bayburtlu celÂlÎ baba'nin Şİİr dÜnyasi · 2019-05-26 · kısımda şairin hayatı,...

BAYBURTLU CELÂLÎ BABA'NIN ŞİİR DÜNYASI

Mustafa Tatcı Cemâl Kurnaz

BAKÜTAMBayburt Üniversitesi

Bayburt Tarihi ve Kültürü Uygulama ve Araştırma Merkezi

Eser Adı: BAYBURTLU CELÂLÎ BABA'NIN ŞİİR DÜNYASI

Yazar: Yrd. Doç. Dr. Mustafa TATCI & Prof. Dr. Cemâl KURNAZ

Editör: Ömür ERBAY

Tasarım: Muhammet S.KARACA

BAKÜTAM'DA 1. BASKI, 2018

ISBN NO: 978-605-9945-18-9

Bayburt Üniversitesi Yayın Sıra Numarası : 20

BaskıRana AjansVani Efendi İş Merkezi Kat.3 No.28 Yakutiye/ERZURUM

Sertifika No: 31301

Eserin hiçbir bölümü yazarın izni alınmadan kopya edilemez. Dipnot vermedenalıntı yapılamaz. Elektronik, mekanik, fotokopi vb. yollarla kopya edilemez veyayımlanamaz.

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ............................................................................................13TAKDİM..........................................................................................15

BAYBURTLU CELÂLÎHAYATI............................................................................................17ŞAİRLİĞİ .........................................................................................21MUTASAVVIFLIĞI .........................................................................29

I. BÖLÜM: DİN VE TASAVVUF A. DİN .........................................................................................34 1. Allah ....................................................................................34 2. Melekler...............................................................................35 a. Cebrâil.............................................................................35 b. İsrâfil ...............................................................................36 c. Kirâmen Kâtibîn..............................................................36 3. Kitaplar................................................................................36 a. Kur’ân .............................................................................36 b. Sûreler, Âyetler, Hadisler .................................................36 ba. Sûreler, Âyetler...........................................................36 bb. Hadisler.....................................................................38 4. Peygamberler ......................................................................38 a. Âdem...............................................................................38 b. Lokman...........................................................................39 c. Nûh.................................................................................39 ç. İbrahim (Halîl, Halîlullâh)...............................................40 d. Süleyman ........................................................................40 e. Ya’kûb..............................................................................40 f. Yûsuf ................................................................................41 g. Eyyûb ..............................................................................41 ğ. Mûsâ ...............................................................................41 h. Hızır ...............................................................................41 ı. Îsâ (Mehdî).......................................................................41 i. Muhammed .....................................................................42 5. Dört Halife ..........................................................................42 6. Mezhebler ve Mezheb İmamları ...........................................43

a. İmam-ı A’zam ..................................................................43 b. Şâfi ..................................................................................43 7. Kader ve Kazâ ......................................................................43 8. Kâlû Belâ .............................................................................44 9. Ahiret ve İlgili Mefhumlar....................................................45 a. Ahiret ..............................................................................45 b. Mahşer (Kıyâmet)............................................................45 c. Mîzân ..............................................................................46 ç. Cennet, Cehennem (Tamu) .............................................46 10. Diğer İtikâdî Kavramlar .....................................................46 a. Ölüm, Ecel ......................................................................46 b. Rûh .................................................................................47 c. Peri ..................................................................................47 11. Din ile İlgili Diğer Kavramlar ............................................47 a. Din, İman, Şeriat .............................................................47 b. Küfr, Kâfir .......................................................................48 c. Put (Sanem), Putperest ....................................................48 ç. Hıristiyan, Haç ................................................................49 d. Nûr .................................................................................49 12. İbadet ................................................................................50 a. Kul ..................................................................................50 b. Namaz ve İlgili Kavramlar ...............................................50 ba. Namaz .......................................................................50 bb. Mescit .......................................................................50 bc. Mihrâb, Kürsî ............................................................51 bç. Amel..........................................................................51 bd. Duâ...........................................................................51 c. Oruç ve Ramazan ............................................................52 ç. Kâbe ................................................................................52 d. Kurban............................................................................52 B. TASAVVUF..............................................................................53 1. Âşık (Uşşâk).........................................................................53 2. Tarikat ve İlgili Mefhumlar ..................................................54 a. Nakşbendî .......................................................................54 b. Kızılbaş ...........................................................................54 c. Abdâl, Derviş, Erenler......................................................55 ç. Mürşid, Pîr, Şâh...............................................................56

d. Sâlik, Tâlib ......................................................................57 e. Dergâh, Harâbât, Tekke...................................................57 f. İcâzet................................................................................58 3. Tecellî ..................................................................................58 4. Hayret .................................................................................59 5. Uzlet (Kûşe-i Vahdet)...........................................................59 6. Fenâ.....................................................................................59 7. Hicâb, Perde, Nikâb.............................................................59 8. Sır ........................................................................................60 9. Zebânsız Hâl, Kıyl ü Kâl......................................................62 10. Himmet, İnâyet, Rızâ.........................................................62 11. Velâyet, Keşf ......................................................................62 12. Melâmet, Ta’n ....................................................................62 13. Belâ....................................................................................63 14. Cân....................................................................................63 15. Ezel....................................................................................64 16. Cemâl, Yâr, Dost, Leylî ......................................................65 17. Mâsivâ ...............................................................................67 18. Dünyâ................................................................................67 19. Zikir, Vird..........................................................................68 20. Aşk ....................................................................................69 21. Gönül ................................................................................70 22. Dîvâne, Mecnûn, Deli .......................................................72 23. Dem ..................................................................................72 24. Hakîkat..............................................................................73 25. Adem.................................................................................73 26. Zâhir Ehli ..........................................................................73 27. Ârif, İrfan...........................................................................74 28. Sofi, Zâhid, Vâiz ................................................................75 29. Üçler, Yediler, Kırklar .........................................................76 30. Mutasavvıflar .....................................................................76 a. Abdülkadir Geylânî .........................................................76 b. Mansur............................................................................76

II. BÖLÜM: CEMİYET A. ŞAHISLAR...............................................................................80 1. Tarihî Efsanevî Şahsiyetler ....................................................80

a. Behrâm............................................................................80 b. İskender ..........................................................................80 c. Eflatûn.............................................................................80 ç. Nûşîrevân ........................................................................80 d. Nemrut, Firavun, Şeddâd ................................................81 e. Meryem...........................................................................81 f. Cem.................................................................................81 2. Hikâye Kahramanları ...........................................................82 a. Leylâ, Mecnûn.................................................................82 b. Ferhad, Şirin....................................................................82 c.Vâmık, Azrâ ......................................................................82 3. Celâlî’nin Çağdaşı Şahıslar ...................................................82 a. Âdil Han, Ahmed, Kâmil.................................................82 b. Mahmut..........................................................................82 c. Mehmed Paşa Beg............................................................83 ç. Hamdi .............................................................................83 d. Alişan ..............................................................................83 e. Gülşan .............................................................................83 f. Şehiryutanzâde Hüseyin, Kalos.........................................83 g. İlbeğ ................................................................................83 ğ. Zahid ..............................................................................84 h. Baba Sümmâni ................................................................84 B. KAVİMLER .............................................................................84 C. ÜLKELER ve ŞEHİRLER .......................................................85 1. Çin-Maçin ...........................................................................85 2. İran......................................................................................85 3. Âl-i Osman, Rum, Rumili....................................................85 4. Yemen, Habeşistan, Arabistan ..............................................85 5. Mısır, İrem...........................................................................85 6. Gürcistan .............................................................................85 7. Belh, Buhara, Horasan, Hoy, Isfahan, Kandehar, Keşmir, Revân, Semerkand, Şiraz, Şirvan .............................86 8. Basra, Bedehşan ...................................................................86 9. Bağdad, Haleb, Kerbelâ, Necef, Şam ....................................86 10. Kenân ................................................................................86 11. Gence, Şeki........................................................................86 12. Dağıstan, Erzurum, Erzincan, Karabağ, Nahçivan..............86

13. Bayburt, Çıtanos, Çin-Maçin, Gökçeli, Hanzer, Hart Ovası, Hığnı, Hınzörük (Hınzaverek), Hindi, Keçevi, Kelkit, Kısanta, Koçkoyan, Mormuç, Tahsını, Tortum.................................87 14. Kızılelma............................................................................87 Ç. NEHİRLER, DAĞLAR DENİZLER ......................................87 1. Nehirler ...............................................................................87 2. Dağ, Yayla, Sahra, Çöl .........................................................87 3. Denizler ...............................................................................88 D. SOSYAL HAYAT ....................................................................89 1. Sultan ve Çevresi..................................................................89 2. Savaş ....................................................................................89 3. İçki ve Eğlence Meclisi .........................................................90 a. Harâbât (Meyhâne)..........................................................91 b. Şarap (Mey, Bâde, Cür’a).................................................91 c. Kadeh (Câm, Dolu, Peymâne) .........................................92 ç. Mum (Çıra, Çırağ, Şem’, Fanus) ......................................92 4. Musiki .................................................................................92 5. Süsleme................................................................................93 a. Kıymetli Madenler ve Taşlar ............................................93 b. Güzel Kokular .................................................................93 c. Diğer Süs Unsurları .........................................................93 6. Giyim-Kuşam ......................................................................94 7. Sofra ve Yiyecekler ...............................................................94 8. Yazı ve Harflerle İlgili Hususlar ............................................95 9. Şiirle İlgili Unsurlar..............................................................95 10. Tababet ..............................................................................95 11. Alış-Veriş ...........................................................................95 12. Bazı Tipler ve Meslek Erbâbı..............................................96 a. Sâki .................................................................................96 b. Mest (Sarhoş, Mestane, Mahmur) ...................................96 c. Cellâd ..............................................................................96 ç. Dalgıç..............................................................................97 d. Bağban ............................................................................97 e. Tellâl................................................................................97 f. Pir ....................................................................................97 g. Sarraf...............................................................................97 13. Telakkî ve İnanışlar ............................................................98

a. Ölüm...............................................................................98 b. Ömür, Hayat...................................................................98 c. Hâb (Uyku) .....................................................................98 14. Diğer Eşya .........................................................................98

III. BÖLÜM: İNSAN A. GÜZELLİK (Hüsn, Hûb, Melâhat, Cemâl)..............................100 1. Genel Olarak Güzellik .........................................................100 2. Güzellikle İlgili Benzetmeler ................................................100 a. Bahar, Gülzâr...................................................................100 b. Güneş, Ay .......................................................................100 c. Yusuf, Mısır, Ülke ............................................................101 B. SEVGİLİ ..................................................................................101 1. Genel Olarak Sevgili ............................................................101 2. Sevgili İle İlgili Benzetmeler .................................................102 a. Dürr ................................................................................102 b. Fidan...............................................................................102 c. Servi ................................................................................102 ç. Ay (Meh, Kamer, Bedr, Mâh-pâre)...................................102 d. Güneş (Hurşid, Şems, Gün) ............................................102 e. Mum (Şem’, Çerağ) .........................................................102 f. Leylâ ................................................................................102 g. Yûsuf ...............................................................................103 ğ. Peri (Peri-peyker), Melek .................................................103 h. Padişah............................................................................103 ı. Tabib................................................................................103 i. Maral ...............................................................................103 j. Ser-tâc ..............................................................................103 3. Sevgilinin Güzellik Unsurları ...............................................103 a. Saç (Zülf, Mûy, Perçem, Sırma Saç) .................................103 b. Kaş ..................................................................................104 c. Göz..................................................................................104 ç. Gamze .............................................................................104 d. Kirpik (Müjgan)..............................................................104 e. Yüz, Yanak (Ruhsâr).........................................................104 f. Ağız (Dehân, Fem) Dudak (Leb, Fem) .............................105 g. Boy (Kad, Kâmet)............................................................105

ğ. Diş (Dendân), Dil (Zeban)..............................................105 h. Bel...................................................................................105 ı. Beden...............................................................................105 i. El (Dest), Baş (Ser)...........................................................105 4. Sevgili İle İlgili Unsurlar ......................................................106 a. Bûse.................................................................................106 b. Söz (Güftar) ....................................................................106 c. Kûy-i Yâr .........................................................................106 ç. Kapı.................................................................................106 d. Sevgilinin Yolu (Râh), Ayağı Tozu (Hâk-i Pây) ................107 C. SEVEN (ÂŞIK) ........................................................................107 1. Genel Olarak Âşık (Üftâde) .................................................107 2. Âşık İle İlgili Benzetmeler ....................................................107 a. Harâbât Ehli, Deli, Mecnûn, Bîmâr, Bî-çâre, Garib, Dertli ...................................................................107 b. Kuş, Bülbül, Pervâne, Şem’ ..............................................108 3. Gönül ..................................................................................108 4. Âşıka Ait Vücut Aksamı ve İlgili Unsurlar ............................109 a. Göz (Çeşm, Dîde) ...........................................................109 b. Gözyaşı (Yaş, Eşk) ...........................................................109 c. Sîne, Bağır .......................................................................110 ç. Ciğer ...............................................................................110 d. Baş (Ser, Kelle) ................................................................110 5. Âşıka Ait Maddî ve Mânevî Hâller .......................................110 a. Âh, Feryâd, Figân, Nâle, Zâr............................................110 b. Yara (Zahm, Derd) ..........................................................111 c. Gam, Dert, Belâ, Elem ....................................................111 ç. Cevr, Cefâ, Kahr ..............................................................112 d. Ayrılık (Hasret, Cüdâ, Hicrân) ........................................112 e. Kan..................................................................................112 f. Aşk...................................................................................112 Ç. RAKİB (Adüv, Düşmân, Yâd)...................................................113

IV. BÖLÜM: TABİAT A. KOZMİK ÂLEM .....................................................................116 1. Gökyüzü (Çarh, Âsumân, Felek)..........................................116 2. Yıldızlar (Kevkeb) ................................................................116

a. Pervin (Ülker)..................................................................116 b. Güneş (Şems, Hurşid, Gün) ............................................116 c. Ay (Mâh, Kamer, Bedr) ...................................................116 3. Diğer Unsurlar.....................................................................117 a. Işık (Pertev, Nûr, Ziyâ).....................................................117 b. Karanlık (Zulmet) ...........................................................117 c. Gölge (Sâye) ....................................................................117 B. ZAMANLA İLGİLİ UNSURLAR ...........................................117 1. Zaman (Vakit, Rûzgâr, Devr, Dehr, Asır, Çağ) .....................117 2. Yıl ........................................................................................118 3. Mevsimler ............................................................................118 4. Gün .....................................................................................118 5. Sabah...................................................................................118 6. Akşam, Gece (Leyl)..............................................................118 C. DÖRT UNSUR (Anâsır-ı Erba’a) ............................................119 1. Su (Âb) ................................................................................119 a. Deniz...............................................................................119 b. Akarsu.............................................................................120 c. Yağmur ............................................................................120 ç. Çiğ (Şebnem) ..................................................................120 2. Toprak (Hâk, Türâb, Toz) ....................................................120 3. Ateş (Od, Nâr).....................................................................120 4. Hava (Rüzgâr, Yel, Sabâ, Hazan yeli, Boran) ........................121 Ç. HAYVANLAR .........................................................................121 1. Kuşlar ..................................................................................121 a. Bülbül (Andelib)..............................................................121 b. Şahin, Baykuş, Karga, Turna, Serçe, Kumru, Dudu .........122 c. Ankâ................................................................................122 2. Dört Ayaklı Hayvanlar.........................................................122 a. Âhû, Ceylan.....................................................................122 b. At, Kuzu, İnek.................................................................123 3. Sürüngenler, Balık ve Böcekler .............................................123 a. Pervâne, Sinek, Arı...........................................................123 b. Yılan, Akrep ....................................................................123 D. BİTKİLER...............................................................................123 1. Ağaç.....................................................................................123 a. Servi, Çınar .....................................................................124

b. Tûbâ ................................................................................124 2. Çiçekler ...............................................................................124 a. Sümbül, Menekşe, Reyhan, Lâle ......................................124 b. Gonca .............................................................................125 c. Gül ..................................................................................125 3. Bağ, Bahçe ve İlgili Unsurlar ................................................126 a. Bağ ..................................................................................126 b. Gülzâr, Gülşen, Gülistan, Bahçe ......................................126 E. MEYVELER.............................................................................126

Sonuç ............................................................................................127

Şiirler(Tenkitli Metin) ...............................................................................131

Tenkitli Metin Hazırlanırken İzlenen Yöntem....................................132

Tenkitli Metinde Kullanılan Eserler(Kısaltmalar)......................................................................................134

Şiirlerle İlgili Açıklamalar ..................................................................235

Şiirlerde Geçen Âyet, Hadis ve Arapça Sözler.....................................247

SÖZLÜK ..........................................................................................249KAYNAKÇA .....................................................................................273ŞİİRLER DİZİNİ.............................................................................278DİZİN ............................................................................................291

Mahallî klasikler kültürümüzün halk dokusuna sirâyetinin göster-geleridir. Geçen yüzyılda Bayburt’un Tahsını köyünde yaşayan Celâlî(1850–1915) de mahallî klasiklerimizdendir. Asıl adı Ahmed olan Celâlî,Zihnî, İrşâdî Baba, Hilmî ve Hicrânî gibi Bayburt’ta yetişen şairleriçinde önemli bir yere sahiptir. Kendi devrinden günümüze kadar birçok şairin onu üstad kabul edip şiirlerine nazire yazmış olması, şöhretiningünümüzde devam ettiğinin delilidir. Hakkında yapılan bilimsel çalışmalarda onun önemini göstermektedir.

Celâlî’nin şiir dünyasını ayrıntılı olarak ortaya koyma iddiasındaolan çalışmamız esas itibariyle iki kısımdan meydana gelmiştir. Birincikısımda şairin hayatı, şairliği ve mutasavvıflığı araştırılmış, daha sonrasistematik divan tahlillerinde uygulanan yöntemle şairin şiir dünyasınınunsurları, din, tasavvuf, cemiyet, insan ve tabiat başlıklı dört bölümdeayrıntılı olarak ortaya konmuştur.

Metin kısmında daha önceki araştırmacıların yayımladıkları şiirlerkarşılaştırılarak, Celâlî’ye ait yüz otuz beş şiirden oluşan bir tenkitlimetin elde ettik. Hikmet Dizdaroğlu’nun yayınladığı bazı şiirleri, yarar-landığı cönk yıpranmış olduğundan adeta okunamaz haldedir. İleridetamamlanması ihtimal dahilinde olan bu şiirleri de metne aldık.

Metnin sonunda yer alan aruzlu şiirlerde vezin kusurları görül-mektedir. Aruzu kulaktan meşk yoluyla öğrenen halk şairleri, şiirsöylerken vezin hatası yapabilmektedir. Ayrıca bir çok halk şairi gibi,Celâlî’nin şiirleri de cönklere yazılırken, ağızdan derlenirken veyacönklerden aktarılırken hatalı derlenip aktarılmış olabilir. Bu hususlarda aruz kusurlarının artmasına sebep olmuştur.

Araştırmacıların işini kolaylaştırmak amacıyla eserin sonunda bazıbölümlere yer verdik. Bunlardan ilki şiirlerde geçen âyet, hadîs ve Arapçasözlerin tercümeleridir. “Şiirlere dair açıklamalar” kısmında ise şiirlerin

Önsöz

14 BAYBURTLU CELÂLÎ BABA'NIN ŞİİR DÜNYASI

yazılış sebebi, şiirlerde geçen isim ve olaylar ile yazılmış nazireler gibişiirler hakkında bilinen bilgiler sıra numarasına göre verilmiştir. “Sözlük”teçoğunluğu mahalli ağızda kullanılan veya günümüz okuyucusu içineskimiş olan kelimelerin karşılıklarına yer verilmiştir. Şiirlerin bulunmasınıkolaylaştırmak üzere bir de şiirler dizini hazırladık. Dizinde beyitleyazılan şiirlerin ilk beytini, bentlerle yazılanların ise ilk bendinin son ikimısralarını alarak sondaki kafiye harflerine göre alfabe sırasına koyduk.Genel dizinde ise Celâlî’nin kelime dünyasını göstermek üzere şiirlerdeyer alan kelimelere yer verdik.

Celâlî’nin şiir dünyasını örneklediğimiz şiirlerde yer alan rakamlardanilki şiir numarasını ikincisi beyit veya bent numarasını göstermektedir.Bunun dışında dipnotlarda veya şiirler dizininde yer alan rakamlardanilki sayfa, ikincisi şiir numarasıdır.

Yunus Emre “Sevdiğimi demez isem, sevmek derdi beni boğar”diyor. Sanatkârların eser vermeleri, böyle bir mecburiyetin sonucudur.İnsanın içine sığmayan duygular, topraktan fışkıran yeraltı suları gibikendini dışa vurur. Bunların kalitesi kişinin yeteneğine ve kültürseviyesine göre değişir.

Celâlî de, içindeki duyguları geleneğin kendine sunduğu imkânlarlaşiire dökmüş bir sûfî bir şairdir. O, şair olarak Yunuslarla, Pir Sultanlarlaaynı kaynaktan beslenegelmiştir. Celâlî’yi besleyen kaynaklar arasındagurbet, hasret, yoksulluk ve acılardan başka Nakşi meşayıhından ErzincanlıŞeyh Beşir (Buyruk) (ö. 1932) Efendi’den aldığı tasavvuf kültürü devardır. Şiirlerinde aynen koruduğu mahalli özellikleriyle, samimi ifadesiyleo, bize çok tanıdık gelen içimizden birisidir. Şiirlerini okuyunca siz debize hak vereceksiniz.

Ankara 2018M. Tatcı - C. Kurnaz

Mahallî klasikler kültürümüzün halk dokusuna sirâyetinin göster-geleridir. Geçen yüzyılda Bayburt’un Tahsını köyünde yaşayan Celâlî(1850–1915) de mahallî klasiklerimizdendir. Asıl adı Ahmed olan Celâlî,Zihnî, İrşâdî Baba, Hilmî ve Hicranî gibi Bayburt’ta yetişen şairleriçinde önemli bir yere sahiptir. Kendi devrinden günümüze kadar birçok şairin onu üstad kabul edip şiirlerine nazire yazmış olması, şöhretiningünümüzde devam ettiğinin delilidir. Hakkında yapılan bilimsel çalışmalarda onun önemini göstermektedir.

Celâlî’nin şiir dünyasını ayrıntılı olarak ortaya koyma iddiasındaolan çalışmamız, esas itibariyle iki kısımdan meydana gelmiştir. Birincikısımda şairin hayatı, şairliği ve mutasavvıflığı araştırılmış, daha sonrasistematik divan tahlillerinde uygulanan yöntemle, şairin şiir dünyasınınunsurları, din, tasavvuf, cemiyet, insan ve tabiat başlıklı dört bölümdeayrıntılı olarak ortaya konmuştur.

Metin kısmında daha önceki araştırmacıların yayımladıkları şiirlerkarşılaştırılarak, Celâlî’ye ait yüz otuz beş şiirden oluşan bir tenkitli birmetin elde ettik. Hikmet Dizdaroğlu’nun yayınladığı bazı şiirler,yararlandığı cönk yıpranmış olduğundan adeta okunamaz haldedir.İleride tamamlanması ihtimal dahilinde olan bu şiirleri de metne aldık.

Metnin sonunda yer alan aruzlu şiirlerde vezin kusurları görül-mektedir. Aruzu kulaktan meşk yoluyla öğrenen halk şairleri, şiirsöylerken vezin hatası yapabilmektedir. Ayrıca, bir çok halk şairi gibi,Celâlî’nin şiirleri de cönklere yazılırken, ağızdan derlenirken veyacönklerden aktarılırken hatalı derlenip aktarılmıştır olabilir. Bu hususlarda aruz kusurlarının artmasına sebep olmuştur.

