baÛng tham khaÛo thuaÄt ngÖÕ - thuvienhoasen.org · ñöôïc dòch sang chöõ haùn laø...

229

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ

Chuù yù: Baûng tham khaûo thuaät ngöõ naøy khoâng nhaèm thay theá caùc muïc töø trong töø ñieån. YÙ nghóa ñöôïc trình baøy ôû ñaây giôùi haïn trong phaïm vi ñöôïc hieåu hoaëc caàn hieåu theâm coù lieân quan ñeán vaên caûnh cuï theå ñaõ xuaát hieän trong boä kinh naøy. Tuy vaäy, chuùng toâi vaãn coá gaéng daãn chuù caùc nguoàn tö lieäu ñaõ tham khaûo ôû nhöõng nôi coù theå ñöôïc, ñeå quyù ñoäc giaû tieän tham khaûo theâm neáu caàn.

A-ba-ñaø-na: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Avadāna, moät trong Möôøi hai boä kinh (Thaäp nhò boä kinh), dòch nghóa laø ‘thí duï’, laø nhöõng kinh Phaät duøng caùc thí duï ñeå laøm roõ yù nghóa giaùo phaùp. Xem theâm Möôøi hai boä kinh.

A-ca-ni-traù: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Akaniṣṭha, dòch nghóa laø Saéc cöùu caùnh thieân, cuõng goïi laø Höõu ñænh thieân, laø coõi trôøi höõu hình cao nhaát trong Tam giôùi. Coõi trôøi naøy cuõng goïi laø Phi töôûng phi phi töôûng xöù (Naiva-saṃjñānāsaṃjñā-yatana) vì nhöõng ngöôøi tu thieàn ñaït ñeán möùc ñònh Phi töôûng phi phi töôûng thì thaàn thöùc coù theå ñeán ñöôïc caûnh giôùi naøy. Chö thieân cö truù ôû coõi trôøi naøy coù taâm thöùc khoâng phaûi töôûng cuõng chaúng phaûi khoâng töôûng.

A-chi-la-baø-ñeà: xem A-lî-la-baït-ñeà.A-daät-ña: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Ajita, dòch nghóa laø ‘voâ naêng thaéng’,

töùc laø Boà Taùt Di-laëc. Xem Boà Taùt Di-laëc.A-di-la-baø-ñeå: xem A-lî-la-baït-ñeà.A-di-la-baït-ñeà: xem A-lî-la-baït-ñeà.a-giaø-ñaø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ agada, cuõng ñoïc laø a-kieät-ñaø, dòch

nghóa laø voâ beänh, baát töû döôïc hay phoå khöû, moät loaïi thaàn döôïc coù theå phoøng ngöøa vaø chöõa khoûi nhieàu thöù beänh taät, giaûi tröø ñöôïc caùc loaïi thuoác ñoäc.

230

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN

A-haøm: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Āgama, laø teân goïi chung caùc kinh ñieån thuoäc heä Nguyeân thuûy, cuõng goïi laø heä kinh ñieån Tieåu thöøa, dòch nghóa laø phaùp quy (muoân phaùp ñeàu theo veà), cuõng dòch laø voâ tyû phaùp (phaùp khoâng gì saùnh baèng). Caû thaûy coù boán boä A-haøm laø: 1. Tröôøng A-haøm, 2. Trung A-haøm, 3. Taïp A-haøm, 4. Taêng nhaát A-haøm.

a-kieät-ñaø: xem a-giaø-ñaø. A-kyø-ña Sí-xaù Khaâm-baø-la, phieân aâm töø teân Phaïn ngöõ laø Ajita-keśa-

kambara, laø moät trong saùu vò thaày ngoaïi ñaïo thôøi ñöùc Phaät. Ngaøi Huyeàn Trang dòch nghóa teân oâng naøy laø “Voâ Thaéng Phaùt Haït”.

A-la-haùn: xem Boán quaû thaùnh.A-la-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Ārāḍa-kālāma, cuõng ñoïc laø A-lam,

A-lam-ca-lam hay Ca-la-ma, Haùn dòch nghóa laø Töï ñaûn hay Giaûi ñaõi, laø vò tieân nhaân maø thaùi töû Taát-ñaït-ña tìm ñeán tham hoïc tröôùc tieân. Thaùi töû Taát-ñaït-ña ñaõ ôû laïi choã vò naøy nhieàu thaùng, sau ñoù khoâng haøi loøng vôùi giaùo phaùp do oâng truyeàn daïy neân môùi töø giaõ tìm ñeán choã oâng Uaát-ñaø-giaø. Sau khi thaønh Phaät, ngaøi coù yù muoán hoùa ñoä caùc vò naøy tröôùc heát, nhöng khi aáy thì caùc oâng ñeàu ñaõ qua ñôøi.

A-lam: xem A-la-la.A-lam-ca-lam: xem A-la-la.a-lan-nhaõ: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Araya, cuõng ñoïc laø a-luyeän-nhaõ,

dòch nghóa laø khoâng nhaøn, nhaøn cö, chæ nhöõng nôi troáng vaéng nhö moà maõ, ñoàng hoang, röøng vaéng, nuùi cao... laø nôi nhöõng baäc xuaát gia tu haønh quyeát chí ñi ñeán ñeå taäp trung tu taäp thieàn ñònh tòch tónh, traùnh xa moïi söï tranh chaáp. Ngoaøi caùch duøng a-lan-nhaõ xöù ñeå chæ nhöõng nôi nhö theá, trong kinh luaän coøn duøng a-lan-nhaõ phaùp vaø a-lan-nhaõ haïnh ñeå chæ phaùp tu vaø coâng haïnh cuûa nhöõng vò naøy.

A-lôïi-baït-ñeà: teân moät con soâng, caùc kinh saùch khaùc goïi ñaây laø soâng Ni-lieân hay Ni-lieân-thieàn, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Nairañjana, cuõng ñoïc laø Ni-lieân-thieàn-na. Ñöùc Phaät sau khi töø boû phaùp tu khoå haïnh ñaõ xuoáng taém ôû soâng naøy. Kinh Quaù khöù hieän taïi nhaân quaû (過去現在因果經), quyeån 3 vaø quyeån 4 keå raèng khi ngaøi xuoáng

231

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH

soâng taém röûa xong thì do thaân theå quaù suy nhöôïc neân khoâng theå leân ñöôïc, lieàn coù chö thieân xuaát hieän naâng ñôõ ngaøi leân, sau ñoù ngaøi môùi thoï nhaän baùt söõa cuùng döôøng cuûa coâ Nan-ñaø-ba-la (難陀波羅).

a-luyeän-nhaõ: xem a-lan-nhaõ A-lî-la-baït-ñeà: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Ajirāvati, cuõng ñoïc laø EÂ-lan-

nhaõ, A-di-la-baït-ñeà, A-thò-ña-phaït-ñeå, A-di-la-baø-ñeå, A-chi-la-baø-ñeà, Thi-laït-noa-phaït-ñeå, dòch nghóa laø “voâ thaéng”, “höõu kim”, laø teân moät con soâng ôû AÁn Ñoä, gaàn thaønh Caâu-thi-na, gaàn bôø soâng coù moïc raát nhieàu caây sa-la. Trong caùc baûn dòch cuûa ngaøi Phaùp Hieån goïi soâng naøy laø soâng Hy-lieân, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Hiraṇyavatī.

a-ma-laëc: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø āmra, cuõng ñoïc laø a-maït-la (阿末羅), am-la, yeåm-ma-la, laø teân moät loaïi traùi caây gioáng nhö traùi hoà ñaøo, vò chua vaø ngoït, coù theå duøng laøm thuoác.

a-maät-lyù-ña: xem cam loä.A-na-baø-ñaïp-ña: teân suoái vaø teân moät hoà lôùn thöôøng ñöôïc nhaéc ñeán

trong nhieàu kinh luaän, naèm treân ñænh nuùi Hy-maõ-laïp. A-na-baø-ñaïp-ña ñöôïc phieân aâm töø tieáng Phaïn laø Anavatapta, cuõng ñoïc laø A-naäu-ñaït, dòch nghóa laø Voâ nhieät hay Voâ naõo nhieät.

A-na-baân-ñeå (阿那邠坻), phieân aâm töø Phaïn ngöõ Anātapindika, teân moät tinh xaù lôùn thôøi ñöùc Phaät, thöôøng goïi laø tinh xaù Kyø Vieân, cuõng goïi laø Kyø thoï Caáp Coâ Ñoäc vieân, moät trong caùc truù xöù lôùn cuûa chö taêng vaøo thôøi ñöùc Phaät, teân Phaïn ngöõ ñaày ñuû laø Jetavana-anāthapiṇḍasyārāma. Xem Tinh xaù Kyø-hoaøn.

A-na-haøm: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Anāgāmin, quaû vò thöù ba trong Boán thaùnh quaû Tieåu thöøa, chæ coøn döôùi döôùi quaû A-la-haùn. A-na-haøm dòch nghóa laø Baát hoaøn hoaëc Baát lai, vì ngöôøi chöùng ñaéc quaû vò naøy khoâng coøn taùi sinh trong Duïc giôùi, sau khi xaû thaân naøy lieàn thoï thaân ôû Saéc giôùi hoaëc Voâ saéc giôùi roài nhaäp Nieát-baøn. Ngöôøi chöùng ñaéc quaû vò A-na-haøm tuøy theo traïng thaùi seõ nhaäp Nieát-baøn maø phaân ra naêm haïng, goïi chung laø Nguõ chuûng Baát hoaøn (五種不還), goàm coù: Trung baùt (中般- antara-pariṇirvāyin), Sanh baùt (生般 - up-apādya-pa), Höõu haønh baùt (有行般 - sabhisaṃskāra-pa),

232


Voâ haønh baùt (無行般 - anabhisaṃskāra-pa) vaø Thöôïng löu baùt (上流般 - ūrd-hvasrota-pa). Xem Boán quaû thaùnh.

A-na-luaät (阿那律), phieân aâm töø Phaïn ngöõ Aniruddha, nguyeân baûn Haùn vaên duøng A-neâ-laâu-ñaäu (阿泥樓豆) hoaëc Laâu-ñaäu, cuõng ñeàu chính laø vò naøy. Ngoaøi ra coøn coù raát nhieàu caùch phieân aâm khaùc nhö A-ni-laâu-ñaø, A-neâ-luaät-ñaø, A-neâ-laâu-ñaø, A-noâ-luaät-ñaø, A-na-luaät-ñeà... Danh xöng naøy ñöôïc dòch nghóa laø Voâ Dieät, Nhö YÙ, Voâ Tham, Voâ Chöôùng, Thieän YÙ... Ñaây laø moät trong möôøi vò ñaïi ñeä töû cuûa Phaät (Thaäp ñaïi ñeä töû), ñöôïc Phaät ngôïi khen laø Thieân nhaõn ñeä nhaát. OÂng cuõng laø moät trong caùc vöông töû xuaát gia cuøng luùc vôùi ngaøi A-nan.

A-na-luaät-ñeà: xem A-na-luaät.A-naäu-ña-la tam-mieäu tam-boà-ñeà: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Anuttarā-

saṃyak-saṃbodhi, Haùn dòch laø Voâ thöôïng Chaùnh ñaúng Chaùnh giaùc (無上正等正覺), chæ quaû vò Phaät.

A-naäu-ñaït: xem A-na-baø-ñaïp-ña.A-neâ-laâu-ñaø: xem A-na-luaät. A-neâ-laâu-ñaäu: xem A-na-luaät.A-neâ-luaät-ñaø: xem A-na-luaät.A-nhaõ Kieàu-traàn-nhö: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Ājñāta Kauṇḍinya.

Kieàu-traàn-nhö laø hoï cuûa vò naøy, neân theo ñaây maø xeùt thì teân A-nhaõ laø do ñöùc Phaät ñaët cho sau khi vò naøy hieåu ñaïo. Chöõ A-nhaõ ñöôïc dòch sang chöõ Haùn laø giaûi, dó tri hay lieãu boån teá, ñeàu coù nghóa laø “ñaõ thaáu roõ, ñaõ hieåu bieát”.

A-ni-laâu-ñaø: xem A-na-luaät. A-noâ-luaät-ñaø: xem A-na-luaät. A-phuø-ñaø-ñaït-ma: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Adbhūta-dharma, dòch

nghóa laø ‘vò taèng höõu’, chöa töøng coù.A-thò-ña-phaït-ñeå: xem A-lî-la-baït-ñeà.A-tì-ñaøm: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Abhidharma, töùc Luaän taïng, moät

trong Tam taïng kinh ñieån, cuõng ñoïc laø A-tì-ñaït-ma.A-tì-ñaït-ma: xem A-tì-ñaøm.a-tu-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø asura, moät trong taùm boä chuùng,

cuõng noùi taét laø tu-la, dòch nghóa laø phi thieân (khoâng phaûi chö

233


thieân), vì loaøi naøy tuy coù thaàn löïc, coù cung ñieän, song hình theå khoâng ñöôïc ñoan chaùnh nhö chö thieân ôû caùc coõi trôøi. Trong loaøi a-tu-la, ñaøn oâng mang hình töôùng xaáu, hay noùng giaän, hieáu chieán nhöng ñaøn baø laïi raát ñeïp. A-tu-la laø moät caûnh giôùi trong saùu neûo luaân hoài (luïc ñaïo).

