E su bey nangu kã nooro kã meeriya goku ta go ku gana. Afo mu ne yadin. E wo e vote i se. Wo kã cindi su e gune. Cewendika mu cewkey daŋ i mu tu sintino bora se labiizetarey henno fondo ga Boro fuwa mo i mu a fahamendi a mu ngu gaakasina daŋ meeriya goyey ga.
I mu fey kureykurey ku ceeci tirey ga, ndu ngey beyra bumbo ga laabaarey kã gu naŋ i mu sendey bennedi.
Tirey ceeciyoŋ kundayey ga goyo
Goyey teeyoŋ kundayey ndu cere game ga kunda kulu mu ngu goyey cebe.
A ma ne cewkey mu cebe mata kã ngey te
I mu ci hayyoŋ kã borey gu te
Borey mu margu ku faajikaarey Sendey bennediyoŋo
Beyrey tontoniyoŋo i no gaabiyoŋo ndu i dũguriyendiyoŋo
I cebe komin fo sijiri kã ga a goyey ndu a arzaka go I mu beyrey marganta cebe.
Kalaaso borey ma kunda fo goy gune ku sendey benendi faajikaaray kuukow bande
Faajikaara Ci nu beyra kundayey goyo
LA
AB
IIZ
ET
AR
EY
ND
U A
KE
YE
ND
IYOŊ
O
72
Dumbaru 1. Labiizetarey
Beyrey tontoniyoŋo
i no gaabiyoŋo ndu i
dũguriyendiyoŋo
A mu beyrey dunguriyendi, a
mu ci beyrey kã i du I mu ci alhabaarey ndu
yaamarey kã I gu no cere hĩka
se. I mu daŋ cere la ku I
dũguriyendiyoŋo soolu daŋga Labiizetarey fondey,Maaney,
j'inehuntarey ndu kominey
boŋ beyrey Labiizetarey goyey voteyoŋo
bande Kabe daŋyoŋo nafa labo goyey
ga.
jama goy
kakow ndu cereyoŋo
Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo
A mu ci sendey alhaali kã gu beyrey neesi
I mu cere diyoŋ goyey keyendi
ngey boŋ se. A mu beyrey dũguriyendiyoŋo
te kã gu labiizetarey goyey
ndu fondey gune ndu labo
wala komino ga goyey kabe daŋyoŋo
Boro folloŋ goy
Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo
A mu ngey goyyoŋ te lokkolo
ga kã gu naŋ lokkollizey mu kabe
daŋ goyo ga A mu goyey ganeyoŋ te.
I mu goyyoŋ suuban; i mu
goyyoŋ sijiri wala kundayoŋ kã gu sarusey goyey
gana ku di, wala meero woney,
kã i gu te lokkol fonda ga I mu goyyoŋ te lokkol cewyoŋo
jiiro me a me
delegey vota; I mu te kundayoŋ kã gu saaware ndu saruusey Teyaater keynayoŋ teeyoŋo.
73
Dumbaru 2. Labiizetarey keyendiyoŋo
Dumbaro beyra
I mu labiizetarey keyendiyoŋo darzey, beyrey gorendi nduniyu gorey alhaaley ga.
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafey
- Borey mu du fahamey ndu cermey labiizetarey ndu a keyendiyoŋo boŋ - Borey mu ba labiizetarey cekeyendiyoŋ fondey I mu cewendiyoŋo fonduyoŋ keyendi labiizetarey boŋ Borey mu ngey labiizetara daahirendi
Beyrey kundayey
1.Labiizetarey keyendiyoŋo
Maaney
Labiizetarey keyendiyoŋo: boro mu lakkal ye labo ga, a meyrey huwey ga, ndu a goyey ga. Boro mu sappe votey waate, labiize hima gu labo daŋ jine ngey ceecey ga.
Labiizetarey mo: boro mu goy ndu hay kulu kã gu hege nduniya baahuney gorey ga; cere beerandiyoŋ, cere daŋ me gayoŋ.
Labiizetarey keyendiyoŋo ga ci boro ma bakar jama hayey se. A ga ba boro ma te poltik do haray
lakkal, borey ma ni alhakey bey ndu ni tinayey komino baafuna ra. Labiizetarey cekeyendi munti
kala alhaali kã ra labiize ga nga alhakey ndu tinayey beerandi.
2.Darzey kã go labiizetarey keyendiyoŋo ra
• « Labu baakasinay » • Jama hayey beerandiyoŋ • Burcintaray • Da hannay • Goyey ga kabe daŋyoŋ • Sarendi cere se yoŋo • Boro mu ceeci jama hayey mu koy jina • Gaakasiney • Boro mu hawgey ndu gofonduma jiney
3.Labiizetarey keyendiyoŋo fondo ra saniizey:
Labiizetarey ndu a keyendiyoŋo sindu maana kala labo fonda ga. A gu hima i mu senniizo wo
bãgendi.
3.1. Labu : gofonduma alhaali no Larus, faransu ciinu tira beera (en ligne), fita kã I feri 12/06/2012 http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/Civisme%20 Larus, faransu ciinu tira beera (en ligne), fita kã I feri 12/06/2012 http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/Civismes
LA
AB
IIZ
ET
AR
EY
ND
U A
KE
YE
ND
IYOŊ
O
74
Dumbaru 2. Labiizetarey keyendiyoŋo • Boro kã go ga baahuney cere ra, poltik fondo ra, batame ra kã gondu hirri; boro yoŋ
mo no kã naamey ga hima cere hinii follon mo no go ga i mey. (Ciiti fondu kã ga meyrey tirey beyra cew ga ne kã labu manci kala boro jama no kã margu ga te afo, batame follon bon; a gondu nga burcintaray batama din ra ndu taray; a ga hini mo ga boro fo wala boro boobo tilasandi.
• Saruusey kulu fuuma no, hiniey dimma no, kã ga fayãka ndu labiize follon. Labu manci kala boro jama kã te afo, kã ga kay boro jama nangu ra, a ga seleŋ i ma ga. A se no hinii beero go batame ra kã i zeeri, a ga fay ndu labu cindo. Jama hawgeyyoŋo fondo ra, labu misa no ga hagu ga bisa hayey kulu adamiizey baahuney ra. Gomnato no ga a goyey te. Labu gondu hinia yoŋ kã nga hinine se no i go daŋga soojey, wala borey tilasandiyoŋ kã go fondo, WKC. I ga hini ga ne koyne kã labu manci kala meyrey huwey marganta ndu saruusey kã ga nan meyreyoŋ ndu goyo ma te. A ga tilas no labu ma borey hallasi, a ma goyey kulu te borey ma ga (biirima, gaham baani, hayey, daŋji, windunte ma hanan, wkc.) Gomnato saruusey no ga i te mate kã i na goyo fayfay ndu. A ga hima i mu kwaarandi mate kã labu arzaka hawgeyyoŋo go ga te ndu. Labu burcin hima ga bara ndu meyrey tira ndu hinii Labu yoŋ kã margu ga hini ga te sata kã beeri ndu labu follon, day i goy cere ra daŋga afo. Nga ga ci daŋga CEDEAO kã ra gondu labu waaniwaani yoŋ; waafakay go i game ra kã go meyrey tira nangu ra; a gondu jinefune kundukundu yoŋ kã yoŋ ga ci a meyrey huwey.
3.2. Labu (maana hinikãta)
• Adamiizey kã go ga baahuney batame follon kã gondu hirri ra dimmaa; i fundo follon, i taarifi fo; i naamu fo ce fo yoŋ i ciine fo, i poltik fondo fo.
• Bora kulu hayey, kã si fay, a ga fay ndu borey kã go a ra a burcintara mo ga beeri. Yadin ga labu wo boro yoŋ kã go cere ra no kã ga bey kã ngey himacara, taariifey, naamey, ciiney ndu diiney ga ngey margu. Labu manci kala poltik hayey no, a gondu jama yoŋ kã go ngey bon batame ra kã gondu hirri. Nga no ga sariya gorendi borey se kã yoŋ go meyrey tira follon cire. Labu ciine gondu misaali yoŋ kã i ga dunguryoŋdi ga te labu aleesi kã go daŋga boonay hayey labiizey kulu se. Adamiizey baahuney beyreykooni yoŋ ga ne kã kala da borey kã go ga baahuney cere ra kulu yadda kã ngey kulu labu follon ize yoŋ no. Dumi fo yoŋ kã go ga baahuney cere ra ga yadda kã ngey labu follon, a gar mo senni yoŋ kã bisa ma ga i go labu ra kã manci wo kã i go ga miila. (Silman: malinkey, yorbancey, fulaney).
Larus, faransu ciinu tira beera (en ligne), fita kã I feri 12/06/2012 http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/Etat 31318 31250 Larus, faransu ciinu tira beera (en ligne), fita kã I feri 12/06/2012 http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/Nations
LA
AB
IIZ
ET
AR
EY
ND
U A
KE
YE
ND
IYOŊ
O
75
3.3. Labu borey
"Boreyyoŋ no kã go ku baahuney cere ga batam kã gondu hiddu ga, kãyoŋ gondu naamu fo, poltik jineboroyoŋ: Burkina labo borey. (Labo borey ndu batama kã gondu hiddi ndu poltiko sijireyyoŋ no tu hayey kãyoŋ gu margan ku te labu.
TIRU KEYNA SIJIRA
Tira 3:labiizetarey ndu a keyendiyoŋo. Dumbari 2: labiizetarey keyendiyoŋo Dumbaro beyra
I mu labiizetarey keyendiyoŋo darza hayey, beyrey gorendi nduniyu gorey alhaaley ga.
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafey - Borey mu du fahamey ndu cermey labiizetarey boŋ nduniya baahuna fonda ga - Borey mu ba labiizetarey fondey I mu cewendo fonduyoŋ keyendi labiizetarey boŋ Borey mu ngey labiizeta daahirendi.
Waato : Guuru 14
Goyjiney / cew hayey / tirey - Sijirey ndu tirey - CEDEAO tira - filmey, fotey, hõgendiyoŋ ndu gunuyoŋ won hay foyoŋ - Tirey ndu sooruyoŋ kã gu seleŋ labiizetarey boŋ - Internet fondey kã gu seleŋ labiizetarey ndu a cewando boŋ.
Sijirey kenendiyoŋo won walhã
Cewey Hiniayey ndu
waanayoŋey ceeciyoŋey
Beyrey kenendey Deberey Geyyoŋo
1.
I mu
labiizetarey
gaabey bey
Labu, alhaku, tiŋey, labiizetarey,
alhakey ndu tiŋeyey i mu i ka
cere ga....
Tirey ceeciyoŋo
misaaley
lasaabu
Guuru 4
2
I mu ceeci fondo kã gu naŋ borey mu kabe daŋ labo goyey ga
Labo cinuyoŋo gaabi hayey: Labu gaakusiney ga Seleŋ ku ye cere me ga dumey ndu diiney game ga. dumey Feyyoŋo no gaabiyoŋo baasutarey no gaabiyoŋo.
Guuru 4
3 I mu labiizetarey
daŋ cewyoŋey ga.
Cewendo hayey lasaabuyoŋo
Cewendiyoŋ deberey tira
teeyoŋo
Cewendiyoŋo
Neesiyoŋ
Guuru 6
8. Larus, faransu ciinu tira beera (en ligne), fita kã I feri 12/06/2012 http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/Peuple
LA
AB
IIZ
ET
AR
EY
ND
U A
KE
YE
ND
IYOŊ
O
76
Dumbaru 2. Labiizetarey keyendiyoŋo
TIRU KEYNA SIJIRA
Tira 3:labiizetarey ndu a keyendiyoŋo. Dumbari 2: labiizetarey keyendiyoŋo Dumbaro beyra
Labiizetarey keyendiyoŋo darzey, beyrey gorendo nduniyu gorey alhali ga.
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafey
Bora mu ngu labiizetarey alhakey ndu tiŋey bey
Cewo boŋo / dendenyoŋo alhaaley:
Labo ciniyoŋ sendey: seleŋ ku ye cere me ga dumey ndu diiney boŋ.
Waaniyoŋ kã i gu ba
Beyrey
Beyrey Alhaaley ndu goy
waanayoŋo
Deberey ndu gorey
waanayoŋo
I mu Dumu bobow bey Diinu beerey beyyoŋo I mu ci dumi ndu diina Dumu dumey kã nu labu nafa a cinaro ga
I mu dum waaney ndu diiney beerendi I mu cere diyoŋ baahunendi labo ga I ma seleŋ ku ye cere me ga no gaabi dumey ndu diiney ndu cere game ga
I mu cebe heyey kã gu dumey ndu diiney margan I mu ci feyãkey din nafa I mu ci nafa kã feyãkey din gu kande labo cinaro ga. I mu senniiyoŋ no kã gu cebe nafa ka go feyãkey game ga.
Geyyoŋo : Guuru 2
Goyjiney / Cew hayey / tirey
- Sijirey ndu tirey
- CEDEAO tira
- Filmey, fotey, hengenyoŋ ndu gunuyoŋ hay foyoŋ
- Tirey ndu sooruyoŋ kã gu seleŋ, diiney, dumey; diiney ndu dumey feyankuyoŋo ndu labo
cinuyoŋo
Internet fondey kã gu seleŋ diiney ndu dumey feyankuyoŋo ndu labo cinuyoŋo.
LA
AB
IIZ
ET
AR
EY
ND
U A
KE
YE
ND
IYOŊ
O
77
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo sijiro cedira
FEYENDEY
GOYEY DEBEREY
Cewendikow albora wala weybora Cewkow alborey / weyborey
Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo
Cewkey fahama gosiyoŋo. hayey kã gu dumi ndu diinu feyãkey gune
I mu tu hãyoŋey se
I mu dumey ndu
diiney feyãku
senney te,
I mu faajikarey i
boŋ.
Hãyoŋ boobow ga
boro mu sambu
afo
Boro fo goy
Kande un beyra Faajikaarey
Cewo soola A mu ci misu fo kã ga boro hĩka kã dumey ndu diiney gu fey, i si ku saba diiney ga ifo jĩgaro boŋ.. Sindu: Noowel jingaro hane, alĩ, zãku fo kã perey bandu boro no, a nu Abdu burŋe a mu ka ngey do. Mahamadu, Abdu baabe wẽge a mu koy. Alĩ babe ceeci a mu yeeku kande Abdu baaba boŋ ama a wẽje.
I mu gurey gurey te ku ceeci tirey ga, ndu ngey beyra bumbo ga alhabaarey kã gu naŋ
Tirey ceeciyoŋo
Goyey
teeyoŋ
kundayey
ndu cere
game ga
kunda kulu
mu ngu
goyey cebe.
Cewendika mu ne cewkey mu ceeci ku sendey benendi, i mu ceeci labu cinuyoŋ fondey ga fonduyoŋ kã gu Abdu baabe faali a mu yedda ndu diinu waanu.
i ma sendey benendi.
kunda goy
Beyrey
tontoniyoŋo
i no
gaabiyoŋo
ndu i
dũguriyendiy
oŋo
A mu ne cewkey se i mu cebe goy kã i te I mu ci hey yoŋ kã borey ga te
Borey mu margan ku faajikaarey asaabu feeriyoŋ
LA
AB
IIZ
ET
AR
EY
ND
U A
KE
YE
ND
IYOŊ
O
78
Dumbaru 2. Labiizetarey keyendiyoŋo
Beyrey tontoniyoŋo
i no gaabiyoŋo ndu i
dũguriyendiyoŋo
I ci mate kã i gu te ku dumey ndu diiney feyãka, hay kã gu i murgan ndu i nafa labo cinuyoŋo ga. I mu beyrey dũguriyendiyoŋo te.
Kalaaso borey ma kunda fo goyo boŋ: I mu sendey benendiyoŋo deberey te; I mu ci hayyoŋ kã gu naŋ Abdu mu koy jĩgaro do I mu dũguriyendiyoŋo te sanda: dumey ndu diinu beerey himucerey kã go dumey ndu diiney din game ga feyãkey nafa labo cinuyoŋo ga.
Faajikaarey Kande nu beyra kunda goy
Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo
A mu sendey alhaali cebe ku beyrey neesi
I mu sendey boŋey yeti boro fofo I mu dũguriyendiyoŋ te beyrey kã i du boŋ dumey ndu diiney game ga.
Boro folloŋ goy
Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo
A mu goyyoŋ soolu lokkolo ga kã gu naŋ dumey ndu diiney mu cere di. A mu goyey gana ku gunuyoŋey sijiri.
I mu goyyoŋ suban; i mu goyyoŋ soolu, i mu sijiri jiiro me a me
Kundayey teeyoŋo Teyaater keyna
LA
AB
IIZ
ET
AR
EY
ND
U A
KE
YE
ND
IYOŊ
O
80
« Deemokarasiya kã gu boori mantu kalu hinii no kã gu borey sasabendiyoŋ gorendi; hino no kã ga borey bumbey no gu ngey boŋ suuban, a su hiddi daŋ adamiize kulu tonton se kala dey boro kã manu kookari wala kã manu ba. »
1 Farãsu won senni no. Edouard Herriot. [En ligne]. Fita kã i feri 15/06/2012. http://www. Farãsu won senni no.fr/demokarasi kã se borey faham a mu boorikã mantu hininikã ku sabuyoŋ fondo gana bora kulu gamehinini no kã la boŋ hawey si177702.html
TIRU
4
Deemokarasiya
ndu meyrey
henno
81
DEEMAKARASIYA NDU MEYREY HENNO
1. Deemokarasiy
a 2. Meyrey henno
Sintino
Sendey boobow kã go ku Afiriki weynukaŋey labey jinekoyyoŋo gẽji, daŋga zamba, hiniey barmeyyoŋ booba, politik... no tu deemokarasiya singowyoŋo sendey ndu meyrey. Demokaraasiya mantu borey hinii no kã i te, borey ma ga. Dey a gu hege i mu ceeci ku bey hala borey gu hini ku goyo din boriyendi wala i mu bey boro kã yoŋ dumi, CEDEAO ganda “go ku mey borey ma ga”. Kurey fo hayey, i hima gu tabbatendi kã labiize boobow noŋ gondu beyrey, laasaabu, gonitarey ndu da kã gu hege i mu du ku hure gofondma goyey ga; kã ga naŋ i mu ngey alhakey ceeci, i mu ngey tiŋey mo toonendi, deemokarasiya ndu meyrey henno gaabendiyoŋo fondoa ga. Deemokarasiya ndu meyrey hennu cewo i ma nu a te kala wodin ma ga.
Tira beyrey :
I mu cermeyyoŋ, deberiyoŋ ndu da cekeyanteyoŋ no borey se demokaraasiya ndu meyrey henno no gaabiyoŋo fonda ga.
Dumbarey
1. Deemokarasiya 2. Meyrey henno
82
Dumbari 1: Deemokarasiya
Dumbaro beyra
I mu darza, deberi ndu da cekayoŋte yoŋ gorendi deemokaraasi ndu meyrey henno gaabendiyoŋ fondo ra
Cewendiyoŋo ndu dondonyoŋ nafey
1. Borey mu du fahamey ndu darza demokaraasiya fondey boŋ
2.1 mu deberiyoŋ te kã gu naŋ demokaraasiya mu koy ndu jina, i mu goy ndu hay henney kã go labo ga
ndu nafey kã i gu du borey ga
3. I mu cewendiyoŋo te deemokarasiya gaabendiyoŋ fondo ga
4. I mu da hennoyoŋ no kã gu deemokarasiya no gaabi.
Beyrey kundayey :
Senniizo maana Abaraham Linkoln ne deemokarasi, a mantu kala "borey hino no kã borey te borey ma ga"2 I gu hini ku ne mo kã deemokaraasi munci kala: "Gofonduma kã go ku mey labiizey yedduyoŋ ga "Gofonduma alhaali kã gaabo si kala borey se" « hinii kã cedira labiizey noŋ gu moy deke a boŋ, ngey boŋ se wala dipitey » "Alhaali no kã ga labiizey gu hini ku jineborey barmey baanibaani, gofonduma gondu fondo kã gu mey zama se borey yedda a ga" labiizey mantu kala jama kã go cere ga labu folloŋ ga; ngey no gu mey ngey mo no i go ku mey. Mata kã borey gu deemokarasiya te nda: deemokarasi keyanta ndu siiranta Labo deemokarasiya ikeyante no; daŋga labiizey kulu (kala dey weyborey, zankey ndu alberey) gu margan nõgu fo ku sennu beerey sooti. Deemokarasiya ga bora kulu gu me daŋ senney kã gu labiizey gune ga; i sambuyoŋo ndu i teeyoŋo. Hõwo, politik fondey beyoŋey kulu ga, deemokarasiya kã manu key no; zama borey sindu hino ngey boŋ se dey boroyoŋ no i gu suuban kã gu seleŋ i nõgey ga (dipitey).
Deemokarasi darzey, fondey ndu a kãgey
Deemokarasi gondu fonduyoŋ, meyrey huyoŋ, misuyoŋ ndu dogney WKC… Kãyoŋ no tu a gaabo. Alhaley, alhaalu beegantuyoŋ no i baayoŋo kulu: bonduuri, sabuyoŋ, voteyon kã gu henen kã la zambu si, hiniey feyyoŋo WKC… Ama, demokaraasiya hawgeyyoŋo misu foyoŋ go no kã su bãgey.
83
Ngey no tu tirey kãyoŋ i antum kã i hima ku gana (votey bande, boro mu yedda kã i naŋ nu boro zeeri);
Deemokarasi darzey Hay beeri henno hĩka no demokaraasiya se, boŋduuri ndu borey sasabendiyoŋo. Hayey wey, adamiizey alhakey tirey kulu ga no i go: wey kãyoŋ i te 1789 wala 1948. Hay hennu foyoŋ ka ku tonton daŋga: sarendi cere se yoŋ, cere beerendiyoŋ, margusina, partiyey baayediyoŋo, boro mu yedda ndu feyãkey, gaakusina, baani gorey wkc.
Deemokarasi fondey • Votey: kã gu naŋ boro kulu kabo mu huro sennu beera sambuyoŋo ga. • Jama meyrey: hino si kala labiizey se, i nu gofonduma no amaanu a mu a gaayi. • Jama baayoŋo ndu borey kã su ba alhakey: hino si kala jama borey kã vote se, wey
kã manu du mo i mu i alhakey kosorey. • Meyrey tira: meyrey tira noŋ gu ci hiniey ndu nõgey kã me gofonduma gu mey ku key;
ngu mo noŋ gu labiizey kulu alhakey batu. A gu naŋ i mu fondey kã I sambu gune halu i go ku meyrey tira gana kã gu naŋ i mu meyrey tira cimendi.
• Hiniey feyfeyyoŋo (dipitey huwo, gofonduma ndu zuuzukoyre): borey kã ga sappey vota te (dipitey) su goyo te (gofonduma); borey kã gu seriyey te mo go no i mu du ku goyey te a mu boori.
• Seriya ndu borey sasabendiyoŋo: gofonduma sappey hima ku saba, i mu su baarabaara daŋ borey game.
• Ciitohuwey mu bara ngey bon gorey ga: ciitohuwey manu hima ku baarabaara te, i mu i fey mo ndu meyreyhu cindo.
• Faajikaarey mate kã nu ba: boro kulu mu ci hay kã gu kaanu a se, mu seleŋ misu kã ngu ba, alhabarey sambukey ma ci hayey kã i ba, borey ma ngey margey te mate kã i ba.
• Soojey yedda jama borey hino ga: soojey mantu boro kãyoŋ se i vote no,yadin ga jama hino noŋ gu i deberi
• Parti boobow ndu vote jinekeyante kã si ndu tilasendiyoŋ: parti booba game ga vote sindu boro fo tilasendiyoŋ, boro kulu gu vote, cimi voteyoŋ no, kã su te tugurey ga.
• Jama jiney: I mu hay kã jama kulu wone no hellesi. • Kabe dãyoŋ: labiizey mu kabe daŋ labo goyo ga. • Alhakey keyendiyoŋo hino: hiniey gu goy ndu alhakey, yadin ga hino sappey kulu hima gu
meyrey tira, labey ndu cere game waafakeyyoŋo fondey ndu labo tiru cindo gana a mu boori. • Hino barmeyyoŋo: i gu ba demokaraasiya fonda ga, hino mu barmeybarmey a mu su goro boru folloŋ kabe ga waatu kulu. • Labiizetara hawgeyyoŋo: labiize kulu hima gu bey ngu bon se, wala borey kã i suuban mu
bey fondo kã ga i go ku jama arzaka daŋ, bora kulu mo mu goyteerey tilasendi i mu ngey goyey te a mu boori.
• Wkc.
D
EE
MO
KA
RA
SIY
A N
DU
ME
YR
EY
HE
NN
O
84
Dumbari 1: Deemokarasiya
Deemokarasiya tirey a huwey ndu a goy jiney Tirey wey, huwey wey ndu goyey wey gu hinie ku cebe kã deemokarasiya gu huna: Ganda ga: Afiriki adamiize alhakey ciiti huwo, CEDEAO ciiti hùwo, dipitey huwo kãyoŋ no tu hu beerey. Afoyoŋ mey go no daŋga labo sasabendikey, adamiize alhaku boŋ yaamarukey, adamiize alhakey boŋ labo ga sappa, wkc. I gu hini ku barmey labu ku koy labu. Meyrey tira: a gu labiizey alhakey hellesi, a gu hino borey mo meyra cebe i se. Zuuzey hino: a hima ku bara ngu bon gorey ga; ngu no tu deemokarasi gẽgo. kanbey gondu marganeyyoŋ sanda koyre ga yaamarkowyoŋ, perfe do goyyoŋ, komino woneyoŋ kã ga konseyyoŋ go. jama borey: i gu te boro kãyoŋ gu hino kakow amma i gu hini ku hure hino borey game ga ku i sasabendi. aLhabaaru sambukey: i hima ku bara ngey boŋ gorey ga. I goy beera no tu i mu labiizey ndu hino borey ka alhabaaru ndu poltiko do hare sendey. Referandommo: a gu naŋ labiizey mu vote ku ci ngey diyoŋo poltiko fondo fo ga, meyrey tira fondo ga, wala dipitey huwo senni. Bora kulu mu kabe daŋ arzaka hawgeyyoŋo ga: a nafey no tu bora kulu mu kabe daŋ hawgeyyoŋo ga ndu sappey sambuyoŋo ga.