Takdim

HAYATI

Celâlî’nin adı Ahmet’tir. Bayburt’un Kısanta (Şimdiki adı Demirözü)bucağına bağlı Tahsını1 (Ozansu) Köyü’nde dünyaya geldi (1850).2

Babası Abuş, bu köyün Nasuhoğulları, annesi ise Kerimoğullarıailesindendir. Küçük kardeşinin adı Kadir’dir. Babalarını küçük yaştakaybeden iki kardeş, dayıları tarafından büyütülmüştür.

Celâlî 14 yaşlarında iken, Akkoyunlu Ferahşad Bey’in yaptırdığımeşhur Sünür Medresesi’nde öğrenim gördü. Burada, bilhassa HacıHoca lakabıyla anılan Müderris Hasan Efendi’den istifade etti:

Hazâinin sır sandığın açanınVâris-i enbiyâ kadri yüceninNesli melek mâhi Hacı Hoca’nın Yoluna baş u cân koyanımız var

Okuttu “elif ”i “dâl”a yetirdiBizi zenbûr gibi bala yetirdiNice mâlsızları mâla yetirdiLâ’li şarâbında gümânımız var

_______________________________

Bu köyün adı kaynaklarda Tahsını, Taksini, Takhzını, Tahzini şekillerinde geçmektedir. Ab-1dülbaki Gölpınarlı’nın Tahsinli şeklinde kaydetmesi ise doğru değildir (Türk Tasavvuf ŞiiriAntolojisi, İst. 1972, s. 297). Doğum tarihi konusunda farklı görüşler vardır. Bayburtlu Mehmet Turhan (bk. Sadeddin2Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, C. II, s. 944) Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu (Erzurum Şairleri, İst.1927, s. 86-90) ve M. Fuat Köprülü, 1815 (Türk Sazşairleri, C. IV, 2. bsk. 1964, s. 542),Ahmet Talât Onay, 1813 (Türk Halk Şiirlerinin Şekil ve Nev’i, Ank. 1996, s. 373); Şinasi Özden(“Gerçek Âşıklardan Celâlî”, Ülkü-Yeni Seri, Sayı : 16 Nisan 1944, s. 4), Hikmet Dizdaroğlu(“Bayburtlu Celâlî’nin Şiirleri- 1”, TFA, Sayı : 127, Şubat 1960, s. 2081) ve Vasfi Mahir Ko-catürk 1845 (Saz Şiiri Antolojisi, Ank. 1963, s. 459) olarak göstermiştir. Murat Uraz, onun1813-1868 yılları arasında hayatta olduğunu tesbit etmiştir (Halk Edebiyatı Şiir ve Örnekleri,s. 164). M. Fahreddin Saltkan ise 1840-1900 yılları arasında yaşadığını tahmin etmektedir(Ergun, a.g.e., C. II, s. 944). Dizdaroğlu, sonradan hatasını tashih etmiştir (“Celâlî Ne Alevî,Ne Bektaşîdir”, TFA, Sayı : 274 (1972), s. 6297-6299).

Bayburtlu Celâli


..................................Okuttu tefsîri hem ilm-i âletYetişdi dersimiz buldu nihâyetDersim ebcedlendi durdu kitâbetBulak başlarında kalanımız var

On yedi yaşında icâzetnâme aldı. Tekrar köyüne döndü. Annesindenkendisine kalan miras hissesini istediyse de dayısı ona rutubetli bir“merek” (saman ve tahıl anbarı), kıraç bir tarla ve küçük bir bostandanbaşka bir şey vermedi.

Celâlî yokluk içinde geçimini sürdürmeye çalışırken on dokuzyaşında köyünden evlendiği hanımını kaybetti. Bu eşinden kundaktabir de oğlan çocuğu kaldı.3 Şair, hanımı için yazdığı ağıtta, ona olansevgisi yanında yokluk içinde geçirdikleri günleri de dile getirir:

Ev bark etmek için tenli mereği Dizip koşmak için tepir eleğiŞu gavdan yaptığın tecir tereğiDivân-ı Bâri’ye yâdigâr götür....................................De ki Kâdir Mevlâm bize ilişme Dünyâda sızıyan çıbanı deşmeCelâlî Baba’dan sorup söyleşme Bu dertli çobandan bir selâm götür4

Celâlî küçük çocuğunu kayın validesine bırakarak, Bayburt,Erzincan ve Elazığ yörelerini dolaştı. Pek çok şairle tanıştı. Bu ilkgezisinden sonra köyüne döndü. Bayburt Merkez bucağı Hindi köyündenLeyla adında bir hanımla evlendi. Bu evlilikten Bahri adında bir oğluoldu.5_______________________________

Bu çocuk, 1914 sonlarında Sarıkamış harekatında şehit düşmüştür. 3Şiirin tamamı için bk. 141/11.41940’larda vefat ettiği sanılan Bahri’nin Yasin (doğ. 1328/1910) adında bir oğlu olduğu bi-5linmektedir (Ahmet Doğan, Bayburtlu Celâlî Baba, Hayatı, Edebî Şahsiyeti ve Şiirleri, Ank.1999, s. 29).

19BAYBURTLU CELÂLÎ BABA'NIN ŞİİR DÜNYASI

Celâlî, şiirlerinde sık sık eşi Leyla’dan ve onun köyü Hindi’den sözeder:

Hûblar yığnak etmiş aşk dîvânındaKaryeler kadrini kıymet ederlerBir nazm-ı gazelde Hindi şânındaEhl-i aşk olana minnet ederler...............................Celâlî bu tarih taşı Hindî’ninHind’e bedel her kumaşı Hindî’ninKonağı aşçısı aşı Hindî’ninCennette Rıdvân’ı hayrân ederler6

*Ne dedim darıldın gözlerim nûruBugünkü sitemin dünden ziyâdeÇektin âsumândan dehrin topunuDehr ü zamânımda günden ziyâde7

*Çekmiş gam kervânın yük tutmuş LeylâGözüne aldırmış pek ıraklarıVardım ki oturmuş hicrân köşküneDağıtmış başından hep çırâkları.......................................Bir söze aldattı şeydâyı Leylâ Yedi yıl bekletti sahrâyı Leylâ Bilmezdi Celâlî Leylâ’yı LeylâSevdâdır kaynatan bu nifakları8

_______________________________

Şiirin tamamı için bk. 143/12.6Şiirin tamamı için bk. 145/13.7Şiirin tamamı için bk. 146/14.8


Celâlî’nin ikinci hanımı Leyla’nın ölümünden sonra üçüncü birevlilik daha yaptığı söyleniyorsa da, bu konuda bir bilgi bulunmamakta-dır.9

Celâlî, 1915 yılında köyü Tahsını’da vefat etmiştir.10 Kabri,Bayburt’tan Tahsını’ya giden yolun kuzeyindedir.11

_______________________________

Mehmet Atay, Celâlî’nin ölüm döşeğinde söylediğini belirttiği bir şiirinde yer alan şu mısra-9larında, son hanımına seslendiğini belirtmektedir (“Bayburtlu Celâlî-V”, İnan, 22, Ocak 1946,s. 28):

Gelsin mürüvvetsiz helallaşalımBugün Celâlî’ye gel ha gel oldu

(bk. 181/49)Vefat tarihini Mehmet Turhan (Ergun, a.g.e., C. II, s. 944) ve Fuat Köprülü 1863 (a.g.e., s.10542), Ahmet Talât Onay, 1866 (a.g.e., s. 373) olarak göstermektedir. Celâlî’nin, beni şu karşı tepeye defnedin, Ruslar buraları işgal edince mezarımı çiğnemesinler11diye mezar yerini vasiyet ettiği ve keramet gösterdiği rivayet edilmektedir (Doğan, a.g.e., s.297). Yaşar Nuri Öztürk de, Celâlî’nin Bayburt’taki kabrinin dedesinin kabriyle yanyana ol-duğunu söylemektedir (“Yaz Konferansları”, Hürriyet Gazetesi, 6 Ağustos 1999).


ŞAİRLİĞİ

Celâlî on dört yaşında çobanlık yaparken, bir kaya dibindeuyuyakalır. Rüyâsında bir pir gelerek bileğine bir bilezik takar ve onaCelâlî mahlasını verir.12 Ahmet bundan sonra Celâlî mahlasıyla şiirlersöylemeye başlar.

İçine düşen aşk ateşinin etkisiyle yerinde duramayan Ahmet,sığırları vaktinden önce köye getirir. Köy hocası bunun sebebini sorunca,ona bir şiirle cevap verir. Rivayete göre onun söylediği ilk şiir budur.13

Şiirde geçen “Pîr destinden nûş eyledim bu âbı” mısraı, onun bâdeliâşıklardan olduğunu düşündürmektedir:14

Bir perî aşkından dîvâne oldumÇağladı gözyaşım akıyor hocamErenler şâhından bir nâme aldımDilim ezber etmiş okuyor hocam

Pîr destinden nûş eyledim bu âbıAnda açılmıştı aşkın kitâbıYegân yegân sor ki verem cevâbıBugün gam kervânım kalkıyor hocam

İndim seyreyledim irem düzleriKudretinden sürmelenmiş gözleri Oturmuş bir bölük hûri kızları İbrişimden halı dokuyor hocam

_______________________________

Şinasi Özden’in tesbitine göre, rüyasında ayrıca kırk derviş gelerek her biri bir konuda ders12vermiştir. O sırada gördüğü sevgilisi, ibrişimden halı dokumaktadır (“Celâlî”, Ülkü Yeni Seri,Sayı: 62, 16 Nisan 1944, s. 4-5). Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, şairin ilk şiirini, Yasin suresine geldiğinde bir sebepten dolayı13isyan ettiği Kuran hocasına karşı söylediğini belirtir (a.g.e., s. 87).Umay Günay, esas aldığı kaynakta bu dörtlük bulunmadığı için, âşıklık geleneğinde var olan14“pir elinden bâde içme” motifinin Celâlî’de kola bilezik takma şeklinde ortaya çıktığını söyle-mektedir (Türkiye’de Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi, 2. bsk. Ank. 1992, s. 120-121).Bu mısrada, bâde içme motifinin bulunduğu açıktır.


Bir yere cem‘ olmuş kırklar erenlerBir bakışta arşı kürsü görenler Devâsız dertlere dermân verenlerHer biri bir derse bakıyor hocam

Yakdı Celâlî’yi bu aşkın nârıSağ başda durmuştu kırkların pîriİçlerinde gördüm Horasan eriHû çekende cânlar yakıyor hocam15

Celâlî, bir pîrin rüyâda koluna bilezik takması olayını başka birşiirinde de anlatır:

Ben bu gece rüyâlara dalmışamErenler şâhı;ndan dersim almışamDağ başında bir bilezik bulmuşamGöz yaşıyla silem seni bilezikBir zerren vermenem Arabistan’aBir zerren vermenem çöl Gürcistân’aBir zerreni dahi Frengistân’aÂhir seni söyletirim bilezik

Ustaya vermem ki telin gayırsınAltından üstünden çiçekler dürsünİnciden mercandan seni doyursunEn son seni söyletirim bilezik16

Celâlî medrese öğrenimi görmüş bir şairdir. Onun “Tahsilsiz birşair, yavan pilava benzer” sözü bu bakımdan anlamlıdır.17

_______________________________

bk. 133/1.15bk. 134/2.16Özden, a. g. m., s. 4. 17


Doğaçlama (irticâlî) şiir söylemekte çok yetenekli olan Celâlî, hiçsaz çalmamıştır. Bunda aldığı medrese öğreniminin yanında, bağlandığıNakşibendî yolunun da etkisi olduğu düşünülebilirse de deyişlerinibesteleyip okuyarak şöhretinin yayılmasında önemli rol oynayan arkadaşıMahmut ile birlikte dolaşması, onun bu konuda bağnaz bir tutumiçinde olmadığını düşündürmektedir. Genç yaşta ölen Mahmut hakkındayazdığı şiirler, Celâlî’nin ona olan sevgisini açıkça gösterir:

Zulumat elinden pus aldı dağlarMahmut bizim yerler kış mıdır şimdiÖlen öldü sen haber ver sağlardanBilmem hayâl midir düş müdür şimdi.......................................Celâlî bülbülü bahçe bârınıSusamı sünbülü ayva nârınıMedrese mescidin çâr divârınıYıkıp vîrân eden hoş mudur şimdi.................................Sönmez Celâlî’nin bu aşk ataşıÇekilmez bâdesi kaynamaz aşıMahmut gelmez elde değildir başıBenim ile gam yükünü çatan yok18

*Gonca fem açmadan bozuldu bâğlar Bu ne gülşen bu ne bahçe bu ne bârBülbüller çığrışır çeşmi kan ağlarBu ne sünbül bu ne lâle bu ne zâr

Mahmûd bu gün ustasını değiştiBizden uğrun uğrun bâdeler içti Sefînesi hicrân gölüne düştüBu ne yağmur bu ne rüzgâr bu ne kar

_______________________________

Şiirin tamamı için bk. 186/54.18


Bana gam yutturdu zâti ezeldenAşkın ebcedledi çıktı tez elden Daha ders okumaz nazm-ı gazeldenBu ne nâmûs bu ne gayret bu ne âr

Terk-i vatan etmiş dönmez ebedîDost bâğından nâr getirdim yemediBir Allah’a ısmarladık demediBu ne yârân bu ne yoldaş bu ne yâr

Sundu Celâlî’ye bir zehr-i âbıBizde garîb kaldı aşkın kitâbıÜç harf beş noktadan gördü hesâbıBu ne geliş bu ne gidiş bu ne kâr19

Celâlî’nin bir divanı olduğu, I. Dünya Savaşı sırasında Bayburt’unRuslar tarafından işgali üzerine köylülerce Zile’ye götürüldüğü söylen-mekteyse de bu eser günümüze ulaşmamıştır.20 1916-1918 arasındayaşanan Bayburt’tan göç sebebiyle şiirlerinin çoğu kaybolmuştur. Türk-Rus savaşı, Balkan savaşı ve I. Dünya Savaşı’na dair söylediği şiirler debunlar arasındadır.

Celâlî, şiirlerini genellikle on birli hece ölçüsü ile yazmıştır. Azsayıda 8 ve 7 heceli şiiri de bulunmaktadır. Aruzla yazdığı şiirleri devardır.21

_______________________________

Şiirin tamamı için bk. 188/55.19Saim Sakaoğlu, “Bayburtlu Celâlî”, Büyük Türk Klâsikleri, C. IX, İst. 1989, s. 222. Celâlî’nin20şiirlerinin bulunduğu yazma eseri, Veli Aydın (doğ. 1898)’dan bir arkadaşı alır ve geri vermez(Doğan, a.g.e., s. 3). Bu gün nerede olduğu bilinmeyen bu nüshanın, Büyük Türk Klâsikle-ri’nde sözü edilen nüshadan farklı olması kuvvetle muhtemeldir. Ziyaeddin Fahri’nin tesbit ettiği “bitmez” redifli gazelin (a.g.e., s. 87) Manastırlı Celal Bey’e21ait olduğu tesbit edilmiştir. Bunun dışındaki, elinizdeki eserde tesbit edilen bazı aruzlu şiirlerCelâlî’ye aittir. (Ergun, a.g.e., C. II, s. 945). Şiirlerin vezin yönünden ayrıntılı bir değerlendi-rilmesi için bk. Doğan, a.g.e., s. 36-40.


Celâlî hece veznini aruzdan daha başarılı olarak kullanmaktadır.Aruzla yazdığı şiirlerde vezin aksaklıkları çoktur. Aruzu kulaktan vemeşk yoluyla öğrenen mahalli şairlerde bu gibi kusurlu söyleyişlere rast-lanmaktadır. Kaldı ki şiirlerin cönklere yazılırken, ağızdan derlenirkenveya cönklerden aktarılırken bunu yapanların kültür düzeylerine bağlıolarak hatalı derlenip aktarılmış olması da ihtimal dahilindedir. Buhususlar da aruz kusurlarının artmasına sebep olmuştur. Aynı husushece vezniyle yazılmış şiirlerdeki aksaklıklar için de geçerlidir.

Celâlî’nin şiirlerinden, zengin bir dinî-tasavvufî kültüre sahipolduğu anlaşılmaktadır. Tasavvufî ve beşerî aşkı konu alan şiirlerindeoldukça başarılı olduğu görülür.

Şairin eşi, arkadaşı ve tanıdıklarının ölümü üzerine söylediği ağıtlar,acılı ve duyarlı bir yüreğin feryatlarıdır. Çevresinde meydana gelendeprem, heyelan gibi felaketleri anlattığı destanları da birer belge değe-rindedir.

Celâlî, mizahî şiirleri ile de dikkat çeker. “Kalos, Batakçı, Yemeklerve Güzeller” konusunda söylemiş olduğu destanlar ölümünden sonrayayılan ve geniş bir çevrede tanınan şiirlerindendir. Ay ile güneşinmünazarası şeklinde kaleme aldığı destan ise eski bir geleneğin yeni birörneği olması bakımından ilgi çekicidir.

İlk hanımını kaybettikten sonra köyünden ayrılan Celâlî, Bayburt,Erzincan ve Elazığ havalisini dolaşmış, Sümmânî, Mücmerî başta olmaküzere pek çok şairle tanışmıştır. Bu seyahatler, onun şairliğinin tekâmülündeetkili olduğu gibi, şöhretinin yayılmasında da rol oynamıştır.

Celâlî hemşehrisi Zihnî (1797-1859)’den sonra Bayburt’un yetiştirdiğien ünlü ve yetenekli şairidir. Zihnî’den etkilenmiş, ona nazireler kalemealmıştır. İrşâdî (1803-1879), Mücmerî gibi Bayburtlu şairlere yazdığınazireleri de bilinmektedir (bk. Şiirlerle İlgili Açıklamalar).

Celâlî’nin Narmanlı meşhur Âşık Sümmanî ile tanışması da onunşairlik gücünü ve şöhretini gösteren önemli bir olaydır. Söylentiye göre,Sümmânî Celâlî’nin şiirlerini duyup beğenmiş, ona bir mektup yazararak


altı ay sonra ziyaretine geleceğini söylemiş. 1882 yılında dediği günBayburt’a gelmiş. Celâlî de aynı gün onu beklemektedir. İki şair, birterzi dükkânında karşılaşırlar.22 Sümmanî, Celâlî’nin kulağına şu kıt’ayıokur:

Aşkın kervânını düzüp bezersinSokakları adım adım düzersinNeden böyle miskin miskin gezersinGâlibâ sarhoşsun Baba Celâlî

Celâlî de Sümmânî’ye şöyle karşılık verir:Aşkın kervânını düzüp bezettimAltı ay oldu ki yolun gözetdimRüyâmda görmüştüm seni benzetdimHakikat sadıksın Baba Sümmânî

Sümmanî’nin şu manzum mektubu, onun Celâlî ile münasebetinindaha sonra da devam ettiğini göstermektedir:

Hazret-i Kur’ân’ı tilâvet ettikHamd olsun yetişti hidâyetimizRisâlet burcunun bâbına yettikAçıldı ol bâbda dirâyetimiz

Gördüm Mollâ Câmi açıldı eserİlme müştâk olan gezer mi serserMevlâm imâmeti kılsın müyesserBudur leyl ü nehâr münâcâtımız

Üstâdım Hoca’dır himmeti hazırMuhabbet bahrinde misli lâ-nazirFârisî ilminde olmuştur vezirHimmetiyle açtı zekâvetimiz

_______________________________

Dizdaroğlu, bu karşılaşmanın, eskiden Tercan’ın, şimdi Erzincan’ın Çayırlı ilçesinin Karakulak22bucağında gerçekleştiğini söyler (“Celâlî Ne Alevî, Ne Bektaşîdir”, TFA, Sayı : 274, 1972, s.6298).


Hâfız Reşid armağandır adımız Hurûf-ı imlâdır her küşâdımızHudâ memûr etsin bu mezâdımızKalmamış gönülde dalâletimiz

Hâfız gider isen Bayburt şehrineİnşallah dalarsın ilmin bahrineSümmanî’den selâm “Aşkın nehri”neTapşır Celâlî’ye emânetimiz23

Celâlî çevresindeki birçok şairi etkilemiştir. Bu şairlerin başındaBayburtlu Âşık Hicrânî24 (1908-1959) ve Müdâmî gelmektedir.25 Hicrânî,İrşâdî ile birlikte Celâlî’yi de üstad kabul ettiğini söylemekten çekinmez:

Evvel asâletten bildirim hâlimBize bu servinin ummânı derlerBâğbânım İrşâdî, servim CelâlîBize o çiçeğin reyhânı derler26

Çırak Hicvî takma adıyla da şiirler yazan Fırat Kızıltuğ’un şusözleri, Celâlî’nin günümüzde de devam eden şöhretinin bir delilidir:

Bayburtlu Zihnî’miz Otlakçı demişCelâlî Baba’mız Batakçı demişHicânî ustamız Yaltakçı demişCümleyi pişpişle, solla Çanakçı27

_______________________________

Haşim Nezihi Okay, Sümmanî, İst. Tarihsiz, s. 110; Haşlak, s. 79.23Celâlî, Nakşî meşâyıhından Muhammed Beşir Erzincanî’den el almıştır. Celâlî vefat ettiğinde24yedi yaşlarında olan ve ondan etkilenen Hicrânî ise Muhammed Beşir Efendi’nin halifesi,büyük mutasavvıf Dede Paşa’nın dervişidir. Bu şairlerin Celâlî’ye yazdığı bazı nazireler için bk. Açıklamalar.25Hamdi Güleç, “Bayburtlu Celâlî’nin Sanatı”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Bayburt Sempoz-26yumu, 23-25 Mayıs 1988, Ank. 1994, s. 211. Kitâb-ı Yâve, İst. 2000.27


Rivayete göre, Celâlî’nin söylediği son şiir şudur: Nedir bu sevdâlar serde ilâhîBen yanarım ağlayanım el oldu Hicrân döşeğinde müşkil hâlim varAğlamaktan dîdelerim kan oldu

Kavim kardeş yüz çevirdi yanımdanDaha sormaz oldu ad u şânımdanO kadar usandım tatlı cânımdanHer bir günüm bana birer yıl oldu

Sâkî son câmından verdi zülâlımKazındı defterim doldu zevâlımGelsin o vefâsız helâllaşalımBugün Celâlî’ye gel ha gel oldu28

_______________________________

bk. 181/49.28


MUTASAVVIFLIĞI

Ziyaettin Fahri Fındıkoğlu, Celâlî’yi Bektaşî tarîkına mensup gös-terdikten başka, gençliğinde ulemâ sınıfı tarafından Kızılbaşlıkla ithamedildiğini de söyler.29 Abdülbaki Gölpınarlı da onu Bektaşî şairleriarasında değerlendirir.30 Fahrettin Saltkan (Kırzıoğlu), mahalli araştırmalarınadayanarak bu görüşü reddeder.31 Hikmet Dizdaroğlu da onun kesinlikleAlevî veya Bektaşî olamayacağını belirtir.32 Sadettin Nüzhet ise Şâh-ımerdândan ve Horasan erenlerinden söz eden şiirlerinden hareketleonun, bir tarîkate, muhtemelen Kadirîliğe mensup bir şair olabileceğinidüşünür.33

Araştırmacıları bu konuda yanıltan bir husus, şairin “Baba” lakabıylaanılmasıdır. Celâlî ile Sümmânî’nin birbirlerine Celâlî Baba, SümmânîBaba şeklinde hitap etmeleri, bu “Baba” kelimesinin tarîkat kültüründenziyade, mahalli anlamda bir hürmet ifadesi olarak kullanıldığını göster-mektedir. Şair, bir şiirinde bundan rahatsız olduğunu belirtir:

Bir kuru dâvâda olmuşsun sebâGeceler subha dek çalarsın hebâŞöhreti dillerde Celâlî BabaBu ad bize bühtân olsa gerekdir34

_______________________________

Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, Erzurum Şairleri, İst. 1927, s. 86.29Gölpınarlı, Alevî-Bektaşî Nefesleri, İst. s. 10, 230; Türk Tasavvuf Şiiri Antolojisi, İst. 1972, s.30297.Ergun, a.g.e., C. II, s. 945.31Hikmet Dizdaroğlu, “Celâlî Ne Alevî, Ne Bekatşîdir”, TFA, Sayı : 274, 1972, s. 6297-6299. 32Ergun, a.g.e., C. II, s. 945. 33Celâlî, bir şiirinde halkın kendine izafe ettiği Celâlî Baba lakabını mahlas olarak da kullan-34mıştır:

De ki Kâdir Mevlâm bize ilişme Dünyâda sızıyan çıbanı deşmeCelâlî Baba’dan sorup söyleşme Bu dertli çobandan bir selâm götür


Oysa Celâlî’nin Nakşibendîlik yoluna bağlı olduğu bilinmekte-dir.35

Nakşibendî büyüklerinden Muhammed Beşir Erzincanî, yanındabir grup mensubu ile birlikte Tahsını’ya gelir. Celâlî bir şiirinde BeşirEfendi ve beraberindekileri, “Yanında bir bölük melek-simâlar” şeklindeöver. Bunlar arasında, Muhammed Beşir Efendi’den sonra yerine geçenDede Paşa da bulunmaktadır. O, Celâlî’nin Beşir Efendi’ye bağlanışınışöyle anlatır:

“Hazret-i Pir, Tahsını’yı teşrife karar verince bir kaç ihvandanibaret bir kafileyle refâkat etmeye başladık. Yolda, ne hikmetse, Hazret-iPir’in atı bir türlü yürümedi... Gençlik âlemi, tüfek ata olan merakımsebebiyle o zaman yirmi beş kırmızı altın liraya aldığım o havalide bireşi daha bulunmayan cins atımı hemen takdim ederek, nefsim de yürü-memekte ısrar eden ata bindim. Ne hikmetse Hazret-i Pir’in altında yü-rümeyen bu at, inadı bırakarak onu takibe başladı... Tahsını’da büyükbir alâka ile karşılandık... Çok kimseler el ve himmet aldılar. Bu esnada,Celâlî de ziyarete geldi. Mecliste beş dakika kadar sükût hâli hâsıl oldu.Hazret-i Pir ile Celâlî’nin ikisi de murakabeye vardılar... Bir müddetsonra Hazret-i Pir:

-Celâlî, bizden el alsan iyi olur.. diye buyurunca, Celâlî iftiharla:-Ben el almışam. karşılığını verdi.Sabahleyin Celâlî’nin tepetaklak düşüp hastalandığını işittik ve bir

müddet sonra Tahsını’dan ayrıldık.Aradan kırk gün kadar bir müddet geçtikten sonra, Celâlî’den bir

mektup alan Hazret-i Pîr:-Dede, haydi Tahsını’ya dönüyoruz buyurmuş ve sür’atle hazırlanıp

acele ile köy meydanına ulaştığımızda, Celâlî:

_______________________________

Salim Haşlak, Bayburtlu Celâlî, İst. 1963, s. 61, 87. Hikmet Dizdaroğlu, babasının Celâlî’yi35bizzat tanıdğını ve onun Nakşibendî tarikatinden olduğunu söylediğini belirtir (“Celâlî NeAlevî, Ne Bektaşîdir”, TFA, Sayı: 274, 1972, s. 6298).


Durun üftâdeler istikbâlineVelâyet tahtının sultânı geldiDest uzadın lâl-i lebin balına“Ledünni” ilminin irfânı geldi...................................Habîb-i Kibriyâ’nındır bu dergâhKâsem olsun inan vallâhi billâhNeden münkir olalım Allah AllahSultân-ı enbiyâ vârisi geldi................................

diye başlayıp devam eden, göz ve gönül perdelerinin kaldırılması üzerineaçıkca görmeye başladığı velâyet kemâllerini nazmeden meşhur şiiriniirticalen okumuş ve bu büyük mürşide bağlanarak o gün mânevînimetine ulaşmıştır.

Celâlî ani hastalığında kırk gün yiyip içmeden yatmış, vücûdueriyip ufalmış, yakınları ümidi keserek cenaze hazırlığına başlamışlar...Kırkıncı günü birdenbire doğrularak:

-Beşir Efendi Hazretlerinden haberiniz var mı? Bana kalem kâğıtgetirin diye iç yakıcı bir mektup yazarak özel olarak Hazret-i Pîr’egöndermiş ve hastalığını şöyle anlatmıştır:

-Kırk gündür beni azâba tuttular... Yiyip içmeme, konuşma ve ha-reketime mâni olmalarında ayrı, her gece önüme bir çuval dolusu darıkoyarak, “Haydi bunu say” diye zorlarlar, yüzbinlerce küçük daneyisayarken yaptığım bir yanlış üzerine de yeniden “Haydi bunu say” diyekarşı konması imkansız bir azâp ve çileyi tekrar edip dururlardı...”

Celâlî, Beşir Efendi Hazretlerinin mânen tecellîsine kadar butarifsiz azâbın devam ettiğini belirterek Hazret-i Pir’in eliyle işaret edip“kalk, kalk” demesiyle de hiç rahatsızlık çekmemişim gibi, bu acaibhastalık geldiği şekilde, yine birden bire zâyi’ oluvermiştir.

Dede Paşa Hazretleri sohbetinin devamında Hızır Aleyhisselâm’laher gün konuşan bir zatın bile mürşitsiz kemâle kavuşamayacağı ifadeeder ve irşâd etme selâhiyetinin, Kur’an, ilim, Hızır, melek veya başka


bir vasıtada bulunmadığını, bu yüce vazife-nin ancak ve ancak mürşitlerinkârı olduğunu, sadece velâyet kemâli’nin ve verâset şerefinin bu işin tekLokmanı bulunduğunu ifade ile başka türlü konuşanların hepsinin dealdanmış ve yanılmış kimseler olduklarını;

-Zâhirde, şerîat ve sünneti ikmal edenlere bir mürşidin mânensahip olup irşâd etme selâhiyetlerini kullanmak suretiyle kemâle ulaştır-dıklarını, böylece irşâd olanlara Üveysi denildiğini belirterek istisnasızher hâl ve şartta:

“Mürşitsiz müşkil hallolmaz...”buyurup Eşrefoğlu Rumî hazretlerinin şu beytini okumuştur:

Gör ol şeyhsiz gidenleri Kimi mülhid kimi dehrîOlma Cebrî yâ Kaderî Zinhâr şeyhe eriş şeyhe

Şeyhi: -Celâlî bir müddet daha yaşasaydı, çok yüksek makamlara ulaşabilirdi,

demiştir.36

_______________________________

Fehmi Kuyumcu, Evliyanın Dilinden, Ankara, 1978, s. 645-647.36

DİN VE TASAVVUF

I . B Ö L Ü M


A. DİN

1. AllahCelâlî, Allah’ın isim ve sıfatlarını doğrudan veya benzetme

unsurlarıyla sık sık zikreder. Bunlar şu şekilde sıralanabilir: Hak, Mevlâ,Hudâ, Tanrı, Hû, Perverdigâr, Cenâb-ı Kibriyâ, Gaffâr, Ganî, Settâr,Sübhân, Kadîr, Mücellî, Bârî, Lâ-Yezâl, Yezdân, Sultan, Üstâd, Şâh,Ulu, Yâr, Sevgili, Cemâl.

Celâlî’nin şiirlerinde Allah şu özellikleriyle ele alınır: O tektir veondan başka ilah yoktur. O en yücedir. Bütün mahlûkâtın yaratıcısıdır.İnsana bilgi, onu tanımak, bilmek için verilmiştir. Ancak onun çağrısınakulak vermeyenler, rahat içinde yaşayanlar, zahmet çekmeyenler onubilemez. Kişi, göz yaşı döküp, boyun bükerek o Şâh’a kul olmalıdır(34/3, 79/2, 81/2, 89/3, 107/20).

Onun bin bir ismi vardır. O, mâşuktur, murad edilendir. O aşkınıherkese nasip etmez; onun aşkı bir lütuftur, ihsandır. Âşıklar onucanlarından çok severler, ondan meded umarlar. Onun nurunu görenlerbülbül gibi feryad ederler. Ona âşık olanları, ancak bu derde düşenleranlar (14/2, 34/1, 43/1, 4; 60/5, 61/1, 74/1, 77/3, 79/3, 80/4, 89/2,90/2, 98/2, 98/5, 107/10).

Allah, insana konuşma sıfatı ihsan etmiştir. O halde, aşk dersininbaşlangıcında gönül de Allah’ı zikretmelidir.

Gönül zikreyle Mevlâ’yıBu dersin ibtidâsındanHalâyık nutka gelmiştirCenâb-ı Kibriyâsından

98/1Celâlî, aşk ile kendini öylesine kaybetmiştir ki, görenler onu deli

sanmaktadır. Oysa o, bin bir isimli Sübhan’ı Hû ismiyle zikretmekle yü-kümlü olduğuna inanmaktadır:

Celâlî derler dîvâne


Aşk ile geldim cihânaBin bir isimli Sübhân’aHû çekmenin borçlusuyam

80/4Allah bağışlayıcıdır, ayıpları örtendir. Bunun için, inananların da

kusurları teşhir ve ifşâ etmemesi gerekir. O her şeyden müstağnidir. Herzaman, her yerde hazırdır ve her şeyi görmektedir (37/2, 107/2, 107/8,20; 128/2, 132/6). Hak, âşıkların gönüllerinde eyleşir. Oraya nazareder. Sırrını orada gizlemiştir (128/1).

2. MeleklerCelâlî, halk arasındaki inanışa uygun olarak, melekleri kanatlı ve

yedi kat gökte tasavvur eder (107/4, 116/6, 118/9).

Melekler, Hak âşıkının feryât ve inlemelerini işitip onlara eşlikeder. Hatta âşıkın “âh”larından bîzâr olurlar:

Şikâyet kıldı gök ehli Celâlî âh u zârımdanMelâik zümresi dergâh u divânı usandırdım

118/9Yaratılışındaki saflık, güzellik gibi sebeplerden dolayı sevgilinin

yüzü, huyu, nesli ve kıyafeti meleke teşbih edilir: Hazâin sır sandığın açanınVâris-i enbiyâ kadri yüceninNesl-i melek mâhî Hacı Hoca’nınYoluna baş u cân koyanımız var

30/2

Arap at altında melek donlu yârGene bir kazâyı çöllemiş gelir

68/1

a. CebrâilCebrâil, Hz. Muhammed’e vahy getiren melektir. Celâlî de onun,


Hakk’ın fermânını getirirken kanadıyla Ay’ın alnını sildiğini söyler:Ay der ki ol Hakk’ın fermânı geldiCebrâil kanadıyla alnımı sildi

107/4

b. İsrâfilİsrâfil, kıyamet günü sûra üflemekle görevli melektir. O, sûrunu

üflediğinde kıyamet vakti olur ve insanlar hesaba çekilir. Celâlî içinkıyamet vakti gelmiş gelmemiş önemli değildir. O kadar zulüm görmüş,âh edip inlemiştir ki, adeta bu dünyada hesabı görülmüştür:

Zulm edip bitirdiler hiç kimse âhım almasınBir tutuşmuş âteşim hiç kimse destin salmasınÇalsın ister sûrunu İsrafil ister çalmasınHaşr ü neşr oldu bana göre kıyamettir bugün

129/2

c. Kirâmen KâtibînKirâmen kâtibîn, insanların günah ve sevaplarını yazmakla görevlidir

(15/3).

3. Kitaplara. Kur’ânCelâlî’nin, şiirlerinde mukaddes kitaplardan sadece Kur’ân zikredilir.

Kur’ân, “Kelâmullah, Hüccet” adlarıyla da anılır (30/5, 88/3) Kur’ân’ınmiskin âşık kalbinde eyleştiği söylenir (128/2).

b. Sûreler, Âyetler, Hadislerba. Sûreler, ÂyetlerÂyetler genellikle kısmî iktibas yoluyla anılmıştır:Alleme’l-esmâ37 (8/2, 16/1, 89/1, 89/1)Nefahtü min rûhî38 (16/3, 89/3)

_______________________________

“Âdem’e isimleri öğretti.” Bakara, 31.37“Ona rûhumdan üflediğim zaman.” Hicr, 29.38


Fetehnâ39 (30/1, 81/2)Ve lekad kerremnâ40 (10/2, 27/1)Nasrun minallah41 (10/1, 125/3)Nahnü kasemnâ42 (33/2, 64/2, 115/2)Yevme yenfeû43 (69/2)Min rabbik44 (10/3)Lentebûr45 (10/1, 18/1)Kün fekân46 (63/3)İnnâ li’llâh47 (59/2)el-Hükmü li’llâh48 (59/1)Tebârekallâh49 (16/1)Summün bükmün50 (34/3)Hâ-mîm51 (16/1)

Bazen âyetlerin mânâlarına telmih yapılmış ve bazan da sûrelerinadları zikredilmiştir. “Kâf ile nun” (89/1) ifadesiyle “kün feyekûn”âyetine, “seb’a’l-mesânî” (30/8) ile Fâtiha’ya telmih yapılmış; ayrıca“ve’d-Duhâ, er-Rahmân, Kasem” gibi sûre adları da zikredilmiştir (8/2,3)

Kelime-i tevhidde, Lâ ilâhe illallah’taki ‘lâ’ nefy, ‘illâ’ ispat içindir(Yoktur ilah, Allah vardır ancak gibi). ‘Lâ’ (yok) ile mâsivâ ve ağyârınyokluğuna, ‘illâ’ (vardır) ile de Allah’ın varlığına hükmedilir._______________________________

“Fetih ihsan ettik.” Fetih, 1.39“Biz, âdemoğlunu keremli (şan ve şeref sahibi) kıldık.” İsrâ, 70.40“Allah’ın yardımı.” Saf, 13.41“Biz taksim ettik.” Zuhruf, 32.42“Sûra üfleneceği gün.” En‘am, 73; Tâ-hâ, 102; Neml, 87.43“Rabbinizden ...” Meselâ bk. Bakara, 49, 105, 147, 149, 178, 198, 248.44“Zarara uğramayacak.” Fâtır, 29.45Kur’an’da birçok yerde geçen “kün feyekûn” (Ol der, hemen olur.) şeklinde geçen ibareden46kısaltılmıştır. Meselâ bk. Âl-i İmrân, 47; Bakara, 117.“Biz Allah içiniz ve ona döneceğiz.” Bakara, 156.47“Hüküm Allah’ındır.” En‘âm, 57; Yusuf, 40; Mü’min, 12.48“Allah yücedir.” ‘Araf, 7; Mü’minûn, 14, Mü’min, 64.49“Onlar sağır ve dilsizdirler.” Bakara, 18, 171.50Mü’min, Fussilet, Şu‘arâ, Zuhruf, Duhân, Câsiye, Ahkaf surelerinin ilk âyetlerine işaret edil-51miş olup, “harf-i mukattaât”tandır.


Celâlî, tasavvuf edebiyatında önemli yeri olan lâ ve illâ’yı üçşiirinde kullanmıştır. Ona göre kimi “lâ”da, kimi “illâ”da gezer, sofubunları bilmez (20/3, 74/1, 107/7). Celâlî, lâ’dan ve illâ’dan geçerek,âdemiyyet sırrına ulaştığını söyler:

Ruhlar aşk meyinden bâde süzendeHalk-ı âlem olayların düzendeKimi “illâ” kimi “lâ”da gezendeHazret-i Âdem’in sırrında idim

20/3

bb. HadislerCelâlî’nin şiirlerinde hadisler ya tam ya da kısmen iktibas yoluyla

işlenmiştir. Tesbit edilen hadisler şunlardır:Es-Sulhü seyyidü’l-ahkâm52 (107/19)Levlâke53 (81/2)

4. Peygamberlera. ÂdemŞiirlerde Âdem peygamber, ilk yaratılan insan olması ve yaratılışındaki

sır, Allah’ın nûrunun onda tecellî etmesi, kendisine konuşma sıfatınınverilmesi, Allah’ın isimlerinin öğretilmesi yönleriyle söz konusu edilir(16/3, 20/3, 89/3, 89/1, 127/3).

Şair bir dörtlüğünde, Allah Âdem’i yaratıp, ona ruhundanüflediğinde, o nuru Âdem’in yüzünde gördüğünü ve bundan dolayıyokluk âleminden dünyaya geldiğini söyler:

Nefahtü min rûhî dediği demdeHüsnün pertevini gördüm Âdem’deCelâlî kalmıştı ketm-i ademdeEl etti getirdi dünyâya zülfün

16/3_______________________________

Sulh en büyük hükümdür.52Sen olmasaydın felekleri yaratmazdım.53


Şair, Âdem henüz anâsır (su, toprak, ateş ve hava) görmeden, yaniyaratılmadan, aşk sarhoşu olmuştur:

Anâsır görmeden evvel hem Âdem nutka gelmezdenŞarâb-ı âb-ı engûru içen mestânemiz vardır

127/3Halk dünya olayları ile uğraşıp, kimisi “varlık”, kimisi “yokluk”ta

gezerken, Celâlî Âdem’in sırrında bulunmaktadır (89/3).

b. LokmanKur’ân-ı Kerim’de onun adına bir sûre bulunan Lokman, şiirlerde

hekimliği, çaresiz dertlere merhem, cerrah ve hayat iksiri olmasıbakımından zikredilir (36/1, 39/2, 42/2, 4; 65/1, 66/6, 118/6, 125/8).

Şair, gönül yarasının büyüklüğünü anlatabilmek için veya ölümsöz konusu olduğunda bunlara Lokman’ın dahi çare bulamayacağınısöyler:

Dilim zahmında al kanım gören ifrâtın el çektiBulunmaz merhemi ben dest-i Lokmân’ı usandırdım

118/6Azdı bu yâre bulunmaz Lokmân-ı cerrâhGör eyvâh eyvâh

125/8Yine hazan esti bozuldu bağlarEcel meydanında ordu kurulduLokman Hekim olsa bulamaz çâre“Lâ-yezâl” elinden ferman verildi

65/1

c. NûhNuh Peygamber, yaşadığı büyük tufan dolayısıyla söz konusu

edilir. Celâlî, kendi devrinin de Nuh çağı gibi çetin olduğunu söyler.Kendi zamanında meydana gelen bir heyelanı Nuh tufanına benzetir(39/4, 108/3). Bir şiirinde, mânevi devrini anlatırken Nuh ile berabertufana girdiğini söyler:


Bulak başlarını bekledim durdumBen Halîlullah’ın nârını gördümNûh ile beraber Tûfan’a girdimMûsâ Kelimullah Tûr’unda idim

20/4

ç. İbrahim (Halîl, Halîlullâh)İbrahim peygamber, Nemrut tarafından ateşe atılması, oğlu İsmail’i,

Allah’ın emri üzerine kurban etmek istemesi ile ilgili olarak anılır (20/4,80/3). Şair, kendisinin Halil İbrahim’in sürüsünden ve kurban olmayahazır olduğunu söyler:

Gelen seyrâna getirsinAlan irfâna götürsünBulan kurbana yetirsinHalîlullah sürüsüyem

80/3İbrahim peygamberin atıldığı ateşle aşk ateşi arasında benzerlik

kurulur. Şair, bu ateşi gördüğünü belirtir (20/4).

d. SüleymanSüleyman peygamber, taht sahibi oluşu, hükümdarlıktaki adaleti

ve devrindeki huzuru ile anılır (21/3, 25/1, 34/2, 81/3, 118/5).Şair, çektiği acıların büyüklüğünü anlatmak için, taht-ı Süleyman’ı

usandırdığını söyler:

Cefâ vü cevr elinden yâhû billâh çok divân gördümSadâret sâhibi taht-ı Süleymân’ı usandırdım

118/5

e. Ya’kûbYa’kûb peygamber, tanınıp anlaşılması gereken biri olarak sadece

bir yerde zikredilmiştir (71/3).


f. YûsufYûsuf peygamber şiirlerde güzelliği yönünden işlenir (12/2, 25/1,

28/2, 30/8). Celâlî, hocasını güzellik ülkesinin ikinci Yûsuf ’u olarak gö-rür:

Hamdülillâh yüceldi âli şânıYüzünde okunur “seb’a’l-mesânî”Mısr-ı melâhatte Yûsuf-ı SânîPây-ı dâmenine akanımız var

30/8

g. EyyûbEyyûb peygamber, Allah tarafından kendisine gönderilen belâlara

karşı göstermiş olduğu sabırla bilinir. Şair, başına gelen belâlarınçokluğuna ve büyüklüğüne dikkat çekmek için Eyyûb’u zikreder vebelâya maruz kalmakta onu geçtiğini söyler:

Bana ettikleri hercâyı geçtiTa Eyyûb’a gelen belâyı geçtiAktı dîdem yaşı deryâyı geçtiLâ mekân mülkünde limân eyledi

37/3

ğ. MûsâMûsâ peygamber, “Kelîmullâh” (Allah ile konuşan) sıfatıyla anılır.

Allah, Tûr’da tecellî etmiş, Hz. Mûsâ onunla konuşmuştur. Şair, mânevidevrini anlatırken, o anda Mûsâ ile Tûr’da olduğunu söyler (20/4).

h. HızırHızır’ın, âb-ı hayatı içerek ölümsüzlüğe eriştiğine ve darda kalanların

yardımına koştuğuna inanılır. Celâlî, Hızır’ı bu özellikleriyle, daha çokmürşidi yerinde kullanır (15/3, 67/5).

ı. Îsâ (Mehdî)Mehdî, şiîlere göre on ikinci imam ise de, yaygın inanışa göre


Îsâ’dır. Mehdî’nin bir şiirde Meryem ile birlikte anılması, onun Hz. İsaanlamında kullanıldığını göstermektedir. Mehdî’nin, kıyamete yakınbir zamanda dördüncü kat gökten dünyaya ineceğine ve dünyanınhuzura kavuşacağına inanılır. Şiirlerde de bu özelliğiyle işlenmiştir (12/3,30/9).

i. MuhammedHz. Muhammed, şiirlerde adı en fazla geçen peygamberdir. Bazı

yerlerde Allah ile birlikte zikredilir (37/2, 61/1). Şiirlerde, “Mustafa,Fahr-i Âlem, Sultân-ı Kevneyn, Ahmed-i Muhtâr, Taht-ı Risâlet Pâdişahı,Bedr, Şâh, Habîb-i Kibriyâ, Sultân-ı Enbiyâ” ad ve sıfatlarıyla anılmak-tadır.

Hz. Muhammed doğduğunda, yüzünün parlaklığından âlem nurladolmuş, Kâbe’deki putlar sarsılıp düşmüştür (98/3, 7).

Celâlî hakikat dersini peygamberden almıştır. Kendini suçlayanlarakarşı, dergâhının Habîb-i kibriyâ dergâhı olduğunu, yani şeriattan sap-madığını söyler (30/5, 44/5, 61/1).

Onun gül yüzünü görenler huzur bulur, yüzündeki nûr-ı Gaffâr’ıgörenler bülbül gibi feryâd edip onu medhederler (98/2, 6). O, enbüyük peygamberdir, çaresizlerin umut kapısıdır ve kerem sahibidir:

Ayâ taht-ı risâlet pâdişâhıGelir etrafına çok bî-nevâlarKeremler iklîminin şûlegâhıKapında affolur cürm ü hatâlar

81/1

5. Dört HalifeDört halife Ebû Bekir, Ömer, Osman ve Ali bir dörtlükte

peygamberle birlikte zikredilmişlerdir (98/3).