A-tyø ñòa nguïc: xem ñòa nguïc A-tyø.A-tyø: xem ñòa nguïc A-tyø.aùc giaùc: tö töôûng xaáu aùc. Xem ba loaïi tö töôûng xaáu aùc.AÙc khaåu Xa-naëc: xem Xa-naëc.AÙc taùnh Xa-naëc: xem Xa-naëc.AÙi ngöõ nhieáp: xem Boán phaùp thaâu nhieáp.an-ñaø: xem an-xaø-na.an-ñaø-hoäi: xem ba taám phaùp y.an-xaø-ñaø: xem an-xaø-na. an-xaø-na: teân moät loaïi thuoác trò beänh veà maét raát thaàn hieäu, phieân aâm

töø Phaïn ngöõ laø añjana, cuõng ñoïc laø an-xaø-ñaø hay an-ñaø.anh nhi: treû thô, ñöùa treû sinh ra coøn hoàn nhieân chöa bieát gì.ao naêm suoái (nguõ tuyeàn trì): töùc laø moät caùi ao do 5 khe suoái cuøng chaûy

vaøo taïo thaønh.aûo aûnh luùc trôøi naéng noùng: ngöôøi ñi trong sa maïc hay treân ñöôøng lôùn

vaøo luùc naéng noùng, do khoâng khí noùng boác leân maø nhìn thaáy töø xa lung linh huyeàn aûo hieän ra ñuû thöù aûo aûnh, coù khi cuõng tuøy söï töôûng töôïng cuûa mình, nhö thaáy coù nöôùc (ñang khaùt nöôùc), coù ngöôøi ñi laïi, coù nhaø cöûa, caây coái... ñeàu laø nhöõng aûo aûnh khoâng thaät.

aùo baù naïp: xem naïp y. aùo khaâm-baø-la: loaïi aùo ngoaïi ñaïo thöôøng maëc, deät baèng loâng thuù xen

laãn vôùi sôïi tô. (Theo Tueä Laâm aâm nghóa, quyeån 25.)aùo nhuoäm maøu: chæ aùo caø-sa cuûa caùc vò tyø-kheo ñöôïc nhuoäm maøu naâu

hoaëc maøu vaøng ñeå xoùa ñi caùc maøu khaùc tröôùc khi maëc, cuõng goïi laø hoaïi saéc y (aùo ñaõ laøm cho maát maøu). Muïc ñích cuûa vieäc nhuoäm maøu laø laøm cho taám aùo trôû thaønh xaáu xí, maát ñi veû ñeïp maø ngöôøi theá tuïc öa thích ngaém nhìn. Ngaøy nay ngöôøi ta thöôøng

234


choïn caùc loaïi vaûi coù maøu naâu hay vaøng thaät ñeïp ñeå may aùo, nhö vaäy laø khoâng coøn giöõ ñöôïc ñuùng theo muïc ñích ban ñaàu cuûa söï hoaïi saéc.

aám, nhaäp, giôùi: Ba yeáu toá hieän höõu taïo thaønh moïi chuùng sinh. AÁm laø naêm aám (hay naêm uaån), nhaäp laø möôøi hai nhaäp, giôùi laø möôøi taùm giôùi. Naêm aám goàm coù: saéc aám, thoï aám, töôûng aám, haønh aám vaø thöùc aám. Möôøi hai nhaäp laø möôøi hai moái quan heä tieáp xuùc giöõa caên vaø traàn. Khi saùu caên goàm nhaõn caên, nhó caên, tæ caên, thieät caên, thaân caên vaø yù caên thieäp nhaäp vôùi saùu traàn goàm hình saéc, aâm thanh, muøi höông, vò neám, söï xuùc chaïm vaø caùc phaùp (ñoái töôïng cuûa yù) thì taïo thaønh saùu nhaäp laø nhaõn nhaäp, nhó nhaäp, tæ nhaäp, thieät nhaäp, thaân nhaäp vaø yù nhaäp, goïi chung laø noäi luïc nhaäp (saùu nhaäp beân trong). Khi saùu traàn beân ngoaøi thieäp nhaäp vôùi saùu caên beân trong thì taïo thaønh saùu nhaäp laø saéc nhaäp, thanh nhaäp, höông nhaäp, vò nhaäp, xuùc nhaäp vaø phaùp nhaäp, goïi chung laø ngoaïi luïc nhaäp (saùu nhaäp beân ngoaøi). Möôøi taùm giôùi töùc möôøi taùm choã sinh khôûi voïng nieäm, bao goàm saùu caên ôû trong (luïc caên noäi giôùi), saùu traàn ôû ngoaøi (luïc traàn ngoaïi giôùi) vaø saùu thöùc ôû khoaûng giöõa (luïc thöùc trung giôùi). Saùu thöùc goàm nhaõn thöùc, nhó thöùc, tæ thöùc, thieät thöùc, thaân thöùc vaø yù thöùc. Trong Phaät hoïc caàn coù söï phaân bieät giöõa yù caên (laø moät trong saùu caên) vaø yù thöùc (laø moät trong saùu thöùc) vôùi taâm hay taâm thöùc noùi chung, ñöôïc duøng ñeå chæ naêng löïc tinh thaàn coù khaû naêng kieåm soaùt caû yù thöùc vaø taát caû caùc thöùc khaùc. Vì theá, söï tu taäp phaûi döïa treân neàn taûng cuûa taâm thöùc chöù khoâng phaûi yù thöùc.

Ba caûnh döõ: xem Ba ñöôøng aùc. Ba caûnh giôùi (hieän höõu): töùc Tam giôùi, cuõng goïi laø Tam höõu hay Ba

coõi, goàm Duïc giôùi, Saéc giôùi, Voâ saéc giôùi. Chuùng sanh do nghieäp löïc neân xoay vaàn thoï thaân khoâng ra ngoaøi ba caûnh giôùi naøy. Vì theá, ngöôøi öa thích khoâng chaùn lìa ba caûnh giôùi naøy thì khoâng theå tu taäp ñaït ñeán giaûi thoaùt.

Ba chaùnh nieäm xöù: xem Ba choã nieäm.Ba choã nieäm (Tam nieäm xöù) hay Ba chaùnh nieäm xöù (Tam chaùnh nieäm

xöù): cuõng goïi laø Tam nieäm truï, Ba quaùn xöù, töùc ba choã an truï cuûa chö Phaät, duøng taâm bình ñaúng quaùn saùt chuùng sanh. 1. Khi Phaät

235


thuyeát phaùp, quaùn xeùt phaùp giôùi bình ñaúng, roát raùo khoâng heà coù söï thoái giaûm, neân tuy chuùng sanh khoâng coù söï chuù taâm nghe phaùp, Phaät cuõng khoâng sanh loøng lo buoàn, töùc laø ñeä nhaát nieäm xöù; 2. Quaùn xeùt phaùp giôùi bình ñaúng, roát raùo khoâng coù choã ñaït ñeán, neân tuy chuùng sanh heát loøng nghe phaùp, Phaät cuõng khoâng sinh taâm vui möøng, töùc laø ñeä nhò nieäm xöù; 3. Quaùn xeùt phaùp giôùi bình ñaúng, sanh töû hay Nieát-baøn roát cuøng ñeàu khoâng coù choã ñaït ñeán, neân thöôøng haønh taâm xaû, laøm lôïi ích cho heát thaûy chuùng sanh nhöng khoâng khôûi taâm thaáy coù chuùng sanh naøo ñöôïc lôïi ích caû, töùc laø ñeä tam nieäm xöù.

Ba coõi: xem Ba caûnh giôùi.ba-daät-ñeà: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø pātayantika, Haùn dòch nghóa laø

ñoïa, nghóa laø rôi vaøo choã xaáu aùc. Noùi chung, trong giôùi luaät coù chín möôi phaùp ba-daät-ñeà, khaùc vôùi ba möôi phaùp ni-taùt-kyø ba-daät-ñeà laø khoâng coù lieân quan ñeán taøi vaät ñeå phaûi xaû boû, neân chæ caàn chí thaønh saùm hoái tröôùc chuùng taêng. Neáu chuùng taêng nhaän cho söï saùm hoái ñoù thì ngöôøi phaïm toäi ba-daät-ñeà chæ caàn töï xeùt laïi taâm mình, quyeát loøng hoái caûi laø ñöôïc.

ba-ñaàu-ma: xem boán loaïi hoa sen.Ba ñoäc: xem Ba muõi teân ñoäc.Ba ñôøi (Tam theá): töùc ñôøi quaù khöù, ñôøi hieän taïi vaø ñôøi vò lai (hay töông

lai). Khaùi nieäm ba ñôøi cuõng ñöôïc duøng ñeå chæ chung doøng thôøi gian töø voâ thuûy ñeán voâ chung.

Ba ñöôøng aùc (Tam aùc ñaïo), cuõng goïi laø Tam ñoà, Tam aùc thuù, Ba neûo döõ, Ba ñöôøng döõ, Ba neûo aùc, Ba caûnh döõ. Chuùng sanh do taïo nghieäp aùc neân phaûi thoï sanh vaøo moät trong ba caûnh giôùi naøy, ñoù laø: 1. Ñòa nguïc (Hoûa ñoà): caûnh giôùi bò löûa thieâu ñoát moät caùch maõnh lieät. 2. Suùc sanh (Huyeát ñoà): caûnh giôùi suùc sanh, thöôøng bò ngöôøi gieát haïi ñeå aên thòt, hoaëc töï aên thòt laãn nhau. 3. Ngaï quyû (Ñao ñoà): caûnh giôùi quyû ñoùi, thöôøng xuyeân ñoùi khaùt maø coøn bò böùc baùch, xua ñuoåi hoaëc haønh haï baèng nhöõng khí cuï nhö ñao, kieám, tröôïng...

Ba ñöôøng döõ: xem Ba ñöôøng aùc.Ba keát (Tam keát), hoaëc Ba keát phöôïc (Tam keát phöôïc), laø ba moái troùi

buoäc ñoái vôùi taát caû nhöõng keû phaøm phu chöa ñaït ñöôïc söï giaûi

236


thoaùt, bao goàm: 1. Kieán keát, hay Thaân kieán: troùi buoäc bôûi caùi thaân, baûn ngaõ, chaáp coù mình döïa treân thaân theå (ngaõ kieán); 2. Giôùi thuû keát hay Giôùi caám thuû kieán: troùi buoäc do giöõ theo taø giôùi, hoaëc quaù coá chaáp vaøo giôùi luaät; 3. Nghi keát, hay Nghi kieán: troùi buoäc do nghi ngôø Chaùnh phaùp, chaân lyù.

Ba keát phöôïc: xem Ba keát.ba-la-di: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø pārājika, Haùn dòch laø khí, töùc laø döùt

boû, cuõng dòch laø cöïc aùc. Ñaây laø loaïi toäi naëng neà nhaát neân cuõng thöôøng goïi laø boán toäi nghieâm troïng (töù troïng caám), hoaëc boán giôùi caám naëng. Vò tyø-kheo neáu phaïm vaøo moät trong caùc toäi naøy phaûi bò truïc xuaát, khoâng coøn ñöôïc soáng chung trong chuùng taêng (baát coäng truï). Coù boán toäi ba-la-di (töù ba-la-di) laø: 1. Ñaïi daâm giôùi; 2. Ñaïi ñaïo giôùi; 3. Ñaïi saùt giôùi; 4. Ñaïi voïng ngöõ giôùi. Ñoái vôùi ñaïi saùt giôùi ñöôïc phaân bieät laø toäi gieát ngöôøi, coøn neáu voâ tình laøm cheát caùc loaøi vaät nhoû chaúng haïn thì khoâng goïi laø ñaïi saùt giôùi, chæ xem laø phaïm vaøo saùt giôùi, thuoäc veà giôùi thöù 61 trong 90 giôùi ba-daät-ñeà. Ñoái vôùi toäi ñaïi voïng ngöõ ñöôïc phaân bieät laø toäi noùi doái vôùi ngöôøi khaùc raèng mình chöùng thaùnh quaû; noùi doái veà caùc noäi dung khaùc xeáp vaøo toäi voïng ngöõ, khoâng phaûi ñaïi voïng ngöõ, thuoäc veà giôùi thöù nhaát trong 90 giôùi ba-daät-ñeà.

ba-la-ñeà ñeà-xaù-ni phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø pratideśanīya, thöôøng goïi taét laø ñeà-xaù-ni, Haùn dòch laø Ñoái tha thuyeát höôùng bæ hoái, nghóa laø ngöôøi phaïm toäi phaûi höôùng veà ngöôøi khaùc caàu saùm hoái.

Ba-la-ñeà-moäc-xoa: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø prātimokṣa, Haùn dòch laø Bieät giaûi thoaùt (別解脫), cuõng goïi laø Tuøy thuaän giaûi thoaùt (隨順解脫), töùc laø phaàn giôùi luaät caên baûn maø Phaät ñaõ cheá ñònh cho chuùng taêng, tyø-kheo vaø tyø-kheo ni ñeàu phaûi tuaân theo.

ba-la-maät: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø pāramitā, cuõng ñoïc laø Ba-la-maät-ña, Haùn dòch nghóa laø ñaùo bæ ngaïn, nghóa laø “ñeán bôø beân kia”. Ñaây laø saùu haïnh lôùn cuûa haøng Boà Taùt, bao goàm: Boá thí, Trì giôùi, Nhaãn nhuïc, Tinh taán, Thieàn ñònh vaø Trí hueä, goïi chung laø Saùu ba-la-maät (Luïc ba-la-maät). Xem bôø beân kia.

ba-la-maät-ña: xem ba-la-maät.Ba-la-naïi: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Vāraṇasi, laø ñòa danh thuoäc mieàn

237


Trung AÁn Ñoä coå, thuoäc löu vöïc soâng Haèng, nôi ñaây coù khu vöôøn Loäc Uyeån maø ñöùc Phaät thuyeát phaùp laàn ñaàu tieân.

ba-la-taéc: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø prāsaka, moät troø chôi ñaëc bieät ôû AÁn Ñoä thôøi coå, goàm 2 ngöôøi chia ra hai phe, cöôõi treân voi hoaëc ngöïa, xoâng vaøo ñaáu tröôøng ñeå tranh nhau moät vò trí ñònh tröôùc, ai ñeán ñöôïc tröôùc laø thaéng. Trong kinh vaên Haùn taïng ñoâi khi cuõng goïi troø chôi naøy laø töôïng maõ ñaáu, nhöng thaät ra chæ laø troø chôi cöôõi treân löng voi, ngöïa chöù voi vaø ngöïa thaät khoâng ñaáu nhau.