Deemokarasiya sendey ganda ga Deemokarasiyo no gaabiyoŋo ndu a jinekoyyoŋo CEDEAO ganda aa gondu sendeyyoŋ
Jaŋ ku tiru beyyoŋ: jaŋ ku tiru beyyoŋo kã go CEDEAO labu boobow ga gu labiizey gẽji i mu ngey alhakey bey, i mu i ceeci, halu i mu hure labo goyey ga. Wodin se labey hima ku nooro tonton cewendo fonda ga. Ngu ga deemokarasiya no gaabiyoŋo gu tabbati labey ga. Dumi feyãka: newo a gu hima i mu kookari ndu naamey kulu beerendiyoŋo, borey mu hure cere
ga ku te afo, ku marganu ndu baanigorey cewo ndu fitiney hawgeyyoŋo boŋ; Jaŋ ku goy ndu nafu hayey kã go labo ga: wodinyoŋ nduniya labey mu margan ku te afolloŋ
yoŋo ku ba ku a hasara. A gu hima i mu hawgey ndey daŋga labo arzaka. Soojey mu hino sambuyoŋo: meyrey tirey manu yedda ndu sooje mu hino sambuyoŋo deemokarasi ga. I gu hima ku a gẽji no zama labiizey hinine noŋ gu hini ku kande barmeyyoŋ deemokaraasi ga. - Hino sambuyoŋo kã ga i gu meyrey tirey barmey. - Talkutarey gu deemokarasiya keyendiyoŋo gẽji zama a gu cewyoŋ henno gẽji, a gu labiizey kabe
daŋ goyo gayoŋo gẽji, a gu zamba goyo mo baayendi. Yẽjey kã poltik fondey gu kande votey waate ku labey daŋ cere ga, a gu te mo lakkaltuney
Hay CEDEAO labey ga. Meyreyhuwey sindu gaabiyoŋo: zamba goyo ma ga, meyreyhuwey sindu gaabi, a gu deemokarasiya
gẽji. Goy ndu kunuhenno gu hini ku I no gaabo .
85
Hino daarendiyoŋo: adamiize alhakey taamuyoŋo, meyrey tirey barmeyyoŋo, jineboro hiddu daaruyoŋo, wkc.
SIJIREY TIRA
Dumbari 1: deemokarasiya
Dumbaro beyra
I mu darzu fahamendiyoŋo, deberiyoŋ ndu da hennoyoŋ gorendi deemokarasiya taabatendiyoŋo fonda ga.
Cewendiyoŋo ndu dondonyoŋ nafey
1. Borey mu du fahamey ndu cermey ndu fondoyoŋ deemokarasiya fonda ga. 2. I mu deberiyoŋ te kã gu naŋ deemokarasiya mu koy ndu jine, i mu goy ndu hay henney kã
go labo ga ndu nafey kã i gu du borey ga. 3. I mu cewendiyoŋo te dogoney fondu boŋ.
4. I mu hannuyoŋ no kã gu deemokarasi no gaabi. Geyyoŋo : guuru 18
Goyjiney/ Cewendiyoŋo hayey / Tirey - Sijirey ndu tirey kã gu cewo gune. - CEDEAO tira - filmey, fotey - Tirey ndu soorey
Sijirey kenendiyoŋo walhã Cewey Hiniayey ndu
waanayoŋey ceeciyoŋey Beyrey kenendey Deberey Waatey
1.
I mu senniize feri Deemokaraasi nafey, fondey ndu a gẽjey
Tirey ceeciyoŋo kunda ga goyo Kande un beyra
Guuru 3
2.
I mu faham ndu hay kulu kã go demokaraasiya ga.
Demokaraasiya tirey, a meyrey huwey, ndu a goyjiney..
Guuru 3
3. I mu sendowuyyoŋ bey. Demokaraasiya baahunendiyoŋo
sendey, labo ga ndu ganda ga. Guuru 2
DE
EM
OK
AR
AS
IYA
ND
U M
EY
RE
Y H
EN
NO
86
Dumbari 1: Deemokarasiya Cewey Hiniayey ndu
waanayoŋey ceeciyoŋey
Beyrey kenendey Deberey Waatey
4
I mu goyyoŋ ci kã gu
naŋ demokaraasiya
mu koy jine
Alhabaaru sambukey nafa
demokaraasiya no gaabiyoŋ ga
Tirey ganuyyoŋ
Faakaara partiyey dimma gaayiyoŋ boŋ
I mu te hay kã gu naŋ votey ma henene
bora kulu se, i mu su te mo yẽje;
Kakow Seleŋ ku ye cere me ga Faajikaarey Filmey laasaabo Dendenyoŋ Goŋ
Guuru 4
5
I mu demokaraasiya
cewendi
Cewendo hayey laasaabuyoŋo;
Cewendo deberey tirey teeyoŋo
Cewendiyoŋo
Neesiyoŋo.
Guuru 6
SIJIREY TIRA
Dumbari 1: deemokarasiya
Dumbaro beyra
I mu darzu fahamendiyoŋo, deberiyoŋ ndu da hennoyoŋ gorendi deemokarasiya taabatendiyoŋo fonda ga.
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo nafey
Vota miso
Cewo boŋo / dendenyoŋo alhaley:
Boro mu fondu hennuyoŋ sambu kã gu vota miso boriyendi.
Waanayoŋ kã i gu ba
WAANAYOŊEY
Beyrey Alhaley (dayey) Deberey (goyey)
I mu vota fondey bey
I mu laasaabu ku di jaŋ ku
deemokaraasi fondey
ganayoŋo won hasarey
I mu yedda ndu hay kã i du
I mu vota tira gana
I mu vota te ndu cimi
I mu du laasaabu henno
I mu vota fondey laasaabu.
Geyyoŋo : guuru 4
87
Goyjiney/Cew hayey/tirey Vota tira, fondo dãyoŋ tira, lokkolo cediraw tira, saruusu goy tirey, votey waate fotoyoŋ, votey
goyjiney (vota adaka, vota tira, porse verbey tira, koso, bikkey, tampoŋo, dawa, ãvoloppo, borey
maayey tira, lakrai, walhã.
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo sijiro cedira
FEYENDEY NASIRAW
GOYEY DEBEREY FƐƐRƐW Cewendikow albora wala
weybora Cewkow alborey / weyborey
Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo
Cewendika: mu cewkey hã ku du ku bey mate kã cine no i gu faham ndu hayey kã boŋ cewo gu te.
Cewkey: i mu tu hãyoŋey se
Hãyoŋ boobow ga boro mu sambu afo Boro fo goy
Cewo soola mu cebe tira fo ga nõgu kã vota bande yẽje te; mu cewkey hã ku i gosi i mu du kufaham hay kã. go tira ga.
mu gune I mu seleŋ tira ga wo kã i di boŋ.
Boro fo goy
Goyey teeyoŋ
kundayey ndu
cere game ga
kunda kulu mu ngu
goyey cebe.
mu cewkey fey kureykurey; mu ne cewkey mu ci mate kã i gu vote mu ne cewkey mu laasaabu vota bande misaaley, fo noŋ gu i te, fo no I gu hay; mu ne cewkey mu ci mate kã i gu te ku i benendi. mu cewkey margu i mu hãyoŋ tengey senney boŋ.
mu ci mate kã vota gu te nda; hala votey gu te (sooley) votey waate (mate kã vota gu te nda); votey bande; mu laasaabu vota bande Yẽjey mefaarey ndu wo kã i gu kande. mu faakarey i boŋ mu hawgeyyoŋo fonda sambu
kundayey goy Beyrey bãgendiyoŋo deberey. Faakaara teyaater keyna
Beyrey
tontoniyoŋo
i no gaabiyoŋo ndu
i dũguriyendiyoŋo
i mu ye ku kaarendi, i mu kubendi, senniize beerey feriyoŋo; vota waatu hĩza; mu di cewkey se i mu votey bande yẽjey mafaarey ndu hayey kã i gu hay ceeci; mu naŋ cewkey mu du fondo hennoyoŋ kã gu sendey din wi; i mu dungurendiyoŋ te walhã boŋ; mu ne cewkey mu hayey wey kulu antum.
mu senney feri: senniize beerey; votey waatu hĩza mu bey votey bande yẽjey ndu wey kã i gu kande ndu i mefaarey mu seleŋ i boŋ. mu votey fondu beery bey I mu ci hayey kã ngey te.
Jama goy Sendey hawgeyyoŋo deberey
D
EE
MO
KA
RA
SIY
A N
DU
ME
YR
EY
HE
NN
O
88
Dumbari 1: Deemokarasiya
FEYENDEY
GOYEY DEBEREY Cewendikow albora wala
weybora Cewkow alborey / weyborey
Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo
mu cewkey hã: I mu ci votey fondey; I mu ci sendey kã i ga hini ku du
fondu fo kulu ga; I mu ci mate kã i gu te ku i
benendi.
mu yaamarey gana Boro fo goy
Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo
mu ne cewkey mu metaasu boobow te kã gu koy ndu: Porpuganda; votey; vote kã bande sindu fitina
mu metaasey te vote cimi wone kã sindu yẽje ndu zeytarey boŋ.
Boro fo goy
89
Dumbari 2: Meyrey henno
Dumbaro beyra A mu fahamey, deberey ndu da hennuyoŋ gorendi meyrey henno fonda ga.
Cewenduyoŋo /dendenyoŋo nafey
1. Borey mu du fahamey ndu fonduyoŋ meyrey henno boŋ 2. i mu deberiyoŋ te kã gu naŋ meyrey henno mu koy jine, kã ga i gu alhaali henno kã go
labo ga no gaabi, ndu dumidumey alhaali henney 3. i mu cewendiyoŋ te kã gu naŋ meyrey henno mu duumi 4. i mu da hennoyoŋ no kã gu naŋ meyrey henno mu duumi
A Beyrey :
Sendey kã zamba goyo gu kande laasaaboyoŋo, ku cebe kã CEDEAO ganda ga borey
alhakey cekeyendiyoŋo gu sendi. Wone gu cebe kã meyrey henno gu gaabu. Meyrey
henno senniizo i manu a ka kala Ingilisi labu arzaka fondey beyrey ndu saruusi cewyoŋo
beyrey ga. 1990 no nduniya banco beero nu a bãgendi, ku fahamendi kã wodin hinine
noŋ gu naŋ labu mu koy jine.
Meyrey henna maana
Dũguriyendiyoŋ ga, i gu hini ku ne kã a maatu kala murgussiney kã go labo jineborey ndu talkey game ga labu hawgeyyoŋ fonda ga kã gondu:
- Meyreyhuwey kã i gorendi deemokarasiya fonda ga; - Meyreyhuwey goyey kã gu labo hawgeyyoŋ tirey gana. - Labiizey kã gu labiizetarey, ndu deemokarasiya fondey ganayoŋ ga kabe daŋyoŋ.
"Meyrey henno mantu kala fondey, kundayey, alhabaarey ndu lakkal daŋyoŋey marganta, kã gu naŋ
labo, meyreyhu wala saruusu beeri hilu kã dumi no goy mu te ku boori."
Meyrey henna fondey
Deemokarasiya fonda ga meyra gondu fondu taaci (4)
Tiŋey: mate kã a gu labo borey gune no, a gu labiizey gune. CEDEAO labey nu ngey goyey fondey
keyendi noŋ gu margan ndu adamiize alhaku batuyoŋ marganey cedirey; sindu mate kã i nu nduniya
adamiize alhaku batuyoŋ ndu waafakey foyoŋ gaayi nda. Day hala ku daŋ sohô, sendeyyoŋ go no kã
zamba goyey noŋ gu kandey ngey ndu adamiize alhaku taamuyoŋ cindo.
Wodin gu cebe kã, mantu deemokarasiya fondey keyendiyoŋo hinine noŋ gu meyrey henno jaŋey benendi.
A gu tilasu no jineborey ga, i mu lakkal daŋ labo cedira tirey borey mu i gana, ciitey mu te cimi boŋ,
meyrey tirey ganayoŋo fonda ga.
DE
EM
OK
AR
AS
IYA
ND
U M
EY
RE
Y H
EN
NO
90
Dumbari 2: Meyrey henno
Labiizey hima ku faham kã hayey kã ngey gu hã gofonduma do manu hima ku bisa a gaabo; a ciya borey do
hayey no, goyjiney wala nooro do hayey fahamey no , a hima borey mu duwey lakkal ga.
Wone ma ga labiizey hima ku du labiizetarey fahamey. Ngu no tu: « yedda, naaney, nduniya laasaabo, ndu
goyyoŋ kã yoŋ te dooney borey baahuna ga, kala naŋ kã i te borey se duumi hay ». J. Pershoor, Civitas
marga, Mexico kwaara, Sektambur, 1999.
Jama borey margana hima ku goyyoŋ te. I hima ku ngey kabe daŋ alhakey mu key, labiizetarey ndu borey
alhakey boŋ wensiyoŋo ga, ndu baanigorey ndu deemokarasiya mu key. I hime mo ku kabe daŋ alhabaarey
kã go sayyoŋo ga; i nu tãgam ndu goyey laaley ndu taaliteekey jaŋ ku diyoŋo, ku margan nda, i mu ngey
boŋ yoŋ te korey kã gu bõbaaney batu.
Kaarandiyoŋo: A gaabo no tu alhabaarey windiyoŋo kã mantu ndu taali. Hay kulu, borey kã a gu gune ku
hini ku maanu a, yadin meyrey huwey mo alhabarey gu naŋ borey mu senney cedira gana. Labo jineborey
gu hini ku me daŋ hebey nooyoŋo ga, jangaley taayoŋo ra, ndu borey baafuney boryoŋdiyoŋ ra.
Da gomnato ga ba nga teerey ma boori, kala a ma cin ga borey laabaarandi ndu sankey, kwaarayyoŋ ndu
borey ma sankey beyyoŋ ma ga. Nga ga no i ga du borey ma kabe daŋ labo goyey ra.
Labu kã ga goy ndu alhakey: ciiti fondey hima ga goy ndu cimi, labey goy tirey mo ma kay
cimi bon waanawaana tirey kã i te adamiizey alhakey bon.
Gaakasinay: Alboro ga weyboro ga hima ga mo daŋ sankey sambuyoŋ ra ngey bon se, wala i
bereykoyney ma me daŋ i se. Kabe daŋyoŋ hanna ga sintin ndu i mu nan borey ma ngey margey te,
i mu salan hayey kã i ba, kã sindu lakkaltunay. Borey hiniey mo ma nan i kabe daŋyoŋo ma te
nafa sankey sambuyoŋ ra. Silmankayna, borey ga hini ga te sata kã ga koy ga hâ (ceeci) wala
kã ga dogonay yoŋ te, ga hino tilasandi a ma sendey yoŋ bonza jama se, wala i mu di borey se i
ma ngey sendey din bonza. Satey kã go ngey bon gorey ra (ONG) ga hini ga goy wone yoŋ te.
91
Afiriki weynukaŋa ga, meyrey henno sendey.
CEDEAO gondu soolu hennoyoŋ meyrey henno gorendiyoŋ ma ga:
Waafakey A/SPl/12/01 deemokarasi ndu meyrey henno woney kã tonton waafaka kã te fitiney
kosoreyyoŋo, i hawgeyyoŋo ndu i saaliyoŋo , baanigorey ndu lakkalkeney fondo ga;
Waafaka kã i te borey koy ku yeeyoŋ mu dogon se, nõgorey alhakey keyendiyoŋo kã i
sambu jiiri1979;
Waafaka kã te labiizetarey fondey gaayiyoŋ boŋ jiiri 1982.
Hayey wey kulu su gẽji, sendeyyoŋ go no:
Zamba goyo kã su ben: a gu cindi labey ga koyne; zamba goy kã borey gu di ndu gandugandu
weney kulu go arzaka ceeco fonda ga, borey baafuna ga ndu labo cedirawey ndu deemokarasiya
fondey ga.
Gofonduma goyyoŋ kã anterpiriize foyoŋ su te a mu boori ku naŋ I mu ye ku arzaka ka labo
ga;
Cewendiko kã go gofonduma lokkolo ga kã manu jiiro cewo te ku benendi zama se a go ku
bana ku cew lokkol fo ga; kala zãkey mu koy erzame i ma nu di cewi cindo;
Jiney caada kã nu zamba goyo gu kande;
Sendey kã go no ndu boro fo hure jine boro fo nõgoru ga ku hawgey, wala hino won jera kulu
ye huubeerey kabe gayoŋo kã gu hawgeyoŋ jine keyantu gẽji; ngey ndu meyrey henno;
Borey jaŋ ku gofonduma jiney hellesiyoŋo
Sendey kã go borey ndu jiney koy ku yeeyoŋo mu dogon ga: hiddu boŋ wala mo mba labey ga, borey
ndu jiney go sakullu ga.
Meyrey sendey foyoŋ mo go no:
Borey kã se hino go kã gu boro cindo ye bande saruuso goyo fondey ga;
Jaŋ gu kaarendiyoŋ
Mureyyoŋey kã go labey cineyoŋ tira fo yoŋ ga;
Jaŋ gu kwaarandi yoŋ arzaka boŋ;
Jaŋ gu alhakey daahirendi labo ga yoŋo
Hiddey boŋ borey sakulluyoŋ;
WKC.
Ama, wey dine su gẽji halu hõ CEDEAO go margey kã naŋ labey nu cere di ku margan suubanentey ga. Wo
kã i gu ba no tu i mu koy ndu kookaro jine kã gu naŋ meyrey henno, borey mu te sindu labu folloŋ izeyoŋ
ndu borey cere diyoŋo mu duumi. 5. waafaka tira A/SP1/12/01 kã I te deemokarasiya ndu meyrey hennoboŋ, wafaka kã I te fitiney, baanigorey ndu hellesey, kosoreyyoŋo I hawgeyyoŋo ndu benendiyoŋo boŋi. [ en ligne]. Fita kã i feri 15/06/2012). http://www.comm.ecowas.int/sec/fr/ protocoles/ProtocoleadditionnelsurlaBonnegouvernanceetlademoc.pdf
DE
EM
OK
AR
AS
IYA
ND
U M
EY
RE
Y H
EN
NO
92
Dumbari 2: Meyrey henno
CEWENDO SIJIRA TIRA
Tira 4: Deemokarasiya ndu Meyrey Henno
Dumbari 2: Meyrey Henno
Dumbaro beyra I mu misey, hayey ndu deberi hennoyoŋ gorendi, meyrey henno no gaabiyoŋo fonda ga.
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋ da nafey 1. i mu senniizey ndu fondey kã gu meyrey henno gorendi bey ku
boori 2. i mu naamey ndu dumidumey baahunowtara gune/laasaabu ku
meyrey henno deberey gorendi 3. i mu cewendiyoŋo kã gu meyrey henno gorendi te 4. i mu du alhaali henno yoŋ kã gu meyrey henno gorendi
Geyyoŋo : guuru 18
Goyjiney, cew hayey/tirey: - Fahamendiyoŋ cewo sijirey ndu a tirey - CEDEAO tira - Filimey - Fotey ndu deeseŋey - Tirey antumey ndu soora cindey - Internet.
Sijirey kenendiyoŋo walhã Cewey Hiniayey ndu
waanayoŋey ceeciyoŋey
Beyrey kenendey Deberey Geyyoŋo
1.
I mu senniizey ndu
beyrey maaney
bãgendi
Meyrey henno sorhã, a fondey
ndu a tikey
Tirey (fita boŋ
antumey ndu
masin ga woney)
ceeciyoŋo
jama goy
cere no beyrey
–kakow
–faajikaarey
boro wala
kundayoŋ
diyoŋ/gaagusina
ceeciyoŋo
Guuru 2
2.
I mu du meyrey henno goyjiney, a cedira ndu a deberey
deemokarasiya goyjiney ndu
a meyrahuwey
meyrey henno alhaley ndu a
deberey
Guuru 4
3. I mu sendey bey Deemokarasiya sendey, labo ga ndu labey kulu ga
Guuru 2
93
Cewey Hiniayey ndu waanayoŋey ceeciyoŋey
Beyrey kenendey Deberey Geyyoŋo
4.
I mu meyrey henno
gorendi ku goyey sijiri
senniizey maaney
ciiyoŋo
meyrey henno
dumidumey
wkc.
senni fo daŋ batuyoŋ gune ku teeyoŋo Teyaater (cebeyoŋ) cew (siiyoŋ) cew
Guuru 4
5.
I mu meyrey henno
cewo daŋ lokkol
cewey ga
i mu cewendiyoŋo
goyjiney fisi fisi
i mu cewo cedira tirey
antum
i mu cewyoŋ boobow te
i mu beyrey neesi
Guuru 6
CEWENDO CEDIRA TIRA SILMÃKEYNA:
Deemookarasiya ndu Meyrey Henno Dumbari 2: Meyrey Henno
Dumbaro beyrey
I mu misey, hayey ndu deberu hennuyoŋ gorendi, meyrey henno no gaabiyoŋo fondo ga.
Cewo boŋo
Meyrey henna fondey, a tikey ndu a sendey.
Cewendiyoŋo nafa
WAANAYOŊEY
Beyrey Alhaley (dayey) Deberey (goyey) I mu meyrey henna fondey ndu
a tikey bey
I mu meyrey henna sendey bey
I mu meyrey fo cedira fisi
I mu su feysam
I mu faham hala i gu yedda I
mu cimo fondey gana
i mu meyrey futu sendey fo
tuusu.
I mu hãyoŋ te kã gu meyrey
henna fondey gana.
I mu sendey kã ga i bey
hawgeyyoŋo sijiri.
Geyyoŋo : guuru 2
D
EE
MO
KA
RA
SIY
A N
DU
ME
YR
EY
HE
NN
O
94
dumbaru 2 : meyrey henno
Ministero kã gu hawgey ndu cewendo won kabina boorey maayey tira
Zemmo, Ma ndu baabu ma
Goyo Cewo kã dumo a te alboro/ weyboro
Ekwe Abiyola Saruuso jine bora ENA won dipolomo A
Ekwe Nestor Antumkey albera Empo won ẽspektero generalo A
Koffi Greguware Kã gu dõtey te DESS GRH A
Ekwe Alimatu Bora ka gu hawgey ndu
Nooro
Tarikey ndu labo beyyoŋo
cewendika
W
Ekwe Kossiwa Kabina albera Zãku keyney lokkolo directero W
Karama Toffa Sofero Mooto zurendo tira Permi B A
Dieng Henri Saruso kã gu Tirey fey
won albera
Lokoliizebeera cewo A
Wala Henriyette Jine bora Sekeretero Gaham hãseyoŋ dipolomo W
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo sijiro cedira
FEYENDEY GOYEY DEBEREY Cewendikow albora wala
weybora Cewkow alborey / weyborey
Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo
Cewendika gu:
hãyoŋ te ku di nõgu kaŋ
cewkey to senniizey kã i gu
cew fahama se;
Cewkey ga: tu hãyoŋ se;
hãyoŋ kan, jebey
gu ba
boro hinine goy
Cewo soola hayo wo sijiri cewkey se:
Ministerey margana bande
hebu 2, labokoyo hãyoŋ
bande no cewendiyoŋo
ministero, Ekwa Hassan, nu
ngu saruuso goyteerey
maayey tira ka tarey (tira
gune). Tiro wo fattuyoŋo
bande no parmiyel ministero
nu fahamey ceeciyoŋ tira
samba ministaro se;
tu hãyoŋey kã borey te se
mu maayey tira gune ku boori fahamey ceeco hãyoŋo te;
Jama ga
95
Goyey teeyoŋ
kundayey ndu cere
game ga kunda kulu
mu ngu goyey cebe.
cewkey margan kundakunda, afo
kulu gondu boro 5 wala 6;
goyo fondey/cedira ci;
mu tira fisi ku di hala bora cewo ndu
a goyo gu cere gana; ci hay kã se parmiyel ministero nu
fahamey ceeciyoŋo tira te;
i gu laasaabuyoŋ te sendey
hawgeyyoŋo fonda ga;
mu tira fisi kundu ku koy
kunda
sandey bey
sandey hawgeyyoŋo
laasaabo te
Jama ga goyo
(jama kulu ga ndu
kunda ga)
Beyrey tontoniyoŋo
i no gaabiyoŋo ndu i
dũguriyendiyoŋo
kunda goyo toonendiyoŋo jama
do soola
cewkey alhabaarey tonendiyoŋo
meyrey laaluyoŋo ci keynakeyna
fondey wey ga: borey meyra; arzaka
meyra poltiko meyra labiize kabe
daŋyoŋ jama goyey ga;
beyrey tejey dunguriyendi;
meyrey henno maana ci;
meyrey henno alhaley ndu a fondey;
Meyrey henno sendey.
kunda goyey cebe:
meyreyfuto boŋ
(almuyaani folloŋ hinii,
hinii kã su alboro wala
weyboro beerendi, jaŋ ku
nafa ndu borey);
Taaley kã meyrey futa gu
kande boŋ;
ci hay kã ngey gu te halu
ngey noŋ go ministuro
nõgo ga;
tu hãyoŋey kã i te
meyreyfuto foyoŋ boŋ se;
hure zaariŋo beyrey
dunguriyendo teeyoŋo
ga
Jama ga goy
(kundu beeri ndu
kundu keyna ga)
Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo
ne i mu lokkolo gaham baani kunda
wala kunda fo sijiri;
ne cewkow fo kulu mu ci suubano
mefaro
gu lokkolo cedira
gune ku gaham baani
kunda sijiri
Boro hinine/folloŋ goy
Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo
gu walhâ sijiri kã cewkey gu toonendi
no tu meyrafutu dumey kã ngey go ku
di ngey baafuna ga (almiyaano,
lokkol, kura, koomino ganda wala
labo ga) handu hĩza ga (alhaley, i
mefaarey ndu wo kã i kande fondey) i
gu ci mo hay kã ngey gu te ku alhaali
fo kulu benendi.
goyey kã i nu a no te;
ndu a te handu hĩza, a
gu borey alhabarendi
goyey kã a te.
Boro hinine/follon
goy
gune ku teeyoŋ
D
EE
MO
KA
RA
SIY
A N
DU
ME
YR
EY
HE
NN
O
96
INTERNET BOŋ CEWO: DEEMOKARASIYA NDU MEYREY HENNA Dumbaru 1 : deemokarasiya Senniizey feriyoŋo
- http://www.universalis.fr/encyclopédie/democratie/ - http://aceproject.org/main/français/ve/vec05b1.htm
Dumbaru 2. Meyrey henno http://www.comm.ecowasɨnt/sec/rfr/protocoles/protocoleadditionnelsurlabonne gouvernanceeetladeemoc.pdf
Deemokarasiya
(Soora kã Daŋiel Ganie, Paari I barsuta poltik cewendika te)
Deemokaraasi wo politik cedira soluyoŋ zeenu no. Maana kã Abraham Lincoln nu a no no tu "labiizey meyra
kã labiizey gu te labiizey ma ga". Poltik sijiri kulu ga no labiizey meyyoŋ go. Labiizey no tu jama kã go ku
baahuney cere ga, labu gande follõka ga. Nõgu kã demokaraasiya sijira gu fey ndu sijiri cindey no tu kã ngu
wo ga, borey kã i gu mey dey no tu borey kã go ku mey, zama i gu i daŋ vote kulu kã gu koyra gune sambuyoŋo
saawarey ga. Wodin se no i gu ne deemookaraasi gu labiizey nafa fondey keyendi.
Borey go ku ngey boŋ hã mate kã deemookaraasiya ga i gu labiizey daŋ meyra ga. Za doŋ, dumey kã se i gu
gareekey waate, kala a mu ka ku to jiiru zambaru 1 ndu zãgu 9, Uni kã ga i gu sariyey daŋ batu, dipitey huwo
ga, halu i gu i sambu, hinino se no i gu hinii deemookaraasiya gana. Votey kã i gu te ku boro guriguriyoŋ
suuban ku meyra daŋ i kabey ga wo mantu deemookaraasi fondo no. Meyra kã go labiizey bereykoyney
kabe ga hinine noŋ gu deemookaraasya fondey gana. Yadin ga, sohõ, votey kã labiizey gu te ku ngey
beyreykoyney sambu wo deemookaraasiya fonda no. Swis koyre foyoŋ hinine no ku bandu deemookaraasi kã
sindu wakiili suubanyoŋ.
