1

Bat ve slam Dncesinde Amel-i Salih Araylar

Balamnda

Phronesis-Hikmet likisi

Mehmet ULUKTK

Giri

Bu makalede Bat ve slam dncesinin modern ala birlikte yaadklar

kendilerine zg kriz durumlarnn grece benzer bir tehisini yapmaya teebbs

edilmektedir. Tehis bir tespitten yola kyor. Teori-pratik, olgu-deer, ilim-amel,

metin-hayat arasndaki mtekabiliyet ve mutabakatn yerini modern ve postmodern

dnemle birlikte kopukluklarn, ayrm ve ayrlklarn ve dahas farkllamann alddr.

Bu tespit Bat ve slam dncelerinin kozmik ve paradigmatik btnlklerinin yerini

paralanmlklarn ve blnmlklerin ald ynndeki tehise dnt. Tehisten

sonraki gelecek aama olan tedavi iddias ise bu makalenin snrlarn fazlasyla

aacandan bu makalede ifade edeceklerim dikkat ekme mesabesinde olacaktr.

Buradaki dikkat ekme, zellikle setiim bir kavramsallatrma olan amel-i salih (her

konuda davrann en iyisi, gzeli, insana yakan) zerinden olacaktr. Amel-i salih,

teoriyi tasdik eden pratik, olgunun deere dnmesini salayan meleke, sahih ilme

uygun salih bir amel ve metnin kendisiyle hayat bulduu vasattr. Sahih vahiyle salih bir

ftratn amel-i salih eklindeki pratii olan hikmet bu vasatn kurucu aktr olacaktr.

Krizimizin msebbibi olan ayrlk, kopukluk ve farkllamann stesinden ancak amel-i

salihle gelebiliriz. Bu noktada slam dncesindeki pratik hikmet ve Bat

dncesindeki mukabili saylabilecek phronesis (pratik bilgelik) amel-i salihin

gereklemesi iin k noktalar olacaktr.

***

Descartesla balayan ve Aydnlanmaya uzanan modernizm, akl bir yandan

bilginin ve toplumsal ilerlemenin itici gc olarak grrken, te yandan hakikatin

2

imtiyazl oda ve sistematik bilginin kayna olarak kabul etti. Akla, dnce ve

eylemin hareket ettirici gc olarak bakld. Hedefe, Descartesdan tevars eden

rasyonel bir ideal konuldu.1 Descartesin rasyonellik ideali modern dncenin

ilerlemeci ve mekanik dnya grnn temeli oldu. Ancak modern dncenin

ilerlemeci ve mekanik dnya grne hangi adan bakarsak bakalm, o, kendinde bir

krlmaya iaret eder. Bu krlmay sadece modernizmin bir ksr dngye girmesi olarak

deil, ayn zamanda onun insan, dnya ve Tanr algsndaki paralanma olarak da

okumak mmkndr. Akln (Intelect) usa (reason) indirgenmesi ve insan aklnn

(intelligence) modern dnyada kurnazlk ve zeklikle snrlanmas kutsal bilgiyi

ulalmaz ve bir bakma anlamsz klmakla kalmam, Hristiyanlkta en azndan kutsal

bir dzen ve manev olgunlamann ve kurtuluun merkezi arac olan hikmet ya da

hikmet bilgisinin yansmasn temsil etmi olan doal din bilimini de tahrip etmitir.2

Meseleye akl perspektifinden yaklarsak, olabildiince gelitirilen teorik akln

ve epistemenin akln btn dier grnmlerini de ihlal edecek kadar bir tek

boyutlulua mahkm edildiini syleyebiliriz. te bu balamda, Modern dncenin

eletirilmesiyle birlikte, pratik hikmetin nemi derinden fark edilmeye balanmtr.

Zira modern dncede, pratik hikmet, evrensel aklda eritilince, ahlak bir varlk olan

insan iin nemli olan gelenek, det ve alkanlk devre d braklmtr. Bu durumda

insann salt akl ve doa varl olduu ima edilmitir. Mesele sadece bununla

kalmam, tamamen nesneletirilen doa karsnda insan zne olarak konumlanmtr.

nsan, zne olarak kendisini, bir nesne olarak dnd doa karsnda merkeze

yerletirmitir. nsann bu ekilde kendini merkeze koyarak zne/nesne ilikisi

erevesinde doay denetleme giriimi onu Varlktan uzaklatrmtr. Btn bu

deiiklikler, modernizmin determinist ve rasyonalist dnya gr adna yaplmtr.

