12. BASKI

Prof. Dr. Yüksel Özden

ÖĞRENME VE ÖĞRETME

ISBN 978-975-6802-13-7Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2014, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Kasım 1997, Ankara12. Baskı: Eylül 2014, Ankara

Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül EroğluDizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar

Kapak Tasarımı:Zülfikar Sayın

Baskı:Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Stiİvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A

Yenimahalle/ANKARA(0312-394 55 90)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13987

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet:www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

Prof. Dr. Yüksel ÖZDEN

1963 Muğla’da doğan Özden, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Yönetimi ve Planlaması Bölümünü bitirdikten sonra, devlet bursu ile ABD’de Wisconsin Üniversitesi’nde yüksek lisans ve doktora çalışmasını tamamladı. Doktora sonrasında aynı üniversitede “Eğitimde Yeniden Yapılanma” merkezinde çalıştı.

1994 yılı sonunda Türkiye’ye döndü. Kırıkkale ve Balıkesir üniversitelerinde görev yaptı. 1998’de doçent, 2003 yılında profesör unvanı alan Yüksel Özden, Eğitim Bilimleri ve Yabancı Diller Bölüm Başkanlığı, Sürekli Eğitim Merkezi Müdürlüğü, Necatibey Eğitim Fakültesi Dekanlığı ve Millî Eğitim Bakanlığı İlköğretim Genel Müdürlüğü görevlerinde bulundu.

Yüksel Özden, Eğitimde Değişim, Liderlik, Vizyon, Öğretim Liderliği, Öğrenmeyi Öğrenme, Öğrenmenin Biyo-Kimyası, Eğitimde Çoklu Zekâ konularında eğitimcilere, öğrencilere ve anne babalara yönelik seminer ve konferanslar vermiştir. Özden, kitap ve makaleleriyle eğitim ve öğretime ilişkin yeni birçok kavram ve yaklaşımın Türkiye literatürüne girmesine öncülük etmiştir. Özden'in Bilginin doğası, düşünmeyi öğrenme, eleştirel düşünme ve yaratıcılığı geliştirme gibi konulara yer verdiği “Öğrenme Öğretme”; eğitime ve yönetimine ilişkin yeni bakış açılarını işleyen “Eğitimde Dönüşüm. Eğitimde Yeni Değerler”; kendini algılayış biçimini gerçeğe çevirme çabasında olanlarla bir paylaşım mahiyetindeki “Kendini Keşfet” adlı kitaplarının yanı sıra okulları yeniden yapılanmaya zorlayan nedenlerin irdelendiği “Okulu Yeniden Kurmak” adlı kitabı Türkçeye kazandırmıştır. Bunların dışında çok sayıda kitaba editörlük yapmış ve bölüm yazmıştır.

Prof. Dr. Özden 22 Temmuz 2007 seçimlerinde Muğla Milletvekili olarak Parlamentoya girdi. 23. Dönemde NATOPA ve Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi Türk Grubu Üyeliği görevlerinde bulundu. 24. Dönemde Türkiye-AB KPK Üyeliği ve Asya Parlamenter Asamblesi Türk Grubu Başkanlığı görevlerini yürütmektedir.

iv

“Anneme ve Babama”

v

ÖNSÖZ

Ders kitabı olmayan akademik bir kitap yazmak başlangıçta pek “tutacak” gibi gözükmüyordu. Biz, öğrenme ve öğretme konusundaki akademik birikimleri tüm eğitimcilerle paylaşmayı ilke edindik. Bunu yaparken yüz binlerce eğitimcinin, işini daha iyi yapmanın “arayışı” içinde olduğuna inandık. Çalışmamızı da dilimiz döndüğünce sade ve anlaşılır yazmaya çalıştık. Bunu sadece yazı ile değil seminer ve konferanslarımızla da on binlerce eğitimci ile paylaştık. Bulduğumuz yankı bizi mutlu etti. Daha iyisini yapmayı da görev bildik. Sekizinci baskıya bu saygı ve minnet ifadeleri ile başlamak isterim.

Bu kitabı yazmada, öğrencilik hayatım boyunca öğrendiklerimin çoğunu ders dışında öğrenmem etkili olmuştur. Bunu fark ettiğimde önce okulda gerçek anlamda bir öğrenme olamayacağını düşündüm: Okulda ders geçmek ve diploma almak için gerekli olanları belirledim ve yaptım. Ancak, bir süre sonra okuldaki öğrenmelerimi de “dışarıdakilere” benzetebildiğim oranda daha başarılı olduğumu gördüm.

Okulda öğrenmemi engelleyen etmenlerin başında ise ders kitaplarının farklı düşünmeye izin vermeyen, kesin yargılar içeren ve son noktayı koyan ifade tarzı vardı. Ders kitaplarındaki, düşünceye sınır çizen bu ifade tarzı değişse daha başarılı olacağımı biliyordum. Nitekim, alternatif düşünceleri ortaya koyan ve düşünceye sınır çizmeyen ders kitaplarını daha zevkle okuyor ve başarılı oluyordum.