Meyrey fa, sariya, teere, naamu ndu waakiili dumidumiyoŋ noŋ go deemookaraasiya ga. Beyreykoyney noŋ gu
fondey kã borey hime ku gane ka, ngu mo noŋ gu naŋ borey mu goy ndu poltik fondey. Beyreykoyney ma ga no
tãgami boobo go ga te, poltik fondo zeeney gaayiyoŋ wala ga i barmeyyoŋ do hare. Beyreykooney saleŋ gumo
fondey kã gu deemookaraasiya cine boŋ. Ngey no tu sariyey, meyrey huwey ndu meyrey laasaabey.
I nu jãceyoŋ boobow te deemookaraasiya dumidumey kulu se, ku afo kulu taaley ci ku du ku barmeyyoŋ henno
daŋ a cedira ga. Iri gu haw ku di tiru wone ga sohõ deemookaraasiyey cedirey alhaley baayoŋo kulu.
97
Wodin fonda ga, labey beyreykoyney mu naŋ i mu deemookaraasiyey cedirey ndu i laasaabey daŋ
cere ga. Bereykoyney din ga no i gu jeeri ku deemookaraasiya dumidumey fisi. Deemookaraasiyey
jãceyoŋ boobow go adamiizey baahuna boŋ cewo guusey ga. Cewo guusey wey gu hini ku fondey kã gu
deemookaraasiyey ndu meyrey laasaabey marganta cebe.
6.Gaxie, Daniel. «deemokarasiya». In Encyclopédia Universalis [ En ligne]. (fita kã i feri 15/06/2012)
D
EE
MO
KA
RA
SIY
A N
DU
ME
YR
EY
HE
NN
O
99
«Mantu i mu borey kã nu taali beerey te weyborey se jukkeyoŋ hinine ma ga no i nu labey ndu kundey
tilasendi i mu taali beerey toonendi borey do. A gu bokintarey tabbatendi labo ga. Halu borkintarey si no, baanigorey su te. Jaŋ ku taali teekow jukkeyoŋ gu labey kã ga baano ye ku ka gẽjey nakkasendi, ku fîtina ndu baarabaara daŋ i ga. A gu lakkaltuney ndu baarabaara gorendi labo ga, a gu weyborey mo daŋ saali
laalo ga kã no tu wãgey tunyoŋo. Ellen Johsɔn Sirleaf (weyboro jina kã te labujine bora Liibeeriya ndu Afirikio ga)
« Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋey keyendo fahama, wãgu waate, gu naŋ baanigorey ndu a no gaabiyoŋo mu tabbati duumi kucum ».
Nduniya labey marganey beera .
TIRU 5
ADAMIIZEY SAAYEY
SASABENDIYOŊO,BAANIGOREY NDU
JINE KOYYOŊ GORENDO CEECIYOŊO
100
Adamiizey saayey
sasabendiyoŋo
keyendo, Baani gorey
ndu Jinekoyyoŋ gorendo
ceeciyoŋo
1- Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo
2- Adamiizey saayey sasabendiyoŋ, baanigorey ndu jinekoyyoŋ sendey
sintino
I baayoŋo kulu, alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyoŋdo wo
laasaabu no kã borey miila ga, weyborey hinine no a gu gune.
Tiru fo no ku fatta ku ci nõgu kã laasaabu laalo gu hinie koy ndu
ganda wala nduniya kulu.
Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo wo bahuney
laasaabu no kã tu feyãka kã go borey ndu cere game ga, dumi
ndu cere game, talkutarey wala arzaka, albere wala zãka ndu wkc
do hare cebe. A gu kundey bisendi cere. Alboro ndu weyboro
sasabendiyoŋey keyendo wo gu kande adamiize hawgeyyoŋ ndu
a jinekoyyoŋ, lakkalkeney gorendo ceeciyoŋ fonda ga.
Wodin bandu, mba kã jiiri bandey wey wãgey zebu Afiriki
waynukaŋa ga, lakkalkeney ndu baanigorey mu sĩgow ku boori go
borey se sikku ga. Borey kã gu hawgey baanigorey mu tabbati
labey kã ga wãgey ben go ku kookari ku wãgey kosorey, ku
waafakey daŋ borey ndu game cere ga, ku labey cin, ku baani
gorey, deemookarasiya ndu meyrey henna fondey no gaabi.
Mba kã alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo laasaabo gu
boro boobow gune, weyborey ndu zãkey dey no wãgey gu
taabendi gumo. Hakiika, baanigorey su te halu mantu weyborey
ndu zãkey noŋ gu hure a ceeciyoŋo ndu a no gaabiyoŋo fondey
ga. Senney wey, CEDEAO weyborey baanigorey ndu lakkalkeney
gorendo sootiya kã i sambu 2009 Abija margana sooluyoŋo ga. I
gu cebe kã i hima ku weyborey daŋ baanigorey hawgeyyoŋo ndu
wãgey wiiyoŋo fondey ga.
101
Amma, weyborey su hure arzaka ndu baahuna fondey boriyendo
guna ga, halu i si ku ngey bumbey ndu i nafey fondey laasaabu.
Wodin se no CEDEAO alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo huwo
nu baanigorey ndu lakkalkeney ndu ngey sijirey baayendi. Anniyo
wo se no i nu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋey keyendo
fondey tiro wo te kã gu key ku alhaali henno no baanigorey ndu
jinekoyyoŋo boŋ. Dumbari hĩka ku bara tiro wo ga
• Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey
• Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo, baanigorey ndu jinekoyyoŋ sendey
Dumbaro Beyra I mu alhaley ndu beyrey kã go alboro ndu weyboro
sasabendiyoŋo fondey ga daŋ baanigorey ndu lakkalkeney no gaabiyoŋo nduniya ga.
Dumbarey:
Dumbari 1. Adamiizey saayey sasabendiyoŋo fondey Dumbari 2. Adamiizey saayey sasabendiyoŋo, baanigorey ndu
jinekoyyoŋ ceeciyoŋo sendey.
102
Dumbari 1. Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo
Dumbaro beyra
I mu du senniizey ndu alhaley kã go alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo gune
Cewendo nafey 1. I mu senniizey kã go alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo fondey ga bey
2. I mu cewyoŋ te kã gu dira alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo boŋ 3. I mu du alhaali henno kã gu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo tabbatendi.
Cewey boŋo:
Senniize sendey feriyoŋo
• Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo
Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ: senniizey wey noŋ gu cebe margasiney ndu feyãku boobow
kã go alboro ndu weyboro game. Feyãku foyoŋ kã go i game gu hini ku barmey halu Geyyoŋo ku
wala bine halu i hun naamu fo ga ku koy afo ga.
• Alboru tara walu weyboru tara: a su barmey, boro gu hay nda no
• Alboru tarey walu weyboru tarey: senniyoŋo dey no kã borey daŋ cere game kã gu hini ku barmey Geyyoŋo wala nõgey ga
• Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo: alhaali henno no kã gu naŋ i mu alboro ndu weyboro saayey sasabendi arzaka ndu jinekoyyoŋ fondey do hare
• Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo: alhaali henno no kã ga borcintarey daŋ alboro ndu weyboro game.
• Alboro ndu weyboro ma saba capcap: alborey ndu weyborey kulu mu cew, cewyoŋo fondey kulu ga
• Alboro ndu weyboro game ga feyãkafeyãka: baarabaara kã i gu cebe alboro wala weyboro se
• Alboro ndu weyboro boŋ laasaabu laaley: laasaabuyoŋ no kã i gu te alboro wala weyboro boŋ ku cebe kã Irkoy no nu alboro bisendi weyboro; i su ne jama baahuna fondey keyendo no ku I goyey fey.
• Meyrey duure: hinii, meyra ga hureyoŋ, suubanyoŋ, faaliyoŋ, bõduuru no gaabiyoŋ.
• Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo fondey
Cewo wo ga no i gu alborey ndu weyborey nafa fondey, i goyey ndu i murgusina laasaabu. Fondey
wey, fondu beeriyoŋ no kã gu koyra wala labo jinekoyyoŋo boriyendi, a gu labo wala labey
margamarga sijirey boriyendi.
A
DA
MII
ZE
Y S
AA
YE
Y S
AS
AB
EN
DIY
ON
O K
EY
EN
DO
103
Dumbaru 1. Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo
Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ go arzaka ndu baahuney fondey kulu ga, boro fo wala jama
wone.
Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo fondey won tariko :
1950 no i nu kompaŋi beerey (nduniya bãku beera ndu nooro hu beera) gorendi. Labey cinuyoŋo
ndu i hãseyoŋo waatey no. Wãgey ben hawsabanda ga, labey kã go annussarey meyra ga mo go ku
gune misu kã ngey te ku du ngey boŋ. Hala weyyoŋ gu te ku te, garu i nu weyborey baani fondey
hawgeyyoŋo kunda gorendi 1946.
1960 huroyoŋo waate no kundayey go ku gune, nduniya kulu ga, ku ngey ciito fondey do hare alhakey keyendi:
• Gorey henna fondey • Laasaabu hennuyoŋ kã gu weyborey daŋ jinekoyyoŋ goyey ga • Weyborey daŋ jinekoyyoŋ fondey ga • Weyboro ndu jinekoyyoŋ: weyborey fotooco go ku koy ndu jina,
Weyborey daŋ jinekoyyoŋo goyey ga nafey: i gu weyborey daŋ jinekoyyoŋey fonda ga beyra/fahama laasaabu zama ngey ndu alborey woney gu fey; Weyborey daŋ jinekoyyoŋo nafa no tu: i gu sijiri hennuyoŋ gorendi weyborey ma ga, kã gondu i se nafa; Weyboroyoŋ kã gu ngey boŋ ga, i tãgam no ndu sendey kã alborey goyjaŋa kande i ga. Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fonda gu boori sasabendiyoŋo kã adamiize alhakey keyendi nafey do tooyoŋo se, a gu boori mo duumi jinekoyyoŋ deberey gorendo se.
1990 no batama hawgeyyoŋo, borey, arzaka ndu naamey duumey jinekoyyoŋo fondey mu cere
gana se, i nu lakkal ye weyborey daŋ jinekoyyoŋo goyey ga ndu i sasabendiyoŋo ndu alborey ga.
Peekẽ 1995 margana kã i te weyborey mu zaabiyoŋo boŋ no alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ
fondey ndu jinekoyyoŋ toonendi borey do. Weyborey mu key ngey boŋ ga, ndu borey wala kundey bisu cere benendiyoŋo ma ga no i nu margana te.
Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondo wo deberi teji no kã gu feyãkey kã go alboro ndu
weyboro wala arwasu ndu hondi game ga cebe.
• Fondu follõka ganuyoŋo/mainstreaming : Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ fondey wey deberiyoŋ no kã gu adamiizey sasabendiyoŋey keyendo no gaabi. A go alborey ndu weyborey sasabendo jinekoyyoŋo deberey ndu a goyey ga. Wodin bande mo, a gu naŋ weyborey ndu alborey mu hure jinekoyyoŋ nafey keyendo ndu i boriyendo dira ga, i mu du I kulu boona bõjiney laasaabu.
104
Diro wo gu kande i mu gofonema kã jinekoyyoŋ goyey go ku te alborey ndu weyborey se, nõgo kulu hare, gune ku boori/fisi. Hala i gu senney sambu, nafey, deberey ndu arzaka feyyoŋo boŋ, i hima i mu fisiyoŋo wo te.
Goy feyyoŋ ndu margusina kã go borey game ga
ALBOREY NDU WEYBOREY GOYEY
Jiney teyoŋo do Tontoniyoŋey do Jama goyey do Jiney ndu goyey: cewendiyoŋo, taayoŋ, taamuteeyoŋ ....
Ize hayyoŋ ndu naamey gorendo: ize hayyoŋ, hoorey keynu teeyoŋ cewey, goy dendenyoŋo
jama goyey sijiri ku i boriyendiyoŋo koyra poltiko goyey kundey goyey ga huroyoŋ borey hawgeyyoŋo jama goyey hawgeyyoŋo
Adamiizey saayey sasabendiyoŋ boŋ fahamey noyoŋ: alhaali su barmey halu
mantu i naŋ nu deberey kã nu a sĩji barmey . Fondo wone ga i hima i mu barmeyyoŋ daŋ naamey ndu laasaabey kulu ga. Yadin ga i gu hima ku naamey gune ku deberi hennuyoŋ gorendi borey kã gu goyey te ndu windikubera kã ga i gu goyey te ma ga.
Arzaka fondey, labo alhaalo ndu a cedira fondey, diina ndu naamey nõgu margusina kã go
alborey ndu weyborey game ga gorendi, ngey mo noŋ gu ci goyey kã i gisi weyborey se. fondey
wey kã iri kabukabu gu cere gane no, barmeyyoŋ mo gu hini ku hure i ga. Sanda: labu fo gu hini
ku bacerey daŋ alboro ndu weyboro game ga, ngey meyrey tira ga. Bacera gu hini ku kande
hiijey, feyyoŋ, boru tarey, zãkey gaayiyoŋo, hanuyoŋ ndu borey gaakasina.1
1 Massan D’Almeida « alboro ndu weyboro goyo anniya, alboru ndu weyboro sasabendiyoŋo fahamuyonɔ». Funtenikalo sannl 2007. [En ligne]. ;fita kã i feri
15/06/2012. http://www.genreenaction. net/spip.php?article5514
AD
AM
IIZ
EY
SA
AY
EY
SA
SA
BE
ND
IYO
NO
KE
YE
ND
O
105
Dumbaru 1. Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo
Adamiizey saayey sasabendiyoŋo won goyjiney
Marganey beerey kã te Mexico ndu Beijing:
Marganey beerey kã i te weyborey boŋ (nõgu kã i du senno: UNIFEM, Beijing fonda ga)
AIF margana kã te Mekusiko1975
1975
Nduniya kulu weyborey margana sĩgowyoŋo jiire
1976 Nduniya borey margan ku key weyborey se jiiru weya
Owenuzey margana kã te Kopenuhag, 1980
Owenuzey margana kã te Nerobi 1985
Owenuzey margana kã te Bezin 1995
Kã i ka «Senegal won tira kã I antum alborey ndu weyborey sasabendo ma ga » ORGENS, teeyoŋ 2 2008 jiire
Nduniya labey lakkalkeney yaamaruyoŋ marganey sootiyey, Afiriki
weynukaŋa boŋ. Weyborey, baanigorey ndu lakkalkeney boŋ sootiya 1325.
Borey kulu yedda boŋ no i nu sootiyey 1325 sambu oktoobur, 2000, weyborey, baanigorey ndu lakkalkeney boŋ. Ciito ndu poltiko taarikey fonda no kã yedda i mu:
- Weyborey daŋ jinekoyyoŋ goyey ga, - Weyboro ndu alboro sasabendo daŋ baanigorey ceeciyoŋo saawarey ga, - Baanigorey hawgeyyoŋo goyey ga
Nduniya marganey jina kã I te weyborey ma ga zuwĩ hando jiirbu 15 ku koy zuye hando jiibu 2 andusaru jiiru1975
Dumbaro senney : sawuyoŋ, jine koyyoŋ
Weyborey margana jiiru weya kubeyyoŋo STRA sootiyoŋo
sambuyoŋo
Nduniyu -goy marga
nõgoro suubanuyoŋo
1995, septambur 4 ku
koy15
Diɲɛjamanw ka kɛta
106
- Baanigorey ndu meyrey no gaabendiyoŋ wãgo bande.
Goy fondu taaci (4) no go sooti 1325 ga:
1. weyborey mu jiiro sijirey kulu sambuyoŋ ga waanuwaanu:
• Labey, gandey ndu nduniya meyrey huwey ga; • Fitin kosoreyyoŋ, a hawgeyyoŋ ndu a wiiyoŋ deberey sambuyoŋo ga; • Baanigorey fonda ga seleŋ ku ye cere me ga yoŋey ga; • I mu te soojeyoŋ, poliisiyoŋ walu siwiliyoŋ gu hure baanigorey hawgeyyoŋo ga; • I mu te nduniya labey marganey beera marganta se wakiiliyoŋ.
2. Weyborey ndu hõdiyey hawgeyyoŋo gu i wa komyoŋey ndu debericindey kã I gu te i se zama i
mantu alboroyoŋ no se, sindu:
• Waatu kã hayey koroŋ ndu faabuyoŋo waatey ga, ndu nõgorey kã ga borey zuru ku koy ku faabu ceeci; • I mu borey kã gu koy ku baanigorey hawgey wãgey do cewendo weyborey ndu hondiyey
alhakey, ndu faaba fondu cekeyãtey boŋ, hala i gu koy wãgey do.
3. Sariyey ganayoŋo ndu weyborey alhakey keyendo gu i kabe kun futey gẽji ndu:
• I mu ciiti, wãgu ga taali teekow beerey, dumi tuusukey, nduniya labey sariyey taamukey se; • I mu bey kã nõgorey kã ga borey zuru ku koy ku faabu ceeci dine siviley ndu faabayoŋ nõgoru no. • I mu su borey kã nu weyboro wala hondi kom yaafayoŋ daŋ labey waafakey sootiyey ga, zama taaley din ga hini ga te adamiize nakkasandi yoŋ wone, wãgu taali beeri wala dumi tuusuyoŋ; • I mu weyborey alhakey no gaabi kã gu labo sariya fondey gana; • I mu baanigorey ndu wãgu wiiyoŋ sijirey kã weyborey gu sambu no gaabi.
4. Alboro ndu weyboro sasabendo daŋyoŋ baanigorey ceeciyoŋ fondey ga sindu:
• I mu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fonda ga yaamarkoyoŋ daŋ nduniya labey baanigorey ceeciyoŋ fondey ga; • I mu weyborey booney laasaabu sijirey kulu gorendiyoŋo ga. • I mu weyborey kundey sijirey, i boriyendoyoŋo ndu i beyrey lasaabo halu i gu deberi ndu sijiru beerey gorendo.
Wãgey ga weyboro komyoŋ boŋ sootiya 1820.
Sooti lambu 1820 yedda kã weyboro komyoŋ wãgu ga wo fondu no kã gu baanigorey ndu
lakkalkeney gune. Sootiya ne:
• Wãgu soojey kã se malfa go mu hawgey i mu su weyborey kom zaamuyoŋ ceeciyoŋ ma ga; • Kundey kã go ku cere wãgu mu su yedda ndu weyborey komyoŋo, i mu hawgey mo ndu siviley; • Nduniya labey margana ndu kundey kã go ku gune baanigorey keyendiyoŋ fonda ga mu
fondey keyendi kã gu weyborey komyoŋ gẽji. Waafakey/Sootiyey:
• Waafaka kã gu weyborey feyãkufeyãku dumey kulu gẽji (CEDEF) • Afiriki labey adamiizey ndu dumey alhakey waafaka kã gu Afiriki weyborey alhakey gune; • Maputo waafaka
- CEDEAO goy sijiro kã gu naŋ i mu goy ndu labey yaamaruyoŋo margana sooti lambu 1235 ndu 1820 Afiriki waynukaŋey boŋ - Labey fondey kã I sambu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ boŋ deberey.
107
Dumbaru 1. : Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo
CEWO CEDIRA
dumbaru 1. Adamiizey saayey sasabendiyoŋo keyendo
cewo beyrey I mu nafa/goy ndu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋey keyendiyoŋ boŋ misaaley, sennizey ndu alhaaley.
Cewendiyoŋo nafey 1. I mu senniizey kã gu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo fondey ga bey
2. I mu cewyoŋ te kã gu dira alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo boŋ
3. I mu du alhaali henno kã gu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo keyendo tabbatendi.
Geyyoŋo : guuru 14
Cewendiyoŋo goyjiney
- Fahamendiyoŋ cewo sijirey ndu a tirey
- CEDEAO gune ku denden tira
- Filimey
- Fotey ndu deeseŋey
- Tira ndu sooru cindey
- Enterneetu.
Sijirey kenendiyoŋo walhã Cewey Hiniayey ndu
waanayoŋey ceeciyoŋey
Beyrey kenendey Deberey Waatey
1.
I mu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo sennizey maaney bãgendi
sennizey kã gu beyrey wo gune: aIboro ndu weyboro, aIboro ndu weyboro game adilitarey, alboro ndu weyboro mu saba capcap alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey
Tirey (tira boŋ antumey ndu masino ga woney) ceeciyoŋo
Jama goy
cere no
beyrey
kakow
faajikaarey cew filmu yoŋ
Guuru 2
2
I mu faham ndu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ. fondey
Deberey kã go alboro ndu weyboro fondey gana
Guuru 2
3 I mu sendey kã go
alboro ndu weyboro
sasabendiyoŋo fondey ga bey
Sendey kã gu gẽji i mu alboro ndu
weyboro fondey keyendi
Guuru 2
4
I mu goyyoŋ sijiri
alboro ndu weyboro
sasabendiyoŋo
fondey boŋ.
alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ
goyey:
Boŋ ga keyyoŋ./ duumi Iakkalkeney ndu
jinekoyyoŋ.
kabe kunu futa kã i gu te bora se zama
alboro no wala weyboro no
5
I mu goyyoŋ sijiri alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey boŋ.
alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ goyey: boŋ ga keyyoŋ./duumi Iakkalkeney ndu jinekoyyoŋ. kabe kunu futa kã i gu te bora se zama alboro no wala weyboro no
Guuru 2
108
CEWENDO CEDIRA TIRA SILMÃKEYNA:
Dumbari 1: alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey Dumbaro hayey
I mu misaali, haali ndu deberi hanno yoŋ gorendi, alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ fondo ra.
Cewo boŋo Koyra alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ fondey
Cewendo nafa I mu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ fondey ndu senniizey bey a mu boori Hiniey ka i gu no gaabi
Waanayoŋey kã boro hima ku bey
WAANAYOŊEY
Beyrey Alhaley (dayey) Deberey (goyey) I mu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fey ku wanendi ndu alboru tara ndu weyboru tara I mu fahamey no barmeyyoŋey kã go ku hure alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey ga boŋ
I mu sabuyoŋ ndu sasabendiyoŋ fondey gana
I mu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ fondey boŋ senniizey ndu beyrey ceeciyoŋo sijiri henna gorendi.
Geyyoŋo: guuru 2
Cewendiyoŋo goyjiney
- Fahamendiyoŋo, cewo sijirey ndu a tirey
- CEDEAO gune ku denden tira
- Filimey
- Fotey ndu deeseŋey
- Tira ndu sooru cindey
- Enterneetu.
A
DA
MII
ZE
Y S
AA
YE
Y SASABENDIYOŊO
KE
YE
ND
O
109
Dumbari 1: Adamiizey saayey sasabendiyoŋ fondey
Cewendo cedira silmãkeyna
FEYENDEY
GOYEY DEBEREY Cewendikow albora wala weybora Cewkow alborey /
weyborey
Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo
Cewendika gu:
gune ku di nõgu kã cewkey to senniizey kã i
gu cew faham se;
Cewkey gu tu hâayoŋ se;
hãyoŋ kã gondu
zaabu boobow
Boro hinine goy
Cewo soola hay kã gu alboro ndu weyboro sasabendo cebe.
Sindu: alborey ndu weyborey zaariŋo ne: cewkey
mu goyey kulu antum, i mu ci mo wey kã alborey
gu te ndu wey kã weyborey gu hinine ku te
goyey te Kundu ra goy
Goyey
teeyoŋ kundayey
ndu cere game
ga kunda kulu
mu ngu goyey
cebe.
kundey goyey toonendiyoŋo jama do won soola
cewkey alhabaarey kubendo
yeeriyoŋ te cewo senniizey wey boŋ: alboru tara
ndu weyboru tara, alboro ndu weyboro
sasabendiyoŋo, alboro ndu weyboro game ga
sabuyoŋ, alboro ndu weyboro sabuyoŋ cacap,
feyãkafeyãkey kã go alboro ndu weyboro game,
lasaabu laaley kã go alboro wala weyboro
boŋ, alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey
taariko, jama baani gora fondey, direy follõka
cebeyoŋo, fahamey nooyoŋo (alboro ndu
weyboro sasabendiyoŋo fondey boŋ), goyey
feyyoŋo borey ndu cere game ga.
kundey goyey toonendo
jama do
Jama ga goy
Beyrey
tontoniyoŋo
i no gaabiyoŋo
ndu i
dũguriyendiyoŋo
alhabaarey dũguriyendo Fondey wey gana ku
dunguriyendiyoŋo te:
senniize gaabantey
maaney feeriyoŋo;
alboro ndu weyboro
sasabendiyoŋo fondey
taariko teyoŋo;
Jama ga goy
(kunda beeri ndu
kunda keyna ga)
Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo
ne i mu lokkolo gaham baano kunda wala kunda
fo sijire;
ne cewkow fo kulu mu ci suubanuyoŋo mefaaro
(senniize, deseŋ walla sennu sooro)
tu hãyoŋey se
tiru fo teyoŋo
Boro hinine/folloŋ goy
nõgey kã manu te
hãseyoŋo
Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo
hãyoŋey te I mu zariŋo goyey ka cere ga albora
ndu weybora woney waanu wanu
hãyoŋey te cewkey mu gofonduma daŋ kã go ndu
minister 25 I mu su dirgan ku weyborey daŋ.
lokkol zaari goyey
feyyoŋo tejendi/hanse;
fondey ka cewendika
cebe i se gana ku
gofondoma gorendi.
Boro hinine/folloŋ goy
tira antumuyoŋo
Boro bumbo yoyo
Teyaater keyna
110
Dumbaru 2 : Adamiizey saayey sasabendiyoŋo, baanigorey ndu jinekoyyoŋ sendey
Dumbaro beyrey I mu misey, hayey ndu deberi henno yoŋ gorendi, alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fonda ga.
Cewendiyoŋo nafey 1. I mu baanigorey ceeciyoŋo fondey fiso mu te kã ga alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey gu ba. 2.I mu deberiyoŋ gorendi windukubera ga, ku alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey no gaabi 3.I mu cewendiyoŋo kã gu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey keyendo te 4.I mu du alhaali hennuyoŋ kã gu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey keyendi
Cewey nafey Adamiizey saayey sasabendiyoŋo fondey fisiyoŋo
Adamiizey saayey sasabendiyoŋo fondey fisiyoŋo no tu barmeyyoŋey kã goy sijirey kande
weyborey ndu alborey boŋ, kulu su to sariyey ndu sijirey do hare, kurey wala nõgori kulu kã no.
Goyjiney no kã gu kande albahaarey fisiyoŋo ndu deberey teeyoŋo, weyborey ndu alborey mu
du gu hure jinekoyyoŋo goyey kulu ga. I alhakey ndu alborey woney mu saba.
Deberi no kã gu alborey ndu weyborey sakulley ndu i beyrey laasaabu halu i gu sijirey sambu
wala halu i gu goy ndey, i alhakey mu du ku saba, feyãkafeyãka mo mu du ku ben. I gu gune
ku di hay kã boro kulu go ku te wala boro kulu boona gu du ku di nõgu kã baarabaara go.
Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey fisiyoŋo gu hini ku te mefaarey kã gu i alhakey sasabendi.
Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey gu kande hãyoŋey wey, waatu kulu:
- Mey ku ba ku fo te? - Fo nda a go ku a te? - Meyyoŋ noŋ gu du a iribey? - Fo yoŋ no tu alborey ndu weyborey nafey ? fo se? - Mey noŋ gu deberi arzakey ndu iriibey se? - Meyyoŋ noŋ gu ba barmeyyoŋ mu hure cedirawo ga? - Mey noŋ su ba barmeyyoŋo mu te?
Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo sendey kã gu baanigorey ndu jinekoyyoŋo gẽji
ONU ne kã alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey su dira kala weyborey ndu alborey,
arwasey ndu hondiyey goyey ndu i murgakusina boŋ. Naamey, arzaka ndu poltiko fondey no ku
goyey deke afo kulu boŋ. Koyra ga, borey booney ndu wey kã gu himandey noŋ gu kande wãgey i
ga. Laasaabu fo kã Afiriki weyborey cerediyoŋo margana (FAS) te "wãgey ga weyboro ndu alboro
sasabendiyoŋo ndu weyborey kabe kuna futa " boŋ, nodin Singal, Thies koyra ga, 2009, ne kã weyborey si
CEDEAO baanigorey hawgeyyoŋo goyey ga, mba kã i nu cewyoŋ ndu seriyayoŋ te fondey dine boŋ.
AD
AM
IIZ
EY
SA
AY
EY
SA
SA
BE
ND
IYO
NO
KE
YE
ND
O
111
Dumbaru 2 : Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo, baanigorey ndu jinekoyyoŋ sendey
Sariyey hinine su naŋ i mu weyborey ndu alborey sasabendiyoŋo fitiney hawgeyyoŋo ndu i wiiyoŋey te. Halu i gu ba barmeyyoŋ mu te, alborey no i gu no fahamey, alhabaarey ndu cewi henno alhaley wey boŋ:
Feyãkafeyãkey: Pierre Nicola no ku ne " baarabaara su dooru gorey ga halu mantu i naŋ nu a toonendi boro do no".
Cere za ku keyyoŋey (kã i gu te wãgo ga, zama se bora wo weyboro no wala alboro no; zãkey gãgam imu goy wala I mu komyoŋo, wkc). Cere za ku keyyoŋey wey senniizeyoŋ no kã gu laalayoŋ, yẽje, cere konnuyoŋ ndu ibertarey kã gu kande dooru cebeyoŋ. Wãgu ga debericere seyoŋ gu bora kulu gune amma weyboro no a gu taru ku du. Wodin noŋ gu cebe kã sasabendiyoŋ si ku te alborey ndu weyborey game. Cere za ku keyyoŋo gu du weybora zama se weyboro no, wala mate kã a gu du weyboro gu bisa mate kã a gu du alboro. Cere za ku keyyoŋo gu hini ku du bora, a gahamo, a alboru tara walu a weyboru tara wala a lakkalo do hare. Cere za ku keyyoŋ gu hini ku hun gofonduma do hare wala a mu te hay kã a yedda nda (nduniya labey boro hawgeyyoŋ margana UNFPA, Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo kunda do no senney wey hun).
Laasaabu fo kã Afiriki weyborey mu cer diyoŋo margana (FAS) te gu:
• cebe mate kã wãgu gu barmeyyoŋ daŋ alboro, weyboro, hõdiya ndu arwaso margakusina ndu goyey feyyoŋo ga.
• Naŋ kunda kã gu baani gora hawgey soojey mu faham ndu taaley kã i tegoyey gu kande
alborey, weyborey, hõdiyey ndu arwasey ga.
• faajikaarey te hayey kã weyboro ndu alboro game ga goy feyyoŋo gu kande dumdumyoŋ goy
jiney boŋ.
• naamey laasaabu: baanigorey hawjukey hima ku koyra kã ga wãgo go ku te naamey bey, zama naamu noŋ gu weyboro ndu alboro margakusiney fondey cebe.
• tegoy laaley ci ( zãku weboriizey daŋ bãguyoŋo (MGF) kã i gu te za i go kalaasu keyney ga).
• labo seriyey ndu labey margamarga seriyey jaŋ ku cere ganayoŋo ndu jaŋ ku goyyoŋo si ku naŋ i mu labey ga debericere seyoŋ benendi. Haalu wo gu naŋ i mu weyborey (zãka wala dottiija) kom wala i mu taali fo te i se, a gu gẽji mo i mu borey kã nu taaley wey te ciiti mate kã a gu hima nda.
• Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo dãyoŋo sijire hanney gorendiyoŋo ndu tegoyey ga.
Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ fonda ga tegoyey ndu alhaley kã gu baanigorey ndu jinekoyyoŋo cekeyendi.
• Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fonda ga, sijira hima ku feyãkafeyãkey kã i gu te weybora se benendi zama ngey noŋ gu i gẽji i mu ngey hino cebe goyey ga, ngey mo noŋ gu i gẽji i alhakey mu key ku boori. Sijirey kã gu goy ndu alboro ndu weyboro sasabendo fondey no tu wey kã gu fondey wey laasaabu za jinekoyyoŋ goyey deberey, cedira ndu i nafey gorendiyoŋo hane.
AL
BO
RO
ND
U W
EY
BO
RO
SA
SA
BE
ND
IYO
NO
KE
YE
ND
O
112
• Cewendiyoŋo sijira kã gu hawgey ndu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey (za cewo sijirey teeyoŋo do kala a mu koy kalaaso hawgeyyoŋo do) ga no i gu hondiya ndu arwaso kulu cewendi. I gu hime ku goyteerey (cewkey ndu cewendikey) ndu huwey kulu dimma bey, i mu du ku te i se huyoŋ kã gu wasa. Alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey laasaabuyoŋo gu borey no hay henno kã gu borcintarey daŋ borey ndu cere game ga.
CEDEAO lakkalkeney ndu baanigorey sendey
CEDEAO ganda hay waaniwaani boobow no ku naŋ baanigorey ndu jinekoyyoŋo fondey mu fey. cewey fondey wey gu gune:
• votey kã gu kande kosõgu kã gu kande poltiko yẽjey;
• demokaraasiya gorendo ndu a no gaabiyoŋo sendey;
• kunda laasaabu laalokoyney bangendiyoŋo;
• Borey baayoŋo kã sindu alhaalo ndu zãkey baayoŋo labo ga (Afiriki weynukaŋey, zãkey
kã manu to jiiri 20 gu to boro 50 boro zãgu kulu boŋ);
• cewendiyoŋo, goy dendenyoŋo ndu goyo duuro sendey;
• borey cewendiyoŋo do hare booney ndu wey kã i gu hini ku du mooru cereyoŋo. Baani hawgeyyoŋ
ndu cere diyoŋo deberey, ndu borey sasabendiyoŋo kã i si ku no gaabi.
• talakutarey laalo kã gu no jama boro zãgu boŋ boro 50 noŋ go haalo dine ga, a gu to mo boro 60
kã su du dolar 1 zaariŋo ga boro 100 boŋ;
• zuwo ga labo nõyoŋ boobow kã poltiko fitiney ndu wãgey go ku te;
• CEDEAO ganda kulu ga, borey windiyoŋo baanu ga nu doorey, boro neereyoŋ ndu simõgoloy kã
gu sey nõgu kulu;
• malfu keyney go gu koy nõgo kulu;
• poltik sijirey sindu gaabi;
• dumey ndu cere game ga kosõgey;
• doroggo neera tontoniyoŋo;
• wãgey kuuyoŋo.
Goyey wey hawgeyyoŋo fonda ga, i gu hima ku labey alhaalo gune ku du ku goy ndu weyboro ndu
alboro sasabendiyoŋo fondey.
113
Dumbaru 2 : Adamiizey saayey sasabendiyoŋ,
baanigorey ndu jinekoyyoŋ sendey
Cewendiyoŋo ndu dendenyoŋo sijiro cedira
Dumbaro beyrey
I mu nafa ndu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo boŋ misaaley, sennizey ndu alhaley kã gu
baanigorey ndu jinekoyyoŋ gorendi.
Cewandiyago nafey 1. i mu baanigorey ceeciyoŋ deberey fisi alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ fondey ga 2. i mu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo deberey ceeci ku baanigorey ndu jinekoyyoŋ
no gaabi windukubera ga 3. i mu cew te kã gu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey keyendi 4. i mu du hay henno kã gu alboro ndu weyboro sasabendi.
Geyyoŋo: guuru 12
Cewendiyoŋo goyjiney - Fahamendiyoŋo cewo sijirey ndu a tirey
- CEDEAO tira
- Filimey
- Fotey
- Tira ndu sooru cindey.
Sijirey kenendiyoŋo walhã Cewey Hiniayey ndu
waanayoŋey ceeciyoŋey
Beyrey kenendey Deberey Geyyoŋo
1.
I mu du alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey fisiyoŋ goyjiney
meyrey duurey fisiyoŋ walhâ alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey fisiyoŋ walhâ (GAM)
Tirey (tira boŋ woney ndu masin ga woney) ceeciyoŋo Jama goyo cere no beyrey kakow faajikaarey misu cewyoŋ
Guuru 2
2
I mu faham ndu alboro nduweyboro sasabendiyoŋ fondey cedirawo fisiyoŋ
fisiyoŋ fondu dumidumey goyjiney
Guuru 2
3 I mu deberiyoŋ te kã gu baanigorey ndu jinekoyyoŋ gorendi, alboro ndu weyboro sasabendo fondey ga
alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo fondey sijirey gorendo alboro ndu weyboro sasabendiyoŋo goyjiney
Guuru 2
4
I mu alboro ndu weyboro sasabendiyoŋ cewo daŋ lokkolo cewey ga
I mu cewendiyoŋ goyjiney fisi I mu cewyoŋ cedira tirey antum i mu cewyoŋ dumbaru boobow te I mu beyrey neesi
Guuru 2
-
AD
AM
IIZ
EY
SA
AY
EY
SA
SA
BE
ND
IYO
NO
KE
YE
ND
O
114
CEWO CEDIRA TIRA SILMÃKEYNA/SIJIRA
Dumbari 2: Adamiizey saayey sasabendiyoŋ, baanigorey ndu jinekoyyoŋ fonda ga sendey Dumbaro beyrey
I mu misey, hayey ndu deberi hennoyoŋ gorendi, Adamiizey saayey sasabendiyoŋ, baanigorey
ndu jinekoyyoŋ fondey ga.
Cewo boŋo: Adamiizey saayey sasabendiyoŋo fondey fisiyoŋ deberey Cewendo nafa:
I mu Adamiizey saayey sasabendiyoŋo deberey te ku baanigorey ndu jinekoyyoŋ gorendi windukubera ga.
Hiniey kã i gu no gaabi
HINIEY
Beyrey Alhaley (dayey) Deberey (goyey) I mu alboro ndu weyboro hay
henney wala I laaley kã
baahuney alhaako kande fi si
I mu fahamey no barmeyyoŋet kã gu
furu alboro ndu weyboro
sasabendiyoŋo fondey ga
I mu sijiri henna no kã gu
baanigorey ndu jinekoyyoŋ
gorendo te. Sijirey wey mu
alboro ndu weyboro
sasabendiyoŋo fondey gana
(weyborey mu key ngey boŋ
ga; duumi Iakkalkeney ndu
jinekoyyoŋ boŋ; alborotarey
wala weyborotarey se fitina
boŋ.
I mu borcintarey ndu
sasabendiyoŋ daŋ alborey ndu
weyborey game kã gu baanigorey
ndu jinekoyyoŋ cekeyendi
Geyyoŋo : guuru 2
Cewendiyoŋo goyjiney - Fahamendiyoŋo cewo sijirey ndu a tirey
- CEDEAO tira
- Filimey
- Fotey
- Tira ndu sooru cindey. - Internet /internet boŋ cewendo (TICE).
AD
AM
IIZ
EY
SA
AY
EY
SA
SA
BE
ND
IYO
NO
KE
YE
ND
O
115
Dumbaru 2 : Adamiizey saayey sasabendiyoŋ, baanigorey ndu jinekoyyoŋ sendey
Weyborey tuyoŋo Koyre fo no kã gu hima koyru boobow yoŋ: a gondu bõkoyni ndu ngu wande, soojey, alfarey ndu wo kã cindi. Ama koyru no kã ga weyborey su fatta, i si goy kulu te kala hu goyey.
Alborey wey gu hinie ku koy goy. Dey i mu ye ku ka hu alaasao, i mu ngey ŋaaro sambu ku ŋa,
dey i mu cere kubey ngey faada do ku caaca wala ku dara. I su mba laasaabu hala ngey
wandey go ku ma kaani wala i go ku taabi. Hanu fo bine, miso wo to weyborey se. I ne cere se
"Er di hay kã alborey go ku te iri se? halu i ka hu, i kabe ga no deberey kulu go, i gu seleŋ iri ga,
i gu iri kabe kune futa. I su mba bey kã iri go ku goy gumo". Weyboro fo ne"yadin no. iri noŋ gu
hawgey ndu zãkey, iri noŋ gu haabu, iri noŋ gu duru, iri noŋ gu hinia, iri noŋ gu goy boobow te.
Alborey gu fatta ku koy ku dara, iri mo go hu ku daabendi". Weyborey kulu saba ku ne: " iri mu
ture". Wodin bande I kulu wẽje ku goy. Geyyoŋo kã alborey hun farey wala ngey goyey do, miso
wo nu i dambarendi. ŋaari manu te, bãkaarey gu ziibi. Weyboro mba afo si hu. nya, weyme,
wande, hõdi kulu dira ku koy ku cere margan hu bambatu fo ga, weyboro fo kã kurŋe bu koyre,
gu te caaca ndu dara ciine. Bõkoyno wande bumbo go i ga. Mba alboro fo manu hini ku kande
ngu weybora hu.
Alborey go ku ne cere se "i gu ye ku ka hu ne ndu keyna". Weyborey mo ne i se "iri su ye hu
halu mantu er naŋ faham hay kã ga iri go ". Alborey si ku di hala ngey gu hini ku weyborey
goyey te, ama i su hini. Bãkaarey kulu kã i ŋuma doori. Zãkey go dey ku hẽ. ŋaarey go ku di
kusey ga ... alborey go ku faaji. Weyborey mo go dey ngey sootiya boŋ. "I gu ka ku iri ceeci ku
yaafu ceeci iri ga, zama i nu iri kabe kun fute gumo". Alborey lakkaley kulu tun. I si ku mba koy
goy, hu goyey teeyoŋ sabbey se. Keynakeyna, alborey kulu faham kã goy sendu no weyborey
go ku te. "fo se no i muna bey za doŋ kaŋ wone wo gu ba gayoŋ?" Weyborey gu ba ku to ngey
gurga boŋo do ... ama misu teji fo hure dira ga. Alborey go ku hu goyey te, farey ndu keley
tuurey mo sintin ku koogo. Almeney go ku taŋ nõgo kulu. Alkama ndu ŋaari foyoŋ go ku ben
koyra ga. Jiney kulu go ku hasara. Weyborey ndu alborey waafaku ngey mu du deberi ku
sendey din benendi. Waafaka ceeciyoŋo ma ga, kurey hĩka afo kulu nu boro fo suban.
Alborey nu bõkoyno suban, weyborey mo nu wando suuban. Boru hĩka koy ku cere kubey saajo ga, bãgu fo me ga. I kulu futu, mba afo si ku farhâ. Bõkoyno wando ne " er go ku iri daŋ kubey". Bõkoyno mo tu a se ku ne " iri mu hawgey ndu er ku er wa taali se no". Wando ne " iri go dey er se konno". Kurŋo mo ne a se " iri gu goy sandu almeney, er se". Wando ne " iri bumbey go ku goy daŋga almaney, ama er si ku a bey iri se. Iri nu hãyoŋ te kã iri ku toonendi er do". A nu hãyoŋ tira cebe kurŋo se. Hãyoŋo ga, weyborey ne i mu naŋ ngey mu fatta ku koy koyra ga, i mu ngey dendenŋendi goyyoŋ. Afoyoŋ gu ba ngey mu te alfariyoŋ, afoyoŋ cinukow, kabegoyteekow, doonikow ndu goy foyoŋ. Bõkoyno nu ngu moyduma daŋ cere ga, a key ku laasaabu dey a ne: "iri yedda, ndu wey neyoŋ no er gu ba, er gu duwey. i me dey ne?" Wando nu a gune dey a ne " a cindi afo, alborey hima ku hure hu goyey teeyoŋo ga". Kurŋo ne a se " mate? Wodin su te". Wando nu ngu kaayo kambo kũkuni ku ne ngu gu dira. Kurŋo ne se " key, key, iri yedda. Iri gu weyborey ga hu goyey teeyoŋo ga, ama er mo gu iri ga heyni wala dumiize fo wiiyoŋo ga". Wando yedda. i nu weyborey booney kulu gunr afofo. i yedda ndu ifoyoŋ, i nu ifoyoŋ mey barmey mate kã gu naŋ borey kulu mu waafaku. Waafaka bande, bõkoyno ndu ngu wande nu cere di ku te me fo ku ye ngey bõkoynutara ga.
AD
AM
IIZ
EY
SA
AY
EY
SA
SA
BE
ND
IYO
NO
KE
YE
ND
O
116
Cewendo cedira silmãkeyna
FEYENDEY
GOYEY DEBEREY Cewendikow albora wala weybora Cewkow alborey /
weyborey
Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo
Cewendika gu: gune ku di nõgoro kã cewkey to senno kã I daŋ batu fahama ga;
Cewkey gu: tu hãyoŋey se, ku I fahamendi / i gu ngey senno boŋ fahama ci
hãyoŋ/tuuyoŋ ceeciyoŋo fondey/goyey teeyoŋo
Cewo soola Goyl sendey alhaaley A gu nduniya baafuna alhaaley kã ga alborey ndu weyborey goyey gu fey cere
a gu baahuney alhaalo fisi, a mu faajikaarey alboro ndu weyboro goyey boŋ
Boru hinine goy
Goyey
teeyoŋ kundayey
ndu cere game
ga kunda kulu
mu ngu goyey
cebe.
ne cewkey mu "Weyborey tuyoŋey soora cew” a gu jama goyey soolu fondey wey boŋ: lhala kosõgu gu te, goyfo no alborey ndu weyborey go ku te? 2fo noŋ gu kande kosõgo? 3kosõgo ben wala a manu ben? 4fo no waafaka gu kande koyra borey baahuna ga
Soora cew ku ngey goyey cebe Kundu 1: tu alboro ndu weyboro goyey feyyoŋo boŋ hãyoŋo se Kundu 2: ku kosõgey fisi ku a mefaaro ceeci Kundu 3: ku ci haya kã waafaka kande koyra borey baafuna ndu I arzaka fondey se
Kundayey goy
Beyrey
tontoniyoŋo
i no gaabiyoŋo
ndu i
dũguriyendiyoŋo
beyrey ndu alhabaarey kã cewkey du kundey do margan ne kunda kulu mu deede fo dunguriyendi ku te soora, walhâ wala bine deeseŋ, a gu alhabaarey kubendi ndu tegoyyoŋ kã a di deeda te
A gu goyey cebe a gu fahamey no i boŋ. Beyrey kã i gu nafa nda no i gu gune ku a dunguriyendiyoŋo te walhã, deeseŋo wala soora alhaaley.
kunda goy faakaara jama ga goy
Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo
ne i mu goyey ndu alhabaarey fisi: Cewendiyoŋo do hare (cedira, cewey ndu alhaley waanayoŋo),
I gu dunguriyendiyoŋ te senno kã i daŋ batu boŋ ndu ngey bumbey senniizey/deeseŋey walhâ boŋ
Boro hinine/ follon goy Kunda goy Faakaara
Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo
teyaater sijire ku cebe alboro ndu weyboro goyey feyyoŋo kã i te hãseyoŋ boŋ
Teyaater sijire ku cebe Kunda goy Teyaater keyna
A
DA
MII
ZE
Y S
AA
YE
Y SASABENDIYOŊO
KE
YE
ND
O
117
TIRU 6
JAMA BAANO, WINDIKUBERA NDU
DUUMI JINEKOYYOŊ
“horo kulu ga ha nga ma ga nduniya fando wa sanduy,
amma horo kulu no si ha nga ma nga fbi daŋyatj jiney
zumandi”
(jean Yoŋne)
Jean Yanne, (enligne)fita kã I feri 2012 utu hando jirbu 15, http://scarlettsansrshett.wordpress.com/2009/05/30 bora kulu gu ba ngey mu nduniya bãgo daabu, ama boru kulu sub a umu fiso ku
118
JAMA BAANO, WINDIKUBERA NDU DUUMI JINE KOYYOŊ
1. Jama baano ndu windikubera 2. Duumi jinekoyyoŋ
Sintino
Mantu adamiize kã go ku ngu baahuna te jama ga hinine no windukubera,
jinekoyyoŋo, gaham baano ndu baanigorey alhakey gua gune, i gu adamiize,
Irkoy tam kã go ngu hinine waani mo gune. Fondu beerey kã gu sabuyoŋ
keyendi, i gu feyãkafeyãka gẽji boŋ no i nu alhakey wey keyendi. Afiriki borey
ndu dumey alhakey boŋ waafaka ne kã" dumey kulu gondu fondo i mu du
windukubere henno kã gu i jinekoyyoŋo tabbatendi".
Gaham baani ndu windukubere senney wey gondu maana nõgu kã
jaahilitarey ndu taari gondu gaabi, kulu su to Afiriki labey kã go teneere se
gurma ga. Labey wey ga, wey kãyoŋ go Afiriki weynukaŋey ga noŋ gu jaase i
kulu. CEDEAO deemookaraasiya ndu meyrey henno boŋ sootiyey ne kã
deemookaraasiya, baanigorey, poltik lakkalkeney, borey game ga borcintarey
su te nõgu kã meyrey henno si.
Fondo follõka ga, nduniya labey jiiri zambar fuwanta margana kã i te,
septembur 2002, nduniya jinehuney yedda i mu i daŋ nafey kã tooyoŋo i gu
hini ku neesi waatu fo boŋ kunda ga. Nafey se no i gu ne "jiiri zambar
fowanta jinekoyyoŋ nafey (OMD).
Afiriki weynukaŋey labey jinekoyyoŋo fondey su key ku boori, halu mantu i nu
fondu hennuyoŋ sambu kã gu talakatara, doorey, arzaka ga kabe banduyoŋo
benendi no. Hayey wey no tu fitiney kã su bu ndu lakkaltuney mefaaro.
Labey wey jinekoyyoŋo su tabbati halu i manu borey kulu baanu fondey
keyendi, i mu arzaka fey a mu boori borey game ga, i mu borcintarey ndu
demokaraasiya mo no gaabi.
119
Hayey kã go ku borey lakkaley tunendi fondo wo ga no tu sijiru hennuyoŋ kã
gu windukurey baahunantey fondey keyendi ku gaham baano sendey
benendi duuyoŋo.
120
Fondo wone ga no CEDEAO labey kulu cewendiyoŋo fondey hima ku goyey
wey gune ku daŋ ngey lokkoliize beerey ndu I keyney kulu cewendiyoŋo ndu
goyo dendenyoŋo sijirey ga.
Woin se no cewo wone gu seleŋ gaham baani ndu windukubera margukusina
boŋ, duumi jinekoyyoŋ fondo ga.
Tira beyrey:
I mu misaaliyoŋ, beyreyyoŋ, waanayoŋ ndu alhaali hennu gorendo kã gu windukura hawgey, gaham baani ndu duumi jine koyyoŋ fondey mu du ku key ku boori bey.
Tira dumbarey:
1. Jama baano ndu windikubera 2. Duumi jine koyyoŋ
121
Dumbaru1. : Jama baano ndu windikubera
Dumbaro beyrey
I mu misaaliyoŋ, beyreyyoŋ, waanayoŋ ndu alhaali henno kã gu windukubera hawgey, gaham baanu fondey mu du ku key ku boori bey.
Cewendo/goy dendenyoŋo nafey
• I mu windikubera sendey bey • I mu gaham baani sendey bey • I mu margukusiney daŋ gaham baani sendey ndu windikubera sendey game ga • I mu du windikubera hawgeyyoŋo deberey ndu i goyteerey • I mu windikubera ndu gaham baani saajowyoŋo goyey no gaabi • I mu du alhaali hennuyoŋ kã gu windikubera ndu gaham baani sendey benendi.
Cewey:
I. Jama baano a. A maana
Maanu boobow noŋ go gaham baani se. A maana fuwa no tu "borey gaham baani keyendikey cewo,
wala goyey kã gu borey gaham baano fondey keyendi cewo". A maana gu hini ku te mo " goy kã
borey sijire a mu adamiizey, kundey wala koyra kulu gaham baano fondey no gaabi, a mu i hawgey, a
mu i boriyendi wala bine a mu ye ku i keyendi a mu boori".
Maanu zeenu fo go no kã CharesEdward Winslow beyrey guuso tira, kã i ka 1920 ga. Maana dine:
"gaham baani no tu beyrey guuso wala gonitarey kã i gu te:
- ku doorey kosorey,
- ku adamiizey aloomarey kukendi,
- ku borey no baani ndu gaabi, ndu goyey kã kundey go ku kabe daŋ cere kabe ga ga:
- Windikubera boryendi, ku doorey tãgam,
- Borey cewendi gaham henenyoŋ boŋ,
- Loktorokoyrey mu doorey bey ku i seferi halu i ka,
- ku fondey kã gu borey baahuna hãse, i gaham baano hawgeyyoŋo se sambu.
goyey wey kulu nafa no tu i mu adamiize kulu baanu duuro ndu aloomaru kuukow duyoŋo alhako
gorendi."
Fahamey weyne no naŋ nduniya gaham baano hawgeyyoŋo marganey beera (OMS) nu kunda keynu fo
gorendi 1952 kã cebe nafa kã go boro fo wala jama cewendiyoŋo gaham baanu hawgeyyoŋo ga. Borey
gaham baanu saruusey hawgeyyoŋo boŋ laasaabo barmeyyoŋo nu kundayey wey beejendi. Barmeyyoŋey
wey no ku kande i mu seferey dumudumey kulu daŋ cere ga ku te afo: dooru kosoreyyoŋ, jontekomey
seferiyoŋo ndu borey kã jonte ku du baanu gaayoŋ i mu key ku ngey boŋ ga a mu boori.
Za hano din, i yedda kã seferey kã i gu te ku doorey benzndi mey go gaham baani keyendiyoŋo fondu
beerey no.
Amma gaham baani fondey gu fey ndu loktorotarey beyrey margan nõgu hĩka:
- A gu doorey kosoreyyoŋ no gaabi ku bisa doorey seferey hawgeyyoŋo
- A gu jama gaham baani sendey gune ku bisa boro fofo gaham baani.
