báo cáo kinh tế tài chính việt nam 2011

Báo cáo kinh tế tài chính Việt Nam

2011

2

MỤC LỤC DANH MỤC BẢNG ............................................................................................................................. 3 DANH MỤC HÌNH ............................................................................................................................. 4 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT .............................................................................................................. 6 LỜI NÓI ĐẦU ..................................................................................................................................... 8 GIỚI THIỆU CHUNG ......................................................................................................................... 9 PHẦN I. DIỄN BIẾN KINH TẾ THẾ GIỚI ................................................................................... 10 1. TỔNG QUAN KINH TẾ THẾ GIỚI NĂM 2011 ........................................................................................ 10 2. DIỄN BIẾN GIÁ CẢ MỘT SỐ MẶT HÀNG ................................................................................................. 18 3. ẢNH HƯỞNG ĐẾN KINH TẾ VIỆT NAM ................................................................................................ 22

PHẦN II. DIỄN BIẾN KINH TẾ VIỆT NAM ................................................................................ 25 1. TỔNG QUAN KINH TẾ VIỆT NAM .......................................................................................................... 25 2. TÌNH HÌNH KHU VỰC SẢN XUẤT ............................................................................................................ 29 2.1. Tổng cung của nền kinh tế ........................................................................................................ 29 2.2. Tổng cầu của nền kinh tế ........................................................................................................... 35 2.3. Ước tính sản lượng tiềm năng ................................................................................................ 41

3. DIỄN BIẾN KHU VỰC ĐỐI NGOẠI ........................................................................................................... 45 3.1. Cán cân thương mại .................................................................................................................... 46 3.2. Cán cân tài khoản vốn ................................................................................................................. 53 3.3. Tỷ giá và cán cân thanh toán ................................................................................................... 56

4. TÌNH HÌNH KHU VỰC TIỀN TỆ ............................................................................................................... 60 4.1. Tăng trưởng tín dụng, tổng phương tiện thanh toán và lạm phát ............................. 61 4.2. Thay đổi trong dự trữ tài sản ròng nước ngoài ................................................................... 66 4.3. Hệ thống ngân hàng thương mại ............................................................................................... 68 4.4. Nguyên nhân của những yếu kém .............................................................................................. 80

5. DIỄN BIẾN KHU VỰC NGÂN SÁCH ......................................................................................................... 85 5.1. Một số đánh giá về thu ngân sách nhà nước ......................................................................... 85 5.2. Một số đánh giá về chi ngân sách nhà nước .......................................................................... 89 5.3. Đầu tư công và tính bền vững ngân sách ............................................................................... 93 5.4. Diễn biến ngân sách và chính sách tài khóa năm 2011 .................................................... 97

PHẦN III. DỰ BÁO VÀ ĐỀ XUẤT CHÍNH SÁCH ....................................................................... 99 1. DỰ BÁO TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ .............................................................................................................. 99 2. CÁC KỊCH BẢN TĂNG TRƯỞNG ................................................................................................................ 102 3. MỘT SỐ GỢI Ý CHÍNH SÁCH ..................................................................................................................... 107

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 109

3

Danh mục bảng Bảng 1. Liên kết kinh tế chính ..................................................................................................................... 23 Bảng 2. Kế hoạch và thực hiện chỉ tiêu kế hoạch ................................................................................ 27 Bảng 3: Xếp hạng mức tín nhiệm quốc gia của một số nước ......................................................... 28 Bảng 4: Tăng trưởng GDP theo ngành, 2006-‐2011 ........................................................................... 32 Bảng 5: Tăng trưởng nông-‐lâm-‐ngư nghiệp, 2006-‐2011 ................................................................ 33 Bảng 6: Tăng trưởng các ngành dịch vụ, 2005-‐2011 ........................................................................ 35 Bảng 7: Cơ cấu GDP theo tổng cầu ............................................................................................................ 36 Bảng 8: Tiêu dùng cuối cùng trong GDP, 2007-‐2011 ........................................................................ 37 Bảng 9: Tích lũy tài sản và GDP .................................................................................................................. 38 Bảng 10: Cơ cấu vốn đầu tư xã hội, 2006-‐2011 (%) ......................................................................... 38 Bảng 11: Cơ cấu GDP phân theo thành phần kinh tế (%) ............................................................... 40 Bảng 12: Độ sâu tài chính của một số nước, 2010 ............................................................................. 61 Bảng 13: Hệ số ICOR của một số nước, 1993-‐2008 ........................................................................... 64 Bảng 14: Cơ cấu thu ngân sách nhà nước 2001-‐2010 ...................................................................... 86 Bảng 15: Quyết toán thuế ở một số quốc gia Đông Nam Á, 2011 ................................................ 88 Bảng 16: Chi phí hoạt động kinh doanh ở một số quốc gia Đông Nam Á, 2011 .................... 88 Bảng 17: Cơ cấu chi ngân sách nhà nước ............................................................................................... 92 Bảng 18: Cơ cấu đầu tư theo hình thức sở hữu ................................................................................... 94 Bảng 19: ICOR theo thành phần của nền kinh tế ................................................................................ 95 Bảng 20. Tốc độ tăng trưởng bình quân của các chỉ số, 1986-‐2010. ...................................... 101 Bảng 21. Đóng góp vào tăng trưởng GDP, 1986-‐2010 .................................................................. 102 Bảng 22. Kết quả dự báo tăng trưởng kinh tế giai đoạn 2011-‐2015 ...................................... 104 Bảng 23. Kết quả dự báo tăng trưởng kinh tế giai đoạn 2011-‐2015 ...................................... 105 Bảng 24. Kết quả dự báo tăng trưởng kinh tế giai đoạn 2011-‐2015 ...................................... 106

4

Danh mục hình Hình 1: Tăng trưởng kinh tế ở một số khu vực ................................................................................... 10 Hình 2: Sản xuất công nghiệp ...................................................................................................................... 10 Hình 3: Thâm hụt ngân sách ở 1 số nước khu vực Euro ................................................................. 12 Hình 4: Nợ ròng, ở 1 số nước khu vực Euro ......................................................................................... 12 Hình 5: Lãi suất trái phiếu 10 năm ........................................................................................................... 13 Hình 6: Triển vọng vĩ mô của khu vực Euro ......................................................................................... 14 Hình 7: Tăng trưởng ở một số nước châu Âu ...................................................................................... 14 Hình 8: Thâm hụt tài chính công và nợ công ở Mỹ ............................................................................ 15 Hình 9: Lãi suất của FED và trái phiếu 10 năm ................................................................................... 15 Hình 10: Triển vọng vĩ mô của Nhật Bản ............................................................................................... 16 Hình 11: Thâm hụt tài chính công Nhật Bản và nợ công ................................................................. 16 Hình 12: Tăng trưởng của Trung Quốc ................................................................................................... 17 Hình 13: Australia and NZ growth ............................................................................................................ 17 Hình 14: Giá dầu ............................................................................................................................................... 19 Hình 15: Chỉ số giá lương thực ................................................................................................................... 19 Hình 16: Giá gạo ................................................................................................................................................ 20 Hình 17: Chỉ số giá vàng, kim loại ............................................................................................................. 20 Hình 18: Chứng khoán Mỹ ............................................................................................................................ 21 Hình 19: Chứng khoán châu Âu và Nhật Bản ....................................................................................... 21 Hình 20: Tốc độ tăng của một số chỉ số kinh tế vĩ mô cơ bản ....................................................... 26 Hình 21: Một số chỉ tiêu tăng trưởng năm 2011 so với 2010 ....................................................... 30 Hình 22: Tăng trưởng GDP các ngành, 2001-‐2011 ............................................................................ 31 Hình 23: Tăng trưởng ngành công nghiệp năm 2011 ...................................................................... 34 Hình 24: Tỷ trọng các ngành dịch vụ trong GDP, 2011 .................................................................... 35 Hình 25: Tỷ lệ đầu tư/GDP của một số quốc gia ................................................................................. 39 Hình 26: Sản lượng tiềm năng .................................................................................................................... 43 Hình 27: Chênh lệch sản lượng tiềm năng ............................................................................................ 44 Hình 28: Tốc độ tăng trưởng GDP tiềm năng và thực tế ................................................................. 45 Hình 29: Cán cân thanh toán của Việt Nam giai đoạn 1996-‐2010 .............................................. 46 Hình 30: Thương mại quốc tế của Việt Nam, 2000-‐2011 ............................................................... 47 Hình 31: Cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam giai đoạn 2000-‐2011 .................................................. 48 Hình 32: Cơ cấu mặt hàng xuất khẩu của Việt Nam .......................................................................... 49 Hình 33: Cơ cấu mặt hàng nhập khẩu của Việt Nam ......................................................................... 50 Hình 34: Cơ cấu bạn hàng nhập khẩu, 2001-‐2011 ............................................................................ 51 Hình 35: Tỷ giá USD/VND, 2005-‐2011 (theo tháng) ........................................................................ 56 Hình 36: Thâm hụt thương mại theo tháng giai đoạn 2008-‐2011 .............................................. 57 Hình 37: Tỷ giá thực và tỷ giá danh nghĩa VND/USD theo quý 2000-‐2011 ............................ 59 Hình 38: Tốc độ tăng cung tiền, tín dụng và lạm phát của Việt Nam, 2006-‐2011 ................ 62 Hình 39: Tín dụng, đầu tư, và lãi suất, 1996-‐2010 ............................................................................ 64 Hình 40: Khảo sát tiền tệ của Việt Nam, 2001 – 2011 (theo tháng) ........................................... 67 Hình 41: Tài sản nước ngoài ròng trong hệ thống ngân hàng, 2001 – 2011 (theo tháng) .................................................................................................................................................................................. 68 Hình 42: Tỷ lệ tín dụng trên tổng huy động giai đoạn 2001 – 2011 .......................................... 69

5

Hình 43: Tỷ lệ cho vay/huy động tiền gửi của hệ thống ngân hàng các nước, 2009 -‐ 2010 .................................................................................................................................................................................. 70 Hình 44: Các lãi suất chính sách và lãi suất trên thị trường liên ngân hàng Việt Nam ...... 71 Hình 45: Trách nhiệm nợ nước ngoài của các ngân hàng thương mại, 2001-‐ 2011 (theo tháng) .................................................................................................................................................................... 72 Hình 46: Tỷ lệ nợ xấu trong hệ thống ngân hàng Việt Nam ........................................................... 73 Hình 47: Tỷ lệ vốn tự có trên tổng số vốn của một số ngân hàng thương mại Việt Nam, 2010 ....................................................................................................................................................................... 74 Hình 48: Hệ số an toàn vốn tối thiểu của hệ thống ngân hàng các nước .................................. 75 Hình 49: Chênh lệch lãi suất, 2004 – 2011 ............................................................................................ 78 Hình 50: Tỷ trọng thu ngân sách trên GDP của một số quốc gia, 2000-‐2010 ........................ 85 Hình 51: Tỷ trọng chi ngân sách trên GDP của một số quốc gia, 2000-‐2010 ......................... 90 Hình 52: Tình trạng cân đối ngân sách ................................................................................................... 91 Hình 53: Cơ cấu vốn đầu tư nhà nước ..................................................................................................... 94 Hình 54: Tình trạng nợ của Việt nam ...................................................................................................... 96

6

Danh mục từ viết tắt ACB Ngân hàng Thương mại Cổ phần Á Châu ACFTA Hiệp định thương mại tự do Trung Quốc – ASEAN ADB Ngân hàng Phát triển Châu Á AKFTA Hiệp định thương mại tự do Hàn Quốc– ASEAN ANCE Trung tâm Nghiên cứu Kinh tế và Phát triển Anh Nguyễn ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á ATIGA Hiệp định thương mại hàng hóa ASEAN BIDV Ngân Hàng Đầu Tư và Phát Triển Việt Nam CEIC Công ty số liệu CEIC CEPT Hiệp định thuế quan ưu đãi có hiệu lực chung ECB Ngân hàng Trung ương châu Âu EFSF Cơ chế bình ổn tài chính châu Âu EFSM Cơ chế ổn định tài chính châu Âu EIB Ngân hàng đầu tư châu Âu EIU Cơ quan Tình báo Kinh tế EU Liên minh châu Âu FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài FED Cục dự trữ liên bang Mỹ FII Đầu tư gián tiếp nước ngoài FTA Hiệp định thương mại tự do GDP Tổng sản phẩm quốc nội GSO Tổng cục Thống kê HP Lọc Hodrick-‐Prescott ICOR Hệ số gia tăng vốn đầu ra I IFRS Chuẩn mực kế toán quốc tế IMF Quỹ tiền tệ quốc tế MB Ngân hàng Quân đội MFN Đãi ngộ Tối huệ quốc MSB Ngân hàng Thương mại cổ phần Hàng Hải Việt Nam

7

NEER Tỷ giá hối đoái danh nghĩa có hiệu lực NHNN Ngân hàng Nhà nước NHTM Ngân hàng thương mại ODA Viện trợ Phát triển chính thức OECD Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế S&P Công ty Standard & Poor TCB Ngân hàng thương mại cổ phần Kỹ Thương Việt Nam TCTD Tổ chức tín dụng TFP Năng suất các nhân tố tổng hợp TLTS Tích lũy tài sản USD Đô la Mỹ VAS Chuẩn mực kế toán Việt Nam VCB Ngân hàng Thương mại cổ phần Ngoại thương Việt Nam VIB Ngân hàng thương mại cổ phần Quốc tế Việt Nam VINASHIN Tập đoàn Công nghiệp tàu thủy Việt Nam VND Đồng Việt Nam WB Ngân hàng Thế giới WEF Diễn đàn kinh tế thế giới WEO Tổng quan kinh tế thế giới WTO Tổ chức Thương mại thế giới

8

Lời nói đầu

Báo cáo Kinh tế tài chính Việt Nam 2011 nhằm tổng kết, đánh giá và phân tích những diễn biến kinh tế -‐ tài chính trong những năm vừa qua, như là kết quả từ những diễn biến chính sách và thực tiễn của những năm trước. Xuất phát điểm cơ bản của phân tích giúp người đọc có cái nhìn toàn cảnh về tình hình kinh tế tài chính của Việt Nam, đồng thời hiểu sâu diễn biến kinh tế đã và đang diễn ra. Báo cáo được soạn thảo dựa trên phương pháp tiếp cận phù hợp với điều kiện số liệu của Việt Nam, trong khi cố gắng đảm bảo chất lượng thông qua những phân tích định lượng, nhằm xây dựng báo cáo trên cơ sở khoa học.

Báo cáo Kinh tế tài chính Việt Nam 2011 đánh giá diễn biến kinh tế tài chính nước ta trong khung khổ kinh tế toàn cầu. Độ mở cửa cao và ngày càng tăng của Việt Nam, với luồng hàng hóa và dịch vụ, vốn và du lịch, đã khiến nền kinh tế ngày càng trở nên nhạy cảm hơn đối với những biến động của nền kinh tế toàn cầu. Do vậy, báo cáo dành một phần để phân tích những biến động kinh tế thế giới có ảnh hưởng đến kinh tế Việt Nam. Bên cạnh đó, báo cáo nhận định diễn biến kinh tế trong nước theo cả bên cung và bên cầu. Báo cáo phân tích những diễn biến trên các khu vực: sản xuất, tài chính tiền tệ, đối ngoại và chính phủ. Một số kịch bản về diễn biến kinh tế vĩ mô trong năm tới đây cũng được xây dựng và trình bày trong báo cáo. Các dự báo về sản xuất và giá cả, về xuất nhập khẩu và vốn, được đề cập nhằm làm rõ những lựa chọn cho các nhà hoạch định chính sách.

Báo cáo Kinh tế tài chính Việt Nam 2011 là kết quả hợp tác giữa Cục Tin học và Thống kê tài chính -‐ Bộ Tài chính và Trung tâm nghiên cứu kinh tế và phát triển Anh Nguyễn (ANCE). Trong quá trình xây dựng và hoàn thiện báo cáo, chúng tôi đã nhận được các ý kiến đóng góp quý báu của nhiều nhà nghiên cứu và chuyên gia. Chúng tôi xin chân thành cảm ơn sự đóng góp này, tuy nhiên trách nhiệm đối với nội dung báo cáo thuộc về nhóm nghiên cứu. Báo cáo được chuẩn bị bởi (theo thứ tự chữ cái) Nguyễn Ngọc Anh, Nguyễn Đình Chúc, Nguyễn Thị Huyền, Martin Gould, Nguyễn Thắng, Nguyễn Thị Hà Trang. Nhóm nghiên cứu trân trọng cảm ơn sự hợp tác và góp ý của ông Phạm Công Minh và các cán bộ của Cục Tin học và Thống kê tài chính, Bộ Tài chính. Chúng tôi cảm ơn sự hỗ trợ của các thành viên ANCE. Báo cáo không thể hiện ý kiến của Bộ Tài chính (Cục Tin học và Thống kê tài chính) hay của ANCE mà chỉ thể hiện quan điểm của nhóm nghiên cứu, và như thông lệ, các sai sót trong báo cáo thuộc trách nhiệm của nhóm nghiên cứu. Bản quyền khai thác và sử dụng báo cáo này thuộc Cục Tin học và Thống kê tài chính -‐ Bộ Tài chính.

Giới thiệu chung

Báo cáo Kinh tế tài chính Việt Nam được soạn thảo nhằm phân tích diễn biến kinh tế tài chính của Việt Nam trong bối cảnh kinh tế toàn cầu. Báo cáo được cấu trúc thành bốn phần:

Phần một của báo cáo điểm lại và phân tích những diễn biến chính của nền kinh tế thế giới trong năm 2011 và đánh giá khả năng những diễn biến trong năm tới. Với nền kinh tế có mức độ hội nhập quốc tế ngày càng sâu như Việt Nam, chắc chắn không thể tránh khỏi những tác động của các sự kiện, diễn biến kinh tế, tài chính và thương mại diễn ra trên thị trường toàn cầu. Phần này của báo cáo cũng đề cập tới những tác động có thể xảy ra của những diễn biến của kinh tế thế giới đối với kinh tế Việt Nam. Việc điểm lại và phân tích những diễn biến trong năm qua của nền kinh tế thế giới tại phần này cho chúng ta một cái nhìn khách quan và tổng thể hơn đối với những sự kiện đang diễn ra trong nội tại nền kinh tế của Việt Nam như được trình bầy tại phần hai của Báo cáo.

Phần hai của báo cáo tập trung đánh giá và phân tích diễn biến kinh

tế tài chính của Việt Nam. Trong phần này, diễn biến kinh tế tài chính của Việt Nam được phân tích và đánh giá trên các góc độ khác nhau. Mục đầu tiên của phần này cung cấp cái nhìn tổng quan về nền kinh tế với những thành tựu và những vấn đề đang gặp phải. Mục thứ hai phân tích và nhận định về khu vực sản xuất của nền kinh tế trong năm vừa qua trên cả khía cạnh cung và cầu. Mục này còn sử dụng mô hình định lượng để ước lượng mức sản lượng tiềm năng của nền kinh tế. Mục thứ ba đề cập đến hoạt động kinh tế đối ngoại, bao gồm xuất nhập khẩu, đầu tư nước ngoài và tỷ giá hối đoái. Phần thứ ba phân tích tình hình khu vực tiền tệ, bao gồm các chính sách điều hành tiền tệ và diễn biến về lạm phát, tài sản nước ngoài. Mục này cũng tập trung phân tích hoạt động hệ thống ngân hàng thương mại, làm nổi bật những vấn đề cần giải quyết. Mục cuối của phần này đánh giá hoạt động của khu vực ngân sách, bao gồm cả hoạt động thu, chi ngân sách nhà nước. Mục này có những đánh giá sơ bộ về tính bền vững ngân sách và so sánh với thực tế các nước.

Phần ba của báo cáo đưa ra một số kịch bản dự báo về tăng trưởng

kinh tế, từ đó có những nhận định về gợi ý chính sách. Báo cáo không đi sâu vào đề xuất những chính sách cụ thể mà dừng lại ở các khuyến nghị mang tính chất vĩ mô, nhằm giải quyết những vấn đề đã được phân tích trong nội dung từng phần.

10

Phần I. Diễn biến kinh tế thế giới

1. Tổng quan kinh tế thế giới năm 2011

Sau cuộc suy thoái toàn cầu năm 2008-‐2009, nền kinh tế thế giới đã phục hồi nhanh chóng trong năm 2010 với mức tăng trưởng GDP đạt gần 5%. Sang năm 2011, với những khó khăn và biến động mạnh trong sản xuất và tiêu dùng do thiên tai, lũ lụt, hạn hán cũng như do khủng hoảng nợ công ở châu Âu đã khiến các tổ chức kinh tế quốc tế (IMF, WB) dự báo tăng trưởng kinh tế toàn cầu sẽ chỉ ở mức 3% trước khi có thể tăng nhẹ lên 3,2% trong năm 2012 (Hình 1). Tuy nhiên, ngay cả mức tăng trưởng được dự báo là 3,2% này cũng là không chắc chắn do cuộc khủng hoảng nợ châu Âu tiếp tục diễn biến xấu đi và mức tăng trưởng thấp ở các nền kinh tế lớn như Hoa Kỳ và Nhật Bản (Hình 2). Gần đây nhất, Ngân hàng Thế giới dự báo năm 2012, tăng trưởng kinh tế toàn cầu có thể chỉ đạt mức 2,5%, thấp hơn mức 3,2% của IMF và 3,6% của chính Ngân hàng Thế giới đưa ra vào tháng 6/2011. Trong bối cảnh đó, mặc dù khu vực các nước đang phát triển ở châu Á tiếp tục là đầu máy thúc đẩy tăng trưởng toàn cầu, nhưng những cú sốc từ bên ngoài cũng đe doạ triển vọng tăng trưởng kinh tế của khu vực này.

Hình 1: Tăng trưởng kinh tế ở một số khu vực

Hình 2: Sản xuất công nghiệp

Nguồn: IMF WEO Nguồn: IMF WEO

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

12

14

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

World Advanced Dev. Asia

Tăng trưởng GDP (%)

Dự báo

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

an ul an ul an

World Advanced Emerging

Thay đổi hàng năm (%)

11

Để có thể nắm rõ được tình hình diễn biến kinh tế trên thế giới, trong phần tiếp theo báo cáo sẽ điểm qua những diễn biến kinh tế chính tại các khu vực và nền kinh tế lớn của thế giới. Điểm chung nhất có thể thấy được chính là những diễn biến bất lợi diễn ra ở tất cả các châu lục. Chưa bao giờ kinh tế toàn cầu lại cùng chịu áp lực lạm phát và tăng trưởng như trong thời gian vừa qua. Nằm trong hệ thống kinh tế toàn cầu, với mức độ mở cửa đối với nền kinh tế ngày càng tăng, Việt nam cũng không thể đứng ngoài những ảnh hưởng tiêu cực của kinh tế thế giới. Hơn thế nữa, những bất cập trong cơ cấu kinh tế với hiệu quả đầu tư ngày càng giảm, nguy cơ ảnh hưởng tiêu cực của kinh tế toàn cầu đối với kinh tế Việt Nam có thể còn nặng nề hơn các nước khác trong khu vực.

CHÂU ÂU

Những lo ngại về một cuộc khủng hoảng nợ công châu Âu tăng lên đáng kể trong năm 2011. Khả năng vỡ nợ tín dụng công ở Nam Âu, đi cùng với đó là tăng trưởng kinh tế rất thấp hoặc tăng trưởng âm trong Liên minh châu Âu và nguy cơ tan vỡ của khu vực đồng tiền chung châu Âu đe dọa tăng trưởng toàn cầu vào năm 2012.1

Lo ngại về khả năng của Hy Lạp trong quản lý nợ công xuất hiện vào cuối năm 2009, sau khi nước này tiết lộ giá trị thực sự của khoản thâm hụt ngân sách lớn hơn nhiều so với ước đoán trước đây. Sang năm 2010, mối lo về vấn đề nợ công bắt đầu lây lan sang các nước có tỷ lệ thâm hụt ngân sách và tỷ lệ nợ ròng tính trên GDP lớn trong khu vực đồng tiền chung Châu Âu như Bồ Đào Nha, Ireland và Tây Ban Nha (Hình 3, 4)2. Một gói cứu trợ của EU – IMF cho Hy Lạp và việc thiết lập Cơ chế bình ổn tài chính Châu Âu (EFSF) đã thất bại trong việc xoa dịu nỗi lo vỡ nợ (Hình 5).3

1 Trong báo cáo “Sự tan vỡ của đồng Euro -‐ các hậu quả” của Ngân hàng Thụy Sĩ UBS còn đi xa đến mức cho rằng đồng euro sụp đổ sẽ dẫn tới các hậu quả kinh tế, chính trị và xã hội “mang tính thảm họa” đối với châu Âu và kinh tế toàn cầu. UBS cho rằng hậu quả chính trị của việc đổ vỡ đồng Euro chính là sự tan vỡ của Liên minh châu Âu (EU). Hậu quả xã hội và an ninh còn lớn hơn hậu quả kinh tế khi UBS dự đoán nếu khối đồng euro tan vỡ, bạo động lập tức sẽ bùng nổ và lan rộng khắp châu lục. UBS cảnh báo sự bất mãn và căng thẳng xã hội, các cuộc biểu tình, bạo động sẽ nổ ra như những gì đã xảy ra ở Hy Lạp, thậm chí nội chiến. 2 Trong khi Hy Lạp chịu những khoản thâm hụt ngân sách lớn trong nhiều năm, thì chính phủ Tây Ban Nha và Ireland vốn là những quốc gia cho vay ròng trước cuộc suy thoái kinh tế toàn cầu năm 2008 với tỉ lệ nợ/GDP thấp (Hình 4). Tuy nhiên, vì doanh thu sụt giảm cùng với chi phí gia tăng trong cuộc khủng hoảng, thị trường bắt đầu đòi hỏi mức lãi suất cao hơn đối với trái phiếu chính phủ. http://www.bbc.co.uk/news/business-13856580 3 http://www.foreignaffairs.com/articles/136672/abraham-‐newman/the-‐greek-‐haircut-‐and-‐europes-‐shared-‐responsibility

12

Hình 3: Thâm hụt ngân sách ở một số nước khu vực Euro

Hình 4: Nợ ròng, ở một số nước khu vực Euro


Sự lây lan càng trở nên tồi tệ trong năm 2011. Quỹ cứu trợ thứ hai (Cơ chế ổn định tài chính châu Âu – EFSM) được thiết lập và trong 6 tháng đầu năm Bồ Đào Nha và Hy Lạp một lần nữa được cứu trợ. Tới tháng 11/2011, cuộc khủng hoảng đã lan rộng tới Italia (Hình 6). Trong khi các nền kinh tế bị khủng hoảng của các nước như Bồ Đào Nha, Ireland, và Hy Lạp đều là những nền kinh tế nhỏ -‐ mỗi quốc gia chỉ chiếm khoảng 2% trong tổng GDP của khu vực đồng tiền Euro, thì Italia lại là nền kinh tế lớn trong khu vực này và chiếm tới 17% GDP của khu vực.4

Trước năm 2008, trái phiếu chính phủ các nước thuộc đồng tiền chung Euro được coi là không có rủi ro và mức lãi suất trên thị trường quốc tế về cơ bản là như nhau. Tuy nhiên, điều này đã thay đổi khi các nhà đầu tư nhận ra có một khả năng rằng một số quốc gia có thể chấp nhận vỡ nợ công hoặc rời bỏ khu vực Euro. Kết quả là, các quốc gia với thâm hụt lớn, gánh nặng nợ lớn hay triển vọng phát triển thấp đã bị buộc phải trả lãi suất cao hơn khi phát hành trái phiếu chính phủ. Khoảng chênh lệch lãi suất trái phiếu giữa các nước ngày càng trở nên lớn hơn sau năm 2010 và rất lớn trong năm 2011 (Hình 7).

4 Mặc dù có thặng dư trong ngân sách chính (thặng dư ngân sách trước khi thanh toán lãi suất), vào cuối năm 2011, trái phiếu kì hạn 10 năm của Italia tạm thời giao dịch ở mức hơn 7% -‐ một mức độ khiến cho việc giảm nợ gần như là không thể. Trong khi các quốc gia khác đạt tới mức lãi suất này đã được nhận viện trợ, quy mô kinh tế của Italia cho thấy những hành động như thế là không khả thi. http://www.economist.com/node/21538195

-16

-12

-8

-4

0

4

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Greece Italy Port. Spain

Thâm hụt (% of GDP)

Dự báo

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Greece Irel. Port. Spain

Nợ ròng (% of GDP)

Dựbaáo

13

Hình 5: Lãi suất trái phiếu 10 năm

Nguồn: Ngân hàng trung ương châu Âu

Trong bối cảnh nợ công ngày một trở nên nghiêm trọng hơn, một điều chắc chắn là các biện pháp thắt lưng buộc bụng đang được thực hiện sẽ được đẩy mạnh hơn nữa ở hầu hết các nước trong khu vực đồng tiền chung Euro. Điều này sẽ hạn chế tăng trưởng và không giúp giảm tỉ lệ thất nghiệp vốn đã cao hiện nay. Do đó, IMF dự báo rằng tăng trưởng kinh tế châu Âu năm 2012 chỉ ở mức 1.1% (Hình 6, 7),5. Những cải cách cần thiết cho tăng trưởng, như tự do hóa thị trường lao động, cải cách bộ máy nhà nước, cắt giảm chi tiêu công, sẽ gặp phải những khó khăn về mặt chính trị. Ngay cả khi được ban hành kịp thời, thì những cải cách này cũng cần thời gian trước khi tăng trưởng có thể phục hồi.

5 Chưa tính đến triển vọng phát triển của các quốc gia bị ảnh hưởng bởi khủng hoảng nợ (Hy Lạp và Bồ Đào Nha được dự đoán là sẽ tiếp tục suy thoái trong năm 2012). Xem thêm: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/2-‐15112011-‐BP/EN/2-‐151 12011-‐BP-‐EN.PDF. Nếu các quỹ cứu trợ tài chính hiện tại (hoặc Cơ chế ổn định tài chính Châu Âu trong tương lai và dài hạn) không có khả năng để can thiệp vào các nền kinh tế lớn như Italia, Tây Ban Nha, Ngân hàng trung ương Châu Âu (ECB) sẽ chịu trách nhiệm đảm bảo để cuộc khủng hoảng không leo thang trong năm 2012. Trong nỗ lực kiểm soát lãi suất trái phiếu, ECB đã mua trái phiếu trên thị trường thứ cấp. Tuy nhiên, cho đến nay sự can thiệp hạn chế của ECB có rất ít ảnh hưởng. ECB lo ngại rằng việc mua lại một lượng lớn trái phiếu sẽ khiến cho các chính phủ bị ảnh hưởng bởi khủng hoảng giảm động lực cải cách. Nhưng nếu không can thiệp, khu vực Euro có thể rơi vào suy thoái và sẽ lại cần can thiệp sâu hơn. http://www.economist.com/node/21536567

0.00

2.00

4.00

6.00

8.00

10.00

12.00

14.00

16.00

18.00

20.00

an ul an ul an ul an ul

Germany Ireland Greece Spain Italy Portugal

Lãi suất

14

Hình 6: Triển vọng vĩ mô của khu vực Euro

Hình 7: Tăng trưởng ở một số nước châu Âu

Nguồn: IMF WEO Nguồn: IMF WEO HOA KỲ

Năm 2011 tiếp tục chứng kiến sự phục hồi của nền kinh tế lớn nhất thế giới mặc dù với tốc độ chậm. Nền kinh tế Hoa Kỳ sẽ tiếp tục phải vật lộn vào năm 2012 với dự báo tăng trưởng kinh tế không có khả năng giải quyết mức thất nghiệp cao. Tăng trưởng kinh tế năm 2011 đạt ở mức thấp, khoảng 1,5%, trong khi tỷ lệ thất nghiệp vẫn còn trên 9% (Hình 10). Thâm hụt ngân sách của Mỹ giảm đáng kể từ mức khá cao 12% năm 2008 xuống mức 9,5% năm 2011 và được dự báo sẽ tiếp tục giảm xuống mức 8% trong năm 2012. Trong khi đó, nợ công nói chung (tính theo tỉ lệ % của GDP) đã tăng đáng kể từ năm 2007 (hình 8). Mức độ tăng nợ công của Hoa Kỳ đã tới ngưỡng cao tới mức làm xẩy ra một cuộc tranh cãi chính trị giữa Chính quyền Liên bang và Quốc hội Hoa Kỳ.6 Trong bối cảnh đó, chính sách tài khóa thắt chặt là điều sẽ được chính phủ Hoa Kỳ ráo riết thực hiện bất chấp việc này là rào cản đối với tăng trưởng năm 2011, và sẽ được tiếp tục trong năm 2012. Ngược lại với cắt giảm chi tiêu của chính phủ, chính sách tiền tệ nới lỏng với mức lãi suất gần như bằng không từ năm 2009 (Hình 9) dường như sẽ được chính phủ Hoa Kỳ duy trì.7 Tất cả báo cáo từ Cục Dự trữ liên bang đều chỉ ra rằng chính sách lãi suất thấp sẽ tiếp tục được duy

6 Giữa năm 2011 đã xảy ra cuộc tranh cãi chính trị về mức độ nợ của Chính phủ liên bang, điều này dẫn đến việc mức độ tín nhiệm của Hoa Kỳ bị đánh thấp xuống, mặc dù việc hạ thấp mức độ tín nhiệm này không làm tăng lãi suất. Bất chấp thực tế tổng cầu thấp và tỉ lệ thất nghiệp cao, những tranh cãi chính trị năm 2011 tập trung vào tính bền vững của nền tài chính công. 7 http://research.stlouisfed.org/fred2/graph/?id=FEDFUNDS

-5

-4

-3

-2

-1

0

1

2

3

4

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

GDP growth InflaGon


Dự báo

-6

-4

-2

0

2

4

6

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Greece Italy Port.


Dự báo

15

trì tới giữa năm 2013. Việc tăng cung tiền lần thứ 2 của FED kết thúc vào giữa năm 2011, trong khi vòng tăng cung tiền lần thứ ba đang được kêu gọi tiến hành để mua lại tài sản nhằm giảm mức lãi suất dài hạn8. Hình 8: Thâm hụt tài chính công và nợ công ở Mỹ

Hình 9: Lãi suất của FED và trái phiếu 10 năm

Nguồn: IMF WEO Nguồn: FED

Trong khi có những dấu hiệu tích cực từ nền kinh tế, thị trường nhà

đất đã xuống đến đáy và nợ của các gia đình tiếp tục giảm, thì việc thắt chặt tài khóa và thiếu chính sách tiền tệ phù hợp sẽ dẫn đến tăng trưởng chậm và tỉ lệ thất nghiệp cao trong năm 2012 ở Hoa Kỳ. CHÂU Á

Hoạt động kinh tế của châu Á trong bối cảnh suy thoái toàn cầu là rất ấn tượng và năm 2011 tiếp tục chứng kiến tăng trưởng vượt bậc ở châu lục này. Mặc dù thiên tai ở Nhật Bản và sau đó là Thái Lan đã có những ảnh hưởng tiêu cực đến sản lượng của khu vực, song tăng trưởng kinh tế được dự báo vẫn ở mức 6% trong năm 2011. Cầu từ bên ngoài yếu và sẽ tiếp tục suy yếu hơn trong năm 2012 cần phải được bù đắp bằng nhu cầu trong khu vực. Thực tế là châu Á vẫn đang có mức tăng cầu đáng kể, dẫn đầu là Trung Quốc và Ấn Độ. Khu vực châu Á được mong đợi sẽ trải qua một năm nữa với mức tăng trưởng trên 6%.

8 Giá cả hay việc làm? Liệu Cục Dự trữ Liên bang có hạ tỉ lệ thất nghiệp bằng cách thay đổi mục tiêu? http://www.economist.com/node/21529029 Ngày 17/9/2011.

20

30

40

50

60

70

80

90

-14

-12

-10

-8

-6

-4

-2

0

2006 2008 2010 2012

Fiscal posiGon (LHS) Net debt (RHS)

% of GDP

Dự báo

% of GDP

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

an an an an an

Fed rate 10 year bond yield

Interest rate (%)

16

Nhật Bản

Trận động đất kinh hoàng kèm theo sóng thần tấn công Nhật Bản hồi tháng 3/2011 đã khiến cho 27.000 người thiệt mạng, gây hậu quả nghiêm trọng cho cơ sở hạ tầng và gây hư hại ba lò phản ứng ở Tổ hợp nhà máy điện hạt nhân Fukushima9. Thảm họa này đã ảnh hưởng đến ngành công nghiệp sản xuất ô-‐tô, với các hãng xe lớn bị buộc phải ngưng sản xuất hoàn toàn trong khi 425 doanh nghiệp Nhật Bản buộc phá sản, để lại những hậu quả nghiêm trọng10. Hình 10: Triển vọng vĩ mô của Nhật Bản

Hình 11: Thâm hụt tài chính công Nhật Bản và nợ công


Thảm họa tự nhiên đã đẩy Nhật Bản trở lại suy thoái sau một năm tăng trưởng ở mức trung bình, và ước tính tăng trưởng kinh tế sẽ giảm 0,5% trong năm 2011 (Hình 10). Nền kinh tế Nhật Bản chưa phục hồi từ những tổn thất trong cuộc suy thoái toàn cầu, động đất và sóng thần do vậy làm cho thâm hụt ngân sách vượt quá 10% GDP cộng thêm nợ công lớn (130% GDP) mặc dù mức lãi suất trái phiếu chính phủ vẫn còn thấp phản ánh mức độ an toàn tương đối của trái phiếu Nhật bản (Hình 11). Đầu tư để tái kiến thiết năm tới sẽ giúp nền kinh tế tăng trưởng mức dự báo 2.3% mặc dù rủi ro bất lợi, bao gồm cả việc đồng Yên tăng giá cao hơn do áp lực từ dòng vốn tìm nơi trú ẩn an toàn và chậm trễ so với dự kiến trong việc tái xây dựng năng lực đáp ứng của ngành điện.11

9 Vào ngày 11/3/2011, một trận động đất lớn nhất trong lịch sử Nhật Bản đã xảy ra, tạo nên trận sóng thần khủng khiếp, cướp đi sinh mạng của hơn 27,000 người. Trận động đất cũng làm hư hại nghiêm trọng Nhà máy điện hạt nhân Fukushima http://www.npa.go.jp/archive/keibi/biki/higaijokyo_e.pdf 10http://mdn.mainichi.jp/mdnnews/business/news/20111110p2g00m0bu105000c.html 11 IMF WEO trang 87

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

GDP growth InflaGon


Dự báo

40

60

80

100

120

140

160

-12

-10

-8

-6

-4

-2

0

2006 2008 2010 2012

Fiscal posiGon (LHS) Net debt (RHS)

% GDP

Dự báo

% GDP

17

Trung Quốc

Nền kinh tế Trung Quốc tiếp tục tăng trưởng nhanh chóng trong năm 2011 mặc dù chính phủ đã cố gắng hạn nhiệt nền kinh tế bằng việc sử dụng chính sách thắt chặt tiền tệ và kết thúc sớm kích cầu tài chính. Các chính sách được tiếp tục thắt chặt nhằm kiểm soát lạm phát dự kiến trong năm tới, điều sẽ dẫn tới sự giảm nhẹ tăng trưởng xuống mức 9% (Hình 12). Năm 2012, lạm phát được dự báo sẽ ở mức trung bình do đồng tiền tiếp tục giữ giá ở mức cao và giá cả hàng hóa thấp hơn. Trên thực tế, việc thắt chặt chính sách tiền tệ và tài khoá ở Trung Quốc, như một số nhà phân tích đã chỉ ra là do nguy cơ vỡ bong bong bất động sản cũng như nguy cơ hạn cánh cứng (hard-‐landing) của nền kinh tế Trung Quốc (hệ quả của chính sách kích cầu của chính phủ trong giai đoạn chống suy thoái). Do đó, rất có thể trong những năm tới, nền kinh tế Trung Quốc có thể sẽ không tăng trưởng mạnh và cao như những năm vừa qua.