Diğer yanda, okuldaki öğrenmenin bilgi depolamaktan öteye geçmemesinden dolayı öğrencilerin zihinlerini köreltici etkisini görmekten de yoğun bir şekilde rahatsızlık duymuşumdur. Ezberci eğitim sadece gerçek öğrenmeyi engellemekle kalmamakta; öğrencinin bireyselliğini yok etmekte, özgün düşünceyi sınırlamakta ve yerleşik düşünme kalıbına uymayan yeni verilerin değerlendirilmesini engellemektedir.

Oysa, yirmi birinci yüzyılda eğitim programlarının öğrencilere çok yönlü, soyut, eleştirel, yaratıcı, bağımsız düşünme, problem çözme, etkili iletişim becerileri kazanma, bilgi üretme, öğrenmeyi öğrenme, kendilerini değerli hissetme, kapasitelerine güvenme ve farklılıklara değer verme gibi konularda rehberlik etmesi gerekmektedir.

Bu kitabımda insanların, genetik yapıları ve çevresel etkiler sonucu sahip oldukları farklı düşünme tarzına bağlı olarak öğrenme ihtiyaçlarının da farklı olabileceği konusundaki görüşleri sizlerle paylaşmak istedim. Öğrencilerin öğrenme ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla farklı bir şeylerin arayışı içerisinde

olan öğretmenlere yardımcı olmak istiyorum. Bu bağlamda, kitapta eleştirel düşünme, problem çözme ve yaratıcı düşünme gibi yeteneklerin geliştirilmesine yönelik ilke ve uygulamalara da yer verilmektedir. Düşünen, üreten ve sağlıklı benlik kavramına sahip öğrenciler yetiştirmenin derdini taşıyan öğretmenlere yardımcı olmak beni mutlu edecektir.

Kitabın “geliştirilmiş” beşinci baskısında daha önceki baskılarda yer almayan veya çok sınırlı bir şekilde yer alan “Çoklu Zekâ Teorisi”, “Yapılandırmacılık”, “Öğretimin Yeniden Yapılandırılması” ve “Farklı Öğrenme İhtiyaçlarını Karşılayacak Ders İşleme Tarzı” bölümlerine yer verilmiştir. Elinizdeki kitap, beşinci baskının gözden geçirilmiş 6. bölümdeki “Çoklu Zekâ Teorisi” ve 12. bölümdeki “Farklı Öğrenme İhtiyaçlarına Yönelik Ders İşleme” konularına bazı ilavelerin yapılmış halidir. Daha önce bir sonraki baskıya bıraktığım “Düşünmeyi Düşünme”, “Öğrenmeyi Öğrenme”, bölümlerinin eklenmesini ve “Eleştirel Düşünme” ve “Beyin Temelli Öğrenme Kuramları”nın genişletilmesini yeni görevim nedeniyle meslektaşlarıma, özellikle genç kuşaktan gelenlere havale ediyorum. Fırsat bulursak daha sonra biz onların bıraktığı yerden devam ederiz.

Diğer kitaplarımda olduğu gibi burada da “reçeteler” veya “yemek tarifleri” bulamayacaksınız. Daha çok kendi yemeğini yapmak isteyenlere malzeme sunuyorum. Bu kitaptaki konularla ilgili bazı ‘uygulama örnekleri’ geliştirme fırsatımız oldu. Ama zannediyorum, en iyisi herkesin kendi uygulamasını kendisinin gerçekleştirmesi. Reçeteler veya hazır tariflerin başlangıçta işi kolaylaştıracak gibi gözükmesine rağmen ‘düşünme işinin bir başkasına havale ediliyor olması’ndan dolayı, uzun dönemde zararlı olacağına inanıyorum.

Kitabın hazırlanmasında moral desteği sağlayan ve gerekli zamanı ayırmada büyük fedakarlık gösteren eşime ve büyük oranda benimle geçirecekleri zamanlarını çaldığım çocuklarım Ahmet, Zeynep ve Ayşe’ye şükranlarımı ifade etmeliyim. Onların desteği olmadan bu çalışmaların hiçbiri ortaya çıkamazdı. Ayrıca her baskının iyileştirilmesinde emeği geçen çok sayıda meslektaşıma, öğrencime, son baskıyı titizlikle okuyan Cihan C. Demir’e ve Pegem Akademi takımına içten teşekkür ederim.