JA
MA
BA
AN
O, W
IND
UK
UB
ER
EY
ND
U D
UU
MI JIN
E K
OY
YO
N
122
Dumbaru1. : Jama baano ndu windikubera b. Afiriki labey kã go taneere se gurma ga jama gaham baani sendey Nduniya gaham baani hawgeyyoŋo marganey beera (OMS) nu tiru fo ka tarey noovambur 20, 2006 Afiriki boro miliyoŋ 738 boŋ. Tira ga i ne hõkuna Afiriki fando borey to boro 1 073 487 000. CEDEAO labu 15 gondu, deedendi ga, boro miliyoŋ 322 990 000. Tira ga, margana ne kã ganda labey borey gaham baano booriyoŋo noŋ gu naŋ i arzaka fondey mu key ku boori. Tiru teekey ne kã " gaham baani jaŋ ku booriyoŋo gu kande borey ga talakatarey, buuyoŋ boobow, goy zebuyoŋ..." Iri gu bey mo kã Afiriki gaham baani sendey gu ba gumo. Misaalo wo mo, doorey kã gu diksa, sindu SIIDA, heemariizo ndu kogotobeeri, kã gu boro miliyoŋ 3 wi jiiri kulu, no tu a mefaaro. Boro kã dorey gu wi ga mo haytejey ndu kosorey noŋ gu ba gumo, nõgey kã wãgey go ku te kã sindu sefemey hu henno.
c. Gaham baani cewendiyoŋo
Gaham baani cewendiyoŋo gu naŋ cewka mu du beyrey ndu alhaali henno yoŋ kã gu naŋ: • A mu hay kã gu kande a ga taali kosorey • A mu ngu boŋ kuru ku wa taali • A mu boro fo faaba • A mu faham hala a gu te • A mu suubanyoŋ henno te • A mu key ngu boŋ ga.
Sijire beeri henno fonda ga no gaham baani cewendiyoŋo go ku te. Fondiize iyye (7) noŋ go sijiro wo se:
• Heneniyoŋ; • ŋaari baahunante ŋaayoŋ, biirimey ndu gaabi goy teeyoŋ; • hondiyey ndu arwasey cewendo alboro ndu weyboro boŋ, seferey kã gu gunde sambuyoŋ gẽji
duuyoŋ, weyboro doorey ndu siida kosoreyyoŋo; • Sigaari, tuuriize wala baji hãyoŋ dooney; • goyey kã su boori kosoreyyoŋo; • Alboro ndu weyboro mu cere dorendi hawgeyyoŋo ; • Jaŋ un gorey kaani hawgeyyoŋo ; • Cewendiyoŋo kã gu naŋ boro mu taali gẽji (seferey jina sintino boŋ Cewendiyoŋo)
II Windukurerey
a. Maana
Senney kã Yvette Veyret, labu beyka, te windukura boŋ, biirimo ndu duumi jinekoyyoŋo margana do, deesambur 17 ku koy 19 ,2003:
" E kã no tu labo beyka se wo, windukubera si kala adamiize won cew guuso fo ga kã gu goy
borey ndu kundey boŋ. Yadin ga, a gu hima a mu laasaabu te margukusina kã go borey ndu
windukurey game ga boŋ (hewo kã iri gu hunãzam, hayey, tondey, subey, tuurey ndu almeney). 3. L’Oms won afirik borey boŋ tira. 20 Novembre 2006. [En ligne] fita kã i feri 15/06/2012 http://www.destinationsante.com/fr_depeche.php?id_rubrique=26&id_article=19917&cat=1 4 . L’Oms penchée sur les Africains. 20 Novembre 2006. [En ligne] Page consultée le 15/06/2012 http://www.destinationsante.com/fr_depeche.php?id_rubrique=26&id_article=19917&cat=1 5. Census.gov, People and household, International programs, main data, International data base. 2012. [En ligne] Page consultée le 15/06/2012 http://www.census.gov/population/international/data/idb/region.php
123
Senni boobow go marganey tirey ga. Senney din ga, windikubera ndu kundey senney go no.
Adamiizey ndu baafuney foyoŋ nduniya fanda boŋ bãgeyyoŋo boŋ no senno din gu dira.
I si ku seleŋ kala windukubera boŋ i manu kande taarik senne. Labu beykow mo taarik beykow
no. Taariko bande, nduniya gandu hayyoŋ boŋ no a gu goy. Yadin ga windukubera boŋ goy gu
windikubera saaliyoŋo, i hanseyoŋo ndu jinekoyyoŋo gune. Beyrey taaci no tu windukubera
gẽjey:
• Arzakey boŋ laasaabo kã darza gu kande batam saaliyoŋ
• Sendey: gandu alhaalo gu hini ku kande sendey a saaliyoŋo fondo ga
• Sikkey alhaaley
• Borey, saajo ndu farey misey alhaley.
Hay taaco wey gu fitin boobow te. Yadin ga, poltiko mo go windikubera senney ga.
b. Windikubera boŋ cewendiyoŋo
• Senniizey maaney
Windikubera boŋ cewendiyoŋo wo dirow no kã gu borey no beyrey ndu alhaali kã gu naŋ i mu faham
ndu borey margukusina, i naamey ndu i baahuna nõgey. Cewendiyoŋo gu kande sooti henno
sambuyoŋ ndu hay henno duuyoŋ windikubera boriyendiyoŋo se (windikubera hawgeyyoŋo labey
margana kã te 1971).
Windikubera boŋ Cewendiyoŋo wo duumi jinekoyyoŋ fonda ga no i gu a te, ku borey fahamendi kã
nduniya fendo wo arzaku no kã borey kulu hima ku hawgey a mu boori. A gu borey fahamendi kã
adamiizey kulu kã go nduniya fendo wo boŋ hima i mu cere di, i mu hawgey mo ndu hundikoyney
kulu kã go a boŋ. Cewendiyoŋo gu naŋ boro kulu mu hini ku laasaabu, ku sootiya kã go ngu boŋo ga
goy. A gu naŋ boro mu anniya henno sambu ku goy, a gu labiizey kulu te boroyoŋ kã boŋey ga
deemookaraasiya go, kã yoŋ go soolante ku goy nda.
Windikubera Cewendiyoŋo nafey A nafey no tu a mu kundey ndu borey ga i mu:
- Faham ndu windikubera sendey
- Du beyrey henno boobow windikubera ndu a sendey boŋ
- Windikubera nafa bey, i mu du a baakusiney kã gu i tutey i mu a boriyendi, i mu a hawgey mo
- Du beyrey yoŋ kã i gu windikubera sendey bey ku goy ndey.
- Mu kabe daŋ windikubera sendey hawgeyyoŋo goyey ga.
124
Dumbaru1. : Jama baano ndu windikubera
DUMBARO CEWEY KEYENDO
Dumbaru 1. : Jama baano ndu windikubera
Dumbaro beyrey I mu beyrey, waaniyoŋ ndu alhaali hennoyoŋ gorendi kã gu windikubera hawgey, i gu jama gaham baano fondey mo boriyendi.
Cewendo ndu dendenyoŋo nafey I mu windikubera sendey bey
I mu gaham baani sendey bey
I mu margukusiney daŋ gaham baani sendey ndu windikubera sendey game ga
I mu du windikubera hawgeyyoŋo deberey ndu i goyey
I mu windikubera ndu gaham baani saajowyoŋ goyey no gaabi
I mu du hay hennoyoŋ kã gu windikubera ndu gaham baani sendey benendi.
Geyyoŋo : guuru 14
Cewendiyoŋo/dendenyoŋo goyjiney: cewo boŋ alhabarey tirey, CEDEAO waafakey tira
kã i hãse, tiru henney kã gu seleŋ windikubera sendey boŋ.
Sijirey kenendiyoŋo walhã Cewey Hiniayey ndu
waanayoŋey ceeciyoŋey
Beyrey kenendey Deberey Waatey
1.
I mu du windikubera
ndu jama gaham baano
fondey beyrey ndu
senniizey
Beyrey ndu senniizey kã go jama gaham
baano ndu windikubera ga
Tirey (karantey
ndu masino ga
woney)
ceeciyoŋo
Jama goy
cere no beyrey
kakow
Ci nu beyra
Guuru 2
2
I mu windikubera ndu
jama gaham baano
sendey bey
Windikubera ndu jama gaham baano
sendey
Guuru 2
3 I mu cebe kã cere bande
no windikubera ndu jama
gaham baano sendey go
Windikubera boŋ. goy laaley kã borey ga
te
hayey kã windikubera hasaruyoŋo gu
kande jama gaham baano fondey ga
Guuru 2
4
I mu du debere henno
kã gu windikubera
hanse ndu sijire henno
kã gu jama gaham banno
fondey keyendi
Jama gaham baano boriyendiyoŋo
goyey deberey
Guuru 2
5
I mu windikubera ndu
jama gaham baano
senney daŋ. cewey ga
I mu cewendiyoŋo goyjiney fisi
I mu cewo cedira tirey antum
i mu cewo dumbari boobow te
I mu beyrey neesi
I mu cewo cedira tiruyoŋ kã i hãse te
Guuru 6
125
CEWO CEDIRA TIRA SILMÃKEYNA
Dumbaru 1. : Jama baano ndu windikubera
Dumbaro beyrey
I mu misey, hayey ndu deberi hennoyoŋ gorendi, ku windikubera hawgey, ku jama gaham baano fondey mey boriyendi.
Cewo cedira ndu dendenyoŋo miso: Windikubera ndu jama gaham baano sendey
Cewendiyoŋo nafey 1 mu windikubera sendey bey
Hiniey kã i gu no gaabi
HINIAYEY
Beyrey (lakkal ga) alhaley(te goyey) Deberey (goyey) I mu jama gaham baano fondey maana ci I mu windikubera maana bangendi
I mu du hay hennoyoŋ kã gu windikubera hawgey, i mu sijire hennoyoŋ sambu jama gaham baano fonda ga
I mu borey no fahamey windikubera ndu jama gaham baano sendey boŋ I mu windikubera ndu jama gaham baano daŋ cere bande I mu fahamey cekeyante no windukubere henna gorendo boŋ
Geyyoŋo : guuru 3
Cewendiyoŋo goyjiney: cewo boŋ alhabarey tirey, CEDEAO waafakey tira kã i
tegendi, tiru henney kã gu seleŋ windikubera sendey boŋ. JA
MA
BA
AN
O, W
IND
UK
UB
ER
EY
ND
U D
UU
MI JIN
E K
OY
YO
N
126
Masalabolow 1. : Jama baano ndu windukubera
Cewendo cedira ndu dendenyoŋo miso
FEYENKEY
GOYEY DEBEREY Cewendukow
albora/weybora Cewkow alborey ndu weyborey
Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo
Cewendika gu:
gune ku di nõgu kã cewkey to
windikubera ndu gaham baano
senney fahama ga;
Cewkey ga:
tu hãyoŋey se,
sendey ci ku
faajikaarey i boŋ
hãyoŋ kã gondu
zaabu boobow
kunda goy – seleŋ ku ye
cere me ga
cere no beyrey
Cewo soola 1cewkey baahuna nõgey alhaalo
cebeyoŋo bande, a gu kondey te i
mu windikubera fotey gisiyoŋo
do gune, cewendika gu hãyoŋ te i
se i mu du ku:
windikubera sendey bey, i mu
windikubera boŋ hãyoŋey kã gu
jama gaham baano gune tiraa te a
gu naŋ i mu gune wey kã i gu
te ku windikubera ndu jama
gaham baano fonda ga bey
2.ku cewkey fey kunda taaci,
kunda fo kulu mu goy senni fo boŋ
windikubera maana ndu a
hawgeyyoŋo
windikubera saajowyoŋo ndu
windikubera boŋ cewo nafa jama
gaham baano ndu windikubera
cere ganayoŋo
labo ndu nduniya borey gaham
baano ndu windikubera sendey
cewkey kundu fo kulu
ga ci harey kã nga
ga bay windikubera
ndu jama gaham
baani sendey ndu
guŋey bon; cewendika
ga cewkey ga i mu
sanney kã ga
windikubera ndu
jama gaham baano
guna bay. Cewkey ga
nafa ndu tirey kã i no
i se ndu faajikaarey kã
i te kundey ra, ga du
ga sanney kã i na i
kundua no ŋwa batu. I
ga sanney kã I ga
toonandi jama do
mo antum.
cere no beyrey kundu goy
lakkal candiyoŋey,
hãyoŋey ndu tuuyoŋey
Tirey ceeciyoŋo (kopto
bon karantey ndu
masin ra woney)
Kundu ra faakaaray
Goyey teeyoŋ kundayey ndu cere game ga kunda kulu mu ngu goyey cebe.
cewendika gu ne kunda hiniza
kulu mu ka ku ngey goyey cebe
Kunda kulu mu ku
goyey kã a te cebe, a
gu tu mo ngey celey
hãyoŋey se.
Faajikaarey jama ga kã
ga boro kulu gu ngu beyre
ci.
127
Beyrey tontoniyoŋo
i no gaabiyoŋo ndu i
dũguriyendiyoŋo
cewendika gu nõgu kã kundey
senney saba sambu, a gu beyrey
tejiyoŋ mo no i se yadin ga,
cewendika gu hayey wey gorendi:
jama gaham baano ndu
windikubera beyrey bayendi
windukubera hawgeyyoŋo goyey
ndu i nafey
labo, CEDEAO ganda, nduniya
windikubera hawgeyyoŋo cedira
windikubera ndu jama gaham
baano cere ganayoŋo
windikubera boŋ beyrey ndu
senniizey
jama gaham baano ndu
windikubera Cewendiyoŋo nafa.
Cewendiyoŋo wo, a go ku
adamiize alhakey laasaabu
Cewkey gu fahama kã i du goyo ga gorendi, i gu beyrey tejey mo dunguriyendi: windikubera ndu jama gaham baano boŋ beyrey baayendi; Windikubera sajowyoŋ goyey kã i gu hini ga te; labo, CDEAO ganda wala nduniya windikubera hawgeyyoŋo cedira fondey windikubera ndu jama gaham baano cere ganayoŋo jama gaham baano ndu windikubera Cewendiyoŋo nafey.
Cewendiyoŋo wo, i go ku adamiize alhaku
laasaabu.
kundu ga faakaara
Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo
Cewendika gu ne i mu neesiyoŋo goyey wey te alhaley wey ga: hãyoŋ kã gondu zaabu boobow a gu cewo soolu ku di beyrey kã cewkey du windikubera saajowyoŋ, kã gu jama gaham baano gana fonda ga
Cewkey gu antum ku tu hãyoŋey se, kunda ga wala boru kulu mu tu ngu boŋ se
Hãyoŋ ndu tuuyoŋ. Kunda ga wala boru hinine goyo
Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo
a gu cewkey ga i mu gaham baano kunda kã gu windikubera sajowyoŋo gorendi a gu windikubera ndu jama gaham baano senney daŋ naamey kundey goyey ga.
cewkey gu ngey lokkolo wala ngey kura gaham baano kunda kã gu windikubera sajowyoŋo gorendi
margana faajikaara Teyaater keyna
JA
MA
BA
AN
O, W
IND
IKU
BE
RA
ND
U D
UU
MI JIN
E K
OY
YO
N
128
Dumbaru 2 : Duumi jine koyyoŋ
Dumbaro beyrey
I mu misaaliyoŋ, beyreyyoŋ, waaniyoŋ ndu hay henno kã gu windikubera hawgey, duumi jinekoyyoŋ fondey mu du ku key ku boori bey.
Cewendiyoŋo/goy dendenyoŋ nafey
- I mu hayey kã gu duumi jinekoyyoŋ te bey - I mu windikubera ndu duumi jinekoyyoŋ gamo ci - I mu du windikubera saajowyoŋo deberey ndu tegoy henney - I mu bey fondey kã ga I gu goy ndu duumi jinekoyyoŋ - I mu windikubera ndu jama gaham baano fondey ga tegoyey kã gu duumi jinekoyyoŋ te
koyra, ganda wala labu fo ga bey - I mu tegoyyoŋ sijiri ku windikubera boriyendi - I mu sooti sambu ku duumi jinekoyyoŋ no gaabi windikubera ga.
Cewo beyrey : Duumi jine koyyoŋ
a. maana
Senney kã Yvette Veyret, labu beyka, te "windikubera beyra cewo, duumi jinekoyyoŋ beyra cewo, deesambur 17 gu koy 19,2003" margana do:
"E diyoŋo do, duumi jinekoyyoŋ laasaabo no tu.
Sintino dey, e gu borey hõgendi kã saajo hawgeyyoŋo sootiyey no ku duumijinekoyyoŋ laasaabo ka tarey za 1970, zama i di kã iri tegoyey si ku kande baani nduniya mefendo ndu kundey kulu ga.
Ihĩkãta, gorey henno noŋ gu naŋ jinekoyyoŋ mu tabbati. Yadin ga, i mu baarabaarey benendi ku borcintarey daŋ borey ndu cere game ga. Gẽgu hĩza boŋ no duumijinekoyyoŋ laasaabo go: saajo, arzaka fondey ndu baahuney fondey hawgey.
Ihinizanta, duumi jinekoyyoŋ laasaabo si ku te cewo guuso fonda ga. Sohõ kulu no i go ku a gorendi ku boori, wodin bandu mo a cedira gu maanu poltik ga bisa cew guuso. Za 1980 benenta waate no laasaabo wo gondu maana dumidumi weytaaci kã afo kulu gondu ngu diyoŋo/miila.
Itaacanta, laasaabo kã i gu te duumi jinekoyyoŋ boŋ labo arzakãtey ga gu waanu wey kã i gu te labu hino buuney ga. Labu dumi jineykoyyoŋ wo ga, goney ndu beyrey beerakoyey ne kã a maana no tu sohõ arzaka fondey cedira mu koy nduniya seriya fondey kã gu cedira keyendi gu ba gumo, nõgorey kulu ga. Baahuney henno maana ga no borey kulu yedda, nga mo no i go ku goy ndu cewendiyoŋey ga.
Labu hino buuney wey, halu hoŋ i go ku gune arzaka fondey kã ngey gu hima ku gana. Iri arzaka fondey
129
no i gu sambu ku goy nda? Boro gu hini ku miila kã Sin labo ga boro miliyaaru 1,3 afo kulu mo ku bara ndu mooto?
Boro gu miila kã adamiizey muraadey gu feeri hala manti i naŋ nu jinekoyyoŋey wey ne dumi gorendi? Gofonduma folloŋ gu hini ku hawgey ndu nduniya ndu ngu saajey? Wone no tu labiizetarey ndu meyrey gorendiyoŋ.
Labu arzakãtey ga duumi zaadayoŋ kande sendey labey kãyoŋ go ku ceeci ku koy jine ga: i mu saajey hawgey, adamiizey mu du ku hellesi. Borey gu ngey boŋ hâ bumbo hala manti annasaarey meyra alhaali no ku huro senney wey game ga. Duumi jinekoyyoŋ wo hay no kã ga i nu kabe ka, saajey hawgeyyoŋo ma ga no hawsa ndu gurma labey ga borey tun ku key ku kookari te.
Ayyedda ndu senney wey, amma halu boro nu kokorubanda laasaabey gune, boru hima ku te lakkal
b. duumi jine koyyoŋo cewo
Duumi jine koyyoŋ cewendo noŋ gu naŋ borey mu faham ndu nduniya ganda hayyoŋo, a beyrey timmantey, lelebuyoŋo ndu labiizetarey cewendiyoŋo sijirey kulu ga no a gu windikubera, arzaka ndu naamey gama fahama no, ku cewkow alborey wala weyborey gaakusiney i mu weyneyoŋ gune ku boori:
- Adamiizey bõduura - Sasabendiyoŋo goyey ndu dumi jine koyyoŋ alhaley sambuyoŋo tilasu ga
nduniya izey kulu cere diyoŋo - Duumi jinekoyyoŋ nafa no tu a mu labiizey no suba hinoyoŋ kã gu naŋ i mu bey
hayey kã ngey gu ba. I mu laasaabu beeriyoŋ te duumi jinekoyyoŋo boŋ ku du ku sootiyoŋ sambu ku goyyoŋ te lakkalkeyney ga, ngey baafuna ga, ndu nduniya kulu ga.
DUMBARO CEWEY KEYENDO Dumbaru 2 : duumi jine koyyoŋ
Dumbaro beyra
I mu beyrey, teera ndu alhaali hennuyoŋ gorendi windikubera hawgeyyoŋo fonda ga, duumi jinekoyyoŋ se.
Cewendo nafey - I mu duumi jinekoyyoŋ fondo nafantey bey - I mu te hay kã gu naŋ windikubera ndu duumi jinekoyyoŋ mu koy cere bande - I mu windikubera hellesiyoŋ misey ndu deberey bey - I mu duumi jinekoyyoŋ goyey ndu fondey alhaley bey - I mu windikubera ndu jama gaham baano misu henney bey kãyoŋ gu koy ndu koyra,
ganda, ndu labo duumi jinekoyyoŋo - I mu goy cekeyanteyoŋ soolu windikubera sasabendi kã ga baanu go
- I mu sooti sambu ku duumi jinekoyyoŋo no gaabi a windikubera ga.
JA
MA
BA
AN
O, W
IND
IKU
BE
RA
ND
U D
UU
MI JIN
E K
OY
YO
N
130
Dumbaru 2 : Duumi jine koyyoŋ Geyyoŋo : g 16
Jiney/cewendiyoŋo tirey/tira foyoŋ:
Afiriki weynukaŋa labey tiru nafanta, alhabaaro tirey, senniizey maaney tiru beera, fotoyoŋ, araajiya ndu teela alhabaarey, windikubera ndu duumi jinekoyyoŋ boŋ tirey kã i te. Labu ndu nduniya ciito goyjiney: zuwĩ 27,1986 tira kã i ka tarey adamiizey alhakey boŋ, Rio 1992 senno; Bâle sootiya kã i sambu marsu 22,1989 ku ziibi laaley ndu i darendiyoŋo labey hiddey boŋ koy ku kayoŋo gune; sootiyey kã gu gẽji i mu hure ndu ziibi laaley Afiriki labey ga, wkc ...
Sijirey kenendiyoŋo walhã Cewey Hiniayey ndu
waanayoŋey ceeciyoŋey
Beyrey kenendey Deberey Waatey
1.
I mu jinekoyyoŋ maana ci
Duumi jinekoyyoŋ ndu windikubera Boŋ beyrey
Tirey fatowyoŋo kunda goy ci nu beyra kakow
sennu ŋa batuyoŋ
Guuru 2
2
I mu jinekoyyoŋ teeyoŋ sendey bey
Windikubera hayey kã gu duumi jinekoyyoŋ gẽji
Guuru 4
3 I mu jinekoyyoŋ teeyoŋ sendey bey
Windikubera hayey kã gu duumi jinekoyyoŋo gẽji
Guuru 2
4
Duumi jinekoyyoŋ no gaabiyoŋo deberey teeyoŋo
Duumi jinekoyyoŋ no gaabiyoŋo deberey
Guuru 4
5 I mu di hay kã gu duumi jinekoyyoŋ teeyoŋo ndu windikubera senduyey margan
Hay kã gu windikubera hasaruyoŋo gu hini ku kande duumi jinekoyyoŋo se
Guuru 6
131
CEWO CEDIRA TIRA SILMÃKEYNA
Dumbaru 2 : Duumi jine koyyoŋ
Dumbaro beyra
I mu beyrey, misey ndu alhaali hennuyoŋ gorendi windikubera hawgeyyoŋo fonda ga, duumi jinekoyyoŋ se.
Cewo nafa I mu duumi jinekoyyoŋ no gaabiyoŋ sijiri te.
Cewo boŋo/dendenyoŋo miso : duumi jine koyyoŋo keyendo
Waanayoŋey kã i gu ba boru mu bey
HINIAYEY
Beyrey (lakkal ga) alhaley(te goyey) Deberey (goyey)
I mu duumi jinekoyyoŋ maana ci
boro mu ngu batama
windikubera sendey bey
Boro mu labiizetarey alhaali sambu
windikubera hawgeyyoŋo ga
I mu duumi jinekoyyoŋ
alhaaley ka tarey
Geyyoŋo : guuru 6
Jiney/cewendiyoŋo tirey/tira foyoŋ:
Afiriki weynukaŋa labey tiru nafanta, alhaabarey tira, senniizey maaney tiru beera, fotoyoŋ, araajiya ndu teela alhabaarey, windikubera ndu duumi jinekoyyoŋo boŋ tirey kã i te. Labu ndu nduniya ciiti goyjiney: zuwĩ 27,1986 tira kã i ka tarey adamiizey alhakey boŋ, Rio 1992 senno; Bâle sootiya kã i sambu marsu 22,1989 ku ziibi laaley ndu i darendiyoŋo labey hiddey boŋ ku koy ndayoŋo gune; sootiyey kã gu gẽji i mu hure ndu ziibi laaley Afiriki labey ga, wkc ...
Cewendo cedira ndu dendenyoŋo miso
FEYENDEY
GOYEY DEBEREY Cewendukow
albora/weybora Cewkow alborey ndu weyborey
Beyrey zeeney ndu cewey neesiyoŋo
Beyra kã go cewka se cewey boŋ ceeciyoŋo; A ga cewkey cewo boŋ bayra ceeci
i gu tu hãyoŋey se, I gu seleŋ ku ye cere me ga duumi jinekoyyoŋo boŋ
boro folloŋ goy ci nu beyra seleŋ ku ye cere me ga cere no beyrey
132
Dumbaru 2 : Duumi jine koyyoŋ
FEYENKEY
GOYEY DEBEREY Cewendukow
albora/weybora Cewkow alborey ndu weyborey
Cewo soola
A gu misu fo kã i gu hure ku cebe soolu wala foto ndu deeseŋey gunuyoŋ, cewkey hã i mu cebe kã adamiize ndu ngu windikubera su fey: cewendikow albora/ waybora gu windikubera ndu duumi jinekoyyoŋ. alhabaaru jiney daŋ; Cewkow alborey/weyborey gorey ga (windukubera kã, gu henen, kã hasara maana, baafuna booriyoŋ tiŋey ...), a gu cewkey hã i mu windikubera ndu duumi jinekoyyoŋ maaney ci
cewkow alborey/ weyborey gu hure ku miso cebe, i gu fotey ndu deeseŋey gune I gu cebe hayey kã gu windikubera ndu jama gaham baano sendey margan I gu cewo tirey gune I gu tu hãyoŋ se.
Teyaater keyney gune ku neesiyoŋo ci nu beyra kunda goy
Goyey teeyoŋ kundayey ndu cere game ga kunda kulu mu ngu goyey cebe.
A gu jiney dumidumey gune ku kande ngu gaakusiney heyey kã, i du fey feyyoŋo ga, (cewo tirey guneyoŋo)
Kunda kulu boro fo mu ngey goyey cebe kãyoŋ i te weyneyoŋ boŋ; windikubera ndu duumi jinekoyyoŋ maana adamiizey boŋ ceeciyoŋ; meŋaari,hay henno, windukubere henno I koyrey windikubera ndu duumi jinekoyyoŋo sendey arzakey hawgeyyoŋo windikubera hasaruyoŋo taaley ndu a sabiiley hay kã go windikubera ndu duumi jinekoyyoŋ game ga.