Hz. Ali bundan başka şiirlerde de zikredilmiş ve Aliyyü’l-Murtaza,Haydar-ı Kerrâr lakabı ile anılmıştır. Muhabbet câmını sunması ve kah-ramanlığı ile söz konu edilmiştir (27/3, 99/4).


Hz. Ali’nin lakabı olan Haydar-ı Kerrâr, döne döne hamle yapanaslan demektir. Bu lakap ona annesi tarafından verilmiştir. Haydar-ıŞîridâr, arslan avlayacak kadar cesur, kahraman anlamındadır. Celâlî,hanımının köyü Hindi’yi överken zülfikarla birlikte kullanmıştır:

Ol bâğ-ı İrem’den aldı pâyımıCennet-i Rıdvân’a tuttum tayımıHer yiğit çekemez benin yayımıAvazım Haydar-ı Kerrâr’a gitti

61/2Özü çöl Bayburd’un iftihârıdırŞevket güftârının Zülfikar’ıdırBu asrın Haydâr-ı ŞiridârıdırHalayık hışmından haşyet ederler

12/4

6. Mezhebler ve Mezheb İmamlarıa. İmam-ı A’zamİmam-ı A’zam bir şiirde bilgisinin çokluğu yönünden teşbih

unsuru olarak zikredilir (12/2).

b. ŞâfiŞâfi kavramı, “Şâfi iti gibi azmak, kudurmak” ifadesi içinde yer al-

maktadır (109/7). Anlamı açık olmamakla birlikte, bölgesel bir söyleyişolduğu anlaşılmaktadır.

7. Kader ve KazâKader, Allah’ın, ezelden ebede kadar olacak bütün şeylerin zaman

ve yerini, özellik ve niteliklerini, ezelî ilmiyle bilip sınırlaması ve takdiretmesi; kazâ ise, Hakk’ın ezelden irade ettiği ve takdir buyurduğuşeylerin zamanı gelince, her birisini ezelî ilim, irade ve takdirine uygunbiçimde meydana getirmesi ve yaratmasıdır. Şiirlerde kader ve kazâ ileilgili olarak “takdir, tecellî, baht, baht-ı siyah, defter ve kalem, ezelkâtipleri” terimleri kullanılmıştır.


Celâlî’nin kadere inancı tamdır ve şer’î hükümlere uygundur(65/3, 111/1) Zaman zaman kaderine isyan ediyormuş ve ondan şikâyetediyormuş gibi görünse de, bu asla böyle değildir. O, divâne oluşunu,mecnûn oluşunu, devamlı acı çeken, başkalarının kınamasına maruzkalan bir âşık oluşunu ezelî takdire bağlar (90/3, 117/7, 118/2, 4,119/1-3).

Halâyık cem’ olup saf saf şu dem durdukta dîvânaTecellî bu, kader böyle bizi efsâne yazmışlar

119/2Takdir, bir kılıca benzetilir ve onun, ölüme karşı alınan bütün

tedbirleri bozacağı söylenir (65/2).

8. Kâlû BelâAllah, ruhlar âlemini yarattığında onlara: “elestü bi-rabbiküm?”

Ben sizin rabbiniz değil miyim? diye sorar. Onlar da, “kâlû belâ”, evet,rabbimizsin cevabını verirler. Celâlî’nin şiirlerinde bu husus, “elest,elestü bezmi, ahd-i mîsâk” şeklinde geçmektedir. O, “hicrân köşesinetuttuk rotayı” derken, bu tecellinin Kâlû Belâ’dan geldiğini ifadeetmektedir. İnsanın Allah’tan ayrılığı ve bundan dolayı çektiği acılarmîsâk zamanından başlamıştır. Aşağıdaki şiirde bu olaya işaret edilmek-tedir:

Hicrân köşesine tuttuk rotayıGünbegün artmakta harâb-ı temmetBize bu tecellî “Kâlû Belâ”danYazılmış besbelli kitâb-ı temmet

106/1Elest bezmindeki ruhlar öz itibariyle “İlâhî”dir, yani bir tevhid söz

konusudur. Şair, hocasının elest bezminde künh-i zâtındaki nurlucemâline vurgun olduğunu söylerken bu hususa işaret eder (20/2, 70/1,75/1).

Ruhlar bu zamanda saf saf olmuş ve kimin ne olacağı o zamantakdir olunmuştur. Şair, bu sınıflandırmada kendisinin ehl-i tarîk (âşık)olarak yazıldığını söyler:


Âhir bu dâvâda saf u saf oldukElestü Bezmi’nde istinâf oldukCelâlî biz orda bir taraf oldukHerkese Hudâ’dan bir ihsân oldu

89/2Sofu, Hak için üzülüyor görünse de, o, ahd-i mîsâkın ne olduğunu

bilemez, ondan bir haber veremez:Sûfî nâle çeker sûret-i Hak’danAceb semt-i yâre üftâde midirHele bir haber ver ahd-i mîsâktanBilmez ki lâ’da mı illâ’da mıdır

74/1

9. Ahiret ve İlgili Mefhumlara. AhiretAhiret, bir şiirde “ahret” şeklinde, şairin bir kişi hakkında ahirette

din, iman bulmaması şeklindeki bedduasında geçmektedir (53/4).

b. Mahşer (Kıyâmet)Mahşer, “mahşere dek, kıyâmete dek, haşr, haşr ü neşr, mahşer

yığnağı, sûrun çalınması” ifadeleri içinde yer alır.

Mahşer günü insanların hali zordur, onun için göz yaşları ummanolmalıdır. O gün yardım edecek biri aranır. Bu dünyanın olayı çoktur,mahşerde bunların hesabını vermek kolay değildir (12/5, 33/3, 65/4).

Şair, melâmet halinin kıyâmete kadar süreceğini söyler (119/3).Başka bir şiirde de “haşr ü neşr” işinin kendisi için bu dünyada gerçek-leştiğini, İsrâfil’in sûru çalmasının önemi olmadığını, zaten bu dünyadayeterince yandığını dile getirmektedir:

Zulm edip bitirdiler hiç kimse âhım almasınBir tutuşmuş âteşim hiç kimse destin salmasınÇalsın ister sûrun İsrâfil ister çalmasınHaşr ü neşr oldu bana göre kıyâmettir bugün

129/2


c. MîzânMizan, ahirette hesaptan sonra herkesin amellerinin tartıldığı ilâhî

adâlet ölçüsüdür. Bir şiirde, bir yer için övgü vesilesi olarak, “küfr ileimanın mizanı” biçiminde kullanılmaktadır (12/5).

ç. Cennet, Cehennem (Tamu)Cennetle ilgili olarak “Hûri, Rıdvan, Tûbâ” zikredilir. Cennet, içe-

risinde hûri kızlarının gezindiği bir bahçedir ve yaz mevsimine teşbihedilir (3/2, 112/7).

Şair, cenneti hacıya hocaya vermek ister, âşıkların murâdının isesevgili olduğunu söyler. Ona göre doğru yol budur ve insanlara bunuanlatmak zordur:

Gedânın vârisi beylerdir dersemCenneti hacıya hocaya versemYolun doğrusunu nâsa göstersemDerler ki Celâlî yaşamaz burda

50/3Hûri ve rıdvan, sevilenlerin, güzellerin benzetileni olarak zikredilir

(12/8, 28/3, 36/1, 61/2). Cehennem, ateşi sebebiyle anılır. Cehennem ateşi sönebilir, ama

âşıkın âh ateşi sönmez, “arş ü kürs”ü yakar:Yedi tamu söner âhımdır sönmezYakar arş ü kürsü başıboş dönmezZevk ü şevk ehlinin sillesi yenmezKaf dağın aşmağa karar eyledi

37/4

1O. Diğer İtikâdî Kavramlara. Ölüm, EcelÖlüm ve ölmek ile ilgili olarak şu ifadelere yer verilmiştir: Ecel

meydanı, ecel oku, Lâ-yezâl elinden ferman gelmek, ecel deryâsınadüşmek, bâdeler içmek, câm-ı ezelî içmek, yıldızı akmak, yayın çarhının


çekilmesi, defteri dürülmek, defteri kazınmak, ömür saatinin zincirininkopması, köşkün yıkılması, yakasız gömleği biçmek, İnnâ li’llâh geçidindengeçmek (33/2, 49/3, 55/2, 56/3, 59/2, 65/1-2, 4).

Ölüm Allah’ın emridir, ona çare yoktur, hiç bir tedbir onunönüne geçemez. Her şey ondan gelmiştir, ona dönecektir (59/2, 65/1-2)

Ölüm bir oka benzetilir. Bu okun yarası çok derindir. Sevileninsanın ölümü, sevenlerini yasa boğar, gözlerinden kanlı yaşlar akıtır(55/2, 66/1, 76/3).

Zâhid, ölümden korkar, onu görünce yüzünün rengi değişir. Âşıkise “ölmeden evvel ölmüştür”, ecel onun için korkulacak bir şey değil,tam tersine Hakk’ın bir keremidir (59/1-2, 66/2).

Sizden evvel gam dolusun içmişimOl yakasız gömleği ben biçmişim“İnnâ li’llâh” geçidinden geçmişimÂşıklarda böyle bir dem bulunmaz

59/2

b. Rûh Ruhların aşk meyinden bâde süzdüğünden ve bir de rûh-ı Mer-

yem’den bahsedilmektedir (12/3, 20/3).

c. PeriPeri, cinlerin çok güzel ve çekici olduklarına inanılan dişilerine

verilen addır. Bazı insanları kendilerine âşık etmeleri, çeşitli görünüşleralabilmeleri, görünüp kayboluşları, güzellikleriyle görenlerin aklınıbaşından almaları gibi özellikleriyle sevgili ile benzerlik içinde ele alınırlar(1/1, 7/1, 15/1).

11. Din ile İlgili Diğer Kavramlara. Din, İman, Şeriatİman ve küfr genellikle birlikte ele alınır (12/5, 42/5, 74/3,

119/4). Bunlar ezelden belirlenmiştir; kimisi iman eder, kimisi küfr


yolunu tutar. Şair, küfr ile imanı tartarak ham hayallerle uğraştığınısöyler. Bunlar kişinin uğraşması gereken şeyler değildir (74/3).

Beden bir ağacın gövdesine benzetilir. Amel onun yeşili, iman isealıdır (31/3) Şair, dinin gerektirdiği bilgileri okumuştur. Onun şeriata,kitaba imanı tamdır. Ancak zaman zaman, kişinin imanı ve küfrüyle uğ-raşanlara karşı isyan edip “Ne dinim var, ne imanım.” demektedir(30/5, 47/1, 64/1, 82/1, 4-5).

İman sahibi olmak, iftira etmemeyi ve insanlara acımayı gerektirir.İmanı olmamak, acımasız olmak anlamındadır (57/2).

Bir şiirde, parasını har vurup harman savuranların, insanları alda-tanların imanlarının şüpheli olduğu, bunların imanlarını ateşe attıklarızikredilir (110/9, 13).

Bir Ermeni’nin ağzından, devletin müslümanı ve hıristiyanı ayır-detmediği söylenir (109/7).

b. Küfr, KâfirKüfr ve kâfir kavramları daha önce de zikredildiği gibi iman ile

birlikte ele alınmaktadır. Kâfir gerçekleri göremez ve iman etmez:Tasadduk yoktur inanmaz münkir-i bi’llahHem olmaz âgâh

125/2

Âşıkın hâlini ancak ehli anlar, aşk halini bilmeyenler ise bunuinkâr eder. Bu konuda âşık ile sofu arasında bir tartışma vardır. Karşılıklıinkarcılık ithamları yapılır. Şair, münkir olmadığını, asıl sofunun, âşıkıküfr ile itham etmekle, kendi kendini inkarcılığa götürdüğünü söyler(30/5, 42/3, 44/5).

c. Put (Sanem), PutperestPut, Hz Muhammed doğduğunda Ka’be’deki putların devrilmesi

münasebetiyle işlenmiştir (98/7).


Putperest kavramı ise, şairin yine yukarıda zikredilen sebeplerdendolayı kendisini “yâ hû diyen putperestim” şeklinde ifade ettiği şiiriçerisinde geçmektedir (bk. 82. şiir).

ç. Hıristiyan, HaçBu iki kavram da bir şiirde söz konusu edilir. Hıristiyan kavramı,

“devlet nizamı İslam’ı ve Hıristiyan’ı ayırmaz”; haç ise, “haçı haracıkattı, karıştırdı” ifadeleri içerisinde yer almaktadır (109/7, 11).

d. NûrŞiirlerde “ziyâ, pertev, şem’” şeklinde de geçmektedir. Allah, Âdem’i

yaratıp rûhundan ona üflediğinde, Allah’ın nûru Âdem’e geçmiştir. Şair,bu nûr sebebiyle yokluk âleminden dünyaya gelmiştir (16/3). Ay ileGüneş de aynı nûrdan yaratılmıştır (107/20).

Bir hadiste,”Allah’ın ilk yarattığı şey, benim nûrumdur.” buyurul-maktadır. Şair, “kün” emri verilmeden bu “nûr”da olduğunu söyler(20/1). Bu nûr, Hz. Âdem’den başlayarak Hz. Muhammed’e kadarbütün peygamberlere intikal emiş, en sonunda hakîkî sahibi olan Hz.Muhammed’de karar kılmıştır. O doğduğunda âlem nurla donanmıştır.Şair de bu nûr ile seyretmektedir. Bir zaman da nûr-ı Necef ’te eylendiğinisöyleyerek Hz. Ali’ye muhabbetini ifade eder (20/2, 98/3).

Nûr, sevgilinin cemâlinin parlaklığıdır. Bu ışık etrafında âşıklarpervâne olmuşlardır. Onun uğruna kendilerini yakar, yok ederler. Onunışığı Ülker yıldızından daha parlaktır (8/3, 28/1, 46/3, 70/1, 83/2).

Gören kimdir bu dem meyhânelerdeBenim tek mest olan mestânelerdeCemâlin şem’ine pervânelerdeYanan var mı böyle bir dahi Leylî

83/2Sevgili için ayrıca “gözlerim nûru” ifadesi kullanılmaktadır (13/1).


12. İbadeta. Kulİnsan, yaratanına karşı dik başlı olmamalı, onun karşısında boyun

büküp eğilmeli, seller gibi göz yaşı dökmelidir:Çeşmin yaşın dök dâmene sel gibiBaş bırak da eğil şâha kul gibiCelâlî sırrını sakla gül gibiVelâyet tahtına sultan olursun

69/3Ayrıca aşkın her kula nasip olmayacağı ve Mevlâ’yı zikreden kulun

kınanmaması gerektiği zikredilmektedir (43/3-4).

b. Namaz ve İlgili Kavramlarba. NamazMüezzinin bülbüle teşbih edildiği dörtlükte, onun nağmesini

işiten gonca-dehânların kıyam edip saf bağladığı belirtilmektedir:Bir peri-nigârın kâmet içindeNağme-yi bülbülden âvâze çektiYekten kıyâm etti gonca-dehânlarBağladı safları namâza çekti

15/1Şair, aslında kendisi de namazında niyazında birisi olmasına

rağmen, bunu gösteriş için yapanlara, insanların dini, imanı ile uğraşanlarakızmakta ve onlara “Namaz ehliyle konuşmam” demektedir. Bu, ifade,aynı zamanda hakikatten haberi olmayan taklit ehli ile muhatap olmamanlamındadır (82/3, 107/6).

Ayrıca “cuma, salât, ezan, salâ” terimleri namazla ilgili olarak sözkonusu edilmiştir (67/3, 93/1, 107/6, 108/4).

bb. MescitKalp (gönül), mescide teşbih edilir. O, “nakş-ı Nakkâş-ı ezel”dir,

kul yapısı değildir. Onda beş vakit namaz ve iman ehli eyleşmektedir:


Nakş-ı Nakkâş-ı ezeldir nakş-ı Celâlî değilÂh ateşiyle döşenmiş yanmaktan hâlî değilMescid-i mihrâb gibidir bir kişi mâlı değilGünde beş vakit namazla ehl-i imân eyleşir

128/3Mescit vâizin, meyhâne (tekke) âşıkın mekânıdır. Mest olanlar

mescidi terk ederler, meyhâneye giderler (93/2, 127/2).Çıkıp kürsîde ol vâiz bizi zemmetmesin her günAnın mescidi var ise bizim meyhânemiz vardır

127/2Ayrıca bir şiirde, mescid ile medrese berâber zikredilmiştir (29/3).

bc. Mihrâb, KürsîMihrâb, bir yerde zikredilmiş ve “kaş”ın benzetileni olarak kulla-

nılmıştır (99/3). Kürsî, vâizin çıkıp her gün meyhâne ehlini kötülediğiyer olarak söz konusu edilmiştir (127/2).

bç. AmelAmel imanla birlikte anılır. Beden bir ağacın gövdesine, amel

onun yeşil yapraklarına benzetilir. Dolayısıyla amel, kişinin süsüdür veonun canlı olduğunun göstergesidir (31/3).

Şair, taklit ehli tarafından devamlı ayıplanıp kınanmaktadır. Onudeftere divâne diye yazmışlardır. O, bu halinden pişman değildir, amadefterindeki amellerden kimse bahsetmez, onları kimse hesaba katmaz.Çünkü o, sûfi gibi riyâkârlık yapmaz, amellerini herkese duyurmaz:

Nedâmetten değil ammâ ne amel kim o defterdeOkur hepsinden katmazlar anı bir yana yazmışlar

119/5

bd. Duâ Duâ, bir şiirde namaz mânâsına kullanılmıştır (15/3) Başka bir

yerde ise niyaz, bed-duâ yerinde anılmıştır (53/1). Şair, bed-duâsınınvücudları parçalayacağını söyler (64/1).


c. Oruç ve Ramazan Ay ve Güneş’in konuşturulduğu bir şiirde, oruç ve Ramazan ayı

ile ilgili olarak, Kadir Gecesi ve Ramazan Bayramı’ndan bahsedilir.Oruç ayı, on bir ayın sultanıdır (107/10).

ç. KâbeSevgilinin cemâli Kâbe’ye teşbih edilir. Âşıklar bu Kâbe’yi görmek

için can atarlar:Dü-çeşmim dâmen ü pâyına bisterCemâlin Kâbe’sin uşşâka gösterŞarâb-ı la’linden devâsın isterKulun Celâlî tek çok mübtelâlar

81/4Kâbe ile ilgili olarak hacerü’l-esved, zemzem ve kıble zikredilir.

Hacerü’l-esved, yüz sürülme özelliğiyle; zemzem ise, kişi öldükten sonraikram edilmesi yönüyle işlenir (65/3, 5; 76/5).

Kalb, bir yerde kıbleye benzetilir. O, Hudâ’nın nazargâhıdır, yıkıl-maması gerekir (128/1).

Kâbe kapısı Allah’a yalvarıp yakarılacak bir yer olarak zikredilmektedir.Ayrıca Kâbe için Kâbe-i üryân ifadesi de kullanılmıştır (41/2, 76/3).

d. KurbanKurban, Halil İbrahim peygamber ile ilgili olarak zikredilir. Âşık,

Halîlullâh’ın sürüsünde bir koyun gibidir, bu yolda kurban olmayaçoktan râzıdır:

Gelen seyrâna getirsinAlan irfâna götürsünBulan kurbâna yetirsinHalîlullâh sürüsüyem

80/3Kurban, “kurban olam, canım kurban olsun” deyimleri içinde de

kullanılmıştır (58/6, 65/3).


B. TASAVVUF

1. Âşık (Uşşâk)Şiirlerde âşık için kullanılan isim ve sıfatları şöyle sıralayabiliriz:

Ehl-i aşk, erbâb-ı aşk, şeydâ, mübtelâ, âşık-ı bi’llâh, ârif, âşık-ı nâçâr,mestâne, mecnûn, bülbül-i zâr vb.

Âşık, sevgilinin cemâline vurgundur. Ayrılık bu tutkuyu daha daartırır. Âşık, gözlerinden kanlı yaşlar döker. Pervâne gibi sevgilininyüzündeki ışık için döner, onun için yanar. Gonca için bülbül gibiferyat eder. Onun âhının ateşi, cehennem ateşinden daha fazladır.Âhının dumanı yeri göğü kaplar. İnlemelerinden yer gök ehli, bütünfelekler şikâyetçidir. Halk onu devamlı kınar, taşlar, eziyet eder. AncakHak âşıkı bu dert ve belâlardan sakınmaz (7/2, 10/2, 27/2, 37/4, 38/143/3, 49/1, 57/3, 77/2, 81/4, 83/2, 88/2, 95/1, 96/5, 116/2, 118/9,125/7, 126/9, 131/1).

Âşık olanın çeşmi kan ağlar döker yaşlarHalk onu taşlar

126/9

Pîrimiz var ârımız yok bu melâmethânedeTa’n-ı âlemden ne gam gamhârımız peymânedir

131/1

Gören kimdir bu dem meyhânelerdeBenim tek mest olan mestânelerdeCemâlin şem’ine pervânelerdeYanan var mı böyle bir dahi Leylî

83/2

Âşıkın yolu çetindir, ama bu, boş bir iş değildir. Gerçek safâaşktadır (43/1, 82/2, 92/1). Âşık, hâlinden şikâyetçi değildir. Bu âşıklıkezelî takdirdir. Onun alnına divâne diye yazılmıştır. Bu bir İlâhî birihsandır, her kula nasip olmaz (43/4, 119/1, 123/1).


Âşıklar sır ehlidir. Onlar ser verir, sır vermez. Sır, ya âşıkın özündesaklanır ya da ancak ehl-i aşka açılır (34/1, 125/11).

Gönül ne gezersin hân-ı harâbdaSer verir âşıklar sırrı şây’ olmazDökme yüz suyun her ocaklıyaKarga kirâsından ankâ bay olmaz

24/1Celâlî bu dertten ziyâdemiz varEhl-i aşk olana ifâdemiz var

108/7

Gezer erbâb-ı aşk olan özünden gayrı sır vermezKime kim dilberi gelse gözetmez aybını görmezÇıkıp seng-i sitem atmaz gönül bahçesine girmezO bağın bülbülü yâ hû ......... da’vâya durmaz

123/1Celâlî, bir şiirinde kendi aşkının diğerlerinden farklı olduğunu

imâ etmektedir. O, ölmeden evvel ölmüştür, herkesten önce bu derdemübtelâ olmuştur (59/2). O, ezel dersi verir, ferâizle fıkıhla uğraşmaz.Bunlar sofuların işidir (125/3).

2. Tarikat ve İlgili Mefhumlara. NakşîŞairin kendisinin de bağlı olduğu Nakşîlik bir şiirde, şairin, mürşidi

için söylediği medhiyede geçmektedir. Mürşid, Nakşî tarîkinin pîriolarak anılır (44/7).

b. Kızılbaş“Sultan yâverinin harbin öğerim.” diyerek, Hz. Ali’yi ve onun

cenklerini medheden şair, aynı zamanda Ali aşkıyla âh edip durduğunu,kantar ile dert ve belâlar çektiğini söyler. Buna karşılık kendisi, Şii mez-hebinden olmakla, Kızılbaşlıkla itham edilir:


Aşk ile âh edip kanın dökerimKantar ile derd ü belâ çekerimSultan Yâveri’nin harbin öğerimCelâlî süt-be-süt Kızılbaş derler

57/3

c. Abdâl, Derviş, ErenlerCelâlî bir derviştir ve kendisini “dervişân irisi” olarak niteler. Ona

göre, gerçek derviş kimseden yardım gözetmemeli, herkese el uzatmamalıdır(24/3, 48/5, 80/1, 126/12).