Bu dnce paradigmas erevesinde, Varlk ve deerin birbirinden ayr olarak

konumlanmas, dolaysyla bir olgu-deer ayrmndan bahsedilmesi kendinde pek ok

imlar ve amazlar barndrmaktadr.3 Modern dnyagrnn yaad,

epistemolojik bir kriz olarak grnse de aslnda bilgi/ahlaka ynelik ilim/amel

ayrmasndan kaynaklanan etik bir krizdir. Arapa hikmet, varlk-deer-bilgi-amel

1 Toulmin, Stephen, Kozmopolis, ev. Hsameddin Arslan, Paradigma Yay, stanbul, 2002, s. 18-19. 2 Nasr, Seyyid Hseyin, Bilgi ve Kutsal, ev. Yusuf Yazar, z Yay. stanbul, 2001, s. 15 3 nar, Aliye, Aristotelesin Nikomakhosa Etikinde Pratik Hikmet Kavram ve Gnmz Asndan

nemi, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007, cilt: 16, say: 1, s. 173.

3

izdivacn ngren geleneksel dnya grnn tecessm ettii kavramdr. slamda

ancak vahiyle bildirilen mutlak anlamda ilah bilgi anlamna gelen ilmin amele

dnt hikmette, dinin dikey (vahy) ve yatay (evrensel) boyutlar bulumaktadr.

Hikmet, zelde btnsel ilmi, genelde ilim/amel izdivacn anlatr.4

Hikmetin Kavramsal erevesi

Arapa H-K-M kknden gelen hikmet, hkm ve hakem kelimeleriyle

ilikilendirilerek szlkte "en faziletli ilimlerle eylerin en faziletlisini bilmek, bir

sanatn inceliklerine vakf olup en gzel ekilde yapmak, deneyim, insanlarn cehaletini

ortadan kaldracak faydal, t alabilecei szler, hkm vermek ve adalet"

anlamlarna gelir. Bu sebeple hikmet Kurann sfat olarak da anlr.5 "Engel olmak,

zapt etmek, tutmak ve salam olmak" gibi anlamlar iermesinden dolay "iyi olana

ynlendiren, irkin ve kt eylere engel olan kelimelere hikmet denildii gibi hkm

de" denilir.6 Bu kavramn eyann hakikatlerini, varlkta bulunduklar durum ne halde

ise insann gc lsnde ylece bilmek' eklindeki genel hikmet ve felsefe

kavrayna uygun tanmlar yaplarak ilim ve amel ynne iaret edilmitir.7

Terminolojik olarak dallet ve cehalete engel olan iksir veya klli bilgi manasn

ierdii iin kll, niversal bilgiye iaret eden felsef bilgiye hikmet denilmektedir.8

Hikme (t) kelimesi, lgatiler tarafndan, birisinin kt ve yanl bir i yapmasna engel

olmak, onu byle davranmaktan alkoymak anlamnda tanmlanmtr.9 Tefsirler temel

olarak kamuslarda verilen tanm paylamaktadr. Muchid (21-103) kelimeyi anlama

(fkh), akl ve peygamberlik (nubuvve) olmakszn konumada doruluk (isbe) olarak

tanmlanmtr.10 bn Kuteybeye (213-276) gre ise; Hikmet ilim ve ameldir. Bir

kimse bu ikisini birlikte bulundurmadka ona hakm denmez.11 Taber (224-310) de

4 Gencer, Bedri, Btnsel Bilginin Peinde, Hikmet, Rhle Dergisi, Yl:1, Say:1, Nisan-Haziran, 2008,

s. 59. 5 bn Manzr, Lisn l- 'Arab, "hkm" mad., XII, 140 vd. 6 bn Dreyd, Cemheret'l-lga, I-IV, Daru Sadr, Beyrut ts. s. 186. 7 Crcn, Seyyid erif, Kitabu't-Ta'rft, Beyrut, trh, s. 91, 8 Yakt, smail, Trk-Islm Dncesi zerine Aratrmalar, tken yaynlan, stanbul, 2002. s. 51-52. 9 Lane, Arabic-English Lexicon, hkm maddesi. Williams and Norgate, London, 1863-1993. 10 et-Taber, Muhammed b. Cerr, Camiul-beyan an tevli yil-kurn, Darul-fikr, Beyrut, 1984, XXI,

s. 67. 11 bn Kuteybe, Ebu Muhammed, arbul-kurn, 1958, 32.