Jama kulu mu margan ku senney ŋa batu ku yedda ndey
Beyrey tontoniyoŋo
i no gaabiyoŋo ndu i
dũguriyendiyoŋo
Cewendikow albora/ weybora gu kundayey senney ciyoŋo hẽgen a mu tonton i se alhabaaruyoŋ, senney kã, i ŋa batu boŋ, a mu senney din hãse, a mu cewkey gaakasiney i mu Dunguriyendiyoŋ kokowanta te
Cewkow alborey/ weyborey gu: gaayi goy henney ndu wey kãyoŋ i gu hini ku boriyendi ngu batama duumi jinekoyyoŋ se sanka sambu ga duumi jinekoyyoŋ] sendey kulu benendi kunda sambu ku duumi jinekoyyoŋo no gaabi
Jama goy Goyey kulu daŋyoŋ walhà ga
133
Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo
A gu neesiyoŋ goyyoŋ soolu sandu I windikubera ndu i baafuna boriyendiyoŋ goyey boŋ, laasaabo tira teeyoŋ
Cewkow alborey/ weyborey gu alhabaarey ceeci ngey windikubera boŋ Cewkey mu goyey sijira te
Laasaabo tirey teeyoŋo kunda goy
Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo
Cewendikow albora/waybora gu cewkey daŋ I mu goyey sijiro te (goyey, hiniey, alwaatey, gaakusinukey, gune ku neesiyoŋo, wodin gu naŋ I mu ngey lokkolo windikubera boriyoŋdi duumi jine koyyoŋo ga.
Tirey kã I gune ku jama baano, windukurey ndu duumi jine koyyoŋ antumo te
VEYRET, Yvette. Nduniya cewo, koloko tirey – windikubera cewo, duumi jine koyyoŋ fonda ganayoŋo 1719 desambur 2003
Entezrnetto fondey : jama baano, windikubera ndu duumi jine koyyoŋ Jama baano http://www.larousse.fr/encyclopedie/divers/sant%C3%A9_publique/90008 http://www.intellego.fr/soutienscolaire1erest2s/aidescolairesciencessanitairesetsociales/santesantepublique/ 15558 http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=JORFTEXT000000227015&dateTexte http://www.destinationsante.com/lomspencheesurlesafricains.html windukubeyrey Lɔnnidaɲɛ dantigɛli http://www.technoscience.net/?onglet=glossaire&definition=3469 http://reseauecoleetnature.org/ http://www.iucn.org/fr
Duumi jine koyyoŋ cewo duumi jine koyyoŋo fonda ga : http://www.meirieu.com/ECHANGES/lepri.pdf http://reseauecoleetnature.org / http://www.iucn.org/fr/
JA
MA
BA
AN
O, W
IND
IKU
BE
RA
ND
U D
UU
MI JIN
E K
OY
YO
N
134
TIRU 7
GANDA LABEY CERE DIYOŊO
« CEDEÂO margana hima ku du hinii ndu kunda beeriyoŋ kã gu labey kulu gune, ku du ku sootiyey boriyendi, poltik fondey mo mu te afo ».
1. Wenisesilasi Sakire Keri Mɔnzala, « afiriki weynukaŋey ganda labey mu cere diyoŋ : CEDEAO kundayey saatiyoŋ miso, 2009 jiire. En ligne : fita kã I feri 2012, uttu hando 15. http://memoireonline.com/04/11/4492/m_LesinitiativesdintegrationregionaleenafriquedelOuestanalyseducadreinstitutionnel17.html
135
GANDA LABEY CERE DIYOŊO
1. CEDEAO nafey ndu a goyey 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone won ceeciyoŋo
Sintino
Za Geyyoŋo kã Afiriki weynukaŋey labey du ngey boŋ no, i go ku ceeci ngey mu margu ku du ku hiddey kã andusaarey jeeri. Nafey kãyoŋ i daŋ jine ku ne ngey mu du waafakey margana ku ngey margamarga fondey hawgeyyoŋo boriyendi, ngey mu borcinetarey mo cine ku keyendi, ngey ndu cere game. jiiru Kokorbandey wey woneyoŋ no tu i labey margusina poltiko fonda. Cere diyoŋ poltiko mu te nafa henno jaŋa haahuna ndu borey yedda cere se ma ga no CEDEAO labey jineborey nu fondo wo sambu halu CEDEAO mu hun laahey ma ga, ku to dumidumey kulu CEDEAO. Labey nu kundayey sĩgow dãgu: Afiriki weynukaŋey labey arzaka gorendo margana (CEDEAO), Afiriki weynukaŋey fondey margana (UEMOA), Senegal isa baahunendiyoŋo margana (OMVS), Saahel labey ga koogendo tãgameyoŋo kunda (CILS), Niizer labo isa hawgeyyoŋo margana (OCBN), wkc ... kundayey sĩjiyoŋ no ku cebe kã Afrîrk weynukaŋey labey nu sooti sambu ngey mu goy cere bande, cere diyoŋo fondu hennu ga.
Cewo beyra :
I mu beyrey, misey ndu alhaali hennuyoŋ gorendi labey mu cere diyoŋo gorendo fonda ga.
Cewo gondu dumbari hĩka (2):
1. CEDEAO nafey ndu a goyey 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone won ceeciyoŋo
136
Dumbaru 1. CEDEAO nafey ndu a goyey
Dumbaro beyrey :
I mu beyrey, misey ndu alhaali hennuyoŋ gorendi CEDEAO nafa no gaabiyoŋo ndu goyo boriyendiyoŋo
fonda ga.
Cewendo ndu dendenyoŋo nafey 1. i mu CEDEAO nafa boŋ beyrey gaayi; 2. i mu du deberiyoŋ ndu goy hennuyoŋ CEDEAO nafa no
gaabiyoŋo ndu goyo boriyendiyoŋo boŋ 3. i mu cewendiyoŋo henno te CEDEAO nafa no gaabiyoŋo ndu
goyo boriyendiyoŋo boŋ 4. i mu da hennuyoŋ gorendi CEDEAO nafa no gaabiyoŋo ndu
goyo boriyendiyoŋo fonda ga. Cewey : CEDEAO cebeyoŋo
Afiriki weynukaŋey labey arzaka margano wo labu wey cindi gu (15) no ku margu ku a sĩji 1975 jiire. A
goyo no tu a mu arzaka hureyoŋo Afiriki weynukaŋey labey no gaabi labey wey ga: ganda arzaka, koy ndu
kayoŋo, seserey, dẽjo ndu naamey. Jiiri 1993 ga no i nu a hino tonton, sootiya kã i hãse ku labey
lakkalkena gaayiyoŋo daŋ ga, ku baanigorey ndu lakkalkeney daŋ laasaabu. Wodin no naŋ i nu kabe
dake waafaka tiru fo ga 1999 kã gu seleŋ fitiney hawgeyyoŋo ndu baanigorey ndu lakkalkeney gorendiyoŋo
boŋ.
Labu wey cindu gu no CEDEAO ga ( Beene, BurkinaFaaso, Kapver, Koduwaaru, Gambi, Gaana, Giine,
GiineBiiso, Libeeriya, Maali, Niizer, Niizeeriya, Sinigal, Seeraleewon ndu Togo). Murtaani fatta CEDEAO ga
2000 jiire. Nduniya suuru beera (FMI) laasaabey ga, Afiriki weynukaŋey labey kã go CEDEAO ga nooru wiiyoŋ
hinie gu to dolaaru miliyar 564,86 ; a se no a te nduniya ga arzaka gaabikoynu 25wanta.
CEDEAO ganda hayyoŋo gu to km2 miliyo 5,1. Borey mo gu to miliyo 299 deedendi.
CEDEAO tariko ndu nõgo kã a sintin
CEDEAO sĩjiyoŋo wo i manu a miila te kala jiiri 1964. Wiliam Tubman kã no tu Liibeeriya persidaŋo no nu a
toonendi borey do.
Koduwaaru, Giine, Libeeriya ndu Seeraleewon nu kabe dake yedda tiru fo ga feebiriye, 1965. Amma wodin
manu te. Avirillu, 1972, Gowon Niizeeriya persidaŋo ndu Eyadema Togo persidaŋo ye ku porza dine tunendi.
I nu sooluyoŋ te, i nu labu 12 zuure zuliye ku koy uttu 1973 ku i gaakusina ceeci. I nu margana soolu Lumi,
waafaka ceeciyoŋo boŋ.
137
Beyreykoyni beeriyoŋ ndu zuuzuyoŋ nu cere margan Ankara zãviye 1974, ministerey mo nu marganey te Moroobiya, zãviye 1975. Marganey hĩka dine nu waafaka neesi ku gune. A bandu no labu 15 nu kabe daŋ waafaka tira ga Lagos koyra me 28,1975.1 nu kabe daŋ CEDEAO sĩjiyoŋo tira ga Lome, Togo labu, noovambur 5, 1976. Zulye 1993 no i ye ku waafaka tira din gune, arzaka gorendiyoŋo mu cahâ, margusiney poltiko mo mu tonton. I nu CEDEAO suuban a mu ci a labey gẽji beeri guwa (5) ga afo, Afiriki arzaka margana (AEC), COMESA, CEAS, IGAD, SADC, ndu CEDEAO no nu kabe daŋ waafaka tira kã gu AEC ndu CER margan feebiriye 1998. CEDEAO nafey ndu a fondey CEDEAO nafa no tu a mu margusiney ndu cere diyoŋ tabbatendi arzaka fondey, baahuney fondey ndu naamey do hare. Wodin noŋ gu naŋ labey mu cere di arzaka fonda ga. Cere diyoŋo gu hima ku naŋ labey borey baafuney mu boori; arzakey mu tonton, a mu kabe daŋ mo Afiriki labey jine koyyoŋ ga.1993 waafaka kã i gu ba i mu arzaka fondey ndu poltik fondey feeri ku tonton labey ndu cere game ga, i di kã arzaka fondey ga nafey hima ku key halu deymo ndu neera mu hure labey game ga, i mu te mo nooru folloŋ. Poltik fondey do mo, Afiriki weynukaŋey ga i mu daŋ CEDEAO dipiteyoŋ, arzaka ndu baahuney boŋ yaamarkowyoŋ, ndu CEDEAO ciito huwo kã gu marganey sootiyey gorendi. Waafako wo gu sooti sambu kã gu naŋ i mu fitiney kosorey wala i mu i benendi CEDEAO ganda ga. CEDEAO nu ngu gaabo daŋ fondey wey sambu yoŋo ga:
Sabuyoŋ ndu boŋ gorey mu bara labey ndu cere game
Jama ndu cere mu cere gakusiney boro kulu mu hinie ngu boŋ
Labey ndu cere mu waafakey ku goy
Labey politkey ndu goyey tirey mu koy cere bandu yoŋo
Ciito ndu arzaka fondey kaarendo jama kulu se yoŋo
Labey ndu cere mu su cere toŋey
Baanu gora keyendo, lakkal keney ndu borey saajowyoŋo keyendo
Fitiney wiyoŋo waafakey ndu lakkal keney ga
Adaamiizey alhakey keyendo ndu I hawgeyyoŋo
Demookarasiya keyendo ndu a no gaabiyoŋo
CEDEAO goyey fondo beerey ne: Meyreyhuwey kã go CEDEAO se ne, a cedira fonda ga:
• Labey jineborey ndu gofonema margana • Ministerey margana • Sekertariya beera • Jama diptey huwo • Jama ciiti huwo • arzaka ndu gorey yaamarukey huwo (i gu a sĩji) • CEDEAO jinekoyyoŋo suuro (FADC) • CEDEAO ga nooru daŋyoŋo banco (BIDC) • Afiriki weynukaŋa nooro huwo (AMAO) • Afiriki weynukaŋey nooro boŋ cewo lokkolo (IMO) • Afiriki gaham baano margana (OOAS) • Goyey kamba marganey 6
• Fitiney kosoreyyoŋo, i hawgeyyoŋo ndu I gẽjiyyoŋo fonda, baanigorey ndu lakkal keney 1999 yedda. Sootiyey ndu fondo wo ga gondu hinii, Sektariya beera ndu yaamarukey huwo kã gu sasabey ndu lakkalkeney daŋ labey weyneyoŋ ga: BurkinaFaso, Gaana, Giine, Libeeriya,Maali, Niizer, Niizeeriya, Sinigal,Seeraleewon ndu Togo
GA
ND
A L
AB
EY
CE
RE
DIY
OŊ
O
138
Dumbaru 1. CEDEAO nafey ndu a goyey
Nafa, goyo ndu darza laasaabantey
CEDEAO nafey I mu labo ganda te kã sindu hiddi, a gu hawgey mo ndu baanigorey lakkalkeney ga. Labo ganda wo gu goy ndu meyrey henno, a labiizey gu hini ku du arzaku boobow kã i gu nafa ndu duumi jinekoyyoŋ ndu windukubera hellesiyoŋo ga
Cimi goy
I mu kookari ku gaabu goyo fondu cimicimey
ga, ku du naaney ndu lelebuyoŋ jama do iri
tegoyey ga.
Gaakusiney
I mu gaakusiney ceeci ku tonton kã gu hini
magana goyo, a (labo) alhaalo ndu a naamu
dumidumey ga, poltikey teeyoŋ ndu sootiyey
sambuyoŋo kulu ga.
CEDEAO goyey
I mu markusiney ndu cere diyoŋ no gaabi
Afiriki weynukaŋey arzaka margana gorendi
labiizey baahuna boriyendiyoŋo se, i arzaka
kamba lakkalkeney gaayiyoŋo ndu a
tontoniyoŋo se, i mu labey gamo hãse, i mu
kande mo gaakusiney Afiriki mu ŋena.
Kokariyoŋ
I mu ceeci labiize kulu hima ku ngu cela
senni henna seleŋ ,labo gandu fondo beerey
ndu goyey nõgu beerey ga.
Kaarendi cere se yoŋ
I mu fonduyoŋ sambu kã gu koyrey ga
sootiyey ndu poltiko teeyoŋo no gaabi.
CEDEAO goy ndu darzu laasabantey
Albarka
Helleso ndu a no gaabiyoŋo noŋ gu naŋ i
mu yedda lalabey ga nduniya ga ku arzaka
gorendiyoŋo te silmãkeyna.
Waanu goyyoŋ
I mu goy baakusiney cebe, i mu ba nduniya
ga goy henney; i mu da henno ndu farhâ
cebe goyey do labo ganda ga.
Lelebo
Margana goyteerey ndu a jineborey mu
lelebu cere ga. I mu lelebu hay teji kã tu
alhabaarey taru ku to jama doyoŋo.
Cimi ganeyoŋ
I mu sennu yoŋ sooti cimi ganeyoŋo ndu
sasabendiyoŋo ga.
Fey feyyoŋ
I mu yedda, i mu bey, i mu faham kã iri jama
ga, labey, dumey ndu naamey kulu gu wanu
wanu no.
Gonitarey
I mu fondo cekeyãteyoŋ gorendi borey, labey
gandey ndu nduniya beejey fonda ga.
139
Cere diyoŋo won gẽgey
• Gandey arzakey jinekoyyoŋ (adamiizey yaariyoŋo, arey ndu wayey sasabendiyoŋo, windukurebe henno); labiizetarey folloŋ.
• Baanigorey ndu lakkalkeney: gande kã windukubera gondu baani ndu lakkalkeney, fitinu si, cere nereyoŋ si, baarabaara mo si.
• Meyrey: poltik ndu arzaka meyrey henno kã sindu zamba, i gu hawgey ndu jama arzaka ndu adamiizey alhakey.
• Arzaka gorendiyoŋ: (fotoco, hebo, nooro, albarka ceeciyoŋo, poltiko): gandu kulu mu te hebu fo ndu nooru dimmu fo, i mu bara ndu nooru banuyoŋ fondo henno.
• Saruuso kã go ngey boŋ gorey ga jinekoyyoŋo: gaakusiney henno, gofonduma saruusey ndu wo kãyoŋ go ngey boŋ gorey ga mu margu ku goy, windukubera kã no tu gofonduma saruusey ndu wey kãyoŋ go ngey boŋ gorey ga jinekoyyoŋo se.
• Baanigorey, lakkalkeney ndu meyrey henno • Jinekoyyoŋ ndu markusiney • Sabuyoŋ ndu naaney henno • Nooru daŋyoŋ • Meyrey huwey hino • A kulu mu hawgeyoŋo.
SIGIRA TIRA
Dumbaro 1 beyra I mu beyrey, misey ndu alhaali hennoyoŋ gorendi CEDEAO nafa no gaabi ndu a goyey boriyendiyoŋ fonda ga.
cewendo ndu dendenyoŋo nafey 1.i mu faham ndu CEDEAO nafa boŋ beyrey 2.i mu du deberi ndu goy hennoyoŋ CEDEAO nafa no gaabiyoŋo ndu a goyo boriyendiyoŋo fonda ga. 3.i mu cewendiyoŋo henno te CEDEAO nafa no gaabiyoŋo ndu a goyo boriyendiyoŋo boŋ. 4.i mu du da hennoyoŋ CEDEAO nafa no gaabiyoŋ ndu a goyo boriyendiyoŋo fonda ga.
Geyyoŋo : guuru 12
Jiney/cewandiyag harey/ tirey - Sijirey ndu lokkol tirey - CEDEAO zulye 1993 waafaka tira hãsanta, Afiriki labey margana ciito fonda tirey,
CEDEAO marganey, labu ciiti fondey tirey - CEDEAO tiru nafanta - filmey, fotey - Tirey ndu sooru dumidumey - Internet.
GA
ND
A L
AB
EY
CE
RE
DIY
OŊ
O
140
-
Dumbaru 1. CEDEAO nafey ndu a goyey
Sijirey kenendiyoŋo walhã Cewey Hiniayey ndu
waanayoŋey ceeciyoŋey
Beyrey kenendey Deberey Waatey
1.
I mu CEDEAO nafa ndu
goyo bey
CEDEAO nafa, goyo ndu
darza boŋ beyrey
Tirey
ceeciyoŋ
(karantey
ndu masin ga
woney
sata goyey
ci nu beyra
kakow
senni ŋa
batuyoŋo
Guuru 4
2
I mu CEDEAO fondey ndu darza laasaabantey kaarendi
Fondey ndu darza laasaabantey
Guuru 4
3 I mu senni yoŋ daŋ batu cewendiyoŋo ga
I mu cewendiyoŋo tirey te, i mu dã cere gayoŋo cewendiyoŋo te, i mu cewey neesi
Guuru 2
4
I mu CEDEAO goyo boriyendiyoŋo ndu a nafa no gaabiyoŋo goy henney no gaabi
goy henno deberey kã gu CEDEAO nafa no gaabi, ku a goyey boriyendi
Guuru 4
CEWENDO CEDIRA SILMÃKEYNA
Dumbaru 1. CEDEAO nafey ndu a goyey
Dumbaro beyra I mu beyrey, misey ndu alhaali hennoyoŋ gorendi CEDEAO nafa no gaabi ndu a goyey boriyendiyoŋo fonda ga.
Cewo boŋ /dendenyoŋo miso : CEDEAO nafa goyo ndu a darza laasaabantey
cewo /dendenyoŋo nafey I mu faham ndu CEDEAO nafa ndu a goyo boŋ beyrey ndu darzey.
Waaniyoŋo kã i ga ceeci
WAANAYOŊEY
Beyrey (lakkal ga) Alhaley (goy teyoŋ) Deberey (te goyey) I mu cere diyoŋ nafey gaayi
I mu faham ndu hayey kã cere
diyoŋo gu kande adamiizetary se.
I mu lelebu meyrey huwey ga
i mu yedda ndu cere baahuney,
cere gayoŋ.
I mu alhaali hennuyoŋ sambu
gu cere diyoŋo sendey
benendi.
Geyyoŋo : guuru 2
141
Jiney / cewandiyaij harey / tirey - Sijirey ndu lokkol tirey
- CEDEAO zulye 1993 waafakay tira hansanta, Afiriki labey margaa ciiti fondo tirey,
CEDEAO sankey, labu ciiti fondey tirey
- CEDEAO tira
- Filmey, fotey
- Tirey ndu soora dumidumey
- Internet.
Cewendo cedira ndu dendenyoŋo miso
FEYENDEY NASIRAW
GOYEY DEBEREY FƐƐRƐW Cewendukow
albora/weybora Cewkow alborey ndu weyborey
Beyrey neesiyoŋo Cewkey beyra gurbo A gu ceeci cewey boŋ.
i gu tu hãyoŋey se, Boru fo goy
Cewo soola
cewendika gu cewkey hã i mulabu foyoŋ zamuuyoŋ ci
cewkey gu cere tonton zamuuyoŋ boŋ. Ku du ku hime cere ndu tontono kã go darzey game ga ka tarey
Senni ŋa batu yoŋ ci nu beyra Tira ceeciyoŋ (tiru karantey ndu masino ga woney), CEDEAO zulye 1993 waafaka ndu labo meyrey tira guneyoŋo. Kunda goyey gune ku laasaabuyoŋ hãyoŋ. tuuyoŋ
Goyey teeyoŋ kundayey ndu cere game ga kunda kulu mu ngu goyey cebe.
A gu darza laasaabantu foyoŋ cebe kã go nafa goyo ndu CEDEAO darza laasaabantey boŋ soora ga kunda goyey fonda ga, a mu ne cewkey mu: cew afofo wala jama ga nafantey kã go soora ga fahamendi CEDEAO goyo karendo CEDEAO darza ndu zaari kulu goyey kã cere go walhâ ga.
kunda kulu ga, boro fo mu goy te wo kã i du ngey laasaabey ga boŋ.
I mu kunda goyey cebe cewkey mu seleŋ ku ye cere me ga teyaater keyna
Beyrey tontoniyoŋo
i no gaabiyoŋo ndu i
dũguriyendiyoŋo
A mu cewkey ga albahaarey kã I du keyendiyoŋo ndu i gaayiyoŋo, a mu tonton i se alhabaarey ga, a musenney dunguriyendi i se
Cewkey gua kookari ga ku cewey kabukabu, i mu i gaayi senney seleŋ ku ye cere me ga bande
Jama mu margan ku cewkey kabukabu
GA
ND
A L
AB
EY
CE
RE
DIY
OŊ
O
142
FEYENDEY
GOYEY DEBEREY Cewendukow
albora/weybora Cewkow alborey ndu weyborey
Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo
Cewendikow albora/weybora mu ne cewkey mu tiru te CEDEAO won darza boŋ kã gu koy ndu er labo goyey ku du ku bey miso kã I go ku te nda
Cewkey mu fersi ku te kunda Keyniyoŋ ku goyo te
Boru folloŋ goy
Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo
Cewendikow albora/weybora mu cewkey ga i mu zaariŋ ka kã i gu marganey te kã gu borey boŋey feri maaney hawgeyyoŋo won jiirbu iyya won margana kã I te dumey walu labey darzey beyyoŋo ndu I daŋ sorhõyoŋo .
Cewkey mu zaarĩ ka kã gu margana te lokkol wala koyra kambey ga
cewkey mu seleŋ ku ye cere me ga teyaater keyna ereniyey
143
Dumbaru 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone won
ceeco
Dumbaro beyra
I mu beyrey, waaniyoŋ ndu alhaali hanno yoŋ gorandi CEDEAO labiizetarey keyendiyoŋo fondo ra.
Cewendo ndu dendenyoŋo nafey 1 i mu faham ndu cere diyoŋ darzey ndu a beyreyey 2. i mu du deberi ndu goyyoŋ ganda ga baahunowtarey henno no gaabiyoŋ se 3. i mu cewendiyoŋo te labey cere diyoŋo senda hawgeyyoŋo boŋ
Cewey : Cere diyoŋ dumidumey ndu i fondey Margamarga poltiko kã ga I yedda
- Bisa meyrey gu hondu daŋ ku goy ndu kundayey - Sooti sambu ku meyrey huyoŋ kã gu bisa labo woney ku sĩji kãyoŋ gu sootiyey ganuyoŋo gune ku neesi ciito huwo, dipitey huwo, yaamarkey huwo ndu politiko margusiney - Borey mu koy ku ye ka lakkalkeney ga, sijira kã te me 1978 margana ga gondu kambu hĩza (3)
Labu waanu ga hureyoŋ tira tuusuyoŋo Nõgu fo gorey alhako Hay fo teeyoŋ alhako
• Arzaka ndu noorey (hebu folloŋ, nooru folloŋ, ganda arzaka, saruusey kã go ngey boŋ
gorey ga, farimo,...) - Tegoyey beerendiyoŋo kã gu naŋ i mu fondu tejiyoŋ sambu sindu: arzaka ndu noorey poltiko mu te afolloŋ. - Meyreyhuwey noorey baniya: magana mu sintin ku nooro ka daŋga jiney kã hun labu foyoŋ ga
donyeyoŋ nooro mu to zãgo boŋ 0,5. Nooro dine, i gu a daŋ cere diyoŋ fondo ga.
• Doonyeyey kamba margusina Barmeyyoŋ sijira mu te labu kulu se dogoney i mu labey doonyey nõgoy margu ku te afo. Doonyey margana dine noŋ gu naŋ i mu doonyey alhako tuusu, i mu tarey doonyeyoŋo gaayi nooru
dimu folloŋ ga labu 12 no nu nooro hiddo ka jiney koyyoŋo ndu kayoŋo boŋ (Beene, BurkinaFaaso, Kuduwaaru, Gambi, Gaana, Giine, Maali, Niizer, Niizeeriya, Sinigal, Seeraleewon, Togo).
Doonyey laasaabey teeyoŋo fondu tejo keyendiyoŋo (SYDONIA) kã gu naŋ labey kã go CEDEAO doonyey noorey mu tonton.
GA
ND
A L
AB
EY
CE
RE
DIY
OŊ
O
144
Dumbaru 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone fonda
• Fotooci margusiney
- I mu alhaabaarey gaayiyoŋo debero daŋ mansino (oddinaateer) ga tarey fotooco laasaabey boŋ.
CEDEOA fotooci beera sijiriyoŋo.
- Sooti sambuyoŋ marsu 2000 ku ganda kã sindu hiddi sĩji CEDEAO labu iyye (7) ga. Ngey no tu:
Beene, BurkinaFaaso, Gaana, Giine, Maali, Niizer, Niizeeriya, ndu Togo.
• Gorey, naamey ndu cere diyoŋ (cewey, feyãkey, zãkey, gaham baani, windiyoŋey,ndu wkc.)
- Fondu wone no tu I beera zama a ga no borey gu yedda ku baahuney cere bande. Adaamiizey gu
yeddu no jina, Geyyoŋo ga i mu te gandu folloŋ ga gorokowyoŋ. A te cere diyoŋ wala gorey
cewyoŋ no, a gu tilasu no labiizey mu fondey wey kulu sambu.
- Naamey gu cere diyoŋo mo su te kala hooreyhoorey, beejey ndu margan beerey ga. Jaŋ ku sabuyoŋ
ndu cere wãguyoŋey noŋ gu kosorey daŋ goyey wey se. Amma dooni ndu gaani gu naŋ i mu hini
ku te a mu boori. Dooni cindo gu hini ku doonukow ndu ngu jama margan.
Jiiri 2011 nafa no tu labey cere diyoŋo ndu i fotoco no gaabiyoŋo, kabe daŋ cere kebe ga ndu gofonduma saruusey ndu
wey kã yoŋ go ngey boŋ gorey ga.
- Sendey hawgeyyoŋo no tu i mu cewendiyoŋo sijirey hãse i mu koy cere bande amma i mu su
himu cere, i mu i margu dey.
- Fondo wo ne ga, i gu hini ku filmu sambu lokkoliizey cere margan ku hooreyyoŋo (festiibal) boŋ
zama i hima ku goy ndu horeytejey. Wodin gu no lokkoliizey ndu gundakundey kã go CEDEAO
labey ga gu margu ku horey. goy dumidumiyoŋ no i gu te cere ga, mantu yẽgu no i go ku te. I si ku
cere wãgu kala dey i mu te labey ndu cere diyoŋo filimo. Yẽga kã i gu te, manti canse
wone no, kala dey a mu te labey ndu cere game cerediyoŋo lokkolo. Teyaater gu bisa naamey
senney ga, nduniya gorey ga cere tontoniyoŋ lokkolo no.