Celâlî sen özün öğme bezetmeGayri kesten sakın yardım gözetmeDoğru derviş isen keşkül uzatmaHergiz elin hoşafından pay olmaz

24/3Celâlî “abdâl”ı, gezerek hû çeken derviş mânâsına kullanmıştır.

Kendisi de bu anlamda bir abdâldır (70/2, 117/4).

Er ve erenler, Celâlî’nin şiirlerinde fazlaca işlenmiştir. Erenler,Allah’a yakınlaşmış, velilik derecesine yükselmiş olanlar demek olup,tasavvuf yolunda olanlara halk arasında verilen addır. Şaire göre bütünerenler onun hocasıdır. O, erenlerin şâhından ders almış, onun elindenbâde içmiş, irşâd olmuştur. Erler, muhabbet elinden dem çekerler.Gerçek er, bulunduğu şehri Kandehar eyler. Baktığında arşı kürsü görür.Onlar dertlerin devâsıdır (1/1, 4; 10/3, 15/3, 45/3, 61/3).

Bir yere cem’ olmuş kırklar erenlerBir bakışta arşı kürsü görenlerDevâsız dertlere dermân verenlerHer biri bir derse bakıyor hocam

1/4

Horasan erleri “kırklar” arasında zikredilir. Onlar, her hû çektiğindeâşıkların canlarını yakarlar (1/5, 15/2).


Yakdı Celâlî’yi bu aşkın nârıSağ başda durmuşdu kırkların pîriİçlerinde gördüm Horasan eriHû çekende canlar yakıyor hocam

1/5

Celâlî, bunlardan başka kendisi veya diğer dervişler için gedâ,miskin, mehpâre, meleksîmâ, deli-veli sıfatlarını da kullanmıştır (12/6,50/3, 74/3, 114/6, 119/9, 130/1).

ç. Mürşid, Pîr, şâhCelâlî’nin şiirlerinde pîr, genellikle şeyh mânâsına kullanılır. O,

sâlikin aşk hocasıdır. Pîr-i mugân diye de anılır. Onun sunduğu mey,müridi aşk denizine daldırır. O, âşıka “Ene’l-Hak” sırrını vermiştir(64/2). Âşıkın halkın kınamasından sığınacağı yer pîri ve onun sunduğupeymânedir:

Pîr destinden nûş eyledim bu âbıAnda açılmıştı aşkın kitâbıYegân yegân sor ki verem cevâbıBugün gam kervanım kalkıyor hocam

1/2Biz harâbât ehliyiz kâşânemiz vîrânedirSâlik-i pîr-i mugânız tekkemiz meyhânedirPîrimiz var ârımız yok bu melâmethânedeTa’n-ı âlemden ne gam gamhârımız peymânedir

131/1

Bir pîr, Celâlî’nin elinden tutarak, onu dergâhına almıştır. Birşiirinde, şeyhi Muhammed Beşir Efendi olduğunu bildiğimiz bu zâtıHızır Baba diye nitelemektedir (67/5). Pîrler aşk dergâhında dervişleremuhabbetten dem çektirmektedirler. Celâlî’ye de sâkîlik görevi verilmiştir(3/1, 45/3). Pîr bâdesi, insanı irşad eder, onu sirke gibi boşa yandırmaz(6/2-3).


d. Sâlik, TâlibTasavvufu meslek edinen sâlik bir şiirde geçmektedir. Şâir, kendini

pîr-i mugânın sâliki olarak niteler (131/1). Sâil ve müştâk kelimeleri de tâlib mânâsına kullanılmıştır. Sâil,

Hakk’ın kapısında bir dilencidir. Onun cemâlini görmek ister ve onunaşkına tâliptir (8/3, 37/1, 77/4, 107/10).

e. Dergâh, Harâbât, TekkeTasavvufta önemli bir yeri olan tekke, şiirlerde farklı isimler altında

işlenir. Bunlar dergâh, harâbât, meyhâne, melâmethâne, demhâne, dîvân,yüce kapı, mekteb-i irfân, aşk mektebi şeklinde sıralanabilir. Dergâhmürşidin ve âşıkın mekânıdır. Bu mekândan kimse eli boş çevrilmez.Orada dervişler Hakk’ı zikrederler. Peymâneler döner ve mest olanlar ta-mâmen zincirinden boşanır. Bu dergâhta dîvâneler Allah Allah dedikçeyer gök titrer (46/2, 83/2 93/2, 97/1, 127/1, 4).

Gönülden cûşa gelip Allah Allah dese dergâhtaZemîn ü âsumânı titretir dîvânemiz vardır

127/4

Vîrâne bir yer olarak adlandırılan meyhâne âşıka göre bir saraydır.Orası dine, şeriata aykırı işlerin tutulduğu bir yer değildir. Sofu ve vâizbu dergâh ehline haksızlık etmektedir. Burası Habîb-i Kibriyânındergâhıdır (30/5, 44/5, 131/1).

Habîb-i Kibriyânındır bu dergâhKasem olsun inan vallâhi billâhNeden münkir olalım Allah AllahSultân-ı enbiyâ vârisi geldi

44/5

Bu meyhâne o kadar değerli bir yerdir ki, oradaki bir sarhoş yüzbin sofu, zâhit ve mektepliden üstündür:


Seksen bin nesepli bizim mezhepliDoksan bin Mısırlı şamlı HalepliYüzbin sofu zâhid yüz bin mektepliMeyhânede bir sarhoşa tay olmaz

24/2Harâbât kadehini içen kişi harâb olur. Burası sevilenin dergâhıdır.

Celâlî, dergâh ehline de mübtelâdır. Onun gönül kırdığı, dergâhtanımadığı doğru değildir. O, medresede de okumuştur. Onun içinönemli olan irfandır. Ancak dönüp dolaşıp geleceği yer dergâhtır ( 7/3,13/3, 17/2, 19/2, 83/4, 99/5, 118/3, 125/1).

Seher vakti mâtem çeksin ağlasınKendi neşteriyle bağrın dağlasınZevrak salsın yedi bahri zağlasınYine bu dergâha gelsin dediler

19/2Bir şiirde Celâlî, âh u zârından dergâh ve dîvânı usandırdığını

söyler (118/9).

f. İcâzetBir şeyhin, müridleri yetiştirmesi için yetişmiş ve ehliyetini

ispatlamış bir müridine izin vermesine icâzet denir. Celâlî, bir şiirindehakikat dersinden icâzet aldığını, başka bir şiirinde de “sürûr-ı sevdâ”nınkendisine kanun olduğunu, bundan icâzet aldığını söyler (94/1).

Cânân diyârına cân fedâ kıldımArz oldu dîvân-ı Gaffâr’a gittiHakîkat dersinden icâzet aldımDefterim Ahmed-i Muhtâr’a gitti

61/1

3. TecellîCelâlî, tecellîyi genellikle kader anlamında kullanılmıştır (57/2,

90/3, 106/1, 111/1, 118/2, 119/2). Bir yerde Allah’ın Tûr’daki tecellîsineimada bulunmuştur (20/4).


4. HayretHayret, kalbe gelen bir tecellî sebebiyle sâlikin düşünemez ve mu-

hâkeme edemez hale gelmesi; hayrette kalmak ise, makâm-ı müşâhededeşaşırmak, fenâ sarhoşluğu demektir. Celâlî, vâkıf-ı esrâr ve hayrettekalan bî-çâredir (69/2).

Celâlî hayrette kalan bî-çâreVâkıf-ı esrâr olan demez ağyâreSen de mi müştaksın cemâl-i yâreBülbül seherlerde niçin ağlarsınGarip gecelerde feryâd edersin

77/4

5. Uzlet (Kûşe-i Vahdet)Bir şiirde “kûşe-i vahdet” (vahdet köşesi) olarak geçmektedir.

Kısaca, tek başına kalmak, inzivâya çekilmek demek olan uzlet, Celâlî’ninsevdiği bir şeydir. O seyyâh gibi gezmeyi istemez:

Ben kûşe-i vahdet severim gezdirme seyyâhEr-rızku ale’llâh

125/2

6. FenâYokluk anlamına gelen fenâ, “nâr-ı fânî” şeklinde geçmektedir.

Ayrıca dünyanın fâni olduğu zikredilmektedir (70/1, 71/1).

7. Hicâb, Perde, NikâbPerde (hicâb) bir tasavvufî terim olarak, Hak ile kulu arasındaki

engel, âşıkı ma’şukundan ayıran hususlar; nikâb da, sevgilinin kendiirâdesiyle âşıkı ile arasına koyduğu engel anlamlarına gelmektedir.Hakk’ın zâtı (Seb’a’l-Mesânî) ile kulu arasında yetmiş bin perde vardır.Bu perdeleri aşıp onu seyredenler “keşf-i nikâb” olur:


Arş u Kürs ü Levh ü Kalem CinânıYetmiş bin perdedir Seb’a’l-MesâniKeşf-i nikâb olur seyreden anıKâf u nûn sırrının arası yedi

88/2Basîret gözü perde ile kapalı olana mahcûb veya ehl-i perde denir.

Ancak Celâlî bunu perdeleri açan veya halktan gizlenip perdelenen anla-mında kullanmıştır. Çünkü, ehl-i perde olan kimsenin Hudâ’dan gayrıkimseye sır vermemesi gerektiğini söylemektedir. Dolayısıyla perde ilegözleri kapalı olan değil, ancak onları aşan bazı sırlara mazhar olur:

Oldunsa Celâlî bir ehl-i perdeSır verme Hudâ’dan gayrı bir ferdeMin rabbik hitâbı okunan yerdeEr odur o şehri Kandehâr eyler

10/3

Kişi, Hak ile arasındaki bu perdeleri kaldırmazsa sırları çözemez,Hakk’a eremez (75/3).

Ayrıca “on iki perde, perde çekmek, nikâb açmak, hicâb çekmek”şeklinde de değişik yerlerde bu konu işlenmiştir (20/1, 41/3, 98/7,99/3).

8. SırSırrın değişik anlamları vardır. Bunlardan biri, gönül ehlinden ve

keşf sahiplerinden başkasının idrak edemediği hususlar, tasavvufî duygularve bilgilerdir. Celâlî’de daha çok “kâf u nûn” (Allah’ın kün emri, yaratılış)sırrı olarak geçmektedir. Bu arada Âdem’in yaratılışındaki sırdan dabahsedilir (17/1, 20/3, 47/1, 79/11, 88/2). Şairi dünyaya getiren,Hakk’ın “kün” sırrıdır. Bu sır bir bağa benzetilir, âşık da o bağın bülbü-lüdür:


Kâf nûn sırrından bir bağ bezenmişO bağda gülün şeydâsıyım benYed-i kudret kalemiyle donanmışReng-i ruhsârının ihdâsıyım ben

17/1

Bundan başka “lentebûr” ve “fetehnâ” sırrından bahsedilmektedir.Bu sırlara Allah’ın yardımı ile mazhar olunur (10/1, 18/1, 30/1).

“Ene’l-Hak” sırrı yine işlenen konular arasındadır. Âşık, bu sırrımürşitten almıştır (64/2, 75/1).

Bir şiirde miskinin kalbi “sırr-ı Yezdân iklîmi” olarak anılır ve“sırr-ı Sübhân”ın orada olduğu zikredilir (128/1-2).

Atma miskin kalbine taş anda bir hân eyleşirSırr-ı Yezdân iklîmidir şâh u sultân eyleşirKıblegâh beyt-i binâdır yıkma vîrân eylemeHem nazargâh-ı Hudâ’dır günde mihmân eyleşir

128/1

Başka bir şiirde sır, hazine sandığına benzetilmiştir (30/2).

Sırra vâkıf olan âşıkların sırlarını saklamaları, ser verip sır vermemelerigerekir. Sır ya ehline verilir, ya Hudâ’ya açılır, ya da kendine saklanır.Sırrı yad ellere vermenin bir yerde haram olduğu zikredilir. Âşık eğersırrını bir gül gibi saklarsa velâyet tahtına sultân olur (10/3, 22/4, 24/1,46/4, 69/3, 77/4, 123/1).

Çeşmin yaşın dök dâmene sel gibiBaş bırak da eğil şâha kul gibiCelâlî sırrını sakla gül gibiVelâyet tahtına sultân olursun

69/3Sır ile ilgili olarak ayrıca “muammâ, rumûz, güzellerin sırrı,

ketm-i adem” gibi ifadeler de kullanılmaktadır (16/3, 42/5, 75/3,112/6).


9. Zebânsız Hâl, Kıyl ü KâlHâl, tasavvufta önemli bir yer tutar. Bundan dolayı tasavvufa ilm-

i hâl de denir. İlm-i kâl ise şeriat anlamında kullanılır. Celâlî’de “zebânsıznutk, zebânsız imlâ” şeklinde geçmektedir. Bu konu daha çok rumûzlarlaişlenmiştir. Hâl ehlini, yine hâl ehli bilir. İnanmayan onu inkâr eder(17/3, 42/3, 48/3).

Kıyl ü kâl, boş laf anlamında kullanılmıştır (56/4). Başka birşiirde üstü kapalı olarak, kuru dava ve hebâ anlamında söz konusuedilmiştir (33/4).

10. Himmet, İnâyet, RızâHimmet, ermiş kişilerin maksadı hâsıl eden, iş bitiren ve dilediklerini

yerine getiren mânevî gücü; inâyet ise, Hakk’ın kulu kayırması şeklindetanımlanmaktadır. Himmet bir yerde, yardım anlamında kullanılmıştır(12/6) Tasavvufî anlamda himmet ve inâyet daha çok başka kelimelerleifade edilmiştir. Bunlar “medet, el-aman, imdat, murad” şeklindedir.

İnâyet Allah’tan, himmet dildârdan (mürşit) talep edilir. Her olurolmazdan yardım istenmez. Zaten onlar âşıkın derdine çare olamazlar(79/3, 88/3, 116/7, 124/1).

Rıza kelimesi de bir yerde “Onun (Hakk’ın) rızasından hiç ayrıl-mamak” şeklinde geçmektedir (98/5).

11. Velâyet, KeşfVelîlik hâli, mertebesi, dostluk anlamına gelen velâyet, “velâyet

tahtı” ifadesi içinde yer alır. Âşıkın, sırrını sakladığı zaman bu tahtasultan olacağı ifade edilir (44/1, 69/3).

Keşf, nikâb kelimesiyle birlikte ele alınır. Keşf-i nikâb olan Hakk’ındîdârını seyreder (88/2).

12. Melâmet, Ta’nMelâmet kınamak, kötülemek, yermek mânâlarına gelir. Devamlı

nefslerini kınadıkları ve her zaman halk tarafından yerildikleri için bu


yolu tutanlara melâmî, melâmetî, melâmet ehli denir. Celâlî, açıkçakendisinin melâmet ehli olduğunu söylemektedir. Bu onun alnına yazıl-mıştır:

Kıyâmet haşre dek kurtulmayam ben bu melâmettenCünûn ismiyle yâd etmiş o defterhâna yazmışlar

119/3

Melâmet yolunu tutan âşıkın işi zordur. Halk durmadan onukınar, ta’n eder. Özellikle sûfi ve vâiz, sürekli onunla uğraşmakta, onuayıplamaktadır. Ancak âşık bu ta’n taşlarından melâmethâneye vepeymâneye sığınır (115/2, 125/7, 126/9, 11, 127/2, 131/1).

Pîrimiz var ârımız yok bu melâmethânedeTa’n-ı âlemden ne gam gamhârımız peymânedir

131/1

13. BelâÂşık ile belâ birbirinden ayrılmayan iki unsurdur. Onun başına

binlerce belâ gelir. Öyle ki bu belâlar kantar ile çekilecek kadar çokturve Eyyûb’a gelen belâlardan daha da fazladır (23/3, 37/3, 57/3, 84/1,95/1).

Şair mekteb-i irfanda gam tasıyla şerbet içmiştir (3/3, 19/1). O,yine de sevdiğine kavuşma uğruna bu belâları umursamaz:

Gönül gel benden al pendinElin çek dil-rübâlardanSakınmaz âşık-ı billâhHezâr derd ü belâlardan

95/1

14. CânCan, insan ve hayvanda canlılığı sağlayan Allah’ın kayyûmiyet

sıfatıdır. Âşıkın canı maşûku için saklanır. Can onun uğrunda fedâedilerek, onun aşkı satın alınır (10/2, 30/2, 58/6, 61/1, 98/5, 116/4,120/4).


Bülbül intizârı gül dîdârına Can telef etmekte aşkın nârınaVelekad kerremnâ zülfü-sârınaBin bir makam gören bizi seyreyler

10/2

Cânı cânân içün saklarım bahçe bana lâzım değilSevdiğim ile gezerim .............. getir

120/4

Cân, ruh, ceset bir şiirde birlikte ele alınmış ve şarap bu üç unsurateşbih edilmiştir (95/4).

Şair, sık sık cesetteki canından usandığını ve canının yandığınıdile getirmektedir (1/5, 25/2, 38/2, 49/2, 54/1, 118/1).

Âh elinden yandı cesette cânımBu ne derttir buna bir el katan yokHicrân oku değdi döküldü kanımZevrâkımız aşk gölüne atan yok

54/1

Cân cesede ait değildir, bir gün ondan çıkıp gidecektir (31/3,112/12).

Cân, genellikle cânân ile bir arada zikredilir. Ayrıca “son cânımiçmeğe şerbet ezdirin” şeklinde bir ifade içinde de yer alır (62/5, 108/2,118/1).

15. EzelAllah’ın başlangıcı olmamasına ezel denir. Allah’ın sıfatlarındandır.

Şiirlerde, başlangıcı olmayan zaman anlamında kullanılmıştır. Şair bukavramı daha çok aşkının ve dîvâneliğinin eskiliğini ve mukadderolduğunu anlatmak için zikretmiştir. Kelime “câm-ı ezel, ezel kâtipleri”terkiplerinde de geçmektedir (21/4, 35/1, 42/5, 55/3, 119/1).


İçmişim câm-ı ezeliYanarım gündüz geceliYıkılsın bâri GökçeliZehirlendi aşım benim

66/5

16. Cemâl, Yâr, Dost, LeylîBu kavramlar Celâlî’nin fazlaca işlediği konular arasındadır. Hepsi

de mâşuku işaret eden, onu kasteden kelimelerdir. Cemâl, güzellikdemek olup şiirlerde çoğunlukla Hakk’ın cemâli (yüzü) anlamında kul-lanılmıştır. Ayrıca mürşidin yüzü için de kullanılır (70/1).Cemâl, Allah’ınsıfatlarından olup, onun lütuf ve ihsanın yönüdür. Şiirlerde “cemâl-iyâr, cemâlin Ka’besi, cemâlin şem’i” şeklinde işlenmiştir. Sevilenin yüzüâşıkların kıblesidir. Onun yüzündeki ışık, âşıkları etrafında pervâne eder(77/4, 83/2).

Dü-çeşmim dâmen ü pâyında bisterCemâlin Ka’be’sin uşşâka gösterŞarâb-ı la’linden devâsın isterKulun Celâlî tek çok mübtelâlar

81/4

Yâr, tasavvufî bir kavram olarak bir yerde Allah yerine kullanılmıştır.Kendini gerçek mânâda Hakk’a verenlerin bu dünyâda seveni olmaz.Onu ancak yâri sever:

Doğru söyleyene delidir derlerKimi deli kimi velidir derlerCelâlî Mevlâ’nın kuludur derlerYârdan başka anı bir sever olmaz

114/6

Başka bir şiirde yâr, “Ene’l-Hak” diyerek tasavvuf tarihine geçenmeşhûr mutasavvıflardan Hallâc-ı Mansur için kullanılmıştır (75/1).


Dost kelimesi de yine Hak anlamında kullanılmıştır. Bülbül ileâşık arasında bir benzerlik kurulmuştur. Bülbül de âşık gibi dostundanayrı düşmüştür ve onu arzulamaktadır ( 77/1).

Ümîdim gülşende eylersin nidâYandırdı derûnum bülbül-i şeydâSen de mi olmuşsun dostundan cüdâBülbül seherlerde niçin ötersinGarip gecelerde feryâd edersin

77/2Leylâ kelimesiyle, beşeri aşkın işlendiği şiirlerde, Celâlî’nin hanımı

Leylâ kastedilmekte ise de, tasavvufî şiirlerde kastedilen Allah’tır. Kelimedaha çok Leylâ ile Mecnûn hikâyesini hatırlatacak şekilde beraberişlenmiş, âşık kendini Mecnûn olarak nitelendirmiştir (43/3, 46/4,64/3, 83/1-4).

Celâlî Mecnûn’um Hû Leylî LeylîCünûnum şöhreti dağıldı hayliSen teki bedr ise cihânda meyliVermeyen el çeker veren el çeker

92/3

Bunlardan başka dîdâr (Hak dîdârı), cemâl kelimesiyle eş anlamlıolarak, âşıkın devamlı arzuladığı, uğrunda can telef ettiği, âh u zârçektiği bir unsur olarak işlenmiştir (10/2, 28/4, 43/2, 107/22).

Ayrıca, maksûd, murâd, mâşûk, cânân, mehlikâ, dildâr, şem’ keli-meleri de tasavvufî birer kavram olarak yukarıdaki unsurlarla aynı veyabenzer anlamda ele alınmıştır (67/5, 77/1, 98/7, 107/12, 108/2, 126/3).

Aşk ile sararıp saht olan âşıkMâşukun hâlinden yanmamış bilmezMaksûdu Leylâ mı yoksa Mevlâ mıNûş edüp cür’asın kanmamış bilmez

34/1


17. MâsivâAllah’tan başka var vehmedilen her şey anlamına gelen mâsivâ bir

yerde kullanılmıştır. Hakk’ı isteyen âşık hep figân eyleyip göz yaşıdökmeli ve ondan başka her şeyden el ayak çekmelidir:

Celâlî dur figân eyleGece gündüz şivân eyleGözünden kan revân eyleElin çek mâsivâsından

98/8

18. DünyâŞiirlerde cihân, cihân bağı, âlem, zulumât mülkü, arz-ı hâk, devr,

çarh-ı devrân, âyine-i devrân, nüsha-i kübrâ gibi ifadeler içinde işlenendünyanın fâni olduğu, onun hazinelerine aldanmamak, meyil verip tap-mamak gerektiği belirtilir. O, vefâsızdır. Bir gün gelecek, bu dünyabenim diyenler pişman olacaktır. Bu dünyada yeşil atlas, ipekli Hintkumaşı giyenler, sonunda soyunup çırçıplak kalacaklardır (47/2, 70/1,82/3, 95/5, 107/2, 112/11).

Bu fâni dünyaya benim diyenlerSon deminde pişman olsa gerektirYeşil atlas kutnu kumaş giyenlerSoyunup da üryân olsa gerektir

33/1

Şair, “Levlâke” hadîs-i kudsîsine telmihte bulunarak, dünyanın,“kâf ü nûn” (kün) emrinden gözünü açtığını söyler. Bu karanlıklarülkesinin ışığı Hz. Muhammed’dir (98/3, 99/1). O doğduğunda cihannûr ile donanmıştır:

Çün “kâf” ile “nûn”dan göz açtı âlemİki “mim” bir “ha”ya “dal” kemân oldu“Alleme’l-Esmâ”ya gelmezden ÂdemHuzûr-ı divânda bir divân oldu

89/1


Şairi bu cihana getiren aşktır. O, seven biri olduğu için bu dünyaona dar gelir. Bütün âlem onun şikâyetlerinden usanmıştır. Âyine-idevrân onunla hep kavga halindedir. Ancak âşık her şeyi göze almıştır,kimsenin kınamasına aldırmaz, dolayısıyla nefsini öldürmüştür (80/4,83/1, 93/2, 114/1, 118/1, 8; 125/7, 129/1, 131/1).