TBMM-Ankara Prof. Dr. Yüksel Özden Ekim 2008 yukselozden@yahoo.com

vii

İÇİNDEKİLER

Önsöz ...................................................................................................................v İçindekiler..........................................................................................................vii

BÖLÜM 1 BİLGİNİN DOĞASI VE EĞİTİM SİSTEMİNİN YENİDEN

YAPILANDIRILMASI

BİLGİ TÜRLERİ...............................................................................................2 REFERANS NOKTALARI..............................................................................3 Eğitimde Referans Noktası Ne Olmalıdır? ......................................................5 BİLGİNİN DOĞASINA İLİŞKİN KABULLENMELER ............................6 Ayaklı Kütüphane mi, Düşünen Beyin mi? .....................................................6 Pozitivist Bilgi Felsefesi ......................................................................................7 Pozitivizm Sonrası Bilgi Felsefesi ......................................................................8 EĞİTİMDE YENİDEN YAPILANMA........................................................10 Yeniden Yapılanma Amaçları ve Beklenen Sonuçlar ...................................12 Öğrenme ve Öğretme Etkinlikleri ...................................................................13 Öğretmenler .....................................................................................................15 Okul Yönetimi...................................................................................................16

BÖLÜM 2 KLÂSİK ÖĞRENME KURAMLARI VE ÖĞRETİM İLKELERİ

ÖĞRENME KURAMLARI...........................................................................21 DAVRANIŞÇI KURAMLAR........................................................................21 Davranışçı Kuramların Öğretim İlkeleri.........................................................23 BİLİŞSEL KURAMLAR ................................................................................23 Bilişsel Kuramların Öğretim İlkeleri...............................................................26 DUYUŞSAL KURAMLAR............................................................................28 Benlik Gelişimi..................................................................................................28 Benlik Yapısını Oluşturan Kavramlar.............................................................31 Ahlâk Gelişimi ..................................................................................................31 Gelenek Öncesi Evre ........................................................................................32 Geleneksel Evre ................................................................................................32 Gelenek Sonrası Evre .......................................................................................33 Kendini Gerçekleştiren İnsanların Özellikleri ...............................................36 Duyuşsal Kuramların Öğretim İlkeleri ...........................................................37

viii

BÖLÜM 3 BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME KURAMLARI VE ÖĞRETİM

İLKELERİ

UYUYAN DEV ...............................................................................................40 Beynimiz Hakkında Bildiklerimiz....................................................................40 ZİHİNSEL KAPASİTE...................................................................................41 Çalışan Demir Işıldar........................................................................................42 BEYNİMİZİN ÜÇ ANA KISMI ....................................................................44 Beyin Sapı ..........................................................................................................44 Limbik Sistem....................................................................................................44 Neokorteks ........................................................................................................45 BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME KURAMLARI .........................................46 Hücre Topluluğu...............................................................................................47 Farz Ardışıklığı..................................................................................................47 Beyin Temelli Öğretim İlkeleri........................................................................48 Okuma: Beynimizi Koruyalım .........................................................................51

BÖLÜM 4 ÖĞRENMEYE FARKLI BİR BAKIŞ: YAPILANDIRMACILIK

YAPILANDIRMACILIK NEDİR?...............................................................55 YAPILANDIRMACILIĞIN FELSEFİ TEMELLERİ ...............................55 Yapılandırmacılık, Eğitim Durumlarını Yeniden Düzenler .........................56 YAPILANDIRMACI YAKLAŞIMIN TEMEL ÖZELLİKLERİ ..............57 YAPILANDIRMACI YAKLAŞIMLAR.......................................................58 Bilişsel Yapılandırmacılık ................................................................................58 Sosyal Yapılandırmacılık..................................................................................59 Bilişsel ve Sosyal Yapılandırmacı Görüşlerin Karşılaştırılması ....................62 YAPILANDIRMACI ÖĞRENME İLKELERİ ...........................................62 YAPILANDIRMACI VE DAVRANIŞÇI YAKLAŞIMLARIN KARŞILAŞTIRILMASI..................................................................................65 YAPILANDIRMACI ÖĞRETİM .................................................................68 Yapılandırmacı Öğretimin Temel Öğeleri......................................................69 Yapılandırmacı Öğretmen Olmak...................................................................72 Yapılandırmacı Ölçme-Değerlendirmenin Özellikleri ..................................73