- Hala hino nu cere diyoŋ daŋ laasaabu beene senney ga, hooreyhoorey teeyoŋ kundakundayey
ga no borey sambuyoŋo ga, i hima ku goy ndu arey ndu weyey saayey sasabendiyoŋo debero.
- CEDEAO wo arzaka gande beeri no. labey kã yoŋ go a ga gu ba ngey mu baahuney cere
bande. Wodin wo gomni beeri no. Hala adamiize gu ba ngu mu boro fo hamburkubey ka, kala
dey a mu gaabu hay hinika ga:
o Zanka
o Sootiyey ndu ceeci ku bayyoŋ laami.
A gu hima no boro mu zãku daŋ a mu te feyãka beyyoŋ laami marganey boobowyoŋ ga. Wodin gu
zãku tonton fondu boobow ga.
145
Nduniya nu adamiizey feyfey, a gu i dey i mu cere yẽje ku cere wi. Wone wo gu hima maamaaci hay boro kã nu wone yoŋ neesi ku gune se. wodin se, bora kã manu yedda ndu senney wey gu hini ku a tabbatendi ndu ngu beyrey. A mu ye ku ka ngu boŋ ga, ndu a gu naaru, a gu faasa jiney kabey, a gu ceeci hankusin, ndu a ka, a go ngu huwo miyo daabu, ngu huwo bumbo ga, a gu ngu jiney dãyoŋo hayey saafi, wone yoŋ kulu teyoŋo ga, a gu bey kã ciito fonduyoŋ go no, goyteeriyoŋ go no kã gu hini ku faasa ngu se. boro wone mu ngu boŋ hã hay kã ngu gu ne ngu labiizey wey se halu ngu gu naaru ndu faasa jiney. Borey kã gu windey miyey daabu, zãkey ndu goyzey kã gu jiney deyyoŋ hayey saafi.
Goyey wey ga, a go ku nduniya kulu zaalum no mate kã aynaatey senney ga? Amma ngey ndu ay kulu si ku boro kulu zaalum wone ga. Adamiize boney manu to a se zunuubu. A goyey mo kã kande booney ga sindu zunuubu hala dey mantu adamiizey gu ciito fondey kã i nu i gẽjey bey no. Hala ciito fondey din si no, i su hini ku te hala adamiizey manu waafaka borey kã hima ku a te boŋ. HOBES
• Gayyoŋo jiney beerey bamda (dĩgo, seisero, ganda, beene ga ndu teeko boŋ koy ndu kayoŋo)
Dẽjo
- Labey jineborey sijira kã i yedda nda me 1982 kã se i gu ne gazoduc. Nduniya labey bãco
gune ku di mate kã i gu sijira din te Afïrk weynukaŋa ga.
- Wodin se, Beene, Gaana, Niizeeriya ndu Togo nu '"gazoduc" fo te kã gu naŋ ngey mu
nafa ndu Niizeeriya gaazo, dẽji teeyoŋo se.
- Dẽgo teeyoŋo hiniey, won fondey teeyoŋo Afïrk weynukaŋey labey ga
- Kuuraŋ dẽji fonda teeyoŋo Afiriki weynukaŋa ga kã se i gu ne "Power Pool Ouest Africain"
Seserey fondey
Labey jineborey margana sijira kã ga i yedda me 1979, INTELCOM1: telfonno, faxo ndu télexo daŋ CEDEAO labey galley ndu cere game ga. - INTELCOM 2: i mu a teeyoŋo neesi ku sesero fondey te, zaamaano wo ne ga. I nu fonduyoŋ gorendi
kambo wo ne jinekoyyoŋ dogonendiyoŋo se. - I nu fonduyoŋ te kã se i gu ne TransOuestAfricaines - Lomi murgana kã te deesambur 1980 sijira kã ga i yedda: NouakchottLagos km 4560 ga, i nu
km 3800 te (83%) - DakarNdjamena: km 4460 ga, i nu km 3894 te (88%) Labey mu du cereyoŋ fondey: km 11423 ga, I nu km 7653 te (67%)
Moota fondey dogonendiyoŋo
CEDEAO wone asirãs karti mooto. Labu 12 no ku karto wo daŋ: Beene, Burkina, Kuduwaaru,
Gaana, Giine, GiineBiso, Maali, Niizer, Niizeeriya, Sinigal, Seeraleewon ndu Togo.
GA
ND
A L
AB
EY
CE
RE
DIY
OŊ
O
146
Dumbaru 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone won ceeco
- Fondey tarãzito boŋ margana (TRIE) : a gu naŋ tarãzito tirey teeyoŋo mu dogon, i mu waasu
CEDEAO labey jiney se. Labu gu (5) no nu margana din gorendi (Beene, Kuduwaaru, Maali, Niizer ndu Togo)
- Labo marganeyyoŋ sĩjowyoŋ koy ndu kayoŋo mu dogon sijirey gunuyoŋo. Labu wey cindi hĩka (12) no
nu marganey din sĩji: Beene, BurkinaFaaso, Kuduwaaru, Gaana, Giine, GiineBiso, Maali,
Niizer,Seeraleewon, Sinigal ndu Togo.
1 Windukubera poltiko kamba - Labo gandu goy sijiro kã Saahel labey ra koogando tãgamo kundua te. - Subu laaley kã ga zay harey bon tãgamo - Koogando tãgamo - Labey meteo suruusey gaabandiyoŋ
1 Baanigorey ndu lakkalkãay kambo - Jan ga toojie yaddaa kã te jiiri 1978 - Tãgami gaakasina yaddaa kã te jiiri 1981 - CEDEAO poltik fondey yaddaa kã te jiiri 1991. - ECOMOG sataa kã ga CEDEAO wãgey gaayi gunayoŋo. I na a sinji 1990 margaa ra - Liibeeriya wãgey - CEDEAO labey kã na sooje yoŋ samba: Beene, BurkinaFaaso, Gambi, Gaana, Giine, Maali,
Niizer, Niizeeriya, Seeraleewon, Sinigal - Labu fo yoŋ : Ugandu, Tanzaani - Seeraleewon wango - Labey kã na sooje yoŋ samba: Gaana, Giine, Maali, Naajiriya, Sinigal - GiineBiso wango - Labey kã na sooje yoŋ samba: Beene, Gambi, Niizer ndu Togo - Giine ndu Sinigal yaddaa fondo ra kabe daŋyoŋo - Fitiney kosorayyoŋ ndu i hawzuyoŋ deberey kã i yadda ndu 1998 margaa ga. Tira kã i soola
kosorayyoŋ se: guna ga neesi yoŋ fondo ndu satey kã ga fitiney kã go ga hay hirrey ga gaayi. - Gunayoŋ nangu taaci (4): Kotonugu, Wagadugu, Banjul, Mooroobiya - Guna ga laasaabuyoŋ Abuja sakatariya do - Sabayoŋ ndu lakkalkãay yaamarkey daŋyoŋ kã ra labu yagga (9) go
- Dottiijey sataa sinjiyoŋ
- Soojey kã soola ga batu
- Jiney ka tarayyoŋ, i daŋyoŋ ndu malfa dogoney teeyoŋ ganjiyoŋ.
Sanney kã i te oktoobur 1998 mo yadda nd'a.
- Mooto funyoŋ kondu goy sijiriyoŋ suubanyoŋ
- Baanigorey zaadayoŋ
- Bonfeeray kã i ga soojey no
- Malfa dogoney gunayoŋ hirrey bon
147
- Malfa dogoney laasaabey jaŋara boobo ra
- Malfey margu ga tonyoŋ (Liibeeriya ndu Maali no na a te)
- Salan ga ye cere me ra dogonandiyoŋ ndu malfa teekey ndu a nookey.
Cere diiycqj taaley ndu nafey
Cere diyoŋ gaabandiyoŋ no ga kande deberi hanno yoŋ CEDEAO sanduyey hawgeyyoŋo se hala i na
labu kulu arzakajan ga wasayoŋ guna. Afiriki labey habey kaynayoŋo se, gaabey daŋ cere ra yoŋo ndu
poltik sanka gaabikoono, ga hini ga kande gaakasinay. Labey ma waasi ga zaada hala i na albarkey,
noorey daŋyoŋey ndu barmeyyoŋey tonton.
Nafa fo yoŋ no labey cere diyoŋo se?
• Habu kã ga hirri daŋ antampiirizey wala porzey ga, ga hini ga margu ga du gaabi antampiriiz kookarantey ga hini ga koy jine
• Habey beerandiyoŋ ga nan noorey daŋyoŋey ma tonton CEDEAO labey ra. A ga albarkaboryoŋdi, a ga beyrey ndu deberey barmey
• Cere diyoŋ ga hini ga labey arzaka fondey boryoŋdi. A ga kande gomni arzaka deberey hino kã ga goy ndu alhaku lalabuyoŋ ga, ciiti fondo hanno gunayoŋ ga ndu meyrey hanno ga.
• Labey gondu fondo yoŋ kã i ga gana ga ngey game hanseyoŋ hinia gaabandi nduniya ra. I ga hini ga te sata yoŋ ga ceeci ga hanse ngey game ra. Labey nafey fayoŋkayoŋ se, wodin si hini ga te waati kulu.
• Labu kayna ga hini ga du nafa beeri jaŋara ra markasinay ga hala i na ngey arzakey margu ga fay.
• Cere diyoŋ ga hini ga fitiney zabu hala naanay furo, lakkalkãay markasinay mo faala.
Cere diyoŋ caada
Nafa wo si du yaamo bon, a gondu hayey kã ga nan i mu duw'a.
• I mu labey kã si CEDEAO ra jinay faaley barmey ndu CEDEAO labu jinay caadaŋtey. Barmeyyoŋo din ga kande sanduy jaŋara boobo ra.
• Cere diyoŋ fondey ga hini ga jama arzaka nooro zabu kã i du dugne alhakey ga. Zabuyoŋ boobey wo mamburey arzaka marguyoŋ hiniey ga no i fun.
• Cere diyoŋ ga hini ga labu meyrey zabu wala i darzey ndu naamey furoyoŋ. Nafey ga ba ndu harey kã ga nan i mu duw'ey.
• Sanduyey ndu hawgeyyoŋo fondey
Sanduyey
GA
ND
A L
AB
EY
CE
RE
DIY
OŊ
O
148
• Ciiney • Labiizetarey • Meyrey laalo • Beyreyjanay • Jan ga goy ndu harey kã ga hagu adamiizey ndu ngey jiney windiyoŋ fondo ra • Lakkaltunay • Naarumey ndu sisirey caada • Talakataray • Meyrey huwey jan ga teeyoŋo • Poltiko jan ga goro do fo yoŋo ndu meyrey laalo: hinii zeeriyoŋ booba (labu cindey ra manu
Afiriki waynokãa poltik hasara • Labo arzakey jan ga wasayoŋ: Afiriki waynokãa ra boro fo kulu duure sasaba ga ti dolar 410.
Labey arzakey kooguyoŋo
• CEDEAO labey ga du farmi albarkey ndu gandu arzaka kã i si nafa ndu Afiriki waynokãa ra.
• Kampaney manu koy jine sanku labey ndu cere arzakaa ma zaada
• Fondo, sisiri ndu kuuran goyjinay beeri janay
- Fondey si wasa, i si boori
- Talfono si nangu boobo, a ga caada
- Kuuran si ba, a ga caada
• Fondey bon gaayiyoŋey ga ba: fondo baraz boobo ndu cere za ga kayyoŋ.
• I si saktariya nooru gaakasina bana waati kulu.
Bonzayoŋ fondey
Hawgeyyoŋo fondey kã CEDEAO labey hima ga gana
• I mu poltik ma goro do fo alhaaley gorandi
• I mu ciiti fondey kwaarandi
I mu goyteeri hanno yoŋ kã ga wasa no bonfeeray
Goyey kã ga hima ga te labo ra • Poltik fondo ma goro do fo yoŋ alhaaley keyendiyoŋo
• Meyrey hanno, deemookarasi gaabandiyoŋ ra ndu arzaka fondo fayfayoŋtey ra
• Arzaka fondo ra cere diyoŋ fondey
- Borey koy ndu ya ma tonton
- I mu baraazey zabu nduniya fondo beerey ga
- I mu CEDEAO naaruyoŋ tira kar, i mu goy nd'a
I mu CEDEAO labey poliisey markasina gaabandi
149
Dumbaru 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone won ceeco
Haazey furo ga fattayoŋo
• I mu boodo tirey te afo, i mu i kar, i mu goy ndey
- Asuli tira
- Maayeytira
- Labey ndu cara ra fondo tira (taranzit)
- I mu goy ndu arzaka sogonyoŋ sijiro (PAS)
- dugujie sataa: i mu labey soola i mu furo dugujiey sataa ra i mu haazey ka tarayyoŋo alhakey
zabu
- arzaka kambo nafa follon daŋ jine yoŋ
- i mu labey soola, i mu furo CEDEAO arzaka gandu ra
- i mu arzaka hawzu a ma boori ga du ga nafa follon daŋ jine yoŋ fondey gana kã i gaayi
- CEDEAO labu kulu ra i mu kuruyoŋ sata daŋ
- I mu nafa follon daŋ jine yoŋ fondey daŋ arzaka sogonyoŋ sijiro ra
CEDEAO goyey nooro - I mu goy ndu jaŋara nooru kaayoŋ sankaa
- I mu ye ga ka sankaa din ga
- I mu nooru kaayoŋo din daŋ jiiro nooru wiiyoŋ (budza sijiro) ra
- I mu noorey kã i ka daŋ CEDEAO konto ra
- Meyrey fondo ra gaakasinay
- Labu kulu ra, i mu labey cere diyoŋo minister daŋ
- I mu sata daŋ minister ndu cere game kã ga CEDEAO sankey gana. Sataa din hima ga marga te
alwaati ga ka alwaati
- Gaakasinaykey gama: i mu CEDEAO sijiri beerey daŋ laasaabuyoŋo toonandi gaakasinaykey do
kã ga ti: gakwaarey sataa.
Goyey kã i ga te gandu ra Poltikokambo
o i mu goyey teeyoŋ gunayoŋo tabbatandi o Jaŋ ga
toojieyoŋ waafaka kã i te jiiri 1981 o Tãgami ra
waafaka o CEDEAO poltik fondey waafaka zulye 1991
Poltikey ndu sijirey kambo
o I mu gaakasinay fondo beerey ci
o Barmeyyoŋey dogonandi
o Jiney boodeyoŋ nooru gaayiyoŋ nangu folloŋ
o Arzaka fondo ra nafa follon gaayiyoŋ
o Laasaabu teeyoŋ gaakasinay
- Goyfondey kã i sambu
- Arzaka sogonyoŋ sijiro ra
- I mu goyteeriyoŋ kã ga waani goy sambu
- I mu CEDEAO ciitifu beero gorandi
150
Dumbaru 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone won ceeco
DUMBARO CEWEY KEYENDO
Dumbaro beyra I mu beyrey, waaniyoŋ ndu alhaali hanno yoŋ gorandi labiizetarey cekayoŋte se, CEDEAO gandu ra.
Cewendo ndu dendenyoŋo nafey
1.1 ma faham ndu labey cere diyoŋ beyreyey 2.1 ma du deberi yoŋ ndu goy yoŋ gandu ra baahuney hanno gaabandiyoŋ se 3.1 ma cewendiyoŋo te labey cere diyoŋ sanduyey hawgeyyoŋo se. Geyyoŋo : guuru 18
GoyJiney/cewandiyatj harey/Urey: CEDEAO zulye waafakay hansanta, Afiriki labey
margaa, waafakay dumidumey, tira nafanta, labo ciiti huwey. Cewey kenendiyoŋo walhã Cewey Hiniayey ndu
waanayoŋey ceeciyoŋey
Beyrey kenendey Deberey Waatey
1.
I mu du labey cere diyoŋ beyrey yat]
Labey cere diyoŋ beyreyey
Tira ceeciyoŋ
karantey, m as in ra woney) sata goy Jama ra goy Dumidumey
kã ga labey cere
diyoŋo nafa ci ni bayra konkonso senni ŋwa
batuyoŋ
Guuru 2
2
I ma jinekoyyar)
teeyoŋ sanduyey bay
Labey cere diyoŋ gaabandiyoŋ goy deberey
Guuru 2
3 I mu goy yat] te ga
labey cere diyoŋ gaabandi
Labey cere diyoŋ boriyendiyoŋ sanduyey
Guuru 2
4
I ma labey cere diyoŋ boriyendiyoŋ sanduyey
bay
Cewandiyoŋ goyjiney neesi ga gunayoŋ cewendiyoŋo tirey teeyoŋ gagarey cewandiyoŋ beyreyey neesiyoŋ
Guuru 6
151
CEWENDO CE DIRA TIRA SILMÃKEYNA
CEWO: GANDA GA CERE DIYOŊO
Dumbaru 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone won ceeco
Dumbaro beyra I mu beyrey, waaniyoŋ ndu alhaali hanno yoŋ gorandi labiizetarey cekayoŋte se, CEDEAO gandu ra.
Cewendo ndu dendenyoŋo nafey
1.1 ma faham ndu labey cere diyoŋ beyreyey 2.1 ma du deberi yoŋ ndu goy yoŋ gandu ra baahuney hanno gaabandiyoŋ se 3.1 ma cewendiyoŋo te labey cere diyoŋ sanduyey hawgeyyoŋo se.
Cewo boŋo /dendenyoŋo miso : Ganda ga borey mu cere diyoŋo won darza
Waanayoŋey
WAANAYOŊEY
Beyrey (lakkal ga) Alhaley (goy teyoŋ) Deberey (te goyey) I mu cere diiyat] nafey gaayi
I mu faham ndu harey kã cere
diiyat] ga kande adamiizetary se.
I mu lalabu meyrey huwey
ga
i mu yadda ndu cere
baahuney cere ra yoŋ.
I mu alhaali hanno yat]
sambu ga cere diiyat]
sanduyey bonza.
Geyyoŋo : guuru 4
Cewendo cedira ndu dendenyoŋo miso
FEYENDEY
GOYEY DEBEREY Cewendukow
albora/weybora Cewkow alborey ndu weyborey
Beyrey neesiyar) A ga cewkey hâ ga du ga i bayra neesi cewey kar] i ga te bon.
i ga tu hãyoŋ ga, Fo goy
GA
ND
A L
AB
EY
CE
RE
DIY
OŊ
O
152
Dumbaru 2. CEDEAO mu te dumey kulu se wone won ceeco
FEYENDEY
GOYEY DEBEREY Cewendukow
albora/weybora Cewkow alborey ndu weyborey
Cewo soola
a ma deede fo te i se kã ra i ga CEDEAO labiize fo cebe kã du sanduy gorey ndu sariya ga, labu waani fo ra. a ma cewkey daŋ i mu salan ga ye cere me ra deeda bon. Boro kulu ma ci wo kar] adi
cewkey ga sanduyo ŋwa batu
Senni ŋwa batu yoŋ ci ni bayra Tira ceeciyoŋ (tira karantey ndu masin ra woney), CEDEAO zulye 1993 waafaka ndu labo meyrey tira boŋ. Sata goy Neesiyar], hãyoŋ tuuyoŋ
Goyey teeyoŋ kundayey ndu cere game ga kunda kulu mu ngu goyey cebe.
A ma hirri bon zuureyoŋ soola cewkey ma du ga di mute kã adamiizey ndu ngey j iney furo ga fattayoŋo go ga te ndu. A ma hââyaij te cewkey se wodin bon. a ma hãyoŋ soola cere diyoŋ hãyoŋ nafey ndu borey ndu jiney koy ndu ya bon. a ma cewkey soola satasata i mu tira cewga: cere diyoŋ taarifo ndu a nafey ci cere diyoŋ dumey ndu haaiey guna ga kãandi CEDEAO sanduyey ndu mate kar] a bara
I mu adamiizey ndu ngey jiney furo ga fatta guna hirro boŋ, i ma tu hãyoŋey ga. I mu te boro 4 wala 5 satasata yoŋ ga hãyoŋey tuuyoŋey ceeci (waafaka, meyrey tira kã ga salan labey margasina boŋ cew ga neesiyoŋ. Hala ndu CEDEAO sogonyoŋo
153
FEYENDEY NASIRAW
GOYEY DEBEREY FƐƐRƐW Cewendukow
albora/weybora Cewkow alborey ndu weyborey
Beyrey tontoniyoŋo
i no gaabiyoŋo ndu i
dũguriyendiyoŋo
a ma sata kulu no alwaati a ma nga goyey cebe a ma cewkey ga laabaarey sokonyaij ndu i gaayiyoŋ. A ma tonton i se albahaaru fo yoŋ ga du ga sanney dunguriyoŋdi
sata kulu ra boro fo ma goyey baribata te i ma kookari ga cewey laasaabu satey cere tontonyaijo bandu sabiilo kã se labu waaniizo ka labey cere diyoŋ nafey kã go zulye 1993 waafaka ra CEDEAO meyrey huwey ndu I cedirawo Koy ndu ye dogonyoŋ ndu harey kã ga cere diyoŋ ganji
sata goyey ŋwa batuyoŋ salaŋ ga ye cere me ra yoŋ jama goy ndu laasaabuyoŋ
Neesiyoŋo ndu bilaŋo teeyoŋo
a ma cewkey daŋ ima konkonso te ngey batama ra labey cere diyoŋ sanduyey bor)
I ma te satasata yaij ga konkonsa te
Konkonsa hâàyoŋey
Beyrey gorendo ndu goy ndu dey yoŋo
A ga cewkey ga i ma IakkaI candiyoŋ hãyoŋ zaari soola foorifoorey teeyoŋ haniizo ra, i mu du ga cere tonton dumi jarey ndu labu jarey naamey boŋ
I ga zaari ka ga borey IakkaI candi lokkol wala kura ra.
marga tiyaatar kayna wkc...
GA
ND
A L
AB
EY
CE
RE
DIY
OŊ
O
154
Internet fondey tira : ganda borey mu cere diyoŋo
- http://www.ecowas.int/
- http://www.comm.ecowas.int/sec/index.php?id=about_a&lang=fr
- http://www.psychologiesociale.com/reps1 .pdf
- http://www.gouv.sn/spip.php?article491
http://www.republicoftogo.com/Touteslesrubriques/Cedeao/LaFoiredelaCedeaose
derouleraaLom
http://www.redpsy.com/infopsy/competition.html
GA
ND
A L
AB
EY
CE
RE
DIY
OŊ
O
155
LAZARE KI ZERBO ( BURKINA FASO MEYREY KUNDA BEERA)
Soora wone Afîrki cere diyoŋ neesiyoŋo sintino no.
Cere diyoŋ jiiri waytaaci (40) bandu, i muna du a ra gomni.
Labey ndu cere game ga margana manu hayey kulu te. I si ku kookari kulu te cere bande. Borey kã labey
cere diyoŋo nafa si ku hure politikey lasaabey ga. Afiriki cere diyoŋo si jeri kala gofondumey jaŋ ga
zaamuyoŋo ga. Wodin se, i hima waasi bon ga cere diyoŋ cina gofondumey ndu cere game. I mu ma cere
se yoŋ gandu beeri ka kã ra sata dumidumey ga furo, I mu du ga poltikey guna ga sata hanno yoŋ te.
I. Afîrki cere diyoŋo: i mu teekey daŋ jina.
Konkonsey ndu neesiyoŋey ga wone yoŋ cebe: Meyrey huwey jaŋ ga teeyoŋo hawgeyyoŋo fondo ra Gaabey daŋ cere ra yoŋo jaŋ ga wasayoŋ ndu meyrey huwey cere tontoniyoŋ
Poltik nafa jana ga koy a teekey ga, labey cere diyoŋo ra
Ceeyoŋey kã i te ne:
Jama borey margana diyoŋey gofondumey meyrey huwey ndu labey cere diyoŋo ga.
Meyrey huwey ndu poltikey jine borey gondu sanduy sanka sambuyoŋ ndu fondo hanno sambuyoŋ do
haray. Afiriki labey cere diyoŋo poltikey manu nga arzaka kambo goyey boriyendi mate kã a hima nda.
Fondey kã i sambu, i si ku goy ndey.
Hayey kã gu jaŋ ku goyyoŋo din ganji ne: • Ministarey ga ba ngey bon ga daaru
• Labey ra saruusey cedirawey go ga kande sanduy labey cere diyoŋ fondo kã i sambu se
• Goyey gana ga neesiyoŋey si ga to jamaa do
Goobey kã i ga daŋ ga goyteerey kar si goy ndu i goy teeyoŋ hinia.
Gofondumey ra satey hanseyoŋo ndu i gaabey daŋ cere ra yoŋo gondu hayey yoŋ kã ga nafa dumidumey kã
goro ga boori mu waasi ga fatta.
Meyyoŋ no ga ti Afiriki cere diyoŋ teekey kã ga du a nafey? Meyyoŋ no ga deberey ceeci, ga goyey
boriyendiyoŋ fondey ci, ga hawgey ndu fondey ganayoŋo? Hãyoŋ wone yoŋ sindu tuuyoŋ. Satey kã sata fo
yoŋ ga jare, sata albarkãtey waanawaana wo kã yoŋ hirrey ga saba ndu labey ngey ndey ga gaakasinay ga.
Kawye meeriyey kã meyrey fey feyyoŋo kande manu goy ndu sijiri soolantey ku cere diyoŋo no gaabi.
156
Cere diyoŋ : teknokarasiya won sendey ndu fondey kã I ceeci ku sambu
Ndu sohô cere diyoŋ teekey manu du a moybanda. A gu hima ndu i mu cere diyoŋ teekey no fondo
marganey kã yoŋ go no ndu deberey kã yoŋ i gu te ga, i mu sijiro barmey.
II goyteekey goy no darzuyoŋo za sintino
Cere diyoŋ sanney ciya hunkuna senni yoŋ kã fahama ga gaabu.
Nafey, goyey teeyoŋ alhaalo ndu gaakusina fondey kã goyteekey ci muna du saware beeri. Wone su
dambarendi. Labey gandey poltikey sijirey, I boriyendiyoŋo ndu i neesiyoŋo manu a te dumi folloŋ. Afiriki
jinekoyyoŋo ndu a cere diyoŋo jama kulu meyrey alhaaley kã yoŋ manu te no kandey. Sankey ga koy ndu
beyrey guusey. Wodin si ga teekey goyey daŋ laasaabu ngey kã jinekoyyoŋ goyey ga nafa.
Deemokaraasiya fonda ga hayey teji no kã teeyoŋo ga cindi. Hala manti yadin, polikey barmeyyoŋey si
kande nafa cekayoŋte. A ga hima ndu no i mu goy ga teera barmey: deberey, goyey boriyendiyoŋey ndu i
neesiyoŋey ci, i mu i te ndu teekey. I mu teekey daŋ i mu deberey kã go no te.
Nangey kã ra wone na hayey fo te ne:
• • Meyrey kambo: a ga teekey kã si gomnato ra daŋ meyrey huwey hawgeyyoŋo ra, i ga waafaku mo
ga sankey sambu.