Hình 12: Tăng trưởng của Trung Quốc

Hình 13: Australia and NZ growth


Thái Lan

Trong năm 2011, Thái Lan phải chịu trận lụt tồi tệ nhất trong vòng nửa thế kỉ qua, khiến gần 400 người thiệt mạng và 600.000 người thất nghiệp. Thủ đô đồng thời là trung tâm kinh tế của Thái Lan, Bangkok, đã chịu ảnh hưởng nghiêm trọng. Ngân hàng Trung ương Thái Lan ước tính trận lụt đã làm giảm1,5% tăng trưởng với ước tính kinh tế sẽ chỉ đạt mức

0

2

4

6

8

10

12

14

16

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

China


Dự báo

-3

-2

-1

0

1

2

3

4

5

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Australia New Zealand


Dự báo

18

tăng trưởng 2,6% trong năm 2011.12 Thiệt hại được bảo hiểm dự kiến đạt tới 19 tỉ USD, đồng thời do Thái Lan là nơi đặt nhà máy sản xuất của các hãng sản xuất ổ đĩa cứng, các hãng xe hơi Nhật Bản, và nhiều công ty đa quốc gia khác, lụt lội đã làm gián đoạn chuỗi cung ứng của các công ty đa quốc gia.13

Khoảng 12,5% diện tích đất nông nghiệp lúa nước của Thái Lan đã bị tàn phá trong trận lụt, dẫn đến việc giảm sản lượng xuất khẩu. Mặc dù Thái Lan là nước xuất khẩu gạo lớn nhất thế giới, giá gạo vẫn duy trì ổn định nhờ vào sản lượng lương thực toàn cầu kỉ lục và lượng dự trữ lớn14.

Lụt lội ở Thái Lan buộc Toyota phải sản xuất chậm lại ở nhiều nơi trong khu vực, bao gồm cả nhà máy ở Việt Nam. Trận lụt ở Thái Lan đã khiến nhiều công ty nước ngoài lo ngại về sự ổn định và an toàn đầu tư ở Thái lan, dẫn đến làn sóng chuyển sang tìm kiếm cơ hội đầu tư ở các nước láng giềng. Các nhà đầu tư nước ngoài lớn nhất ở Thái Lan hiện nay đang tập trung sự chú ý vào Việt Nam và Indonesia, hai quốc gia đang có dân số tăng trưởng nhanh. Năm ngoái, cả hai quốc gia này đều thu hút vốn đầu tư nước ngoài trực tiếp nhiều hơn Thái Lan và vì trận lụt tại Thái Lan mà lượng đầu tư vào đây càng thu hút được nhiều hơn, đặc biệt là các công ty sản xuất ô tô của Nhật Bản.15

Australia và New Zealand

Cả hai nền kinh tế này đều bị tác động của thiên tai trong năm qua. Ở Australia, lũ lụt ở Đông Bắc bang Queensland đã gây ảnh hưởng đến xuất khẩu hàng hóa và giảm tăng trưởng khoảng 1,8%. Ở New Zealand, động đất ở Christchurch vào cuối năm 2010 và năm 2011 đã tàn phá nghiêm trọng thành phố lớn thứ hai ở quốc gia này, dẫn đến việc sụt giảm ước tính 2% tăng trưởng hàng năm. Cả hai nền kinh tế đều được dự báo sẽ khôi phục vào năm 2012 và tăng trưởng ở mức khoảng 3% (Hình 13).

Tỉ lệ thất nghiệp thấp ở cả hai quốc gia và được dự báo sẽ tiếp tục giảm mà gần như không gây ảnh hưởng gì tới lạm phát. Trong khi cả hai nền kinh tế đều chịu những khoản thâm hụt ngân sách trong năm 2011 thì dự báo ngân sách trong các năm tới có thể đạt mức thặng dư.

2. Diễn biến giá cả một số mặt hàng

Dầu mỏ 12 http://latitude.blogs.nytimes.com/2011/11/14/wading-‐in-‐thailands-‐murky-‐waters/?scp=1&sq=thailand%20flooding%20and%20economy&st=cse 13 http://www.nytimes.com/2011/11/07/business/global/07iht-‐floods07.html?scp=4&sq=thailand%20flooding%20and%20economy&st=cse 14 FAO, Triển vọng lương thực: Phân tích thị trường toàn cầu, Rome, Trang 25. http://www.fao.org/docrep/014/al981e/al981e00.pdf 15 http://www.businessweek.com/news/2011-‐11-‐15/thai-‐floods-‐may-‐shift-‐japan-‐investment-‐to-‐indonesia-‐vietnam.html

19

Giá dầu đã trở lại quỹ đạo tăng kể từ khi giảm xuống khoảng 40 USD/thùng cuối năm 2008 và đầu năm 2009 trong cuộc suy thoái toàn cầu. Trong năm 2011, giá dầu đã tăng 8% trong 10 tháng đầu năm (Hình 14). Giá dầu đạt đỉnh vào tháng Tư, ở mức 120 USD/thùng, chủ yếu là do biến động chính trị ở Trung Đông và Bắc Phi. Khi khả năng lan truyền bất ổn sang các nước xuất khẩu dầu lớn như Ả Rập Xê Út trở nên tương đối nhỏ, giá dầu mỏ đã giảm xuống đáng kể. Nguồn cung gia tăng từ các nước OPEC và việc các nước phát triển cho phép sử dụng các nguồn dự trữ dầu chiến lược đã góp phần làm giảm giá dầu. Trong nửa cuối năm 2011, lo ngại về cuộc khủng hoảng nợ ở Châu Âu và tăng trưởng kinh tế ở Mỹ đã gây ra áp lực giảm giá dầu.

Trong năm 2012, triển vọng tăng trưởng kinh tế toàn cầu có thể ảnh hưởng đến giá dầu. Ngân hàng thế giới (WB) dự báo giá dầu sẽ giảm nhẹ xuống mức 94 USD/thùng trong năm 2012. Dự báo này dựa trên thực tế cuộc suy thoái ở Châu Âu có thể dẫn đến cắt giảm nhu cầu năng lượng. Hình 14: Giá dầu Hình 15: Chỉ số giá lương thực16

Nguồn: Ngân hàng thế giới Nguồn: Ngân hàng thế giới

Lương thực

Kể từ tháng 6 năm 2010, giá lương thực trên thế giới đã tăng nhanh, với chỉ số giá lương thực của Ngân hàng thế giới đạt đỉnh trong tháng 2 năm 2011 (Hình 15). Cả áp lực của cung và cầu đều ảnh hưởng tới sự gia tăng này. Về phía cung, sản xuất bị gián đoạn do thiên tai và sản lượng lương thực giảm, trong khi thu nhập tăng ở các nước đang phát triển tiếp tục làm tăng cầu các loại thực ăn khác nhau như dầu ăn và thịt. Giá năng lượng tăng cũng là một tác nhân ảnh hưởng đến việc tăng giá lương thực

16 Ngân hàng Thế giới không đưa ra dữ liệu về giá gạo Việt Nam 5% trước năm 2010. Họ cũng không đưa ra dự báo cho giá của loại gạo này.

0

20

40

60

80

100

120

140

an an an an

Oil price

USD/Thùng

Dự báo

0

50

100

150

200

250

300

350

an an an an

Food price index

Chỉ số (2000=100)

Dự báo

20

do năng lượng là đầu vào quan trọng của ngành nông nghiệp.17 Nhờ cải thiện khả năng cung ứng mà giá cả đã ổn định từ tháng Ba năm 2011 và Ngân hàng Thế giới dự báo chỉ số giá lương thực trong năm 2012 sẽ giảm 13% vì sản lượng tiếp tục tăng.

Mặc dù tương đối ổn định thời gian đầu năm, song giá gạo đã tăng khoảng 25% từ tháng 5 năm 2011 do lo ngại chương trình “trợ giá” của Thái Lan khi Chính phủ mua gạo với giá cao hơn thị trường nhằm tăng thu nhập vùng nông thôn. Ngân hàng Thế giới dự báo giá gạo sẽ giảm xuống khoảng 500 USD/tấn trong năm tới.18 Hình 16: Giá gạo19 Hình 17: Chỉ số giá vàng, kim loại

Nguồn: Ngân hàng thế giới Nguồn: Ngân hàng thế giới

Vàng và các kim loại khác

Giá vàng đã tăng liên tục trong những năm vừa qua và năm 2011 cũng không phải ngoại lệ. Giá vàng đã tăng 23% trong vòng 10 tháng đầu năm. Nhu cầu vàng tiếp tục tăng khi các nhà đầu tư đề phòng về mức tăng trưởng không đạt như dự kiến với các áp lực trên thị trường chứng khoán và giá cả. Vàng tăng giá cho thấy sự tụt giảm niềm tin vào vị trí đồng tiền dự trữ của đồng Đô la Mỹ do sự gia tăng công nợ của Mỹ. Tuy nhiên, Ngân

17 “Ước tính kinh tế lượng cho thấy giá năng lượng cứ tăng 10% thì giá lương thực sẽ tăng khoảng 2–3%. Thực tế, điều này hầu như là chính xác dựa trên những gì đã quan sát được: cùng với việc giá dầu bình quân tăng 223% từ giai đoạn 1986–2002 đến 2003–2010, chỉ số giá lương thực bình quân đã tăng 50%”. http://siteresources.worldbank.org/INTPROSPECTS/Resources/-‐334934-‐1304428586133/GEP2011bCommodityAppendix.pdf 18 http://mobile.bloomberg.com/news/2011-‐10-‐19/rice-‐may-‐rally-‐as-‐thai-‐floods-‐state-‐buying-‐hand -‐export-‐advantage-‐to-‐india 19Ngân hàng Thế giới không đưa ra dữ liệu về giá gạo Việt Nam 5% trước năm 2010. Họ cũng không đưa ra dự báo cho giá của loại gạo này.

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1000

an an an an

Thai 5% Viet 5%

USD/tấn

Dự báo

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000

an an an an

Gold (LHS) Metals (RHS)

USD/toz

Dự báo

Chỉ số (2000=100)

21

hàng Thế giới dự báo giá vàng sẽ giảm xuống khoảng 1.500 USD/ounce trong năm 2012.

Giá thành của kim loại và quặng dao động trong nửa đầu năm 2011 trước khi giảm đáng kể xuống dưới 20% so với tháng Một. Lo ngại về triển vọng kinh tế toàn cầu là nguyên nhân chính dẫn đến việc giảm giá khi mà rủi ro của cuộc suy thoái ở Châu Âu và chính sách thặt chặt tiền tệ của Trung Quốc làm giảm nhu cầu với đồng và nhôm. Ngân hàng Thế giới dự báo giá của hầu hết các loại kim loại sẽ ổn định trong năm tới. Thị trường chứng khoán

Chứng khoán Mỹ đã tăng mạnh trong quý đầu của năm 2011, tiếp tục xu hướng tích cực từ nửa sau năm 2010. Trong tháng Năm, dự đoán xấu về nền kinh tế Mỹ xuất hiện và gây lo ngại, cùng với khả năng khủng hoảng nợ ở Châu Âu tăng cao, đã dẫn đến việc sụt giảm mạnh của chỉ số S&P trong tháng 7/2011. Các ngành sản xuất có tính chu kỳ khác cảm thấy đặc biệt khó khăn và sự tăng giá của đồng USD đã gây áp lực lên khả năng tăng thu nhập. Trong khi thị trường tăng mạnh vào tháng Mười, trong tháng 11 cổ phiếu lại giảm 6% và tiếp tục duy trì mức 25% dưới mức đỉnh trước suy thoái kinh tế.

Hình 18: Chứng khoán Mỹ Hình 19: Chứng khoán châu Âu và Nhật Bản

Nguồn: Standard and Poor's20 Nguồn: ECB21

Sau một năm khá tốt (tăng trưởng 5.7% trong năm 2010), chứng khoán Châu Âu đã phải chịu tổn thất nặng nề vào năm 2011 với chỉ số Euro STOXX BROAD giảm 20% trong tháng 11. Nguyên nhân chính của sự sụt giảm này là lo ngại về cuộc khủng hoảng nợ công. Các ngân hàng châu Âu 20 http://research.stlouisfed.org/fred2/series/SP500?cid=32255 21 http://www.ecb.int/stats/services/latest/html/index.en.html

1000

1050

1100

1150

1200

1250

1300

1350

1400

an ul an ul

S&P 500 Index

8000.0

8500.0

9000.0

9500.0

10000.0

10500.0

11000.0

11500.0

200.0

214.0

228.0

242.0

256.0

270.0

284.0

298.0

an ug ar

Euro STOXX Broad Index Nikkei 225

22

dường như không thể tạo ra tăng trưởng tín dụng cần thiết cho các ngành khác. Chứng khoán tụt giảm cũng phản ánh triển vọng gia tăng người nghèo ở châu Âu nói chung, khi các chính phủ thắt chặt chính sách tài khóa nhằm giải quyết nợ công bất chấp tỉ lệ thất nghiệp cao.

Đối với Nhật bản, sau một năm 2010 mờ nhạt (giảm 2.1%), chứng khoán Nhật Bản tiếp tục giảm đáng kể trong năm 2011, với chỉ số Nikkei 225 giảm 22%. Trận động đất hồi tháng Ba đã gây ra sự tụt giảm 7% chỉ trong một ngày, trong khi mối lo ngại về tăng trưởng toàn cầu hồi tháng Tám đã dẫn tới sự bán tháo trên thị trường. Suy thoái của Nhật Bản đã khiến các nhà đầu tư bớt lạc quan và cho dù không có hai cú sốc tiêu cực nói trên, nhiều ý kiến cho rằng chỉ số Nikkei vẫn sẽ giảm mạnh.

Triển vọng thị trường chứng khoán toàn cầu năm 2012 là không sáng sủa. Dường như mối lo ngại về sự hồi phục của Hoa Kỳ và tình trạng nợ công ở châu Âu sẽ tiếp tục ảnh hưởng tâm lý của nhà đầu tư. Trong khi các công ty ở Mỹ tiếp tục có lợi nhuận, triển vọng tăng trưởng thấp sẽ cản trở nhiều công ty mở rộng kinh doanh. Tại châu Âu, bất ổn trong tài chính và vốn ngân hàng sẽ làm giảm triển vọng của thị trường chứng khoán, kể cả nếu tránh được suy thoái kinh tế. Tại Nhật bản, mặc dù có sự phục hồi trong tăng trưởng từ tái thiết sau động đất, nhưng với mức già hóa ngày càng tăng, việc tăng điểm chứng khoán về dài hạn dường như là không thể.

3. Ảnh hưởng đến kinh tế Việt Nam

Diễn biến kinh tế toàn cầu tác động đến nền kinh tế Việt Nam thông qua một số kênh. Việt Nam có một nền kinh tế mở với tỉ lệ thương mại/GDP là 160% (2008 – 2010).22 Thị trường xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam là Hoa Kì, Liên minh Châu Âu (EU), Nhật Bản, Trung Quốc và Australia (Bảng 1). Trong thời gian qua, các nhà đầu tư nước ngoài quan trọng nhất đối với Việt Nam là Malaysia, Hoa Kỳ, Đài Loan, Nhật Bản và Singapore.23

Kiều hối cũng là một nguồn vốn quan trọng của Việt Nam. Trong năm 2009 kiều hối ước tính tương đương 7% GDP. Theo ước tính của Ngân hàng Thế giới, phần lớn kiều hối về Việt Nam đến từ Mỹ, một phần quan trọng khác đến EU, Australia và Canada.24 Tuy chỉ bằng khoảng một nửa giá trị kiều hối, ở mức 4% GDP, song viện trợ phát triển chính thức (ODA) cũng là một nguồn cung cấp vốn nước ngoài quan trọng cho Việt Nam. Nhật Bản và EU là hai nhà viện trợ lớn nhất cho Việt Nam (2005 – 2009).25 Bên cạnh đó, du lịch cũng rất quan trọng đối với nền kinh tế Việt

22 Tỉ lệ thương mại/GDP là tỉ lệ của xuất nhập khẩu so với GDP. 23 Số liệu của Tổng cục thống kê 24http://econ.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/EXTDEC/EXTDECPROSPECTS/0,,contentMDK:22803131~pagePK:64165401~piPK:64165026~theSitePK:476883,00.html 25 OECD DAC

23

Nam. Hầu hết du khách đến từ các nước Châu Á, bao gồm Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản.26

Bảng 1. Liên kết kinh tế chính

Thị trường xuất khẩu

Nguồn FDI Kiều hối ODA Du lịch

1 Hoa Kỳ 20% Malaysia 14% Hoa Kỳ 58% Nhật Bản 29% Trung Quốc 18%

2 EU 18% Mỹ 12% EU 18% EU 23% Hàn Quốc 10%

3 Nhật Bản 13% Đài Loan 10% Australia 10% Hoa Kỳ 6% Nhật Bản 9%

4 Trung Quốc 9% Nhật Bản 9% Canada 9% Australia 4% Hoa Kỳ 9%

5 Australia 7% Singapore 9% Campuchia 2% Hàn Quốc 1% Đài Loan 7%

Nguồn: GSO, OECD, WB và Tổng cục du lịch

Ghi chú: Tất cả các số liệu là phần trăm của tổng giá trị, trừ du lịch là phần trăm của tổng lượng du khách.

Liên kết quan trọng nữa giữa kinh tế Việt Nam với kinh tế toàn cầu là mức giá cả hàng hóa. Việt Nam là nước xuất khẩu ròng dầu thô và lương thực, do vậy thay đổi giá cả những mặt hàng này sẽ dẫn đến thay đổi về thu nhập, doanh thu chính phủ và tăng trưởng kinh tế.27

Rõ ràng triển vọng kinh tế thế giới năm 2012 là không tích cực. Những điều kiện kinh tế toàn cầu sẽ ảnh hưởng đến nền kinh tế Việt Nam theo một số cách khác nhau. Thứ nhất, suy thoái ở Hoa Kỳ và châu Âu có thể tác động tới xuất khẩu. Hai khu vực trên chiếm tới 40% thị trường xuất khẩu của Việt Nam, và sự suy thoái trong năm tới ở một trong hai thị trường đều làm giảm nhu cầu nhập khẩu. Thực tế trong cuộc suy thoái kinh tế toàn cầu 2008-‐2009, một số nhà máy đã phải đóng cửa và một số khác đã phải sa thải công nhân do thiếu nhu cầu (Viện Khoa học Xã hội Việt Nam – VASS, 2009). May mắn là Việt Nam phần nào được bảo vệ khỏi những tác động tiêu cực từ sự suy thoái của các nền kinh tế tiên tiến do các mặt hàng xuất khẩu của Việt Nam nói chung là “hàng dệt may, may mặc rẻ hơn và nhu cầu thực phẩm mà có xu hướng ít theo chu kỳ hơn và ít phụ thuộc hơn vào tình hình tài chính”.28 Nếu tình hình khủng hoảng nợ châu Âu xấu đi trong năm 2012, điều có có thể sẽ làm dầu mỏ giảm giá, và như vậy giảm giá trị dầu mỏ xuất khẩu của Việt Nam và thu ngân sách chính phủ. Những khó khăn kinh tế ở châu Á cũng có thể tác động đến giá cả hàng

26 http://www.vietnamtourism.gov.vn/english/index.php?cat=012035&itemid=4061 27 http://www.rieb.kobe-‐u.ac.jp/academic/ra/dp/English/DP2011-‐09.pdf http://www.aseansec.org/aadcp/repsf/docs/06-‐004-‐FinalReport.pdf 28 Quỹ tiền tệ quốc tế, Tham vấn theo điều IV 2009, trang 34

24

hóa, vì phần lớn sự gia tăng nhu cầu năng lượng và kim loại trong những năm gần đây đều đến từ Trung Quốc và Ấn Độ.

Thứ hai, vốn đầu tư trực tiếp và những dòng vốn tư nhân khác có thể sụt giảm nghiêm trọng nếu cuộc khủng hoảng ở châu Âu dẫn đến một cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu. Trong năm tới, dường như các ngân hàng ở châu Âu và các ngân hàng có giao dịch đáng kể với châu Âu sẽ cắt giảm cho vay để huy động vốn chuẩn bị chống đỡ với các thiệt hại có thể.29 Trong khi các ngân hàng ở châu Âu đã hạn chế liên kết với Việt Nam, việc thắt chặt thị trường tín dụng toàn cầu nói chung có thể dẫn đến một sự giảm sút vốn cho vay đối với Việt Nam.

Thứ ba, diễn biến xấu ở các nền kinh tế tiên tiến, đặc biệt là Mỹ, sẽ ảnh hưởng đến dòng kiều hối chảy vào Việt Nam. Trong cuộc suy thoái toàn cầu, kiều hối về Việt Nam đã giảm 9% từ năm 2008 tới 2009, phản ánh điều kiện việc làm yếu kém ở Mỹ và Châu Âu.30 Với dự báo tăng trưởng việc làm chậm ở cả hai khu vực, dòng kiều hối dường như sẽ không có tăng trưởng đáng kể vào năm 2012. Suy thoái ở Mỹ hoặc châu Âu có thể gây tụt giảm kiều hối, giảm một nguồn trao đổi ngoại tệ và thu nhập quan trọng.

Thứ tư, điều kiện kinh tế toàn cầu sẽ ảnh hưởng tới ngành du lịch Việt Nam. Thu nhập không đảm bảo ở các nền kinh tế tiên tiến sẽ giảm nhu cầu đi nghỉ ở nước ngoài. Trong giai đoạn suy thoái toàn cầu 2008-‐2009, lượng du khách quốc tế vào Việt Nam đã giảm 20%. Trong năm vừa qua, Trung Quốc và Hàn Quốc chiếm khoảng 30% lượng du khách tới Việt Nam. Do vậy, thu nhập gia tăng ở các quốc gia này tiếp tục tăng có khả năng sẽ hỗ trợ tăng trưởng của ngành du lịch trong năm 2012.

Cuối cùng, viện trợ phát triển chính thức (ODA) từ châu Âu có thể sụt giảm do chính phủ các quốc gia này đang nhắm tới giảm thâm hụt vốn đang lớn. Trong khi một số quốc gia như Vương quốc Anh đã phòng bị cho ngân sách quốc gia nhờ những chính sách thắt lưng buộc bụng, thì các nước khác đều chưa tiến hành chính sách sách phòng ngừa. Trong một chiều hướng phát triển tích cực cho Việt Nam, Nhật bản, quốc gia viện trợ nhiều nhất, đã cam kết khoản tài trợ kỷ lục cho Việt Nam bất chấp mức thâm hụt ngân sách lớn và trận động đất hồi tháng Ba ở nước này.

29 http://www.reuters.com/article/2011/11/24/column-‐markets-‐saft-‐idUSN1E7AM1S220111124 30‘Ảnh hưởng của khủng hoảng hàng hóa và tài chính đến nghèo đói ở Việt Nam’.

25

Phần II. Diễn biến kinh tế Việt Nam

1. Tổng quan kinh tế Việt Nam

Trong những năm qua, Việt Nam được nhắc đến với tư cách là một ví dụ điển hình trong việc xóa đói giảm nghèo. Nhiều Mục tiêu Thiên niên kỷ đã được Việt Nam hoàn thành trước thời hạn. Tỷ lệ nghèo đói của Việt Nam đã giảm một cách nhanh chóng, từ 58% năm 1993 còn gần 10% năm 2010. Tăng trưởng cao trong thời gian qua chính là động lực chính cho thành quả giảm nghèo này. Nền kinh tế đã tăng trưởng với tốc độ bình quân 7,2% trong giai đoạn 2000-‐2011. Trong đó, giai đoạn 2000-‐2005, nền kinh tế tăng trưởng với tốc độ 7,5%. Giai đoạn 2006-‐2010, nền kinh tế có tốc độ tăng trưởng trung bình thấp hơn, bình quân 7%/năm, nhưng vẫn thuộc nhóm các nước có tốc độ tăng trưởng cao trên thế giới.

Với mục tiêu ổn định kinh tế vĩ mô trong bối cảnh khủng hoảng kinh tế, Việt Nam đã duy trì tăng trưởng ở tốc độ 5,3% năm 2009, 6,75% năm 2010, và đạt mức 5,89% năm 2011. Dù tốc độ tăng trưởng trong ba năm vừa qua thấp hơn mức trung bình trong cả thập kỷ trước, nhưng đây được coi là thành công bởi những áp lực từ những diễn biến kinh tế bất lợi là rất lớn. Tốc độ tăng trưởng này được nhìn nhận một phần là do tác động của gói kích cầu và các chính sách tiền tệ mở rộng. Thực tế cho thấy trong năm 2010, khi các gói kích cầu tài khóa đã dừng lại thì chính sách tiền tệ mở rộng tiếp tục được duy trì là nguồn thúc đẩy tăng trưởng. Đến nay, Việt Nam liên tục phải đương đầu với những bất ổn kinh tế do chính những kéo dài và thiếu nhất quán của các chính sách vĩ mô trong thời gian qua gây ra như lạm phát, thiếu thanh khoản, nợ công tăng nhanh, trong đó nợ nước ngoài tăng đáng kể, thâm hụt ngân sách cao và nhập siêu. Những hệ lụy từ chính sách tài khóa và tiền tệ nới lỏng nhằm thúc đẩy nền kinh tế vượt qua giai đoạn khủng hoảng do cầu thu hẹp trong giai đoạn 2007-‐2008 cùng với những yếu kém trong nội tại nền kinh tế đã khiến việc xử lý trở nên hết sức phức tạp. Lạm phát vượt mức một con số và có tác động trực tiếp đến nỗ lực tăng tổng cầu, và có khả năng làm xoá bỏ một phần thành tựu giảm nghèo của Việt Nam (Hình 20).

26

Hình 20: Tốc độ tăng của một số chỉ số kinh tế vĩ mô cơ bản

Nguồn: CEIC và GSO

Năm 2011 là năm bắt đầu thời kỳ kế hoạch phát triển kinh tế -‐ xã hội 5 năm 2011-‐2015 với nhiều bất ổn vĩ mô cần giải quyết. Giai đoạn 2006-‐2010 đánh dấu một giai đoạn bất ổn định của nền kinh tế khi lạm phát gia tăng, tăng trưởng không ổn định và ở mức thấp hơn thời kỳ trước. Giai đoạn này chứng kiến ảnh hưởng mạnh của khủng khoảng tài chính toàn cầu đến nền kinh tế Việt Nam. Điều này vừa cho thấy sự gia tăng đáng kể mức độ hội nhập kinh tế, đồng thời cho thấy tính dễ tổn thương của nền kinh tế Việt Nam trước các cú sốc từ bên ngoài.

Những điểm yếu mang tính cơ cấu tồn đọng từ kế hoạch phát triển kinh tế xã hội 2006-‐2010 có ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả của nền kinh tế Việt nam trong năm 2011 và những năm tiếp theo. Từ cuối năm 2007, đã có những chỉ dấu rõ ràng về yếu kém của nền kinh tế. Sang năm 2008, trước bối cảnh khó khăn kinh tế toàn cầu và cơ cấu kinh tế dễ bị tổn thương, mục tiêu tăng trưởng do Chính phủ đặt ra đã được điều chỉnh giảm, từ 8,5-‐9% theo kế hoạch xuống 7,2% -‐ nhưng cũng không thể hoàn thành. Tốc độ tăng trưởng GDP năm 2008 chỉ đạt 6,23%, chính thức đánh dấu sự sụt giảm tốc độ tăng trưởng. Sang năm 2009 và 2010, tốc độ tăng trưởng của kinh tế Việt Nam giữ ở mức thấp, 5,32% và 6,78%. Tăng trưởng kinh tế do vậy không thể đạt mức kế hoạch đặt ra (xem Bảng 2).

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

14.0

16.0

18.0

20.0

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0 1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

GDP (trục phải) Lạm phát Đầu tư M2

27

Bảng 2. Kế hoạch và thực hiện chỉ tiêu kế hoạch

Chỉ tiêu Kế hoạch 5 năm 2006-‐10

Thực hiện kế hoạch

1. Tăng GDP so với năm bắt đầu kế hoạch 2,1 lần 2,02 lần 2. Tăng trưởng GDP (%, bình quân năm) 7,5 -‐ 8 7,0 3. GDP bình quân đầu người (USD 1.050 – 1.100 1.173 4. Cơ cấu GDP -‐ Nông, lâm, ngư nghiệp 15 – 16% 20,6%

-‐ Công nghiệp và xây dựng 43 -‐ 44% 41,1% -‐ Dịch vụ 40 – 41% 38,3%

5. Kim ngạch xuất khẩu tăng hàng năm (%) 16 15,8 6. Tỷ lệ huy động vào ngân sách (%/GDP) 21 -‐ 22 26,2 7. Vốn đầu tư toàn xã hội (%/GDP) 40 41,9 Nguồn: Tổng cục Thống kê, Bộ Tài chính, Bộ Kế hoạch và đầu tư

Bước sang giai đoạn mới, kế hoạch phát triển kinh tế xã hội 5 năm 2011-‐2015 đã được Quốc hội khóa 13 thông qua ngày 8 tháng 11 năm 2011. Trong kế hoạch phát triển kinh tế 5 năm này, hai vấn đề chính của nền kinh tế đã được cập và được xác định là mục tiêu cần giải quyết: (i) ổn định kinh tế vĩ mô được đặt lên hàng đầu, và (ii) định hướng nâng cao hiệu quả của nền kinh tế. Mục tiêu phấn đấu trong 5 năm tới là duy trì mức tăng trưởng từ 6,5-‐7%/năm, thấp hơn so với kế hoạch 5 năm trước. Chỉ số giá tiêu dùng được đặt mục tiêu hạ xuống ở mức 5-‐7% vào năm 2015. Nợ công được đặt mục tiêu thấp hơn những năm trước nhằm thực hiện kế hoạch duy trì tổng nợ công không quá 65% GDP, dư nợ chính phủ và dư nợ quốc gia không quá 50% GDP. Một điểm đáng lưu ý là tỷ lệ thu ngân sách mặc dù được đặt kế hoạch cao hơn kế hoạch 5 năm trước với mục tiêu 22-‐23% GDP, nhưng thấp hơn con số thu thực tế trong 5 năm vừa qua (26,2% GDP/năm – xem Bảng 2).

Kế hoạch 5 năm 2011-‐2015 chú trọng hơn đến yếu tố hiệu quả của nền kinh tế với 3 chỉ tiêu: (i) tỷ trọng sản phẩm công nghệ cao đạt khoảng 30% tổng giá trị công nghiệp; (ii) năng suất lao động xã hội đến 2015 tăng 29-‐32% so với mức năm 2010; và (iii) giảm mức tiêu tốn năng lượng trên GDP từ 2,5-‐3%/năm. Việc thực hiện kế hoạch phát triển kinh tế xã hội 5 năm 2011-‐2015 sẽ phải đương đầu với những nhiều khó khăn. Khó khăn lớn nhất đối với nền kinh tế hiện nay là sự bất ổn kinh tế vĩ mô diễn ra thường xuyên. Trong 4 năm vừa qua, Việt nam là nước có tỷ lệ lạm phát cao nhất châu Á. Cùng với lạm phát, dự trữ ngoại tệ cũng thường xuyên trong tình trạng căng thẳng, với tỷ giá được điều chỉnh bằng các quyết định hành chính và cũng thường xuyên chịu áp lực phá giá đồng tiền. Thị trường tài chính, đặc biệt là thị trường cổ phiếu, biến động bất thường với biên độ cao. Trong mấy năm gần nhất, thị trường chứng khoán biến động với mức

28

cao nhất đạt hơn 1.200 điểm, trong khi mức thấp chỉ đạt hơn 300 điểm, chênh nhau 4 lần trong khoảng thời gian 2 năm.

Theo đánh giá của Ngân hàng thế giới (WB, 2011), chính phủ Việt nam đã giải quyết khá quyết liệt đối với các hiện tượng bất ổn kinh tế vĩ mô, nhưng nguyên nhân sâu xa của những bất ổn chưa được giải quyết triệt để. Kết luận này dựa trên thực tế những bất ổn kinh tế vĩ mô diễn ra lặp đi lặp lại trong thời gian ngắn. Trong giai đoạn 2007 – 2011, chính sách kinh tế xoay quanh chu kỳ: thắt chặt nhằm cắt giảm lạm phát – nới lỏng nhằm thúc đẩy sản xuất – thắt chặt nhằm đối phó với lạm phát. Với diễn biến quá khứ và thực trạng kinh tế hiện nay, nhiều nhà nghiên cứu đã dự đoán về một chính sách kích cầu trong thời gian tới nhằm thúc đẩy tăng trưởng và giải quyết khó khăn đối với khu vực doanh nghiệp sau một thời gian chịu ảnh hưởng tiêu cực của chính sách vĩ mô thắt chặt.

Xếp hạng tín nhiệm quốc gia (sovereign credit ratings) cũng phần nào cho thấy khó khăn trong việc thực hiện các mục tiêu kế hoạch do hiệu quả hoạt động tương đối kém của Việt Nam so với các nước trong khu vực. Mức xếp hạng cho biết tình trạng tài chính hiện tại của một quốc gia và những sự thay đổi có thể diễn ra trong ngắn hạn. Mức độ tín nhiệm quốc gia của Việt Nam đã sụt giảm mạnh từ mức “Ổn định” vào năm 2008 sang “Xấu” vào năm 2011 theo xếp hạng của S&P, và từ “Tích cực” vào năm 2008 sang “Xấu” vào năm 2011 theo Moody’s. Những xếp hạng này đối lập hoàn toàn với sự gia tăng đáng kể xếp hạng của các nước láng giềng (Bảng 3).

Bảng 3: Xếp hạng mức tín nhiệm quốc gia của một số nước

Nước S&P Moody’s

2008* 2011** Change 2008* 2011** Change

Việt Nam BB/Ổn định BB-‐/Xấu Xấu đi Ba3/ Xấu B1/ Xấu Xấu đi

Trung Quốc A/Tích cực AA-‐/Ổn định Cải thiện A1/ Ổn định Aa3/ Tích cực Cải thiện

Indonesia BB-‐/Ổn định BB/Tích cực Cải thiện Ba3/Ổn định Ba1/ Ổn định Cải thiện

Malaysia A-‐/Tích cực A-‐/Ổn định Hơi xấu đi A3/Ổn định A3/ Ổn định

Không đổi

Philippines BB-‐/Ổn định BB/Ổn định Cải thiện B1/Ổn định Ba3/ Tích cực Cải thiện

Singapore AAA/Ổn định AAA/Ổn định Không đổi Aaa/Ổn định Aaa/ Ổn định Không đổi

Thái Lan BBB+/Ổn định BBB+/Ổn định Không đổi Baa1/Ổn định

Baa1/ Ổn định

Không đổi

Nguồn: Asian Bond

29

Trong phần báo cáo này, bức tranh toàn cảnh và những diễn biến chính của nền kinh tế Việt nam được lần lượt trình bày. Thực trạng khu vực sản xuất với những diễn biến về tình hình sản xuất trong năm 2011 được trình bày ở phần tiếp theo. Tình hình khu vực đối ngoại, trong đó trình bày quan hệ thương mại và đầu tư của Việt Nam và các nước được trình bày mục 3. Mục 4 đề cập đến hệ thống ngân hàng và các diễn biến của chính sách tiền tệ. Trong khi mục 5 sẽ đề cập đến diễn biến khu vực tài khóa. Diễn biến của các cán cân lớn sẽ được trình bày trong các mục có liên quan. Báo cáo cũng cố gắng đánh giá mô hình tăng trưởng và những khuynh hướng dài hạn nhằm làm rõ những diễn biến ngắn hạn của nền kinh tế.

2. Tình hình khu vực sản xuất

2.1. Tổng cung của nền kinh tế

Tăng trưởng cao của Việt Nam trong thập kỷ vừa qua đã chịu những tác động tiêu cực từ cuộc khủng hoảng tài chính thế giới 2008-‐2009. Trước tác động tiêu cực của khủng hoảng tài chính thế giới đến tổng cầu trong nước, Chính phủ Việt Nam đã thực hiện gói kích cầu nhằm cân bằng tác động, giúp nền kinh tế giữ được nhịp tăng trưởng. Nghị quyết số 30/2008/NQ-‐CP ngày 11/12/2008 của Chính phủ xác định 4 nhóm giải pháp chính trước nguy cơ sụt giảm tăng trưởng: (i) Thúc đẩy sản xuất kinh doanh và xuất khẩu; (ii) Thực hiện kích cầu đầu tư và tiêu dùng; (iii) sử dụng các chính sách tài chính tiền tệ nới lỏng; (iv) Đảm bảo an sinh xã hội. Từ đây, cơ cấu gói kích cầu được xác định như sau:

• Hỗ trợ lãi suất vay vốn tín dụng: 18.000 tỷ đồng

• Vốn đầu tư phát triển của Nhà nước: 74.200 tỷ đồng

• Thực hiện chính sách miễn, giảm, giãn thuế: 20.000 tỷ đồng

• Các khoản chi khác nhằm ngăn chặn suy giảm kinh tế, bảo đảm an sinh xã hội: 9.800 tỷ đồng

Với gói kích cầu được thực hiện từ 2009, tổng đầu tư đã có bước

tăng đột biến. Bên cạnh tăng trưởng tổng cầu nội địa, tốc độ tăng trưởng nhanh thời gian qua của nền kinh tế Việt Nam được thúc đẩy bởi tổng cầu ngoài nước. Hoạt động xuất nhập khẩu diễn ra nhộp nhịp, với tốc độ tăng trưởng xuất khẩu hàng năm đạt hơn 20% trong giai đoạn 2000-‐2011. Việt Nam đã trở thành một trong những nền kinh tế có độ mở cửa cao nhất. Tổng giá trị xuất nhập khẩu đã đạt mức 160% GDP vào năm 2010 và ước đạt 170% GDP năm 2011.

30

Tuy nhiên, do kích cầu trong giai đoạn trước, với cơ cấu kinh tế còn nhiều yếu kém và sự thiếu nhất quán trong thực thi chính sách vĩ mô, những biến động vĩ mô bất lợi xảy ra liên tục trong năm 2011 khiến đây trở thành một năm khó khăn cho các doanh nghiệp. Số liệu cho thấy có sự gia tăng bất thường về số lượng các doanh nghiệp ngừng hoạt động hoặc giải thể trong năm 2011.31 Tuy nhiên, với những điều chỉnh trong chính sách của chính phủ, khu vực sản xuất đã đạt được những kết quả khả quan.

So với năm 2010, giá trị tổng sản phẩm trong nước (GDP) đã tăng 5,89%. Vốn đầu tư nhà nước tiếp tục có sự gia tăng đáng kể và cao nhất trong các cấu thành của tổng đầu tư toàn xã hội. Cụ thể, tổng vốn đầu tư toàn xã hội theo giá thực tế đã tăng 5,7% trong năm 2011. Vốn đầu tư nhà nước đã tăng 8% so với năm trước, chiếm 38,9% tổng vốn đầu toàn xã hội. Vốn đầu tư từ khu vực tư nhân tăng nhẹ ở mức 3,3%, chiếm 35,2%. Vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài tăng 5,8% và chiếm 25,9% tổng đầu tư toàn xã hội.

Hình 21: Một số chỉ tiêu tăng trưởng năm 2011 so với 2010 (Đơn vị: %)

Nguồn: Tổng cục thống kê

Mặc dù những nỗ lực kiềm chế lạm rất lớn đã được thực hiện với sự

đánh đổi về tăng trưởng đáng kể, lạm phát năm 2011 ở mức cao 18,58%. Việc điều chỉnh tỷ giá với mức điều chỉnh lớn nhất từ trước đến nay đã có 31 Số doanh nghiệp giải thể, ngừng hoạt động hoặc chờ phá sản theo thống kê của Tổng cục Thuế đã lên tới 48.800 doanh nghiệp, tăng 22% so với cùng kỳ năm 2010 (Nguồn: http://www.baohaiquan.vn/Pages/Doanh-‐nghiep-‐khai-‐tu-‐tang-‐bat-‐thuong-‐trong-‐20-‐nam-‐qua.aspx -‐ truy cập ngày 22/12/2011).