Ba laäu hoaëc: chæ söï tham lam, saân haän vaø si meâ. Xem Ba muõi teân ñoäc.

ba loaïi khoå (tam chuûng khoå hay tam chuûng sôû sanh khoå): 1. Hoäi hieäp sôû sanh khoå, do söï hoäi hôïp caùc phaùp vôùi nhau maø sanh ra khoå; 2. Quai ly sôû sanh khoå, do söï choáng nghòch, chia lìa nhau cuûa caùc phaùp maø sanh ra khoå; 3. Bình ñaúng töông tuïc [sôû sanh] khoå, do söï sanh dieät noái nhau khoâng döùt cuûa caùc phaùp sanh ra khoå. Luaän Du-giaø quyeån 14, tôø 3 cho raèng noùi ñeán ba loaïi khoå naøy laø bao truøm ñöôïc heát moïi noãi khoå cuûa chuùng sanh.

ba loaïi phieàn naõo (tam chuûng phieàn naõo): töùc laø ngaõ kieán (kieán chaáp sai laàm veà baûn ngaõ), phi nhaân kieán nhaân (nhaän thöùc sai laàm veà nguyeân nhaân söï vaät) vaø nghi voõng (chaát chöùa, toàn taïi nhieàu söï nghi ngôø).

ba loaïi thòt trong saïch (tam chuûng tònh nhuïc): 1. Thòt cuûa con vaät maø maét ngöôøi aên chaúng nhìn thaáy noù bò gieát. 2. Thòt cuûa con vaät maø tai ngöôøi aên chaúng nghe bieát noù bò gieát. 3. Thòt cuûa con vaät maø ngöôøi aên hoaøn toaøn khoâng bieát laø ñaõ bò gieát ñeå cho mình aên. Trong thôøi gian laäp giaùo, ñöùc Phaät coù phöông tieän cho pheùp söû duïng 3 loaïi thòt naøy nhö moät söï haïn cheá gieát haïi chuùng sanh. Tuy nhieân, veà sau ngaøi coù daïy roõ laø ngöôøi Phaät töû tu taäp ñöùc töø bi thì ngay caû nhöõng loaïi thòt naøy cuõng khoâng duøng ñeán.

ba loaïi tö töôûng xaáu aùc (tam aùc giaùc): Nguyeân baûn Haùn vaên duøng “aùc giaùc” (惡覺). Saùch Ñaïi thöøa nghóa chöông coù lôøi giaûi thích raèng: “Taø taâm tö töôûng danh chi vi giaùc; vi chaùnh lyù coá xöng vi aùc.” (Taâm yù, tö töôûng taø vaïy goïi laø giaùc; traùi nghòch leõ chaân chaùnh neân goïi laø xaáu aùc.) Vì theá chuùng toâi dòch laø “tö töôûng xaáu aùc”. Ba

238


loaïi tö töôûng xaáu aùc ñöôïc ñeà caäp ôû ñaây laø: duïc giaùc, töùc tö töôûng tham duïc, sanh ra söï ham muoán; hai laø saân giaùc, töùc tö töôûng noùng giaän, böïc töùc; ba laø haïi giaùc, töùc tö töôûng muoán xaâm haïi keû khaùc. Ñoái vôùi nhöõng vieäc haøi loøng thích yù thì sanh loøng tham ñaém neân coù duïc giaùc; ñoái vôùi nhöõng vieäc khoâng öa thích, traùi yù thì sanh ra böïc töùc, gheùt giaän neân coù saân giaùc; ñoái vôùi nhöõng keû laøm traùi yù mình thì sanh taâm muoán laøm haïi, neân coù haïi giaùc. Kinh Voâ löôïng thoï, quyeån thöôïng, daïy raèng heát thaûy phaøm phu ñeàu coù ñuû ba loaïi tö töôûng xaáu aùc naøy.

ba loaïi voâ thöôøng (tam chuûng voâ thöôøng): Moät laø nieäm nieäm hoaïi dieät voâ thöôøng, nghóa laø taát caû caùc phaùp noái nhau sanh dieät trong töøng nieäm töôûng; hai laø hoøa hôïp ly taùn voâ thöôøng, nghóa laø taát caû caùc phaùp ñeàu do nhaân duyeân hoøa hôïp, duyeân heát thì tan raõ, khoâng coù baûn chaát thaät; ba laø taát caùnh voâ thöôøng, nghóa laø khi cöùu xeùt ñeán choã roát raùo thì taát caû caùc phaùp ñeàu laø sanh dieät theo nhaân duyeân, lieân tuïc thay ñoåi, khoâng coù gì laø thöôøng toàn.

ba-lî-chaát-ña: xem ba-lî-chaát-ña-la.ba-lî-chaát-ña-la (hay ba-lî-chaát-ña): caây lôùn ñaëc bieät ôû coõi trôøi Ñao-

lôïi (coøn goïi laø coõi trôøi Ba möôi ba) laø nôi chö thieân coõi trôøi aáy thoï höôûng moïi duïc laïc.

Ba moân giaûi thoaùt (Tam giaûi thoaùt moân), Phaïn ngöõ laø Vimokṣa, laø ba pheùp quaùn töôûng, thieàn ñònh giuùp ngöôøi tu taäp ñaït ñeán söï giaûi thoaùt. 1. Khoâng (Phaïn ngöõ laø: śūnyatā) laø nhaän bieát ngaõ vaø phaùp ñeàu troáng khoâng, 2. Voâ töôùng (Phaïn ngöõ laø: ānimitta) laø nhaän bieát heát thaûy caùc phaùp ñeàu bình ñaúng, voâ töôùng, 3. Voâ nguyeän (Phaïn ngöõ laø: apraṇihita), cuõng goïi laø Voâ taùc, laø nhaän bieát sanh töû laø khoå, döùt heát moïi ham muoán, coù theå ñaït ñeán Nieát-baøn.

Ba muõi teân ñoäc (Tam ñoäc tieãn): Ba söï ñoäc haïi, ñöôïc xem nhö ba muõi teân ñoäc gieát haïi caû thaân taâm chuùng sanh, chæ cho caùc taâm nieäm tham lam, saân haän vaø si meâ. Cuõng thöôøng goïi laø Ba ñoäc (Tam ñoäc), Ba laäu hoaëc.

Ba möôi baûy phaåm ñaïo: xem Ba möôi baûy phaùp trôï ñaïo.Ba möôi baûy phaàn Boà-ñeà: xem Ba möôi baûy phaùp trôï ñaïo.

239


Ba möôi baûy phaàn giaùc ngoä: xem Ba möôi baûy phaùp trôï ñaïo.Ba möôi baûy phaùp trôï ñaïo (Tam thaäp thaát trôï ñaïo chi phaùp): cuõng goïi

laø Ba möôi baûy phaåm ñaïo (Tam thaäp thaát ñaïo phaåm), Ba möôi baûy phaàn Boà-ñeà (Tam thaäp thaát Boà-ñeà phaàn), Ba möôi baûy phaàn giaùc ngoä (Tam thaäp thaát giaùc phaàn). Ba möôi baûy phaùp naøy goàm coù: Boán nieäm xöù, Boán chaùnh caàn, Boán nhö yù tuùc, Naêm caên, Naêm söùc, Baûy phaàn giaùc vaø Taùm thaùnh ñaïo. Xem giaûi thích ôû caùc muïc naøy.

ba möôi hai töôùng toát (tam thaäp nhò töôùng): chö Phaät thò hieän hoùa thaân ñeàu coù ñuû ba möôi hai töôùng toát maø chuùng sanh khoâng ai coù ñöôïc, tröø vò Chuyeån luaân Thaùnh vöông. Phaïn ngöõ goïi chung 32 töôùng toát naøy laø dvātriṃśan mahā-puruṣa-lakṣaṇāni. Söï giaûng giaûi 32 töôùng trong kinh naøy so vôùi ñöôïc ghi trong Phaät Quang ñaïi töø ñieån coù hai khaùc bieät nhoû. Coù 2 töôùng khoâng thaáy noùi ñeán trong Phaät Quang laø “gioïng noùi eâm dòu thanh tao” vaø “loâng treân mình höôùng veà beân phaûi”. Veà töôùng thöù nhaát, coù leõ truøng laëp vôùi töôùng “Phaïm aâm thanh”, vì trong caùc tính chaát cuûa Phaïm aâm ñaõ coù tính chaát naøy. Veà töôùng thöù hai “loâng treân mình höôùng veà beân phaûi” khoâng hôïp vôùi töôùng “loâng treân ngöôøi moïc thaúng ñöùng”. Thay vaøo hai töôùng naøy, trong Phaät Quang coù ghi theâm hai töôùng maø ôû ñaây khoâng thaáy noùi: moät laø töôùng loâng thaân ñaày ñuû, moãi loã chaân loâng ñeàu coù moät sôïi loâng. Töôùng naøy goïi laø Nhaát nhaát khoång nhaát mao sinh töôùng 一一孔一毛生相, Phaïn ngöõ: ekaika-roma-pradakṣiṇāvarta; vaø hai laø con maét to troøn gioáng maét traâu chuùa, goïi laø Ngöu nhaõn tieäp töôùng, 牛眼睫相, Phaïn ngöõ: go-pakṣmā. Phaàn lieät keâ naøy cuûa Phaät Quang ñöôïc caên cöù vaøo Tam thaäp thò töôùng kinh trong Trung A-haøm (quyeån 11), Ñaïi Baùt-nhaõ Ba-la-maät-ña kinh (quyeån 381), Boà Taùt thieän giôùi kinh (quyeån 9), Quaù khöù hieän taïi nhaân quaû kinh (quyeån 1) vaø Du-giaø-sö-ñòa luaän (quyeån 49). Ñeå tieän tham khaûo, chuùng toâi xin lieät keâ ôû ñaây phaàn trình baøy chi tieát veà 32 töôùng toát naøy: 1. Loøng baøn chaân phaúng (Tuùc haï an bình laäp töôùng 足下安平立相, Sanskrit: supratiṣṭhita-pāda). 2. Baùnh xe phaùp döôùi loøng baøn chaân (Tuùc haï nhò luaân töôùng 足下二輪相, Sanskrit: cakrāṅkita-hasta-pāda-tala). 3. Ngoùn tay thon daøi (Tröôøng chæ töôùng 長指相,

240


Sanskrit: dīrghāṅguli). 4. Baøn chaân thon (Tuùc caân phu tröôøng töôùng 足跟趺長相, Sanskrit: āyata-pāda-pārṣṇi). 5. Ngoùn tay ngoùn chaân cong laïi, giöõa caùc ngoùn tay vaø coù ngoùn chaân ñeàu coù maøng moûng noái laïi nhö chim nhaïn chuùa (Thuû tuùc chæ man voõng töôùng 手足指縵網相, Sanskrit: jālāvanaddha-hasta-pāda), cuõng goïi laø Chæ gian nhaïn vöông töôùng 指間雁王相. 6. Tay chaân meàm maïi (Thuû tuùc nhu nhuyeãn töôùng 手足柔軟相, Sanskrit: mṛdu-taruṇa-hasta-pāda-tala). 7. Soáng (mu) baøn chaân cong leân (Tuùc phu cao maõn töôùng 足趺高滿相, Sanskrit: ucchaṅkha-pāda). 8. Caëp chaân daøi thon nhö chaân sôn döông (Y-ni-dieân-ñoaùn töôùng 伊泥延踹相, Sanskrit: aiṇeya-jaṅgha). 9. Ñöùng thaúng tay daøi quaù ñaàu goái (Chaùnh laäp thuû ma taát töôùng 正立手摩膝相, Sanskrit: sthitānavanata-pralamba-bāhutā). 10. Nam caên aån kín (AÂm taøng töôùng 陰藏相, Sanskrit: kośopagata-vasti-guhya). 11. Giang tay ra roäng daøi baèng thaân mình (Thaân quaûng tröôøng ñaúng töôùng 身廣長等相, Sanskrit: nyagrodha-parimaṇḍala). 12. Loâng moïc ñöùng thaúng (Mao thöôïng höôùng töôùng, 毛上向相, Sanskrit: ūrdhvaṃga-roma) 13. Moãi loã chaân loâng coù moät coïng loâng (Nhaát nhaát khoång nhaát mao sinh töôùng, 一一孔一毛生相, Sanskrit: ekaika-roma-pradakṣiṇāvarta). 14. Thaân coù maøu vaøng röïc (Kim saéc töôùng 金色相, Sanskrit: suvarṇa-varṇa). 15. Thaân phaùt saùng (Ñaïi quang töôùng 大光相, cuõng goïi laø Thöôøng quang nhaát taàm töôùng 常光一尋相, Vieân quang nhaát taàm töôùng 圓光一尋相). 16. Da meàm maïi (Teá baïc bì töôùng 細薄皮相, Sanskrit: sūkṣma-suvarṇa-cchavi). 17. Tay, vai vaø ñaàu troøn töông xöùng (Thaát xöù long maõn töôùng 七處隆滿相, Sanskrit: sapta-utsada). 18. Hai naùch ñaày ñaën (Löôõng dòch haï long maõn töôùng 兩腋下隆滿相, Sanskrit: citāntarāṃsa). 19. Thaân hình nhö sö töû (Thöôïng thaân nhö sö töû töôùng 上身如獅子相, Sanskrit: siṃha-pūrvārdha-kāya). 20. Thaân hình thaúng ñöùng (Ñaïi tröïc thaân töôùng 大直身相, Sanskrit: ṛjugātratā). 21. Hai vai ñaày ñaën maïnh meõ (Kieân vieân haûo töôùng 肩圓好相, susaṃvṛta-skandha). 22. Boán möôi caùi raêng (Töù thaäp xæ töôùng 四十齒相, Sanskrit: catvā-riṃśad-danta). 23. Raêng ñeàu ñaën (Xæ teà töôùng 齒齊相, Sanskrit: sama-danta). 24. Raêng traéng (Nha baïch töôùng 牙白相, Sanskrit: suśukla-danta). 25. Haøm nhö sö töû (Sö töû giaùp töôùng 獅子頰相, Sanskrit: siṃha-

241


hanu). 26. Nöôùc mieáng coù chaát thôm, baát cöù moùn aên naøo khi vaøo mieäng cuõng thaønh moùn ngon nhaát (Vò trung ñaéc thöôïng vò töôùng 味中得上味相, Sanskrit: rasa-rasāgratā). 27. Löôõi roäng daøi (Ñaïi thieät töôùng 大舌相 hay Quaûng tröôøng thieät töôùng (廣長舌相), San-skrit: prabhūta-tanu-jihva). 28. Tieáng noùi tao nhaõ nhö aâm thanh cuûa Phaïm thieân (Phaïm thanh töôùng 梵聲相, Sanskrit: brahma-svara). 29. Maét xanh trong (Chaân thanh nhaõn töôùng 眞青眼相, Sanskrit: abhinīla-netra). 30. Maét troøn ñeïp gioáng maét boø (Ngöu nhaõn tieäp töôùng, 牛眼睫相, Sanskrit: go-pakṣmā). 31. Loâng traéng giöõa caëp chaân maøy (Baïch mao töôùng, 白毛相, Sanskrit: ūrṇā-keśa). 32. Moät khoái thòt treân ñænh ñaàu (Ñaûnh keá töôùng 頂髻相, Sanskrit: uṣṇīṣa-śiraskatā).

ba möôi saùu thöù (tam thaäp luïc vaät): moät caùch lieät keâ töôïng tröng caùc chi tieát hôïp thaønh thaân ngöôøi, bao goàm: 12 thöù ngoaøi thaân: toùc, loâng, moùng, raêng, döû gheøn, nöôùc maét, nöôùc boït, ñaøm daõi, phaån, nöôùc tieåu, caùu gheùt, moà hoâi; 12 thöù trong thaân: da, da non, maùu, thòt, gaân, maïch, xöông, tuûy, môõ trong, môõ ngoaøi, naõo, maïc; 12 cô quan noäi taïng: gan, maät, ruoät, daï daøy, laùch, caät, tim, phoåi, sanh taïng (tam tieâu), thuïc taïng (baøng quang), ñaøm traéng, ñaøm ñoû. Cuõng coù theå hieåu moät caùch khaùi quaùt raèng 36 thöù chæ laø caùch noùi töôïng tröng cho söï keát hôïp cuûa raát nhieàu boä phaän, cô quan chi tieát khaùc nhau taïo thaønh cô theå.