“Kâf” u “nûn” sırrından açtım gözümüCoşan coşsun kaynayanlar kaynasınArz-ı hâk üstüne serdim yüzümüBasan bassın çığnayanlar çığnasın

79/1

Bir şiirde, bu dünyadan başka bir şeye önem vermeyenler anlamındaehl-i dünya terkibi kullanılmaktadır (128/2).

19. Zikir, VirdTasavvufî bir kavram olarak zikr, Allah’ı anmak ve hatırlamak,

onu unutmamak ve gaflet halinde olmamak için tarikat ehlinin ve sûficemaatlerinin bir yerde toplanıp şeyh veya halifesinin gözetimindeAllah’ın isimlerini belli bir hareket düzeni içinde söylemeleridir. Virdise, tarikat pîrlerinin tertip ettikleri ve müntesiplerine sistemli olarakher gün okuttukları zikirdir.

Şair, Mevlâ’yı zikretmek gerektiğini belirtir ve gece zikrindenbahseder. Hakk’ı zikreden kulun kınanmaması gerektiğini söyler (43/3,67/4, 98/1).

Şiirlerde, çekilen zikir olarak daha çok “Hû” geçmektedir. Zikrinhalka çevrilerek ve bütün vücudun iştirakiyle yapıldığı belirtilirken, Hûçekmekten dilin damağın kuruduğu ifade edilir (1/5, 3/1, 70/2-3; 80/4,82/1, 92/3, 118/5).

Üç yüz altmış altı damar şahlanırAbdâl olan Hû çeker dolanırNev-bahar çağında seller bulanırDaha nevresteyim durgunum hocam

70/2


Bundan başka “Allah Allah, Hay, ism-i a’zam, doksan dokuz esmâ,vird, ders, imlâ” zikirle ilgili geçen diğer kavramlardır (8/4, 35/1, 67/4,107/6, 110/13, 127/4).

Bir şiirde sofuların aldanıp zikirden geri kaldıkları, zâhidlerin iseimlâyı (zikri) âşikâre okudukları ifade edilmektedir (107/6-7).

20. AşkCelâlî’nin şiirlerinde en çok işlenen konulardan biri de aşktır. Şair

herşeyden önce bir Hak âşıkıdır. Onu dünyaya getiren aşktır. Onun aşkıezelîdir, ezelden takdir olunmuştur. Aşk ölümsüzdür (117/6, 125/1, 5;132/2).

Celâlî derler dîvâne Aşk ile geldim cihânaBin bir isimli Sübhân’aHû çekmenin borçlusuyam

80/4Aşk, genellikle yakıcılığı ve âşıkı düşürdüğü türlü haller sebebiyle

konu edilmiştir. Aşk ateşiyle ilgili olarak Halil peygamberin ateşeatılışından bahsedilir. Aşk, âşıkın benzini sarartmıştır. Onun belinibükmüştür. O, âşıka kantar ile dert ve belâ çektirir, gözlerden kanlıyaşlar akıtır. Mevlâ aşkı insanı deli eder. Onun aşk denizi bir coştumuonu bir daha zaptetmek mümkün değildir (1/1, 5; 10/2, 14/2, 17/3,27/3, 34/1, 57/3, 62/2, 70/3, 77/3, 82/2, 93/1, 104/1, 127/5).

Bahrim aşka geldi tuttu dünyayıZincir mi zapt eder azim deryâyıKurma kenârına köşkü sarayıKatresi döndürür ummana seni

39/3

Şair pîr bâdesi içerek aşka mübtelâ olmuştur. Ona aşkın kitabınıokutmuşlardır (1/2, 47/1).


Aşkın yeri gönüldür. Gönül âşık olmazsa sevgiliye varılmaz. Aşksevgiliye ulaşmanın yoludur. Ona vardığında zaten dertler biter (42/1,43/2, 84/2, 128/2).

Celâlî bir şiirinde Allah aşkıyla Muhammed aşkını beraber ele al-mıştır:

Lâmelif dersinde aşk ocağındaBen elif dedikçe dilim döndü mimYedi kalem çalmış kudret bağındaKalemi “mim” imlâsı “mim” pendi “mim”

9/1Aşk için ayrıca bk. 6/4, 7/5, 14/2, 19/1, 20/3, 45/3, 67/1, 11;

71/3, 95/3, 120/6.

21. GönülCelâlî’nin şiirlerinde üzerinde çok durulan kavramlardan biri de

gönüldür. Gönül, “gönül çırası, çerâğ-ı şem’, dil-i mir’ât, gönül câmı, dilkasrı, gönül tahtı, gönül evi, gönül bahçesi, nazargâh-ı Hudâ, ziyâretkûyı, ehl-i dil, derd-i dil, dil zahmı (dil yarası)” gibi teşbih ve terkibleriçinde zikredilir.

Gönül kimi zaman şairden tecrit olmuş ve ayrı bir şahıs gibi düşü-nülür. Şair adeta gönlünü karşısına alıp onunla konuşur ve ona nasihattebulunur. Bazen de onunla çelişir ve ondan yakınır (96/2, 98/1).

Gönül gel benden al pendin Elin çek dil-rübâlardanSakınmaz âşık-ı bi’llâhHezâr derd ü belâlardan

95/1Gönül ne gezersin hân-ı harâbdaSer verir âşıklar sırrı şây’ olmazDökme yüz suyun her ocaklıyaKarga kirâsından ankâ bây olmaz

24/1


Gönül âşıkın nazarında çok önemli bir yer tutar. Gönülden coşupAllah deyince yer gök titrer. O, yâre âşık olmazsa pervâne mumunateşine yanmaz. Âh ateşi onun çırasıdır. O devamlı orada yanar. Bu ateşâşıkın gönül evini yakmış, darmadağın etmiştir. Bu derdin çâresi yoktur.Âşık adeta yarasına tuz basar, ama gönül derdini sitemkâre söylemez(40/2, 43/2, 117/6, 121/1, 130/1).

Derd-i dilin sitemkâre söylenmezÇeker kânın bâde çeker eğlenmezSîne zahmın her tabipten eylenmezYa Eflâtun ya Lokmân’a giderler

43/4Gönül Hudâ’nın nazargâhı, Leylâ’nın mekânıdır. Oraya taş atıl-

mamalı, o saray yıkılmamalıdır. Gönül câmını kırmak büyük günâhtırve gönül incitmenin de merhemi yoktur. Sofu ise düşünüp taşınmadandaima âşıkın gönlünü yıkmaktadır. Oysa ehl-i dil olanlar çok çabuk in-cinebilir (7/2, 13/3, 40/2; 47/2, 90/4, 122/1, 128/1).

Bilirsin kâbil-i peyvendi yokturDil-i mir’âtıma değme dil-ârâ

Nazargâh câmidir beyt-i binâdırZiyâret kûyıdır Perverdigâr’a

132/5-6Sûfi kelâmında imlâyı devşirHiç yaman danışma il incinmesinSözü kantara çek zihninde pişirYahşi danış ehl-i dil incinmesin

40/1Şair, bir ehl-i dildir. Kendisi gibi gönül erleri arar. Diğer dervişlere

de ehl-i dil diye hitap eder (23/2, 58/5, 80/2).

Gönül bir yerde bahçeye, başka bir yerde de aşkın gölünde yüzenkayığa benzetilmiştir (7/1, 123/1).


22. Dîvâne, Mecnûn, DeliDîvâne, ilâhî aşk ile kendinden geçen ve aklî dengesi bozulan Hak

âşıkının sıfatıdır. Şairin dîvâneliği ezelden gelmektedir ve kıyamete deksürecektir. Onun cünûn şöhreti bütün cihânı tutmuştur. Ona âkildiyenler cahillik yapmaktadırlar. Çünkü o kendisini deli olarak görmektedir.Hakk’a âşık olanın zaten deli olması gerekir. Doğruyu söyleyene de deliderler (1/1, 80/4, 83/1, 3; 92/3, 114/6, 119/1, 3).

Beni her kim sana âkil demişseDemiştir belli bir câhil demişseBenim Leylî’ye mukâbil demişseGalat etmiş vallah billah Leylî

83/3Doğru söyleyen delidir derlerKimi deli kimi velidir derlerCelâlî Mevlân’ın kuludur derlerYârdan başka anı bir sever olmaz

114/6Bazen de şair âkil veya mecnûn olduğunu tam olarak bilemez

haldedir (117/2). Bu konuda ayrıca bk. 46/2, 109/18, 118/5, 127/4.

23. DemTasavvufî bir terim olarak dem, Hakk’ın feyzi demek olan Rahmânî

nefestir, tecellînin zuhur ettiği ândır. Şiirlerde “dem çekmek, dem vakti,dem-i devrân, seher demi” şeklinde geçmektedir. Dem vakti âşıklarınkendinden geçtiği, mestâneliğin zirveye ulaştığı vakittir. Dem çekenârifler bir nazarda arş ü kürsü gezerler. Belki de bazı sırlar bu demanında âşıka zuhur eder (7/2, 31/1, 45/3, 46/2, 52/2, 59/1-2, 70/1,92/2, 109/6, 127/7).

Yine dem vaktidir sâkî mey doldurBize muammâyı bulsun dedilerGezerim arş u kürsü arz u semâyıMecnûn’a Leylâ’yı bulsun dediler

31/1


Celâlî bir nazarda arş u kürsi arz u eflâkiHemîşe dem çekip gezen irfânemiz vardır

127/7

24. HakîkatHakikat, Allah’ın gizlediği ve açıkladığı herşeyi görerek bilmek de-

mektir. Şiirlerde hakikat bahri, hakikat zevrâkı, hakikat bağı, hakikatbülbülü, hakikat dersi biçiminde işlenmiştir. Hakikat bahrine kaptanolan ârif olur. Âşık, hakikat kayığına binerek ledünnî şehrine doğrugider (30/2, 44/6, 61/1, 71/1, 75/2).

Sâkinin câmları hep doldu taştıHakikat zevrâkı yelkenin açtıSefînemiz sahil bahri dolaştıLedünnî şehrine revânımız var

30/6

25. AdemAdem yokluk demektir. Tasavvufî bir terim olarak Allah’tan başka

her şey, mâsivâ anlamındadır. Gerçekte var olan Hak, yokluk aynasındatecelli eder. Lâ-mekân mülkü ve lâ-mekân şehri şeklinde de geçer. Şairkendi benliğini yok etmiş, yokluk ülkesinde (mutlak var olan Hak’ta)karar kılmıştır:

Aktı dîdem yaşı deryâyı geçtiLâ-mekân mülkünde limân eyledi

37/3Dağıstan’da anka tüccâr malıyımLâ-mekân şehrinin çuhasıyım ben

45/2Adem şeklinde kulanılan kelime ile insanın yaratılmazdan evvelki

anına işaret edilir (20/3, 89/3).

26. Zâhir EhliEhl-i zâhir şeklinde geçmekte olup, bununla dinin dış yönüyle

uğraşan ve orda kalanlar kastedilmektedir. Ehl-i zâhir, âşıkın gerçek


isteğini, amacını bilmez ve onu yalancılıkla suçmar:Yakamdan el götürsün ehl-i zâhir bilmez murâdıGazel yâd etmedir elbet bu cür’a câmın irşâdı

115/1Ne sehvettim ki yâ Rab ehl-i zâhirDiyorlar külli kâzibtir şuarâ

132/1

27. Ârif, İrfanTasavvufî bir terim olarak ârif, Allah Teâlâ’nın kendi zâtını,

sıfatlarını, isimlerini ve fiillerini müşâhede ettirdiği kimse, irfan (marifet)ise, bu müşâhede ve temâşâdan hasıl olan bilgi demektir. Bu terimlerşiirlerde “ârif-i billah, ehl-i hüner, sarraf, ledünnî ilminin irfanı, ehl-iirfan, mekteb-i irfan” tabir, terkib ve teşbihleri içerisinde de yer almaktadır.Ârif-i billahın bir nazarı, kanlı yaşlar döken âşıkın gözünde bir damlabırakmaz. Onların dilindeki harf-i bismillah mermer taşına değse, onubir gül-anber eyler:

Bir nazar eylese ârif-i billahKan ağlar çeşminde şebnem bulunmaz

59/1Ârifler dilinde harf-i bismillahSeng-i hâre değse gül-anber eylerHer kime yetişse nasrun minallâhLentebûr sırrına ol mazhar eyler

10/1

Gevher, yani kıymetli söz ve hüner, her yerde, herkese açıklanmamalı,ancak âriflere duyurulmalıdır. Çünkü onun kıymetini ârifler bilir (124/1,125/11).

Âriflerin meclisinde lâf edilmez, onlardan ancak ders alınır. Bumektep kişiyi Hakk’a götürür. Onların etrafında dolaşıp pervâne olmakgerekir (17/2, 75/2, 80/3, 114/2).


Şiirlerde, ârif ve sofu çatışması konu edilir. Ârif kanını içer, amasofu içemez, onun aşkı yoktur (71/2). Bu konuda ayrıca bk. 19/1, 30/4,44/1, 48/2, 97/1, 115/3, 127/7.

28. Sofi, Zâhid, VâizBu üç kavram aşağı yukarı aynı anlamda ve olumsuz tipler olarak

işlenmiştir. şiirlerde câhil, mektepli, namaz ehli, hacı hoca, ehl-i zâhir,sıradan üstad kelimeleriyle de geçmektedir. Sofu yalandan ve riyâdan sa-kınmaz. O, gösteriş müslümanıdır. Onda aşk ve şevk yoktur. Âşıkı dadaima taşlar ve onun yolunu inkâr eder. Düşünüp taşınmadan konuşurve herkesin gönlünü incitir. Vaiz de kürsüde âşıkı kötüleyip durmaktadır(30/5, 40/1, 63/3, 71/2, 88/1, 107/6-7, 119/6, 126/11, 132/1).

Çıkıp kürside ol vâiz bizi zemmetmesin her günAnın mescidi var ise bizim meyhânemiz vardır

127/2Dünya gencine karışmamHer üstada söz danışmamNamaz ehliyle konuşmamYâ hû diyen putperestim

82/3

Âşık, cenneti “hacıya hoca”ya vermek ister, kendisinin istediği iseHak’tır. Yolun doğrusu da budur (50/3).

Zâhid ölümü gördüğünde korkar ve yüzünün rengi değişir. Âşıkise sevdiğinin yoluna canını seve seve kurban eder. Bunlar, aslameyhânedeki bir sarhoşla denk olamaz (24/2, 65/3, 66/2).

Seksen bin nesepli bizim mezhepliDoksan bin Mısırlı şamlı HalepliYüz bin sofu zahid yüzbin mektepliMeyhânede bir sarhoşa tay olmaz

24/2Bir yerde Zâhid Osman’dan söz edilmiştir (12/2).


29. Üçler, Yediler, KırklarÜçler, tasavvufta kutup ile iki yardımcısına verilen addır. Hak

erenlerinin en uluları olarak bilinirler. Yediler ise, üçlerden sonra gelenve dünyanın manevî idaresinde söz sahibi olan Hak erenleridir. Kırklarda, gayb erenlerden kırk görevli olup, âlemdeki celâl tecellîleri bunlarıntasarrufundadır. Şiirlerde hepsi bir arada zikredilir. Bunların şaire erkânıöğrettiği ve bu çarhın kıyamete kadar çevrilmesini istedikleri ifade edilir.Onlar devasız dertlere derman olurlar. Ayrıca kırkların içlerinde birHorasan erinden bahsedilir (1/4-5, 43/5, 58/3, 107/6).

Buldu Celâlî’yi Kırklar YedilerErkânı öğretip hizmet verdilerHaşre dek bu çarhı çevir dedilerSormadım ki buna kol dayanır mı

43/530. Mutasavvıflar;

a. Abdülkadir GeylânîCelâlî, Kâdirîlik’in kurucusu olan Abdülkadir Geylânî için elifnâme

tarzında müstakil bir şiir kaleme almıştır. Geylânî’nin, şiirde dile getirilenözelliklerini şöyle sıralayabiliriz: Onun kaynağı Allah’tır, mekânı Bağdat’tır,Tanrı’nın aslanıdır, sözünde sabittir, cemâli yüzündedir, hayatı aynındadır,Hudâ’nın yapısıdır, diyânet kapısıdır, zelîlin tapısıdır, rahmi çoktur,ziyâde uludur, şeriatın envârıdır, safânın serdârıdır, tarikatın envârıdır,bürhânı zâhirdir, aşkın irfânıdır, fikri çoktur, fenâda fikri yoktur, kuvvetteözü toktur, işi kerâmettir, cümbüşü latiftir, muhabbet dervişidir, nazîriyoktur, zamânın vücûdudur, cihânın himmetidir, mekânı lâmelif ’tir,nişânı yoktur ve bu tarikatın sultanıdır (bk. 100. şiir).

b. MansûrMansur, “ene’l-Hak” sözüyle konu edilir. Bir şiirde “o yâr” diye

hitap olunur. Şair kendisini, “ene’l-Hak” söylemekle Hallâc Mansûr’abenzetir (75/1).


Gel ey zâhid suâl etme özüm mestûr muyum bilmemEne’l-Hak söylerim ammâ bu dem Mansûr muyum bilmem

117/1

Bundan başka Mansur’un adı geçmeden “ene’l-Hak” sözündenbahsedilir. Aşk ile bu sözü söylemek haktır, çünkü aşk ebedîdir (20/1,64/2).

Aşk ile ene’l-Hak der kişi her dem haktırAşk ki zevâl yoktur

125/5

CEMİYET

II. B Ö L Ü M


A. ŞAHISLAR

1. Tarihî Efsanevî Şahsiyetlera. BehrâmCelâlî, Behrâm’ıbir halk hikâyesi kahramanı olarak zikreder:Han Behrâm’ı, Gülendâm’ı görmediLeylâ Mecnûn kabağında durmadı

59/3

b. İskenderCelâlî’de, Ye’cüc, Me’cüc kavmini engellemek için sedd yapan

İskender söz konusu edilmektedir.Nice padişâhlar kuşanmış tacıSedd-i İskenderken aldı haracıYa destûr Celâlî’ye ver yol bacı Büsbütün dünyayı çöllemiş gelir

68/3

c. EflatûnAristo’nun hocası olan Meşhur Yunanlı filozof Mısır’da okumuş,

Yunanistan’a dönerek Akedemia’yı kurmuştur. Edebiyatta akıl, hikmetve isabetli görüş timsali olarak kullanılır. Şiirde Lokman ile birlikteanılmıştır (130/1).

Derdi-i dilin sitemkâra söylemezÇeker kanım bâde çeker eğlenmezSine zahmı her tabipten eylenmezYâ Eflatun yâ Lokmâna giderler

42/4

ç. NûşîrevânNûşirevan, İran’ın Sasanî sülalesinden adaletiyle ün salmış bir hü-

kümdardır. “Âdil” lakabı ile anılmıştır. Asıl adı Husrev olup Nuşîrevânismi, halk tarafından verilmiştir. İlk kez “Kisrâ” olarak zikredilmiştir.Adaleti ile söz konusu edilmiştir (18/2).


Ah elimden yandı cesette canımMüjgan oku değdi döküldü kanımServ-i Serdar’a hal-perîşanımO Nuşîrevân’a verdin ne dedi

25/2

d. Nemrut, Firavun, ŞeddâdNemrûd, Hz.İbrahim’i ateşe attırmasıyla ünlü Babil hükümdarıdır.

Firavun ise, Hz. Musa ile savaşması ile bilinir. Şeddâd da, Hûd peygamberzamanında yaşamış olan Ad kavminin hükümdarıdır. Birçok yapı vebentler inşa ettirmiş, tanrılık iddiasında bulunmuştur. Kibriyle meşhurolup, iddiasını ispat için cennete nazire olarak “Bağ-ı İrem”i yaptırmıştır.Âşıka çektirilen acılar münasebetiyle Nemrut, Firavun ve Şeddad(109/17) birlikte anılmıştır:

Benlik edip Nemrut Han’a uyanlarFiravun Şeddad’ı geri koyanlarUzak yerde kem haberim alanlarEle kına yaksa borç mudur şimdi

29/2

e. MeryemHz. İsa’nın annesi Meryem, Davud peygamberin soyundan İmran

adlı bir zâtın kızıdır. Şiirimizde Cebrail tarafından nefes yoluyla gebe bı-rakılması, Hazreti İsa’yı doğurması gibi yönleriyle anılır. Adı Kur’an-ıKerim’de geçmektedir.

Adalet tahtında sultânı hanıÇin-Maçin eşrâfı hem hânedânıSanırsın Mehdidir arz İsfahân’ıRuh-i Meryem ile sohbet ederler

12/3

f. Cemİran mitolojisinde şarabı icat ettiğine inanılan padişahtır. Şiirde

içki ve kadehle birlikte anılır (44/3).


2. Hikâye Kahramanlarıa. Leylâ, MecnûnLeylâ ile Mecnûn hikayesinin bu iki kahramanı daima birlikte zik-

redilir, sevgili ve âşık timsali olarak ele alınırlar (28/2, 59/3). Leylâ,kelimenin lügat manası itibarıyla gece ve saç unsurlarıyla bir aradakullanılır (14/1-3, 16/2, 31/1, 34/1, 94/2, 107/8).

Mecnûn, Leylâ’nın aşkıyla deliye dönmüş, insanlardan kaçarakperişan halde çöllere düşmüştür (7/1, 14/2, 107/2).

b. Ferhad, Şirin Ferhad ile Şirin hikayesinin bu iki kahramanı bazan birlikte,

bazan da Mecnûn, Vamık, Yusûf ile tenasüp halinde zikredilir (28/2,59/3).

c.Vâmık, AzrâVâmık u Azrâ hikayesinin âşık ve sevgili timsâli olan bu iki

kahramanı bir yerde diğer kahramanlarla birlikte anılmışlardır (28/2).

3. Celâlî’nin Çağdaşı Şahıslara. Âdil Han, Ahmed, Kâmil Celâlî’nin hamisi İspirli Koçan oğlu Hacı Âdil Bey’dir (25/3).

Ahmed ve Kâmil, Âdil Bey’in torunlarıdır (21/3).

b. MahmutMahmut, Celâlî’nin yanında gezen ve onun şiirlerini ezgi ile

okuyan arkadaşıdır. Celâlî, Mahmut Erzincan’da askerliğini yaparkenizin alıvermek ister. Bu amaçla, o zaman Erzincan’ın ordu müfettişibulunan Mehmet Zeki Paşa’nın hanımına bir şiir söyleyerek amacınaulaşır (28). Bu vesileyle Paşa’nın huzuruna çıkar ve izin belgesini alır. Birşiir de Paşa’nın huzurunda okur (130). Mahmut, Erzincan’ın Sipikordağında tipiye tutularak ölmüştür. Celâlî bu olay üzerine acıklı birmersiye yazmıştır (29).


c. Mehmed Paşa BegMehmed Paşa Beg, Cilara köyündendir. Celâlî, ona misafir olur.

Sohbet sırasında Paşa, Celâlî’ye, “Baba, dünyaya geldik gidiyoruz da birevladımız olmadı; sen ne dersin ?” der. Şair, geceyi Paşa’nın evindegeçirir. Ertesi günü, bir şiir yazarak Paşa’ya “sabır” tavsiye eder (48/5).

ç. HamdiHamdi 12-13 yaşlarındayken hafızlık öğrenimi gördüğü Pulur’dan

köyüne geldiği sırada ölen bir gençtir. Şair, Hamdi’nin babası ve annesidilinden birer ağıt söylediği gibi, cenazesi yıkanırken de bir ağıt söylemiştir(59-61).