5.89 4.00

-‐0.14

8.30 9.86

-‐0.97

6.99 8.00 3.30

5.8

18.58

24.70

33.3

-‐5

0

5

10

15

20

25

30

35

40

GDP

Nông nghiệp

CN khai khoáng

CN chế tạo

CN điện, ga, nước

Xây dựng

Dịch vụ

Đầu tư nhà nước

Đầu tư tư nhân

Đầu tư nước ngoài

Lạm phát

Nhập khẩu

Xuất khẩu

31

những tác động đến xuất khẩu. Đồng thời cơ cấu xuất khẩu thiên về những mặt hàng có độ co giãn về giá thấp và mức giá gia tăng đáng kể trên thị trường thế giới khiến xuất khẩu trở thành điểm sáng của toàn nền kinh tế với tốc độ tăng trưởng đạt mức 33,3%. Nhập khẩu năm 2011 cũng tăng ở mức cao 24,7% so với năm 2010 (xem Hình 21). Trong năm 2011, nông nghiệp có mức tăng trưởng khá ổn định qua các quý và là nhân tố tích cực trong ổn định kinh tế năm qua. Vai trò của ngành nông nghiệp như là nhân tố ổn định khi nền kinh tế chịu những tác động tiêu cực đã được quan sát trong những năm qua. Diễn biến xấu của nền kinh tế được thể hiện chủ yếu trong ngành công nghiệp. Trong số các ngành công nghiệp chịu ảnh hưởng xấu của tình hình kinh tế 2011, hai ngành chịu ảnh hưởng nặng nề nhất và có mức tăng trưởng âm trong năm qua là công nghiệp khai khoáng và xây dựng. Điều này cũng phù hợp với sự vận động của các ngành này bởi trong quá khứ, các ngành này chịu ảnh hưởng mạnh bởi các cú sốc tiêu cực xảy ra đối với nền kinh tế. Đối với ngành khai khoáng, khó khăn không chỉ mới gần đây khi tốc độ tăng trưởng của ngành thành thường rất thấp, quy mô ngành đã thu nhỏ từ năm 2006, ngoại trừ năm 2009 khi có sự tăng trưởng đột ngột cao. Ngành xây dựng có thể được xử dụng như là chỉ báo đối với những khó khăn của nền kinh tế. Hai cuộc khủng hoảng gần đây đều có thể chuẩn đoán qua biến động của ngành này với sự sụt giảm nhanh chóng và quy mô sụt giám lớn trong năm 2008 và 2011 (xem Hình 22).

Hình 22: Tăng trưởng GDP các ngành, 2001-2011

Nguồn: CEIC

-‐4.50

-‐2.50

-‐0.50

1.50

3.50

5.50

7.50

9.50

11.50

13.50

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

GDP Nông nghiệp CN khai khoáng CN chế tạo Cung ứng điện, ga, nước Xây dựng Dịch vụ

32

Đáng chú ý trong biến động tăng trưởng của các ngành là công nghiệp chế tạo. Ngược lại với cú sốc năm 2008-‐2009, trong năm 2011 ngành này chỉ có sự sụt giảm tốc độ tăng trưởng không đáng kể. Tuy nhiên, khả năng chịu đựng của ngành chế tạo sẽ được kiểm tra trong năm 2012 tới do quán tính của khủng hoảng tới ngành này thường kéo dài hơn các ngành khác.

Xét về mức độ đóng góp cho tăng trưởng, nông nghiệp vẫn là ngành có mức độ đóng góp vào tốc độ tăng GDP thấp nhất. Tuy nhiên, về mặt tương đối đóng góp của ngành nông nghiệp vào tăng trưởng GDP đã tăng lên so với năm 2009 và 2008. Trước năm 2007, ngành công nghiệp luôn dẫn đầu trong 3 ngành về mức độ đóng góp. Tuy nhiên, từ năm 2008 mức độ đóng góp của ngành dịch vụ và công nghiệp, xây dựng tương đối cân bằng nhau. Ngành dịch vụ có mức độ đóng góp vào tăng trưởng GDP tương đối ổn định và cao qua các năm. Đáng chú ý là khi nền kinh tế gặp khó khăn, khu vực dịch vụ lại có mức đóng góp tăng lên. Từ năm 2006 đến nay, khi nền kinh tế ở tình trạng khó khăn, phải đương đầu với những biến động kinh tế vĩ mô lớn, thì khu vực này lại đóng góp tỷ trọng cao nhất trong tăng trưởng GDP. Tỷ trọng đóng góp của các ngành vào tăng trưởng GDP trong năm 2011 như sau: nông nghiệp đóng góp 11,2%, tăng 4,1 điểm phần trăm so với năm 2010, trong khi công nghiệp và xây dựng đóng góp 39,4%, giảm tới 7,8 điểm phần trăm, và dịch vụ đã tăng 3,6 điểm phần trăm lên 49,4% so với năm 2010 (xem Bảng 4).

Bảng 4: Tăng trưởng GDP theo ngành, 2006-2011 Ngành 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Tốc độ tăng trưởng (%) GDP 8,23 8,48 6,29 5,32 6,78 5,89 Nông -‐ lâm -‐ thủy sản 3,69 3,40 5,04 1,82 2,78 4 Công nghiệp -‐ xây dựng 10,38 10,60 5,61 5,52 7,70 5,53 Dịch vụ 8,29 8,68 7,54 6,63 7,52 6,99

Đóng góp vào tăng trưởng GDP theo điểm phần trăm GDP 8,23 8,48 6,29 5,32 6,78 5,89 Nông -‐ lâm -‐ thủy sản 0,72 0,64 0,90 0,32 0,47 0,66 Công nghiệp -‐ xây dựng 4,17 4,34 2,34 2,29 3,20 2,32 Dịch vụ 3,34 3,50 3,04 2,71 3,11 2,91

Đóng góp vào tăng trưởng GDP theo tỷ lệ phần trăm GDP 100 100 100 100 100 100 Nông -‐ lâm -‐ thủy sản 8,77 7,52 14,31 6,05 6,99 11,2 Công nghiệp -‐ xây dựng 50,68 51,22 37,29 43,07 47,19 39,4 Dịch vụ 40,55 41,26 48,40 50,88 45,82 49,4 Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK) và tính toán của nhóm nghiên cứu.

33

Về sản xuất nông-‐lâm-‐ngư nghiệp, năm 2011 giá trị toàn ngành theo giá so sánh ước đạt 245,9 nghìn tỷ đồng, tăng 4% so với năm 2010. Nông nghiệp đóng góp ¾ giá trị cho ngành nông-‐lâm-‐ngư nghiệp. Từ năm 2008 đến nay, mức đóng góp của nông nghiệp cho tăng trưởng toàn ngành nông-‐lâm-‐ngư đã tăng 6,5 điểm phần trăm, từ chỗ đóng góp 68,45% lên 74,93% cho tăng trưởng GDP ngành này, tuy nhiên vẫn thấp hơn mức đóng góp trong năm 2008. Trong nông nghiệp, sản xuất lúa gạo có một năm thành công với mức năng suất tăng cao nhất trong vòng 10 năm gần đây (Tổng cục thống kê, 2011). Ngành lâm nghiệp cũng có sự gia tăng mức đóng góp cho tăng trưởng GDP ngành nông-‐lâm-‐ngư. Tuy nhiên, do quy mô ngành nhỏ mức đóng góp của ngành chỉ đạt 4%. Đóng góp của ngành ngư nghiệp cho tăng trưởng GDP toàn ngành nông-‐lâm-‐ngư vẫn đang trong xu hướng giảm dần từ 2007 (xem Bảng 5). Mặc dù đây là ngành tạo thu ngoại tệ đáng kể cho nền kinh tế, nhưng quy mô ngành chưa xứng với tiềm năng trong điều kiện tự nhiên với nhiều sông hồ và hơn 2000 km bờ biển của Việt nam. Như vậy, ngành nông-‐lâm-‐ngư nghiệp đã có sự mở rộng đáng kể và là một nhân tố giúp ổn định kinh tế thời gian qua. Trong ngành này, nông nghiệp đóng vai trò áp đảo, và trong năm 2011 tăng trưởng của tiểu ngành này cũng rất ấn tượng, đóng góp đáng kể vào tăng trưởng và ổn định kinh tế vĩ mô.

Bảng 5: Tăng trưởng nông-lâm-ngư nghiệp, 2006-2011

2006 2007 2008 2009 2010 2011

Tốc độ tăng trưởng (%) Tổng số 3,69 3,43 4,40 2,42 2,78 4,00 Nông nghiệp 3,13 2,34 4,32 2,02 2,43 3,68 Lâm nghiệp 1,33 1,12 1,67 4,00 3,91 4,96 Ngư nghiệp 7,77 10,57 5,44 4,28 4,38 5,46

Đóng góp vào tăng trưởng ngành (điểm %) Tổng số 3,69 3,43 4,40 2,42 2,78 4,00 Nông nghiệp 2,61 1,94 3,54 1,66 1,99 2,99 Lâm nghiệp 0,05 0,04 0,05 0,13 0,13 0,16 Ngư nghiệp 1,03 1,46 0,80 0,64 0,66 0,84

Tỷ lệ đóng góp vào tăng trưởng ngành (%) Tổng số 100 100 100 100 100 100 Nông nghiệp 70,85 56,49 80,55 68,45 71,57 74,93 Lâm nghiệp 1,24 1,10 1,24 5,27 4,56 4,06 Ngư nghiệp 27,91 42,41 18,21 26,30 23,85 21,01 Nguồn: CEIC và tính toán của nhóm nghiên cứu Về công nghiệp, ảnh hưởng tiêu cực của bất ổn kinh tế vĩ mô có thể thấy rõ nhất trong sản xuất công nghiệp. Tốc độ tăng trưởng của ngành đã giảm tới 2,2 điểm phần trăm so với năm 2010 xuống còn 5,53% trong năm 2011. Trong ngành này, sản xuất và cung ứng điện, ga, nước có mức giảm nhẹ nhất. Trong khi so sánh số liệu cùng kỳ năm trước, ngành công nghiệp

34

có sự tăng trưởng trong tất cả các tháng trong năm, tuy nhiên số liệu tăng trưởng theo tháng cho thấy những khó khăn của ngành trong cả thời gian bắt đầu năm và gần cuối năm. Tuy nhiên tín hiệu tích cực đối với sản xuất công nghiệp là tăng trưởng diễn ra liên tục với tốc độ tăng trưởng ngày càng cao trong quý cuối cùng của năm (Hình 23). Với diễn biến này cùng với các biện pháp tích cực trên thị trường tiền tệ và sự ổn định dần của kinh tế vĩ mô, dự báo tăng trưởng theo tháng của ngành công nghiệp sẽ tiếp tục kéo dài trong năm 2012.

Hình 23: Tăng trưởng ngành công nghiệp năm 2011

Nguồn: CEIC

Đối với ngành dịch vụ, ảnh hưởng tiêu cực của bất ổn vĩ mô và các chính sách thắt chặt tiền tệ, tài khóa dường ảnh hưởng ít nhất đến ngành này. Số liệu thống kê cho thấy sự ổn định của ngành khi tăng trưởng ngành đạt 7% và đóng góp vào tăng trưởng GDP đã gia tăng so với năm trước. Sự ổn định của ngành dịch vụ có sự đóng góp của thương mại. Với tỷ trọng hơn 41% trong ngành dịch vụ và tốc độ tăng trưởng giảm rất ít so với năm 2010 và cao hơn mức trung bình của toàn ngành dịch vụ, thương mại tiếp tục tăng trưởng tốt trong năm 2011. Kinh doanh khách sạn nhà hàng là ngành có tỷ trọng lớn thứ hai trong dịch vụ cũng có tốt độ phát triển tốt, ở mức 7,42%. Điều này khác với năm 2009 khi khủng hoảng tài chính toàn cầu có ảnh hưởng rõ nét tới ngành này, khiến kinh doanh nhà hàng khách sạn chỉ tăng với tốc độ 2,3%. Mức giảm lớn nhất trong dịch vụ thuộc về dịch vụ môi giới kinh doanh bất động sản, khi tốc độ tăng chỉ đạt 1,83%. Ngành này đã liên tục giảm từ năm 2007, gắn liền với sự sụt giảm trong ngành bất động sản và xây dựng. Hai phân ngành có tốc độ tăng cao hơn so với năm trước là y tế và giáo dục đào tạo.

-‐20.00

-‐15.00

-‐10.00

-‐5.00

0.00

5.00

10.00

15.00

20.00

1/2011

2/2011

3/2011

4/2011

5/2011

6/2011

7/2011

8/2011

9/2011

10/2011

11/2011

12/2011

Tăng trưởng so cùng kỳ Tăng trưởng so tháng trước

35

Hình 24: Tỷ trọng các ngành dịch vụ trong GDP, 2011

Bảng 6: Tăng trưởng các ngành dịch vụ, 2005-2011

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Tổng số 8,48 8,29 8,85 7,37 6,63 7,52 6,99 Thương mại 8,34 8,55 8,81 6,77 7,68 8,09 7,82 Khách sạn, nhà hàng 17,04 12,42 12,82 8,74 2,29 8,69 7,42 Vận tải, bưu điện, du lịch 9,61 10,13 11,40 11,91 8,48 8,74 7,12 Tài chính, ngân hàng, bảo hiểm 9,37 8,17 8,84 10,15 8,70 8,35 7,25 Khoa học và công nghệ 7,83 7,39 7,67 6,14 6,40 6,78 6,25 Kinh doanh bất động sản 2,92 2,94 4,07 2,50 2,55 2,62 1,83 Quản lý Nhà nước 7,20 7,57 8,13 6,47 7,27 7,47 7,09 Giáo dục đào tạo 8,26 8,42 8,76 7,97 6,56 6,94 7,15 Y tế 7,76 7,84 8,06 7,76 6,73 6,98 7,28 Văn hoá, thể thao 8,31 7,67 8,12 7,11 7,20 7,88 6,92 Đảng, đoàn thể, hiệp hội 7,09 7,33 8,15 6,92 6,72 6,76 6,10 Phục vụ cá nhân, cộng đồng 7,20 7,25 7,92 6,31 5,90 6,44 6,23 Dịch vụ làm thuê 6,01 7,46 8,47 7,60 6,28 6,81 6,26

2.2. Tổng cầu của nền kinh tế

Phân tích dưới góc độ tổng cầu của nền kinh tế, tỷ lệ tích lũy tài sản có xu hướng giảm nhẹ từ năm 2007 đến năm 2009, tăng nhẹ trong năm 2010. Theo ước tính của IMF, năm 2011, tỷ lệ tích lũy tài sản chiếm trong GDP đạt 36,37%, giảm so với năm 2010. Đóng góp lớn nhất cho nền kinh tế xét từ phía cầu là tiêu dùng cuối cùng, tăng dần từ năm 2007 đến nay. Năm 2011, tiêu dùng cuối cùng có sự mở rộng đáng kể, khi ước tính tăng tới 7,8 điểm phần trăm so với năm 2010, chiếm 81,22% GDP.

41.19

10.82 9.03

8.30

7.10

6.52

5.46

4.59 3.53 1.43 1.36 0.41 Thương mại

Khách sạn, nhà hàng Vận tải, bưu điện, du lịch Đảng, đoàn thể, hiệp hội Tài chính, ngân hàng, bảo hiểm Văn hoá, thể thao Giáo dục đào tạo Kinh doanh bất động sản Phục vụ cá nhân, cộng đồng Y tế Dịch vụ làm thuê Quản lý Nhà nước

36

Khu vực cầu đối ngoại, chênh lệch luôn nghiêng về nhập khẩu. Điều này có nghĩa rằng, cầu trong nước luôn lớn hơn khả năng sản xuất của nền kinh tế. Đối với một nước đang phát triển như Việt Nam, điều này không phải là điều xấu khi xét tới cơ cấu hàng nhập khẩu với nguyên vật liệu và máy móc phục vụ sản xuất. Đáng mừng là thâm hụt thương mại đã giảm dần qua các năm và ước tính năm 2011, mức thâm hụt thấp hơn 10%, giảm nhiều so với mức 15,2% năm 2008 (xem Bảng 7).

Bảng 7: Cơ cấu GDP theo tổng cầu

(Đơn vị: %)

Chỉ tiêu 2007 2008 2009 2010 2011

GDP tính theo giá thực tế 100 100 100 100 100

Tích luỹ tài sản 43,13 39,71 38,13 38,88 36,37

Tiêu dùng cuối cùng 70,81 73,53 72,77 73,04 81,22

Xuất khẩu ròng -‐15,85 -‐15,21 -‐10,35 -‐10,28 -‐9.45

Trong đó:

Xuất khẩu 76,90 77,92 68,30 77,53 -‐

Nhập khẩu -‐92,75 -‐93,13 -‐78,65 -‐87,81 -‐

Sai số 1,91 1,97 -‐0,55 -‐1,65 -‐

Nguồn: Tổng cục thống kê, số liệu năm 2011 theo ước tính của IMF 2.2.1. Tiêu dùng cuối cùng

Tiêu dùng cuối cùng của tư nhân và chính phủ đều có xu hướng tăng trong thời gian qua. Năm 2008, tốc độ tăng tiêu dùng tăng đột biến lên mức gần 35%, trong đó tiêu dùng tư nhân là 34,82% và tiêu dùng chính phủ là 31,28%. Năm 2009, do ảnh hưởng của khủng hoảng kinh tế, tốc độ tăng tiêu dùng cuối cùng của cả chính phủ và tư nhân đều giảm xuống còn khoảng 10%, với sự phục hổi kinh tế, mức tiêu dùng cũng tăng lên trong năm 2010. Năm 2011, tiêu dùng cuối cùng ước đạt 1748.707 tỷ đồng, tăng 20,8% so với năm trước. Trong đó, với cơ cấu trong tổng tiêu dùng cuối cùng của năm 2007, tiêu dùng cuối cùng của chính phủ năm 2011 đạt 149.522,6 tỷ đồng, tiêu dùng cuối cùng của tư nhân đạt 1.599.184 tỷ đồng tăng 21,4%. So với tốc độ tăng tiêu dùng tư nhân của năm 2010 thì con số này lớn hơn cho thấy nhu cầu tiêu dùng của người dân ngày càng cao. Chính sách cắt giảm đầu tư công là một trong những lý do khiến tiêu dùng cuối cùng của chính phủ giảm từ 23,7% xuống còn 15,6%, năm 2011. Xét

37

đến mức độ đóng góp vào tăng trưởng GDP, năm 2011 mức độ đóng góp của tiêu dùng cuối cùng vào khoảng 15,23%, như vậy không tính năm 2008 thì đây là mức đóng góp cao nhất từ năm 2007 tới nay.

Bảng 8: Tiêu dùng cuối cùng trong GDP, 2007-‐2011

2007 2008 2009 2010 2011

Giá trị (tỷ đồng)

Tiêu dùng cuối cùng 809.862 1.091.876 1.206.819 1.446.901 1.748.707

Tư nhân 740.615 1.000.972 1.102.279 1.317.588 1.599.184

Chính phủ 69,247 90,904 104.540 129.313 149.522,6

Tốc độ tăng (%)


Tư nhân 20,00 35,15 10,12 19,53 21,4

Chính phủ 17,90 31,28 15,00 23,70 15,6

Đóng góp vào tăng trưởng GDP (%)


Tư nhân -‐ 22,76 6,82 12,98 14,21

Chính phủ -‐ 1,89 0,92 1,49 1,02 Nguồn: Tổng cục thống kê và tính toán của nhóm nghiên cứu 2.2.2. Tích lũy tài sản

Tích lũy tài sản (TLTS) phản ánh chi tiêu cho đầu tư tài sản cố định, đầu tư tài sản lưu động và tài sản quý hiếm. Do tác động của cuộc khủng hoảng tài chính và kinh tế toàn cầu, tốc độ tăng TLTS đã giảm đáng kể. Trước khi cuộc khủng hoảng kinh tế xảy ra, tốc độ tăng TLTS là 37,55%, hai năm 2008 và 2009, tốc độ tăng này giảm chỉ còn 19,55% và 7,22% làm tỷ trọng TLTS trong GDP giảm từ 43,13% năm 2007 xuống còn 39,71% và 38,13% trong 2 năm 2008 và 2009. Chính vì vậy, mức đóng góp vào tốc độ tăng GDP giảm hơn nhiều so với năm trước khủng hoảng, từ mức 13,82% xuống còng 8,43% và 2,87%. Năm 2010, TLTS tăng 21,8% so với 2009 làm tỷ trọng TLTS tăng lên đạt 38,88% chủ yếu chính sách kích cầu của chính phủ được thực hiện và mức đóng góp vào GDP là 8,31%. Sau 2 năm liên tiếp giảm, năm 2010 tỷ trọng tích lũy tài sản cố định tăng lên đạt mức 35,56%, tỷ trọng TLTS lưu động giảm còn 3,32%. Điều này được lý giải là do doanh nghiệp dãn tiến độ sản xuất, tập trung bán hàng tồn kho trong 2 năm 2008, 2009. Nếu giả sử cơ cấu TLTS trong GDP năm 2011 bằng với năm 2007 thì TLTS năm 2011 đạt 1.065.128 tỷ đồng, tăng 38,29% so với năm 2010, mức độ đóng góp của TLTS vào tốc độ tăng GDP là 14,88%,

38

những con số này đều vượt so với năm 2007 -‐ năm trước khủng hoảng, điều đó thể hiện nền kinh tế đã được khôi phục như trước khủng hoảng.

Bảng 9: Tích lũy tài sản và GDP

Chỉ tiêu 2007 2008 2009 2010 2011

TLTS (tỷ đồng) 493.300 589.746 632.326 770.211 1.065.128

Tỷ trọng trong GDP (%) 43,13 39,71 38,13 38,88 43,13

Trong đó:

TLTS cố định 38,27 34,61 34,52 35,56 -‐

TLTS lưu động và quý hiếm 4,86 5,1 3,61 3,32 -‐

Tốc độ tăng TLTS 37,55 19,55 7,22 21,8 38,29

Đóng góp vào tốc độ tăng GDP (%) 13,82 8,43 2,87 8,31 14,88

Nguồn: Tổng cục thống kê, số liệu năm 2011 được ước tính Đầu tư

Đầu tư là động lực tăng trưởng kinh tế ở tất cả các nước, tăng đầu tư là một trong những yếu tố góp phần tăng trưởng kinh tế. Vốn đầu tư toàn xã hội có xu hướng tăng lên qua các năm. Năm 2007 vốn đầu tư là 532.093 tỷ đồng, năm 2010, con số này là 830.278 tỷ đồng, tăng 17,1% theo giá thực tế so với năm 2009 và bằng 41,9% GDP. Vốn đầu tư toàn xã hội thực hiện năm 2011 theo giá thực tế ước tính đạt 877,9 nghìn tỷ đồng, tăng 5,7% so với năm 2010 và bằng 34,6% GDP

Bảng 10: Cơ cấu vốn đầu tư xã hội, 2006-‐2011 (%)

Nguồn vốn 2007 2008 2009 2010 2011

Khu vực nhà nước 37,2 33,9 40,6 38,1 38,9

Khu vực ngoài nhà nước 38,5 35,2 33,9 36,1 35,2

Khu vực có vốn FDI 24,3 30,9 25,5 25,8 25,9 Tổng số 100,0 100,0 100,0 100,0 100

Tổng vốn đầu tư toàn XH (tỷ đồng) 532.093 616.735 708.826 830.278 877.900 Nguồn: Tổng cục thống kê

Tỷ trọng vốn đầu tư của khu vực kinh tế nhà nước có xu hướng giảm, từ 40,6% năm 2009 xuống còn 38,1% năm 2010. Sang năm 2011, tỷ trọng của vốn đầu tư thuộc khu vực nhà nước đạt 38,9%, tăng 5,7% so với năm 2010, bằng 101,8% kế hoạch. Cả vốn do trung ương quản lý và vốn do

39

địa phương quản lý đều tăng mạnh so với năm trước, trong đó vốn do trung ương quản lý bằng 100,4% kế hoạch và vốn địa phương quản lý bằng 106,4% kế hoạch. Vốn do trung ương quản lý đã tăng 7,1% so với năm trước và vốn do địa phương quản lý tăng 6,5% so với năm 2010. Vốn đầu tư khu vực ngoài nhà nước năm 2011 đạt 309,4 nghìn tỷ đồng, chiếm 35,2% và tăng 3,3% so với năm 2010. Khu vực có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài đóng góp một lượng vốn đầu tư là 226,9 nghìn tỷ đồng, chiếm 25,9% và tăng 5,8% so với năm trước. Như vậy, khó khăn về kinh tế chỉ cản trở tốc độ tăng của vốn đầu tư thuộc khu vực ngoài nhà nước. Trong khi vốn đầu tư của khu vực nhà nhà nước và khu vực đầu tư nước ngoài đều có tốc độ tăng khá.

So với các nước, Việt Nam là quốc gia có tỷ lệ đầu tư/GDP được xếp vào loại cao trên thế giới. Xét 6 quốc gia và nhóm nước, Việt Nam chỉ kém Trung Quốc về tỷ lệ này. Tỷ lệ đầu tư/GDP của Việt Nam đạt mức trung bình 36% cao hơn rất nhiều so với mức trung bình của thế giới với khoảng 21%. Trong khi tỷ lệ đầu tư trên GDP của thế giới tương đối ổn định thì tỷ lệ này của Việt Nam tăng lên nhiều trong những năm gần đây. Từ năm 2010, Việt Nam được xếp vào nhóm nước có thu nhập trung bình thấp, nhìn vào biểu đồ cho thấy tỷ lệ đầu tư/GDP của Việt Nam lớn hơn mức trung bình của các quốc gia thuộc nhóm thu nhập này. Xét đến hai nước trong khu vực Đông Nam Á là Indonesia và Philippin, sự chênh lệch này cũng tương đối cao.

Hình 25: Tỷ lệ đầu tư/GDP của một số quốc gia

Nguồn: Ngân hàng thế giới Số liệu đầu tư trên là giá trị tích lũy tài sản trong nền kinh tế

Tỷ lệ đầu tư cao cho thấy tăng trưởng của Việt Nam phụ thuộc quá

10

20

30

40

50

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Thu nhập trung bình thấp Trung Quốc Indonesia Philippines Việt Nam Thế giới

40

nhiều vào đầu tư. Tính toán cho thấy tỷ lệ đóng góp vào tăng trưởng GDP của đầu tư vào khoảng 50%. Có nhiều yếu tố vĩ mô và vi mô tác động đến tốc độ tăng trưởng của mỗi nước nhưng với sự chênh lệch đáng kể của tỷ lệ đầu tư/GDP kéo dài trong nhiều năm giữa Việt Nam với những quốc gia có nền kinh tế phát triển và cả quốc gia có nền kinh tế tương đối tương xứng và tốc độ tăng trưởng kinh tế mà Việt Nam đạt được thì có thể nói rằng đầu tư của Việt Nam đang dàn trải và kém hiệu quả. Hiệu quả đầu do vậy trở thành vấn đề cần xử lý khi cùng tỷ trọng đầu tư, Việt Nam chỉ có mức tăng trưởng đạt 5-‐8% trong khi đó, cùng với tỷ lệ đầu tư như vậy, tốc độ tăng trưởng của Trung Quốc vào khoảng 9-‐10%.

Về cơ cấu đóng góp vào GDP, khu vực kinh tế ngoài nhà nước đóng

góp vào tổng GDP cao nhất, đạt 47,5% năm 2010 và 46,1% năm 2011, và tương đối ổn định qua các năm. Khu vực có vốn đầu tư nước ngoài có tỷ lệ đóng góp khoảng 18%. Khu vực kinh tế nhà nước chiếm tỷ lệ cao nhất trong tổng vốn đầu tư toàn xã hội, tuy nhiên, mức độ đóng góp vào GDP lại chưa tương xứng. Mức đóng góp trung bình của khu vực này trong 3 năm 2007-‐2009 khoảng 35%, thậm chí trong năm 2010, mức đóng góp này có xu hướng giảm chỉ còn 33,74% (Bảng 11).

Bảng 11: Cơ cấu GDP phân theo thành phần kinh tế (%)

2007 2008 2009 2010 2011

GDP 100 100 100 100 100

Kinh tế NN 35,93 35,54 35,13 33,74 35,93

Kinh tế ngoài nhà nước 46,12 46,04 46,53 47,54 46,12

Kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài 17,96 18,43 18,33 18,72 17,96 Nguồn: Tổng cục thống kê Tỷ lệ tiết kiệm đầu tư

Trong nền kinh tế mở, đầu tư bên ngoài có vai trò quan trọng trong tăng trưởng kinh tế, tuy nhiên tiết kiệm nội địa vẫn là một động lực cơ bản cho nền kinh tế. Tỷ lệ tiết kiệm trên GDP của Việt nam thời gian đạt trên 30%, chỉ có năm 2008, con số này giảm rõ rệt và đạt mức nhỏ nhất 27,77%. Những năm sau đó, con số này có tăng, tuy nhiên không thể đạt bằng mức tiết kiệm trước khủng hoảng kinh tế. Năm 2011, tỷ lệ tiết kiệm trên GDP ước đạt mức 32,36%. Mặc dù khoảng cách giữa đầu tư và tiết kiệm có giảm so với giai đoạn năm 2007-‐2009 nhờ những chính sách kinh tế vĩ mô của chính phủ, nhưng xét đến quy mô tuyệt đối thì tích lũy vẫn còn nhỏ hơn nhiều so với quy mô đầu tư. Trong khi đó một lượng vốn không nhỏ còn tồn đọng trong dân mà chưa được huy động vào đầu tư tăng trưởng, nguồn vốn nhàn rỗi này được dùng để mua vàng hay dự trữ đô la.

41

Sự chênh lệch giữa tiết kiệm và đầu tư thể hiện sự không đáp ứng được nhu cầu đầu tư của nguồn lực trong nước, điều này tất yếu dẫn đến phải thu hút nguồn lực từ nước ngoài. Những luồng vốn đầu tư nước ngoài chảy vào Việt Nam làm tăng gánh nặng cho ngân sách quốc gia đồng thời tạo ra những áp lực cho điều tiết vĩ mô của chính phủ trong quản lý tỷ giá hối đoái và lạm phát.

2.3. Ước tính sản lượng tiềm năng

Mức chênh lệch giữa sản lượng tiềm năng và sản lượng thực tế là một biến số cho biết việc tận dụng khả năng sản xuất của nền kinh tế. Biến số này đồng thời là chỉ số hữu ích cho biết mức áp lực đối với giá cả trong nền kinh tế. Khi sản lượng thực tế cao hơn mức sản lượng tiềm năng, lạm phát có khuynh hướng tăng, và khi mức sản lượng thực tế thấp hơn mức sản lượng tiềm năng, lạm phát có xu hướng. Điều này được giải thích bởi quan hệ cung cầu khi sản lượng thực tế tăng cao đồng nghĩa với mức tăng của tổng cầu trong nền kinh tế, và ngược lại.

Theo định nghĩa được sử dụng phổ biến trong nghiên cứu, mức sản lượng tiềm năng là mức sản lượng mà nền kinh tế đạt được khi toàn dụng yếu tố sản xuất. Ở mức sản lượng này, nền kinh tế có mức lạm phát ổn định. Nói cách khác, sản lượng tiềm năng là mức sản lượng không gây áp lực đối với mức giá cả trong nền kinh tế. Mức sản lượng tiềm năng là mức sản lượng không quan sát được trong nền kinh tế, bởi vậy để có số liệu về khoảng cách giữa sản lượng tiềm năng và sản lượng thực tế, cần ước tính mức sản lượng tiềm năng.

Trên thực tế, có hai cách tiếp cận đến việc ước lượng mức sản lượng tiềm năng, bao gồm (i) phương pháp loại bỏ xu thế thống kê, và (ii) ước tính theo cơ cấu. Phương pháp loại bỏ xu thế thống kê được sử dụng để tách bạch giữa khuynh hướng tăng trưởng và những biến động mang tính chu kỳ. Phương pháp thứ hai ước tính quan hệ giữa các yếu tố sản xuất nhằm tách bạch giữa những ảnh hưởng mang tính cơ cấu và tính chu kỳ của nền kinh tế. Phương pháp loại bỏ xu thế thống kê là một kỹ thuật thống kê, có thể được áp dụng mà không cần bất cứ thông tin gì thêm về các biến số kinh tế vĩ mô của nền kinh tế. Ngược lại, ước tính sản lượng tiềm năng theo quan hệ sản xuất cần có các biến số vĩ mô. Sử dụng phương pháp loại bỏ xu thống kê có một điểm yếu quan trọng đó là không phản ánh được những thay đổi cơ cấu trong một nền kinh tế đang phát triển như Việt Nam, đồng thời cũng không phản ánh được những thay đổi trong sản lượng tiềm năng và chênh lệch sản lượng. Do vậy, phần này sử dụng

42

phương pháp ước tính sản lượng tiềm năng theo hàm sản xuất nhằm tránh điểm yếu nói trên của phương pháp loại bỏ xu thế thống kê32.

Trong phương pháp ước tính sản lượng tiềm năng theo hàm sản xuất, hàm Cobb-‐Douglass thường được sử dụng. Hàm Cobb-‐Douglass thường có dạng Yt = Kt

! (LtAt )1"!trong đó A là năng suất các yếu tổng hợp, L

là lao động, K là vốn, và α là hệ số co giãn theo lao động (cũng là tỷ trọng lao động đóng góp vào giá trị sản xuất)33. Trong khung khổ tiếp cận hàm sản xuất, sản lượng tiềm năng đạt được khi các yếu tố sản xuất, lao động và vốn, được sử dụng đầy đủ và tiến bộ công nghệ vận động theo khuynh hướng dài hạn. Ở mức sản lượng tiềm năng, hàm Cobb-‐Douglass có thể

được viết lại như sau: αα −= 1** )( tttt ALKY , và có thể được thể hiện dưới dạng

tuyến tính: !" (!∗!) = ! !" !∗! + ! − ! !" (!∗

!) + !"#∗!, trong đó * chỉ mức độ tiềm năng của biến: Y* là sản lượng tiềm năng, L* và K* chỉ nguồn lao động và vốn tiềm năng (hoặc được sử dụng đầy đủ), A* là TFP* tiềm năng, còn α là hệ số co giãn của sản lượng theo lao động ((dY⁄Y)⁄(dL⁄L)).

Như vậy, ước tính sản lượng tiềm năng đòi hỏi phải xác định mức toàn dụng vốn (K*), lao động (L*), và năng suất các yếu tố tổng hợp tiềm năng (TFP*), và tỷ trọng lao động α. Việc làm tiềm năng (L*) là mức việc làm của nền kinh tế khi thất nghiệp ở điểm cân bằng34. Đối với vốn toàn dụng (K*), giá trị vốn hiện tại được sử dụng thay cho giá trị tiềm năng với lý do vốn không thay đổi quá nhiều. Do vậy, vốn được giả định luôn luôn được dùng ở mức tiềm năng của nó: K*=K.

Hàm sản xuất cho phép phân tích sâu về các yếu tố đóng góp cho tăng trưởng của nền kinh tế hơn các phương pháp khác. Tuy nhiên, cách tiếp cận này cũng có một số giả định nhằm đơn giản hóa, chẳng hạn như giả định dạng hàm sản xuất hoặc mức lao động tiềm năng không phải lúc nào cũng đạt được. Số liệu sử dụng để ước lượng cũng có thể gây sai lệch do sử dụng số liệu tổng hợp về vốn và lao động. Đồng thời, rất khó để xác định đâu là mức toàn dụng các yếu tố sản xuất. Hơn nữa, số dư Solow hay là năng suất các yếu tố tổng hợp, là yếu tố không được giải thích đầy đủ về mặt kinh tế, vì vậy khó diễn giải cho thấu đáo. Tuy nhiên, cách tiếp cận theo hàm sản xuất vẫn là cách tiếp cận được sử dụng phổ biến và hữu ích trong phân tích của báo cáo này.

32 Một cách tiếp cận hoàn chỉnh hơn đối với sản lượng tiềm năng được trình bày trong nghiên cứu Sản lượng tiềm năng và ước tính chênh lệch sản lượng tiềm năng (Nguyễn Ngọc Anh, Nguyễn Đình Chúc, Nguyễn Tường Anh, 2011). 33 Các đặc tính của hàm sản xuất là: sản xuất tỷ lệ với việc sử dụng các yếu tố sản xuất, hệ số co giãn theo vốn và lao động là dương và có tổng bằng 1. Với hình thức của hàm sản xuất Cobb-‐Douglas, α cũng bằng tỷ trọng lao động trong tổng sản lượng, giả định rằng lương phản ánh sản phẩm cận biên của lao động. 34 Ở các quốc gia phát triển, tỉ lệ thất nghiệp tự nhiên được đưa ra bởi NAIRU.

43

Trong báo cáo này, tổng lực lượng lao động được sử dụng làm đại

diện cho lao động tiềm năng và áp dụng bộ lọc HP để có được mức tiềm năng35. Đối với vốn (K) và mức tiềm năng của nó (K*), thông thường không có những dữ liệu chính thức về vốn sản xuất vật chất, và được tổng hợp lại sử dụng một số số liệu thống kê liên quan, cùng với những thông tin có sẵn và những giả định được sử dụng phổ biến trong các nghiên cứu trước.

Chuỗi số liệu theo thời gian tương ứng được tính toán theo phương pháp quản lý hàng tồn kho liên tục. Tại Việt Nam, mặc dù không có số liệu về vốn, nhưng có số liệu về đầu tư (tích lũy vốn). Do vậy, chuỗi số liệu về vốn được xây dựng dựa trên những giả định sau: (i) vốn của năm đầu tỷ lệ với mức sản lượng (GDP) của năm đó, tức là K0 = !Y0 . Tham số ! chỉ tỉ lệ vốn – sản lượng36; (ii) vốn có thể xác định bằng phương pháp quản lý hàng tồn kho liên tục, tức là Kt = Kt!1 !"Kt!1 + It!1 , trong đó ! là tỉ lệ khấu hao và I là tổng đầu tư trong thời gian t-‐1.

Hình 26: Sản lượng tiềm năng

Thông thường, tỉ lệ khấu hao được giả định là 6% mỗi năm. Trong ước tính này, năm đầu tiên là năm 1986, với giả định rằng tỉ lệ vốn – sản lượng là 2. Tương tự như vậy, TFP và TFP tiềm năng (TFP*) cần được ước tính. Trong khuôn khổ phương pháp tiếp cận hạch toán tăng trưởng, tham số α sẽ được gán một giá trị nhất định. Đối với các quốc gia khác, tham số

35 Maliszewski (2010) cho rằng “Cách tiếp cận theo hàm sản xuất thông thường không thể áp dụng được do khan hiếm số liệu. Sử dụng mối quan hệ thực tế giữa sản lượng và tỉ lệ thất nghiệp (Quy luật Okun) là rất khó do tỉ lệ thất nghiệp tự nhiên là không quan sát được, và biến động theo thời gian”. 36 Giả định này theo mô hình của Harrod-‐Domar, cho rằng có 1 mối quan hệ ổn định giữa sản lượng và tư liệu sản xuất dựa trên cơ cấu của những công nghệ đang được sử dụng hiện nay.

44

này thường được giả định là 2/3.37 Trong phân tích này, thông tin từ bảng IO 2005 cho thấy giá trị của α là 0.642 (tỉ lệ lao động), cùng mức độ với 0,66. Do đó, chúng tôi đã giả định giá trị của α là 2/3 giống như các quốc gia khác. Một khi đã xác định được giá trị của α, chúng tôi có thể sử dụng bộ lọc HP để làm mượt hóa TFP để có được TFP* tiềm năng.