4

hikmetin doruyu yanltan ayrma anlamna gelen hukm kelimesinden alndn

belirtmektedir.12

Yine olaylar arasndaki sebep sonu mnasebetini anlamak maksadyla harcanan

abalar sonunda elde edilen ameli ve tecrb bilgiye de hikmet denmitir. Hikmetin dier

bir anlam ise uurlu bir anlay ve derin bir kavraytr. Felsefenin kelime olarak

bilgelii sevmek (philosophia) anlamna geldii dnlrse felsefe ve hikmet

kavramlar arasndaki bu benzerlik yadrganmamaldr. Fakat hikmetin bilgi, tatbikat,

gaye, fayda ve sebep gibi ana unsurlar ele alnrsa kukusuz bu onu felsefeden daha

geni ve kuatc bir bilgi tr yapar.13

Kurnda hikmet kavram daha ok kitap ve hikmet ifadesiyle Allah

tarafndan insanlara verilmi bir rahmet (hediye) olarak sunulmutur. Ayrca Kuranda

hikmet yol gsterici bilgi olarak slam dncesinin ikinci kayna olan Snnet ile

zdeletirilmitir. Mesela, Cuma suresinin 63. ayetinde Yce Allah Peygamber

gndermekle sizi ktlklerden korumak ve size kitap ve hikmeti retmek

istemektedir. eklindeki ifadesi bunun Hz. Muhammede verilen yazl olmayan vahiy

olduu vurgulanmak istenmitir. O halde, bu ikinci eyin Peygamberin Kurann

ruhunu yanstan pratik rnekliinden baka bir ey olmad aktr. Bylece hikmetin,

ikinci bir bilgi kayna olarak, vahyin pratik uygulan olarak da kabul edilmesi

gerekir. Ayrca hikmet, Kurandaki baz ayetlerde ruhun temizlenmesi iin verilen bir

ilim olarak da karmza kmaktadr ki bu da slam tasavvufuna alan bir penceredir.14

Bu yzden felsef dnce rnleri, slam dncesi iinde felsefe adyla deil daha ok

hikmet adyla anlmtr. Mesela, bn Rd felsefe kelimesi yerine bilinli olarak

hikmet kelimesini kullanmtr. Aynen bunun gibi, bn Sina, dou felsefesinden

bahseden kitabna ad olarak el-Hikmatl-marikiyya (Dou Hikmeti) adn vermitir.15

Suhraverd el-Maktulda Yunan felsefesi dnda kalan bilgelii ifade etmek iin hikmet

tabirini kullanmtr.16 Kind hikmeti Klli varlklarn hakikatini bilmek ve bu

12 et-Taber, Camiul-beyan, I. 557-558. 13 Uluda, Sleyman, slamda Emir ve Yasaklarn Hikmeti, Trkiye Diyanet Vakf Yay. Ankara, 1997, s.

7-8. 14 nal, Mehmet, slam Dncesinde Hikmet Kavram, Felsefe Dergisi; Say: 4, 2007 (Gz), s. 118. 15 slam Ansiklopedisi, M.E.B., 1993. 16 Corbin, Henri, History of Islamic Philosophy, Islamic Publications, London, 1993, s. 153.

5

hakikatlerin gerektirdii ekilde davranmaktr17 eklinde tanmlamaktadr. bn Sn ise

hikmeti; mutabk tasdikler ve kmil tasavvurlar vastasyla insan nefsinin kemale

ermesidir, eklinde tarif eder. Bu anlamda hikmet, bir teoriyi zetleyen kapsaml bir

kelime, teori ve tecrbenin bir araya getirilmesidir.18 Elmal Muhammed Hamdi Yazra

gre hikmet; faydal ilim ve slih ameldir, yine hikmet hem ilim, hem amel, hikmetin en

essl mansn tekil eder. limsiz yaplan amel, faydal da olsa hikmet olamayaca

gibi, amelsiz olan, tatbik edilmeyen ilim de ne kadar czip grnrse grnsn hikmet

ismini almaz. Demek ki, her bilgi hikmet olmaz, anlama da arttr.19 yleyse slam

felsefesini ve daha da genelde slam tefekkrnn tarihsel serencamn salt bir felsefe

olarak deil, hikmetle kaynatrlm bir dini dnce olarak grmek daha dorudur.