Ba neûo aùc: xem Ba ñöôøng aùc.Ba neûo döõ: xem Ba ñöôøng aùc.ba nghieäp (tam nghieäp): goàm coù thaân nghieäp (caùc nghieäp do thaân gaây

ra), khaåu nghieäp (caùc nghieäp do mieäng gaây ra, nghóa laø baèng lôøi noùi), vaø yù nghieäp (caùc nghieäp do tö töôûng, yù thöùc gaây ra).

ba nghieäp aùc cuûa thaân: laø caùc nghieäp gieát haïi, troäm cöôùp vaø daâm duïc.

ba nghieäp aùc cuûa yù: laø tham lam, saân haän vaø si meâ (taø kieán).ba phaùp tam-muoäi: töùc ba phaùp Tam-muoäi Khoâng, Tam-muoäi Voâ töôùng

vaø Tam-muoäi Voâ taùc (cuõng goïi laø Tam muoäi Voâ nguyeän). Ba phaùp naøy cuõng coøn ñöôïc goïi laø Tam ñònh, Tam ñaúng trì, Tam khoâng.

Ba phaùp voâ vi (Tam voâ vi): Phaïn ngöõ laø tri-asaṃskṛta, chæ ba nhaän thöùc chaân thaät veà thöïc taïi, bao goàm: 1. Traïch dieät voâ vi

242


(pratisaṃkhyā-nirodhāsaṃskṛta): hay Soå dieät voâ vi, do naêng löïc trí hueä phaân bieät giaûn traïch taát caû caùc phaùp höõu vi maø ñaït ñeán Dieät ñeá, theå cuûa tòch dieät töùc laø Nieát-baøn, neân goïi laø Traïch dieät voâ vi; 2. Phi traïch dieät voâ vi (apratisaṃkhyā-nirodhāsaṃskṛta): hay Phi soå dieät voâ vi, Phi trí duyeân dieät voâ vi, quaùn chieáu taát caû caùc phaùp höõu vi do nhaân duyeân maø coù, khoâng duøng ñeán trí hueä phaân bieät giaûn traïch, chæ y theo lyù nhaân duyeân, nhaân duyeân dieät thì taát caû caùc phaùp höõu vi ñeàu dieät, ñaït ñeán choã thöïc theå hieån baøy, caùc töôùng höõu vi ñeàu tòch dieät, neân goïi laø Phi traïch dieät voâ vi; 3. Hö khoâng voâ vi (ākāśāsaṃskṛta), laø vöôït ngoaøi caû hai phaùp voâ vi noùi treân, laáy voâ ngaïi laøm theå taùnh, voán khoâng bò ngaên ngaïi cuõng khoâng ngaên ngaïi phaùp khaùc; theå taùnh voâ vi naøy ñaày khaép nhö hö khoâng cuûa theá gian neân goïi laø Hö khoâng voâ vi. Ba voâ vi naøy thuoäc veà phaùp Tieåu thöøa, ñöôïc ñeà caäp trong Caâu-xaù luaän (quyeån 1), Thaønh Duy thöùc luaän (quyeån 2), Ñaïi Tyø-baø-sa luaän (quyeån 32), Nhaäp A-tyø-ñaït-ma luaän (quyeån haï), voán khoâng ñoàng nhaát vôùi nhöõng ñieàu Phaät giaûng veà Nieát-baøn trong kinh naøy.

Ba quaû ñaïo (Tam ñaïo quaû): laø ba trong soá boán thaùnh quaû, tröø ra quaû A-la-haùn chæ ngöôøi xuaát gia môùi coù theå chöùng ñaéc. Caùc quaû vò nhö Tu-ñaø-hoaøn, Tö-ñaø-haøm vaø A-na-haøm thì ngöôøi Phaät töû taïi gia (cö só) cuõng coù theå chöùng ñaéc ñöôïc.

Ba quaùn xöù: Xem Ba choã nieäm.ba söï ñieân ñaûo (tam ñaûo hay tam ñieân ñaûo): Goàm töôûng ñaûo: ñoái vôùi

saùu traàn beân ngoaøi sinh khôûi nhöõng tö töôûng khoâng ñuùng thaät; kieán ñaûo: ñoái vôùi söï lyù cuûa caùc phaùp nhaän hieåu sai laàm, mong caàu ñieân ñaûo, cuõng goïi laø taø kieán; vaø taâm ñaûo: chaïy theo voïng taâm nhaän thöùc sai leäch veà söï vaät. Ba ñieân ñaûo naøy laø caên baûn cuûa taát caû nhöõng söï ñieân ñaûo khaùc.

ba söï ham muoán (Tam duïc): 1. Hình maïo duïc: ham muoán nhan saéc, thaân hình ñeïp ñeõ cuûa keû khaùc; 2. Tö thaùi duïc: Ham muoán dung nghi coát caùch cuûa keû khaùc; 3. Teá xuùc duïc: Ham muoán söï xuùc chaïm meàm maïi, eâm dòu vôùi keû khaùc.

ba tai kieáp lôùn (tam tai): goàm coù thuûy tai (naïn hoàng thuûy, luït lôùn), hoûa tai (naïn löûa thieâu) vaø phong tai (naïn gioù baõo). Ba tai kieáp naøy taát yeáu phaûi xaûy ra trong quaù trình thaønh, truï, hoaïi, khoâng cuûa moãi

243


theá giôùi, neân laø nhaân giaùn tieáp laøm thay ñoåi moâi tröôøng theá giôùi maø chuùng sinh ñang soáng, khaùc vôùi nhaân tröïc tieáp laø nhöõng nghieäp quaû do moãi chuùng sanh tröïc tieáp taïo ra vaø phaûi gaùnh chòu.

ba taám phaùp y (tam phaùp y): cuõng goïi laø Tam y, chæ boä phaùp phuïc cuûa vò tyø-kheo goàm ba taám y laø: ñaïi y (hay y taêng-giaø-leâ) laø taám y duøng ñaép khi haønh leã hoaëc ñi ra ñöôøng; thöôïng y (hay y uaát-ña-la-taêng) laø taám y duøng ñaép khi sinh hoaït thöôøng ngaøy trong töï vieän hoaëc khi ôû moät mình, khoâng haønh leã; noäi y (hay y an-ñaø-hoäi) laø taám y duøng maëc trong cuøng, thay cho aùo loùt. Theo giôùi luaät thì moãi vò tyø-kheo chæ ñöôïc duøng moät boä goàm ñuû 3 taám y naøy, khoâng ñöôïc tích chöùa nhieàu hôn. Ngoaøi caùc loaïi y naøy, ngöôøi xuaát gia khoâng ñöôïc söû duïng nhöõng y phuïc khaùc nhö ngöôøi theá tuïc.

Ba thöøa (Tam thöøa): chæ caùc giaùo phaùp quyeàn thöøa maø ñöùc Phaät ñaõ thuyeát daïy, daãn daét chuùng sanh ñi daàn vaøo Phaät thöøa. Ba thöøa goàm coù: Thanh vaên thöøa, Duyeân giaùc thöøa, Boà Taùt thöøa. Khi noùi Hai thöøa (Nhò thöøa) thì khoâng coù Boà Taùt thöøa. Thanh vaên thöøa chæ chung haøng ñeä töû Phaät nhôø nghe thuyeát giaûng giaùo phaùp Töù ñeá maø phaùt taâm tu taäp ñaït ñöôïc söï giaûi thoaùt. Quaû vò cuûa Thanh vaên thöøa laø Boán thaùnh quaû, cao nhaát laø quaû A-la-haùn, cuõng goïi laø Nieát-baøn cuûa Tieåu thöøa hay Höõu dö Nieát-baøn. Duyeân giaùc thöøa hay Bích-chi Phaät thöøa, Ñoäc giaùc thöøa laø chæ chung nhöõng vò chöùng ñaéc giaûi thoaùt nhôø quaùn xeùt vaø tu taäp theo Möôøi hai nhaân duyeân (Thaäp nhò nhaân duyeân) neân goïi laø “Duyeân giaùc”, laïi coù khi do sinh vaøo thôøi khoâng coù Phaät nhöng töï mình ñaït ñöôïc giaùc ngoä qua söï quaùn xeùt naøy neân goïi laø “ñoäc giaùc”. Thanh vaên thöøa vaø Duyeân giaùc thöøa thöôøng höôùng ñeán söï giaûi thoaùt töï thaân laø chính, neân ñöôïc goïi chung laø Nhò thöøa hay Tieåu thöøa (ví nhö coã xe nhoû chæ chôû ñöôïc chính mình). Boà Taùt thöøa chæ nhöõng vò tu taäp theo haïnh Boà Taùt, phaùt nguyeän ñoä thoaùt voâ soá chuùng sanh tröôùc khi töï mình chöùng ñaéc Phaät quaû, do ñoù thöôøng ñöôïc goïi laø Ñaïi thöøa (ví nhö coã xe lôùn chôû ñöôïc nhieàu ngöôøi). Vì theá, caùc danh xöng Ñaïi thöøa hay Tieåu thöøa laø do söï phaân bieät veà haïnh nguyeän tu taäp, khoâng haøm yù phaân chia cao thaáp. Vò Boà Taùt ngay khi phaùt taâm ban ñaàu (phaùt Boà-ñeà taâm) ñaõ luoân höôùng ñeán quaû vò Phaät, neân con ñöôøng tu taäp daãn ñeán söï giaûi thoaùt roát raùo cuûa caùc vò ñöôïc goïi laø Phaät thöøa.

244


Ba-tuaàn: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Pāpīyas, coøn goïi laø Ba-tuaàn-du, Ba-ty-dieän, teân goïi cuûa Ma vöông. Ba-tuaàn dòch nghóa laø saùt giaû, aùc giaû. Ma Ba-tuaàn laø vò Thieân ma ôû coõi trôøi Tha hoùa töï taïi.

Ba-tuaàn-du: xem Ba-tuaàn.ba töôùng khoå (tam khoå töôùng) Goàm coù: khoå khoå, haønh khoå vaø hoaïi

khoå. 1. Khoå khoå: töôùng khoå vì söï khoå, laø caùc noãi khoå nhö taät beänh, ñoùi khaùt, noùng laïnh... noái nhau khoâng döùt. Caùi khoå naøy vöøa döùt thì caùi khoå khaùc tieáp theo, laøm cho chuùng sanh ñau khoå. 2. Haønh khoå: töôùng khoå vì caùc haønh, do caùc haønh laø voâ thöôøng neân vaïn vaät trong theá gian ñeàu laø thöôøng, lieân tuïc bieán ñoåi. Söï voâ thöôøng thay ñoåi cuûa chuùng laøm cho ngöôøi ta phaûi khoå. 3. Hoaïi khoå: töôùng khoå vì hoaïi dieät, vì vaïn vaät trong theá gian ñeàu phaûi hö hoaïi, baûn thaân moãi ngöôøi cuõng nhö heát thaûy nhöõng con ngöôøi vaø söï vaät mình yeâu thích ñeàu phaûi hoaïi dieät. Ñieàu aáy laøm cho chuùng sanh phaûi khoå.

Ba-ty-dieän: xem Ba-tuaàn.Baø-giaø-baø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Bhagavat, dòch nghóa laø Theá

Toân, laø moät trong möôøi danh hieäu toân xöng ñöùc Phaät.Baø-la-löu-chi: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Balaruci, dòch nghóa laø ‘chieát

chæ’ (gaõy ngoùn tay), laø moät trong caùc teân goïi cuûa vua A-xaø-theá, do chuyeän khi vua coøn nhoû bò neùm töø treân laàu cao xuoáng gaõy maát moät ngoùn tay neân coù teân goïi naøy.

baø-la-moân: xem boán giai caáp.Baø-lôïi-ca: xem Vuõ Haønh.Baø-lôïi-sa-ca-la: xem Vuõ Haønh.baø-lî-sö: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø vārṣika, cuõng ñoïc laø baø-sö, baø-

sö-ca hay baø-lî-sö-ca, dòch nghóa laø vuõ thôøi sanh hay haï sanh, vì hoa naøy coù vaøo muøa möa hoaëc muøa haï. Hoa ñeïp, maøu traéng, raát thôm, teân khoa hoïc laø Jasminum sambac, moïc ôû vuøng AÁn Ñoä.

baø-lî-sö-ca: xem baø-lî-sö.baø-sö: xem baø-lî-sö.baø-sö-ca: xem baø-lî-sö. baïch coát quaùn: xem quaùn xöông traéng.