Với L*, K*, và TFP*, sản lượng tiềm năng của Việt Nam giai đoạn

1985–2010 được ước tính và thể hiện trong hình 27 Có thể thấy rằng sản lượng tiềm năng ước tính tương đương với GDP thực tế trong thời gian tiến hành nghiên cứu. Khoảng cách giữa GDP thực tế và GDP tiềm năng được trình bày trong hình 28 dưới đây. Theo phương pháp này, hầu hết chênh lệch sản lượng tích cực gần đây là vào giai đoạn 2005. Nếu ước tính chênh lệch sản lượng tiềm năng này được tin tưởng, mức lạm phát cao năm 2008 có nguồn gốc từ năm 2005. Biểu đồ cũng chỉ ra rằng 2 năm cuối (2009 và 2010), vì cuộc khủng hoảng tài chính mà mức sản lượng thực tế đã thấp hơn mức tiềm năng.

Hình 27: Chênh lệch sản lượng tiềm năng

Hình dưới đây biểu diễn mức tăng trưởng GDP thực tế so với mức tăng trưởng tiềm năng có được từ phương pháp tiếp cận hàm sản xuất. Theo chênh lệch sản lượng tìm ra ở trên, chúng tôi thấy rằng, ở một vài thời điểm, tốc độ tăng trưởng thực tế cao hơn tốc độ tăng trưởng tiềm năng. Theo phương pháp này, tốc độ tăng sản lượng tiềm năng trung bình ở mức 6,8% một năm, thấp hơn ước tính xu hướng tuyến tính (7,9%).38

37 Chẳng hạn như trong nghiên cứu của Ngân hàng Albania, thực hiện bởi Vasilika Kota năm 2007, đại lượng 1-‐α được giả định là 0,3 38 Theo tính toán của chúng tôi, tốc độ tăng trưởng tiềm năng theo phương pháp HP filter là 6,5%. (Nguyễn Ngọc Anh, Nguyễn Đình Chúc, Nguyễn Tường Anh, 2011. Estimation of Potential Output and Output Gap for Vietnam: An Elective Approach, a report to UNDP and the National Assembly)

-‐0.02 -‐0.015 -‐0.01 -‐0.005

0 0.005 0.01 0.015 0.02 0.025

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

Output Gap

45

Hình 28: Tốc độ tăng trưởng GDP tiềm năng và thực tế

Như vậy, theo ước tính tốc độ tăng trưởng của Việt nam có thể đạt đến 6,8% mà không ra những áp lực lạm phát và thất nghiệp. So sánh với mức này, hiện tại nền kinh tế chưa đạt mức tiềm năng của nó.

3. Diễn biến khu vực đối ngoại

Gia nhập WTO đã thay đổi hoàn toàn quan hệ đối ngoại của Việt Nam. Trong một thời gian dài, cán cân tài khoản vãng lai của Việt Nam luôn ở trạng thái thâm hụt, một hiện tượng kinh tế bình thường đối với một nước đang phát triển và đang dần nâng cao vị trí kinh tế trong nền kinh tế toàn cầu. Nhưng mức độ thâm hụt cán cân vãng lai trở nên trầm trọng trong 4 năm trở lại đây kể từ 2007, thời điểm Việt Nam gia nhập WTO. Mức thâm thâm hụt tài khoản vãng lai lớn được tài trợ bởi cán cân tài khoản vốn lại luôn thặng dư ở mức độ lớn với sự tài trợ mạnh mẽ từ luồng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài và luồng kiều hối. Cán cân tài khoản vốn đã tăng đột biến vào năm 2008 và tiếp tục tăng đến mức cao nhất trong 15 năm trở lại đây vào năm 2009, bù đắp cho thâm hụt thương mại. Chính vì những luồng vốn này, nguy cơ khủng hoảng cán cân thanh toán của Việt Nam đã được giảm nhẹ trong thời gian qua.

0

0.02

0.04

0.06

0.08

0.1

0.12

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

GDP growth rate Potential growth rate

46

Hình 29: Cán cân thanh toán của Việt Nam giai đoạn 1996-2010

Nguồn: CEIC

3.1. Cán cân thương mại 3.1.1. Xuất nhập khẩu

Thương mại quốc tế của Việt Nam trong giai đoạn 2000-‐2011 đã có

sự phát triển mạnh mẽ thể hiện ở tốc độ tăng trưởng xuất nhập khẩu đều cao, lần lượt là 18,79% và 18,98% trung bình cả giai đoạn. Tuy nhiên, với tốc độ tăng trưởng nhập khẩu cao hơn xuất khẩu, trong giai đoạn từ năm 2005-‐2010, cán cân thương mại của Việt Nam đã trở nên thâm hụt trầm trọng, từ đó khiến cho tài khoản vãng lai của Việt Nam cũng thâm hụt. Trong giai đoạn này, xuất nhập khẩu cũng chịu ảnh hưởng của cú sốc từ khủng hoảng kinh tế toàn cầu. Cả xuất khẩu và nhập khẩu đều giảm sút trong năm 2009. Cùng với sự hồi phục của kinh tế toàn cầu, tăng trưởng xuất nhập khẩu cũng đã phục hồi từ năm 2010. Và với nhiều biện pháp chính sách, kể từ năm 2009 đến nay, tốc độ tăng trưởng nhập khẩu của Việt Nam đã chậm lại so với tốc độ tăng trưởng xuất khẩu và cán cân thương mại đã có những chuyển biến tích cực cả về giá trị tương đối và giá trị tuyệt đối (xem Hình 30).

-‐20,000.00 -‐15,000.00 -‐10,000.00 -‐5,000.00

0.00 5,000.00 10,000.00 15,000.00 20,000.00

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Sai sót và lỗi

Cán cân tài khoản tài chính (bao gồm cả thay đổi dự trữ ngoại hối)

Cán cân vãng lai

47

Hình 30: Thương mại quốc tế của Việt Nam, 2000-‐2011

Nguồn: Tổng cục Thống kê

Xuất khẩu

Giá trị xuất khẩu của Việt Nam đã có giai đoạn tăng trưởng ấn tượng từ năm 2000 cho đến 2008 trước khi suy giảm cùng với biến động của kinh tế thế giới vào năm 2009. Tuy nhiên giá trị xuất khẩu hàng hóa và dịch vụ đã tăng trở lại vào năm 2010 và tiếp tục tăng với tốc độ cao hơn vào năm 2011 (33,3% so với 26,47% của năm 2010). Kim ngạch xuất khẩu năm 2011 ước đạt 96.257 triệu USD. Mặc dù vậy, xuất khẩu trong năm 2011 gia tăng mạnh chủ yếu do giá cả thế giới của các mặt hàng xuất khẩu chủ yếu của Việt Nam gia tăng.

Xét về các thị trường nhập khẩu hàng Việt Nam, hàng hóa xuất khẩu

của Việt Nam có mức tăng trưởng tại các thị trường chính đều cao hơn mức tăng trưởng nhập khẩu của các nước bạn hàng, trừ Indonesia, Singapore và Úc (Nguyễn Thành Trung, 2011). Điều này cho thấy hàng Việt Nam có khả năng cạnh tranh tốt hơn ở các thị trường truyền thống, và đã mở rộng tới thị trường mới. Đây vẫn là tín hiệu tốt từ lĩnh vực xuất khẩu.

Bên cạnh đó, cơ cấu thị trường xuất khẩu, như có thể thấy trong

Hình 31, đã có sự thay đổi mạnh mẽ. Trong khi tỷ trọng kim ngạch xuất khẩu sang các nước như Trung Quốc, EU và Hàn Quốc tăng thì tỷ trọng đó sang 5 nước bạn hàng chính khác bao gồm Mỹ, ASEAN, Nhật Bản, Ôx-‐trây-‐

-20.00%

-10.00%

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

-40.0

-20.0

0.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

120.0

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Ước

tính

201

0

Sơ bộ

2011

Tỷ

USD

Trị giá nhập khẩu Trị giá xuất khẩu

Cán cân thương mại hàng hóa Tốc độ tăng trưởng

Tốc độ tăng trưởng nhập khẩu

48

lia lại có xu hướng giảm. Điều này một phần được lý giải bởi tốc độ tăng trưởng nhập khẩu ở các thị trường có thị phần lớn năng động như Trung Quốc, Hàn Quốc, Hồng Kong là khá cao (Nguyễn Thành Trung, 2011). Trong bối cảnh kinh tế vẫn còn nhiều khó khăn trong năm 2012 tới ở các nền kinh tế như Mỹ và Nhật, tỷ trọng xuất khẩu của Việt Nam sang các thị trường này có thể còn tiếp tục suy giảm. Bên cạnh đó, có thể thấy sau một thời gian tập trung thương mại với một số đối tác chính, kể từ năm 2009 đến nay xuất khẩu của Việt Nam đã đa dạng hóa thị trường hơn. Tỷ trọng xuất khẩu sang các thị trường khác ngoài các thị trường chính39 đã tăng lên đánh kể.

Hình 31: Cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam giai đoạn 2000-‐2011


Xét về cơ cấu các nhóm hàng xuất khẩu, đã có sự chuyển biến rõ rệt

trong cơ cấu hàng xuất khẩu Việt Nam thể hiện ở tỷ trọng các mặt hàng chủ yếu của các nhóm trong tổng giá trị xuất khẩu năm 2011 so với số liệu của năm 2010. Tỷ trọng nhóm các mặt hàng nông sản xuất khẩu chủ yếu giảm mạnh từ 34,37% xuống còn 29,95%, tỷ trọng hàng công nghiệp chế biến cũng giảm nhẹ, trong khi đó, tỷ trọng hàng máy móc thiết bị tăng từ 13,2% lên 19,72%.

39 Được hiểu là những thị trường có kim ngạch xuất khẩu dưới 3% tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 (11

tháng)

Các nước khác Mỹ EU

ASEAN Nhật Bản CHND Trung Hoa

Hàn Quốc Ô-xtrây-li-a

49

Hình 32: Cơ cấu mặt hàng xuất khẩu của Việt Nam

Năm 2010

Năm 2011

Nguồn: Tổng cục Thống kê. Ghi chú: các nhóm hàng ở đây chỉ bao gồm giá trị xuất khẩu các mặt hàng chủ yếu thuộc nhóm đó.

Tuy nhiên có một điểm đáng lưu ý là đối với nhóm hàng nông sản

bao gồm nhiều mặt hàng có giá trị thương mại đang tăng trưởng thì Việt Nam lại mất thị phần như các mặt hàng cà phê, chè, gia vị (Nguyễn Thành Trung, 2011). Trong khi đó, các mặt hàng thuộc nhóm hàng thủ công nghiệp và công nghiệp chế biến, là những mặt hàng chịu sự tác động của diễn biến kinh tế bất lợi và có sự suy giảm toàn cầu, thì tỷ trọng trong tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam cũng như thị phần của Việt Nam trên thị trường thế giới lại gia tăng. Tuy nhiên, các mặt hàng này là hàng hóa thuộc phân đoạn giá thấp, dễ thay thế, có tính co giãn của cầu theo giá lớn trong khi giá cả trên thị trường quốc tế dao động mạnh, nên xuất khẩu không ổn định. Do vậy, mặc dù giá cả các mặt hàng trong năm 2011 đã hỗ trợ tương đối cho tổng kim ngạch xuất khẩu gia tăng nhưng theo nhiều dự báo điều đó khó có thể lặp lại trong năm 2012.

Bên cạnh đó, xét theo khía cạnh cung, việc gia tăng giá trị xuất khẩu

của Việt Nam cũng hết sức khó khăn do nhiều yếu tố. Mặt hàng xuất khẩu chính của Việt Nam là nguyên nhiên vật liệu và nông sản có nguồn cung khó tăng mạnh do bản chất của sản xuất nông nghiệp và do trữ lượng tài nguyên có hạn đang giảm dần. Mặt khác những mặt hàng này chủ yếu thuộc phân đoạn giá thấp nên khi cung hạn chế sẽ càng khó gia tăng giá trị xuất khẩu. Hàng công nghiệp của Việt Nam ngoài tính cạnh tranh về giá cả thì qua nhiều năm vẫn chưa khẳng định được thương hiệu, giá trị xuất khẩu chưa cao nên dù tăng về lượng cũng khó đẩy mạnh kim ngạch xuất

3.46% 5.96%

11.80%

29.95%

16.27%

15.67%

16.89%

Sắt thép và sản phẩm từ kim loại

Hóa chất, chất dẻo, cao su và các sản phẩm Nhiên liệu thô và khoáng sản

Hàng thủ công nghiệp và công nghiệp chế biến Hàng nông sản

Máy móc thiết bị

Hàng hóa khác

2.60% 6.35%

11.18%

34.37%

18.30%

13.21%

13.98%

50

khẩu (Nguyễn Thị Hà Trang, Nguyễn Ngọc Anh và Nguyễn Đình Chúc, 2011).

Nhập khẩu

Kể từ khi gia nhập WTO năm 2007, giá trị nhập khẩu của Việt Nam đã tăng mạnh mẽ. Chính sự tăng trưởng này đã dẫn đến tình trạng nhập siêu kéo dài và trở nên trầm trọng nhất vào cuối năm 2010. Thâm hụt thương mại năm 2010 lên tới hơn 12 tỷ USD. Mức thâm hụt thương mại lớn này là do cơ cấu nhập khẩu hàng hóa của Việt Nam chủ yếu bao gồm hàng tư liệu sản xuất trong khi sản xuất trong nước đối với các sản phẩm công nghiệp hỗ trợ lại kém phát triển, đặc biệt là các mặt hàng nguyên phụ liệu công nghiệp chế biến và máy móc (14,4%), thiết bị và linh kiện (24.8%) như có thể thấy trong Hình 33. Ngoài ra, chính sách thuế xuất nhập khẩu chưa đảm bảo được bảo hộ thực tế cho một số mặt hàng cùng với tính cạnh tranh kém về mặt chất lượng của hàng Việt Nam cũng là một trong số các yếu tố gia tăng nhập khẩu hàng tiêu dùng cuối cùng, góp phần khiến cho nhập siêu những năm qua tăng mạnh mẽ (Nguyễn Thị Hà Trang và những người khác, 2011).

Hình 33: Cơ cấu mặt hàng nhập khẩu của Việt Nam

Tuy nhiên, năm 2011 đã có nhiều biện pháp chính sách nhằm hạn

chế nhập khẩu được tiến hành từ sau Nghị quyết 11/NQ-‐CP ngày 24 tháng 2 năm 2011 của Chính phủ. Thuế nhập khẩu của một số mặt hàng tiêu dùng cuối cùng cũng đã được điều chỉnh tăng lên song vẫn nằm trong giới hạn cam kết với WTO. Song song với đó, trong năm qua chính sách thuế đối với một số mặt hàng trước đây được cho là không đảm bảo đươc bảo hộ thực tế trong nước cũng được điều chỉnh. Ngoài ra, các biện pháp phi thuế quan được WTO cho phép như tiêu chuẩn chất lượng hay các rào cản kĩ thuật đã được áp dụng thường xuyên hơn trong năm qua kể từ khi áp dụng lần đầu tiên ở Việt Nam vào năm 2009. Những biện pháp này được áp dụng

3.71% 4.46% 1.26%

12.16%

10.81%

14.40% 24.80%

4.97%

23.44%

Hàng nông sản

Phân bón, thuốc trừ sâu, thức ăn gia súc và nguyên liệu Xăng dầu và khí đốt

Hóa chất, chất dẻo và sản phẩm từ chất dẻo

Sắt thép kim loại và sản phẩm

Nguyên phụ liệu công nghiệp chế biến

Máy móc, phương tiện, thiết bị và linh kiện

Phương tiện vận tải và phụ tùng

51

bởi yêu cầu tiêu chuẩn hoặc thủ tục xuất nhập khẩu với các mặt hàng khác nhau như muối (Thông tư 68/2011/TT-‐BNNPTNT), dây cáp điện (Thông tư 4976/TCHQ-‐GSQL), chè (Thông tư 4962/TCHQ-‐GSQL), máy vi tính và vi tính xách tay (Thông tư 20/2011/TT-‐BTTTT), mô tô (Thông tư 43/2011/TT-‐BGTVT), và ô tô (Thông tư 20/2011/TT-‐BTC). Bên cạnh đó, với những thay đổi này, nhập khẩu của Việt Nam sau đó đã giảm tốc so với giai đoạn trước khủng hoảng kinh tế năm 2008, song do bản chất nằm ở cơ cấu kinh tế nên sự thay đổi diễn ra chậm. Tốc độ tăng trưởng nhập khẩu vẫn cao so với năm 2010. Tốc độ này năm 2011 ước khoảng 24,7% so với 21,26% năm 2010 và 28,6% năm 2008 và giá trị nhập khẩu năm 2011 theo ước đoán sơ bộ khoảng 105,774 tỷ USD.

Trong năm 2011, cơ cấu thị trường nhập khẩu không có gì thay đổi

đặc biệt so với năm 2010. T ỷ trọng nhập khẩu của Việt Nam từ khu vực EU, Nhật Bản, và Đài Loan tiếp tục giảm nhẹ và chỉ còn ở mức dưới 10%. Tỷ trọng nhập khẩu từ khu vực ASEAN sau một giai đoạn giảm kéo dài từ 2005 đến 2010 đã tăng trở lại vào năm 2011 xấp xỉ khoảng 20%. Trong khi đó, nhập khẩu từ Trung Quốc vẫn tiếp tục ở mức rất cao dù có giảm nhẹ xuống từ 23,6% xuống 22,92%. Bên cạnh đó tỷ trọng nhập khẩu của Việt Nam từ Hàn Quốc vẫn tiếp tục chiều hướng tăng kể từ năm 2007.

Hình 34: Cơ cấu bạn hàng nhập khẩu, 2001-‐2011

Lưu ý: Số liệu cho năm 2011 là số liệu cộng dồn từ tháng 1 đến tháng 11 Nguồn: Tổng cục Thống kê

Với cơ cấu thị trường và cơ cấu nhóm hàng xuất nhập khẩu như

trên, trong những năm qua, Việt Nam chủ yếu vẫn xuất siêu sang các nền kinh tế phát triển trong khi lại nhập siêu từ các nền kinh tế cùng khu vực ASEAN và Trung Quốc, và sự phân cực này ngày càng mạnh mẽ. Điều này đặt ra lo ngại liệu khi giá trị nhập siêu lớn, liệu các khoản nhập siêu từ các

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ASEAN EU CHND Trung Hoa

Hàn Quốc Nhật Bản Đài Loan

52

quốc gia đang phát triển có thực sự hiệu quả để hỗ trợ cho sản xuất trong nước bù đắp lại cho thâm hụt thương mại, trong khi công nghệ từ các nước này thường được coi là công nghệ loại ba, tốn kém thêm cho quá trình sử dụng và bảo dưỡng.

Về những thay đổi trong thời gian tới, theo cập nhật mới nhất về

biểu thuế xuất nhập khẩu năm 2012, sẽ có sự gia tăng thuế nhập khẩu của khoảng 156 dòng thuế vốn đang có mức thuế nhập khẩu áp dụng thấp hơn mức cam kết MFN. Tuy nhiên, trong năm tới cũng sẽ có sự cắt giảm các mức thuế nhập khẩu nhanh hơn với một số mặt hàng từ khu vực các nước ASEAN theo hiệp định ATIG. Đối với các hiệp định thương mại khác, trong thời gian tới AKFTA và ACFTA nhìn chung vẫn được áp dụng tương tự mức thuế MFN trong cam kết WTO cho đến năm 2016. Với những thay đổi chính sách này chỉ có thể dự đoán tỷ trọng nhập khẩu của Việt Nam từ khu vực ASEAN có thể tăng thêm trong khi khó có thể dự đoán tổng giá trị nhập khẩu của Việt Nam từ thế giới sẽ có thay đổi rõ rệt như thế nào. Tuy nhiên, với các phân tích ở trên thì nhìn chung nhập khẩu dù có thể giảm song không nhiều trong khi xuất khẩu cũng khó tăng được ấn tượng như năm 2011. Do vậy, nguy cơ nhập siêu theo như Phó thủ tướng Hoàng Trung Hải nhận định có thể lên tới 13 tỷ vào năm 2012 là không phải không tồn tại.

3.2.2. Kiều hối

Mặc dù thâm hụt thương mại lớn nhưng trong những năm qua luồng thâm hụt này vẫn được tài trợ bởi các khoản chuyển giao trong tài khoản vãng lai cùng với các luồng vốn trong tài khoản vốn và tài chính. Do đó, cán cân thanh toán của Việt Nam chưa gặp phải hiện tượng khủng hoảng do mất khả năng thanh toán. Trong năm 2010, dù thâm hụt thương mại là hơn 12 tỷ USD song Việt Nam lại nhận được luồng kiều hối lên tới 8 tỷ USD. Năm 2011, mặc dù thâm hụt thương mại là xấp xỉ 9,5 tỷ USD, nhưng với lượng kiều hối thu về cũng khoảng 9 tỷ USD, thâm hụt cán cân vãng lai của Việt Nam đã giảm mạnh. So với vốn FDI thực hiện là 11 tỷ USD và ODA giải ngân là 3,2 tỷ USD trong năm 2011 thì lượng ngoại tệ từ kiều hối này là rất lớn; trong khi đó, kiều hối lại là dòng tiền có tính ổn định cao hơn hẳn (theo Buch và Kuckulenz, 2004). Sự gia tăng trong kiều hối của Việt Nam trong thời gian gần đây được lý giải bởi các lý do chính như: sự phát triển của hệ thống thanh toán ngân hàng và lãi suất trong nước tương đối cao, cùng với số lượng người Việt và Việt kiều ở nước ngoài lên tới khoảng 4 triệu người đang sinh sống, làm việc, học tập tại 103 quốc gia và vùng lãnh thổ.

Mặc dù theo chiều hướng tích cực thì kiều hối bù đắp cho thâm hụt

thương mại và có tác động ổn định, giảm khả năng tháo lui tư bản ồ ạt của các dòng vốn nước ngoài (Bugamelli và Paternò, 2005). Theo một chiều hướng khác, dòng ngoại tệ này cũng có thể tác động tới cả việc điều hành

53

chính sách tiền tệ và kinh tế vĩ mô ở khi quy mô quá lớn. Bên cạnh đó, kiều hối còn làm thay đổi mối tương quan giữa lao động và sản lượng. Và khi xuất hiện suy giảm kinh tế, do kiều hối đóng vai trò như một phần “bảo hiểm” chống lại cú sốc thu nhập giảm, nó đồng thời khiến cung lao động không tăng lên như quá trình tự điều chỉnh. Do đó, chu kỳ kinh tế có thể diễn ra nghiêm trọng hơn và làm tăng rủi ro cả về sản lượng lẫn thị trường lao động (Sayan, 2006). Trong bối cảnh Việt Nam, ảnh hưởng dài hạn của kiều hối lên mặt cung của nền kinh tế có thể theo chiều hướng tiêu cực, và có thể lấn át những ảnh hưởng tích cực mang tính ngắn hạn từ phía cầu nếu kiều hối không được sử dụng cho các mục đích đầu tư (Nguyễn Đức Thành, 2008). Tăng trong kiều hối thu về cũng khiến cho tiêu dùng hàng hóa trong nước có thể tăng. Tuy nhiên, việc tăng chi tiêu này đồng thời có khuynh hướng dịch chuyển theo hướng làm tăng cầu hàng tiêu dùng nhập khẩu với trường hợp của Việt Nam.

3.2. Cán cân tài khoản vốn

3.2.1. Đầu tư trực tiếp nước ngoài Nếu như giai đoạn trước khủng hoảng, Việt Nam thu hút vốn đầu tư

nước ngoài rất mạnh mẽ40 thì sau khủng hoảng kinh tế, lượng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài dù phục hồi nhưng không còn dồi dào như trước. Vốn đăng kí vào Việt Nam năm 2011 giảm tới 26%, chỉ bằng 74% giá trị các khoản đăng kí của năm 2010. Tuy nhiên, giá trị vốn thực hiện được duy trì ở mức 11 tỷ USD như năm 2010 và có nhiều chuyển biến tích cực trong sử dụng nguồn vốn này. Nếu như vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài trong năm 2010 và trước đó gây ra lo ngại, do một tỷ trọng tương đối của nguồn vốn này đi vào khu vực bất động sản chứ không phải là khu vực sản xuất, thì sang năm 2011, tỷ trọng này đã giảm đi rõ rệt.41 Điều này một phần có thể là nhờ tác động của các biện pháp chính sách trong Nghị quyết 11 như đã đề cập.

Hơn nữa, trong năm 2011 xuất khẩu từ khu vực FDI đóng góp

21,28% trong tốc độ tăng trưởng 33% của giá trị xuất khẩu. Trong khi đó, nhập khẩu từ khu vực này tăng 12,7% trong 24% tăng thêm của tốc độ nhập khẩu. Như vậy, ngược lại với lo ngại FDI là một trong số những nhân tố gây ra nhập siêu ở Việt Nam cao trong năm trước,42 năm 2011 cho thấy những đóng góp tích cực của khu vực FDI vào thương mại quốc tế của Việt Nam.

40 Năm 2008 tổng vốn FDI đăng kí đạt trên 65 tỷ USD 41 Theo ước tính của Ngân hàng Quân đội (2011) thì tỷ trọng vốn FDI chảy vào bất động sản là 36,8% vào năm 2010, còn năm 2011 tỷ trọng này là 5,8% 42 Có thể xem thêm Nguyễn Thị Hà Trang và những người khác (2011)

54

Trong thời gian tới khi kinh tế thế giới còn nhiều khó khăn, thu hút vốn đầu tư FDI vào Việt Nam cũng khó có thể có được sự tăng trưởng ấn tượng như trước khủng hoảng kinh tế. Bên cạnh đó, với chỉ số năng lực cạnh tranh bị đánh giá thấp đi từ thứ 59 xuống thứ 65 trong Báo cáo Cạnh tranh toàn cầu 2011-‐2011, thu hút vốn FDI vào Việt Nam trong thời gian tới có thể còn gặp phải thách thức suy giảm tiếp theo đà của năm 2011.

3.2.2. Vốn đầu tư nước ngoài gián tiếp (FII)

Trái ngược với sự sụt giảm trong vốn đầu tư nước ngoài đăng kí, dù bối cảnh vĩ mô của Việt Nam năm 2011 còn nhiều phức tạp và thị trường chứng khoán liên tục giảm điểm, mức đầu tư gián tiếp nước ngoài vào thị trường Việt nam vẫn tăng lên. Theo NHNN, tính chung 7 tháng đầu năm 2011, vốn đầu gián tiếp vào Việt Nam ước đạt 700 tỷ USD, tăng nhẹ so với cùng kỳ năm 2010 và trong 9 tháng đầu năm 2011, ước đạt 1 tỷ USD, tăng nhẹ so với cùng kỳ năm 201043. Điều này có thể được lý giải do lãi suất đồng Việt Nam trong năm vừa qua tương đối cao. Nguồn vốn này cũng đã tạo thêm cung ngoại tệ và góp phần tạo thặng dư cán cân thanh toán trong năm vừa qua.

Tuy nhiên, nguồn vốn này cũng là nguồn vốn có mức độ nhạy cảm và

bất ổn về kinh tế liên quan đến các nhân tố nước ngoài lớn nhất bởi tính thanh khoản cao của thị trường và tính dễ dàng chuyển hướng của dòng vốn. Khi việc chuyển đổi và rút vốn đầu tư gián tiếp nói trên diễn ra theo kiểu “tháo chạy” đồng loạt trên phạm vi rộng và số lượng lớn, đổ vỡ và khủng hoảng đầu tư – tài chính – tiền tệ, lạm phát cao, thậm chí là khủng hoảng kinh tế đối với nước tiếp nhận đầu tư sẽ xảy ra. Đặc biệt trong bối cảnh hệ thống ngân hàng Việt Nam trong thời gian này có nguy cơ khủng hoảng cao và có mức độ sai lệch kép cả về cơ cấu đồng tiền và cơ cấu thời hạn,44 nguy cơ này cần được giám sát thận trọng.

3.2.3. Các khoản vốn vay

Bên cạnh các nguồn vốn đầu tư trực tiếp, gián tiếp và các khoản viện

trợ, thì nguồn tài chính đóng góp đáng kể cho cán cân thanh toán năm vừa qua là vay nợ nước ngoài của Việt Nam, bao gồm cả các khoản vay hỗ trợ chính thức và vay thương mại. Nợ nước ngoài của Việt Nam trong thời gian qua đã tăng đáng kể, điều này càng tạo áp lực cho việc huy động vốn nước ngoài của Việt Nam. Theo Bộ Tài chính (2011), tổng nợ của Chính phủ và nợ được Chính phủ VN bảo lãnh tính đến hết năm 2010 là hơn 32 tỉ USD, tăng đáng kể so với tổng nợ tính đến hết năm 2009 là 27,9 tỉ USD. Mức dư 43 lưu ý rằng 9 tháng đầu năm 2010, nếu không tính việc phát hành thành công 1 tỷ USD trái phiếu chính phủ trên thị trường quốc tế, vốn đầu tư gián tiếp vào Việt Nam đạt 940 triệu USD 44 Xem thêm phân tích ở phần sau của báo cáo

55

nợ này khiến cho nợ nước ngoài của Việt Nam trong năm 2010 tăng lên tới trên 42% GDP. Như vậy, một lượng lớn ngoại tệ45 thông qua luồng nợ nước ngoài đã bù đắp cho thâm hụt thương mại của Việt Nam những năm qua.

Tuy nhiên, vay nợ nước ngoài có tác dụng hai chiều. Nếu các khoản

vay này là vay thương mại trong ngắn hạn, hoặc các khoản vay đi vào các kênh tài sản hoặc đầu tư kém hiệu quả thì lại trở thành yếu tố gia tăng nhập khẩu. Điều này tạo nên vòng xoáy vay nợ cao hơn, tăng mức lãi suất đi vay, gây khó khăn hơn trong việc tìm nguồn tài trợ cho thâm hụt thương mại. Tính bền vững của cán cân thanh toán và sự ổn định của nền kinh tế sẽ bị đe dọa. Tỷ trọng các khoản vay khác nhau trong tổng dư nợ nước ngoài của Việt Nam cho đến thời điểm cuối năm 2009 là khoảng 75% là ODA và xấp xỉ 20% là vay thương mại, các khoản vay còn lại là vay với lãi suất ưu đãi. Trong các báo cáo nợ nước ngoài Bản tin số 6 và số 7 gần đây của Bộ Tài chính, con số về cơ cấu nợ nước ngoài của năm 2010 và 2011 vẫn chưa được công bố chính thức.

Nghĩa vụ trả nợ ngắn hạn của Việt Nam trong thời gian tới vẫn tiếp

tục tăng lên. Nếu như trả nợ trong năm 2011 chỉ khoảng 1,32 tỷ USD thì năm 2012, nghĩa vụ trả nợ của Việt Nam là khoảng 1,5 tỉ USD tính cả gốc lẫn lãi. Tỷ lệ dự trữ ngoại hối so với tổng dư nợ ngắn hạn trong năm 2009 chỉ còn 2,90 lần, giảm gần 100 lần so với năm 2008, và cho đến năm 2010 chỉ còn 1,87 lần. Tuy vậy, trong năm 2011 thặng dư cán cân thanh toán đã giúp cải thiện tình trạng dự trữ ngoại hối và tỷ lệ dự trữ ngoại hối trên tổng dư nợ ngắn hạn.

Xét về cơ cấu các đồng tiền của các khoản nợ, tính đến thời điểm

31/12/2010 các khoản nợ của Việt Nam chủ yếu là bằng Yên Nhật (bằng 38,83% tổng dư nợ và không thay đổi nhiều so với mức xấp xỉ 39% của năm 2009). Bên cạnh đó, tỷ trọng các khoản nợ bằng USD của Việt Nam cũng gia tăng đáng kể. Nếu như năm 2009 tỷ trọng các khoản nợ này chỉ 16,99% thì sang đến cuối năm 2010, tỷ trọng các khoản nợ này đã lên tới 22,16%. Như vậy, nếu có bất kì thay đổi trong tỷ giá vốn được neo chủ yếu vào USD thì cũng sẽ tạo áp lực rất lớn lên nợ công của Việt Nam. Điều này khiến cho điều hành chính sách tỷ giá khó có thể được linh hoạt vì phải xem xét đến cả khả năng trả nợ cho chính phủ và doanh nghiệp.

Như vậy, nhìn chung trong năm qua cán cân thanh toán của Việt

Nam đã có nhiều chuyển biến tích cực ở hầu hết các thành phần. Về mặt lý thuyết, khi cán cân thanh toán được cải thiện với lượng ngoại tệ dồi dào hơn thì tỷ giá sẽ được ổn định và áp lực mất giá đối với đồng tiền sẽ giảm.

45 Theo tính toán của Bộ Tài chính (2011), chỉ riêng từ khu vực chính phủ khoản vay ròng đã lên đến gần 1,18 tỷ USD cho 6 tháng cuối năm 2010. Mức vay ròng năm 2011 có thể ở mức tương đương năm 2010. Khoản vay ròng ở đây bằng tổng rút vốn trong kì trừ đi các khoản trả gốc và lãi trong kì.

56

Tuy nhiên, thực tế trong thời gian gần đây cho thấy áp lực tỷ giá của Việt Nam vẫn tương đối đáng kể. Theo WEF (2011), nếu như năm 2008 đến 2010, tỷ giá vẫn chỉ xếp thứ 10 rồi thứ 6 trong những trả lời về 5 vấn đề đáng lo ngại nhất đối với doanh nghiệp, thì đến năm 2011, vấn đề này đã nằm trong danh sách và ở vị trí thứ tư.

3.3. Tỷ giá và cán cân thanh toán 3.3.1. Biến động của tỷ giá hối đoái

Việc điều hành và biến động của tỷ giá hối đoái ở Việt Nam được thể

hiện trong Hình 38 dưới đây. Nhìn chung, điều hành tỷ giá của Việt Nam thời gian qua có thể tóm tắt như sau: phá giá mạnh khi nền kinh tế gặp phải khủng hoảng, áp lực từ thị trường lớn và mức tỷ giá chính thức và tỷ giá trên thị trường tự do sai biệt quá nhiều; và neo chặt tỷ giá mỗi khi kinh tế đi vào ổn định, khi mức tỷ giá chính thức và tỷ giá trên thị trường tự do gần sát (Vũ Quốc Huy và những người khác, 2011). Trong suốt giai đoạn từ 2001-‐2008, chính sách tỷ giá của Việt Nam khá cứng nhắc, và cho đến khi khủng hoảng tài chính xảy ra, chính sách tỷ giá mới có những điều chỉnh đánh dấu cho sự bắt đầu một giai đoạn điều chỉnh tỷ giá thường xuyên hơn.

Hình 35: Tỷ giá USD/VND, 2005-2011 (theo tháng)

Nguồn: NHNN

Năm 2008 dòng vốn quốc tế đổ vào Việt Nam tăng lên đột ngột là

nguyên nhân chính gây áp lực tăng giá lên đồng Việt Nam. Tuy nhiên, giai đoạn tăng giá này của Việt Nam khá ngắn. Lạm phát ở Việt Nam tăng cao trong những tháng đầu năm 2008, và từ giữa năm bất ổn vĩ mô cùng với khủng hoảng kinh tế thế giới đã khiến dòng vốn gián tiếp vào Việt Nam đảo

15000

16000

17000

18000

19000

20000

21000

22000

01/2

005

04/2

005

07/2

005

10/2

005

01/2

006

04/2

006

07/2

006

10/2

006

01/2

007

04/2

007

07/2

007

10/2

007

01/2

008

04/2

008

07/2

008

10/2

008

01/2

009

04/2

009

07/2

009

10/2

009

01/2

010

04/2

010

07/2

010

10/2

010

01/2

011

04/2

011

07/2

011

10/2

011

01/2

012

Tỷ giá điều hành Tỷ giá giao dịch trần Tỷ giá giao dịch sàn

57

chiều.46 Trong khi đó, thâm hụt thương mại tăng mạnh liên tục và kéo dài (trừ ba tháng đầu năm 2009) (Hình 39), nhu cầu nắm giữ vàng và ngoại tệ như những khoản dự trữ cũng tăng mạnh khi nền kinh tế nhiều bất ổn, do vậy nhu cầu ngoại tệ cho nhập khẩu vàng và hàng hóa đều tăng mạnh. Những yếu tố này cùng một lúc tác động khiến cho đồng Việt Nam chịu áp lực giảm giá khá lớn. Do đó, NHNN đã phải nới rộng biên độ tỷ giá liên tục từ mức 0,75% vào năm 2007 lên mức 5% vào tháng 3 năm 2009 sau 4 lần điều chỉnh. Sau đó phải tiếp tục phá giá 5,4 % vào tháng 11 năm 2009 và thu hẹp biên độ tỷ giá xuống 3%. Tuy vậy, phải nói rằng năm 2009 vẫn còn nhiều điều kiện tương đối thuận lợi cho Việt Nam khi lượng kiều hối đổ về tăng lên tới hơn 6 tỷ USD và lượng vốn gián tiếp rút ra cũng chỉ khoảng 71 triệu USD. Đồng thời, lượng lợi nhuận chuyển ra của nhà đầu tư nước ngoài cũng giảm chỉ còn 3 tỷ USD so với mức 4,4 tỷ USD năm 2008 (Vũ Quốc Huy và những người khác, 2011).

Hình 36: Thâm hụt thương mại theo tháng giai đoạn 2008-2011

(Đơn vị: Triệu USD)


Mặc dù mức điều chỉnh tỷ giá vào tháng 11 năm 2009 là khá lớn,

song áp lực phá giá tiền đồng vẫn lớn, mà chủ yếu là do áp lực tâm lý lo ngại tiền đồng mất giá nên găm giữ tài sản là vàng và ngoại tệ. Điều này thể hiện ở quy mô của mục lỗi và sai sót trong cán cân thanh toán năm 2009 tăng đột biến lên tới hơn 9 tỷ USD so với mức hơn 1 tỷ USD của năm 2008

46 Ước tính của Bộ Kế hoạch và Đầu tư cho thấy, vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài ròng rút khỏi Việt Nam trong năm 2008 là 578 triệu USD

-4000 -3500 -3000 -2500 -2000 -1500 -1000 -500

0 500

1000 1500

Thán

g 1/

2008

Thán

g 4

Thán

g 7

Thán

g 10

Thán

g 1/

2009

Thán

g 4

Thán

g 7

Thán

g 10

Thán

g 1/

2010

Thán

g 4

Thán

g 7

Thán

g 10

Thán

g 1/

201

1

Thán

g 4

Thán

g 7

Thán

g 10

58

(xem thêm Hình 29).47. Hơn nữa, Hình 36 cũng cho thấy thâm hụt thương mại vẫn tiếp tục cao trong hai tháng đầu năm 2010 so với cùng kì năm 2009. Do vậy, áp lực mất giá của đồng Việt Nam dù sau đợt điều chỉnh tỷ giá vào tháng 11 năm 2009 vẫn cao. Đến tháng 2 năm 2010, NHNN lại tiếp tục phá giá Việt Nam đồng, tỷ giá lần này lên mức 18.544 VND/USD. Đi kèm với phá giá tiền đồng là các biện pháp quản lý hành chính như đóng cửa sàn vàng, chấm dứt giao dịch vàng trên các tài khoản nước ngoài của các TCTD cũng như những điều chỉnh lãi suất trong bối cảnh lạm phát có dấu hiệu tăng cao. Sau những chính sách này, thị trường ngoại hối tạm thời ổn định cho đến giữa năm 2010 với những dấu hiệu tích cực của đầu tư trực tiếp, đầu tư gián tiếp và kiều hối. Trong điều kiện thuận lợi đó, NHNN đã có sự điều chỉnh chủ động khi tỷ giá vẫn tương đối ổn định vào tháng 8/2010.