ix

BÖLÜM 5

DÜŞÜNME VE ÖĞRENME TARZIMIZ

BEYNİN SAĞ VE SOL YARI KÜRELERİ ................................................76 İnsanların Düşünme Tercihleri Nasıl Oluşur? ...............................................78 DÖRT ÇEYREK DAİRELİ BEYİN MODELİ...........................................79 Beyin Başatlığı Profili .......................................................................................82 A ÇEYREĞİNİN ÖZELLİKLERİ ................................................................84 Tercih Edilen Meslekler...................................................................................85 Davranış .............................................................................................................85 A Çeyreğindeki Düşünme Melekelerini Geliştirmek İçin Neler Yapılabilir? ..86 Ne Zaman A Çeyreğini Kullanmaya İhtiyaç Vardır? ....................................86 B ÇEYREĞİNİN ÖZELLİKLERİ ................................................................87 Tercih Edilen Meslekler...................................................................................88 Davranış .............................................................................................................88 B Çeyreğindeki Düşünme Melekelerini Geliştirmek İçin Neler Yapılabilir?...89 Ne Zaman B Çeyreğini Kullanmaya İhtiyaç Vardır?.....................................90 C ÇEYREĞİNİN ÖZELLİKLERİ ................................................................91 Tercih Edilen Meslekler...................................................................................91 Davranış .............................................................................................................92 C Çeyreğindeki Düşünme Melekelerini Geliştirmek İçin Neler Yapılabilir?...93 Ne Zaman C Çeyreğini Kullanmaya İhtiyaç Vardır?.....................................94 D ÇEYREĞİNİN ÖZELLİKLERİ................................................................95 Tercih Edilen Meslekler...................................................................................96 Davranış .............................................................................................................96 D Çeyreğindeki Düşünme Melekelerini Geliştirmek İçin Neler Yapılabilir? ..97 Ne Zaman D Çeyreğini Kullanmaya İhtiyaç Vardır? ....................................98 TÜM BEYİNLE DÜŞÜNME.........................................................................98 KENDİNİZİ TEST EDİN: BEYİN BASKINLIK ANALİZİ....................102 Değerlendirme ................................................................................................104

BÖLÜM 6 ÇOKLU ZEKÂ TEORİSİ

ZEKÂ NEDİR, NASIL ÖLÇÜLÜR?..........................................................106 Tek Etmenli Zekâ Kuramı .............................................................................106 Çok Etmenli Zekâ Kuramı.............................................................................107 Zekânın Ölçülmesi..........................................................................................108 Zekâya Yeni Bir Bakış: Çoklu Zekâ Teorisi ................................................109

x

Zekâ Alanlarının Belirlenmesi ......................................................................112 ÖĞRENMENİN SEKİZ YOLU ..................................................................114 Sözel Zekâ .......................................................................................................114 Mantıksal Zekâ ...............................................................................................115 Görsel Zekâ.....................................................................................................116 Müzik Zekâsı ...................................................................................................118 Bedensel Zekâ.................................................................................................119 Sosyal Zekâ......................................................................................................120 İçsel Zekâ.........................................................................................................121 Doğa Zekâsı ....................................................................................................122 DUYGUSAL ZEKÂ......................................................................................123 ÇOKLU ZEKÂ ENVANTERİ.....................................................................129 Değerlendirme ................................................................................................134

BÖLÜM 7 DÜŞÜNMEYİ ÖĞRENME

DÜŞÜNME NEDİR? ....................................................................................139 DEMOKRASİ DÜŞÜNEBİLEN İNSANLARIN REJİMİDİR...............140 ÖĞRETİM, DÜŞÜNMEYİ ÖĞRETMEYE YÖNELİK OLARAK DÜZENLENMELİDİR ................................................................................141 DÜŞÜNME TARZLARI..............................................................................143 DÜŞÜNME BECERİLERİ ..........................................................................145 DÜŞÜNME BECERİLERİNİ GELİŞTİRİCİ PROGRAMLAR............147 Düşünme İçin Öğretme..................................................................................147 Düşünmeyi Düşünme .....................................................................................148 Eğitim Hedeflerinin Sınıflanması ..................................................................149 BLOOM’UN SINIFLAMASINDA DÜŞÜNME ŞEKİLLERİ.................151 DÜŞÜNMEYİ ÖĞRENMEDE SORU SORMANIN ÖNEMİ ...............153 DÜŞÜNMEYİ ÖĞRENMEDE SOKRAT YÖNTEMİ ............................156

BÖLÜM 8 ELEŞTİREL DÜŞÜNME

ELEŞTİREL DÜŞÜNME.............................................................................160 Eleştirel Düşünmenin Çeşitleri......................................................................163 Değerlendirme Olarak Eleştirel Düşünme...................................................163 Problem Çözme Olarak Eleştirel Düşünme .................................................164

xi

Entelektüel Gelişme Süreci Olarak Eleştirel Düşünme..............................165 Eleştirel Düşünme Basamakları ....................................................................165 Okuma: Medya Okur-Yazarlığı Zorunlu Ders Olsun .................................169

BÖLÜM 9 YARATICILIK

YARATICILIK NEDİR?..............................................................................174 Yaratıcılık ve Zekâ İlişkisi..............................................................................175 YARATICI KİŞİLİK ÖZELLİKLERİ ........................................................176 YARATICI DÜŞÜNME YETENEKLERİ ................................................178 YARATICI DÜŞÜNME SÜRECİ ..............................................................181 Aşamalı Yaratıcılık Modelleri .......................................................................181 Wallas Modeli .................................................................................................181 Yaratıcı Sorun Çözme Modeli I.....................................................................182 Yaratıcı Sorun Çözme Modeli II (Hermann Modeli) .................................183 Algı Değişikliği Olarak Yaratıcılık ................................................................184