245


baïch laïp (白鑞): kim loaïi pha laãn giöõa chì vaø thieác, deã noùng chaûy, duøng trong vieäc haøn caùc kim loaïi khaùc.

baïch nguyeät: xem tuaàn traêng toái.baïch phaùp: duøng ñeå chæ chung caùc thieän phaùp, phaùp laønh; traùi vôùi haéc

phaùp laø nhöõng phaùp xaáu aùc, baát thieän.baïch töù yeát-ma (jñapticaturthaṃ-karman): quy taéc haønh xöû quan

troïng nhaát trong Taêng ñoaøn, ñöôïc aùp duïng ñeå ñöa ra quyeát ñònh cuoái cuøng cuûa taäp theå veà nhöõng söï vieäc quan troïng. Quy taéc naøy phaân laøm hai phaàn, tröôùc heát ñöông söï coù lieân quan ñeán vaán ñeà ñöùng ra trình baøy roõ söï vieäc vôùi taêng chuùng, goïi laø taùc baïch (jñapti); sau ñoù vaán ñeà ñöôïc laëp laïi 3 laàn ñeå taêng chuùng ñöa ra yù kieán quyeát ñònh, goïi laø tam yeát-ma (tṛtīyakarmavācanā). Caû hai phaàn naøy (hoûi vaø ñaùp) ñöôïc goäp chung goïi laø baïch töù yeát-ma. Vì theá, cuõng coù nôi goïi chuaån xaùc hôn laø “nhaát baïch tam yeát-ma”.

baùn töï (半字): nöûa chöõ. Trong tieáng Phaïn thì baùn töï laø caùc yeáu toá cuûa chöõ vieát khi chöa ñöôïc gheùp laïi ñeå thaønh moät chöõ coù nghóa. Ñaây laø ví duï nhöõng ñieàu sô hoïc, chöa ñaày ñuû. Khi ñuû söùc hoïc ñaày ñuû thì hoïc luaän Tyø-giaø-la. Cuõng nhö theá, Phaät tröôùc duøng Tieåu thöøa ñeå daãn daét nhöõng ngöôøi sô cô, thaáp trí, roài sau môùi giaûng kinh ñieån Ñaïi thöøa.

baïo aùc quyû: xem daï-xoa vaø la-saùt.baùt baát tònh vaät: xem taùm vaät baát tònh.baùt boäi xaû: xem taùm giaûi thoaùt.Baùt Chaùnh ñaïo: xem Taùm Thaùnh ñaïo.baùt chuûng ma: xem taùm thöù ma.baùt chuûng thanh: xem tieáng noùi coù taùm loaïi aâm thanh. baùt coâng ñöùc thuûy: xem nöôùc taùm coâng ñöùc.baùt-ñaàu-ma: xem boán loaïi hoa sen.baùt giaûi thoaùt: xem taùm giaûi thoaùt.Baùt khoå: xem Taùm noãi khoå.baùt-kieän-ñaø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Pakkhandin, cuõng ñoïc laø baùt-

kieän-ñeà, teân goïi moät loaïi thaàn coù söùc maïnh.baùt-kieän-ñeà: xem baùt-kieän-ñaø.

246


baùt ma: xem taùm thöù ma.Baùt naïn: xem Taùm naïn.Baùt naïn xöù: xem Taùm naïn.Baùt-nhaõ: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Prajñā, chæ trí tueä coù theå giuùp chuùng

sanh ñaït ñeán söï giaûi thoaùt.Baùt-nhaõ ba-la-maät: töùc laø Trí tueä ba-la-maät, moät trong saùu phaùp ba-la-

maät, cuõng goïi laø Trí ñoä hay Tueä ñoä.Baùt phaùp: xem Taùm phaùp. Baùt phong: xem Taùm phaùp.Baùt quan trai: xem Taùm giôùi trai.Baùt quan trai giôùi: xem Taùm giôùi trai.Baùt Thaùnh ñaïo: xem Taùm Thaùnh ñaïo.Baùt trai giôùi: xem Taùm giôùi trai.Baùt trí: xem Taùm trí.baùt vò thuûy: xem nöôùc taùm coâng ñöùc.baûy baùu (thaát baûo): hay baûy moùn baùu, chæ baûy moùn quyù giaù, goàm coù:

vaøng, baïc, löu ly, pha leâ, xa-cöø, xích chaâu, maõ naõo.Baûy giaùc chi (Thaát giaùc chi): Phaïn ngöõ laø bodhipākṣikadharma, cuõng

goïi laø Baûy phaàn Boà-ñeà (Thaát Boà-ñeà phaàn), laø nhoùm thöù saùu trong Ba möôi baûy Boà-ñeà phaàn, laø nhöõng yeáu toá taïo thaønh söï giaùc ngoä, trí tueä giaûi thoaùt, hay söï hieåu bieát chaân chaùnh veà nhöõng khía caïnh khaùc nhau treân ñöôøng tu taäp. Baûy giaùc chi bao goàm: 1. Traïch phaùp giaùc chi (dharmapravicaya - söï saùng suoát phaân bieät Chaùnh phaùp vaø taø phaùp, choïn löïa ñuùng giaùo phaùp chaân chaùnh ñeå haønh trì), 2. Tinh taán giaùc chi (vīrya - söï saùng suoát bieát tinh taán, chuyeân caàn tu hoïc Chaùnh phaùp), 3. Hyû giaùc chi (prīti - söï saùng suoát bieát vui söôùng, hoan hyû khi ñöôïc Chaùnh phaùp), 4. Khinh an giaùc chi (praśabdhi - söï saùng suoát thanh thaûn nheï nhaøng, tröø boû moïi chöôùng ngaïi treân ñöôøng tu taäp), 5. Nieäm giaùc chi (smṛti - söï saùng suoát thöôøng nieäm töôûng Chaùnh phaùp, Tam baûo), 6. Ñònh giaùc chi (samādhi - söï saùng suoát an truù trong chaùnh ñònh, khoâng taùn loaïn taâm yù), 7. Xaû giaùc chi (upekṣā - söï saùng suoát buoâng boû moïi vöôùng maéc trong taâm thöùc).

247


Baûy giaùc phaàn: xem Baûy giaùc chi.baûy hình thöùc yeát-ma: ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi caùc vò tyø-kheo phaïm

toäi, ñöôïc goïi chung laø Thaát yeát ma (Karmavācā), cuõng goïi laø Thaát chuûng taùc phaùp hay Thaát trò phaùp. Boán hình thöùc ñaàu tieân aùp duïng ñoái vôùi nhöõng ngöôøi coù sai phaïm veà haønh vi, phaûi chòu söï traùch phaït, kieåm cheá hoaëc khu bieät trong phaïm vi taêng ñoaøn. Ba hình thöùc sau aùp duïng vôùi nhöõng ngöôøi khoâng ñuû tín taâm, khoâng tin theo Chaùnh phaùp, phaûi chòu söï truïc xuaát haún ra khoûi taêng ñoaøn.

Baûy laäu hoaëc (Thaát laäu): cuõng goïi laø Thaát chuûng höõu laäu, chæ baûy loaïi phieàn naõo laäu hoaëc, goàm coù kieán laäu, tu laäu, caên laäu, aùc laäu, thaân caän laäu, thoï laäu vaø nieäm laäu. Baûy laäu hoaëc naøy goàm chung heát thaûy moïi phieàn naõo laäu hoaëc.

baûy moùn baùu: xem baûy baùu.Baûy moùn baùu cuûa vò Chuyeån luaân Thaùnh vöông: do phöôùc ñöùc cuûa

vò naøy chieâu caûm maø töï coù, goàm: luaân baûo (baùnh xe baùu, coù theå cöôõi bay ñi khaép thieân haï), töôïng baûo (voi baùu), maõ baûo (ngöïa baùu), ma-ni baûo (haït chaâu nhö yù), nöõ baûo (myõ nhaân xinh ñeïp vaø hieàn thuïc nhaát, coù theå hieåu ñöôïc yù vua), taïng baûo (hay chuû taïng thaàn baûo, laø vò quan coi giöõ kho taøng coù khaû naêng tìm ra moïi kho taøng trong thieân haï, döôùi bieån saâu, ñeå vua tuøy yù tieâu duøng), binh baûo (hay chuû binh thaàn baûo, laø vò töôùng soaùi taøi gioûi naém giöõ binh quyeàn, coù theå giuùp vua chinh phuïc thieân haï).

baûy nghieäp laønh cuûa thaân vaø khaåu (Thaân khaåu thaát): bao goàm thaân coù ba nghieäp, khaåu coù boán nghieäp. Ba nghieäp laønh cuûa thaân laø: 1. Khoâng gieát haïi, thöôøng phoùng sanh, cöùu vôùt maïng soáng cho muoân loaøi; 2. Khoâng troäm caép, thöôøng cöùu giuùp, boá thí nhöõng gì mình coù cho taát caû chuùng sanh; 3. Khoâng taø daâm, thöôøng toân troïng, baûo veä haïnh phuùc gia ñình cuûa mình vaø ngöôøi khaùc. Boán nghieäp laønh cuûa mieäng laø: 1. Khoâng noùi doái, thöôøng noùi lôøi chaân thaät, xaây döïng, taïo söï ñoaøn keát gaén boù vaø hoøa hôïp cho moïi ngöôøi; 2. Khoâng noùi trau chuoát, noùi thoâ tuïc, thöôøng noùi nhöõng lôøi thuaän theo ñaïo lyù, coù ích; 3. Khoâng noùi hai löôõi, ñaâm thoïc, gaây baát hoøa, chia reõ, thöôøng noùi lôøi hoøa nhaõ, yeâu thöông; 4. Khoâng noùi lôøi ñoäc aùc, thöôøng noùi nhöõng lôøi toát laønh, hoøa hôïp.

248


baûy phaùp döùt söï tranh caõi (thaát dieät traùnh phaùp): laø baûy phöông phaùp hoøa giaûi phaûi ñöôïc aùp duïng khi coù söï baát hoøa hoaëc tranh chaáp giöõa caùc tyø-kheo. Neáu khoâng tuaân theo baûy phöông phaùp naøy ñeå döùt söï tranh caõi thì xem laø phaïm giôùi.

Baûy phaàn Boà-ñeà: xem Baûy giaùc chi.Baûy phaàn giaùc: xem Baûy giaùc chi.baûy phaàn giôùi thanh tònh: Giôùi luaät do Phaät cheá ñònh nhìn toång quaùt

coù caû thaûy baûy phaàn (thaát tuï), giöõ gìn troïn veïn khoâng phaïm caû baûy phaàn ñoù vaøo goïi laø baûy phaàn giôùi thanh tònh. Baûy phaàn giôùi bao goàm caùc giôùi xeáp töø naëng ñeán nheï nhö sau: 1. Ba-la-di, 2. Taêng taøn, 3. Thaâu-lan-giaø, 4. Ba-daät-ñeà, 5. Ñeà-xaù-ni, 6. Ñoät-kieát-la, 7. AÙc thuyeát (hay Baùch chuùng hoïc phaùp).

Baûy phöông tieän: Baûy thöøa phöông tieän ñeå daãn daét taát caû chuùng sinh ñeán choã giaûi thoaùt. Tuy raèng giaûi thoaùt roát raùo chæ coù moät, nhöng do caên taùnh sai khaùc cuûa chuùng sinh maø giaû laäp coù 7 thöøa khaùc nhau neân goïi laø phöông tieän, bao goàm: Nhaân thöøa, Thieân thöøa, Thanh vaên thöøa, Duyeân giaùc thöøa, Taïng giaùo Boà Taùt thöøa, Thoâng giaùo Boà Taùt thöøa vaø Bieät giaùo Boà Taùt thöøa. Caû baûy thöøa naøy ñeàu laø phöông tieän ñeå daãn daét chuùng sinh thaúng ñeán Phaät thöøa, laø quaû vò giaûi thoaùt roát raùo duy nhaát.

Baûy Thaùnh giaùc: xem Baûy giaùc chi.baûy vò Phaät: Töø ñöùc Phaät Thích-ca veà tröôùc coù baûy ñöùc Phaät ra ñôøi,

Phaät Thích-ca laø vò thöù baûy. Danh hieäu caùc vò laø: 1. Phaät Tyø-baø-thi (Phaïn ngöõ: Vipaśyin), 2. Phaät Thi-khí (Phaïn ngöõ: Śikhī), 3. Phaät Tyø-xaù-phuø (Phaïn ngöõ: Visvabhū), 4. Phaät Ca-la-ca-toân-ñaïi (Phaïn ngöõ: Krakucchanda), 5. Phaät Caâu-na-haøm-maâu-ni (Phaïn ngöõ: Kanakamuni), 6. Phaät Ca-dieáp (Phaïn ngöõ: Kāyśāpa), 7. Phaät Thích-Ca Maâu-Ni (Phaïn ngöõ: Śakyamuni).

Baäc cao nhaát khoâng sôï (Voâ thöôïng voâ sôû uùy): danh hieäu toân xöng ñöùc Phaät, laø baäc cao thöôïng hôn heát, chaúng ai baèng, ñaõ tröø heát moïi lo aâu, saàu naõo, khoâng coøn coù söï sôï seät ñoái vôùi muoân phaùp.

baàn ñaïo: xem sa-moân.baát coäng truï: xem ba-la-di.baát ñoäng (不動, Phaïn ngöõ: acalā): traïng thaùi khoâng coøn bò lay ñoäng

bôûi tham, saân, si; khoâng ñoäng chuyeån khi ñoái dieän vôùi traàn caûnh.

249


Baát ñoäng ñòa (Acalā-bhūmi), laø ñòa vò tu chöùng thöù 8 trong Thaäp ñòa cuûa haøng Boà Taùt. Ñaït ñeán ñòa vò naøy, Boà Taùt khoâng coøn bò dao ñoäng bôûi baát kyø moät caûnh ngoä naøo, vaø ñaõ bieát chaéc khi naøo mình seõ ñaït quaû vò Phaät. Xem Möôøi ñòa vò.

Baát hoaøn: xem A-na-haøm vaø Boán quaû thaùnh.baát khaû kieán yeát-ma (不可見羯磨), cuõng goïi laø baát kieán cöû toäi yeát-

ma, baát kieán taãn yeát-ma, vò tyø-kheo coù toäi do khoâng töï nhaän bieát, khoâng thaáy nhaân quaû, neân phaûi chòu pheùp yeát-ma naøy, khoâng ñöôïc soáng chung trong taêng chuùng.

baát kieán cöû toäi yeát-ma: xem baát khaû kieán yeát-ma.baát kieán taãn yeát-ma: xem baát khaû kieán yeát-ma.Baát lai: xem A-na-haøm vaø Boán quaû thaùnh.Baát sanh: xem Boán quaû thaùnh.baát saùt giôùi: xem giôùi khoâng gieát haïi.baát thoái chuyeån: xem khoâng thoái chuyeån.baát töû döôïc: xem cam loä.beänh ca-ma-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø kāmalā, cuõng ñoïc laø ca-

maït-la, dòch laø hoaøng beänh, laø moät loaïi beänh laøm cho ngöôøi maéc beänh nhìn thaáy taát caû caùc maøu saéc ñeàu hoùa ra maøu vaøng. Vaøo thôøi xöa khoâng ai coù theå trò döùt ñöôïc beänh naøy. Huyeàn öùng aâm nghóa quyeån 23 goïi beänh naøy laø aùc caáu.