Mặc dù vậy, áp lực tỷ giá lại quay trở lại khi lạm phát, áp lực trả nợ

ngoại tệ của doanh nghiệp, hoạt động đầu cơ tỷ giá của người dân, và thâm hụt thương mại lại gia tăng vào cuối năm 2010. Với mức ngoại tệ mỏng bởi đã neo giữ tỷ giá khá lâu, đến tháng 2 năm 2011, một lần nữa NHNN lại phải thực hiện phá giá mạnh tới 9,3%, đẩy mức tỷ giá lên 20.693 VND/USD và cam kết mức tỷ giá cho đến cuối năm sẽ không tăng thêm quá 1%. Đi kèm với việc phá giá này, trong năm 2011, chính sách lãi suất duy trì mức chênh lệch ngoại tệ và nội tệ cũng như quản lý ngoại hối được thực hiện chặt chẽ hơn đã huy động được một lượng lớn ngoại tệ trong dân cư vào hệ thống ngân hàng. Tỷ giá trong năm 2011 có diễn biến tương tự năm 2010, ổn định cho đến thời điểm cuối năm, khi các áp lực tăng lên, đặc biệt là cả áp lực trả nợ ngoại tệ của hệ thống ngân hàng.48 Và với mức lạm phát được giảm tốc sau nghị quyết 11, dự trữ ngoại hối đã được cải thiện, cùng với những thay đổi khả quan hơn về kiều hối, vốn đầu tư trực tiếp và vốn đầu tư gián tiếp, thâm hụt thương mại, tỷ giá đã được duy trì tăng dưới 1% theo đúng cam kết. Điều này đã củng cố tương đối tốt niềm tin của người dân vào NHNN.

3.3.2. Tác động của tỷ giá

Với những thay đổi như trên, tỷ giá hối đoái đã quay trở lại tác động

trực tiếp tới các yếu tố của cán cân thanh toán. Trước hết, có thể thấy tỷ giá hối đoái danh nghĩa đã có tác động trực tiếp đến nợ nước ngoài của Việt Nam. Tính trong 6 tháng cuối năm 2010, tỷ giá thay đổi đã làm cho tổng dư 47Mục lỗi và sai sót phản ánh những sai số trong thống kê và những giao dịch trong nước không được tiến hành trong hệ thống ngân hàng của nền kinh tế. Mặc dù dùng con số này để đo lường mức độ đô la hóa hoặc găm giữ ngoại tệ là không hoàn toàn chính xác do thực tế vẫn có thể xảy ra mức sai sót và lỗi nhỏ do những sơ suất trong quá trình thống kê. Tuy nhiên một mức sai sót và lỗi lên tới hơn 9 tỷ USD so với giá trị tương đối thấp của những năm trước (chỉ trên dưới 1 tỷ USD) thì không đơn giản là từ sơ suất mà phải đặt ra nghi vấn về lượng găm giữ ngoại tệ của người dân và doanh nghiệp. 48 Chi tiết xin xem thêm phần về diễn biến của khu vực tiền tệ trong báo cáo

59

nợ nước ngoài của chính phủ tăng thêm 3%,49 và dù chưa có con số chính thức dư nợ của năm 2011 nhưng với mức phá giá mạnh tới 9,3% vào tháng 2 cộng thêm mức mất giá khoảng gần 1% kể từ đó cho đến hết năm, dư nợ nước ngoài của không chỉ khu vực chính phủ mà cả các khoản nợ do chính phủ bảo lãnh chắc hẳn đến thời điểm này có thể còn tăng nhiều hơn mức 3% của 2010.

Hình 37: Tỷ giá thực và tỷ giá danh nghĩa VND/USD theo quý 2000-2011

(quý I năm 2000 là kỳ gốc)

Nguồn: Vũ Quốc Huy và những người khác (2011)

Trong khi đó, xét về tác động của tỷ giá lên xuất nhập khẩu lại cần

xem xét đến mức tỷ giá thực bởi tương quan sức mua của đồng Việt Nam và đồng ngoại tệ cần xét đến lạm phát. Với những thay đổi trong tỷ giá danh nghĩa như trên và mức lạm phát trong những năm qua, Vũ Quốc Huy và cộng sự (2011) đã ước lượng tỷ giá hối đoái có hiệu lực danh nghĩa (NEER) và tỷ giá hối đoái thực có hiệu lực của Việt Nam như có thể thấy trong Hình 37. Trong khi mức tỷ giá danh nghĩa tăng liên tục thì tỷ giá thực từ năm 2004 trở lại đây lại giảm. Nguyên nhân do lạm phát của Việt Nam trong thời gian qua cao hơn mức tăng của tỷ giá danh nghĩa. Như vậy xét trên tỷ giá thực thì đồng Việt Nam trong thời gian qua đã lên giá thay vì mất giá. Và theo nghĩa đó thì lẽ ra mức thay đổi về tỷ giá như những năm qua đã tác động tiêu cực tới tính cạnh tranh và tác động tiêu cực tới xuất khẩu của Việt Nam.

49 Tính toán theo số liệu từ Bộ Tài chính (2011)

60

Khi phân tách tỷ giá thực thành hai yếu tố tỷ giá danh nghĩa và lạm

phát thì tỷ giá có tác động tích cực tới 90% hàng xuất khẩu ở một số thị trường chính do hiệu ứng “ảo giác về tỷ giá”50. Như vậy có thể nói những điều chỉnh trong tỷ giá danh nghĩa kể từ 2008 trở lại đây có tác động tích cực tới xuất khẩu của Việt Nam tùy thuộc vào thị trường và mặt hàng, tuy nhiên điều này không hàm ý tỷ giá danh nghĩa tăng có tác động tích cực tới cán cân thương mại vì còn cả yếu tố nhập khẩu và phải tính đến cơ cấu xuất nhập khẩu đảm bảo thỏa mãn điều kiện Marshall Leaner. Trong khi đó, theo nghiên cứu thực nghiệm gần đây của Nguyễn Tú Anh và cộng sự (2011), tỷ giá hối đoái dường như không có tác động lên cán cân thương mại của Việt Nam một cách trực tiếp mà thông qua sự gia tăng trong sản xuất từ đó tăng cung hàng xuất khẩu, cải thiện cán cân thương mại. Như vậy việc điều hành tỷ giá trong thời gian tới nên tập trung vào mục tiêu ổn định vĩ mô thay vì mục tiêu thúc đẩy thương mại quốc tế.

4. Tình hình khu vực tiền tệ Trong những năm qua, khu vực tiền tệ trong nền kinh tế Việt Nam đã phát triển mạnh mẽ (xem Bảng 12). Tỷ lệ cung tiền/GDP và tỷ lệ tiền gửi/GDP đều tăng mạnh trong những năm trở lại đây.51 Trong khi đó, tỷ lệ tiền trong lưu thông trên tổng lượng tiền gửi giảm từ mức 28% năm 2006 xuống xấp xỉ 17,5% năm 2010. Điều này cho thấy tác động của khu vực tiền tệ lên sản xuất đã lớn hơn và do vậy những điều hành chính sách của NHNN sẽ “nhạy” hơn khi tỷ trọng tiền gửi đã tăng lên đáng kể.

Cung tiền và tín dụng cho khu vực tư nhân so với GDP của Việt Nam

cũng ở vị trí tương đối cao so với các nước trong khu vực. Tỷ lệ tín dụng từ hệ thống ngân hàng trên GDP của nền kinh tế cũng tăng mạnh và đạt mức 123,01%, chỉ xếp sau Hongkong (167%) và Trung Quốc (145%) vào năm 2009. Những con số trên cho thấy khu vực tiền tệ của Việt Nam đã có thời kì mở rộng rất nhanh, đặc biệt là kể từ năm 2006.

50 “Ảo giác về tỷ giá” xảy ra khi nhà xuất khẩu vẫn tiếp tục xuất khẩu khi thu nhập thực tế bị giảm do tỷ giá thực giảm trong khi tỷ giá danh nghĩa tăng, tương tự như hiện tượng ‘ảo giác tiền tệ’ trên thị trường lao động khi người lao động tăng cung lao động khi tiền lương danh nghĩa tăng mặc dù tiền lương thực tế giảm. 51 Tính toán dựa trên số liệu trong IMF (2010) cho thấy tổng phương tiện thanh toán M2/GDP tăng từ mức 94% năm 2006 lên mức 133% năm 2010; tỷ lệ tiền gửi/GDP cũng tăng tương ứng từ 78% lên mức 109,8%

61

Bảng 12: Độ sâu tài chính của một số nước, 2010

M2 (%GDP) (1)

Tín dụng cho khu vực tư nhân (%GDP) (2)

Tỷ lệ tiền mặt trong lưu thông/tiền gửi

năm (%) (3) Trung Quốc 182,3 131,08 20,1 Hongkong 408,2 189,04 27,4 Hàn Quốc 141,59 100,84 8,9 Đài Loan 228 … 9,52 Indonesia 38,47 29,13 75,39 Malaysia 142,17 114,88 26,99 Philippines 47,83 29,58 55,16 Singapore 132,74 102,15 24,73 Thái Lan 116,56 116,67 … Việt Nam 140,8 124,97 17,47 Nguồn: (1) , (3) và (4): ADB (2011), Key Indicator 2011 database (2): World Bank (2011), World Development Indicator database

Tuy nhiên, vốn của nền kinh tế chủ yếu vẫn phụ thuộc vào hệ thống

ngân hàng. Điều này thể hiện ở sự chênh lệch lớn giữa tỷ lệ tín dụng từ ngân hàng/GDP hơn 123% trong khi tỷ lệ vốn hóa thị trường chứng khoán/GDP năm 2010 chỉ xấp xỉ 35%52. Như vậy, có thể thấy hệ thống ngân hàng Việt Nam đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong khu vực tiền tệ so với các nền kinh tế trong khu vực. Để có thể thấy rõ hơn những thay đổi của khu vực tiền tệ trong nền kinh tế, có thể xét đến các hạng mục chính của khu vực này bao gồm tăng trưởng tổng phương tiện thanh toán, tăng trưởng tín dụng nội địa và thay đổi trong tài sản nước ngoài ròng của toàn hệ thống trong mối liên hệ với một số biến số vĩ mô chính như lạm phát, tăng trưởng, lãi suất và tỷ giá.

4.1. Tăng trưởng tín dụng, tổng phương tiện thanh toán và lạm phát Theo nghiên cứu của IMF (2006), kể từ năm 2002, mối quan hệ giữa

tốc độ tăng trưởng cung tiền và lạm phát ở Việt Nam ngày càng rõ rệt. Nếu như trong giai đoạn trước năm 2000, tốc độ tăng trưởng tiết kiệm và cầu tiền tăng tương ứng nên tiền tệ không thực sự là yếu tố chính gây ra lạm phát thì kể từ năm 2002, tổng cung cho thấy mối quan hệ cùng chiều với độ trễ khoảng 12 tháng với tỷ lệ lạm phát ở Việt Nam. Bên cạnh đó, nghiên cứu của Nguyễn Phi Lân (2011) cũng chỉ ra rằng chênh lệch cung tiền và cầu tiền thực tế là nguyên nhân chính gây lạm phát ở Việt Nam. Xét riêng giai đoạn từ 2006 đến nay, tăng trưởng tín dụng và cung tiền thể hiện mối tương quan cùng chiều lớn với lạm phát với độ trễ khoảng từ 5 đến 12

52 Tính toán dựa trên số liệu từ EconomyWatch <http://www.economywatch.com/ /economic-‐statistics/Vietnam/Stock_Market_Capitalization/>

62

tháng53 (xem Hình 38). Tăng trưởng cung tiền trong giai đoạn này đi kèm với lượng tín dụng toàn nền kinh tế tăng mạnh. Do bản chất nền kinh tế tăng trưởng chủ yếu dựa trên vốn đầu tư, tăng trưởng tín dụng trong những năm qua là một trong số những yếu tố được thúc đẩy mạnh nhằm đạt được mục tiêu tăng trưởng.

Hình 38: Tốc độ tăng cung tiền, tín dụng và lạm phát của Việt Nam, 2006-

2011

Nguồn: CEIC

Tốc độ tăng trưởng cung tiền từ năm 2006 luôn trên 30%, đặc biệt

là từ giữa năm 2007 cho đến nửa đầu năm 2008; tốc độ tăng trưởng tín dụng những tháng đầu năm 2008 cũng lên tới trên 50%. Tăng trưởng tín dụng cao và cung tiền gia tăng mạnh trong giai đoạn này chủ yếu được giải thích bởi tác động của dòng vốn quốc tế và những phản ứng chính sách tiền tệ của Ngân hàng Nhà nước (NHNN) sau khi gia nhập WTO. Với chế độ tỷ giá hối đoái thiên về cố định, khi dòng vốn quốc tế đổ vào ồ ạt trong năm 2007, NHNN phải dùng các biện pháp can thiệp bỏ tiền đồng ra mua USD nhằm đảm bảo duy trì mức tỷ giá mong muốn. Mặc dù sau đó có thực hiện các biện pháp trung hòa để rút bớt lượng tiền đồng song những biện pháp này của NHNN được cho là chưa kịp thời và đủ mạnh nên vẫn khiến tổng phương tiên thanh toán tăng lệ đáng kể, hệ lụy là lạm phát năm 2008 tăng mạnh, chỉ số giá tiêu dùng xấp xỉ 30% vào giữa năm. Trước tình hình đó, 53 Theo nghiên cứu của IMF năm 2006, độ trễ giữa tốc độ tăng trưởng tín dụng và lạm phát là 12 tháng, tuy nhiên với điều kiện các yếu tố như kỳ vọng lạm phát, các yếu tố cơ cấu của khu vực tiền tệ thay đổi cũng có thể tác động khiến cho độ trễ này thay đổi.

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

0

10

20

30

40

50

60

70

1/2

006

4/2

006

7/2

006

10/

2006

1

/200

7 4

/200

7 7

/200

7 1

0/20

07

1/2

008

4/2

008

7/2

008

10/

2008

1

/200

9 4

/200

9 7

/200

9 1

0/20

09

1/2

010

4/2

010

7/2

010

10/

2010

1

/201

1 4

/201

1 7

/201

1

Nghìn tỷ đồng

%

Cung tiền rộng M2 (Nghìn tỷ đồng)

Tốc độ tăng trưởng cung tiền rộng M2 (%)

Tốc độ gia tăng chỉ số giá tiêu dùng hàng tháng (%)

Tốc độ tăng trưởng tín dụng (%)

63

Chính phủ đã thực hiện đồng thời thắt chặt tài khóa thông qua cắt giảm đầu tư công và thắt chặt tiền tệ thông qua việc tăng lãi suất cơ bản lên tới mức 14% vào tháng 6 năm 2008.

Năm 2009, do tác dụng của chính sách tiền tệ thắt chặt cùng với tác

động từ cuộc khủng hoảng tài chính Mỹ, lạm phát của Việt Nam đã sụt giảm đáng kể, chỉ số giá tiêu dùng cho đến cuối năm giảm xuống dưới mức 5%. Sau đó, chính sách tiền tệ của Việt Nam được điều chỉnh nới lỏng nhằm thúc đẩy tăng trưởng và hạn chế tác động tiêu cực từ cuộc khủng hoảng kinh tế, các mức lãi suất cơ bản, lãi suất tái chiết khấu và tái cấp vốn được điều chỉnh đồng loạt giảm, đồng thời chính sách tiền tệ nới lỏng lúc này được kết hợp với tài khóa trong các gói hỗ trợ lãi suất trong cả ngắn hạn và sau đó là dài hạn. Do vậy, tốc độ tăng trưởng tín dụng cùng với tốc độ tăng trưởng tổng phương tiện thanh toán M2 trong năm 2009 tăng cao trở lại. Tăng trưởng tín dụng tháng 11/2009 lên tới mức 52,7%, trong khi tăng trưởng cung tiền cũng đạt mức cao nhất trong năm ở 37% vào tháng 9/2009. Tăng trưởng tín dụng giữ cho đầu tư ở mức cao đã đảm bảo cho tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam trong năm 2009 vẫn là một điểm sáng trong khu vực.

Tuy nhiên, hiệu quả đầu tư trong nền kinh tế chưa cao khiến cho tốc

độ tăng trưởng tín dụng trong khu vực tiền tệ không được đi kèm bởi một mức tăng trưởng tương ứng trong khu vực sản xuất. Nguyên nhân chính của thực trạng này là hiệu quả sử dụng đồng vốn yếu kém của Việt Nam. Tính toán của Bùi Trinh (2011) cho thấy, chỉ số ICOR ở tất cả các khu vực tính theo cả hai chỉ tiêu về vốn đầu tư và tính toán từ tích lũy tài sản đều tăng mạnh. Nếu tính toán ICOR từ vốn đầu tư, trong giai đoạn 2000-‐2005, Việt Nam phải bỏ 4,89 đồng vốn để thu về được 1 đồng GDP thì đến giai đoạn 2006-‐2010, để tạo thêm cùng một đơn vị GDP thì phải mất 7,43 đồng vốn.

Mặt khác, nếu so sánh con số thực tế đi vào khu vực sản xuất thì

chênh lệch về hiệu quả sử dụng vốn của Việt Nam đối với các nền kinh tế trong khu vực dù chưa tốt song không quá cao như có thể thấy trong. Như vậy một trong số những vướng mắc của Việt Nam là phải đưa được dòng vốn đi thực vào khu vực sản xuất mới có thể tăng được hiệu quả đầu tư của nền kinh tế. Hơn nữa, số liệu trong Bảng 13 còn cho thấy hiệu quả đầu tư của Việt Nam giai đoạn 2005-‐2008 thậm chí còn tăng nhẹ so với giai đoạn 2001-‐204, như vậy có thể xem hiệu quả đầu tư yếu kém của nền kinh tế chủ yếu từ những khoản đầu tư kể từ 2008 trở lại đây, có thể một phần bởi khi nền kinh tế nhận những khoản đầu tư từ chính sách kích cầu thông qua những dự án đầu tư công kém hiệu quả, giá trị gia tăng từ lượng vốn bỏ ra trong hai năm 2009 và 2010 quá thấp khiến cho hệ số ICOR cả giai đoạn 2006-‐2010 vẫn tăng so với 2000-‐2005.

64

Bảng 13: Hệ số ICOR của một số nước, 1993-2008 Giai đoạn Cambodia Indonesia Malaysia Philipines Singapore Thailand Vietnam

1993-‐1996 2,07 4,04 5,18 5,62 3,64 5,61 2,99

1997-‐2000 2,14 -‐25,30 9,84 7,07 5,75 -‐26,19 4,72

2001-‐2004 2,42 4,74 5,18 4,79 7,03 4,10 4,69

2005-‐2008 1,97 4,07 4,32 3,32 4,43 5,50 4,64

Nguồn: Fukunari và Soji (2009) Lưu ý: Tính toán dựa trên số liệu tài khoản quốc gia của từng nước theo phương pháp tính lũy kế Số liệu cho các nước: Cambodia từ 1994-‐2006, Indonesia từ 1994, Việt Nam từ 2007

Bên cạnh đó, Hình 39 cũng cho thấy, ngoại trừ năm 2006, kể từ năm 2000 cho đến 2010, tín dụng tăng cao nhưng khoảng cách giữa tăng trưởng tín dụng và tăng trưởng đầu tư cũng đồng thời giãn ra khiến cho tỷ lệ đầu tư trên tín dụng giảm đi đáng kể. Tỷ lệ đầu tư so với tín dụng giảm từ mức trên 90% năm 2000 xuống xấp xỉ 30% vào năm 2010. Sự thay đổi này cho thấy rõ hơn khả năng tín dụng của nền kinh tế đã chuyển hướng cho các khu vực khác thay vì tập trung cho đầu tư đẩy mạnh sản xuất, có thể là tiêu dùng, hoặc các thị trường tài sản, cụ thể là thị trường bất động sản đã có một thời gian bùng nổ khi tín dụng tăng cao.

Hình 39: Tín dụng, đầu tư, và lãi suất, 1996-2010

Nguồn: CEIC

0% 20% 40% 60% 80% 100% 120% 140% 160% 180%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Tỷ lệ đầu tư/ tổng tín dụng trong nước (cột phải) Tăng trưởng đầu tư - tích lũy tài sản (cột trái) Tăng trưởng tín dụng trong nước (cột trái) Lãi suất trung bình năm (cột trái)

65

Hơn nữa, tín dụng trong nền kinh tế cũng không được phân bổ hiệu

quả giữa các khu vực. Tín dụng cho khu vực doanh nghiệp nhà nước chỉ giảm nhẹ và chiếm khoảng 30%-‐31% trong suốt giai đoạn kể từ năm 2006 cho đến 2010. Trong khi đó đóng góp của khu vực này vào tăng trưởng kinh tế khoảng 29,46%; 28,15% và 27,17% các năm từ 2006 đến 2008 và khoảng trong 27-‐29% năm 2009 (Nguyễn Quang A, 2011). Hiệu quả đầu tư của khu vực doanh nghiệp nhà nước nói riêng và khu vực kinh tế nhà nước nói chung thấp hơn nhiều so với khu vực kinh tế tư nhân. Khả năng tiếp cận nguồn vốn của khu vực kinh tế nhà nước và tư nhân cũng không bình đẳng. Trong khi các doanh nghiệp tư nhân không nhận được chính sách gì đặc biệt trong việc tiếp cận nguồn tín dụng thì các doanh nghiệp nhà nước lại có những cam kết vay vốn không cần thế chấp hoặc dễ dàng tiếp cận những khoản vay hỗ trợ với mức lãi suất thấp.

Theo Báo cáo cạnh tranh toàn cầu của Diễn đàn Kinh tế Thế giới,

cùng với lạm phát, vấn đề tiếp cận nguồn tài chính được cho là vấn đề khó khăn nổi cộm kể từ năm 2008 trở lại đây trong hoạt động kinh doanh ở Việt Nam.54 Hơn nữa, Việt Nam luôn nằm trong số các nước có số điểm rất thấp trong việc doanh nghiệp có thể tiếp cận nguồn vốn ngân hàng trong khoảng thời gian từ 2005-‐2010, đánh giá về Việt Nam hầu như luôn thấp hơn các nước khác trong khu vực, chỉ hơn Trung Quốc trong các năm từ 2005-‐2009, song đến năm 2010 và 2011, chỉ số này của Việt Nam giảm xuống gần như thấp nhất và chỉ cao hơn so với Hàn Quốc (Báo cáo cạnh tranh toàn cầu 2011). Có thể thấy khó khăn trong tiếp cận tín dụng cũng phản ánh rõ hơn thực trạng tín dụng dù tăng cao nhưng khó có thể đi vào khu vực sản xuất mà chủ yếu đi vào các thị trường tài sản khác.

Như vậy, chính sách tiền tệ mở rộng cùng tăng trưởng tín dụng

trong thời gian dài nhưng đầu tư lại kém hiệu quả cùng với dòng tín dụng chảy vào các thị trường tài sản đã khiến lạm phát gia tăng nhanh chóng trở lại, đặc biệt là cuối năm 2010, và tăng tốc rất mạnh vào những tháng đầu năm 2011. Tốc độ tăng trưởng tín dụng trong giai đoạn này có thể được coi là một chỉ số dẫn báo dự báo lạm phát của nền kinh tế. Mặc dù lạm phát do nhiều nguyên nhân khách quan mà nhiều quốc gia cùng gặp phải song có thể thấy nguyên nhân chủ quan từ chính sách trong nước của Việt Nam: trong khi lạm phát của các nước khác trong khu vực đều ở mức 1 chữ số thì dự đoán chỉ số giá tiêu dùng -‐ lạm phát cho Việt Nam năm 2011 mới nhất của IMF là mức 19,04%.55

54 Theo như điều tra trong báo cáo này, vấn đề tiếp cận vốn luôn nằm trong nhóm 5 yếu tố nổi bật nhất kể từ năm 2008 với chỉ số tăng đần lên, đặc biệt thành vấn đề nổi cộm nhất trong năm 2009 55 Lạm phát thực tế cho năm 2011 theo báo cáo của Tổng cục thống kê là 18,58%

66

Trước những bất ổn vĩ mô do lạm phát gây nên, đầu năm 2011, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết 11 nhằm ổn định vĩ mô, kiềm chế lạm phát và nhập siêu. Chính sách tiền tệ cho tới thời điểm này được kiên định theo mục tiêu thắt chặt thể hiện ở việc hạn chế tốc độ tăng trưởng tín dụng của toàn hệ thống ngân hàng ở mức dưới 12%, tốc độ tăng trưởng tổng phương tiện thanh toán dưới 16%. Các mức lãi suất chính sách đều được điều chỉnh tăng tương ứng, lãi suất cơ bản cho vay được điều chỉnh lên 9% kể từ tháng 11 năm 2010, lãi suất tái tái cấp vốn và lãi suất cho vay qua đêm được điều chỉnh lên 11% vào tháng 2 năm 2011, 12% vào tháng 3, 13% vào tháng 4, và 14% vào tháng 5, trong khi đó lãi suất tái chiết khấu cũng được điều chỉnh từ mức 7% lên 12% vào tháng 3 và 13% vào tháng 5. Đồng thời, tỷ lệ dự trữ bắt buộc đối với tiền gửi ngoại tệ cũng tăng 1% vào tháng 6/2011. Bên cạnh đó, để đảm bảo lãi suất phù hợp cho hoạt động sản xuất kinh doanh, NHNN cũng đặt ra mức lãi suất trần huy động tiền gửi trong nền kinh tế là 14%. Thực tế cho thấy kể từ tháng 9 năm 2011, các biện pháp thắt chặt tiền tệ đã phát huy tác dụng thể hiện ở chỉ số giá tiêu dùng đã giảm sau nhiều tháng tăng nhanh liên tiếp.

4.2. Thay đổi trong dự trữ tài sản ròng nước ngoài Xét đến mối quan hệ giữa cán cân thanh toán và khu vực tiền tệ của

nền kinh tế, 56 có thể thấy bất cứ thay đổi nào trong cán cân thanh toán gây ra sự thay đổi trong lượng tài sản nước ngoài ròng cũng góp phần làm thay đổi lượng cung tiền trong nền kinh tế.57 Một khi có thâm hụt thương mại, lượng thâm hụt này sẽ được bù đắp bởi một luồng vốn hoặc sự giảm sút trong tài sản nước ngoài. Nếu nền kinh tế có chế độ tỷ giá hối đoái thả nổi, sự thiếu hụt ngoại tệ cho hoạt động nhập khẩu sẽ dẫn tới hoặc cán cân tài khoản vốn có thêm nguồn bù đắp, hoặc có thể có những điều chỉnh trong tài sản nước ngoài ròng và những động thái này sẽ đi kèm với việc gia tăng tỷ giá. Tuy nhiên, trong chế độ tỷ giá hối đoái cố định, để có thể duy trì mức tỷ giá không thay đổi khi có sự sụt giảm cung ngoại tệ do thâm hụt thương mại tăng hoặc luồng vốn vào giảm, ngân hàng trung ương buộc phải can thiệp bán ngoại tệ ra. Lúc này lượng dự trữ tài sản nước ngoài ròng chắc chắn giảm. Từ đó, nếu không có các biện pháp trung hòa tương ứng gia tăng tài sản trong nước thì lượng cung tiền trong nền kinh tế sẽ sụt giảm.

56 Đẳng thức trong cân bằng tài khoản của khu vực tiền tệ là: M2= NFA +NDA Trong đó: M2 là cung tiền rộng; NFA là lượng tài sản nước ngoài ròng: NDA là tài sản trong nước ròng, bao gồm có tín dụng nội địa và các tài khoản khác. 57 Cụ thể hơn chủ yếu là lượng ngoại tệ trong các giao dịch vãng lai và hoạt động đầu tư trong nền kinh tế thay đổi dẫn tới cung tiền trong nền kinh tế cũng thay đổi theo

67

Hình 40: Khảo sát tiền tệ của Việt Nam, 2001 – 2011 (theo tháng)

Nguồn: CEIC

Đối với Việt Nam, trong giai đoạn trước tháng 9/2009, dự trữ ngoại hối hay tài sản ròng nước ngoài đều gia tăng khiến cung tiền trong nền kinh tế tăng lên đáng kể (Hình 41). Nhất là trong khoảng từ cuối năm 2006 cho đến đầu năm 2009, cung tiền trong nền kinh tế luôn được tài trợ bởi những luồng vốn nước ngoài đổ vào khi triển vọng kinh tế Việt Nam được đánh giá cao. Trong giai đoạn kể từ khủng hoảng kinh tế thế giới đến nay, lượng vốn đầu tư nước ngoài vào Việt Nam giảm mạnh. Đi kèm với đó, thâm hụt thương mại của Việt Nam trong năm 2008 và 2009 trở nên trầm trọng hơn. Thâm hụt thương mại chỉ giảm nhẹ trong năm 2010 và năm 2011 thâm hụt thương mại có khả quan hơn. Đồng Việt Nam trong giai đoạn này chịu sức ép mất giá rất lớn, và đến tháng 2/2011, NHNN đã phá giá mạnh đồng VND để có thể đảm bảo tỷ giá không quá căng thẳng, đồng thời hỗ trợ xuất khẩu. Sau quyết định phá giá đồng tiền, tỷ giá được duy trì khá ổn định, thâm hụt thương mại cũng giảm dần và cho đến giữa năm thì dự trữ ngoại hối của NHNN đã tăng nhờ vào thâm hụt thương mại giảm. Tuy nhiên, tổng tài sản nước ngoài ròng của toàn hệ thống ngân hàng vẫn giữ xu hướng giảm, chủ yếu do tài sản nước ngoài ròng của các ngân hàng thương mại vẫn âm kéo dài kể từ giữa năm 2010 đến nay. Như vậy, trong thời gian tới, nếu NHNN muốn huy động thêm dự trữ ngoại hối từ khu vực trong nước cũng có thể gặp khó khăn do lượng tài sản này đã sụt giảm mạnh trong thời gian qua chứ không còn dồi dào như giai đoạn trước năm 2010 hoặc những tháng đầu năm 2011 (Hình 41).

-‐40,000.00

-‐30,000.00

-‐20,000.00

-‐10,000.00

0.00

10,000.00

20,000.00

30,000.00

40,000.00

-‐4,000,000.00

-‐3,000,000.00

-‐2,000,000.00

-‐1,000,000.00

0.00

1,000,000.00

2,000,000.00

3,000,000.00

4,000,000.00

1/2001

6/2001

11/2001

4/2002

9/2002

2/2003

7/2003

12/2003

5/2004

10/2004

3/2005

8/2005

1/2006

6/2006

11/2006

4/2007

9/2007

2/2008

7/2008

12/2008

5/2009

10/2009

3/2010

8/2010

1/2011

Tài sản nước ngoài ròng (trục trái)

Cung tiền rộng M2 (trục trái)

Tín dụng nội địa (trục trái)

Thay đổi trong dự trữ ngoại hối của NHNN (trục phải)

68

Hình 41: Tài sản nước ngoài ròng trong hệ thống ngân hàng, 2001 – 2011

(theo tháng)

Nguồn: CEIC

Bên cạnh đó, nếu chỉ xét riêng lượng dự trữ ngoại hối của NHNN, dù

giá trị tuyệt đối tăng lên song tính tương ứng với thời gian để có thể duy trì nhập khẩu thì lượng ngoại hối này đã giảm đi đáng kể, cho đến cuối năm 2010 và dự đoán cho năm 2011 xuống mức thấp nhất cũng chỉ còn 1.4 tháng nhập khẩu, trong khi đó mức an toàn đối với nhiều quốc gia trên thế giới là dự trữ ngoại hối phải đảm bảo được 12 tuần nhập khẩu.

4.3. Hệ thống ngân hàng thương mại 4.3.1. Thực trạng hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam

Xét về những khó khăn trong hệ thống ngân hàng thương mại Việt

Nam trong thời gian gần đây, nổi cộm lên là bốn vấn đề chính đe dọa đến tính ổn định của toàn hệ thống, đó là: i) thanh khoản kém, ii) sai lệch kép ở cả cơ cấu thời hạn và cơ cấu đồng tiền; iii) tỷ lệ nợ xấu cao; và iv) hoạt động kém hiệu quả.

Thanh khoản kém

Một trong số những chỉ số phản ánh rủi ro thanh khoản là lượng vốn huy động được giảm trong khi chỉ số tín dụng trên tổng huy động lại tăng. Xét số liệu theo từng tháng, có thể thấy tỷ lệ tín dụng trên tổng số huy động

-‐500,000.00

0.00

500,000.00

1,000,000.00

1,500,000.00

2,000,000.00

2,500,000.00

3,000,000.00

3,500,000.00

-‐100,000.00

0.00

100,000.00

200,000.00

300,000.00

400,000.00

500,000.00

600,000.00

700,000.00

1/2001

7/2001

1/2002

7/2002

1/2003

7/2003

1/2004

7/2004

1/2005

7/2005

1/2006

7/2006

1/2007

7/2007

1/2008

7/2008

1/2009

7/2009

1/2010

7/2010

1/2011

Tài sản nước ngoài ròng trong NHNN

Tài sản nước ngoài ròng trong các NHTM

Tài sản nước ngoài ròng toàn hệ thống ngân hàng

Cung tiền rộng

69

tiền gửi trong những năm từ 2006 đến nay đã gia tăng mạnh mẽ (Hình 42). Xét đơn thuần về mặt tăng giảm, những con số này cho thấy tính rủi ro trong tín dụng của hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam đã tăng mạnh trong 3 năm trở lại đây, nhất là vào những tháng đầu năm 2011. Trong 4 tháng đầu năm, lượng tín dụng tăng 5.1% trong khi huy động vốn hầu như không tăng. Tổng phương tiện thanh toán cũng chỉ tăng lên mức 0.98%.58 Xét về mức độ, những con số này cho thấy tỷ lệ khá cao, 131%, và hàm chứa nhiều rủi ro trong hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam. Mặc dù trong thông tư 13 có hiệu lực từ tháng 10 năm 2010 đã có những quy định về tỷ lệ cấp tín dụng trên tổng huy động đối với các ngân hàng là 80%, đối với các tổ chức tín dụng khác là 85% song các tổ chức tín dụng đã không thực hiện được và cũng không có chế tài nào xử lý nghiêm minh các tổ chức này.

Hình 42: Tỷ lệ tín dụng trên tổng huy động giai đoạn 2001 – 2011

Nguồn: CEIC

Trong khi đó, so sánh với các nước khác trong khu vực thì tỷ lệ các khoản cho vay trên tổng huy động tiền gửi của Việt Nam hiện tại là cao nhất (xem Hình 43). Nếu như quy định về tỷ lệ an toàn tín dụng/tổng huy động như một chỉ số đảm bảo thanh khoản cho hệ thống ngân hàng ở nhiều nước được đặt ra là phải ở mức dưới 110% và các quốc gia đang cố gắng đưa tỷ lệ này về mức dưới 100% như ở Hàn Quốc hoặc Indonesia thì cho đến tháng 9/2011, trong thông tư 19 của NHNN, quy định về tỷ lệ an toàn của Việt Nam này lại được xóa bỏ. Năm 2009, Việt Nam là nước có tỷ lệ cho vay/huy động tiền gửi trong khu vực cao thứ hai, xấp xỉ Hàn Quốc, 58 http://dvt.vn/20110529124348585p69c72/kiem-‐soat-‐tin-‐dung-‐chat-‐hoa-‐long.htm

70%

80%

90%

100%

110%

120%

130%

140%

1/2001

6/2001

11/2001

4/2002

9/2002

2/2003

7/2003

12/2003

5/2004

10/2004

3/2005

8/2005

1/2006

6/2006

11/2006

4/2007

9/2007

2/2008

7/2008

12/2008

5/2009

10/2009

3/2010

8/2010

1/2011

tỷ lệ tín dụng/tổng huy động

70

và cho đến năm 2010 thì con số này tăng cao đột biến lên trên 131%, cách khá xa so với mức trung bình dưới 80% của các nước khác trong khu vực. Như vậy có thể dễ dàng nhận thấy hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam tiềm ẩn nhiều rủi ro hơn so với các quốc gia khác và dễ bị tổn thương hơn nếu như cùng chịu tác động các cú sốc kinh tế từ bên ngoài.

Hình 43: Tỷ lệ cho vay/huy động tiền gửi của hệ thống ngân hàng các

nước, 2009 - 2010

Nguồn: BMI (2011)

Khó khăn thanh khoản không chỉ được thể hiện qua con số về tỷ lệ

tín dụng trên tổng huy động vốn mà còn biểu hiện thông qua lãi suất trên thị trường liên ngân hàng. Thanh khoản kém trong hệ thống ngân hàng khiến các ngân hàng phải đi vay để tài trợ cho các khoản tín dụng, từ đó, cùng với chính sách tiền tệ được điều chỉnh theo hướng thắt chặt đã đẩy mặt bằng lãi suất của Việt Nam, cả lãi suất huy động và cho vay lên rất cao. Thực tế trong đầu năm 2011, nhiều ngân hàng đã dùng những biện pháp khuyến mại để lách trần lãi suất và đã có những cuộc chạy đua lãi suất hoặc phá vỡ những thỏa thuận về lãi suất huy động vốn.

0%

20%

40%

60%

80%

100%

120%

140%

2009 2010

71

Hình 44: Biến động các loại lãi suất trên thị trường liên ngân hàng

Nguồn: CEIC Ngoài ra, thanh khoản kém còn được thể hiện ở việc các mức lãi suất trong ngắn hạn cũng bị đẩy cao và thậm chí xấp xỉ mức lãi suất tiền gửi dài hạn. Thông thường mức lãi suất trong dài hạn (12 tháng trở lên) luôn cao hơn trong ngắn hạn (1 tháng, 3 tháng, 6 tháng). Tuy nhiên trên thị trường liên ngân hàng của Việt Nam những tháng đầu năm 2011 thì diễn biến các mức lãi suất này lại ngược lại. Mức lãi suất tiền gửi kỳ hạn 12 tháng khá sát và thậm chí có lúc thấp hơn mức lãi suất đối với kỳ hạn 3 tháng (Hình 44). Sai lệch kép

Sự gần nhau của các mức lãi suất này không chỉ phản ánh tính thanh

khoản kém của hệ thống ngân hàng mà còn hàm ẩn rủi ro sai lệch cơ cấu thời hạn. Khi các mức lãi suất gần bằng nhau trong điều kiện lạm phát cao ở Việt Nam hiện nay thì người gửi tiền sẽ có xu hướng chuyển sang các khoản gửi ngắn hạn để giảm rủi ro lãi suất. Khả năng huy động được tiền gửi dài hạn giảm đi đồng nghĩa với nguồn huy động ngắn hạn tài trợ cho các khoản tín dụng dài hạn sẽ tăng lên, từ đó đẩy rủi ro sai lệch cơ cấu thời hạn của ngân hàng lên cao, đặc biệt trong tình trạng của Việt Nam khi hệ thống ngân hang từ trước đến nay vốn đã có tỷ lệ tiền gửi ngắn hạn và không kỳ hạn sử dụng cho vay dài hạn cao (năm 2008, con số này ở mức 75% theo Lê Vân Anh (2008)). Ngoài ra, mức lãi suất quá cao cũng hàm ẩn

0

2

4

6

8

10

12

14

16

3/2

009

5/2

009

7/2

009

9/2

009

11/

2009

1/2

010

3/2

010

5/2

010

7/2

010

9/2

010

11/

2010

1/2

011

3/2

011

5/2

011

7/2

011

9/2

011

%

Lãi suất cho vay cơ bản

Tái cấp vốn

Lãi suất ngắn hạn kỳ hạn 3 tháng thị trường liên ngân hàng

Lãi suất qua đêm thị trường liên ngân hàng

Lãi suất kỳ hạn 12 tháng thị trường liên ngân hàng

72

rủi ro khi theo lý thuyết về phần bủ rủi ro, chỉ có những dự án có tính rủi ro cao mới có thể đem lại những mức lãi suất cao trong khi hạn chế đầu tư vào những dự án ít rủi ro nhưng chỉ có tỷ suất sinh lợi vừa phải. Do vậy, rủi ro vỡ nợ xuất phát từ mức lãi suất cao cũng tăng lên.