BÖLÜM 10 YARATICILIĞI GELİŞTİRME

YARATICILIK EĞİTİMİ ............................................................................188 Yaratıcılık Eğitiminin Amaçları.....................................................................188 Yaratıcılık Bilinci ve Yaratıcı Tutumlar........................................................190 Yaratıcılığı Yaşatma Etkinlikleri ...................................................................191 Yaratıcılığın Anlaşılması ................................................................................194 YARATICI DÜŞÜNME TEKNİKLERİ ....................................................195 Beyin Fırtınası .................................................................................................197 Beyin Fırtınasının Kuralları ...........................................................................198 Nitelik Sıralama ..............................................................................................199 Sinektik ............................................................................................................199 Rol Yapma ......................................................................................................200 YARATICILIĞI ETKİLEYEN ETMENLER ...........................................201 Yetişkinler Yaratıcılığı Nasıl Öldürür?.........................................................203 Yetişkinler Yaratıcılığı Nasıl Teşvik Edebilir?.............................................203

xii

BÖLÜM 11 ÖĞRETİMİN YENİDEN YAPILANDIRILMASI

ÖĞRETİMDE YENİDEN YAPILANMANIN TEMEL İLKELERİ .....207 Bilgi Üretme....................................................................................................207 Bilimsel Araştırma ..........................................................................................207 Öğrenilenlerin Okul Dışındaki Değeri..........................................................208 EĞİTİM DURUMUNU GÖZLEMEK.......................................................209 Değerlendirme ................................................................................................218

BÖLÜM 12 FARKLI ÖĞRENME İHTİYAÇLARINI KARŞILAYACAK DERS

İŞLEME TARZI

DERS PLANI HAZIRLAMA ......................................................................220 Motivasyon ......................................................................................................220 Bilgi Sunma .....................................................................................................220 Bilgiyi Kullanma..............................................................................................222 Bilgi Üretme....................................................................................................223 DÜŞÜNÜŞ TARZI VE DAVRANIŞLAR.................................................224 DÖRT ÇEYREK DAİRELİ BEYİN MODELİ DERS İŞLERKEN NASIL KULLANILABİLİR?.......................................................................227 Düşünme Tarzı ve Öğrenme İhtiyacı ............................................................228 Düşünme Tarzlarının Öğrenme İhtiyacını Karşılamak ...............................229 DÖRT ÇEYREK DAİRELİ BEYİN MODELİ İLE DERS İŞLERKEN İZLENECEK BASAMAKLAR....................................................................233

xiii

BÖLÜM 13 ÖĞRETİMİN ZENGİNLEŞTİRİLMESİ

ÖĞRETİM ETKİNLİKLERİNİN ZENGİNLEŞTİRİLMESİ .................241 Derin ................................................................................................................241 Geniş ................................................................................................................241 Kompleks .........................................................................................................242 Soyut.................................................................................................................242 ZENGİNLEŞTİRME AŞAMALARI ..........................................................243 YARARLANILAN KAYNAKLAR ............................................................245 KAVRAM BULDURUSU ...........................................................................253

xiv

TABLOLAR VE ŞEKİLLER LİSTESİ

Bölüm 1

Bilginin Doğası ve Eğitim Sisteminin Yeniden Yapılandırılması

Tablo 1: Bilginin Doğası ve Eğitimde Kullanılışına İlişkin Kabuller........10

Bölüm 2

Klâsik Öğrenme Kuramları ve Öğretim İlkeleri

Tablo 1: Kohlberg’e Göre Ahlâkî Gelişim Düzeyleri ve Özellikleri ........35

Şekil 1: Benlik Kavramının Dört Boyutu.............................................. 29

Bölüm 4

Öğrenmeye Farklı Bir Bakış: Yapılandırmacılık

Tablo 1: Geleneksel ve Yapılandırmacı Görüşlerin Karşılaştırılması . 57

Tablo 2: Yapılandırmacı ve Davranışçı Modelde Eğitim Durumları .. 64

Tablo 3: Davranışçı ve Yapılandırmacı Yaklaşımların Karşılaştırılması......................................................................... 67

Şekil 1: Vygotsky’de Yakınsal Gelişim Alanı ....................................... 61

Bölüm 5

Düşünme ve Öğrenme Tarzımız

Tablo 1: Beynin İki Yarısı ....................................................................... 76

Tablo 2: Mantıksal Düşünenlerin Özellikleri ........................................ 87

Tablo 3: Ayrıntıcı Düşünenlerin Özellikleri .......................................... 91

Tablo 4: Sosyal Düşünenlerin Özellikleri .............................................. 94

Tablo 5: Bütüncül Düşünenlerin Özellikleri.......................................... 98