Phronesis ya da Hsn-i htiyar20

Grek dncesinde grmek iin grme biimine logos, harici bir ama iin

grme ekline tekne (techne) veya teknik yapp etme, iinde bulunulan ortamda

ahlak ve siyas bakmdan doruyu grme tarzna fiil irfan (phronesis) denilmekteydi

ve bu ayr gereklie iaret etmekteydi.21

Phronesis basite dnmek anlamna gelen phronein fiilinden gelir. O nedenle

baz kimseler tarafndan phronesis dnceli olma, anlayl/duyarl olma olarak

evrilir. Phronesis ile episteme arasndaki farkllk kendilerine konu edindikleri

objelerin farkl olmasndan ileri gelir. Phronesis deimeye elverili olan nesneler

zerinde dnmeyi gerekli klarken, bilim (episteme) deimesi mmkn olmayan

nesneler zerinde dnmeyi gerekli klar. Bu ayrm gerekte ruhun akll yannn iki

yanna iaret eder. Baka trl olmas mmkn olmayan zorunlu nesnelerle bilimsel yeti

(epistemonikon) ilgilenirken, baka trl olmas mmkn olan nesnelerle de len

17 Kindi, Ebu Yakub b. shak, Felsef Risaleler, ev. Mahmut Kaya, z Yay. stanbul, 1994, s. 1. 18 Veheb, Mecid ve Mhendis Kamil, Mecmu mustalhati-arabiyyeti fil-luati vel-edebi, Beyrut,

1984. s. 152. 19 Yazr, Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kur'n Dili, I, 915. 20 Phronesis kavramnn Trkedeki karlklar iin pratik hikmet, fiili irfan gibi kavramlar nerilmesine

ramen benim setiim hsn-i ihtiyar kavramdr. Bu kavramn phronesisdeki tikel bir ahlaki durumda

en uygun seim anlam iin bizim dilimizdeki en yakn kavram olduunu dnyorum. 21 Bernstein, Richard J., From Hermeneutics to Praxis in Hermeneutics and Praxis, ed. Robert

Hollinger, 1985, University of Notre Dame Press, s. 272-275.

6

hesaplayan (logistikon) yeti ilgili olur. Bilimsel yanda nesneler tmel kavramlar

olurken, tartan, len bien yanda nesneler tikel olanlardr. Sonu olarak phronesis

yalnzca baka trl olabilecek nesnelerle yani tikellerle alr. Zira bilimsel bilgi ile

phronesis arasndaki fark da bilimsel bilginin tmellerle alrken, phronesisin ise

gerekte tikellerle uramakla birlikte tmellerle de uramasdr. Phronesis iin

tmeller uygun durumlara tanmak iin kullanlrlar. Phronesis tmellerle almasa da

onun bilgisine genel olarak sahip olmaldr; tpk eudaimoniann bilgisine sahip olmas

gerektii gibi.22 Bilimsel alanda nesnelerin zorunlu olmas kantlamaya izin verirken,

phronesis alannda konu edinilen nesnelerin zellii gerei kantlamann olmas

dnlemez. Dolaysyla phronesis gerekletirilen eylemin baka trl olmas

olasl nedeniyle bilim (episteme) olamaz.23 Aristoteles, ahlaki bilgiyi (Pronesis -

ahlaki pratik akl-) teorik bilgiden (episteme) ayrmaktadr. Bu ikisinin en ayrc

zellii, ahlaki bilgide, matematikte bulunan nesnellii ve kesinlii bulabilmenin

mmkn olmaydr.24 nk o niha tikel bir gerek durumla ilgilenmektedir. Bu tikel

bilimin nesnesi deil alglayn (perception) nesnesidir. Bu da bir duyguya has

zelliklerin alglanna ait deil fakat nmzdeki nesnenin gen olduunu

alglaymza benzer bir alglaytr.25

Bu balamda teknik akl veya teknikle, phronesis arasndaki farklara ksaca

iaret etmemiz gerekirse: a) Teknik renilebilir veya unutulabilir. Biz bir hnerimizi

yitirebiliriz. Ancak ahlak akl ne renilebilir ne de unutulabilir. Aksine ahlak akln

veya phronesisin znesi, daima kendini fiil halde bulur ve her daim ahlaki bilgisini

kendi somut durumunun ivediliine uygulamak mecburiyetinde kalr. b) Ahlak akln

amac belirli bir ey ya da rn olmayp, aksine bir hayat tarznn tamamen ahlak

doruluudur. c) Epistemede ve teknik bilgide bir amaca ulamak iin aralar kesinkes

bellidir. Oysa phronesiste, bizi sonuca gtrecek doru aralara dair kesin bir bilgimiz