Bên cạnh sai lệch về cơ cấu thời hạn, hệ thống ngân hàng Việt Nam

cũng phải đối mặt với rủi ro sai lệch về cơ cấu đồng tiền. Với mức lãi suất nội tệ và ngoại tệ chênh lệch lớn, tín dụng ngoại tệ đã tăng trưởng nhanh hơn gấp nhiều lần so với tín dụng nội tệ. Tính đến tháng 6 năm 2011, tín dụng ngoại tệ trong hệ thống ngân hàng đã tăng 22,21% trong khi tín dụng nội tệ chỉ tăng 2,72% so với cuối năm 2010.59 Tín dụng ngoại tệ tăng lên trong khi rủi ro mất giá nội tệ cũng tăng khi thâm hụt thương mại vẫn tương đối cao đi kèm với đầu tư nước ngoài sụt giảm. Bên cạnh đó, tài sản nước ngoài ròng trong hệ thống ngân hàng thương mại cũng phản ánh rủi ro của khu vực này. Như đã phân tích, lượng tài sản nước ngoài ròng trong các ngân hàng thương mại trong thời gian gần đây là âm, điều này không phải do sụt giảm tài sản nước ngoài mà chủ yếu do gia tăng mạnh mẽ trong trách nhiệm nợ nước ngoài của các ngân hàng như có thể thấy trong Hình 45. Tài sản ròng nước ngoài âm càng phản ánh rõ hơn sự sai lệch cơ cấu đồng tiền trong hệ thống ngân hàng khi sử dụng nguồn đi vay từ nước ngoài để tài trợ cho các khoản tín dụng trong nước.

Hình 45: Trách nhiệm nợ nước ngoài của các ngân hàng thương mại, 2001- 2011 (theo tháng)

Nguồn: CEIC

59 http://nganhangonline.com/hoat-‐dong-‐ngan-‐hang-‐6-‐thang-‐dau-‐nam-‐2011-‐35055.html truy cập ngày 24 tháng 11 năm 2011

0.00

50,000.00

100,000.00

150,000.00

200,000.00

250,000.00

1/2001

7/2001

1/2002

7/2002

1/2003

7/2003

1/2004

7/2004

1/2005

7/2005

1/2006

7/2006

1/2007

7/2007

1/2008

7/2008

1/2009

7/2009

1/2010

7/2010

1/2011

73

Nợ xấu Một trong số những rủi ro đe dọa sự ổn định của hệ thống ngân hàng

nữa là nợ xấu. Trong những năm qua, tỷ lệ nợ xấu trong hệ thống ngân hàng Việt Nam đã tăng lên đáng kể. Theo tiêu chuẩn kế toán Việt Nam, tỷ lệ nợ xấu của toàn hệ thống ngân hàng thương mại tính đến tháng 6/2011 khoảng 3%. Tuy nhiên, theo Fitch Ratings, tỷ lệ này theo chuẩn mực kế toán quốc tế về phân loại các loại nợ xấu, con số này lên tới 13%. Trong vòng hai tháng, đến tháng 8 năm 2011 tỷ lệ này đã tăng lên tới 3.21% và theo đại diện từ NHNN, con số này có thể còn tăng lên tới 5% vào cuối năm (Vietcombank, 2011), điều này đưa ra nghi ngại liệu tỷ lệ nợ xấu theo chuẩn mực kế toán quốc tế hiện tại đã lên tới mức nào? Hơn nữa, trong bối cảnh kinh tế với lạm phát cao phải thực hiện chính sách tiền tệ và tài khóa thắt chặt khiến nhiều doanh nghiệp hạn chế sản xuất và thậm chí phá sản cũng gây tác động tiêu cực lên nợ xấu của hệ thống ngân hang. Rủi ro vỡ nợ của doanh nghiệp bị đẩy lên cao khiến cho nợ xấu có thể tăng nhanh và cao nhiều hơn nữa trong thời gian tới.

Hình 46: Tỷ lệ nợ xấu trong hệ thống ngân hàng Việt Nam

Nguồn: FitchRatings (2011) Ghi chú: IFRS: chuẩn mực kế toán quốc tế VAS: chuẩn mực kế toán Việt Nam Khả năng cạnh tranh của hệ thống

Bên cạnh đó, khả năng cạnh tranh của các ngân hàng Việt Nam chưa

cao với số lượng ngân hàng tương đối lớn trong một thị trường nhỏ song quy mô các ngân hàng này lại không đáng kể. Theo một thống kê gần đây, Hàn Quốc, nền kinh tế lớn thứ 12 thế giới chỉ có khoảng 20 ngân hàng. Thái Lan, nền kinh tế lân cận với quy mô lớn hơn Việt Nam, cũng có không quá 20 ngân hàng. Trong khi đó, Việt Nam có khoảng 80 ngân hàng.60 Tuy

60 http://vietstock.vn/ChannelID/757/Tin-‐tuc/198645-‐he-‐thong-‐ngan-‐hang-‐viet-‐nam-‐vua-‐thua-‐vua-‐thieunbsp.aspx)

74

nhiên, vốn điều lệ của các ngân hàng thương mại Việt Nam tương đối thấp. Theo quy định tại thông tư 13, cho đến cuối năm 2010, các ngân hàng phải đảm bảo lượng vốn điều lệ là 3.000 tỷ đồng, song cho đến thời điểm cuối năm 2010, có tới 10 ngân hàng thương mại cổ phần chỉ đạt mức vốn điều lệ từ 1.500 đến 2.800 tỷ đồng nên quy định về thời hạn thực hiện vốn điều lệ tối thiểu được dời sang cuối năm 2011. Mặc dù vậy, cho đến thời điểm tháng 8/2011, vẫn còn một số ngân hàng chưa đạt được mức vốn này và dù vốn điều lệ ở nhiều ngân hàng đã đạt được mức quy định trong thông tư 13 nhưng vẫn thấp hơn nhiều nước trong khu vực. Điều này khiến cho hệ thống ngân hàng Việt Nam khó phát huy được lợi thế kinh tế theo quy mô.

Không chỉ có vốn điều lệ thấp, hệ số vốn an toàn tối thiểu của các

ngân hàng Việt Nam cũng chưa cao. Cho đến cuối năm 2010, chủ yếu các ngân hàng mới chỉ đáp ứng được mức vốn tự có trên tổng số vốn theo quy định trong thông tư 13 là 9%, có một số ngân hàng chưa thực hiện được điều này vào cuối năm 2010 song đầu năm 2011, những ngân hàng này đã tăng thêm vốn tự có nên tại thời điểm hiện tại tạm thời có thể coi là con số 9% đã được đảm bảo.

Hình 47: Tỷ lệ vốn tự có trên tổng số vốn của một số ngân hàng thương

mại Việt Nam, 2010

Nguồn: Vietcombank (2011)

75

Hình 48: Hệ số an toàn vốn tối thiểu của hệ thống ngân hàng các nước

Nguồn: Vietcombank (2011) Tuy nhiên cách tính toán một lần nữa lại chỉ dựa trên chuẩn mực kế

toán Việt Nam khiến cho việc tính toán theo chuẩn mực kế toán quốc tế tương ứng thì hệ số vốn an toàn tối thiểu lại sai khác đi nhiều.61 Trong khi các nước như Thái Lan, Indonesia, Malaysia đều có tỷ lệ vốn tự có/tổng tài sản lớn hơn 20% thì con số của các ngân hàng Việt Nam phần lớn chỉ xấp xỉ 10%.

4.3.2. Nguy cơ khủng hoảng hệ thống ngân hàng của Việt Nam

Khủng hoảng hệ thống ngân hàng thực chất là một hình thức của khủng hoảng tài chính. Theo Lê Vân Anh (2008), khủng hoảng tài chính theo cả ba mô hình chủ yếu đều có nguyên nhân trực tiếp là mất lòng tin vào đồng nội tệ gây ra hiện tượng đầu cơ hoặc bán tháo, đồng nội tệ mất giá liên tiếp khi các chính phủ không còn khả năng duy trì tỷ giá hối đoái cố định. Trong mô hình khủng hoảng thế hệ thứ nhất ở một số nước có nền tảng kinh tế vĩ mô quá yếu kém, ngân sách thâm hụt trầm trọng, cung tiền tăng quá mức khiến lạm phát gia tăng; cán cân vãng lai thâm hụt trầm trọng và đồng nội tệ có nguy cơ bị giảm giá; khủng hoảng thế hệ thứ hai xảy ra ở những nước có nền tảng vĩ mô yếu kém ở mức vừa phải, song cam kết duy trì tỷ giá của chính phủ bị suy yếu và khủng hoảng xảy ra là do thông tin không hoàn hảo và mất cân xứng. Đặc biệt trong điều kiện một số ngân hàng có vấn đề thì tình trạng này dẫn tới hành vi bầy đàn gây hoảng 61 Theo http://tinnhanhchungkhoan.vn/RC/N/CGBDHJ/thuc-‐thi-‐basel-‐iii-‐cac-‐ngan-‐hang-‐viet-‐nam-‐dap-‐ung-‐den-‐dau.html

76

loạn tài chính và khủng hoảng tài chính tiền tệ. Mô hình khủng hoàng thế hệ thứ ba bao gồm khủng hoảng cán cân tài khoản vốn trong cán cân thanh toán quốc tế dẫn đến khủng hoảng kép tiền tệ và ngân hàng. Việc tự do hóa tài khoản vốn thiếu một trình tự thích hợp đã dẫn đến hai hệ quả là tiền đề cho khủng hoảng kép: i) luồng vốn đổ vào ồ ạt vượt quá mức thâm hụt cán cân vãng lai; và ii) vốn ngắn hạn chiếm tỷ trọng quá lớn, từ đó dẫn tới hiện tượng đầu tư và tín dụng tràn lan, sử dụng những khoản cho vay ngoại tệ ngắn hạn để tài trợ cho những dự án đầu tư dài hạn gây ra sai lệch kép trong hệ thống ngân hàng. Một khi đồng nội tệ mất giá thì bảng cân đối tài sản của các ngân hàng xấu đi nhanh chóng, vốn của các nhà đầu tư nước ngoài cũng bị rút ra đột ngột, tài sản của các ngân hàng sụt giảm và tín dụng bị thắt chăt, những điều này tác động vòng xoáy và cộng hưởng gây ra khủng hoảng bùng phát trong thời gian rất ngắn.

Trường hợp của Việt Nam có nhiều dấu hiệu tương ứng với cả ba mô

hình khủng hoảng. Cung tiền, lạm phát, thâm hụt cán cân vãng lai và thâm hụt ngân sách đều là những vấn đề nổi bật trong kinh tế vĩ mô của Việt Nam trong suốt những năm qua, dù thâm hụt cán cân vãng lai có giảm song giảm chưa nhiều trong năm 2011 và vẫn nằm ở mức độ đáng lo ngại. Đầu tư tràn lan với việc sử dụng những khoản vay ngoại tệ ngắn hạn tài trợ cho các khoản đầu tư trong dài hạn khiến cho vấn đề sai lệch kép trong hệ thống ngân hàng tăng mạnh trong năm qua. Trong bối cảnh đó, dòng vốn quốc tế đổ vào Việt Nam đang giảm, các khoản viện trợ cho nước thu nhập thấp cũng giảm khi Việt Nam trở thành một trong số các nước thuộc nhóm có thu nhập trung bình thấp, các khoản đầu tư FDI trong năm qua cũng giảm dần và thị trường chứng khoán sụt giảm cũng hạn chế luồng vốn gián tiếp trong những tháng tới.

Xét về các các chỉ số cảnh báo về khủng hoảng ngân hàng, Asli và

Enrica (1998) đã tổng hợp lại những chỉ báo này bao gồm bốn điểm chính sau: (i) Tỷ lệ nợ xấu trên tổng tài sản của hệ thống ngân hàng vượt quá 10%; (ii) Chi phí cho các gói giải cứu vượt quá 2% GDP; (iii) Các vấn đề của hệ thống ngân hàng dẫn tới việc quốc hữu hóa ngân hàng trên diện rộng; và (iv) các ngân hàng phải thực hiện các biện pháp khẩn cấp như đóng băng tiền gửi, thực hiện nghỉ lễ ngân hàng dài ngày, hoặc phải thực hiện các biện pháp bảo đảm tiền gửi từ phía chính phủ để phản ứng lại khủng hoảng. Khi một quốc gia chỉ cần có một trong số những biểu hiện trên thì đã có thể nói quốc gia đó coi như có vấn đề mang tính hệ thống trong ngân hàng và biểu hiện đó được coi là dấu hiệu của khủng hoảng ngân hàng.

Như vậy xét đến tiêu chí đầu tiên về nợ xấu cho thấy rủi ro khủng

hoảng ngân hàng ở Việt Nam là hết sức rõ ràng (13% so với mức giới hạn 10%). Hơn nữa, trong cuộc khủng hoảng tài chính 1997 – 1998, tỷ lệ nợ xấu của các nước trong khu vực trước khủng hoảng đều ở mức rất thấp chỉ dưới 10% song sau đó tăng nhanh đột biến cho đến khi khủng hoảng xảy

77

ra theo như nghiên cứu của Kenichi Takayasu và Yosie Yokoe (1999). Câu hỏi đặt ra cho Việt Nam là liệu có xảy ra trường hợp tương tự khi tỷ lệ nợ xấu theo chuẩn mực kế toán Việt Nam chỉ trong hai tháng từ tháng 6/2011 đến tháng 8/2011 đã tăng từ mức dưới 3% lên tới 3,21%62 và theo như phân tích trong bối cảnh kinh tế khó khăn khiến nhiều doanh nghiệp phá sản, cùng với rủi ro tỷ giá làm suy giảm khả năng trả nợ của doanh nghiệp thì con số nợ xấu này còn có thể tăng mạnh.

Bên cạnh đó, nếu so sánh số liệu về tỷ lệ tín dụng trên tổng huy động

của Việt Nam với trường hợp các nước trong khu vực trước khi xảy ra cuộc khủng hoảng tài chính năm 1997-‐1998 cũng cho thấy hiện tại ngân hàng thương mại Việt Nam đang tiềm ẩn nhiều rủi ro hơn cả các nước này trước cuộc khủng hoảng của thập kỉ trước. Năm 1997, trước khi xảy ra khủng hoảng thì tỷ lệ tín dụng trên tổng số huy động của Thái Lan là 121,2%, của Indonesia là 108,5%, và của Hàn Quốc là 103,1% , thậm chí tại thời điểm đó, tỷ lệ này của Malaysia chỉ xấp xỉ 100%, ở mức 96,1% (Kenichi Takayasu và Yosie Yokoe, 1999), những con số này đều thấp hơn nhiều so với con số hơn 131% của Việt Nam hiện nay. Hơn nữa, trong thời gian tới, có nhiêu yếu tố được dự đoán biến động theo chiều hướng gây ra tác động xấu hơn lên hệ thống ngân hàng như bất ổn tỷ giá, lạm phát, thị trường bất động sản, hay tình hình sản xuất kinh doanh.

Trước hết, sau những chính sách kiên quyết của chính phủ nhằm

bình ổn vĩ mô, kiềm chế lạm phát, hệ thống ngân hàng Việt Nam có thể gặp khó khăn do sụt giảm lợi nhuận. Trong giai đoạn trước, lợi nhuận của hệ thống ngân hàng Việt Nam khá cao. Mức lợi nhuận này tuy nhiên không phải từ hoạt động hiệu quả hơn của hệ thống ngân hang mà do chênh lệch lãi suất huy động vốn và cho vay trong thời gian qua đã tăng cao trở lại, đến tháng 6/2011, mức chênh lệch này đã lên tới mức cao nhất trong vòng hơn 3 năm qua. Mức lợi nhuận này cũng do tín dụng được mở rộng nhằm thúc đẩy tăng trưởng trong bối cảnh suy giảm kinh tế thế giới. Trong khi đó, Theo Hồ Bá Tình (2011) thì các chỉ số ROA và ROE của hầu hết các ngân hang thương mại lớn đều giảm so với những năm trước.63

62 Điều này đặt ra suy luận liệu theo chuẩn mực kế toán quốc tế thì con số này tăng lên cao hơn 13% nhiều hay ít, ví dụ như có tới mức 15% hay không? 63 ROA (lợi nhuận trên tổng tài sản) của tám ngân hang lớn trong quí vừa qua là 0,33%, giảm so với mức 0,38% của cùng kỳ năm trước. Trong khi đó, ROE (lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu) cũng chỉ đạt 4,58% (quí 1 năm ngoái là 4,81%). Chỉ có hai ngân hàng là ACB và EIB có ROE tăng so với cùng kỳ năm trước do dư nợ cho vay tăng mạnh

78

Hình 49: Chênh lệch lãi suất, 2004 – 2011

Nguồn: CEIC

Bên cạnh đó, lạm phát cao trong một thời gian dài thường tạo thêm

lợi nhuận cho các trung gian tài chính do thanh toán tăng lên đáng kể64 (Asli và Enrica, 1998). Bên cạnh đó, mức lạm phát cao cũng khiến các ngân hàng được hưởng chênh lệch lãi suất khi lãi suất danh nghĩa chưa được điều chỉnh cho phù hợp với mức lạm phát mới ở các khoản huy động kỳ hạn dài. Có thể trong thời gian lạm phát cao vừa qua, một phần lợi nhuận của các ngân hàng Việt Nam là từ các khoản huy động tiền gửi với mức lãi suất thực âm do người gửi tiền chịu, và trong thời gian tới, nếu các chính sách bình ổn vĩ mô thành công và có thể kiềm chế lạm phát thì nguồn lợi nhuận này của ngân hàng sẽ sụt giảm, tác động xấu lên lợi nhuận của ngành. Như vậy ngay trong hệ thống ngân hàng của Việt Nam đã phản ánh những yếu kém dễ bị tổn thương khi có những tác động tiêu cực từ nhiều yếu tố vĩ mô.

Một điểm quan trọng có thể tác động mạnh tới cân đối tài sản của

các ngân hàng thương mại Việt Nam là thị trường bất động sản. Như phân tích ở phần trên, trong thời gian qua khi dòng vốn nước ngoài vào ồ ạt với quản lý không chặt chẽ, một lượng lớn tín dụng đã đổ vào thị trường tài sản mà cụ thể hơn khi thị trường tài chính Việt Nam chưa thật phát triển thì luồng tín dụng đó đổ vào thị trường bất động sản là điều dễ hiểu. Đồng thời lạm phát cao cũng khiến người dân gia tăng đầu tư vào các thị trường này. Trong khi đó, theo một số đánh giá, thị trường bất động sản Việt Nam có cơ cấu lệch lạch không tương ứng với nhu cầu nhà ở của người dân. Do vậy việc gia tăng giá bất động sản trong thời gian qua có thể thấy bản chất

64 Float on payments

0.00

5.00

10.00

15.00

20.00

25.00

12/2004

4/2005

8/2005

12/2005

4/2006

8/2006

12/2006

4/2007

8/2007

12/2007

4/2008

8/2008

12/2008

4/2009

8/2009

12/2009

4/2010

8/2010

12/2010

4/2011

Chênh lệch lãi suất Lãi suất cho vay Lãi suất huy động

79

là bong bóng tài sản khi có lượng tiền lớn đổ vào thịt trường này. Với những yêu cầu trong chỉ thị 01/CT-‐NHNN/2011, chính sách tiền tệ thắt chặt được thực hiện với yêu cầu giảm tỷ trọng tín dụng cho vay phi sản xuất xuống mức thấp hơn, 16% cho đến tháng 12 năm 2011 thay vì mức 22% cho đến tháng 6 năm 2011 chưa được quản lý tốt, và với quản lý được mong đợi là chặt chẽ hơn từ NHNN thì giá bất động sản có thể tiếp tục giảm sâu hơn. Giá bất động sản giảm khiến cho doanh nghiệp đầu cơ không thể trả nợ và bất động sản trở thành tài sản có tính thanh khoản kém trong bảng cân đối tài sản của ngân hàng. Khi cần huy động luồng tiền, các ngân hàng buộc phải bán bất động sản một cách ồ ạt khiến cho giá bất động sản giảm sâu hơn. Điều đó tạo thành một vòng xoáy tương tự với trường hợp khủng hoảng tài chính Mỹ đẩy cả hệ thống ngân hàng cũng như nền kinh tế nhanh chóng lâm vào khủng hoảng. Mặc dù vậy, gần đây nhất cho đến ngày 14/11/2011, NHNN đã có quy định loại trừ một số khoản tín dụng ra khỏi dư nợ hạn chế tín dụng bất động sản. Động thái này được coi như một sự nới lỏng chính sách tiền tệ đối với thị trường bất động sản, tháo gỡ khó khăn cho ngân hàng, tuy nhiên cũng tiềm ẩn nguy cơ lạm phát cao trở lại trong khi mới giảm trong hai tháng vừa qua.

Đối với nguy cơ rủi ro tỷ giá, do tăng trưởng tín dụng và tiền gửi

ngoại tệ lớn hơn nhiều so với tăng trưởng tín dụng nội tệ kể từ đầu năm 2011, tỷ lệ tín dụng ngoại tệ trong tổng tín dụng và tiền gửi ngoại tệ trong tổng huy động tiền gửi đã tăng lên đáng kể.65 Chênh lệch cho vay ngoại tệ cũng rất lớn, theo thống kê, chênh lệch cho vay bằng ngoại hối của Việt Nam đang ở mức 7,5 tỷ USD (tổng cho vay bằng ngoại tệ là 30 tỷ USD, trong khi huy động tiền gửi bằng ngoại tệ chỉ là 22,5 tỷ USD66, như vậy hệ số tín dụng/huy động đối với những khoản này là 133,33%, cao hơn mức 131% cộng gộp). Như vậy, bất kì sự biến động nào về tỷ giá trong thời gian tới cũng tác động tiêu cực nhiều hơn tới hệ thống ngân hàng so với đầu năm.

Xét biến động tỷ giá, trong những tháng tới, áp lực đối với cầu các

loại hàng hóa nhập khẩu vào đợt cuối năm, như có thể thấy nhập siêu năm 2009 và 2010 trong quý 4, cùng với nhu cầu thanh toán nợ vào cuối năm thường gia tăng nên áp lực gia tăng tỷ giá cho đến hết năm 2011 càng lớn. Trong khi đó đầu tư nước ngoài vào Việt Nam 9 tháng đầu năm đã giảm mạnh, chỉ đạt 69% so với cùng kỳ năm 2010.67 Các thị trường tài sản trong thời gian này cũng khá trầm lắng một phần do tác động của chính sách tiền tệ hướng nguồn tín dụng vào khu vực phi sản xuất làm suy giảm bong bóng

65 Trong 6 tháng đầu năm, tăng trưởng huy động vốn nội tệ chỉ tăng 1,15% trong khi tăng trưởng huy động vốn ngoại tệ là 8,89% 66 Lệ Chi (2011), Khó giữ tỷ giá biến động dưới 1% đến cuối năm <http://www.baomoi.com/Home/TaiChinh/cafef.vn/Kho-‐giu-‐ty-‐gia-‐bien-‐dong-‐duoi-‐1-‐den-‐cuoi-‐nam/7137110.epi > 67 Theo số liệu từ CEIC

80

tài sản ở những thị trường này.68 Thị trường chứng khoán sụt giảm, bất động sản cũng giảm giá mạnh khiến cho các luồng đầu tư ngắn hạn cũng không còn dồi dào vào Việt Nam.

Hơn nữa, với lượng dự trữ ngoại hối hiện tại còn rất mỏng, chỉ

khoảng 1,9 tháng nhập khẩu (IMF, 2011) trong khi tỷ giá kể từ tháng 2 năm 2011 sau 14 đợt điều chỉnh đã tăng 0.85% từ mức 20.628 VND/USD lên mức 20.803 VND/USD,69 NHNN rất khó có thể thực hiện được cam kết giữ cho tỷ giá tăng không quá 1% kể từ lần điều chỉnh 9,3% trong tháng 2 cho đến hết năm 2011. Điều này đồng nghĩa với việc kì vọng về việc gia tăng tỷ giá là rất lớn và một khi NHNN không thực hiện được đúng cam kết thì biến dộng mạnh tỷ giá với hệ quả mất khả năng thanh toán đối với các khoản ngoại tệ của các ngân hàng là không thể tránh khỏi.

Như vậy, các dấu hiệu bất ổn trong hệ thống ngân hàng cùng với

những điều kiện vĩ mô bất lợi đang bộc lộ khá rõ ở Việt Nam, nguy cơ của một cuộc khủng hoảng ngân hàng không phải không hiện hữu, nếu không có những biện pháp kịp thời củng cố lại toàn hệ thống cũng như giảm thiểu các điều kiện tiêu cực thì nền kinh tê dễ dàng rơi vào một cuộc suy thoái do khủng hoảng tài chính. Phần tiếp theo sẽ phân tích rõ hơn những nguyên nhân gây ra bất ổn trong hệ thống NHTM của Việt Nam.

4.4. Nguyên nhân của những yếu kém Xét đến nguyên nhân gây ra các cuộc khủng hoảng hệ thống ngân

hàng, theo Tonny Latter (1997), có bốn nguyên nhân khủng hoảng chính: (i) bối cảnh vĩ mô; (ii) các chính sách vi mô (những quản lý của chính phủ và điều hành của ngân hàng trung ương đối với khu vực ngân hàng thương mại); (iii) chiến lược và hoạt động của ngành ngân hàng; và (iv) nạn tiền giả và tham nhũng. Trong trường hợp của Việt Nam, xét đến các yếu tố cơ bản gây ra tính kém bền vững có thể là nguyên nhân của một cuộc khủng hoảng trong thời gian tới, nghiên cứu này chỉ phân tích ba yếu tố chính: bối cảnh vĩ mô gây ra tính kém bền vững về nợ xấu và sai lệch kép, thanh khoản kém của hệ thống ngân hàng, chính sách vi mô quản lý ngành thiếu hiệu quả và chiến lược hoạt động của ngành ngân hàng.

68 Giới hạn tín dụng ở các tổ chức tín dụng cho khu vực phi sản xuất cho đến 30/6/2011 là 22% và cho đến 31/12/2011 là 16%. 69 Hoàng Vũ (2011), Cam kết giữ biến động tỷ giá: 1 thách thức đáng kể < http://vietstock.vn/ChannelID/1352/Tin-‐tuc/205319-‐cam-‐ket-‐giu-‐bien-‐dong-‐ty-‐gia-‐1-‐thach-‐thuc-‐dang-‐ke.aspx>

81

4.4.1. Các yếu tố vĩ mô

Phần trên đã phân tích khá rõ các diễn biến vĩ mô dẫn đến những áp lực đối với hệ thống ngân hàng. Phần này tóm tắt lại các nguyên nhân vĩ mô chính gây ra những biến đổi xấu trong hệ thống ngân hàng: do những thay đổi trong bối cảnh Việt Nam hội nhập sâu hơn vào nền kinh tế thế giới với nhiều rủi ro hơn, cùng với chính sách tăng trưởng dựa vào vốn đầu tư, và chính sách tiền tệ không nhất quán.

Trước hết khi lượng vốn ồ ạt đổ vào nền kinh tế, như phân tích ở

trên, tín dụng, đầu tư và tiêu dùng trong nước đều mở rộng song đầu tư trong nền kinh tế kém hiệu quả, không có sự giám sát thích hợp, các luồng vốn đi vào các thị trường tài sản và chứng khoán thay vì khu vực sản xuất. Bong bóng tài sản và cụ thể là bong bóng bất động sản hình thành và ngày càng lớn, thu hút lượng lớn nguồn lực của nền kinh tế. Cùng với chính sách tỷ giá cố định khiến cung tiền tăng mạnh gây lạm phát cao.

Thứ hai, điều hành chính sách tiền tệ của NHNN trong thời gian qua

luôn cố gắng duy trì tỷ giá hối đoái ổn định, điều này tạo ra hiện tượng có sự chênh lệch đáng kể giữa lãi suất vay vốn bằng ngoại tệ so với nội tệ, đồng thời giám sát những khoản vay nợ không chặt chẽ đã tạo ra động cơ gia tăng những sai lệch kép trong hệ thống ngân hàng.

Thứ ba, chính sách tín dụng và lãi suất vẫn chưa được điều chỉnh kịp

thời, trong quá trình điều hành chính sách tiền tệ, NHNN bị chi phối bởi cả mục tiêu tăng trưởng và lạm phát dẫn tới chính sách tiền tệ không nhất quán, tạo ra những thay đổi đột ngột hoặc nới lỏng tiền tệ quá sớm khiến cho mức lạm phát trong nền kinh tế mặc dù có lúc được kiềm chế song lại nhanh chóng quay trở lại quá cao.

Thứ tư, thâm hụt thương mại kéo dài cùng với nợ nước ngoài có xu

hướng gia tăng trong khi triển vọng các dòng vốn quốc tế ngắn hạn và dài hạn trong thời gian tới không khả quan khiến áp lực lên tỷ giá và cán cân thanh toán lớn, đặc biệt khi tỷ giá được neo cố định thay vì điều chỉnh linh hoạt. 4.4.2. Các chính sách vi mô

Về mặt lý thuyết, khủng hoảng hệ thống ngân hàng xảy ra do những chính sách vi mô như: giám sát từ chính phủ hoặc ngân hàng trung ương, những quy định chưa thích hợp trong luật và kế toán, sự nới lỏng các quy định tài chính, tác động của khu vực chính phủ, rủi ro đạo đức và thiếu minh bạch. Trong trường hợp hệ thống ngân hàng của Việt Nam, hoạt động giám sát của NHNN còn nhiều thiếu sót. Nhiều NHTM liên tục vi phạm hoặc không đảm bảo được những quy định của NHNN song không bị xử lý triệt

82

để. Ví dụ như yêu cầu thực hiện tín dụng phi sản xuất không quá 22% vào cuối tháng 6 năm 2011, mặc dù nhiều ngân hàng không đáp ứng được yêu cầu này song phía NHNN cũng không có chế tài xử lý.

Đối với quy định kế toán, các chuẩn mực kế toán của Việt nam chưa

tương ứng với những chuẩn mực kế toán quốc tế gây ra vấn đề sai lệch trong đảm bảo các chỉ số an toàn của từng ngân hàng cũng như toàn hệ thống. Ví dụ theo chuẩn mực kế toán Việt Nam thì các khoản nợ của Vinashin chiếm 0,7% tổng giá trị các khoản cho vay không được đưa vào nợ xấu, trong khi theo chuẩn mực kế toán quốc tế thì yếu tố này bắt buộc phải được tính vào. Ngoài ra cách phân loại các khoản nợ xấu cấp 3, cấp 5 cũng chưa rõ ràng và chưa được làm chặt chẽ khiến cho số liệu báo cáo về nợ xấu của một số ngân hàng theo chuẩn mực kế toán Việt Nam thậm chí còn thấp hơn nữa. Bên cạnh đó cách tính các tỷ lệ vốn an toàn tối thiểu cấp 1 và cấp 2 cũng không tương ứng với chuẩn mực quốc tế. Những điều này khiến cho quản lý hệ thống ngân hàng đảm bảo với các quy chuẩn trong Basel II và Basel III gặp nhiều khó khăn. Bên cạnh đó, theo WEF (2008-‐2012) cho thấy quy chuẩn kế toán của Việt Nam bị đánh giá rất yếu kém so với nhiều nước khác, đồng thời tiêu chuẩn này càng ngày càng trở thành yếu điểm rõ ràng hơn khi chỉ số so sánh của Việt Nam trong khía cạnh này giảm dần trong giai đoạn 2007-‐2010.70

Đối với quy định tài chính, nếu quá chặt chẽ có thể làm trì trệ hoạt

động của hệ thống ngân hàng. Tuy nhiên, nếu quá lỏng lẻo có thể dễ dàng đưa đến những rủi ro do đặc thù riêng của ngành ngân hàng gây ra. Do đó, trong quản lý ngân hàng ở các quốc gia, cần có sự chặt chẽ vừa phải để vừa có thể duy trì sự phát triển, vừa đảm bảo mức độ an toàn cho hệ thống tài chính. Có thể thấy thị trường tài chính của Việt Nam trong những năm qua đã được nới lỏng đáng kể. Đặc biệt gần đây với quy định về tỷ lệ cho vay trên tổng huy động không còn bắt buộc trong thông tư 19 NHNN 2011, các ngân hàng càng có thể sử dụng linh hoạt các nguồn huy động hơn trong cho vay song cũng hàm ẩn nhiều rủi ro của toàn hệ thống hơn so với việc giữ quy định này ở nhiều nước khác. Đồng thời, các sản phẩm phái sinh phòng ngừa rủi ro như quyền chọn và hợp đồng kỳ hạn đã phát triển song lại chưa có những quy định chặt chẽ.

Về tác động từ khu vực chính phủ, mặc dù trong thời gian qua lượng

tín dụng cho khu vực doanh nghiệp nhà nước giảm song chất lượng tín dụng lại là vấn đề đáng báo động (Huỳnh Thế Du, 2005). Khi các DNNN được chính phủ đứng ra đảm bảo, có thêm một rủi ro nữa là các NHTM sẽ không rà soát kĩ tính hiệu quả của các khoản đầu tư này và cuối cùng lại tăng rủi ro đạo đức và nợ xấu lên cả hệ thống. Bên cạnh đó, tính cạnh tranh trong khu vực ngân hàng cũng không được đảm bảo do các chính sách chủ 70 Thứ hạng của Việt Nam trong bảng so sánh cạnh tranh toàn cầu về khía cạnh này giảm từ 106/134 năm 2007 xuống 124/142 vào năm 2010

83

yếu có lợi cho các NHTM nhà nước. Có thể thấy trong đợt trước tháng 2/2011, NHNN giữ lãi suất tái cấp vốn ở mức 12% trong khi lãi suất tái chiết khấu chỉ 7%. Mức chênh lệch này hết sức có lợi đối với các NHTMNN có nắm nhiều trái phiếu chính phủ nhưng lại khiến các NHTM nhỏ khó khăn do các mức lãi suất đều tăng đồng loạt trong khi khó tiếp cận được với nguồn tái cấp vốn từ NHNN (Phạm Thế Anh, 2011).

Do đặc thù mang nặng tính tâm lý của thị trường tài chính Việt Nam,

các nhà điều hành khá khó khăn trong việc đưa ra những chính sách cải cách hoặc tái cấu trúc trong thời gian qua. Chính điều này đã gây ra tâm lý ỷ lại và những điểm dù kém minh bạch, kém cạnh tranh vẫn được duy trì trong hệ thống ngân hàng suốt thời gian qua. Mặc dù yêu cầu cải cách hệ thống ngân hàng là cấp thiết, ý định cải cách vẫn chần chừ vì lo ngại tâm lý bầy đàn sẽ dẫn tới việc rút tiền hàng loạt, gây ra tình trạng mất thanh khoản và sự đổ vỡ của toàn hệ thống. Tuy nhiên, gần đây trong tháng 11/2011, NHNN đã bắt đầu thực hiện cải cách hệ thống ngân hàng bằng việc sát nhập các ngân hàng nhỏ, kém tính thanh khoản. Hành động này được mong đợi là một trong những biện pháp tích cực nhằm tháo gỡ khó khăn cho hệ thống ngân hàng và nên tiếp tục được thực hiện.

Về minh bạch thông tin, lộ trình minh bạch thông tin của NHNN vẫn

còn chậm chạp. Cho đến tận gần đây với thông tư 35 NHNN 2011, yêu cầu minh bạch 5 chỉ số trong 12 chỉ số quan trọng của hệ thống ngân hàng mới được đưa ra. Trong khi đó thị trường Việt Nam vốn lại bị chi phối rất mạnh bởi yếu tố tâm lý và tính bầy đàn nên minh bạch thông tin là vấn đề hết sức quan trọng. Ngoài ra các quy định pháp luật và các chuẩn mực kế toán như nói ở trên không cụ thể và rõ ràng cũng dẫn tới vấn đề minh bạch thông tin trong hệ thống ngân hàng bị hạn chế, người gửi tiền sẽ không có khả năng đánh giá đúng mức độ rủi ro của tổ chức nhận tiền gửi khi nhìn vào những chỉ số báo cáo vẫn đảm bảo những mức độ an toàn nhưng không thực chất.

4.4.3 Rủi ro trong hoạt động của hệ thống ngân hàng

Với chuẩn mực kế toán Việt Nam hiện tại, các doanh nghiệp có thể sử dụng nhiều báo cáo tài chính cùng lúc cho các mục đích khác nhau, như thuế, vay vốn ngân hàng, và hoạt động. Từ đó, các ngân hàng rất khó để có thể đánh giá được năng lực hoạt động của doanh nghiệp. Bên cạnh đó, nguồn thông tin cho các ngân hàng có thể đánh giá tín nhiệm của các khách hàng cũng không hệ thống.71 Hơn nữa, hệ thống tài chính Việt nam cũng thiếu bộ tiêu chuẩn thống nhất để có thể phân tích hoặc thẩm định các dự án.72 Việc lượng hóa các đánh giá rủi ro tín dụng đối với hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam cũng chưa được áp dụng rộng rãi ở các ngân hàng. Do đó, vấn đề đáp ứng các chuẩn mực thống kê kế toán quốc tế 71 Huỳnh Thế Du, Nguyễn Minh Kiều, Nguyễn Trọng Hoài (2005) 72ví dụ như tỷ lệ chiết khấu trong tính toán các chỉ số IRR và NPV để thẩm định dự án

84

không chỉ cần thiết cho riêng hệ thống ngân hàng mà cần được thúc đẩy để có thể có áp dụng chung cho toàn nền kinh tế bao gồm cả các doanh nghiệp. Chỉ khi có những chuẩn mực chung nhất thì mới có thể có được những đánh giá về tính cạnh tranh và độ tin cậy trong các khoản vay tín dụng, giảm thiểu rủi ro tín dụng cho hệ thống ngân hàng.

Hệ thống ngân hàng thương mại, đặc biệt là ngân hàng thương mại

quốc doanh, có mối quan hệ khá phức tạp với các tổng công ty và các tập đoàn nhà nước. Một số tập đoàn và tổng công ty đã thành lập những ngân hàng riêng và chính những ngân hàng này lại cho các công ty con trong tập đoàn vay vốn. Như vậy, mối quan hệ này tạo nên tính rủi ro rất cao đối với các khoản cho vay khi mối quan hệ tín dụng không dựa trên tính cạnh tranh, mức độ rủi ro và lợi suất các khoản đầu tư mang lại mà dựa trên mối quan hệ phức tạp giữa các đơn vị khác nhau trong cùng một tập đoàn. Hơn nữa, khi ngân hàng quốc doanh không kiểm soát chặt chẽ mà thực hiện các chính sách ưu tiên cho vay đối với doanh nghiệp nhà nước với những dự án đầu tư kém hiệu quả, trong khi đó lại được đảm bảo về hỗ trợ và giải cứu bởi NHNN. Do đó cần có những quy định chặt chẽ hơn và quản lý sát sao trong các tập đoàn và doanh nghiệp nhà nước để hạn chế việc lợi ích nhóm và các mối quan hệ gây ra tình trạng cho vay đối với những khoản đầu tư kém hiệu quả, dễ trở thành nợ xấu trong hệ thống ngân hàng.