Şekil 1: Dört Çeyrek Daireli Zihinsel Tercih Modeli.......................... 80

xv

Şekil 2: Dört Çeyrek Daire Modeli İle Beyin Arasındaki İlişki.......... 81

Şekil 3: Mühendislik Öğretim Üyeleri İçin Ortalama HBDI Profili......... 83

Şekil 4: A Çeyreğindeki Öğrencilerin Zihinsel Tercih Profili............. 85

Şekil 5: B Çeyreğindeki Öğrencilerin Zihinsel Tercih Profili ............. 90

Şekil 6: C Çeyreğindeki Öğrencilerin Zihinsel Tercih Profili............. 93

Şekil 7: D Çeyreğindeki Öğrencilerin Zihinsel Tercih Profili ............ 97

Şekil 8: Çok Başatlı Öğrencilerin Zihinsel Tercih Profili ................. 100

Şekil 9: Dört Öğrenme Modu.............................................................. 101

Bölüm 6

Çoklu Zekâ Teorisi

Tablo 1: Sözel / Dil Zekâsı .................................................................... 115

Tablo 2: Mantıksal / Matematiksel Zekâ ............................................ 116

Tablo 3: Görsel / Uzamsal Zekâ ........................................................... 117

Tablo 4: Müziksel / Ritmik Zekâ .......................................................... 118

Tablo 5: Bedensel / Kinestetik Zekâ .................................................... 119

Tablo 6: Sosyal Zekâ.............................................................................. 120

Tablo 7: Benlik / İçsel Zekâ .................................................................. 121

Tablo 8: Doğa Zekâsı............................................................................. 122

Tablo 9: Öğrenmenin Sekiz Yolu (Özet) ............................................. 123

Tablo 10: Çoklu Zekâ Teorisine Dayalı Öğretim Stratejileri ve Özellikleri ................................................................................ 125

Bölüm 7

Düşünmeyi Öğrenme

Tablo 1: Düşünme Becerileri.......................................................................146

Tablo 2: Eğitim Hedeflerinin Sınıflandırılması .........................................150

Tablo 3: Eğitim Hedeflerine Göre Yazma Konuları................................151

Tablo 4: Eğitim Hedeflerine Göre Soru Tipleri .......................................155

Tablo 5: Düşünceyi Uyaran Sorular ...........................................................155

Tablo 6: Sokrat Yönteminde Sorular ve Amaçları ...................................157

xvi

Bölüm 9

Yaratıcılık

Şekil 1: Hermann Yaratıcı Sorun Çözme Modeli .........................184

Bölüm 12

Farklı Öğrenme İhtiyaçlarını Karşılayacak Ders İşleme Tarzı

Tablo 1: Bilme İhtiyacı ve Bunu Karşılayacak Sorular ....................... 228

Tablo 2: Düşünme Tarzları ve Öğrenme Öğretme Durumları .......... 232 Tablo 3: Düşünme Tarzlarına Göre Ders İşleme-Fen Bilgisi,

Kimya ...................................................................................... 236

Tablo 4: Düşünme Tarzlarına Göre Ders İşleme-Fen Bilgisi, Biyoloji .................................................................................... 237

Tablo 5: Çoklu Zekâya Göre Ders İşleme ........................................... 238

Şekil 1A: Dört Çeyrek Daireli Zihinsel Tercih Modeli ve Yönetici Tipleri....................................................................................... 226

Şekil 1B: Dört Çeyrek Daireli Zihinsel Tercih Modeli ve Öğretmen Tipleri....................................................................................... 226

Şekil 2: Ders Akışı ................................................................................ 236

Bölüm 1

BBİİLLGGİİNNİİNN DDOOĞĞAASSII VVEE EEĞĞİİTTİİMM SSİİSSTTEEMMİİNNİİNN YYEENNİİDDEENN YYAAPPIILLAANNDDIIRRIILLMMAASSII

1. BİLGİ TÜRLERİ

2. REFERANS NOKTALARI

a. Eğitimde Referans Noktası Ne Olmalıdır?

3. BİLGİNİN DOĞASINA İLİŞKİN KABULLER

a. Ayaklı Kütüphane mi, Düşünen Beyin mi?

b. Pozitivist Bilgi Felsefesi

c. Pozitivizm Sonrası Bilgi Felsefesi

4. EĞİTİMDE YENİDEN YAPILANMA

a. Yeniden Yapılanma Amaçları ve Beklenen Sonuçlar

i. Öğrenme ve Öğretme Etkinlikleri

ii. Öğretmenler

iii. Okul Yönetimi

öğrenme ve öğretme 2

Bilgi; algılama, işleme, değerlendirme, muhakeme sonucu zihinde üretilen, insanın dış dünyaya ilişkin algısını değiştiren veya bir bilinmeyeni açıklayan anlam parçası (veya kümesi) olarak tanımlanabilir. İnsanın bilgi üretmesi dış dünyadan gözlem, deney, okuma veya dinleme yoluyla veriler toplaması ve bu verileri zihinde kodlayarak malumat sahibi olması ile başlar. Ancak, dış dünyadan insana ulaşan verilerin sadece zihne depolanması bilgi değil, malumattır. İnsanın çeşitli kanallarla topladığı malumatın bilgi olabilmesi için, o insana özgü bir biçime girmesi (içselleştirilmesi) gerekmektedir.