Celâlî’nin şiirlerinde Ağamçağım köyünden Hamdi adında birkişinin daha adı geçer. Bunun yangında ölümü üzerine yazılmış bir şiirbulunmaktadır (62).

d. AlişanŞiirde kimliği ile ilgili kesin bir bilgi çıkarılamamaktadır. Ancak

Bayburt yöresinde meşhur biri olması muhtemeldir (42/2).

e. GülşanTortum heyelanında ölen birisi olmalıdır (91/2).

f. Şehiryutanzâde Hüseyin, KalosKalos, nüfus sayımı için bölgeye gelen Ermeni memurdur. Şehir-

yutan-zâde Hüseyin Efendi de ona mihmandarlık yapmaktadır. OnunKalos ile kavgası uzun bir destanda söz hikâye edilmiştir (109).

g. İlbeğCelâlî’nin Çıtanos köyünde evine misafir olduğu İlbeğ Efendi’dir.

Onun, sabah namazına kalkamaması üzerine yazılan şiirde ismi nakaratolarak kullanılmıştır.


Seherdir bülbüller öterGülfem açtı İlbeğ İlbeğSabâlar şebnem dolusuDoldu taştı İlbeğ İlbeğ

46/1-4

ğ. Zahid Bayburt’un Gökçeli köyünden bir hoca olup zehirlenerek ölmüştür.

Celâlî, bunun üzerine bir şiir söylemiştir (66/2).

h. Baba SümmâniCelâlî, altı ay önce rüyâsında gördüğü Sümmânî’nin kendini

ziyarete gelmesi üzerine bir şiir söylemiştir:Aşkın kervanını düzüp bezettimAltı ay oldu ki yolun gözettimRüyâmda görmüştüm seni benzettimHakîkat sâdıksın Baba Sümmânî

104/1

B. KAVİMLER, ÇEŞİTLİ BÖLGE VE ŞEHİR MENSUPLARI

Celâlî, çeşitli şiirlerinde kavim adlarını kullanmakla birlikte,genellikle Batakçı Destanı’nda Acem, Ermeni, Rum, Laz, Erzincanlı veErzurumlu tiplerini ağız özellikleriyle konuşturarak söz konusu eder(110). Güzeller Destanı’nda da Rum ve Yahudi güzeline yer verir(113/14).

Acem kelimesi, hem kavim hem de ülke anlamında kullanılmıştır.Acemlere karşı üstünlük dile getirilmiştir. Batakçı destanında Acem tipi,şive özellikleri ile konuşturulmuştur (99/5, 110/8).

Avrupa küfür diyarı olduğunda siyah renkle birlikte düşünülür.Sevgilinin zülfü ile birlikte tasavvur edilir (99/4).


Rumlar ve Ermeniler Türkçe konuşma biçimleri ile söz konusuedilirler (110/15-16).

C. ÜLKELER ve ŞEHİRLER

1. Çin-Maçin Çin-Maçin, Bayburt kalesinin eski adıdır. Ülke adı olarak, aha

çok övülenlerin hükmettiği yerlerin genişliğini belirtmek amacıyla zik-redilmiştir (18/2, 36/2, 68/2, 78-4, 97/3).

2. İran Övülenlerin hükmettiği topraklar belirtilirken bahsedilmiştir (68/2,

97/3).

3. Âl-i Osman, Rum, RumiliÂl-i Osman, Rum ve Rumili kelimeleri Osmanlı ülkesi için kulla-

nılmıştır (97/4, 99/1,4, 18/2).

4. Yemen, Habeşistan, ArabistanUzak ülke adı olarak kullanılmıştır (97/4, 99/4).

5. Mısır, İrem Mısır, Yusuf kıssası ve zindan, sultan münasebetiyle ele alınmıştır.

Mısr-ı melâhat ifadesi içinde benzetmeye konu olmuş ve ülke, memleketanlamında kullanılmıştır (24/2, 30/8).

İrem bağı sevgilinin veya memduhun bulunduğu yer olarak belir-tilmiştir. Bâbil hükümdarı Şeddad’ın yaptırdığı “İrem bağı” beş ayrışiirde geçmekte, sevgili bu bağın gülü olarak düşünülmektedir (1/3,22/1, 27/1, 36/1, 61/2).

6. Gürcistan Gürcistan kelimesi Celâlî’nin değer verdiği, hâmisi ve mânevi

yönden bağlı olduğu kişileri anlatırken kullanılmıştır. Gürcistan, Gürcügüzelleri ile de edebiyatta işlenmiştir (18/2, 25/1, 58/2).


7. Belh, Buhara, Horasan, Hoy, Isfahan, Kandehar, Keşmir,Revân, Semerkand, Şiraz, Şirvan

Bu şehirler, İslâm coğrafyasının halk kültürüne intikal etmişisimleri olarak, muhayyilede genişlik ve uzaklık çağrışımı sağlamak içinzikredilmektedir. Bazan, buralar kıymetli hediyelerin getirildiği yerlerolarak anılır (1/5, 10/3, 12/3, 15/2, 32/3, 42/2, 45/2, 46/3, 58/2, 68/2,78/4, 97/2-3, 108/4, 110/17).

8. Basra, Bedehşan Şiirde yer adı olarak kullanılmış, sevgilinin memleketi olabilmeleri

bakımından zikredilmiştir (58/2, 68/1).

9. Bağdad, Haleb, Kerbelâ, Necef, ŞamŞam ve Haleb sadece şehir adı olarak geçmekte; Bağdat, dinî

ilimlerin merkezi, Abdulkadir-i Geylânî’nin memleketi olmakla, istilalarlayıkılması, yakılması münasebetiyle zikredilmiştir (11/1, 15/2, 24/2,68/1, 97/5). Kerbelâ, Hz. Hüseyin’in öldürülmesi münasebetiyle gam,belâ, savaş kelimeleriyle birlikte anılır (110/14). Necef, Hz. Ali’nintürbesinin bulunduğu yerdir. Hz. Ali vesilesiyle geçer. İncisi meşhurdur(20/2).

10. Kenân Yakup peygamberin memleketi. Yakup peygamber ve Yusûf adlarıyla

birlikte kullanılır. Nûh peygamber soyundan “Ken’an” adına izafeten buadı almıştır. Bugünkü Filistin ve civarını içine alır (9/3).

11. Gence, ŞekiBugün Azerbaycan topraklarında bulunan bu iki şehir, memduhun

gezdiği yerleri anlatmak amacıyla anılmıştır (32/3, 97/2-3, 110/17).

12. Dağıstan, Erzurum, Erzincan, Karabağ, NahçivanŞairin yaşadığı coğrafyaya komşu olmaları münasebetiyle şiirde

kullanılmıştır. Bir yerde de memduhun memeleketini ifade etmek içinanılmıştır (32/2-3, 42/2, 45/2, 58/2, 68/2, 78/3-4, 97/2-3, 109/10,110/5, 7).


13. Bayburt, Çıtanos, Çin-Maçin, Gökçeli, Hanzer, Hart Ovası,Hığnı, Hınzörük (Hınzaverek), Hindi, Keçevi, Kelkit, Kisanta, Koç-koyan, Mormuç, Tahsını, Tortum

Bu kelimeler Bayburt’a bağlı köyler, kasabalar, ovalar ve dağlarınadlarıdır. Tortum bugün Erzurum’a bağlı bir ilçedir. Şair bu yer adlarınıseyahatleri sırasında tanık olduğu olayları anlatmakta kullanır. MeselaTortum, 1889’da meydana gelen heyelan sebebiyle zikredilmiştir. Hindi,eşi Leyla’nın köyü olması sebebiyle kullanılmıştır. Çin-Maçin, Bayburtkalesinin eski adı olarak geçer (12/1, 3-4, 8; 37/5, 45/2-3, 46/3, 66/5,99/1, 102/2, 3; 103/1, 108/1, 6; 109/2, 6, 17).

14. KızılelmaFethedilecek en uç nokta anlamında yaygınlaşan Kızılelma, şiirde

manevi bir makamın benzetileri olarak zikredilmiştir (99/2).

Ç. NEHİRLER, DAĞLAR DENİZLER

1. NehirlerNehirlerden Nil, Fırat, Şat (Fırat-Dicle), Ceyhun, âşıkın gözyaşının

benzetilenleri olarak kullanılmaktadır. Ayrıca ırmak ve nehir kelimeleride zikredilmektedir (9/2, 12/6, 30/9, 54/3, 57/1, 67/2, 78/3). Şu şiirdeşair kendisini Şat, Fırat, Ceyhun ve Nil nehirleriyle özdeşleştirmektedir.

Bâdeler nûş etmiş ehl-i dilim benŞat, Fırat, Ceyhun’um nehr-i Nil’im benKimse bilmez ne revnakda gülüm benBağımın bâğbânı sen safâ geldin”

58/5

2. Dağ, Yayla, Sahra, ÇölŞiirlerde Tûr ve Kaf dağı söz konusu edilir. Tûr, Hz. Musa müna-

sebetiyle ve Allah’ın tecellisi dolayısıyla anılır (20/4). Kaf Dağı ise ma-sallarımıza girmiş bir dağdır. İki örnekten birinde kûh-i kâf, diğerindeKâf dağı olarak geçmektedir. Kaf dağı, bir şiirde Tortum depreminin


şiddetini, diğerinde ise yapılacak şeyin güçlüğünü anlatmak için (108/1)kullanılmıştır.

Ben mücrimin arz-ı hâli penâhımDivân-ı devletten buyruldu şahımZincirden boşandı Celâlî âhımYaktı Tahsını’yı virân eyledi

37/4

Bayburt yöresinde bulunan Devre dağı, Cebel-i Billah, Koçkoyan(35/2, 87/2, 108/3, 110/14) zikredilmekte, Koçkoyan dağı da yüksekliğiyolculara geçit vermemesi yönüyle dile getirilmektedir.

O dem sefer etti Cebel-i BillâhOkudu kâmiller fazl-ı bismillahHalayık çığrışır el-amân AllahSanki Nûh devridir Tufân’a gitti

108/3

Dağ kelimesi yüksek ve başının karlı olması, sevenleri ayırmasımünasebetiyle kullanılır. Dağ karşılığı olarak cebel ve kûh kelimeleri dezikredilir (29/1, 39/1, 47/3, 50/1, 54/2).

Karadeniz olsa âşıkın aşkıYüksektir yaylamız coşamaz burdaBir yiğit ne kadar kahraman olsaKarlı dağlar vardır aşamaz burda

50/1Yayla kelimesi de bir yerde, yüksekliği bakımından, âşıkın önünde

bir engel olarak ele alınmıştır (50/1).

Sahra, çöl kelimeleri çoğunlukla Leylâ Mecnûn hikayesi ile irti-batlandırılarak âşıkın gönlünün benzetileni olarak zikredilir (7/1, 12/4,7; 14/2-3, 47/3, 60/2).

3. DenizlerBahr, umman ve derya kelimeleri deniz anlamında kullanılmaktadır.

Büyüklük, genişlik, sonsuzluk, derinlik, bolluk gibi mânâlar ifade eder.


Deryâ-yı umman, bahr-i muhit, okyanus ve büyük deniz anlamındadır.Ayrıca Karadeniz de zikredilmiştir. Şair denizi ulaşılmaya çalışılan birmertebe, makam olarak düşünür. Âşık bir damla gibi denize ulaşmaya,sonsuzluğunda yok olmaya çalışır. Deniz vahdeti, damlalar ve dalgalarkesreti ifade eder. Deniz, göz yaşının benzetileri olarak da kullanılır(11/3, 14/3, 17/3, 19/2, 30/6, 33/3, 34/2, 37/3, 38/2, 39/2-3, 40/3,41/3, 42/3, 48/3, 50/1, 52/2, 64/2, 66/2, 107/16, 132/7).

D. SOSYAL HAYAT

Mutasavvıf bir şair olan Celâlî’nin şiirinde klasik şiirimizin anlayışıgörülür. Bu sahip olunan ortak kültürün de bir gereğidir. Klâsik şiirindünyasında aşk “sosyal rejimin ferdî hayata aksi olan bir kulluk”tur.Böyle düşünülünce sevgilinin evi saray, kendisi sultan, âşıkları da kullarıolacaktır.

1. Sultan ve Çevresi Sultan, padişah, han, şah gibi isimlerle anılır. Hûblar şâhı, şâh-ı

dil, adalet şâhı, şâh-ı güzel, şâh-ı server, kerem şâhı, şâh-ı recâ, erenlerşâhı, Rumili sultanı, maarif serdarı, bey, paşa gibi sözlerle kastedilen pa-dişahın bizzat kendisi veya sevgilidir (1/1, 9/1, 12/3-4, 15/2, 18/2-3,20/1, 21/4, 22/1, 23/1, 25/1-3, 28/3, 32/2, 36/2-3, 37/5, 42/2, 44/4,45/2, 48/1-5, 50/3, 54/2, 57/3, 109/13, 118/7).

Padişah yeryüzünde Allah’ın gölgesi olarak düşünülür. Padişah’ınvarlığı, devlet, divan, hanedan, sadâret, otağ ve taht gibi kavramlarla dadile getirilir. Şiirde sultanın çevresinde bulunan hizmetli kadrosu da zik-redilir: Paşa, halâyık, yâver, gedâ (12/6, 25/3, 34/2-3, 35/1, 37/2-5,41/3, 44/1, 98/5, 118/7).

2. Savaş;Savaşla ilgili olarak harb, ceng, savaş ve kavga kelimeleri kullanılmıştır.

Savaş genellikle fitneye ve küfre karşı yapılır (11/5, 57/2, 3, 62/4,107/1, 14).


Savaş ile birlikte en çok anılan unsur kandır. Kan dökmek, kan ey-lemek, kan kusturmak deyimleri bu münasebetle zikredilir. Âşıkın ciğerkanı, kanlı gözyaşı ve yaralıların kanı bu vesileyle hatırlanır (7/2, 25/2,37/1, 52/3, 53/2, 54/4, 55/1, 56/1, 57/3, 59/1, 60/4, 62/4, 66/1).

Deliciliği ile söz konusu olan ok (Peykan, Hadeng), gamze, kirpik,cevr, cefa ve ah gibi unsurların benzetileridir. Ok ayrılıkla, hicranlabirlikte kullanılır (21/3, 25/2, 54/1, 57/3, 68/2, 84/1, 90/4, 107/15,120/3). Yay (Keman), ok atması ve şeklinin kavisli olması sebebiylesevgilinin kaşı, âşıkın beli için benzetilen olarak düşünülür (33/2, 34/2,61/2, 84/1, 107/15).

Kılıç (Tîğ), hançer, Zülfikar, kargı, süngü, gürz, mızrak, kalkanzikredilen diğer savaş aletleridir. Kılıç ve diğer çeşitleri keskin, yarıcıoluşu ile ele alınır. Şiirde güneş ışınlarının benzetileni olarak zikredilir.Bir şiirde de harp araç-gereci olarak hançer ve Zülfikâr dile getirilir(12/4, 44/3, 54/3, 62/4, 63/4, 68/1, 107/1, 15, 17).

Sancak: Süngü ve mızrakla birlikte ele alınmıştır. Yay ve ok ilebirlikte güneş ışınlarının benzetileni olarak zikredilmiştir (107/15).

Güneş ile Ay’ın “dil cengi”ne tutuştuğu esnada kule, güneşinkılıcını gösterdiği yer olarak ele alınır.

3. İçki ve Eğlence MeclisiMeclis, içki içilen ve eğlenilen yerdir. Orada yenilir, içilir, sohbet

edilir, musiki dinlenilir. Meclisin belli başlı unsurları sâki, musiki aletleri,şarap, meze, kadeh, mumdur.

Meclis genellikle baharda bağ, bahçede, bazan da geceleri kurulur(52/2, 114/2). Geceleri mum vazgeçilmez bir unsur olur. Celâlî’de işretve meclis tasavvufî anlamda kullanılmıştır:

Meclis ziynet bulsun şem’alar yansınHizmet eden ehl-i diller uyansın


Sâkiler şâd olsun işret dolansınGamı def etmenin zamanı geldi

23/2Bezm veya meclis sevgilinin yüzü, güzelliği, dünya, gül bahçesi vb.

ile benzerlik içinde ele alınır. Bazan her türlü topluluğu, çeşitli mücerretve tasavvufi kavramların bu kelimelerle ifade dildiği görülür.

a. Harâbât (Meyhâne) Meyhane, âşıkın içki için devam ettiği yerdir. Herkesin bir nasibi

vardır. Sofininki ibadet köşesi, âşıkınki meyhanedir. Meyhane, tasavvufimânâda Pir-i mugânın dergâhıdır. Orda dünya kelamına yer yoktur.

Biz harâbât ehliyiz kâşânemiz vîrânedirSâlik-i pîr-i mugânız tekkemiz meyhânedirPîrimiz var ağrımız yok bu melâmet-hânedeTa’n-ı âlemden ne gam gamhârımız peymânedir

131/1

b. Şarap (Mey, Bâde, Cür’a) Şarap, mey, bâde, cür’a, dürd, zülâl vb. isimlerle anılır. Rengi

itibarıyla dudağa, kara, gözyaşına, yanağa benzetilir. Lezzetli ve sarhoşedici özelliği ile teşbihlere konu olur. Meclislerin vazgeçilmez unsurudur.Tasavvuf ehli, şarabı ilâhî aşk anlamında, ruh çoşkunluğu için bir araçolarak görür. Tarikat ehli arasında “Müminin artığı, mümine şifadır”hadisinden mülhem olarak su ve şerbet gibi içecek dolu bir kabındervişler arasında tek tek dolanarak birer yudum alması erkândandır.Buna bâde dolandırmak denir. Bu erkân mürşit sırrının ehli arasındakonuşulması anlamına da gelir (3/1, 6/1-3, 17/3, 18/1, 20/3, 31/1,34/1, 35/2, 38/3, 42/4, 49/3, 54/5, 58/5, 62/1, 78/5, 81/4, 95/5,109/9, 127/3).

Şarap çeşidi olarak üzüm şarabı (şarâb-ı âb-ı engürî)’ndan sözedilir. Rengi yönünden la’l ve dolayısıyla sevgilinin dudağı, saf ve parlakolması yönünden zülâl diye vasıflandırılır.


Okuttu elifi dala getirdi Bizi zembur gibi bala yetirdiNice malsızları mala getirdiLa’li şarabında gümanımız var

30/3

c. Kadeh (Câm, Dolu, Peymâne) Meclisin önemli unsurlarından olan kadeh, şarap ile birlikte ele

alınır. Bazen mecaz-ı mürsel yolu ile şarap yerine kullanılır. Bu bakımdancâm-ı Cem şeklinde zikredilir.

Câm sevgilinin dudağıdır, ağzıdır. Çünkü içi şarap dolu olan sırçakadeh dudak renginde görünür.

Tasavvufta, içi marifetle dolu olan sülûk ehli ârifin gönlü anla-mındadır. İlâhi bâde kadehinden içen kâmil ârif tevhide bağlanır. Câmbedene, içindeki bâde bedeni tasfiye etmeye işarettir (15/1, 27/3, 30/6,32/1, 38/1, 42/1, 44/3, 45/3, 46/2, 49/3, 59/2, 115/1, 116/8, 118/3,131/1).

ç. Mum (Çıra, Çırağ, Şem’, Fanus) Eski gece hayatında, özellikle içki ve eğlence meclislerinde aydınlatma

aracı olarak mum, çerağ ve kandil önemli yer tutar. Bunlar yanmaları,alev ve ışık kaynağı olmaları münasebetiyle söz konusu edilir. Şem’devamlı pervâne ile tenasüp içinde ele alınır. Pervâne âşık olup, mumunetrafında döner. Sevgili ile âşık ilişkisi bu münasebetle anlatılır.

Mum çabuk tükendiği için, insanlara ömrün kısa hayatın fani ol-duğunu anlatmak ister. Mum ile birlikte fanus da zikredilir. Şiirlerdemum, çıra, çerağ ve şem’ kelimeleriyle anlatılmıştır (23/2, 40/2, 42/2,43/2, 83/2, 89/2, 90/3, 99/1, 107/12, 116/3, 117/6).

4. MusikiCelâlî şiirlerinde musikiye pek yer verilmez. Ancak mey ve sâki

meclislerinde eğlence söz konusu olduğunda “sâzende, meşk” sözlerikullanılır (42/5, 57/2, 109/9).


5. Süsleme

a. Kıymetli Madenler ve TaşlarAltın (zer-zeheb), hem süs eşyası, hem de para olarak kullanılan

kıymetli bir madendir. Çeşitli eşyaların (mesela altın tas) altındanyapıldığı belirtili (58/6, 107/9).

La’l, kırmızı rengi dolayısı ile sevgilinin dudakları, kanlı gözyaşı,şarap ve gül ile benzerlik gösteren kıymetli bir madendir (18/1, 30/3,44/1, 78/5).

Mercan kırmızı rengi sebebiyle sevgilinin dudaklarının benzetileniolarak kullanılır (48/3).

İnci (dürr) rengi, şekli ve parlaklığı sebebiyle gözyaşı, diş, yağmurvb. benzetileri olarak ele alınır. Hz. Peygamber’i anlatmak için “dürr-iyektâ” şeklinde de söylenir (28/1, 44/3, 48/1).

Zümrüt, yeşil renkli bir taştır. Bitki örtüsü ile benzerlik içinde dü-şünülür. Elmas, çok sert bir maden olduğundan diğer madenleri kesmeyeyarar. Cevher elmas gibi kıymetli bir taştır. Sözün benzetileni olarak elealınır (12/6, 28/1, 54/3, 57/1, 58/6, 74/2, 107/12, 125/6).

b. Güzel Kokular Kokulardan gül kokusu, amber, gül-amber zikredilir. Gül kokusu,

bağ ile birlikte dile getirilir. Amber, rengi ve kokusu münasebetiyle,zülüf, ben ve ayva tüyleri ile ilgili olarak kullanılır (10/1, 36/1).

c. Diğer Süs UnsurlarıSürme göze, kirpiklere ve kaşlara sürülen siyâh renkli bir süs unsu-

rudur. Süsleme unsurlarından sürme, kaş ve göz ile birlikte anılır. Sürmeçekmek için kullanılan mil de söz konusu edilir (1/3, 6/3, 40/2, 66/6).

Süs eşyası olarak yüzük (engüşter), kemer, kemer tokası, şemse vetacdan söz edilir (16/2, 24/3, 33/2, 34/2, 45/1, 58/6).


6. Giyim-Kuşam Kıymetli dokuma kumaşlar, ibrişim, harir, kutnu kumaşlar, çuha,

atlas, altın işlemeli kumaşlar söz konusu edilir (1/3, 12/8, 30/1, 33/1,45/1-2, 56/3, 59/2).

Giyecek olarak kaput, kemer, gömlek, çorap, kalpak, mendilgerçek anlamlarında zikredilir. Yakasız gömlek sözüyle kefen kastedilir(11/3, 6, 16/2, 21/2, 45/1, 56/3, 59/2).

7. Sofra ve YiyeceklerÖvülenin sofrası “hân-ı iman” olarak isimlendirilir. Onun büyüklüğü,

nimetlerinin bol ve şatafatlı olduğu söylenir.

Yiyeceklerden ekmek (kesmük ekmeği), arpa, ayran, et yahnisi,ziron, bulguri pirinç, lobiya, mercimek, kartol yahnisi, dolma, hurma,kelem, kokoç reçeli, piyazlı köfte, kalacoş, yumurta, kavut, erişte,tarhana, lahana, boranı, kurutlu haşıl, tel helva, peynir, deli kuymak,helva, boz içi helva, bal börek, baklava, kuru kaymak, kuzu büryan,kabak, çavdar, bal, od görmemiş aş zikredilir. Bunların çoğunluğu isim-lerinden de anlaşılacağı üzere Bayburt ve yöresine aittir.