85

5. Diễn biến khu vực ngân sách

5.1. Một số đánh giá về thu ngân sách nhà nước

Đánh giá chung về thu ngân sách cho thấy, Việt Nam đã rất thành công trong việc tạo nguồn thu. Thu ngân sách nhà nước của Việt Nam so với GDP đã tăng gần 8 điểm phần trăm trong giai đoạn 2000-‐2010, từ 20,5% năm 2000 lên 28,2% năm 2010.73 So sánh với một số quốc gia trong khu vực cho thấy, mức thu của Việt nam là cao hơn nhiều so với các nước này. Tỷ trọng mức thu ngân sách so với GDP của Việt Nam cao gần gấp 3 lần mức thu của Ấn Độ. So với mức thu ngân sách của Thái Lan và Indonesia, mức thu ngân sách nhà nước của Việt Nam cũng cao hơn gấp gần 2 lần. Ngay cả với Trung Quốc, là nước có điều kiện kinh tế và thể chế tương đối giống Việt Nam, thì Việt Nam cũng có mức thu ngân sách so với GDP cao hơn tới hơn 7 điểm phần trăm (xem Hình 50). Hình 50: Tỷ trọng thu ngân sách trên GDP của một số quốc gia, 2000-‐2010

Nguồn: ADB (http://beta.adb.org/key-‐indicators/2011/country-‐tables)

Về cơ cấu thu, thu nội địa chiếm tỷ trọng lớn trong thu ngân sách của chính phủ. Mức thu nội địa trong giai đoạn 2001-‐2005 trung bình 73 Số liệu so sánh của ADB

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

35.0

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Việt Nam Ấn Độ Indonesia Thái Lan Trung Quốc

86

chiếm 52% tổng thu ngân sách. Mức này đã tăng lên đáng kể trong giai đoạn 2006-‐2010 với mức trung bình đạt 57,5% (xem Bảng 14).

Bảng 14: Cơ cấu thu ngân sách nhà nước 2001-‐2010 (Đơn vị: %)

STT CHỈ TIÊU

BQ 2001-‐05 2006 2007 2008 2009 2010*

BQ 2006-‐10

100 100 100 100 100 100 100

I Thu nội địa (không kể thu từ dầu thô) 51.98 52.03 55.81 55.76 61.59 63.38 57.56

1 Thu từ kinh tế quốc doanh 19.04 16.58 15.30 16.68 18.48 20.02 17.34 2 Thu từ DN FDI (trừ dầu thô) 6.77 9.25 9.84 10.21 11.17 11.23 10.31 3 Thu từ khu vực ngoài quốc doanh 6.79 7.90 9.51 10.11 10.53 12.51 10.00 4 Thuế sử dụng đất nông nghiệp 0.18 0.04 0.03 0.02 0.01 0.01 0.02 5 Thuế thu nhập cá nhân 1.91 1.85 2.26 3.01 3.15 4.70 2.85 6 Lệ phí trước bạ 1.20 1.20 1.72 1.71 2.13 2.25 1.76 7 Thu phí xăng dầu 2.10 1.42 1.36 1.05 1.97 1.88 1.50 8 Thu phí, lệ phí 2.22 1.78 1.98 1.81 2.06 1.38 1.78 9 Các khoản thu về nhà đất 6.08 7.35 11.10 9.07 9.60 8.49 9.04 11 Thu khác ngân sách 2.30 2.11 2.45 1.88 2.04 0.73 1.71

12 Thu từ quỹ đất công ích, hoa lợi công sản tại xã

0.34 0.25 0.21 0.45 0.18 0.27

II Thu từ dầu thô 25.05 29.82 23.98 20.81 13.44 12.37 19.00

III Thu cân đối từ hoạt động xuất khẩu, nhập khẩu 20.79 15.32 18.38 21.24 23.23 23.27 20.04

1 Thuế XNK, tiêu thụ đặc biệt hàng nhập khẩu 13.85 9.40 11.68 14.05 16.93 13.20 12.81

2 Thuế GTGT hàng hoá NK thu cân đối ngân sách 6.78 5.92 6.70 7.20 6.30 12.38 7.40

IV Thu viện trợ không hoàn lại 1.77 2.83 1.83 2.19 1.74 0.98 1.81 Nguồn: Bộ tài chính, 2011. Ghi chú: * -‐ số ước thực hiện

Bảng trên cũng thể hiện sự phụ thuộc của ngân sách nhà nước tới nguồn thu từ dầu khí. Tính đến năm 2008, dầu khí đóng góp tới 20% ngân sách nhà nước. Mặc dù trong năm 2009 và 2010, thu từ dầu khí đã giảm đáng kể, còn tương ứng 13% và 12%, nhưng đây vẫn là nguồn thu có tỷ trọng lớn trong ngân sách nước. Sự sụt giảm nguồn thu từ dầu khí trong ngân sách nhà nước xuất phát chủ yếu từ biến động mạnh trong giá dầu thô thế giới chứ không phải là kết quả từ gia tăng khối lượng khai thác dầu thô. Giá dầu lửa thế giới đã có sự biến động rất lớn trong thời gian vừa qua. Tính bình quân, giá dầu thô xuất khẩu của Việt Nam trong năm 2011 tăng 25% so với năm 2010. Giá dầu biến động như vậy có ảnh hưởng trực tiếp đến nguồn thu ngân sách của chính phủ.

87

Một trong những nguồn thu quan trọng khác, có liên quan trực tiếp đến khả năng tái cấu trúc nền kinh tế, là thu từ các doanh nghiệp nhà nước. Doanh nghiệp nhà nước đã và đang đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo nguồn thu ngân sách nhà nước. Trên thực tế, thu từ khu vực kinh tế quốc doanh vẫn chiếm tỷ trọng lớn nhất trong thu nội địa và đạt tỷ trọng trung bình 17,3% trong giai đoạn 2006-‐2010. Tuy nhiên, xu hướng thu từ khu vực này đang giảm dần, với mức trung bình giai đoạn 2006-‐2010 đã giảm 1,7 điểm phần trăm so với giai đoạn 2001-‐2005. Mặc dù hiệu quả hoạt động của một số doanh nghiệp trong số này được đặt dấu hỏi, nhưng với mức đóng góp cho ngân sách như nêu ở trên, vai trò của các doanh nghiệp này không nên bị đánh giá thấp.

Thu ngân sách từ doanh nghiệp đầu tư nước ngoài và doanh nghiệp tư nhân đã thể hiện vai trò ngày càng lớn của các doanh nghiệp này trong nền kinh tế. Mức thu bình quân từ các doanh nghiệp thuộc hai khu vực này đã tăng khoảng 3,5 điểm phần trăm trong giai đoạn 2006-‐2010 so với giai đoạn 2001-‐2005. Sự quan trọng của các nguồn thu này được nhấn mạnh thêm bởi thực tế thu từ xuất nhập khẩu và thu từ viện trợ hầu như không thay đổi về tỷ trọng trong tổng thu ngân sách nhà nước trong cả hai giai đoạn 2001-‐2005 và 2006-‐2010.

Một điểm nhấn trong cơ cấu thu ngân sách thời gian qua là vai trò ngày càng tăng của thuế thu nhập cá nhân. Mặc dù tỷ trọng còn khiêm tốn, nhưng khoản mục thu ngân sách này có tốc độ tăng nhanh chóng trong thời gian qua. Tính trung bình, mức đóng góp của khoản mục thu ngân sách này đã tăng 50% trong giai đoạn 2006-‐2010 so với giai đoạn 2001-‐2005. Điều này phù hợp với khuynh hướng phát triển của nền kinh tế cũng như nguồn thu ngân sách nhà nước. Hiệu quả thu ngân sách như đề cập ở phần trên đồng nghĩa với việc gánh nặng thuế khóa đối với người dân và doanh nghiệp trong nước. Cùng với những số liệu về môi trường kinh doanh và chi phí giao dịch ngày càng tăng, gánh nặng thuế khóa đối với các doanh nghiệp có thể gây những tác động tiêu cực. Đối với các thủ tục liên quan đến nộp và quyết toán thuế, theo báo cáo Môi trường kinh doanh 2011 của Ngân Hàng Thế giới, Việt Nam xếp hạng thứ 124 trong số 183 quốc gia về chỉ tiêu quyết toán thuế của các DN, cải thiện 12 bậc so với vị trí 146 trong năm 2010. Tuy nhiên, chỉ tiêu này của Việt Nam vẫn kém hơn so với các quốc gia trong khu vực như Malaysia (23/183); Thái Lan (91) và Singapore (4). Tính trung bình, tại Việt Nam các DN phải nộp thuế 32 lần trong năm, mất hơn 14 ngày mỗi năm trong khi ở Singapore chỉ gần 4 ngày. Tổng số tiền thuế phải nộp của các DN ở Việt Nam chiếm tới 33,1 % lợi nhuận của DN (Bảng 15).

88

Bảng 15: Quyết toán thuế ở một số quốc gia Đông Nam Á, 2011

Quyết toán thuế Số lần nộp thuế (mỗi năm)

Thời gian (số giờ mỗi năm)

Tổng tiền thuế (%lợi nhuận)

Xếp hạng chung

Indonesia 51 266 37,3 130 Malaysia 12 145 33,7 23 Philippines 47 195 45,8 124

Singapore 5 84 25,4 4 Thái Lan 23 264 37,4 91 Việt Nam 32 941 33,1 124 Nguồn: WB, Doing Business 2011.

Như vậy, rõ ràng thủ tục thuế rườm rà và giá thuế cao đang cản trở

hoạt động đầu tư vào Việt Nam. Hơn thế nữa, mặc dù đã có cải thiện về môi trường kinh doanh, Việt Nam vẫn là nước khó tiến hành kinh doanh xét trong tương quan với các nước trong khu vực. Báo cáo của Ngân hàng Thế giới (World Bank, 2011) đánh giá Việt Nam đứng thứ 78/183 quốc gia trên thế giới, tăng 10 bậc so với vị trí 88 của năm 2010. Mặc dù có sự cải thiện so với năm trước, nhưng Việt Nam vẫn xếp sau nhiều nước trong khu vực, như Malaysia (21); Thái Lan (19) và Singapore (1).

Bảng 16: Chi phí hoạt động kinh doanh ở một số quốc gia Đông Nam Á, 2011

Nguồn: WB, Doing Business 2011 .

Nước

Xếp hạng độ dễ dàng của MTKD

Thành lập DN Đăng ký tài sản Thực hiện hợp đồng Đóng cửa doanh

nghiệp

Thủ tục (số lượng)

Thời gian (ngày)

Chi phí (% thu nhập đầu người)


Thời gian (ngày)

Chi phí (% giá trị tài sản)


Thời gian (ngày)

Chi phí (% giá trị thực

hiện)

Thời gian (năm)

Chi phí (% tài sản)

Indonesia 121 9 47 22,3 6 22 10,

9 40 570 122,7 5,5 18

Malaysia 21 9 17 17,5 5 56 2,5 30 585 27,5 2,3 15

Philippines 148 15 38 30,3 8 33 4,3 37 842 26 5,7 38

Singapore 1 3 3 0,7 3 5 2,8 21 150 25,8 0,8 1

Thái Lan 19 7 32 5,6 2 2 4,3 36 479 12,3 2,7 36 Việt Nam 78 9 44 43 4 57 31 34 295 124 5 15

89

Đối với từng chỉ tiêu cụ thể trong đánh giá môi trường kinh doanh, tại Việt Nam, khi thành lập doanh nghiệp, nhà đầu tư phải thực hiện 9 thủ tục và tốn thời gian 44 ngày để hoàn thành. Khi đăng ký tài sản, nhà đầu tư cần thực hiện 4 thủ tục và mất 57 ngày và phải trả chi phí lên đến 31% giá trị tài sản, cao hơn rất nhiều so với các quốc gia trong khu vực (Indonesia 10,9%; Malaysia 2,5%; Philipines 4,3%; Singapore 2,8% và Thái Lan 4,3%). Khi thực hiện các hợp đồng, doanh nghiệp phải làm 34 thủ tục, mất 295 ngày và chịu chi phí lên tới 124% giá trị thực hiện, cao nhất trong số các quốc gia so sánh (Indonesia 122,7%; Malaysia 27,5%; Singapore 25,8%; và Thái Lan 12,3%). Khi đóng cửa doanh nghiệp, nhà đầu tư tại Việt Nam phải mất thời gian khá dài là 5 năm và chịu chí phí 15% giá trị tài sản (Bảng 16).

Như vậy, cùng với mức thu ngân sách cao và thủ tục hành chính rườm rà, tốn thời gian và chi phí cao, gánh nặng đối với các doanh nghiệp trong nền kinh tế đã trở nên khó chịu nổi. Cùng với những ảnh hưởng tiêu cực của diễn biến bất lợi, sẽ không khó để dự đoán về sự đổ vỡ của một số lượng đáng kể các doanh nghiệp. Điều này chắc chắn cần phải được tính đến trong các đánh giá về sự bền vững của nguồn thu.

5.2. Một số đánh giá về chi ngân sách nhà nước Về chi ngân sách, trong những năm vừa qua, Việt Nam thuộc nhóm nước có tỷ trọng chi ngân sách cao. Tỷ trọng chi ngân sách nhà nước của Việt Nam so với GDP trong năm 2010 vào khoảng 31%. So với các nước khác trong Hình 51 Việt nam có mức chi ngân sách nhà nước trong GDP vượt trội. Cụ thể, tỷ trọng chi ngân sách nhà nước theo GDP của Việt Nam gấp đôi tỷ trọng chi ngân sách của Ấn Độ, và cao hơn khoảng 10 điểm phần so với nước đứng thứ hai Hình 51 là Thái lan.

Hơn nữa, trong khi các nước khác có mức chi ngân sách tương đối định qua các năm, mức chi ngân sách nhà nước của Việt nam so với GDP đã tăng lên không ngừng trong giai đoạn 2000-‐2010. Mức chi này đạt đỉnh vào năm 2009 ở mức 31,8 % GDP khi Chính phủ thực hiện gói kích cầu nhằm giảm nhẹ ảnh hưởng của cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu đến nền kinh tế.

90

Hình 51: Tỷ trọng chi ngân sách trên GDP của một số quốc gia, 2000-‐2010

Nguồn: ADB (http://beta.adb.org/key-‐indicators/2011/country-‐tables)

Do mức chi ngân sách tăng lên không ngừng những năm qua, thâm hụt ngân sách của Việt Nam cũng lớn hơn so với các nước trong khu vực, ngoại trừ Malaysia. Cụ thể là, năm 2009, mức thâm hụt ngân sách của Việt nam là 5,7% GDP, cao hơn gấp 2 lần mức thâm hụt của Thái lan và Philippines. Mức thâm hụt này còn cao hơn nhiều nếu so với Trung Quốc, Indonesia và Singapore – nước có thặng dư ngân sách trong bối cảnh khủng hoảng toàn cầu. Trong các nước so sánh, chỉ duy nhất Malaysia, với tỷ lệ thâm hụt ngân sách là 5,9% GDP, có mức thâm hụt ngân sách cao hơn Việt nam. Trình trạng qua các năm 2010, 2011 cũng không có gì thay đổi nhiều, dù khoảng cách thâm hụt ngân sách đã được thu hẹp lại khi Chính phủ Việt nam thực hiện chính sách thắc chặt tài khóa nhằm kiềm chế lạm phát.

Vào năm 2011, thâm hụt ngân sách của Việt Nam là -‐4,9% GDP, trong khi chỉ số này ở phần lớn các nước khác là vào khoảng -‐2% tới -‐3% GDP (Hình 52). Có nhiều ý kiến cho rằng, thâm hụt ngân sách nhà nước của Việt Nam cao hơn mức công bố do nhiều khoản chi tiêu lớn ngoài ngân sách chưa được gộp vào con số trên, bao gồm các khoản chi tiêu của các cơ quan chính quyền địa phương. Khả năng điều khiển và kiểm soát kế hoạch và tình hình tài khóa, đồng thời đối phó với các cú sốc kinh tế sẽ là thách thức quan trọng trong quản lý kinh tế cho Việt Nam trong thập kỷ tới. Số liệu so sánh giữa kế hoạch ngân sách và số liệu kết toán thực tế qua các

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

35.0

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Việt Nam Ấn Độ Indonesia Thái Lan Trung Quốc

91

năm cho thấy chi ngân sách thực tế luôn cao hơn mức dự toán. Điều này cho thấy tính tuân thủ ngân sách không cao, làm mất hiệu lực của việc xây dựng kế hoạch ngân sách.

Hình 52: Tình trạng cân đối ngân sách

Nguồn: Eduardo và những người khác, 2011 Ghi chú: Số liệu năm 2011 của Việt Nam theo Bộ tài chính

Như thể hiện trong bảng dưới đây, chi ngân sách cho đầu tư đạt mức 22% tổng ngân sách nhà nước trong năm 2011, giảm hơn 10 điểm phần trăm so với mức đỉnh là 32,3% năm 2009. Điều này thể hiện sự hiện diện của chính sách tài chính thắt chặt. Việc thắt chặt chi tiêu như vậy đã tuân thủ Nghị quyết 11 của Chính phủ với mục tục tiêu kiềm chế lạm phát, ổn định kinh tế vĩ mô.

Chi thường xuyên trong mức chi ngân sách tăng cao trong năm 2011 đạt tỷ lệ 61,75%, cao nhất trong nhiều năm trở lại đây. Sự tăng vọt về tỷ lệ chi thường xuyên trong ngân sách gây ra những lo ngại về mức thâm hụt trong những năm tiếp theo, bởi so thông thường với chi đầu tư cắt giảm chi thường xuyên là rất khó khăn. Cơ cấu chi thường xuyên cũng cho thấy điều này, khi những khoản chi có mức quán tính lớn cũng là những khoản chi có tốc độ tăng nhanh trong thời gian qua, như chi lương và bảo hiểm xã hội, chi y tế, chi giáo dục, chi hành chính...

-‐1.3 -‐1.1

-‐5.9

-‐2.4

0.2

-‐2.8

-‐5.7 -‐7 -‐6 -‐5 -‐4 -‐3 -‐2 -‐1 0 1

Trung quốc

Indonesia

Malaysia

Philipines

Singapore

Thái Lan

Việt Nam

Thâm

hụt ngân sách (%

GDP)

2008-‐2009

-‐2.2

-‐0.3

-‐5.5

-‐3.9

-‐0.4 -‐1.3

-‐5.9 -‐7 -‐6 -‐5 -‐4 -‐3 -‐2 -‐1 0

Trung quốc

Indonesia

Malaysia

Philipines

Singapore

Thái Lan

Việt Nam

2010

-‐1.7 -‐1.3

-‐5.3

-‐3.1

-‐0.2

-‐3.1

-‐4.9 -‐6 -‐5 -‐4 -‐3 -‐2 -‐1 0

Trung quốc

Indonesia

Malaysia

Philipines

Singapore

Thái Lan

Việt Nam

2011

92

Bảng 17: Cơ cấu chi ngân sách nhà nước

(Đơn vị: %)

STT CHỈ TIÊU

BQ 2001-‐2005 2006 2007 2008 2009

Ước TH

2010

BQ 2006-‐2010

Ước TH 2011

A Chi cân đối ngân sách nhà nước 100 100 100 100 100 100 100 100 I Chi đầu tư phát triển 30.3 28.7 27.4 26.4 32.3 26.1 28.1 21.98

Chi đầu tư xây dựng cơ bản 27.6 26.3 25.9 24.3 -‐ -‐

II Chi thường xuyên 50.9 52.5 53.8 55.7 54.1 58.2 54.8 61.75 1 Chi giáo dục -‐ đào tạo, dạy nghề 11.5 12.1 11.6 11.8 12.4 14.9 12.5 15.12 2 Chi Y tế 2.9 3.7 3.3 3.2 -‐ -‐ -‐ 5.64 3 Chi dân số và kế hoạch hoá gia đình 0.3 0.2 0.1 0.1 -‐ -‐ -‐ 0.11 4 Chi khoa học, công nghệ 1.1 0.8 0.8 0.7 0.7 0.8 0.7 0.81 5 Chi văn hoá, thông tin 0.7 0.6 0.6 0.6 -‐ -‐ -‐ 0.60

6 Chi phát thanh, truyền hình, thông tấn 0.6 0.4 0.4 0.3 -‐ -‐ -‐ 0.31

7 Chi thể dục thể thao 0.4 0.3 0.3 0.2 -‐ -‐ -‐ 0.23 8 Chi lương hưu và bảo đảm xã hội 8.3 7.2 7.2 8.2 9.0 10.7 8.3 11.14 9 Chi sự nghiệp kinh tế 4.7 4.6 4.2 4.7 4.8 5.8 4.8 5.94

10 Chi quản lý hành chính 6.5 6.0 8.4 8.4 7.2 8.1 7.6 9.83 III Chi trả nợ và viện trợ 13.6 15.6 15.2 12.9 13.2 12.1 13.7 12.69 IV Chi bổ sung Quỹ dự trữ tài chính 0.1 0.0 0.1 0.0 0.0 -‐

0.01

B Chi chuyển nguồn 6.6 25.2 23.3 30.5 27.4 1.5 14.9 2.81 Nguồn: Bộ Tài chính

Trong các cấu thành của chi thường xuyên, chi ngân sách cho giáo dục, đào tạo và dậy nghề chiếm tỷ trọng cao nhất. Lĩnh vực này đã luôn giữ vai trò quan trọng nhất trong việc sử dụng nguồn lực từ ngân sách nhà nước. Trong năm 2011, tỷ lệ chi ngân sách cho giáo dục và đào tạo tăng mạnh với 2,5 điểm phần trăm cao hơn tỷ trọng trung bình trong giai đoạn 2006-‐2010. Tỷ lệ chi ngân sách cho giáo dục và đào tạo năm 2011 cũng đạt mức tỷ lệ cao nhất trong nhiều năm với 15,2% tổng ngân sách nhà nước.

Trong khi tỷ lệ chi ngân sách cho tương lai – giáo dục và đào tạo – đứng vị trí thứ nhất trong danh sách các khoản chi thường xuyên thì tỷ lệ chi ngân sách cho quá khứ cũng không kém phần quan trọng. Chi lương hưu và bảo đảm xã hội chiếm 11,1% tổng chi ngân sách nhà nước năm 2011. Điều này cho thấy, bất cứ một hành động cải cách tiền lương nào trong thời gian tới cũng cần được xem xét một cách kỹ lưỡng bởi nó không chỉ tác động đến nền kinh tế với tư cách là một cấu thành tổng cầu mà còn ảnh hưởng đến tính bền vững ngân sách nhà nước. Cơ cấu ngân sách nhà nước thời gian qua cũng cho thấy chi phí quản lý hành chính đã phình lên một cách nhanh chóng. Khuynh hướng tăng chi quản lý hành chính có thể được quan sát một cách nhất quán trong cả thập niên vừa qua. Tính trung

93

bình, tỷ lệ chi quản lý hành chính đã tăng từ 6,5% trong giai đoạn 2000-‐2005 lên 7,6% trong giai đoạn 2006-‐2010. Năm 2011 vẫn tiếp tục chứng kiến sự tăng lên trong chi quản lý hành chính, với tỷ lệ gần 10% tổng chi ngân sách nhà nước.

Một khoản mục khác trong chi ngân sách nhà nước đã có sự tăng lên nhanh chóng là chi y tế. Năm 2011 tỷ trọng chi ngân sách cho chi y tế là 5,64%, tăng 2,7 điểm phần trăm so với mức chi trung bình giai đoạn 2000-‐2005. Mức chi cao khác trong tổng chi ngân sách thuộc về chi trả nợ.74 Mức chi này tương đối ổn định trọng thời gian vừa qua, biến động trong khoảng 12,7%-‐13,7% tổng chi ngân sách.

Một điểm cũng cần lưu ý trong khuynh hướng thay đổi cơ cấu chi ngân sách là các khoản mục chi có tỷ trọng cao lại là những khoản mục có tốc độ tăng cao trong những năm vừa qua. Ngược lại, những khoản mục có tỷ trọng thấp lại hứng chịu sự sụt giảm về tỷ trọng. Áp lực chi tiêu đối với những khoản mục ngân sách này cần phải được cân nhắc trong thời gian tới. Đặc biệt là khoản mục chi khoa học công nghệ có sự sụt giảm gần 30% về tỷ trọng, dù tỷ lệ chi khoa học chỉ chiếm trung bình 1,1% tổng chi ngân sách trong giai đoạn 2005-‐2010.

5.3. Đầu tư công và tính bền vững ngân sách

Nhiều đánh giá cho rằng tốc độ tăng trưởng cao của nền kinh tế Việt nam thời gian qua phụ thuộc vào tăng đầu tư. Các con số thống kê cũng cho thấy khuynh hướng tăng trưởng phụ thuộc đầu tư khi đầu tư liên tục tăng và biến động cùng tốc độ tăng trưởng. Theo Vũ Như Thăng (2011), tỷ lệ vốn đầu tư toàn xã hội trung bình giai đoạn 1991-‐1995 đạt 28,2% GDP, tăng lên 33,3% GDP trong giai đoạn 1996-‐2000, đạt mức 39,1% GDP giai đoạn 2001-‐2005, và 42,7% giai đoạn 2006-‐2010. Tính chung cả giai đoạn 2001-‐2010, tổng đầu tư xã hội bình quân đạt xấp xỉ 41% GDP, cao hơn so với mục tiêu đề ra và cao hơn so với mức 30,7% GDP giai đoạn 1991-‐2000. Trong tổng đầu tư toàn xã hội, đầu tư công vẫn chiếm một tỷ trọng đáng kể. Trung bình trong giai đoạn 1996-‐2000, đầu tư công chiếm đến 54,4% tổng đầu tư toàn xã hội. Tỷ lệ này giảm xuống đôi chút, còn 53% giai đoạn 2001-‐2005, và giảm mạnh còn 38,4% giai đoạn 2006-‐2010 (xem Bảng 18).

74 Phần viện trợ trong khoản mục trả nợ và viện trợ không đáng kể và không thay đổi nhiều

94

Bảng 18: Cơ cấu đầu tư theo hình thức sở hữu (Đơn vị:%)

1991-‐95

1996-‐00

2001-‐05

2006-‐2010

Tổng đầu tư (%) 100,00 100,00 100,00 100,00 Khu vực kinh tế nhà nước 37,16 54,37 53,04 39,35 Ngân sách nhà nước 23,32 25,01 22,99 Cho vay 14,82 14,67 6,28 Tài sản của doanh nghiệp nhà nước và các nguồn khác

16,23 13,36 10,07

Khu vực kinh tế ngoài nhà nước 37,74 23,64 30,94 36,40 Khu vực kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài 25,10 21,99 16,02 24,25

Nguồn: Tính toán từ số liệu của Tổng cục Thống kê.

Trong đầu tư công, vốn đầu tư từ ngân sách thường xuyên chiếm

trên 40% thậm chí lên đến trên 60% năm 2008-‐2009 trong tổng vốn đầu tư công (xem Hình 53). Đầu tư từ NSNN cao đã tạo sức ép rất lớn lên chi tiêu NSNN trong khi qui mô chi NSNN đã rất lớn cũng như NSNN đang phải chịu thâm hụt nặng nề. Để đáp ứng nhu cầu đầu tư, nhà nước còn đi vay để trực tiếp đầu và cho vay lại. Tỷ trọng vốn vay trong đầu tư công đã tăng từ gần 20% năm 1995-‐1996 lên trên dưới 30% giai đoạn 1998-‐2003 rồi lại giảm xuống còn khoảng 15% giai đoạn 2006-‐2009 trước khi tăng lên mức kỷ lục 36,6% vào năm 2010. Một bộ phận quan trọng trong tổng đầu tư công là đầu tư từ khu vực nhà nước đã thu hẹp đáng kể trong giai đoạn 2000-‐2005, còn chiếm khoảng 25% tổng đầu tư công, trước khi mở rộng lên hơn 30% năm 2006-‐2007, và giảm dần xuống chỉ chiếm 18,6% năm 2010.

Hình 53: Cơ cấu vốn đầu tư nhà nước

Nguồn: Tổng cục thống kê

44.6 45.6 44 40.4 41.3 43.6 44.7 43.8 45 49.5 54.4 54.1 54.2 61.8 64.3 44.8

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Vốn NSNN Vốn vay Vốn DNNN và nguồn vốn khác

95

Mức đầu tư công cao và ngày càng tăng của Việt nam dẫn đến một số

vấn đề vĩ mô có liên quan cần nghiên cứu và giải quyết. Thứ nhất, hiệu quả đầu tư của nền kinh tế nói chung và khu vực nhà nước nói riêng đang ngày càng giảm. Điều này thể hiện rõ nét qua sự gia tăng liên tục của hệ số ICOR.75 Đánh giá của Bùi Trinh (2011), toàn nền kinh tế có mức ICOR khá cao, trong đó khu vực kinh tế nhà nước có hệ số ICOR đứng thứ hai, sau khu vực đầu tư nước ngoài (xem Bảng 19). Hiệu quả đầu tư thấp từ vốn đầu tư nhà nước có tác động lớn đến hiệu quả đầu tư chung của toàn nền kinh tế bởi quy mô đầu tư của khu vực này.

Bảng 19: ICOR theo thành phần của nền kinh tế

Tính toán từ vốn đầu tư Tính toán từ tích luỹ tài sản

Tổng Nhà nước

Ngoài NN FDI Tổng

Nhà nước

Ngoài NN FDI

ICOR (2000-‐05) 4.89 6.94 2.93 5.20 3.04 4.37 1.81 3.11

ICOR (2006-‐10) 7.43 9.68 4.01 15.71 4.40 5.13 2.54 9.70

Nguồn : Bùi Trinh (2011)

Thứ hai, để tài trợ cho các khoản đầu tư, nợ công cũng ngày một tăng cao. Số liệu về nợ công ở Việt nam không nhất quán, nhưng sử dụng các nguồn đáng tin cậy là số liệu của Bộ Tài chính và số liệu của Quỹ tiền tệ quốc tế (IMF) 76 đều cho thấy, mức nợ công của Việt nam đã tăng lên không ngừng trong thời gian qua. Đến 2010, mức nợ công của Việt nam đã vượt quá mức 50% GDP (theo IMF, con số này là 52,7% GDP, trong khi đó theo phân loại của Bộ Tài chính, con số này lên tới 56,6% GDP – xem Hình 54). Nợ công nước ngoài chiếm phần lớn trong tổng mức nợ công của Việt Nam.

75 Hệ số sử dụng vốn (ICOR: incremental capital-‐output ratio) là hệ số cho biết muốn có thêm một đơn vị sản lượng trong một thời kỳ nhất định cần phải bỏ ra thêm bao nhiêu đơn vị vốn đầu tư trong kỳ đó. 76 Theo Ủy ban Giám sát tài chính quốc gia, số liệu về nợ của Bộ Tài chính và IMF khác nhau do hai lý do chính: (i) Thống kê của IMF tính nợ công gồm cả các khoản nợ của doanh nghiệp nhà nước (DNNN) tự vay tự trả. Trong khi đó, số liệu của Bộ Tài chính về nợ công chỉ bao gồm các khoản nợ của nhà nước và được Chính phủ bảo lãnh. (ii) Trong khoản dự toán thâm hụt ngân sách hàng năm, Bộ Tài chính tính cả các khoản chi trả nợ gốc vào tổng chi nhưng nhiều khoản chi từ nguồn trái phiếu chính phủ (TPCP) cho các dự án y tế, giáo dục... lại không được tính vào thâm hụt ngân sách hàng năm và tổng nợ công như theo cách tính của IMF. Ngoài ra, những công trình đầu tư cần nhiều năm để hoàn thành lại được chia ra để tính theo quyết toán ngân sách mỗi năm mà không được tính vào năm phát hành TPCP để huy động vốn cho dự án.

96

Theo số liệu của Bộ Tài chính, nợ công nước ngoài năm 2010 tương đương với 30,5% GDP, theo IMF con số này là 31,1% GDP.77

Hình 54: Tình trạng nợ của Việt nam

Thứ ba, một trong số các rủi ro đối với ngân sách nhà nước là rủi ro từ chi tiêu ngoài ngân sách. Theo đánh giá của WB, nguồn có khả năng gây bất ổn lớn nhất đối với ngân sách nhà nước là các khoản nợ bất thường, do hoạt động ngoài ngân sách, chẳng hạn như bảo hiểm y tế, khu vực ngân hàng và các tập đoàn nhà nước. Trong số này, các tập đoạn nhà nước gây một lo ngại lớn do tính hiệu quả trong hoạt động. Trường hợp VINASHIN là một ví dụ, mặc dù chính phủ cho đến nay vẫn từ chối trả nợ thay cho VINASHIN, nhưng điều này có thể phải thỏa hiệp nếu hậu quả của việc từ chối là mức lãi suất cao nếu tiếp tục vay nước ngoài, hoặc việc vỡ nợ xảy ra với các tập đoàn kinh tế khác. Khu vực ngân hàng cũng gây quan ngại lớn và trên thực tế đã có 3 ngân hàng nằm dưới sự giám sát của BIDV với sự đảm bảo của Ngân hàng Nhà nước. Gánh nặng ngân sách đối với việc bảo đảm hoạt động của hệ thống ngân hàng như vậy là đã hiện hữu.

Thứ tư, tính bền vững của ngân sách chịu ảnh hưởng lớn từ rủi ro tỷ giá. Các khoản nợ công nước ngoài của Việt nam theo ước tính đã lên đến

77 Chưa tính đến các khoản tự vay tự trả của các tổng công ty, tập đoàn nhà nước mà Chính phủ có nghĩa vụ trả nợ dự phòng và các khoản nợ lương hưu tiềm ẩn (Lê Xuân Nghĩa, 2011)

0

10

20

30

40

50

60

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Tình trạng nợ (%

GDP)

Số liệu BTC

Nợ công của Việt nam

Nợ nước ngoài

Nợ công nuớc ngoài

0

10

20

30

40

50

60

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Thực trạng nợ (%

GDP)

Số liệu IMF

Nợ công của Việt nam

Nợ nước ngoài

Nợ công nuớc ngoài

97

hơn 30% GDP (xem Hình 54). Chính vì vậy bất kỳ sự biến động tỷ giá bất lợi nào cũng khiến khoản nợ phình to theo giá trị nội tệ. Theo Lê Xuân Nghĩa (2011), dựa trên tỷ giá danh nghĩa đa phương, kể từ năm 2000 đến 2010, tiền Đồng Việt Nam mất giá khoảng 57,7% so với 19 đồng tiền được sử dụng để vay nợ. Mức mất giá này ảnh hưởng trực tiếp đến khối lượng nội tệ của khoản nợ phải trả. Dưới tác động của lạm phát cao vài năm vừa qua, mức tăng tỷ giá thấp hơn mức tăng lạm phát khiến giá trị thực của các khoản nợ giảm đi nhiều. Điều này có nghĩa Chính phủ đang chuyển gánh nặng nợ sang người dân và doanh nghiệp trong nước thông qua thuế lạm phát. Trong trường hợp này rủi ro đối với bền vững ngân sách đến từ các khoản thu khi điều kiện kinh doanh không thuận lợi do lạm phát cao và cầu giảm.

5.4. Diễn biến ngân sách và chính sách tài khóa năm 2011

Năm 2011, các giải pháp và các quyết sách của chính phủ thiên về ổn định kinh tế vĩ mô, kiềm chế lạm phát và đảm bảo an sinh xã hội đã được thực hiện đồng bộ, kịp thời và quyết liệt (Bộ Tài chính, 2012). Năm qua cũng chứng kiến sự chặt chẽ trong điều hành thu chi ngân sách nhà nước. Chính vì vậy, thu nội địa năm 2011 đạt 425.000 tỷ đồng, vượt 11,3% so dự toán, tăng 19,9% so với thực hiện năm 2010. Tất cả các mục thu đều thu vượt dự toán. Đáng chú ý là thuế thu nhập cá nhân thu vượt dự toán 28,6%, mức thu vượt dự toán cao nhất trong số các khoản mục thu ngân sách. Tiếp theo là thu từ khu vực doanh nghiệp đầu tư nước ngoài, với mức vượt dự toán là 11,3%. Thu từ doanh nghiệp ngoài quốc doanh vượt dự toán 10,6%, trong khi thu từ khu vực nhà nước vượt dự toán 0,8%.

Thu từ dầu thô cũng có sự tăng trưởng vượt bậc, chủ yếu do tăng giá dầu thô trên thị trường thế giới. Theo ước tính của Bộ Tài chính, giá dầu thô xuất khẩu bình quân cả năm của Việt nam đạt 102 USD/thùng, tăng gần 25% so với mức giá dự toán. Bên cạnh đó, sản lượng khai thác dầu cũng có sự gia tăng so với kế hoạch, mặc dù lượng gia tăng so với kế hoạch là tương đối nhỏ.78 Chính vì vậy, ước thu ngân sách từ dầu thô tăng 44,6% so với năm 2010 và tăng gần 43,8% so với mức dự toán.

Thu từ hoạt động kinh tế đối ngoại cũng cao hơn mức dự toán, với cân đối ngân sách từ hoạt động xuất nhập khẩu tăng 3,8% so với dự toán. Thu viện trợ trong ngân sách nhà nước cũng có sự gia tăng đáng kể, vượt 10% so với dự toán.

Có ba nguyên nhân chính khiến thu ngân sách vượt mức dự toán (Bộ Tài chính, 2011). Thứ nhất, đà phát triển tốt của nền kinh tế trong những tháng cuối năm 2010, tạo nguồn thu gối đầu cho NSNN năm 2011 đạt khá. 78 Mức sản lượng ước cả năm đạt 14,13 triệu tấn, tăng 0,11 triệu tấn so kế hoạch

98

Thứ hai, giá cả hàng hoá và dịch vụ tiêu dùng tăng, nhất là giá một số mặt hàng nông, lâm thuỷ sản tăng lớn, cùng với việc thay đổi tỷ giá ngoại tệ VND/USD, đã góp phần tăng thu ngân sách. Đồng thời, giá của dầu thô tăng cũng góp phần nâng cao mức thu ngân sách nhà nước từ dầu thô lên hơn 25% so với dự toán. Thứ ba, việc triển khai quyết liệt công tác quản lý thu, tăng cường kiểm soát kê khai, đẩy mạnh thanh tra, kiểm tra và đôn đốc thu nợ thuế, thu vào NSNN kịp thời các khoản thu theo kết luận của cơ quan thanh tra, kiểm toán và kiểm tra quyết toán thuế,...

Hoạt động chi ngân sách trong năm 2011 được kiểm soát chặt chẽ, với yêu cầu giảm thiểu phát sinh và chi trong dự toán. Việc điều chuyển ngân sách cũng diễn ra nhằm tập trung nguồn lực hoàn thành các công trình, dự án quan trọng, cần hoàn thành trong năm ngân sách. Do đó số dự án hoàn thành trong năm 2011 đã tăng thêm 1.053 dự án, với khoảng 9.452 tỷ đồng được điều chuyển. Các bộ ngành và địa phương cũng được yêu cầu cắt thực hành tiết kiệm, cắt giảm 10% chi tiêu thường xuyên.

Tuy nhiên, thực tế chi ngân sách nhà nước vẫn tăng cao, với mức tăng 18,6% so với năm 2010 và cao hơn dự toán 9,7%. Chi đầu phát triển tăng 9% so với năm 2010, không đạt được mục tiêu cắt giảm chi đầu tư trong 2011. Mức vượt dự toán ước tính khoảng 15,1%. Chi trả nợ và viện trợ cũng tăng cao với mức tăng 25,9% so với năm 2010, cao hơn mức dự toán là 17,4%. Một phần trong mức tăng chi trả nợ và viện trợ nhằm tài trợ cho rủi ro về tỷ giá khi đồng Việt nam được điều chỉnh giảm 9,3% so với đồng đô la vào tháng 2 năm 2011.

Chi thường xuyên có mức tăng so với dự toán thấp hơn các khoản mục chi ngân sách khác. Khoản mục chi ngân sách này vượt mức dự toán là 4,8% và tăng 17,5% so với năm 2010. Mức chi thường xuyên cao hơn này chủ yếu để khắc phục hậu quả thiên tai, dịch bệnh và bảo đảm an sinh xã hội và chi cải cách tiền lương.

Như vậy, mặc dù có sự chỉ đạo quyết liệt với việc ban hành Nghị quyết 11/NQ-‐CP ngày 24 tháng 2 năm 2011 nhằm thực hiện chính sách tài khóa và tiền tệ thắt chặt, về mặt tài chính, mặt được nằm ở phía thu ngân sách nhà nước. Trong năm qua, chi ngân sách nhà nước chưa hoàn thành nhiệm vụ thắt chặt chính sách tài khóa.