Bundan dolayı, kişi kendisine ulaşan bu hammaddeyi işleyebildiğinde; kendince anlamlandırıp düşünce sisteminin bir parçası haline getirebildiğinde bilgi üretmiş olur. Bu şekliyle bilgi üretme, insanın duyu organları vasıtası ile kendisine ulaşan verileri kendi zihin süzgecinden geçirip kendine özgü bir anlam yükleme süreci demektir.

BİLGİ TÜRLERİ

Buraya kadar bahsettiklerimizden günlük hayatta bilgi diye kabul ettiğimiz bir çok şeyin aslında “bilgi” olmadığını çıkarabiliriz. Bilginin türlerini bir örnekle ortaya koymaya çalışalım: Helvanın nasıl yapıldığını bir tatlı kitabından okuyarak malumat sahibi olan bir kişi ile helvanın yapılışını gören bir kişinin bilgisi farklıdır. Helvayı bizzat yapan kişinin bilgisi daha da farklıdır. Bu duruma sadece biri teori, diğeri de uygulama diyemeyiz. Desek bile bir de bu helvanın tarifini hazırlayan kişi var. Tatlı kitabını okuyarak helva hakkında bilgi sahibi olan Cafer’in bilgisi, helvayı hazırlayan Hasan Usta’nın bilgisi ve ilk orijinal helva tarifini yazan Abdurrezzak Efendi’nin bilgisi aynı tür bilgi değildir.

Türkçe’de bilginin yukarıda yaptığımız hiyerarşik sıralaması yaygın olarak kullanılmamaktadır. Bugün kullanılmayan bu türleri İngilizce’deki karşılıkları ile ifade etmeye çalışalım. Buna göre bilginin dört türü vardır:

bilginin doğası ve eğitim sisteminin yeniden yapılandırılması

3

1. Veri (data) 2. Enformasyon (information) 3. Bilgi (knowledge) 4. Hikmet (visdom)

Ne veri ne de enformasyon, kişinin bilgisi değildir. Bunlar, başkalarının ürettikleri bilgilerdir. Kişinin kendi süzgecinden geçip kendine özgü bir biçim almadıkça bunlar sadece veridir, enformasyondur. Yukarıdaki tanımlamada bizim “malumat” dediğimiz bunlardır. Daha çok veri veya daha çok enformasyon, kişiyi bilgili yapmaz. Böyle bir durum, eğer kişinin kendi bilgisini üretmesine yaramıyorsa, “enformatik cehalet” veya “malûmatfuruşluk” olarak tanımlanabilir.

Okuduğunuz bu kitap sizin için bir veridir, enformasyondur. Sizin kendi bilgininizi üretmeniz için bir hammaddedir. Sizin bilginiz olması için en alt düzeyde sizin cümlelerinizle ifade edilmesi gerekir. Okuduklarınızdan sizin yeni çıkarımlarda bulunmanız, yeni sentezler meydana getirmeniz veya uyarlamalar yapmanız gerekir. Bu kitaptan sınavda sorulan test sorularını doğru cevaplamış olmanız da sizi bilgili yapmaz.

Aynı şekilde bir kitabın arkasında gördüğünüz kaynakça da yazar için birer veri ve hammaddedir. Yazar, o kaynaklardan okuduklarını kendince yoğurabildiğinde kendi bilgisini üretmiş olur. Bu kitapta benim ürettiklerimi de göreceksiniz, aktardıklarımı da.

REFERANS NOKTALARI

Dış dünyadan insana ulaşan verilerin kişi tarafından işlenmesi gerekir demiştik. İnsanın dış dünyayı algılaması, belirli kabuller aracılığıyla olur. Bu kabullenmelerin temelinde inanç, değer, yaşam biçimi, genetik özellikler, kültür ve ön bilgiler gelir. Bunlar bizim referans noktalarımızı oluşturur. Bizim duyduklarımız öğrendiklerimiz bu süzgeçlerden geçerek bir anlam kazanır. Bundan dolayı, aynı filmi izleyen insanlar aynı sonucu çıkarmazlar. Derste tuttuğunuz notları, arkadaşlarınızınkiler ile karşılaştırın. Ne kadar farklı notlar tutulduğuna inanamayacaksınız. Herkesin referans noktası farklıdır.