yoktur. nk sonucun bizzat kendisi zel duruma uygun aralarla ilgili dnp

22 Reeve C., Practices of Reason, Oxford University Press. New York, 1992, s. 67. 23 Aristoteles, Nikomakhosa Etik, ev. Saffet Babr, Ayra Yay, Ankara, 1996, 1140a 30 35, 1140b 5. 24 Gadamer, Hans-Geor, Truth and Method, ev. Joel Weinsheimer and Dnald G. Marshall, Sheed and

Ward, London, 1989, s. 314. Ayrca bkz. Gadamer, Aristonun Hermentik lgisi, Siyasi Hermentik

iinde, Der-ev. Burhanettin Tatar, Ett Yay, Samsun, 2000, s.107119; Akn Ergden Gadamerin

Felsefesinde Aristotelesin Yeri, Trkiye I. Felsefe Mantk Bilim Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Haz,

Kenan Grsoy-Alparslan Akgen, Ankara, 1986, s. 165175. 25 Aristoteles, Nikomakhosa Etik, 1141a-25-29.

7

tanma sreci iinde somut olarak ortaya kabilir. Ksaca o, hem aralarn hem de

amalarn bilgisini ierir. Burada insann kendine deil de, dier kiiye ilgisi sz

konusudur. Bu nedenle de o, ahlak bir yargdr. Mesele, genel bir bilgi tr olmayp,

onun belirli bir anda tam ahlaki bir doruluk eklinde tecessm etmesidir.26

Amel-i Salihin Semantik Uzantlar

Amel kavram terminolojik olarak canl bir varlktan bilinli olarak meydana

gelen btn eylemlerdir.27 Fil kavram amel kavramna gre daha genitir. O bilinli

veya bilinsiz her trl eylemi kapsarken amel kavram yalnzca bilinli eylemleri

ierir. Bunun iindir ki fil kelimesi, kendilerinden eylemin bilinsiz vaki olduu

hayvanlara ve cansz varlklara nispet edilebilir. Bu ayrm Eb Hill Asker, El-Furuq

fil-Lua adl almasnda yle belirtir: Amel, bir eyde eser (iz/etki) meydana

getirmektir. Fulnun yamelutne hazefen (falan, amuru testi yapar), yamelul-hse

zenbilen vel-edime siqen (hurma yapran kfe ve deriyi su tulumu yapar) denilir. Bu

anlamda yefalu zlike (bunlar yapar) denilmez. nk bir eyin fil anlamnda

yaplmas, daha nce belirttiimiz gibi ct edilmesidir. Hlbuki sizi ve amellerinizi

Allah halqetti (Saffat/96) ayeti, sizi ve yontmak veya kazmak sretiyle ekil

verdiklerinizi Allah yaratt anlamna gelir.28

Hayrl, iyi, uygun veya yararl i, faaliyet anlamna gelen amel-i salih

kavram bu nitelikleri tayan hukuk, ibadet, ahlk ve siyasetle ilgili btn olumlu

faaliyetleri kapsar. Hatta Peygamberimiz, her eyden nce gnlden teslim olma

anlamna gelen slm ve kukusuz bir ekilde inanma anlamna gelen iman dahi

amel diye isimlendirmitir (Buhr, Tevhd, 47). Zira iman bilincin zirvelerinde yaplan

yegne ameldir. Amellerin niyetlere gre olmas ise niyetin amele nceliini gsterdii

gibi bilinli bir eylem olan niyetin yine bilinli bir var olma tarz olan amelle hayat

bulacan da gstermi olur. Buna gre amel-i salih bilinli bir ekilde inanma ve kabul

etmenin sonucu olan bilinli bir pratiktir. Kuranda iman ve kfr durumlar sadece

inan alanna deil belki ondan daha da fazla olarak amel-ahlaki olgular tasvir eder.

26 Gadamer, Hans-Georg, Tarihsel Bilin Sorunu, Toplum Bilimlerine Yorumcu Yaklam, ev. Taha

Parla, Hrriyet Vakf Yay. stanbul, 1990, 79-106. 27 el-sfehn,Ragb, el-Mfredat fi aribul-kurn, thk, Safvan Adnan Davud, Beyrut, 1992, s.586. 28 Asker, Eb Hill, El-Furuq fil-Lua, ev. Veysel Akdoan, aret Yay. stanbul, 2009, s. 184.