99

Phần III. Dự báo và đề xuất chính sách

Dựa trên những dữ liệu quá khứ và cơ cấu nền kinh tế, phần dự báo này trình bày kết quả dự báo chỉ tiêu tăng trưởng kinh tế giai đoạn 2011-‐2015. Một kết quả dự báo đã được thảo luận trong phần II của báo cáo này là mức sản lượng tiềm năng của nền kinh tế Việt nam. Kết luận của ước tính mức sản lượng tiềm năng có thể đạt được mà không ảnh hưởng đến lạm phát là 6,8%. Mức sản lượng tiềm năng này đã loại trừ những yếu tố gây ra bất ổn kinh tế vĩ mô như lạm phát, mất cân đối vĩ mô lớn như thâm hụt ngân sách, thâm hụt thương mại, nợ công v.v...

Tuy nhiên, mức sản lượng cụ thể có thể biến động quanh giá trị sản lượng tiềm năng này. Mức sản lượng cụ thể phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó có bối cảnh kinh tế toàn cầu và các diễn biến kinh tế vĩ mô và vi mô. Do vậy, để dự báo các chỉ tiêu kinh tế trong ngắn hạn, cần phân tích bối cảnh kinh tế nền tảng cho những dự báo. Việc dự báo các chỉ tiêu ngắn hạn do vậy sẽ được thực hiện dựa trên các kịch bản với một số giả định nhằm xây dựng dự báo cho chỉ số tăng trưởng GDP.

Cùng với dự báo về khả năng tăng trưởng, trên cơ sở những phân tích và đánh giá thực trạng nền kinh tế, phần này đề cập đến những đề xuất chính sách cần xem xét trong thời gian tới. Những đề xuất này là tương đối rộng, xuất phát từ nội dung phân tích của báo cáo.

1. Dự báo tăng trưởng kinh tế

Sử dụng phương pháp ước tính sản lượng tiềm năng trong phần II, phần này trình bày dự đoán về tăng trưởng kinh tế trong giai đoạn 2011-‐2015. Phương pháp chủ yếu để dự đoán tăng trưởng kinh tế là sử dụng hàm sản xuất với các số liệu quá khứ để đánh giá sự đóng góp của các nhân tố đầu vào. Lý thuyết kinh tế chỉ ra rằng, biến động của GDP trong nền kinh tế là do hai cấu phần: (i) thay đổi về các yếu tố đầu vào sản xuất chủ chốt, bao gồm vốn và lao động; và (ii) thay đổi yếu tố năng suất các nhân tố tổng hợp (TFP -‐ Total Factor Productivity).

Như trình bày trong phần II, phương pháp ước tính tăng trưởng GDP sử dụng hàm sản xuất Cobb-‐Douglass với dạng GDPt = Atf(Kt, Lt) hay GDP = AK!L" . Trong đó A là năng suất các yếu tố tổng hợp, L là lao động, K

100

là vốn, còn α, và β được gọi là các hệ số đóng góp của vốn và lao động. Nếu hiệu quả tăng theo qui mô thì α+β>1, nếu hiệu quả giảm theo qui mô thì α+β<1, nếu hiệu quả không đổi theo qui mô thì α+β =1. GDP, K, L được giả định là hàm liên tục theo thời gian t.

Từ hàm sản xuất có thể thấy, các nguồn gốc chính của tăng trưởng GDP bao gồm sự gia tăng năng suất các yếu tố tổng hợp (A), vốn (K) và lao động (L) theo thời gian. Do vậy, nếu biết giá trị tăng trưởng năng suất các yếu tố tổng hợp A, tốc độ tăng vốn K, tốc độ tăng lao động L, cũng như các hệ số α và β tương ứng thì có thể tính được tốc độ tăng GDP trong từng giai đoạn.

Với hàm sản xuất dạng Cobb-‐Douglas như trên, lấy vi phân hai vế theo thời gian t, ta được phương trình:

Biến đổi hai vế phương trình trên theo GDP, ta sẽ thu được phương trình sau:

Trong đó:

gA= = Tốc độ tăng năng suất các yếu tố tổng hợp TFP

gK = = Tốc độ tăng vốn.

gL = = Tốc độ tăng lao động.

α = = Hệ số đóng góp của vốn trong GDP.

β = = Hệ số đóng góp của lao động trong GDP.

Như vậy gGDP= gTFP + (α*gK + β*gL). Do đó, để ước tính tốc độ tăng

GDP, cần biết tốc độ tăng trưởng năng suất các yếu tố tổng hợp, tốc độ tăng vốn K, tốc độ tăng lao động L, và các hệ số α và β tương ứng.

Một trong những điều cần làm trong ước lượng tốc độ tăng trưởng GDP là xác định tổng vốn trong nền kinh tế. Hiện nay không có số liệu chính thức về vốn (capital stock -‐ K) mà chỉ có chỉ tiêu tổng tích luỹ tài sản (Gross capital formation). Do vậy, trên thực tế khối lượng vốn của năm t thường được tính theo công thức sau:

K(t) = K(t-‐1)+ I(t)– σ*(I(t)/2+K(t-‐1))

dtdL

LfA

dtdK

KfA

dtdALKf

dtdGDP

δδ

δδ ++= ),(

⎟⎠⎞⎜

⎝⎛⎟⎠⎞⎜

⎝⎛+⎟

⎠⎞⎜

⎝⎛⎟⎠⎞⎜

⎝⎛+=

LdtdL

GDPL

LfA

KdtdK

GDPK

KfA

AdtdA

dtdGDP

GDP11.11

δδ

δδ

AdtdA 1

KdtdK 1

LdtdL 1

GDPK

KfA .

δδ

GDPL

LfA

δδ

101

Trong đó: K(t) là vốn của năm t, còn σ là tỷ lệ khấu hao tài sản cố định; và I(t) là lượng đầu tư hàng năm. Quan hệ giữa vốn và GDP do vậy được xác định giữa tổng tích lũy tài sản và GDP và được ước lượng theo công thức:

ICOR = !K

!GDP=

Kt " Kt"1

GDPt "GDPt"1

Theo đó, hệ số ICOR phản ánh cần bao nhiêu đồng vốn tăng thêm để tạo ra được một đơn vị GDP tăng thêm. Dựa vào số liệu thống kê qua các năm trong giai đoạn 1986-‐2010 và bảng đầu vào – đầu ra do Tổng cục thống kê công bố, bảng dưới đây cho thấy ước tính tăng trưởng của các yếu tố lao động, vốn, năng suất các yếu tố tổng hợp, hệ số ICOR, cùng với số quan sát về tăng trưởng GDP.

Số liệu cho thấy, vốn là yếu tố có tốc độ tăng trưởng cao nhất. Thực tế cũng cho thấy, Việt nam đang trong giai đoạn tích tụ vốn, với việc tăng trưởng vốn không ngừng gia tăng qua mỗi thời kỳ. Cùng với mức độ gia tăng vốn nhanh chóng, không ngạc nhiên là hiệu quả sử dụng vốn giảm dần. Trong khi Việt nam đang ở thời kỳ với cơ cấu dân số vàng, tốc độ tăng trưởng lao động trong giai đoạn 1989-‐2005 tương đối ổn định. Tuy nhiên, tốc độ này đã giảm xuống đáng kể trong giai đoạn 2006-‐2010. Điều đáng nói nhất trong các số liệu nói trên là tăng trưởng năng suất các yếu tố tổng hợp (TFP). Tốc độ tăng trưởng TFP đã gia tăng nhanh chóng trong thời gian đầu của cải cách, từ năm 1986 đến năm 1995. Giai đoạn 1991-‐1995 là giai đoạn chứng kiến sự gia tăng nhanh chóng trong công nghệ và năng suất. Từ 1995 đến nay, TFP có mức tăng ngày càng giảm. Đây là một trong những quan sát đòi hỏi các nhà hoạch định chính sách phải có các phản ứng chính sách thích hợp nhằm nâng cao hiệu quả của nền kinh tế và đạt tốc độ tăng trưởng cao.

Bảng 20. Tốc độ tăng trưởng bình quân của các chỉ số, 1986-2010.

ICOR (TLTS,

giá 1994) Tăng trưởng

GDP Tăng trưởng

K Tăng

trưởng L Tăng trưởng

TFP 1986-‐1990 3,87 4,45 0,69 2,89 2,35 1991-‐1995 2,60 8,19 5,27 2,37 4,78 1996-‐2000 4,81 6,96 9,10 2,34 2,19 2001-‐2005 4,92 7,51 10,62 2,59 2,03 2006-‐2010 6,73 6,99 11,25 1,83 1,77 Nguồn: Tính toán theo số liệu GSO

Tương ứng với tốc độ tăng trưởng của các yếu tố, đóng góp của vốn, lao động và TFP vào tăng trưởng GDP của Việt nam trong giai đoạn 1986-‐2010 được trình bày trong bảng dưới đây. Có thể thấy, mức độ đóng góp của lao động vào tăng trưởng GDP tương đối ổn định qua các thời kỳ. Đáng lo ngại là đóng góp của lao động vào tăng trưởng GDP đã giảm thấp trong

102

giai đoạn 2006-‐2010. Đóng góp của TFP vào tăng trưởng GDP qua các năm cũng đã chững lại sau khi có gia tăng đáng kể trong 10 năm đầu mở cửa từ 1986-‐1995. Mức đóng góp của TFP vào tăng trưởng GDP đã tương đối ổn định trong 10 năm tiếp theo từ 1996-‐2005. Tuy nhiên, giai đoạn 5 năm gần đây đóng góp của TFP vào tăng trưởng GDP đã giảm hẳn, cùng với sự giảm sút của tăng trưởng GDP trong cùng thời kỳ. Số liệu tính toán chỉ khẳng định mức đóng góp ngày càng quan trọng của vốn đối với tăng trưởng GDP qua các năm (Bảng 21).

Bảng 21. Đóng góp vào tăng trưởng GDP, 1986-2010

(Đơn vị: điểm phần trăm) Tăng trưởng

GDP Đóng góp

điểm của vốn (điểm %)

Đóng góp điểm của lao động (điểm %)

Đóng góp của TFP (điểm %)

1986-‐1990 4,45 0,25 1,85 2,35 1991-‐1995 8,19 1,90 1,52 4,78 1996-‐2000 6,96 3,27 1,50 2,19 2001-‐2005 7,51 3,82 1,65 2,03 2006-‐2010 6,99 4,05 1,17 1,77

Nguồn: Tính toán theo số liệu GSO

2. Các kịch bản tăng trưởng Sau khi đã ước tính mức đóng góp của các yếu tố sản xuất vào tăng

trưởng GDP dựa trên hàm sản xuất cũng như tính toán mức tăng trưởng các yếu tố này, số liệu ước tính được sử dụng để dự báo tăng trưởng kinh tế của Việt nam trong giai đoạn 2011-‐2015. Để dự báo chính xác hơn khuynh hướng tăng trưởng của GDP trong giai đoạn 2011-‐2015, ba kịch bản tăng trưởng của nền kinh tế đã được xây dựng. Trong mỗi kịch bản, bối cảnh kinh tế thế giới và giả định diễn biến kinh tế Việt Nam được xây dựng cụ thể nhằm xác định những đầu vào cần thiết cho công tác dự báo. 2.1. Kịch bản tiếp diễn xu thế hiện tại Bối cảnh kinh tế quốc tế

Môi trường kinh tế quan trọng nhất đối với Việt nam được xác định là việc thực thi có hiệu quả Hiệp định thuế quan ưu đãi có hiệu lực chung CEPT trong khuôn khổ khu vực thương mại tự do ASEAN (AFTA). Đồng thời, kịch bản này giả định rằng việc triển khai các hiệp định thương mại tự do FTAs ở khu vực châu Á như giữa ASEAN với Trung Quốc, với Nhật Bản, Hàn Quốc, Ấn Độ, Úc cũng như với Niu Dilân sẽ có tác động tích cực tới việc cải thiện thâm hụt cán cân thương mại của Việt Nam. Nền kinh tế thế giới trong đó đặc biệt là kinh tế của nước Mỹ, EU, Nhật Bản mặc dù vẫn còn

103

không ít khó khăn song đã có xu hướng hồi phục với tốc độ cao hơn của năm 2011. Diễn biến kinh tế trong nước

Với xu thế hiện tại, những khó khăn do việc thực hiện chính sách tài khóa và tiền tệ thắt chặt nhằm giải quyết vấn đề lạm phát dẫn đến tình trạng mất thanh khoản trên thị trường tiền tệ sẽ được từng bước giải quyết, kinh tế vĩ mô đi dần vào trạng thái tương đối ổn định. Môi trường kinh doanh của Việt Nam được cải thiện và khá hấp dẫn so với các nước thành viên ASEAN trong cùng thời kỳ. Cải cách kinh tế trong nước diễn ra tương đối mạnh, các doanh nghiệp trong nước tận dụng được cơ hội do việc gia nhập WTO đem lại. ODA suy giảm nhẹ nhưng quy mô thị trường xuất khẩu các mặt hàng chủ lực vẫn được duy trì.

Tỷ trọng của tổng vốn đầu tư toàn xã hội thực hiện theo giá thực tế bằng 33,5% GDP trong giai đoạn 2010-‐2015. Tốc độ tăng trưởng bình quân năm giả định của vốn K (capital stock) trong giai đoạn 2011-‐2015 là khoảng 9,5%/năm (xấp xỉ gần bằng với mức tăng trưởng trong giai đoạn 1996-‐2005). Hiệu quả sử dụng vốn đầu tư giai đoạn này được giả định cải thiện so với giai đoạn 2006-‐2010. Tốc độ tăng trưởng bình quân năm giả định của yếu tố lao động L trong giai đoạn 2011-‐2015 là khoảng 2%/năm. Tốc độ tăng trưởng bình quân năm giả định của yếu tố năng suất các nhân tố tổng hợp TFP của nền kinh tế Việt Nam trong giai đoạn 2011-‐2015 là khoảng 2,2%/năm. Dự báo tăng trưởng kinh tế giai đoạn 2011-‐2015

Với những giả định nêu trên về cả bối cảnh kinh tế quốc tế và kinh tế trong nước, tốc độ tăng trưởng kinh tế của Việt Nam bình quân thời kỳ 2011-‐2015 dự báo vào khoảng 6,9%/năm. Trong đó, tỷ trọng đóng góp phần trăm của yếu tố năng suất tổng hợp các nhân tố TFP vào tăng trưởng kinh tế của Việt Nam trong giai đoạn này ước đạt khoảng 31,88% giai đoạn 2011-‐2015. Đây là mức khá cao so với các nước trong khu vực. Vốn là yếu tố sản xuất được dự báo có mức đóng góp vào tăng trưởng GDP cao nhất với 49,57%. Trong khi đó, lao động được dự báo đóng góp 18,55% vào tốc độ tăng trưởng GDP thời kỳ 2011-‐2015. Mức đóng góp được dự báo này tương đương với mức đóng góp bình quân của lao động vào tăng trưởng GDP thời gian qua.

104

Bảng 22. Kết quả dự báo tăng trưởng kinh tế giai đoạn 2011-2015

Kịch bản tiếp tục xu thế

Yếu tố vốn (K)

Yếu tố lao động (L)

Yếu tố năng suất các

nhân tố tổng hợp (TFP)

Dự báo tăng trưởng (GDP)

Tăng trưởng bình quân, % 9,50 2,0 2,20 6,90 Đóng góp vào tăng GDP, điểm % 3,42 1,28 2,20 6,90

Đóng góp vào tăng GDP, % 49,57 18,55 31,88 100,0 2.2. Kịch bản tình hình kinh tế lạc quan Bối cảnh kinh tế quốc tế

Với kịch bản này, môi trường kinh tế quốc tế tương tự như kịch bản nêu trên, trong đó có việc thực thi có hiệu quả Hiệp định thuế quan ưu đãi có hiệu lực chung CEPT trong khuôn khổ khu vực thương mại tự do ASEAN (AFTA). Đồng thời, môi trường kinh tế tương đối thuận lợi do việc triển khai các hiệp định thương mại tự do FTAs ở khu vực châu Á giữa ASEAN với Trung Quốc, với Nhật Bản, Hàn Quốc, Ấn Độ, Úc và Niu Dilân. Các hiệp định thương mại tự do này sẽ có tác động tích cực trong việc cải thiện thâm hụt cán cân thương mại của Việt Nam. Nền kinh tế thế giới trong đó đặc biệt là kinh tế của nước Mỹ, EU, Nhật Bản có xu hướng hồi phục với tốc độ cao hơn của năm 2011. Diễn biến kinh tế trong nước

Những khó khăn kinh tế trong nước, đặc biệt là tình trạng mất cân đối vĩ mô chủ yếu sẽ được khắc phục hiệu quả, lạm phát có xu hướng giảm mạnh, kinh tế vĩ mô đi dần vào trạng thái tương đối ổn định. Việc triển khai tái cấu trúc nền kinh tế và đổi mới mô hình tăng trưởng đang diễn ra nhanh và quyết liệt hơn so với kế hoạch. Các doanh nghiệp trong nước biết cách tận dụng tốt các cơ hội do việc gia nhập tổ chức thương mại thế giới WTO đem. Mặc dù có sự suy giảm nhẹ về ODA nhưng việc mở rộng quy mô thị trường xuất khẩu các mặt hàng chủ lực có thể tạo ảnh hưởng tích cực đến tăng trưởng kinh tế Việt Nam. Quá trình cải cách các tập đoàn và các doanh nghiệp nhà nước lớn diễn ra thuận lợi và đạt hiệu quả kinh tế tương đối cao. Môi trường kinh doanh của Việt Nam sẽ tiếp tục được cải thiện thông thoáng hơn đồng thời trở nên ngày càng hấp dẫn hơn nhiều so với nhiều nước thành viên trong khối ASEAN trong cùng thời kỳ.

Tỷ trọng của tổng vốn đầu tư toàn xã hội thực hiện theo giá thực tế bằng 33,5% GDP trong giai đoạn 2010-‐2015 và 35% GDP trong giai đoạn 2016-‐2020. Tốc độ tăng trưởng bình quân năm giả định của vốn K (capital

105

stock) trong giai đoạn 2011-‐2015 là khoảng 9,5%/năm (xấp xỉ gần bằng với mức tăng vốn trong năm 2000). Hiệu quả sử dụng vốn đầu tư giai đoạn này được nâng cao so với giai đoạn 2006-‐2010. Tốc độ tăng trưởng lao động bình quân giai đoạn 2011-‐2015 là khoảng 2%/năm. Tăng trưởng TFP bình quân trong giai đoạn 2011-‐2015 là khoảng 2,35%/năm. Dự báo tăng trưởng kinh tế giai đoạn 2011-‐2015

Nếu những giả định chính trong kịch bản nêu trên được thỏa mãn, tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế Việt Nam được dự báo rơi vào khoảng 7,05%/năm trong giai đoạn 2011-‐2015. Theo đó, tỷ trọng đóng góp của TFP vào tăng trưởng GDP trong giai đoạn này ước đạt khoảng 33,33% trong giai đoạn 2011-‐2015. Tỷ trọng đóng góp của vốn vào tăng trưởng GDP giai đoạn 2011-‐2015 theo kịch bản này là 48,51%, vẫn giữ vị trí quan trọng nhất trong các yếu tố sản xuất. Theo kịch bản này, đóng góp của lao động vào tăng trưởng GDP ở mức thấp nhất so với các yếu tố sản xuất, và đạt mức bình quân 18,16%. Bảng 23. Kết quả dự báo tăng trưởng kinh tế giai đoạn 2011-2015

Kịch bản lạc quan






Tăng trưởng bình quân, % 9,50 2,0 2,35 7,05 Đóng góp vào tăng GDP, điểm % 3,42 1,28 2,35 7,05 Đóng góp vào tăng GDP, % 48,51 18,16 33,33 100,0 2.3. Kịch bản kinh tế khó khăn Bối cảnh kinh tế quốc tế

Kịch bản này giả định Hiệp định thuế quan ưu đãi có hiệu lực chung CEPT trong khuôn khổ khu vực thương mại tự do ASEAN (AFTA) ít ảnh hưởng tới việc cải thiện khả năng cạnh tranh của các doanh nghiệp Việt Nam. Việc triển khai các hiệp định thương mại tự do FTAs trong khu vực châu Á như giữa khối ASEAN với đối tác Trung Quốc, đối tác Nhật Bản, đối tác Hàn Quốc, đối tác Ấn Độ, đối tác Úc và Niu Dilân sẽ có ít ảnh hưởng thuận lợi tới việc cải thiện thâm hụt cán cân tài khoản vãng lai nói chung và cán cân thương mại nói riêng của Việt Nam. Nền kinh tế thế giới (đặc biệt là kinh tế của nước Mỹ, EU và Nhật Bản) được dự báo còn gặp nhiều khó khăn, chậm hồi phục sau cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu. Hơn nữa, nguy cơ cuộc khủng hoảng nợ công châu Âu vẫn có chiều hướng lan rộng đi kèm với nguy cơ rơi vào suy thoái kép.

106

Diễn biến kinh tế trong nước

Những khó khăn kinh tế trong nước, đặc biệt là tình trạng bất ổn kinh tế vĩ mô chậm được khắc phục. Việc triển khai tái cấu trúc nền kinh tế và đổi mới mô hình tăng trưởng diễn ra chậm chạp. Cải cách kinh tế trong nước diễn ra chậm và ít tận dụng được cơ hội thuận lợi do việc gia nhập WTO đem lại cũng như sự suy giảm mạnh về tổng mức ODA và sự thu hẹp quy mô thị trường xuất khẩu các mặt hàng chủ lực có thể gây ảnh hưởng tiêu cực đến tốc độ tăng trưởng kinh tế của Việt Nam. Bên cạnh đó, quá trình cổ phần hóa các doanh nghiệp Nhà nước, nhất là các tập đoàn và các doanh nghiệp lớn diễn ra chậm chạp với hiệu quả thấp. Môi trường kinh doanh của Việt Nam ít được cải thiện và thiếu hấp dẫn so với nhiều nước thành viên ASEAN.

Tỷ trọng của tổng vốn đầu tư toàn xã hội thực hiện theo giá thực tế

bằng 33,5% GDP trong giai đoạn 2010-‐2015. Tốc độ tăng trưởng vốn bình quântrong giai đoạn 2011-‐2015 là khoảng 9,5%. Tốc độ tăng trưởng lao động bình quân giai đoạn 2011-‐2015 đạt 2%. Tốc độ tăng trưởng TFP bình quân giai đoạn 2011-‐2015 là 1,8%. Dự báo tăng trưởng kinh tế giai đoạn 2011-‐2015

Với những giả định cơ bản trong kịch bản nêu trên, tốc độ tăng trưởng kinh tế của Việt Nam được dự báo sẽ là khoảng 6,5%/năm trong thời kỳ 2011-‐2015. Với tốc độ tăng trưởng như vậy, TFP đóng góp 27,69% vào tốc độ tăng trưởng kinh tế của Việt Nam trong giai đoạn, và là mức thấp nhất trong số các kịch bản. Đóng góp của vốn vào tốc độ tăng trưởng GDP đạt 52,62%. Lao động ước tính đóng góp 19,69% tốc độ tăng trưởng GDP trong giai đoạn 2011-‐2015. Mức này là mức đóng góp cao nhất trong số các kịch bản của yếu tố lao động trong tăng trưởng GDP.

Bảng 24. Kết quả dự báo tăng trưởng kinh tế giai đoạn 2011-2015

Kịch bản lạc quan






Tăng trưởng bình quân, % 9,50 2,00 1,80 6,50 Đóng góp vào tăng GDP, điểm % 3,42 1,28 1,80 6,50 Đóng góp vào tăng GDP, % 52,62 19,69 27,69 100,0

107

3. Một số gợi ý chính sách

Những phân tích, đánh giá, và dự báo xuyên suốt Báo cáo kinh tế tài chính Việt nam 2011 đã cho thấy những vấn đề đặt ra đối với kinh tế Việt Nam trong những năm tới. Đánh giá chung cho thấy, môi trường kinh tế quốc tế trong năm tới là không thuận lợi với những nguy cơ từ cuộc khủng khoảng tài khóa tại châu Âu và những rối loại từ các nước Trung Đông và Bắc Phi. Những ảnh hưởng của thiên tai trong những năm vừa qua cũng sẽ tiếp tục những ảnh hưởng trong năm tới. Sự bất ổn của nền kinh tế thế giới có nhiều khả năng sẽ tiếp tục, và do vậy cần có những đối phó chính sách thích hợp nhằm tận dụng thời cơ và hạn chế ảnh hưởng xấu.

Bất chấp những khó khăn, thời cơ đối với nền kinh tế Việt Nam là đáng kể. Mặc dù tổng cầu kinh tế thế giới được dự đoán tăng trưởng với tốc độ thấp do khó khăn đối với nền kinh tế, nhu cầu các sản phẩm thiết yếu được sự đoán sẽ tiếp tục tăng cao. Hơn nữa, giá cả của các sản phẩm này được dự báo sẽ tăng do những ảnh hưởng thời tiết và chính trị bất lợi. Với các sản phẩm nông nghiệp, năm tới tiếp tục có những thuận lợi cho sản xuất nông nghiệp của Việt Nam do nhu cầu tăng và những ảnh hưởng thời tiết bất lợi đối với nền nông nghiệp thế giới. Giá dầu mỏ được dự đoán có thể có những biến động đáng kể trong năm 2012 do chịu tác động của cả biến động kinh tế và chính trị, đặc biệt là của các nước xuất khẩu dầu mỏ. Với việc duy trì ổn định xã hội được đánh giá cao so với những nước trong khu vực, cơ hội thu hút vốn đầu tư nước ngoài tiếp tục được đánh giá cao. Đồng thời, với quan hệ kinh tế chiến lược với Nhật Bản và Hàn Quốc, dự kiến làn sóng đầu đầu tư từ Nhật Bản và Hàn Quốc sẽ tiếp tục được tăng cường. Chính vì vậy, đối sách đúng đắn mang tính sống còn trong môi trường kinh tế quốc tế bất ổn.

Đối với cơ cấu nội tại của nền kinh tế, đã có những phân tích cho thấy những áp lực đòi hỏi cải cách và điều chỉnh mô hình phát triển. Phân tích trong báo cáo này cho thấy, tăng trưởng của nền kinh tế còn phụ thuộc nhiều vào vốn, trong khi hiệu quả của việc sử dụng vốn không cao và đang tiếp tục giảm. Những phân tích cho thấy, hiệu quả vốn ở khu vực đầu tư nước ngoài là thấp nhất, tiếp đó là khu vực doanh nghiệp nhà nước. Khu vực doanh nghiệp ngoài nhà nước có hiệu quả vốn cao nhất (Bộ Kế hoạch và Đầu tư, 2011). Hơn nữa, nguồn vốn đang tập trung vào khu vực kém hiệu quả là khu nhà nước, do đó phân bổ nguồn lực của nền kinh tế cần được định hướng nhằm tạo điều kiện cho khu vực có hiệu quả sử dụng nguồn lực cao hơn.

Sự điều phối chính sách giữa các cơ quan chịu trách nhiệm chưa hiệu quả và nhuần nhuyễn, làm giảm hiệu quả điều chỉnh và gây ra những mâu thuẫn trong điều hành chính sách. Đây là một trong những lý do khiến những bất ổn vĩ mô xảy ra liên tục và theo chu trình lặp lại. Điều này do định hướng chính sách thay đổi và chuyển hướng nhanh, chạy theo tình

108

thế và mang tính đối phó. Bên cạnh đó, việc thiếu tính độc lập của ngân hàng trung ương khiến cho mục tiêu duy trì lạm phát ở mức thấp luôn bị vi phạm bởi ưu tiên tăng trưởng dưới sức ép điều hành của Chính phủ. Do vậy, bên cạnh việc xây dựng nguyên tắc và cơ chế phối hợp chặt chẽ nhằm thực thi chính sách tài khóa và tiền tệ nhất quán, cũng cần nghiên cứu xây dựng cơ chế trao quyền độc lập cho ngân hàng nhà nước trong điều hành chính sách tiền tệ.

Hơn nữa, chính sách tiền tệ cần được đổi mới cơ chế điều hành nhằm đảm bảo nguyên tắc thị trường. Cũng cần xác định mục tiêu hàng đầu của chính sách tiền tệ trong số các mục tiêu ổn định giá trị đồng tiền, kiềm chế lạm phát, và thúc đẩy tăng trưởng. Việc xác định mục tiêu chủ chốt của chính sách tiền tệ nhằm đảm tính nhất quán trong điều hành và kiểm soát sự đánh đổi giữa các mục tiêu chính sách.

Hệ thống ngân hàng thương mại cũng cần phải tăng cường giám sát và cơ cấu lại nhằm đảm bảo an toàn thị trường tài chính. Như phân tích ở phần II, việc tăng nhanh về số lượng dẫn đến sự ra đời nhiều ngân hàng quy mô nhỏ, quản trị rủi ro kém và dễ tổn thương trước các cú sốc. Hơn nữa, việc lạm dụng các biện pháp hành chính trong điều hành hệ thống tài chính cũng khiến các ngân hàng rơi vào khó khăn. Những vấn đề này cần được giải quyết nhưng phải tính đến yếu tố ổn định của hệ thống. Do vậy, thời gian tới các ngân hàng yếu kém cần được giám sát bởi ngân hàng trung ương và tiến tới thanh lọc các ngân hàng này, trong khi không để đổ vỡ niềm tin của người dân vào hệ thống.

Một trong những vấn đề vĩ mô lớn trong những năm gần đây là thâm hụt ngân sách. Chênh lệch giữa tiết kiệm – đầu tư lớn trong khu vực công là một nguyên nhân đóng góp cho thâm hụt cán cân thanh toán, dẫn đến hiện tượng “lấn át” đầu tư tư nhân do lãi suất nâng cao và nguồn lực bị chiếm dụng. Chính vì vậy, cắt giảm đầu tư công và tăng cường kỷ luật tài khóa nhằm giảm hụt ngân sách, ổn định nợ công là mục tiêu can thiệp chính sách trong thời gian tới. Hơn nữa, hiệu quả đầu tư công còn hạn chế, do vậy nâng cao hiệu quả đầu tư công là một lựa chọn chính sách bên cạnh việc cắt giảm đầu tư công.

Những phân tích về khu vực sản xuất của nền kinh tế cho thấy, nông nghiệp và nông thôn là một chỗ dựa vững chắc của nền kinh tế, nhất là trong bối cảnh khủng hoảng. Khu vực nông nghiệp đã và đang đóng vai trò quan trọng trong việc bình ổn nền kinh tế, đồng thời đóng góp ổn định vào tăng trưởng kinh tế. Hơn nữa, khu vực này góp phần quan trọng trong công cuộc xóa đói giảm nghèo, bảo vệ thành quả giảm nghèo. Chính vì vậy, khu vực này cần có những chính sách giúp phát triển và nâng cao giá trị gia tăng.

109

Danh mục tài liệu tham khảo

1. ADB (2011), Triển vọng phát triển châu Á 2011 [Asian Development Outlook 2011].

2. Asli Demiguc-‐Kunt và Enrica Detragiache (1998), The Determinant of banking crises in developing and developed countries, IMF staff paper, Vol45, no.1, March 1998

3. Bộ Kế hoạch và Đầu tư (2011), ‘Tình hình thực hiện Nghị quyết số 11/NQ-‐CP về cắt giảm đầu tư công’, Tài liệu báo cáo tại phiên họp thường kỳ của Chính phủ ngày 01-‐03/06.

4. Bộ Kế hoạch và Đầu tư, 2011, Báo cáo Đề án rào cản đầu tư

5. Bộ Tài chính (2011), Tài liệu hội nghị triển khai nhiệm vụ tài chính – ngân sách 2012

6. Bộ Tài chính (2010), Bản tin nợ nước ngoài số 5

7. Bộ Tài chính (2011a), Bản tin nợ nước ngoài số 6

8. Bộ Tài chính (2011b), Bản tin nợ nước ngoài số 7

9. Business Monitor International (BMI) (2011), Vietnam commercial banking report Q1 2011

10. Buch, Claudia M. & Anja Kuckulenz (2004), Worker Remittances & Capital Flows to Developing Countries, Discussion Paper No. 04-‐31, Centre for European Economic Research (ZEW)

11. Bugamelli, Matteo & Francesco Paternò (2005), “Do Workers’ Remittances Reduce the Probability of Current Account Reversals?” Policy Research Working Paper No. 3766, World Bank

12. Bùi Trinh (2011), Đánh giá về hiệu quả đầu tư, Thời báo Kinh Tế Sài Gòn (số ra ngày 17/11/2011)

13. EIU (2011), ‘Báo cáo quốc gia: Việt Nam’ [‘Country report: Vietnam’]. Tháng 5. Tiếng Anh.

14. FitchRatings (2011), 2011 Outlook: Asia‐Pacific Banks

15. Ken-‐ichi Takayasu, Yosie Yokoe (1999), Non-‐performing Loan Issue Crucial to Asia's Economic Resurgence, RIM, June 1999, No.44.

16. Lê Vân Anh (2008), Khủng hoảng tài chính -‐ mô hình lý thuyết và những nguy cơ đối với Việt Nam trong quá trình hội nhập hiện nay, Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Kinh tế -‐ Luật 24 (2008), trang 55-‐65.

110

17. Hạ Thị Thiều Dao (2010), Giám sát ngân hàng theo Basel 2 và việc tuân thủ của Việt nam, Tạp chí Ngân hàng

18. Hồ Bá Tình (2011), Ngân hàng từ góc nhìn lợi nhuận: Triển vọng không sáng sủa, Diễn đàn Kinh tế Việt Nam

19. Ngân hàng thế giới (2011), Báo cáo cập nhật Đông Á và Thái Bình Dương [East Asia and Pacific Update]. Tháng 4. Tiếng Anh.

20. Lê Xuân Nghĩa (2011), Tổng quan về nợ công của Việt nam, Chuyên đề hội thảo UBGSTC-‐TT

21. Nguyễn Quang Thái (2011) Quy hoạch Phát triển và cơ cấu đầu tư công, Chuyên đề Hội thảo Đầu tư công do Ủy ban Kinh tế và Ngân sách của Quốc hội tổ chức

22. Nguyễn Kế Tuấn (2010), Kinh tế Việt Nam năm 2010, nhìn lại mô hình tăng trưởng giai đoạn 2001-‐2010, Đề tài cấp bộ, Trường ĐHKTQD

23. World Economic Forum (WEF), Global Competitiveness Report các năm 2008; 2009; 2010; 2011

24. Nguyễn Đức Thành (2008), Từ cuộc tranh luận trong “kinh tế học vĩ mô về kiều hối” đến những gợi mở cho thực tiễn ở Việt Nam , Nghiên cứu của CERP, NC-‐08/2008

25. Eduardo K. Araral, Jr., Vũ Minh Khương, và Nguyễn Ngọc Anh (2011), Nâng cao tính hiệu quả và hiệu lực của hành chính công, quản lý công và quản trị công: Việt Nam có thể học được gì từ những kinh nghiệm quốc tế?, Báo cáo chuẩn bị cho UNDP và Ban Soạn thảo Chiến lược phát triển kinh tế xã hội 2011-‐2020, mimeo

26. Vũ Đình Ánh (2011), Cơ cấu nguồn vốn tối ưu cho tăng trưởng bền vững. UNDP -‐ Ủy ban Kinh tế của Quốc Hội -‐ Viện KHXH Việt Nam. Hội thảo TP. Hồ Chí Minh ngày 23/9/2011.

27. Nguyễn Quang Thái (2011). Mấy vấn đề gắn mục tiêu kiềm chế lạm phát với ổn định kinh tế vĩ mô, cơ cấu lại nền kinh tế, đổi mới mô hình tăng trưởng. UNDP -‐ Ủy ban Kinh tế của Quốc Hội -‐ Viện KHXH Việt Nam. Hội thảo TP. Hồ Chí Minh ngày 23/9/2011.

28. Báo cáo thường niên về Doanh nghiệp Việt Nam (2010), Nâng cao năng lực đổi mới trong doanh nghiệp, Nhà xuất bản chính trị quốc gia, Hà nội, 2010.

29. Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bàn về Chiến lược phát triển kinh tế-‐xã hội của Việt Nam trong thời kỳ mới, Hà Nội, 2007.

30. Fukunari Kimura and Soji Samikawa, 2009, A lot of reasons why we should invest more in East Asia. In ERIA Policy Brief No. 2009-‐03, Economic Research Institute for ASEAN and East Asia. April 2009

111

31. Nguyễn Ngọc Anh, Nguyễn Đình Chúc, Nguyễn Tường Anh, 2011. Estimation of Potential Output and Output Gap for Vietnam: An Elective Approach, a report to UNDP and the National Assembly

32. Ngân hàng Thế giới (WB) (tháng 12 năm 2011), Cập nhật tình hình Phát triển kinh tế Việt Nam: Điểm lại.

33. Nguyễn Phi Lân (2011), Mô hình cảnh báo sớm và chính sách hướng tới ổn định kinh tế vĩ mô Tạp chí Ngân hàng, Số 3+4/2011, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam

34. Lê Vân Anh (2008), Khủng hoảng tài chính -‐ mô hình lý thuyết và những nguy cơ đối với Việt Nam trong quá trình hội nhập hiện nay, Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Kinh tế -‐ Luật 24 (2008), trang 55-‐65.

35. Ken-‐ichi Takayasu, Yosie Yokoe (1999), Non-‐performing Loan Issue Crucial to Asia's Economic Resurgence, RIM, June 1999, No.44.

36. Tonny Latter (1997), The causes and management of banking crisis, Centre for Central Banking Studies, Bank of England.

37. Phạm Thế Anh (2011), Sân chơi lãi suất bất bình đẳng và "tái cấu trúc" tư duy, truy cập tại ngày 23/11/

38. Huỳnh Thế Du, Nguyễn Minh Kiều, Nguyễn Trọng Hoài (2005), Thông tin bất cân xứng trong hoạt động tín dụng tại Việt Nam, Nghiên cứu tình huống Chương trình giảng dạy Kinh tế Fulbright

39. International Monetary Fund (IMF) (2011), IMF Executive Board Concludes 2011 Article IV Consultation with Vietnam

40. IMF (2006), Vietnam: Selected Issue, IMF Country Report No. 06/422

41. Vietcombank (2011), Vietnam Banking sector report, September 2011

42. Sayan, Serdar (2006), “Business Cycles & Workers’ Remittances: How Do Migrant Workers Respond to Cyclical Movements of GDP at Home?,” Working Paper No. WP/06/52, International Monetary Fund.

43. Trần Quang Tuyến (2009), Tín dụng ngân hàng cho khu vực kinh tê tư nhân các nước đang phát triển, Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Kinh tế và Kinh doanh, số 25 (2009) 9-‐16

44. Trang web của Bộ Kế hoạch và Đầu tư. Truy cập tại: www.mpi.gov.vn

45. Trang web của Tổng cục Thống kê. Truy cập tại: www.gso.gov.vn

46. Viện NCQLKTTW (2010), Tác động của hội nhập kinh tế quốc tế đối với nền kinh tế sau 3 năm Việt Nam gia nhập WTO.

47. Viện NCQLKTTW (2011), Kinh tế Việt Nam 2010. Tháng 5/2011.

112

48. Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung ương – CIEM nhiều năm: Báo cáo kinh tế Việt Nam.

49. Vũ Nhữ Thăng (2011), Đổi mới đầu tư công ở Việt Nam giai đoạn 2011-‐2020, Chuyên đề Hội thảo Đầu tư công do Ủy ban Kinh tế và Ngân sách của Quốc hội tổ chức

50. World Economic Forum (2011), Global Competitiveness Report 2011

báo cáo kinh tế tài chính việt nam 2011

Documents