öğrenme ve öğretme 4

“Referans noktası”nın tipik yansıması, bir kasap ile bir çocuğun kuzuya bakışlarında görülebilir. Kasap kuzuya baktığında ondan kaç kilogram et çıkacağını, çocuk ise kuzuyla oynamayı düşünür.

Sınıfa gelen her bir öğrenci belli referans noktaları ile gelir. Bu açıdan ilkokul birinci sınıf öğrencisi ile üniversite öğrencisi arasında fark yoktur. Ancak üniversite öğrencisi daha fazla referans noktası ile, ilkokul öğrencisi ise daha az referans noktası ile sınıfa girmektedir.

Bu nedenle sınıfta karşımızda duran öğrencileri “boş levhalar” veya “içi doldurulacak küpler” gibi göremeyiz. O yaşa kadar çocuklar bir takım değerler edinmekte, doğruyu – yanlışı, değerliyi – değersizi ayırt edeceği, eskilerin deyimi ile mihenk taşları edinmektedir.

Kaldı ki yeni doğan çocuklar bile belirli referans noktaları ile dünyaya gelmektedir. Daha doğuştan her çocuğun farklı tercihler, farklı zevkler ortaya koyduğunu biliyoruz. Durum böyleyken sınıftaki öğrencileri içi doldurulacak boş küpler gibi görmek, onları hiç tanımamaktır.

Sınıftaki öğretimin öğrencinin bilgi üretmesine yol açabilmesi için öğrencinin sahip olduğu referans noktalarını dikkate alması gerekmektedir. Öğretmen, aktardığı bilgilerin değerlendirilmeye tabi tutulacağı referans noktalarını bilmeden öğrencinin zihnini işleyemez.

Aktardığı bilginin hangi süzgeçten geçerek hangi şekli alacağını bilmeyen öğretmen, öğrencinin ürettiği bilgi üzerinde hiçbir yönlendirici güce sahip değildir.

Öğrencilerin referans noktalarını öğrenmenin en kolay yolu, onların düşüncelerini öğrenmektir. Öğrencilerin ne düşündüğünü bildiğimizde onların düşüncelerine referans olan noktaları yakalayabiliriz.

Tipik yakınma; sınıfta çok sayıda öğrencinin olduğu, hepsini tanımanın zor olduğudur. Oysa aynı sınıfa en azından bir dönem derse giriyoruz. Her gün üç beş öğrenciyi tanıyamaz mıyız? Öğretmenliğin en güzel yanı bu değil mi zaten? Bizim övündüğümüz ne kadar sayıda öğrenci mezun ettiğimiz değil, ne kadar öğrencinin üzerinde ne kadar etkili olduğumuz değil mi? Bir insanı tanımadan onun üzerinde etkili olmanın yolu var mı?

bilginin doğası ve eğitim sisteminin yeniden yapılandırılması

5

Eğitimde Referans Noktası Ne Olmalıdır?

Okula gelen öğrencilerin belli referans noktaları ile geldiğini belirtmiştik. Ancak, eğitim sisteminden öğrencilerin referans noktalarını geliştirmesi ve güçlendirmesi de beklenir. Bundan dolayı, eğitim bir yandan öğrencinin önceden kazandığı referans noktalarını dikkate alırken, diğer yandan öğrencinin kendisini ve evreni algılamada kullanacağı yeni referans noktaları edinmesine de rehberlik etmelidir.

Peki hangi referans noktaları? Milli eğitimin amaçlarını değerlendirecek olursak iyi bir vatandaş, iyi bir üretici ve iyi bir tüketici yetiştirmenin hedeflendiğini görürüz. İyi vatandaş kimdir? Yoksa amaç iyi bir insan yetiştirmek mi olmalıdır? İkisi aynı şeyler midir, ayrı mı?

Eğitim, yaşamı ve evreni algılamada öğrencinin zihninde aksiyomlar oluşturabildiği ve ona bir bakış açısı kazandırabildiği oranda değer taşır. Okulda verilen eğitim bunu sağlayamadığında devletin ve bireylerin eğitime yaptığı yatırımı savunmak zordur.

Bu durum her eğitimcinin ideali olduğu halde neden eğitimde ezberciliği sürdürüyoruz? Eğitim adına yaptıklarımızın çoğu neden sadece öğrencilere ödünç bilgi vermek? Sınavları neden sadece ders esnasında ödünç verdiklerimizi geri almak olarak görüyoruz?

“Ezberci eğitime hayır!” sloganıyla ezberciliğin bitmeyeceğini; öğrenci merkezli eğitim sloganı ile eğitimin öğrenci merkezli olamayacağını biliyoruz. Eğitimcinin bilginin doğasına ilişkin inançlarının onun eğitime ve öğretime bakış açısını değiştireceğini düşündüğümüz için, bu ilk bölüme bilgi felsefesi ile ilgili kısa bir değerlendirme ile başlayalım.