Bi voâ löôïng: xem Boán taâm voâ löôïng.bæ ngaïn: xem bôø beân kia.Bích-chi-ca: xem Phaät Bích-chi.Bích-chi Phaät thöøa: xem Ba thöøa.bieân ñòa [haï tieän]: chæ nhöõng vuøng bieân giôùi, heûo laùnh, ñôøi soáng thaáp

heøn, xa nôi trung taâm vaên hieán (trung quoác). Vì theá neân nhöõng ngöôøi sinh ra ôû ñaây coù nhieàu baát lôïi trong vieäc tu hoïc: ñieàu kieän vaät chaát thieáu thoán, ñieàu kieän tu taäp vaø haønh trì cuõng ñeàu khoù khaên, laïi raát khoù gaëp ñöôïc nhöõng vò thaày gioûi, baïn toát. Ñaây ñöôïc xem laø moät trong taùm naïn khieán chuùng sinh khoù tu hoïc Phaät phaùp.

250


Bieät giaûi thoaùt: xem Ba-la-ñeà-moäc-xoa.bình ñaúng töông tuïc [sôû sanh] khoå: xem ba loaïi khoå.Boà Taùt Di-laëc: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Maitreya, dòch nghóa laø Töø

Thò (慈氏), cuõng coù teân laø Voâ Naêng Thaéng (無能勝), hoaëc theo aâm Haùn Vieät laø A-daät-ña, laø moät vò ñaïi Boà Taùt vaø cuõng laø vò Phaät trong töông lai, ñaõ ñöôïc Phaät Thích-ca thoï kyù. Coõi giaùo hoaù cuûa ngaøi hieän nay laø cung trôøi Ñaâu-suaát.

Boà Taùt Dieäu Ñöùc: töùc Boà Taùt Vaên-thuø-sö-lôïi, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Mañjuśrī, vì danh xöng Phaïn ngöõ naøy ñöôïc dòch nghóa laø “dieäu ñöùc”, cuõng dòch laø “dieäu thuû”, “dieäu caùt töôøng”.

Boà Taùt luïc truï: söï tu taäp chöùng ñaéc cuûa haøng Boà Taùt chia laøm saùu ñòa vò, ñeàu ñaõ ñaït ñeán choã vöõng vaøng khoâng thoái lui nöõa, neân goïi laø saùu truï (luïc truï). Saùu truï aáy cuõng töông ñöông vôùi caùc giai ñoaïn tu taäp vaø chöùng ñaéc leân ñeán Thaäp ñòa, phaân ra nhö sau: 1. Chuûng taùnh truï, laø haøng Boà Taùt tu Thaäp haïnh; 2. Giaûi haïnh truï, laø haøng Boà Taùt tu Thaäp hoài höôùng; 3. Tònh taâm truï, laø haøng Boà Taùt tu chöùng Sô ñòa; 4. Haønh ñaïo truï, laø haøng Boà Taùt tu chöùng töø Nhò ñòa cho ñeán Thaát ñòa; 5. Quyeát ñònh truï, laø haøng Boà Taùt tu chöùng Baùt ñòa vaø Cöûu ñòa; 6. Cöùu caùnh truï, laø haøng Boà Taùt tu chöùng Thaäp ñòa.

Boà Taùt nhaát sinh boå xöù: xem Boà Taùt thoï thaân sau cuøng.Boà Taùt thoï thaân sau cuøng: laø vò Boà Taùt ñaûn sinh ñeå thaønh Phaät,

khoâng coøn thoï thaân sau nöõa. Nguyeân baûn duøng ‘haäu thaân Boà Taùt’, noùi ñuû laø ‘toái haäu thaân Boà Taùt’, cuõng goïi laø ‘Boà Taùt nhaát sinh boå xöù’.

Boà Taùt thöøa: xem Ba thöøa.Boà Taùt Töø Thò: xem Boà Taùt Di-laëc. boá-taùt: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø upovasatha, ñoïc troïn laø öu-boå-ñaø-

baø, nghóa laø “ñoaïn dieät ñieàu aùc, taêng tröôûng ñieàu thieän”. Boá-taùt töùc laø thuyeát giôùi, tuïng giôùi boån Ba-la-ñeà-moäc-xoa (prātimokṣa) moãi thaùng hai kyø, vaøo ngaøy soùc vaø ngaøy voïng (töùc ngaøy raèm vaø moàng moät). Tuy nhieân, moät soá nôi cuõng quy ñònh vaøo caùc ngaøy 14 vaø cuoái thaùng.

Boá thí nhieáp: xem Boán phaùp thaâu nhieáp.

251


Boá thí ñoä: xem Ñaøn Ba-la-maät.boái maãu (貝母): caùch noùi taét cuûa thí duï ñöôïc daãn trong nhieàu kinh luaän

khaùc laø ngö vöông boái maãu (魚王貝母), ñöa ra hình aûnh con caù ñaàu ñaøn hay con soø khi kieám aên döôùi bieån saâu, chuùng ñi ñeán ñaâu thì caû baày theo sau ñeán ñoù, cuõng nhö taâm yù daãn daét caùc nghieäp laønh, nghieäp döõ theo sau.

boån teá trí: trí tueä saùng suoát cuûa chö Phaät thaáy bieát ñöôïc coäi nguoàn (boån) vaø giôùi haïn (teá) cuûa taát caû caùc phaùp neân goïi laø boån teá trí.

boán aám: goàm thoï aám, töôûng aám, haønh aám vaø thöùc aám. Khi noùi boán aám laø tröø ra saéc aám vì saéc aám thuoäc veà hình saéc. Trong khaùi nieäm danh saéc thì boán aám thuoäc veà danh.

Boán bieän taøi khoâng ngaên ngaïi: xem Boán trí khoâng ngaên ngaïi.boán binh (chuûng): ôû ñaây chæ quaân ñoäi ngaøy xöa goàm boán binh chuûng

laø: quaân cöôõi voi, quaân cöôõi ngöïa, quaân duøng xe vaø quaân ñaùnh boä.

Boán boä chuùng (Töù boä chuùng), cuõng goïi laø Boán chuùng (Töù chuùng), bao goàm 2 chuùng xuaát gia laø tyø-kheo vaø tyø-kheo ni, 2 chuùng taïi gia laø cö só nam (öu-baø-taéc) vaø cö só nöõ (öu-baø-di). Taát caû ñeä töû cuûa Phaät ñeàu thuoäc veà moät trong boán chuùng naøy.

Boán caûnh giôùi thieàn: xem Boán thieàn.Boán chaân ñeá: hay Boán thaùnh ñeá, thöôøng goïi laø Töù dieäu ñeá, goàm

coù: Khoå ñeá (Phaïn ngöõ: duḥkhasatya), Taäp ñeá hay Taäp khoå ñeá (Phaïn ngöõ: samudayasatya), Dieät ñeá hay Dieät khoå ñeá (Phaïn ngöõ: duḥkhanirodhasatya) vaø Ñaïo ñeá (Phaïn ngöõ: mārgasatya). Boán chaân ñeá cuõng coøn ñöôïc goïi laø Boán Thaùnh thaät (Töù Thaùnh thaät) hay Töù chaùnh ñeá. Khoå ñeá laø chaân lyù chæ ra raèng taát caû caùc phaùp hieän höõu cuûa theá gian ñeàu coù chung tính chaát cô baûn laø khoå ñau. Vì theá, neáu chöa thoaùt ly khoûi voøng sanh töû thì khoâng theå thoaùt khoûi khoå ñau. Taäp ñeá laø chaân lyù chæ ra nhöõng nguyeân nhaân gaây khoå ñau, cuï theå laø voøng xoay töông tuïc cuûa möôøi hai nhaân duyeân, vôùi voâ minh laø maét xích quan troïng nhaát. Dieät ñeá laø chaân lyù chæ ra raèng moïi khoå ñau ñeàu coù theå chaám döùt, dieät tröø neáu chuùng ta tu taäp vaø nhaän thöùc ñuùng ñeå dieät tröø ñöôïc nhöõng nguyeân nhaân gaây ra khoå ñau, maø quan troïng nhaát laø tröø dieät

252


ñöôïc voâ minh. Ñaïo ñeá laø chaân lyù chæ ra con ñöôøng tu taäp ñeå ñaït ñeán söï dieät tröø khoå ñau, maø cuï theå laø Baùt chaùnh ñaïo.

Boán chaùnh caàn (Töù chaùnh caàn): (Phaïn ngöõ: samyakprahāṇāni), cuõng goïi laø Boán tinh taán, bao goàm: 1. Tinh taán, chuyeân caàn tröø boû caùc ñieàu aùc chöa sinh khôûi (Phaïn ngöõ: anutpannapāpakākuśaladharma); 2. Tinh taán, chuyeân caàn vöôït qua nhöõng ñieàu aùc ñaõ sinh khôûi (Phaïn ngöõ: utpannapāpakākuśaladharma); 3. Tinh taán, chuyeân caàn phaùt huy caùc ñieàu laønh ñaõ coù (Phaïn ngöõ: utpannakuśaladharma); 4. Tinh taán, chuyeân caàn laøm cho caùc ñieàu laønh phaùt sinh (Phaïn ngöõ: anut-pannakuśaladharma). Tu taäp Boán chaùnh caàn cuõng chính laø Chaùnh tinh taán trong Baùt chaùnh ñaïo.

Boán chuùng: xem Boán boä chuùng.Boán coõi thieân haï (Töù thieân haï): Boán chaâu ôû boán phöông nuùi Tu-

di, döôùi quyeàn thoáng laõnh cuûa vò Chuyeån luaân Thaùnh vöông khi vò vua aáy ra ñôøi: Phöông baéc laø Caâu-loâ chaâu, hay Uaát-ñan-vieät chaâu, phöông nam laø Thieäm-boä chaâu, hay Dieâm-phuø-ñeà chaâu, phöông taây laø Ngöu-hoùa chaâu hay Coà-da-ni chaâu, phöông ñoâng laø Thaéng-thaàn chaâu hay Phaát-baø-ñeà chaâu.

boán con raén ñoäc: xem boán thöù ñoäc.boán con soâng hung baïo (töù baïo haø): chæ boán söï hung baïo thöôøng loâi

cuoán chuùng sinh troâi laén trong sinh töû. Ñoù laø tham duïc, chaáp höõu, kieán chaáp vaø voâ minh.

boán con soâng lôùn (töù ñaïi haø): thöôøng ñöôïc nhaéc ñeán trong caùc ví duï trong kinh ñieån, chæ boán con soâng lôùn nhaát ôû AÁn Ñoä, ñeàu phaùt nguyeân töø daõy nuùi Hy-maõ-laïp, goàm coù: soâng Haèng, soâng Taân-ñaàu, soâng Tö-ñaø vaø soâng Baùc-xoa.

boán ñaïi (töù ñaïi), goàm ñaát (ñòa ñaïi), nöôùc (thuûy ñaïi), gioù (phong ñaïi) vaø löûa (hoûa ñaïi). Theo quan ñieåm ngaøy xöa, boán ñaïi laø boán yeáu toá caên baûn taïo thaønh vaät chaát. Hieåu theo yù nghóa töôïng tröng thì ñaây laø boán tính chaát phoå bieán cuûa vaät chaát: ñaát töôïng tröng cho ñoä raén chaéc, keát caáu cuûa vaät chaát; nöôùc töôïng tröng cho ñoä aåm, söï hieän dieän cuûa nöôùc trong vaät chaát; löûa töôïng tröng cho nhieät naêng hay naêng löôïng, haøm chöùa trong moïi vaät chaát; vaø gioù töôïng tröng cho söï chuyeån ñoäng, thay ñoåi cuûa caùc phaân töû caáu thaønh vaät chaát. Taát caû vaät chaát trong vuõ truï ñeàu do boán tính chaát

253


naøy hoøa hôïp theo nhöõng tyû leä khaùc nhau maø taïo thaønh. Thaân theå con ngöôøi cuõng khoâng phaûi ngoaïi leä, neân ñöôïc goïi laø thaân töù ñaïi. Vì thaân töù ñaïi laø coäi nguoàn cuûa moïi söï tham duïc, khoå naõo neân ngöôøi tu taäp neân quaùn xeùt noù nhö laø con raén ñoäc (töù ñaïi ñoäc xaø).

boán ñaïi töông khaéc: quan ñieåm y hoïc ngaøy xöa cho raèng con ngöôøi sôû dó coù beänh laø do söï töông khaéc, khoâng hoøa hôïp cuûa boán ñaïi, laøm cho cô theå phaùt trieån khoâng haøi hoøa. Vì theá, vò thaày thuoác chæ caàn ñieàu chænh ñöôïc söï maát caân ñoái ñoù laø coù theå laøm cho beänh taät maát ñi.

boán ñaïo binh: xem boán binh.boán ñieân ñaûo (töù ñieân ñaûo, cuõng goïi laø töù ñaûo): Boán tö töôûng sai traùi,

ñi ngöôïc vôùi chaân lyù. Ñoù laø: 1. Voâ thöôøng cho laø thöôøng, thöôøng cho laø voâ thöôøng; 2. Khoå cho laø vui, vui cho laø khoå. 3. Khoâng coù ngaõ cho laø coù ngaõ, coù ngaõ cho laø khoâng coù ngaõ. 4. Baát tònh cho laø tònh, tònh cho laø baát tònh. Boán söï ñieân ñaûo naøy khieán chuùng sinh khoâng nhaän thöùc ñöôïc ñuùng veà baûn chaát cuûa ñôøi soáng, vaø do boán söï ñieân ñaûo naøy maø phaïm vaøo moïi vieäc laøm traùi ngöôïc vôùi Chaùnh kieán.

boán ñieàu aùc cuûa mieäng: Bao goàm: noùi doái, noùi theâu deät, noùi hai löôõi vaø noùi lôøi ñoäc aùc.