8

Izutsunun semantik analizlerinin de gsterdii gibi hilm, tevazu, kr, takv, iyilik,

adelet, cmertlik, sdk (doruluk), hidayet gibi ahlaki durumlar imann semantik

alanna girerken; azgnlk, zulm, tekzib, kibir, fsk, nankrlk, cimrilik, sapknlk,

kendini mstani grme gibi durumlar kfr kavramnn semantik alan iine

girmektedir.29

Phronesis ve Hikmetin Amel-i Salihe Bakan Yz

ya da Yitirilmi Hikmetin Peinde Olmak

Modernitenin, ahlak tikel ve yerel olandan koparmas din ile ahlak arasnda bir

gerilimin ortaya kmasna neden olmutur. Belki de bu gerilim, moderniteyi olduka

iyi tanmlamaktadr. Modern zamanlarn insan da genel olarak Tanrsz olmamakla

birlikte, ahlaksz olunabileceini gsteren tablolar sergiler. Bir baka ifadeyle, bir

nominal imandan sz edilir hale gelinmitir. nk herhangi bir kiinin, ahlaken olumlu

gibi gzken eylemi, din perspektiften hi de yle gzkmeyebildii gibi, bunun tersini

de dnmek mmkndr.30 N. Attasn da ifade ettii gibi, imann ilimden kopuk

olamayacan sylememiz gerekir. Yine adalet sz konusu inanma ve bilme fiilinden

ayr deildir. Zira insann yaratklar leminde doru ve bu yzden uygun yerini ve

yaratcs ile olan uygun irtibatn bilmesidir ve bu, adalet (adl) olarak bilinen eydir.

Meseleye Kurann kulluk kavram asndan bakarsak, orada kulluk kesinlikle bilgiden

(marifet) kopuk deildir. Zira Allahn insan yarat amac insann onu bilmesidir.31

Eyann btn iinde insann kendi yerini bilmesi, durumunu tanmas, tasdik etmesi

ve bu bilile tasdike gre hareket etmesi, hem bireysel hem de toplumsal adan adaleti

getirecek olan edepli olmadr.32 A. Schimemmel, bu elerin birbirine ball ve

birbirini gerektirdii hususunun slam kltrnde bir aa eklinde sembolize edildiine

iaret eder. Aacn gvdesi, iyilik yapma; dallar drstlk; yapraklar edebe riayet ve

nefse hkimiyet; kkleri kelime-i ahadet; meyveleri marifetdir. Ancak bu meyve

29 Geni bilgi ve deerlendirme iin bkz. Toshihiko Izutsu, Kuranda Din ve Ahlak Kavramlar, ev.

Selahattin Ayaz, stanbul, ty, 129-137, 193-205, 219-237, 259-267, 273-280, 306-308; Izutsu, Kuranda

Allah ve nsan, ev. Sleyman Ate, Ankara, ty. 31-32, 129-131, 187-207, 218-227. 30 nar, Aliye, Evrensellik ve Yerellik Arasnda Bir Teoloji Araynda Fiil rfann nemi, Uluda

niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2006, cilt: XV, say: 1, s. 226. 31

Attas, S. Nakib, Modern a ve slami Dnn Problemleri, ev. M. Erol Kl, nsan Yay. 1989,

101, 107. 32 Attas, Modern a ve slami Dnn Problemleri, s. 129.

9

aacn tohumunu da iinde barndrd iin o hem hareket noktas, hem de varlacak

hedeftir. Zira marifet, irfan bilgidir.33

Bat dncesinin olgu ile deeri ayrmas sonucu oluan ahlak ile din arasndaki

kopuklua benzer ekilde slam dncesinde de bilinli ve slah edici bir faaliyet olan

amel-i salihin hikmete mebni bir tarzda hayatiyet bulabilmesi iin hayat teori-pratik,

olgu-deer, ilim-amel, metin-hayat arasndaki mtekabiliyet ve mutabakatn kopmaz bir

btnl iinde deerlendirmek hayati nem arz eden bir husustur. Bu sayede iman ve

hayat birbirine kapal kompartmanlara ayrlma tehlikesinden kurtularak daha anlaml

olacaktr.

33 Schimmel, Annemarie, Tanrnn Yeryzndeki aretleri, ev. Ekrem Demirli, Kabalc Yay., 2004, s. 41, 15.