• Neesiyoŋey ga te ndu fondo, a to jamaa do, i ga goy ndu taaley goobey.
• Labey ndu gofondumey ceeyoŋ wala ganayoŋ fondo dogono (dugujiey ndu poliisey kã go hirrey
ga kã yoŋ ga fondey ganayoŋ ganji.
Sanduy yoŋ no kã ga ba alwaati sasabo soola kã ga hima ga fongu za sohon.
III Cere diyoŋ deberey ndu gomnati satey hanseyoŋ fondu.
Fondo hinika no i soola
Waafakuyoŋ ndu sata dumidumey ndu meeri kayney (gandey, koominey kã go hirrey ga)
1) Waafaka wo nafey ne: teekey ma cere diyoŋ beyrey zeeney guna ga neesi, i mu i sijiro ndu goyey
barmey.
Kwaara meeriyey kã go hirrey ga gondu hayey kã nan i mu cere di. Wodin bandu i ga ngey kominey te afo. I
na ngey bon sogon ga du meyrey huwey hawgeyyoŋo fondo fatawciizey, mootokoyey, antampiriizey, borey kã
go ga nafa, meyrey hanno. I ga ceeci ga margasinay poltiko kã go no tonton ga gofondumey satey
gaakasinay cere diyoŋ fondo ra. Harey kã laasaabu ga du hima ga fun fondey kã i ga gaayi, deberey ndu
gaakasinaykey goyey.
Fuulakwaarayey satey fondey kã i ga gana gondu nafa, gofondumey satey cedirawo, sijirey kã i ga teeyoŋ
ndu mate kã i ga i te guna. I hima no ga fondey kayoŋdi kã i ga gana ga fuulakwaaray hini sabante i
deberey ndu goyey gunayoŋey ra. Antampiriizikoyey sata beero na teera kã manu hagu gunayoŋ kundu
gorendiyoŋ soola. Fondo wodin ra no i ga hayey taji beeri yoŋ ka taray.
Iri me ciino ra sata beeri ndu kundu yoŋ go no gandey ra, a ma ciya, alfarey, antampiriizikoyey wala goy
fo yoŋ dumi wone yoŋ, wone kã go no ga no i ga jeeri ga laasaabo teeyoŋ sintin. Teeko cindo se, i hima ga i
laasaabo te labo ra, gandu mo ra i hima ga di cere.
157
Fuulakwaarayey satey fondey kã i ga gana gondu nafa, gofondumey satey cedirawo, sijirey kã i ga teeyoŋ
ndu mate kã i ga i te guna. I hima no ga fondey kayoŋdi kã i ga gana ga fuulakwaaray hini sabante i
deberey ndu goyey gunayoŋey ra. Antampiriizikoyey sata beero na teera kã manu hagu gunayoŋ kundu
gorendiyoŋ soola. Fondo wodin ra no i ga hayey taji beeri yoŋ ka taray.
Iri me ciino ra sata beeri ndu kundu yoŋ go no gandey ra, a ma ciya, alfarey, antampiriizikoyey wala goy
fo yoŋ dumi wone yoŋ, wone kã go no ga no i ga jeeri ga laasaabo teeyoŋ sintin. Teeko cindo se, i hima ga i
laasaabo te labo ra, gandu mo ra i hima ga di cere. .
2) Poltïkey teeyoŋ, meyrey fawey ndu ngey deberey neesiyoŋo Di cara bandu goyey ne:
- I mu fondo yoŋ sambu ga meyra hanse - I mu fondo yoŋ sambu ga meyra hanse - I mu poltik ndu deberi yoŋ te ndu fondo cekayoŋte yoŋ kã ga i boriyendi.
Wodin se, i ga fondo yoŋ sambu kã ga nan teekey ma ngey goyey te; ngey ga ti poltik albahaaru,
hinia tontoniyoŋ. I ga ye ga margasinay poltik ndu i nango ci. Ngey no ga gomnati satey fondu hanse yoŋ ndu margasinay gaakasina cere diyoŋ fondo ra ganjo.
Gaakasinaykey ndu gofondumey yadda kabe daŋyoŋ ndu meyrey hanno sanney ga. Wodin se
fuulakwaarey laasaabey hima ga nan i mu sanka yoŋ sambu kã gofondumey ndu ngey
gaakasinaykey ga toonandi.
158
TIREY KA I GUNE KU GOY
Tirey kulu ka I gune ku goy
AKANNI-HONVO, Adrien. «Intégration régionale, effets frontières et convergence ou divergence des économies en développement.» Région et Développement 17-2003 (2003): 109-143. • BEKOLO-EBE, Bruno. «L’intégration régionale en Afrique: caractéristiques, contraintes et perspectives.» Mondes en développement 3 (2001): 81-88. • BIO-GOURA, S. «Les TEC de la CEDEAO et leurs Conséquences sur l’Intégration Régionale et les Négociations des APE.» 2006. • BUNDU, Abass. «La CEDEAO et l’avenir de l’intégration régionale en Afrique de l’Ouest.» • KIPRE, Pierre. Intégration régionale et développement rural en Afrique de l’Ouest. Sides, 2006. • LAMBERT, Agnès. «Les commerçants et l’intégration régionale.» Le Sénégal et ses voisins, Dakar: Espace-temps, (1994). • LAVERGNE R. (sdir.), Intégration et coopération régionale en Afrique de l’Ouest, Paris: Karthala-CRDJ, (1996) 41-62 • LAVERGNE, Réal P. Intégration et coopération régionale en Afrique de l’Ouest. Éditions Karthala; Ottawa: CRDI 1996. • PETITEVILLE, Franck. «Les processus d’intégration régionale, vecteurs de recomposition du système international?» Études internationales 28.3 (1997).
159
INTERNET FONDEY UNESCO. CULTIVONS LA PAIX. [En ligne]. (Page consultée le 15/06/2012) http://www3. unesco. org/iycp/fr/f r_sum_cp.htm UNESCO. Rapport de synthèse préliminaire de l'ONU sur une culture de la paix 1998. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012. http://unesdoc.unesco.org/images/0011 /001130/113034F.pdf EDH (Explorons le Droit Humanitaire) Introduction, page 12 [En ligne]. (Page consultée le
5/06/2012). http://www.ehl. icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/ Introductory.pdf United Nations, Peace Education , The origins [en ligne] Page consultée le 15/ 06/ 2012, http://www.un.org/cyberschoolbus/peace/frame2.htm EDH (Explorons le Droit Humanitaire) Module 2, page5. [En ligne]. (Page consultée le 15/06/2012). http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module2.pdf EDH (Explorons le Droit Humanitaire) Module 2, page8. [En ligne]. (Page consultée le 15/06/2012). http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module2.pdf Alain MOUCHOUX, Forum Universalité des droits de l'Homme OSLO 21 22octobre 2010, Discours d'ouverture, [en ligne]. Page consultée le 15/06/2012 http://forumoslo.fede.org/textes/fr/Alain_Mouchoux_discours_ouverture_FR.pdf César NTANGU LIHAU Approche bibliometrique et bibliographique des Rapports du Secretaire
General de l'Onu sur les violations des droits de l'homme commis en Republique democratique du
Congo. 2001 [En ligne] Page consultée le 15/06/2012. http://www.memoireonline.com/12/08/1716/m_Approchebibliometriqueetbibliographique desRapportsduSecretaireGeneraldelOnusurlesviola0.html J. Mourgeon. Dictionnaire des questions internationales. [En ligne]. Page consultée le
15/06/2012. http://books.google.sn/books?id=FpshNWAJKKsC&pg=PA123&lpg=PA123&dq=J.+Mourgeon UNICEF.
La Convention relative aux droits de l'enfant. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012 http://www.unicef.org/french/crc/index_30207.html Civisme et citoyenneté. Le site du CIQ de l'Etang de l'Olivier. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012. http://ciq.etangolivier.istres.overblog.fr/pages/Civisme_et_ci toyennete212670.html Dictionnaire Français Larousse . [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012 http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/citoyen_citoyenne/16241 Capitalisation du Projet UNESCO Luxembourg 548 RAF 3000. Formation aux droits humains, à la citoyenneté et à la démocratie locale au Sénégal, Mali et Burkina Faso. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012. http://unesdoc.unesco.org/images/0018/001813/181306fo.pdf Dictionnaire Français Larousse. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012 http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/Civisme%20 Citations Françaises. Edouard Herriot. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012. http://www.citationsfrancaises.fr/Unedemocratiebiencompriseestpasunregimequi maintienneartificiellemententreleshommesuneegalitechimeriqueestunregimedelibre
selectionquiassigneautrelimiteascensionsocialequelcitation177702.html GAXIE, Daniel. «Démocratie». In Encyclopédia Universalis [En ligne]. (Page consultée le
15/06/2012) http://www.universalis.fr/encyclopedie/democratie/ ACE. Définition de la démocratie. [En ligne]. (Page consultée le 15/06/2012) http://aceproject.org/main/francais/ve/vec05b01.htm Protocole A/SP1/12/01 sur la démocratie et la bonne gouvernance, additionnel au protocole
160
INTERNET FONDEY relatif au mécanisme de prévention, de gestion, de règlement de conflits, de maintien de la paix et de la sécurité. [En ligne]. (Page consultée le 15/06/2012). http://www.comm.ecowas.int/sec/fr/protocoles/ProtocoleadditionnelsurlaBonne gouvernanceetlademoc.pdf « Tout le monde veut sauver la planète, mais personne ne veut descendre les poubelles. Jean Yanne. [En ligne]Page consultée le 15/06/2012 http://scarlettsansrhett.wordpress.com/2009/05/30/toutlemondeveutsauverlaplanete maispersonneneveutdescendrelespoubelles/ Saphir Développement. Assistance en Santé publique. [En ligne]. (Page consultée le 15/06/2012) http://saphirdeveloppement.org/domainecompetences/assistancesantepublique.html L'Oms penchée sur les Africains. 20 Novembre 2006. [En ligne] Page consultée le 15/06/2012 http://www.destinationsante.com/fr_depeche.php?id_rubrique=26&id_article=19917&cat=1 Census.gov, People and household, International programs, main data, International data base. 2012. [En ligne] Page consultée le 15/06/2012 http://www.census.gov/population/international/data/idb/region.php Plaquette de l'ONG Planet'Ere. [En ligne] Page consultée le 15/06/2012 http://www.planetere.org/ancien_site/telech_doc/plaquette_ong.pdf Wenceslas Sacré Coeur MONZALA. Les initiatives d'intégration régionale en Afrique de l'Ouest : analyse du cadre institutionnel de la CEDEAO. 2009. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012. http://www.memoireonline.com/04/11/4492/m_Lesinitiativesdintegrationregionaleen
AfriquedelOuestanalyseducadreinstitutionne17.html
161
CEWENDO FONDEY
1. Beyrey gorendo deberey
Lokkoliize beerey cewendiyoŋo sijrey gondu cew dumidumi yoŋ. Cewendika goyo ga ti a ma beyrey
boobow no. Yadin ga a manu to a mu ceeci ku beyrey margan alhaali fo boŋ.
Tirey beyrey boobow duuyoŋ si naŋ boro mu hini ku nafa ndey alhaali foyoŋ ga. Sijirey ga gazeyoŋey wo no
ga beyrey gorendiyoŋ deberey gaayi. Deberi wone no ga nan cewka ma nga beyreyey daŋ ga sanduy bonza
daŋga mate kã a ga doona ga te nga gora ra, Beyrey kã maanaa ga ti « bay ga nafa» ga nan cewka ma nga
beyreyey margu, a ma i gorandi a ma nafa ndey. Beyreyey fondo hinika bon no deberey wo ga dira:
sintina beyrey taji si fun kala izeeno ga. Alhaali boobo ra no cewka ga nga bayra cina.
Ihinikãta kã fun sintina ga, ra no cewka ga marga ndu nga caley ndu windunta ga nga bayra cina.
• fo no tu beyrey gorendiyoŋ deberey maana?
Sintina: beyrey gorendi deberey ga cebe hayey kã cewka hima ga waani. I si gaabandi cewandika bayra ga
Ihinikãta: deberi wone ga hini ga cewkey no maana. I mu si cewkey no daama i mu ngey bon hâ hayey kã
ngey cewey ga hanse ngey se. beyrey gorendiyoŋ deberey ga nan cewka ma nga beyreyey gorandi waati
kulu alhaaley kã gondu maana ra, a ma ye ga nafa ndey alhaaley din ra.
Beyrey gorendiyoŋ deberey ga cewkey beyreyey dahirendi sanduy hawgeyyoŋo fondo ra, manti beyrey
ndu goy waaniyoŋ no kã cewka ga hini ga dijina, kã mo a si bay mate kã nga ga hini ga nafa ndu nga
baafuna ra.
2. Beyrey gorendiyoŋ cewendo
Beyrey gorendiyoŋ deberey gaabo ga ci beyrey gorendiyoŋ Cewendiyoŋo.
• Ifo ga ti beyrey gorendiyoŋ cewendiyoŋo maana?
Fondo no I ga gaayi kã manti beyrey ndu goy waaniyoŋ hinine ga no a ga kay, amma a ga cewka daŋ a ma
nga beyreyey margu ga sannay bonza kã gondu a se maana.
162
Saabey
UNESCO YDO Yao Chef Section ED/PSD UNESCOBREDA Sénégal Email : [email protected] Tél. : (+221) 77 529 45 77 GUISSE Papa Banga Coordonnateur de projet sous régional UNESCOBREDA Sénégal Email : [email protected] Tél. : (+221) 77 728 83 86
CEDEAO Adrienne Yandé DIOP Commissaire Genre et Développement Humain CEDEAO Sénégal MAGA Abdoulaye Directeur Education, Culture, Science et Technologie ECOWAS Email : [email protected] NIKIEMA Dieudonné Manuger Ecowas Peace Fund CEDEAO / ABUJA Nigéria Email : [email protected] Tél. : (+234) 812 912 53 14 /
(+234) 813 538 00 09 OGBE Rachel Principal Program Officer Education CEDEAO / ABUJA Nigéria Email : [email protected] Tél. : (+ 234) 803 320 10 59
OUAKOU Roland Chef Division Science et Technologie CEDEAO / ABUJA Nigéria Email : [email protected] Tél. : (+224) 706 800 44 76 AGLO John Professeur Université de Lomé Togo Email : [email protected] Tél. : (+228) 90 12 41 36 ADENIYI Elias Ola Director Research Nigeria Email : [email protected] Tél. : +234 803 598 36 75 ADOTEVI AdotéBah TTISSA Manuger UNESCO BREDA Sénégal Email : [email protected] Tél. : +221 33 849 23 19 AJIBEWA Aderemi Commission CEDEAO Nigéria Email : [email protected] Tél. : +234 703 410 3880 ANSAH Samuel Director Teacher Education Ghana Email : [email protected] Tél. : 02 44 11 28 02 AAWORBNANG MAABOBR KOR Jacob Director Curriculum Research Ghana Email : [email protected] Tél. : 02 44 79 85 21
163
BA Fatimata Directrice / Inspectrice du Primaire et du Secondaire INEADE Sénégal Email : [email protected] Tél. : (+221) 775 36 25 07 BADINI/KABRE Alimata Directrice de l'Education artistique, culturelle, environnementale et en matière de population et de citoyenneté DEACEMPC Burkina Faso Email : [email protected] Tél. : 00226 78 21 40 55 / 0026 70 71 47 78 BAH Lalya Ibrahima ADEA BARRY Fatoumata Binta Directrice de l'Ecole Normale des Instituteurs de Dubréka (Professeur d'Ecole Normale) l'Ecole Normale des Instituteurs de Dubréka Guinée Email : [email protected]
[email protected] Tél. : +224 62 42 22 24 / +224 65 29 15 99 BATIONO JeanClaude Directeur de l'Ecole normale supérieure de Koudougou ENSK Burkina Faso Email : [email protected] Tél. : +226 70 05 11 95 BOZARI Ibrahim Rabi DG/INDRAP/MEN/A/PLN Niger Email : [email protected] +227 96 98 15 70 CAMARA Moussa EnseignantChercheur / Chef de Département ISSEG Guinée Conakry Email : [email protected] Tél. : (+224) 60 61 87 43 / (+224) 62 95 81 18
COMPAORE Pamoussa Directeur des Etudes et de la Planification DEP Burkina Faso Email : [email protected] Tél. : 226 76 47 93 01 CONDE Fodé Professeur d'Ecole Normale Directeur des Etudes/ENI/ICINDIA ENI Guinée Conakry Email : [email protected] Tél. : (+224) 62 97 8018 / (+224) 69 0142 83 COULIBALY/HAIDARA Téné Natogoma Inspecteur de l'Enseignement Secondaire Côte d'Ivoire Email : [email protected] Tél. : +225 01 33 95 87 DAOUDA Abdourahamane Directeur des Etudes et de Programmation Niger Email : [email protected] [email protected] Tél. : +227 97 97 49 08 / +227 96 96 72 83 DA CUNHA Pascoal Sous directeur de ENS « Tchico Té » ENSTT Guinée Bissau Email : [email protected] Tél. : 245 667 04 77 / 245 525 42 95 DANTSEYKoJfi Edinam Ingénieur Agro environnementaliste / Consultant / Ancien coordonnateur adjoint pour l'Afrique du Projet Biosécurité PNUE à Nairobie Togo Email : [email protected] Tél. : (+228) 90 94 59 53 DIA Mamadou Ndiaye Chef de Division/Commission UNESCO Sénégal Email : [email protected] Tél. : +221 776 33 81 70
164
DIABOUGA Yombo Paul Directeur des Etudes et de la Planification
DEP Burkina Faso Email : [email protected] Tél. : 00226 70 75 40 11 DIAGNE Ousmane Doudou Maty INEADE Sénégal Email : [email protected] Tél. : +221 776592636
DIARRA Abou Professeur Mali Email : [email protected] Tél. : (+223) 76 20 01 72
DIKENOU Kwami Christophe Professeur d’’éthique responsable du master d'éthique; Université de Lomé Togo Email : [email protected] Tél. : (+228) 90 08 19 33
DOUMONGUE Djouma Inspecteur de l'Education nationale/ Doyen de l'Inspection générale de l'éducation Togo Email : [email protected] Tél. : (+228) 90 05 62 98 / 22 21 21 29
EJIME Paul PO Communication ECOWAS Email :
[email protected] Tél. : + 234
80 72 88 13 91
EKOUE Yaovi Inspecteur de l'Education nationale / Directeur; Ecole normale des instituteurs de Notsè Togo Email : [email protected] Tél. : (+228) 90 22 35 01
EL OUMRANY Lalla K. Consultante Plateforme Africaine pour l'Education des Jeunes et des Adultes Mali Email : [email protected] Tél. : +223 73 33 43 37 ESSE Dominique Chef de service Evaluation des Apprentissages Formation de la Direction de l'Inspection Pédagogique MEMP Bénin Email : [email protected] Tél. : +229 95 49 64 74 / +229 96 80 94 48
FAYE Magatte Coordonnateur Projet CapEFA UNESCO Togo Email : [email protected] Tél. : (+228) 90 83 76 98
GABA K. Mawusé Inspecteur de l'Education Nationale à la retraite , Direction des Formations Togo Email : [email protected] Tél. : (+228) 90 36 33 03
GAYFOR Zawu B. Instructor University of Liberia Liberia Email : [email protected] Tél. : (+231) 886415176
GOABGA Emmanuel W. Secrétaire général du Ministre de l'Education
nationale et de l'Alphabétisation Ministère de
l'Education nationale et de l'Alphabétisation Burkina Faso
GUEYE Issakha INEADE Sénégal Email : [email protected] Tél. : +221 775727207
165
II MARA Facely
Directeur Adjoint Direction Nationale de
l'Education Civique
Guinée [email protected]
Tél. : +224 68 24 21 36 / 64 28 80 70
JALLOW Mohammed B. S.
Director of Planning
Gambie
Email : [email protected]
KABA Asta
Curriculum Specialist Ministry of Education
Libéria
Email : [email protected]
Tél. : 231 88 06 22 722
KABORE/OUEDRAOGO Juliette
Directrice générale de la Recherche, des
Innovations en Education et de la Formation
DGRIEF Burkina Faso
Email : [email protected]
Tél. : +226 70 35 64 72
KALLON Mohamed Peps
Principal Lecturer; Freetown Teachers College
Sierra Leone
Email : [email protected]
Tél. : (+232) 76 73 25 48
KANE Soumaila Chef de service DPFC
Côte d'Ivoire
Email : [email protected] Tél.
: (+225) 01 85 06 98 (+225) 07 69
18 22
KARNGBEAE Leeway Dave
Field Coordinator Ministry
of Education Liberia
Email : [email protected] Tél.
: (+231) 76 34 63 55 (+231)
776346355
KERKULA Peter L.
Teacher University of Libéria
Libéria
Email : [email protected]
Tél. : 231 654 35 58
KONANDJI Youssouf
C/DPSDNP/MEAPLN
Mali
Email : [email protected]
00223 66 71 83 17
KONE/TRAORE Nathalie
VicePrésidente FASCAO/WACSOF
FASCAO/WACSOF
Email : [email protected]
Tél. : +225 08 27 95 48 / +225 22 41 53 73
KOUGBLENOU Akoété
Secrétaire Général Commission nationale UNESCO
Togo
Email : [email protected]
Tél. : (+228) 90 20 63 47
LANDIM CORREIA Rui
Directeur Général
INDE
Guinée Bissau
Email : [email protected]
Tél. : 245 524 23 37
LANKOANDE Emmanuel
Ministère de l'Education nationale et de
l'Alphabétisation
Burkina Faso
LANTOMEYKoJfi Ouboènalè
Directeur Direction des enseignements préscolaire
et primaire Togo
Email : [email protected] Tél. : (+228) 90
07 52 55 (+228) 22 22 13 37
LO CISSE Ndeye Fama Chercheur
INEADE
Sénégal
Email : [email protected]
Tél. :76 689 83 03
166
MANSARAY Imelda Ann Marie
Principal Lecturer
Freetown Teacher College
Sierra Leone
Email : [email protected]
Tél. : (+232) 76 53 09 64
MBEYE Amicoleh
Director Basic and Secondary Education
Gambie
Email : [email protected]
Tél. : 00220 990 94 00
MENSAH Félix
Spécialiste des Curriucla C/SF/MEMP
Bénin
Email : [email protected]
00229 97 87 93 95
MENSAHPIERUCCI Tchotcho
Marcelline
Directrice générale; Direction de la
consolidation de la démocratie et de la
formation civique
Togo
Email : [email protected]
Tél. : (+228) 91 42 4270
NASSOURI Seydou
Directeur général de l'Ecole Nationale des
Enseignants du Primaire de Loumbila
ENEP
Burkina Faso Email : [email protected]
Tél. : +226 70 23 70 13
NDIAYE Bala
INEADE
Sénégal
Email : [email protected]
Tél. : +221 77 544 53 05
NDIAYE BEYE Khady
SG
Direction de la Planification et de la Reforme/
MEN Sénégal
Email : [email protected]
[email protected] Tél. : +221
775 38 30 63
NDOMBI Christian
Conseiller Régional/CLT
UNESCO BREDA
Sénégal
Email : [email protected]
Tél. : +221 33 849 23 23
NDOW Isatou
Head of School
Gambia College
Gambie
Email : [email protected]
Tél. : (+220) 990 88 26 / 448 30 62
NZAU MUTETA Ginette
Représentante résidente de la BAD au Burkina
BAD
Burkina Faso [email protected]
ONOKOKO Gaspard
GRAREDEP Sénégal
[email protected] Email :
+221 775530857
OUATTARA Kourbié Modibo
Ministère de l'Education nationale et de
l'Alphabétisation
Burkina Faso
OLUTAYO Olusegun
Commission CEDEAO [email protected] Email :
+228 66 04 15 23
OUEDRAOGO/ZONGO Eléonore J
GTENF/ADEA Groupe de Travail sur l'Education
non Formelle
Burkina Faso Email : [email protected]
Tél. : +226 50 36 58 45 / 70 23 96 94
PACODI T. Barthélémy
CNU Burkina Faso
SACANOUD Kouamé Benoit
Enseignantchercheur
167
ENS
Côte d'Ivoire
Email : [email protected]
Tél. : (+225) 07 25 80 96
SAM Kuilbila
Directeur général des Inspections et de la
formation pédagogique
DGIFP
Burkina Faso
Email : [email protected] Tél. : +226 70 74 97 94
SAMAH Tinka
Inspectrice de l'Education nationale chargée du
préscolaire
Direction des enseignements préscolaire et
primaire
Togo
Email : [email protected]
Tél. : (+228) 90 09 30 95
SARR Abdou IA/DAKAR
Sénégal
Email : [email protected]
+221 77 3793421
SAWADOGO S. Innocent
Ministère de l'Education nationale et de
l'Alphabétisation
Burkina Faso
SIBY Marie
MEN/CABINET Sénégal
Email : [email protected]
Tél. : +221 776312357
SOULAMA Baba Ahmed
Secrétaire général de la Commission nationale
pour l'UNESCO
CNU
Burkina Faso
Email : [email protected]
Tél. : +226 70 26 49 85
SY/OUEDRAOGO Agathe
CCCD Coordinator Plan Burkina Faso Burkina
Faso
Email : [email protected] /
TALL Boubacar
Consultant
Institut National d'Etude et Action/INEADE
Sénégal
Email : [email protected]
Tél. : +221 775 49 17 62
TOURE Birama INEADE
Sénégal
Email : [email protected]
Tél. : +221 775503495
TOURE THIAM Maréma
Chef section SHS
UNESCO
Sénégal
Email : [email protected]
Tél. : (+221) 77 6379 615
TOURE Moustapha
Secrétaire Exécutif
CEB/DPRE
Sénégal
Email : [email protected]
Tél. : +221 77 534 17 31
TRAORE/BICABA B. Madeleine
Ministère des Droits Humains Burkina Faso
Email : [email protected] Tél. : 00226 70
39 44 04
TRAORE Issiaka
CNU Burkina Faso
TRAORE Mamadou
Ministère de l'Education nationale et de l'Alphabétisation
Burkina Faso
168
UGWUNZE Gloria
Research Officer
CEDEAO / ABUJA
Nigéria
Email : [email protected]
Tél. : (+234) 80 55 60 50 25
WANDAOGO Issa
Ministère de l'Education nationale et de
l'Alphabétisation
Burkina Faso
WENMENGA Siassan
CNU
Burkina Faso
ZAGRE Patricia
CNU Burkina Faso
ZAN Elie
Ministère de l'Education nationale et de
l'Alphabétisation
Burkina Faso
Infographie
DIOUF Assane Infographe
UNESCO
Sénégal
Email : [email protected]
Tél. : +221
775707359
Assistantes
BOMBO Viviane
Secrétaire Bilingue
CEDEAO / ABUJA
Nigéria
Email : [email protected]
[email protected] Tél. : (+234)
706 423 10 90
GANDZION Olivia
Stagiaire
UNESCOBREDA
Sénégal
Email : [email protected]
GARCIA Nina
Stagiaire
UNESCOBREDA
Sénégal
Email : [email protected]
KANE Mame Diarra
Assistante
UNESCO BREDA
Sénégal
Email : [email protected]
Tél. : +221 77 193 26 71