Boán ñöùc chaúng sôï (Töù voâ sôû uùy), cuõng goïi laø Töù voâ uùy. Bao goàm: 1. Nhaát thieát trí voâ sôû uùy; 2. Laäu taän voâ sôû uùy; 3. Thuyeát chöôùng ñaïo voâ sôû uùy; 4. Thuyeát taän khoå ñaïo voâ sôû uùy. Ñoù laø boán ñöùc chaúng sôï cuûa Phaät. Laïi coù boán ñöùc chaúng sôï cuûa haøng Boà Taùt laø: 1. Toång trì baát vong thuyeát phaùp voâ uùy; 2. Taän tri phaùp döôïc, caäp tri chuùng sanh caên duïc taùnh taâm, thuyeát phaùp voâ uùy; 3. Thieän naêng vaán ñaùp, thuyeát phaùp voâ uùy; 4. Naêng ñoaïn vaät nghi, thuyeát phaùp voâ uùy.

Boán ñöôøng aùc: chæ caùc caûnh giôùi ñòa nguïc, ngaï quyû, suùc sanh vaø a-tu-la. Xem theâm ba ñöôøng aùc.

boán giai caáp: bao goàm caùc giai caáp baø-la-moân (brāhmaṇa), saùt-lî hay saùt-ñeá-lî (kṣatriya) tyø-xaù hay tyø-xaù-da (vaiśya), thuû-ñaø hay thuû-ñaø-la (śūdra). Ñaây laø boán giai caáp trong heä thoáng phaân bieät cuûa xaõ hoäi AÁn Ñoä ñaõ coù töø tröôùc thôøi ñöùc Phaät. Baø-la-moân chæ

254


chung caùc tu só, giöõ quyeàn cuùng teá vaø thöïc haønh caùc leã nghi toân giaùo cho caû coäng ñoàng. Saùt-lî chæ giai caáp naém quyeàn cai trò, goàm vua chuùa, töôùng laõnh, quan chöùc... Tyø-xaù chæ chung nhöõng ngöôøi buoân baùn, thöông nhaân, cuõng goïi laø tröôûng giaû. Thuû-ñaø laø giai caáp thaáp heøn, ngheøo khoù. Ngoaøi boán giai caáp naøy coøn coù haïng chieân-ñaø-la bò xem laø nhöõng ngöôøi haï tieän, khoâng thuoäc veà giai caáp naøo caû. Haïng chieân-ñaø-la bò khinh bæ ñeán möùc ñoä luaät phaùp ñöông thôøi caám hoï khoâng ñöôïc chaïm vaøo ngöôøi khaùc. Xem theâm chieân-ñaø-la.

boán giôùi caám naëng: xem ba-la-di.Boán höôùng (Töù höôùng): Höôùng hay höôùng vò laø caùc ñòa vò ñaõ döùt tröø

kieán hoaëc, saép söûa chöùng ñaéc caùc thaùnh quaû. Moãi thaùnh quaû coù moät höôùng vò tröôùc ñoù, nhö Tu-ñaø-hoaøn höôùng cho ñeán A-la-haùn höôùng.

boán loaïi cuùng döôøng (töù söï cuùng döôøng): chæ vieäc cuùng döôøng boán nhu caàu thieát yeáu, goàm: thöùc aên uoáng, y phuïc, choã nguû nghæ vaø thuoác thang trò beänh.

boán loaïi gioù (töù phong): ñöôïc phaân ra theo taùc duïng cuûa gioù, goàm coù: truï phong, trì phong, baát ñoäng phong vaø kieân coá phong.

boán loaïi hoa sen: goàm 4 maøu, hoa öu-baùt-la maøu xanh, hoa caâu-vaät-ñaàu maøu vaøng, hoa ba-ñaàu-ma (hay baùt-ñaàu-ma) maøu hoàng, hoa phaân-ñaø-lî maøu traéng.

Boán loaïi ma: xem Boán ma.boán loaïi quaân: xem boán binh.Boán ma, cuõng goïi laø Boán loaïi ma (Töù chuûng ma), chæ boán thöù nghòch

haïi, gaây roái loaïn nôi thaân taâm chuùng sinh: 1. Phieàn naõo ma (heát thaûy moïi phieàn naõo trong ñôøi soáng). 2. AÁm ma (hay nguõ aám ma, chæ caùc aám: saéc, thoï, töôûng, haønh, thöùc, laø caùc yeáu toá caáu thaønh thaân taâm, cuõng laø nguyeân nhaân cuûa ñau khoå), 3. Töû ma (Ma cheát, chaám döùt maïng soáng cuûa chuùng sinh), 4. Tha hoùa töï taïi thieân töû ma (Ma trôøi döôùi quyeàn Ma vöông ôû coõi trôøi Tha hoùa töï taïi, thöôøng gaây moïi trôû ngaïi cho ngöôøi tu taäp Chaùnh ñaïo.)

Boán nhö yù tuùc (Töù nhö yù tuùc): cuõng goïi laø Töù thaàn tuùc, chæ boán phaùp tu coù theå giuùp ngöôøi tu taäp coù ñöôïc thaàn löïc, thaàn thoâng, nghóa laø söùc maïnh vöôït qua taát caû chöôùng ngaïi treân ñöôøng tu taäp, bao

255


goàm: 1. Duïc nhö yù tuùc (loøng mong muoán tha thieát, khaùt khao giaûi thoaùt, yù chí kieân trì trong tu taäp); 2. Tinh taán nhö yù tuùc, hay Caàn nhö yù tuùc (phaùt trieån nghò löïc maïnh meõ trong tu taäp, luoân chuyeân caàn, tinh taán tu taäp Chaùnh phaùp); 3. Taâm nhö yù tuùc (nhaát taâm, taäp trung taâm yù vaøo söï tu taäp, chuù taâm); 4. Traïch phaùp nhö yù tuùc (nghieân taàm, hoïc hoûi giaùo lyù, phaân bieät roõ Chaùnh phaùp, taø phaùp).

Boán nieäm xöù (Töù nieäm xöù): Boán choã quaùn töôûng, suy xeùt cuûa ngöôøi tu taäp, goàm coù: 1. Quaùn thaân baát tònh (Thaáy roõ söï nhô nhôùp cuûa thaân theå do vaät chaát caáu thaønh, deã tan raõ, hö hoaïi); 2. Quaùn thoï thò khoå (Thaáy roõ taát caû moïi caûm thoï ñeàu laø khoå naõo, khoâng chìm ñaém, say meâ trong ñoù); 3. Quaùn taâm voâ thöôøng (Thaáy roõ moïi taâm nieäm thöôøng bieán ñoåi, sinh dieät trong töøng saùt-na); 4. Quaùn phaùp voâ ngaõ (Thaáy roõ taát caû caùc phaùp ñeàu khoâng thaät coù moät baûn ngaõ toàn taïi ñoäc laäp, chæ laø do nhaân duyeân hoøa hôïp maø sinh ra).

Boán Phaïm truù: xem Boán taâm voâ löôïng.Boán phaùp khoâng ngaên ngaïi: xem Boán trí khoâng ngaên ngaïi.Boán phaùp thaâu nhieáp (Töù nhieáp phaùp): Boán phöông phaùp thu phuïc,

nhieáp phuïc loøng ngöôøi, bao goàm: 1. Boá thí nhieáp: boá thí taøi vaät, phaùp ngöõ... ñeå nhieáp phuïc loøng ngöôøi; 2. AÙi ngöõ nhieáp: duøng lôøi dòu ngoït, nhu hoøa deã meán ñeå nhieáp phuïc loøng ngöôøi; 3. Lôïi haønh nhieáp: duøng nhöõng söï vieäc mang laïi lôïi ích ñeå nhieáp phuïc loøng ngöôøi; 4. Ñoàng söï nhieáp: duøng caùch laøm vieäc chung cuøng, hoøa ñoàng ñeå nhieáp phuïc loøng ngöôøi. Muïc ñích chung cuûa boán phaùp thaâu nhieáp naøy laø daãn daét chuùng sanh ñi theo mình treân con ñöôøng tu taäp, höôùng thöôïng.

boán phöông keá caän: xem boán phöông phuï.boán phöông phuï (töù duy), laø boán phöông ôû giöõa boán phöông chính,

goàm caùc phöông ñoâng nam, ñoâng baéc, taây nam vaø taây baéc. Khaùi nieäm möôøi phöông (thaäp phöông) thöôøng duøng trong ñaïo Phaät laø xuaát phaùt töø ñaây, bao goàm caùc phöông ñoâng, taây, nam, baéc, ñoâng nam, ñoâng baéc, taây nam, taây baéc, cuøng vôùi hai phöông treân vaø döôùi.

Boán quaû thaùnh (Töù quaû hay Töù thaùnh quaû): laø boán quaû vò cuûa haøng Thanh vaên thöøa, goàm coù: 1. Tu-ñaø-hoaøn (Phaïn ngöõ: śrotanni) dòch nghóa: Nhaäp löu, Döï löu, laø baäc baét ñaàu döï vaøo haøng Thaùnh quaû. 2. Tö-ñaø-haøm (Phaïn ngöõ: sakṛḍāgāmin), dòch nghóa: Nhaát

256


lai. Ñaây laø quaû vò chæ coøn taùi sinh moät laàn nöõa tröôùc khi ñaït giaûi thoaùt roát raùo. 3. A-na-haøm (Phaïn ngöõ: anāgāmin), dòch nghóa: Baát lai, Baát hoaøn, laø baäc khoâng coøn phaûi trôû laïi voøng sanh töû vì nghieäp quaû. 4. A-la-haùn (Phaïn ngöõ: arhat), dòch nghóa laø Baát sanh, laø baäc ñaõ dieät tröø heát caùc phieàn naõo, ñoaïn dieät nghieäp sanh töû. A-la-haùn laø quaû vò cao nhaát, cuõng goïi laø Höõu dö Nieát-baøn hay Nieát-baøn cuûa Tieåu thöøa.

boán söï ñieân ñaûo: xem boán ñieân ñaûo.Boán taâm voâ löôïng (Töù voâ löôïng taâm 四無量心, Phaïn ngöõ: catvāri-

apramāṇāṇi): cuõng goïi laø Boán Phaïm truù (Töù Phaïm truù - Phaïn ngöõ, Pāli: catur-brahmavihra), goàm coù: 1. Töø voâ löôïng (Phaïn ngöõ: maitrī); 2. Bi voâ löôïng (Phaïn ngöõ, Pāli: karuṇā); 3. Hæ voâ löôïng (Phaïn ngöõ, Pāli: muditā); 4. Xaû voâ löôïng (Phaïn ngöõ: upekṣā). Ñaây laø boán taâm nguyeän roäng lôùn khoâng coù giôùi haïn (voâ löôïng) cuûa Phaät vaø caùc vò Boà Taùt. Boán taâm naøy ñoái trò boán phieàn naõo laø saân haän, ganh tò, buoàn böïc vaø tham muoán, laïi laøm lôïi ích cho voâ löôïng voâ soá chuùng sinh, neân goïi laø boán taâm voâ löôïng.

Boán thaùnh ñeá: xem Boán chaân ñeá.Boán Thaùnh thaät: xem Boán chaân ñeá.Boán Thieân Vöông hoä theá: Boán vò vua trôøi coù traùch nhieäm thuû hoä boán

phöông trong theá gian naøy. Boán ngaøi ôû löng chöøng theo boán phía nuùi Tu-di, goàm coù: 1. Trì Quoác Thieân Vöông, cai quaûn phöông ñoâng; 2. Quaûng Muïc Thieân Vöông, cai quaûn phöông taây; 3. Taêng Tröôûng Thieân Vöông, cai quaûn phöông nam; 4. Ña Vaên Thieân Vöông, cai quaûn phöông baéc.

Boán thieàn: goàm töø thaáp leân cao laø boán caûnh giôùi thieàn ñònh: Sô thieàn, Nhò thieàn, Tam thieàn vaø Töù thieàn.

boán thieàn, taùm ñònh (töù thieàn, baùt ñònh): caùc möùc ñoä trình töï chöùng ñaéc cuûa ngöôøi tu taäp thieàn ñònh. Boán thieàn goàm coù Sô thieàn, Nhò thieàn, Tam thieàn vaø Töù thieàn, ñeàu coøn thuoäc trong phaïm vi Saéc giôùi. Taùm ñònh bao goàm caû boán möùc ñònh thuoäc Saéc giôùi cuûa Boán thieàn, coäng vôùi boán möùc ñònh thuoäc Voâ saéc giôùi laø: Khoâng voâ bieân xöù, Thöùc voâ bieân xöù, Voâ sôû höõu xöù, Phi töôûng phi phi töôûng xöù.

boán thöù ñoäc (töù chuûng ñoäc): Boán thöù ñoäc haïi cuûa caùc loaøi raén, loaøi truøng, loaøi aùc quyû, aùc ma... Bao goàm: 1. Kieán ñoäc: laáy maét nhìn

257


gaây haïi; 2. Xuùc ñoäc: xuùc chaïm vaøo ngöôøi gaây haïi; 3. Khieát ñoäc: caén, gaëm vaøo ngöôøi gaây haïi; vaø 4. Hö ñoäc (khí ñoäc): phun ra hôi ñoäc gaây haïi. Boán thöù ñoäc cuõng ñöôïc duøng ñeå chæ boán ñaïi (töù ñaïi) goàm ñaát, nöôùc, gioù vaø löûa, ñöôïc xem laø caùc yeáu toá caáu thaønh vaät chaát. Vì boán ñaïi do duyeân hôïp, khoâng thöôøng toàn, laø coäi goác cuûa khoå ñau neân ngöôøi tu haønh xem ñoù laø boán thöù ñoäc, cuõng goïi laø boán con raén ñoäc (Töù ñoäc xaø).

Boán tinh taán: xem Boán chaùnh caàn.boán toäi nghieâm troïng: xem ba-la-di. boán traêm leû boán beänh khoå: Thaân theå do töù ñaïi hôïp thaønh, moãi ñaïi

taêng giaûm baát thöôøng coù theå sinh ra 101 beänh naõo. Do caùch tính naøy neân boán ñaïi sinh ra 404 beänh naõo. Tuy nhieân, ñaây cuõng chæ laø caùch noùi töôïng tröng, dieãn yù laø coù raát nhieàu beänh taät khaùc nhau.

Boán trí khoâng ngaên ngaïi (Töù voâ ngaïi trí): goàm Phaùp voâ ngaïi trí, Nghóa voâ ngaïi trí, Töø voâ ngaïi trí vaø Laïc thuyeát voâ ngaïi trí. Boán trí khoâng ngaên ngaïi naøy cuõng chính laø Boán bieän taøi voâ ngaïi (Töù voâ ngaïi bieän), vì Boà Taùt khi ñaït ñöôïc boán trí naøy thì coù theå vì taát caû chuùng sinh maø bieän thuyeát Chaùnh phaùp khoâng ngaên ngaïi. Nhöõng yù nghóa naøy ñöôïc ñöùc Phaät thuyeát giaûng raát kyõ trong kinh naøy, goïi laø Boán phaùp khoâng ngaên ngaïi, xin xem laïi baét ñaàu töø trang 418 cuûa Taäp 3. Ñoâi khi caùc phaùp naøy cuõng ñöôïc goïi taét laø Boán voâ ngaïi (Töù voâ ngaïi).

boán tö töôûng ñieân ñaûo: xem boán ñieân ñaûo.Boán vò Töï taïi: xem Boán Thieân Vöông hoä theá.Boán voâ ngaïi: xem Boán trí khoâng ngaên ngaïi.bôø beân kia (bæ ngaïn): chæ Nieát-baøn, khi ñaõ döùt phieàn naõo vaø thaønh

Phaät. Ñoái nghóa vôùi bôø beân naøy (thöû ngaïn) töùc laø luaân hoài, coøn phieàn naõo, laø chuùng sanh. Kinh Phaät duøng cuïm töø ñaùo bæ ngaïn (ñeán bôø beân kia) theo tieáng Phaïn laø ba-la-maät-ña (pāramitā), hay noùi goïn laø ba-la-maät, Haùn dòch nghóa laø ñoä, laø ñöa qua, nghóa laø phaùp moân giuùp “ñöa qua bôø beân kia”, ñaït ñeán söï giaûi thoaùt. Ñoù laø saùu phaùp ba-la-maät hay coøn goïi laø Luïc ñoä (六度), bao goàm: Boá thí ñoä (布施度– Phaïn ngöõ: dāna pāramitā), Trì giôùi ñoä (持

258


戒度 – Phaïn ngöõ: śīla pāramitā), Nhaãn nhuïc ñoä (忍辱度– Phaïn ngöõ: kṣānti pāramitā), Tinh taán ñoä (精進度– Phaïn ngöõ: vīrya pāramitā), Thieàn ñònh ñoä (禪定度– Phaïn ngöõ: dhyāna pāramitā) vaø Trí [hueä] ñoä (智慧度– Phaïn ngöõ: prajñā pāramitā).

ca-ca-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø kākāla, chæ con quaï, nhaân theo tieáng keâu cuûa quaï neân tieáng Phaïn goïi teân laø ca-ca-la.

Ca-chieân-dieân: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Kātyāyana, laø moät trong Möôøi ñaïi ñeä töû (Thaäp ñaïi ñeä töû) cuûa Phaät, laø vò coù danh xöng Luaän nghò ñeä nhaát (論議第一).

ca-giaø-laân-ñòa: xem ca-laân-ñeà.ca-la-ca: xem ca-löu-ca.Ca-la-cöu-ñaø Ca-chieân-dieân: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Kakuda-

katyāyana, cuõng ñoïc laø Cöôùc-caâu-ñaø Ca-na-dieãn-na, Haùn dòch laø Haéc Lónh, laø moät trong 6 vò thaày ngoaïi ñaïo thôøi ñöùc Phaät.

Ca-la-ma: xem A-la-la.Ca-la-phuù: teân moät thaønh phoá, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Garāpu.ca-la-ra: giai ñoaïn ñaàu tieân cuûa moät chuùng sanh khi baøo thai môùi hình

thaønh.ca-laân-ñeà: Ca-laân-ñeà, phieân aâm töø Phaïn ngöõ Kācalindikāka, cuõng

ñoïc laø ca-giaø-laân-ñòa, laø moät loaøi chim bieån raát ñeïp, cuøng hoï vôùi chim uyeân öông. Caùc loaøi chim naøy con troáng vaø con maùi luoân theo saùt nhau, khoâng luùc naøo rôøi xa. Vì theá trong vaên chöông thöôøng duøng hình aûnh uyeân öông ñeå ví nhöõng caëp vôï choàng hay tình nhaân luoân gaén boù quaán quyùt nhau.

ca-laâu-la: xem chim caùnh vaøng.ca-lu-ca: xem ca-löu-ca.ca-löu-ca (cuõng ñoïc laø ca-lu-ca hay ca-la-ca) vaø traán ñaàu (hay traán-

ñaàu-ca) laø hai thöù traùi raát gioáng nhau, raát khoù phaân bieät, nhöng traùi ca-löu-ca coù ñoäc, aên vaøo phaûi cheát, coøn traùi traán-ñaàu laø loaïi traùi aên ñöôïc.

ca-taân-xaø-la: chim tró, ñaây laø teân phieân aâm töø Phaïn ngöõ kapiṅjara. Danh nghóa taäp, quyeån 2 coù ñoaïn vieát: “Ca-taân-xaø-la, thöû vaân tró.” (迦頻闍羅，此云雉。 – Ca-taân-xaø-la, xöù naøy goïi laø [chim] tró.)

259


Ca-tyø-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Kapila, laø teân moät boä luaän, cuõng ñoïc laø Ca-tyø-leâ hay Kieáp-tyø-la, Haùn dòch nghóa laø Hoaøng ñaàu (黃頭) hay Xích saéc (赤色). Ñuùng ra ñaây laø teân cuûa vò luaän sö ngoaïi ñaïo ñaõ cheá taùc boä luaän caên baûn cuûa phaùi Soá luaän, coøn coù teân laø Taêng-khö luaän, neâu leân yù nghóa nhò thaäp nguõ ñeá. ÔÛ ñaây laáy teân ngöôøi laøm teân boä luaän.

Ca-tyø-leâ: xem Ca-tyø-la. caùc töôùng ngaõ, nhaân, chuùng sanh vaø thoï giaû (ngaõ töôùng, nhaân töôùng,

chuùng sinh töôùng vaø thoï giaû töôùng): Caùc töôùng sai laàm maø chuùng sanh chaáp chaët laáy, cho laø coù thaät. Trong kinh Kim cang giaûng raát roõ veà vieäc khoâng coù 4 töôùng naøy. Neáu vò Boà Taùt coøn thaáy coù caùc töôùng ngaõ, nhaân, chuùng sinh vaø thoï giaû thì ñoù khoâng thöïc söï laø Boà Taùt. Töôùng ngaõ laø chaáp thaáy coù moät baûn ngaõ cuûa mình, toàn taïi ñoäc laäp, caàn phaûi vun boài, baûo veä. Töôùng nhaân laø nhìn thaáy coù ngöôøi khaùc toàn taïi khaùc bieät vôùi mình, do söï phaân bieät ñoù maø coù söï tranh chaáp, maâu thuaãn. Töôùng chuùng sinh laø nhìn thaáy coù taát caû caùc loaøi chuùng sinh khaùc bieät vôùi mình, moãi loaøi thoï sinh trong nhöõng caûnh giôùi khaùc nhau, khaùc vôùi baûn thaân mình. Töôùng thoï giaû laø cho raèng moãi chuùng sanh ñeàu coù moät thaân maïng, thaät coù toàn taïi vaø chaám döùt theo tuoåi thoï. Caùc töôùng naøy noùi chung ñeàu laø choã thaáy bieát sai leäch, khoâng ñuùng vôùi thaät töôùng, thaät taùnh. Vì theá Phaät daïy laø khoâng coù boán töôùng naøy.

cam loä: Phaïn ngöõ laø amṛta, phieân aâm laø a-maät-lyù-ña (阿密哩多), chæ loaïi nöôùc maø chö thieân duøng ñeå uoáng, neân cuõng goïi laø thieân töûu. Cam loä coù vò ngoït, ñöôïc tin laø uoáng vaøo seõ ñöôïc soáng laâu, thaân theå an oån khoûe maïnh, neân cuõng goïi laø baát töû döôïc. Phaùp Phaät laøm lôïi ích thaân taâm cho taát caû chuùng sinh neân thöôøng ñöôïc ví nhö nöôùc cam loä.

caøn-thaùt-baø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø gandharva, moät trong taùm loaøi chuùng sinh, thöôøng ñöôïc goïi chung laø Taùm boä chuùng, bao goàm: chö thieân, loaøi roàng, daï-xoa, a-tu-la, caøn-thaùt-baø, ca-laàu-la, khaån-na-la vaø ma-haàu-la-giaø. Teân goïi naøy cuõng ñöôïc ñoïc laø kieàn-thaùt-baø, kieån-ñaø-la... dòch nghóa laø höông thaàn, laø loaøi chuyeân veà aâm nhaïc treân cung trôøi Ñeá-thích. Loaøi caøn-thaùt-baø khoâng aên thòt, khoâng uoáng röôïu, chæ thích höông thôm, trong thaân thöôøng toûa ra muøi thôm neân goïi laø höông thaàn.

260


caøn-thaùt-baø thaønh: cuõng goïi laø hoùa thaønh, chæ nhöõng thaønh quaùch do loaøi caøn-thaùt-baø duøng pheùp bieán hoùa ñeå taïo ra, töø xa nhìn thaáy gioáng heät nhö thaät, nhöng khi ñeán gaàn môùi bieát laø khoâng coù gì caû. Xem theâm caøn-thaùt-baø.

caûnh thieàn thöù ba (Ñeä tam thieàn): caûnh giôùi thieàn ñònh thöù ba, naèm trong Töù thieàn cuûa Saéc giôùi, ñaõ vöôït qua Sô thieàn vaø Nhò thieàn, lìa boû nieàm vui cuûa Sô thieàn vaø Nhò thieàn maø ñöôïc nieàm vui thaéng dieäu neân goïi laø “ly hyû dieäu laïc”. Ngöôøi tu thieàn ñaït ñeán caûnh giôùi naøy thì taâm thöùc ñi vaøo moät trong ba coõi trôøi laø Thieåu tònh thieân (Parītta-śubha), Voâ löôïng tònh thieân (Apramāṇa-śubha) vaø Bieán tònh thieân (Śubha-kṛtsna).

caûnh thieàn thöù hai (ñeä nhò thieàn): caûnh giôùi thieàn ñònh thöù hai, naèm trong Töù thieàn cuûa Saéc giôùi, ñaõ vöôït qua Sô thieàn. Ngöôøi tu thieàn khi ñaït ñeán caûnh thieàn thöù hai thì taâm thöùc ñi vaøo moät trong ba caûnh giôùi laø Thieåu quang thieân (Parīttābha), Voâ löôïng quang thieân (Apramāṇābha), Quang aâm thieân (Ābhassara).

caàm löûa ñi ngöôïc gioù: ví duï duøng ñeå chæ moái nguy hieåm ñang chöïc chôø, vì baát cöù luùc naøo cuõng coù theå bò löûa taùp vaøo thaân.

caàn caên: xem naêm caên laønh.caàn khaån: xem sa-moân.caàn lao: xem sa-moân.Caàn nhö yù tuùc: xem Boán nhö yù tuùc.caàn töùc: xem sa-moân.caän söï nam: xem öu-baø-taéc.caän söï nöõ: xem öu-baø-di.Caâu-giaø-lôïi: xem Cuø-giaø-ly.Caâu-hy-la: xem Ma-ha Caâu-hy-la.Caâu-na: xem Caâu-thi-na. Caâu-taùt-di-la: xem Kieàu-taùt-la.Caâu-taùt-la: xem Kieàu-taùt-la.Caâu-thi: xem Caâu-thi-na.Caâu-thi-na: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Kuśinagara, goïi taét laø Caâu-thi,

Caâu-na, Caâu-thi-na-giaø, Caâu-thi-na-kiệt, dòch nghóa laø Giaùc thaønh

261


(角城), vì thaønh aáy coù ba goùc. Phaät nhaäp Nieát-baøn taïi thaønh naøy, nhaèm ngaøy raèm thaùng hai.

Caâu-thi-na-giaø: xem Caâu-thi-na.Caâu-thi-na-kiệt: xem Caâu-thi-na.Caâu-thieåm-di: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Kauśāmbī, teân moät vöông

quoác, cuõng phieân aâm laø Kieàu-thöôûng-di (憍賞彌), laø moät trong 16 nöôùc lôùn vaøo thôøi ñöùc Phaät, naèm ôû vuøng Trung AÁn.

caâu-vaät-ñaàu: xem boán loaïi hoa sen.Caàu-na: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Guṇa, dòch nghóa laø Y chæ hay Ñöùc

cuù nghóa, laø moät trong saùu cuù nghóa cuûa Thaéng luaän.caây khoâ sanh quaû: nguyeän löïc coù theå laøm cho caây khoâ sanh ra hoa

traùi, yù noùi söùc gia hoä khoâng theå nghó baøn cuûa Tam baûo.caây lôùn moïc saùt ven soâng: chæ söï khoâng beàn chaéc, vì coù theå ngaõ ñoå

baát cöù luùc naøo. Trong Quy Sôn caûnh saùch vaên coù ví duï “ngaïn thoï, tænh ñaèng” (岸樹,井藤 – caây ven bôø vöïc, daây leo vaùch gieáng) coù leõ cuõng xuaát phaùt töø ñaây.

caây nhö yù: xem caây thieân yù.caây thieân yù: hay caây nhö yù, moät loaïi caây hoùa hieän theo chö thieân, do

coâng ñöùc maø öùng hieän. Moãi khi chö thieân ñi ñeán ñaâu thì ñeàu tuøy yù hieän theo, laïi muoán caàu ñieàu gì cuõng ñöôïc toaïi yù, neân goïi laø caây thieân yù. (Hueä Laâm aâm nghóa, quyeån 25) Ngöôøi quy y Tam baûo xem Tam baûo cuõng nhö caây thieân yù cuûa mình, duø ñi ñeán ñaâu cuõng ñeàu ñöôïc caây aáy che chôû. Hôn nöõa, nöông theo Tam baûo thì ñöôïc söï lôïi laïc, an vui, neân coù theå goïi laø caàu ñieàu gì cuõng ñöôïc toaïi nguyeän.

chaùnh maïng: moät trong Taùm chaùnh ñaïo. Chaùnh maïng laø sanh soáng baèng ngheà nghieäp chaân chaùnh, kho

baÛng tham khaÛo thuaÄt ngÖÕ - thuvienhoasen.org · ñöôïc dòch sang chöõ haùn laø...

Documents