Çörek, ekmek anlamındadır. Kesmük ekmeği, buğday, arpa, çavdarunu karıştırılarak yapılır. Kavut, buğdayın kavrulup öğütülmesiyle eldeedilir. İnce taam, çökelek, yağsız peynir ve lora denir. Deli kuymak, sütyüzünden halis buğday unu ile yapılan bir yemeğin adıdır. Kurutluhaşıl, yoğurt ve ayran süzmesinin kurusu ile buğday kabaca çekilerekyapılır. Haşıl, süt ve yağ ile yenir. Süt ve yağ birleştiğinde adına durnagözü derler. Erişte, içine yumurta katılmış buğday unuyla yapılanyufkanın saçta pişirildikten sonra, ince ince kesilerek fırında kavrulmasısuretiyle yapılan bir çeşit mahalli makarnadır. Ziron, yufkadan yapılanyoğurtlu yemektir. Kalacoş (keleçoş), ufak ve bayat ekmeklerin üzerinekurut ezilip, üzerine kavurma ile pişmiş mercimek ve yağ dökülerekyapılır. Boranı, pancar ve ıspanakla yapılan, üzerine terbiyelenmiş yoğurtdökülüp yenen bir yemektir. Kartol yahnisi, patates yahnisi demektir.Dağ yahnisi, pancar kökünden yapılır. Lobiya, fasülyedir. Kelem,


lahanadır. Kokoç reçeli, kuşburnu reçelidir. Od görmemiş aş, bal ve kay-mağın karıştırılması ile elde edilen ve zürbiye denilen yiyecektir.

Meyvelerden ayva, alma, nar, söz konusu edilir. Bunların da çoğu“yemek destanı”nda zikredilir (7/3, 9/2, 11/2-5, 12/8, 29/3, 35/1, 44/1,54/5, 55/4, 58/1, 56/2, 57/1, 58/6, 62/2, 66/5, 108/4, 111).

8. Yazı ve Harflerle İlgili HususlarYazı ile ilgili olarak nokta, kalem, defter, kitap, kâtip zikredilir.

Alfabe ve harfler söz konusu edilir. Yazı ile ilgili unsurlar daha çoktasavvufî anlamları itibarıyla ele alınır. Bu vesileyle elif, ba, cim, ha, dal,re, kaf, mim, nun ve lam-elif harfleri çeşitli özellikleri ile ele alınır.Bazen birer remiz olarak kullanılır. Mesela iki mim, bir dal ve ha sözüyleHz. Muhammed kastedilir (8/2). “Hakk” kelimesi “ha” ve “kaf” harfleriele alınır. “Üç harf beş nokta” ise aşk kelimesini anlatır (20/2). Ayrıcadersten, mektepten harf ve heceden söz edilir. Şair bütün bu tabirleri ta-savvufi hüvviyetini ifade etmek için kullanır (1/1, 4; 6/1, 9/3, 17/1,19/1, 20/5, 21/4, 22/1, 3; 26/1, 28/3, 29/3, 30/7, 44/1, 47/3, 48/2-4,55/5, 61/1-3, 65/3-4, 67/5, 89/1, 99/2).

9. Şiirle İlgili UnsurlarŞiirle ilgili olarak nazm, gazel, nazm-ı gazel, şuara, eş’âr, medh gibi

tabirler kullanılır. Şair bu vesileyle kendi şiirini de över (12/1, 17/2,21/4, 36/2, 55/3, 82/1, 5; 83/4, 112/12, 118/7, 120/2, 126/12, 132/3).

10. Tababet Hastalık hâli âşıka aittir. Hastaların tedavi edildiği yer sevgilinin

evi ve dudağıdır. Bundan dolayı sevgili tabibdir. Tabibin, cerrâhın aletiolarak neşter zikredilir. Âşık, yaralı ve dertlidir. Tabib, hakim ve cerrahtançare dilemektedir (19/2, 40/3, 42/4, 58/3, 121/5, 129/1).

11. Alış-VerişAlış veriş, çarşı, pazar hayatı etrafında ele alınır. Celâlî’nin şiirlerinde

geçen mezât, kervan, kantar, tüccar malı, ticaret etmek, tezgâh-tarak


(dokuma), dükkan, bezirgan kelimeleri alış verişe işaret olarak kullanılır.Tellallar pazarda önemli yer tutar. Horasan, Lâhor, Keşmir ve Dağıstankıymetli olmalarıyla ele alınır (32/2, 39/4, 40/1, 41/1, 45/1-2, 56/4,57/3).

12. Bazı Tipler ve Meslek Erbâbı Celâlî’nin şiirlerinde ve özellikle Güzeller Destanı’nda (113)

ekmekçi, sarraf, duhancı, berber, örücü, hamamcı, sarraç, haffâf,kuyumcu, kazzâz, dellâk, kasap, bakkal, paçacı, aynacı, debbâğ, kayıkçı,şair, koltukçu, papuşçu, gemici. demirci, kalaycı, mehterci, canbaz,dülger, kalfatçı, boyacı, basmacı, marangoz, börekçi, keçeci, balıkçı,tüccar, köçek, şekerci, kazancı, kalpakçı, camcı, sarıkçı, çubukçu, saatçi,çenberci, yorgancı, kahveci, pîr, şâb, nine, çoban, âlim, allâme, eşraf,aşçı, çırak, dalgıç, tabib, bağban, avcı, saka, bezirgân, hekim, cerrah,culfa, batakçı, tiryaki, tellâl, çırak, mihman, dul, cellât, kız gibi tipler vemeslek erbâbı zikredilmektedir (11/7, 12/2-3, 8; 14/1, 21/3, 30/1,39/2, 42/4, 44/6, 45/3, 54/2, 56/4, 58/3, 5; 109/14, 18; 110/1-2,111/2, 6; 114/4, 121/5-6).

a. Sâki Sâki içki meclisinin vazgeçilmez unsurlarındandır. Mecliste bulu-

nanlara içki sunar, ay yüzlü, gül yanaklı olarak tasvir edilir. Şairingözünde sevgili sâki sayılır ya da sâki sevgilidir. Sâki güzelliği ile dikkatçeker. Bazan da hafif-meşrep bir güzel veya muğbeçe olarak düşünülür.Sunduğu şarap âşıkın gamını dağıtır. Sâki yoğun olarak aruzla yazılmışşiirlerde geçer (45/3, 49/3, 90/1, 118/1, 120/1, 126/2, 127/1, 129/3).

b. Mest (Sarhoş, Mestane, Mahmur) Âşık, aşk şarabı ile sarhoş olmuştur. Sarhoş olanın aklı şuuru

yerinde olmaz. Şair, halkı sarhoş etmediği için sâkiye sitem etmektedir(109/18, 129/3).

c. Cellâd Cellat, sevgilinin gözü, gamzesi ve kirpiklerinin benzetileni olarak

ele alınır (121/6).


ç. Dalgıç Dalgıç olmadan vahdet denizine dalmaya kalkmamalıdır (39/2).

d. BağbanBağban gülzâra su verir, her türlü bakımını yapar. Her zaman sev-

gilinin, gönlün ve sâkinin benzetilerin olarak ele alınır (58/5, (44/6).

e. Tellâl Alıcı ile satıcı arasında anlaşmayı sağlayan “tellâl”ın pazar içerisinde

önemli bir yeri vardır. Bunlar müşteri bulan, malın satışı arasındaönemli rol oynayan kimselerdir. Şu dörtlükte “tellal”lık mesleği ile ilgilibilgi verilmektedir:

Sordum tellal mezadında ne vardırDedi sorma sermayesiz bir kârdırLimonî turuncî çiçeksiz bârdırVardık ol meclisi seyrân eyledik

111/2

f. PirYaşlı anlamındadır. Bir tarikatin veya esnaflıkta her bir iş kolunun

kurucusu anlamında da kullanılır. Şiirde civan kelimesiyle birlikte kulla-nılmıştır (109/18).

g. Sarraf Mücevherin kıymetini sarraf bilir. Mücevher gibi değerli şiirden

de söz sarrafı anlar. Celâlî, şiirden anlamayanların yanında şiirini okuyupda, değerini düşürme demektedir:

Gevheri sarrafsız yerde açma CelâlîPuç etme malı

125/11


13. Telakkî ve İnanışlara. ÖlümYokluk uykusu (hâb-ı adem) olarak isimlendirilen ölüm ile ilgili

hususlar daha çok ölenin ardından tutulan yas münasebetiyle dile geti-rilmiştir. Matem, şivan ve yas kelimeleri bu amaçla kullanılmıştır (19/2,37/2, 52/3, 62/4).

b. Ömür, Hayat Ömür kısa, dünya geçicidir. Bu sebeple insanın yaşadıkça kerem

sahibi olması gerekir. Sonra pişmanlık duyar. Şair ömrünün çilelerledolu olduğundan yakınır. Hayat kelimesi de hemen hemen aynı anlamdakullanılır (12/5, 38/2, 56/1, 63/2, 65/2).

c. Hâb (Uyku) Uyku ile ilgili olarak “hâb-ı naz, hâb-ı gaflet”ten söz edilir. Sevginin

naz uykusundan olması âşıkı görmek istememesindendir. Âşık, sevgilinin“hâb-ı naz”dan uyanmasını ister (3/3, 32/4, 43/2, 52/1, 58/3, 126/1).

14. Diğer Eşya ;Şiirlerde, keşkül, iğne, saat, mühür, keser, toka, taç, fes, külek,

sefine, yelken, ceres, halı, tarak, tas, sandık, emzik, zincir, zevrak, iskele,tepir tereği, tenli merekden de bahsedilir (1/3, 3/3, 7/1, 11/1, 3, 6;30/6, 33/2, 39/3, 41/1, 45/2, 55/2, 58/6, 64/3).

İNSAN

III. B Ö L Ü M


Celâlî’de insan unsuru sevgili ve âşıktan meydana gelen bir kadroiçinde görülür.

A. GÜZELLİK (Hüsn, Hûb, Melâhat, Cemâl)

1. Genel Olarak Güzellik Güzellik yüz veya yüz güzelliği olarak düşünülür. Güzellik Allah

vergisidir. Onun aksi zerreyi güneş yapmaya yeter. Âşık, sevgiliningüzelliğine hayrandır.

Hüsnün pertevinden bir peri gözlerNe görmüş ne görür ne görse gerekMevlâ’m bir kuluna böyle güzellikNe vermiş ne verir ne verse gerek

7/1

Güzellik kavramı Celâlî’nin şiirlerinde daha çok tasavvufi mânâsıylakullanılır. Âlemdeki bütün güzelliklerin kaynağı Hak’tır (7/3, 8/3, 13/2,16/3, 21/4, 28/1, 38/3, 116/8).

2. Güzellikle İlgili Benzetmelera. Bahar, Gülzâr Güzellik, bahar yağmurları, ırmakların coşması, güllerin açması ve

bahar-hazan tezadı münasebetiyle bahara benzetilir. Âşık, sevgiliyekarşısında coşkundur. Kederlidir. Sevgilinin güzelliği ise ilk bahardır(44/6).

Güzelliğin gül bahçesine benzetilmesi ise sevgilinin güle teşbihisebebiyledir (55/1).

b. Güneş, Ay Güzelliğin ay ve güneşe benzetilmesi renk, ışık ve parlaklık yö-

nündendir (18/3).


c. Yusuf, Mısır, Ülke Yusuf edebiyatımızda güzellik timsalidir. Bu benzetme sebebiyle

Yusuf kıssasının çeşitli motiflerine telmihte bulunulur (12/2). GüzelliğinMısır (ülke) olarak tasavvurunda da Yusuf kıssası rol oynar:

Sabâ arz-ı hâlim subh u seherdeŞâh-ı Gürcistân’a verdin ne dediMsır-ı melahatte Yûsuf-ı sâni Hükm i Süleyman’a verdin ne dedi

25/1

B. SEVGİLİ

1. Genel Olarak SevgiliCelâlî’nin şiirlerinde sevgili, şu isim ve sıfatlarla anılır: Gülendam,

gonca-dehan, servi-kâmet, servi-kad, can, vefasız, derdmend, gamdaş,sitemkâr, gülfidan, körpe, nesl-i melek, işve-dâmen, hercâyi, yoldaş,âhû, rehnümâ, nigar, nevcivan, yârân, server, serv-i hırâman, serv-isemend, dürr-i yektâ, maral, şâh-ı dil, dost, yâr, hûb, bivefa, Leylî,Leylâ, dilber, mehpâre, dildâr, sultan, cânân, güzel serv-i revan, peri-peyker, dil-rübâ, bedr, melek-sîmâ, Yusuf-ı sâni.

Sevgili, güzelliği ile idealize edilir. O hüsn ilinin padişahıdır ve eşi,benzeri yoktur. Sevgili şiirlerin çoğunda tasavvufi anlamıyla ön planaçıkar. Mutlak güzellik onda tecelli etmiştir. Yıkık gönülleri tamir etmekde sevgilinin hakkıdır. Âşıkın kanının her damlasında o peydâ olur.Kendi Kıble, semti Ka’be’dir. Âlemde her şey yok olsa, âşık için sevgiliyeter (6/1, 8/1-3, 9/2-3, 12/1-6, 13/2, 15/1, 18/3, 21/1, 23/1, 26/2,28/1-3, 32/1, 34/2, 36/2, 37/3, 42/2-3, 47/3, 53/3-4, 55/4, 56/1, 58/6,59/3, 60/4, 62/1-2, 4; 65/5, 66/4, 68/1, 82/4, 83/3-4, 89/2, 92/2-3,95/1-2, 96/1-2, 98/4, 109/18, 112/1, 116/2-6, 118/1, 123/1, 124/1,126/1, 132/3).


2. Sevgili İle İlgili Benzetmeler

a. DürrSevgili, dürr-i yektâ (eşi ve benzeri olamayan inci)’dır. Mecazen

Hz. Peygamber için de kullanılır (28/1).

b. FidanSevgili, boyu itibarıyla fidana benzetilir. O, salınan taze bir fidan

şeklinde hayal edilir. Şair fidana benzeyen sevgilinin ilgisizliğinden şika-yetçidir. Ona beddua ederek boynunun, belinin bükülmesini ister(53/2).

c. Servi Sevgilinin serviye benzetilmesi boyu bakımındandır. Genellikle

istiare yoluyla serv, serv-i revan, serv-i hırâman, servi-kamet, servi-kadkelimeleri sevgili yerine kullanılır (28/3).

ç. Ay (Meh, Kamer, Bedr, Mâh-pâre)Mâh, bedr, meh-pâre kelimeleri açık istiare yoluyla sevgiliye isim

olur. Sevgili ay olarak hayal edilirken diğer kozmik unsurlar gece, yıldız,güneş de birlikte zikredilir (98/4).

d. Güneş (Hurşid, Şems, Gün)Sevgilinin güneşe benzetilmesi rengi, parlaklığı, yakıcılığı, hercayiliği

ve meşhurluğu yönündendir. Birçok yerde sevgiliye açık istiare yoluylagüneş diye hitap edilir (16/2).

e. Mum (Şem’, Çerağ)Bu benzetmede ışık ve aydınlatma rol oynar. Sevgili muma benze-

tilince, âşık da ona ulaşmaya can atan pervâne olur (99/1).

f. LeylâSevgilinin Leylâ’ya teşbihinde âşık da Mecnûn’a benzetilir. Leylâ

ve Mecnûnla birlikte bu kelimelerin sözlük anlamlarına uygun olarakzülf, zincir, belâ deşti, sahra, yaban vb. kelimeler de zikredilir (14/3).


g. YûsufSevgili güzelliği itibarıyla Hz.Yûsuf ’a benzetilir. Sevgili “güzellik

Yusuf ’u”dur. Zamanında ikinci bir Yusuf, “Yûsuf-ı sânî”dir. Mısr-ımelahat bu vesileyle hatırlanır ve birlikte zikredilir (25/3).

ğ. Peri (Peri-peyker), MelekSevgilinin melek ve periye benzetilmesi güzelliği yönündendir.

Periler ve melekler çok güzeldir. İnsanlar onlara benzeyemez. Bumünasebetle sevgili, melek-simâ, peri-peyker olarak hayal edilir (95/2).

h. Padişah Övülen, mürşit veya sevgili padişah olarak anılırken şu tanımlamalara

yer verilir: Hûblar ülkesinin padişahı, hûblar şahı, erenler şahı, adalethanı, kâmillik sultanı, haz padişahı, kerem şâhı, şah-ı server, şah-ı güzel,âlemin sultanı, serdar, şah-ı dil, Fars padişahı, Çin mülkünün hanı,maarif serdarı vb. (1/1, 15/2, 18/2-3, 20/1, 21/4, 22/1, 23/1, 25/2,28/3, 32/2, 36/2-3).

ı. TabibSevgili can tabibi olarak ifade edilir. Âşık onun, hasta gönlüne

çare bulmasını ister (42/4, 58/3).

i. MaralSevgili , gözlerinin güzelliği yönünden marala, ceylana benzetilir

(62/4).

j. Ser-tâc Sevgili, tasavvufî kişiliğiyle herkesin saygı duyduğu birisidir. Do-

layısıyla âşıkın da başının tacıdır, başının üstünde yeri vardır. Şiirde sabâvasıtasıyla ona mektup gönderilmektedir (21/2).

3. Sevgilinin Güzellik Unsurları

a. Saç (Zülf, Mûy, Perçem, Sırma Saç)Saç, zülf, perçem gibi gibi isimler altında renk, koku ve şekil bakı-

mından çeşitli hayal, benzetme ve tasavvurlar içinde ele alınır. Uzun,


halka halka, yanakların iki yanında sarkık, dağınık, perişan, siyah, amberkokuludur. Tasavvufî yönden, âşıkı kesrete düşüren bir unsurdur (8/1,10/2, 15/2, 16/1, 32/2, 48/2, 62/2, 89/1, 91/2, 112/2, 120/3). Renk,koku ve şekil yönünden reyhana benzetilir (48/2, 58/2). Alına dizilmişbulunan perçem, saf tutmuş asker (ceyş)’e benzetilmiştir (15/2).

b. KaşKaş, ay ve güneşi kendine âşık etmiştir (16/2)). Şekil yönünden

yay (keman)’a benzetilir (58/6, 66/6, 89/2, 124/1). Sevgili sultan olaraktasavvur edilince, kaşları da tuğra şeklinde düşünülür (22/4, 23/1,44/7,65/1).

c. Göz Göz (çeşm, dîde), genellikle siyah ve sürmelidir. Siyah renginden

dolayı “zulmet feneri” olarak nitelenir. O, aynı zamanda âşıkın gönlünüaydınlatmaktadır (1/3, 6/3, 13/1-2, 16/2, 32/2, 40/2-3, 44/3-4, 49/1,53/2, 54/3, 55/1, 57/1, 59/1, 89/2, 95/4, 119/1, 121/6, 126/9, 130/1).

ç. Gamze Gamze göz, kaş ve kirpiklerle birlikte anılır. Kılıç, ok (peykân),

cellât, kan dökücü vasıflarıyla benzetmeye konu olur. Âşıkın kanınıdöker. Avcıdır, hilecidir. Âşıkı perişan eder (64/1, 120/1).

d. Kirpik (Müjgan) Kaş, göz ve gamze ile birlikte ele alınır. Kirpik yaralayıcı, öldürücü

özelliği ve şekli bakımından kılıç ve oka benzetilir (25/2, 48/4, 92/2).

e. Yüz, Yanak (Ruhsâr)Yüz ve yanak genelde birlikte ele anılır. Sevgilinin yüzü parlaklık

ve beyazlık yönünden söz konusu edilir. Onda ilâhi cezbe vardır,Peygamber nuru görülür. Tasavvufi olarak ayva tüyleri küfürdür, zulmettir.Yüz ise kesretin ardındaki vahdettir. Şair yanağı, “Tebârek kâsem süresi”olarak zikreder. Başka bir şiirinde yanağı vasfetmenin zorluğu üzerindedurur (8/2, 17/1, 24/1, 30/8, 114/5).


f. Ağız (Dehân, Fem) Dudak (Leb, Fem)Ağız ve dudak etrafında kurulan benzetmeler hemen hemen

aynıdır. Ağız, yuvarlak hali, kenarındaki ben ve ayva tüyleri ile seyredilmeyedayalı bir güzellik arzetmesi münasebetiyle ele alınır. Ağız genellikledarlığı ve küçüklüğü ile dikkat çeker. Kapalı oluşu ve gizliliği bir goncayıandırır. Şeker, şirin olarak da nitelendirilir. Dudakla birlikte la’l vemercana benzetilir (6/2, 9/2, 15/1, 18/1, 30/4, 32/3, 44/1, 3; 48/1,78/5).

g. Boy (Kad, Kâmet)Sevgilinin boyu, ince, uzun şekli, salınarak yürüyüşü bakımından

servi ile benzerlik içinde anılır. Ondan üstün tutulur. Şekli yönündenelife de benzetilir (8/1, 15/1, 28/3, 30/1).

ğ. Diş (Dendân), Dil (Zeban)Diş ve dendan kelimeleri kullanılmakta, dişler beyazlıkları ve par-

laklıkları yönünden inci (dürr)’ye benzetilmektedir (3/1, 9/1, 32/3,33/4, 48/1, 53/2, 54/3, 57/1, 129/1).

h. BelBel inceliği sebebiyle söz konusu edilir. Sevgilinin belinde kemer

vardır. Şair kendini o kemerin tokasına benzetir. Bu, sevgiliye vuslat ar-zusunun da ifadesidir (45/1, 53/2).

ı. BedenBeden kelimesi vücut kelimeleri ile aynı anlama gelecek şekilde

genel anlamıyla kullanılmıştır. Bir örnekte bedenin bazı bölümleri sayıl-makta, diğerinde ise sevgilinin vücudunun kuruyup, canının çekilmesiişlenmektedir (53/2).

i. El (Dest), Baş (Ser)Âşıkların hayatı sevgilinin elindedir. Sevgilinin eli dünyayı

utandıracak kadar cömerttir. Onun elinden bir şey içmek âşıkı mutlueder. Sevgilinin eli zülfünü yana çekerek yüzünü göstermiştir. Şair bunu


“dünyaya getirmek” şeklinde tasavvur eder (1/2, 3/1, 16/3, 26/2, 28/3,42/1, 44/1, 7; 62/1).

Sevgilinin boyu servi gibi uzundur. Öyle ki başı halka gölgesalmıştır (8/1, (17/3, 21/1, 22/3, 26/2, 28/3, 29/2, 32/1, 38/1, 43/2,54/3, 5, 57/1, 66/3).

4. Sevgili İle İlgili Unsurlar

a. Bûse Bûse, “öpmek, öpücük” demektir. Vuslat işaretlerindendir. Celâlî,

sevgiliden sadaka olarak bir bûse ister (8/3, 46/3, 112/5-6).

b. Söz (Güftar) Sevgilinin sözleri çok tatlıdır. Bu bakımdan kand-ı nebâta benzer.

Gevher gibi değerli ve pahalıdır. Söz sevgilinin ağzından bülbülnağmesinden daha güzeldir. Kötü söz âşıkı yıkıma götürür, perişan eder(12/4, 14/3, 15/1, 19/3, 28/1, 38/1, 40/1, 44/4).

c. Kûy-i YârÂşık her zaman sevgilinin semtine ulaşmak ister. Ancak, orası çok

yükseklerde olduğu için, bu imkansız gibi görünür. Bu nedenle âşık pekçok yolu denemek zorunda kalır. Sabâ yeline yalvarır. Sevgiliye habergötürüp, sevgiliden haber getirmesini ister. Kûy anlamında beyt-i zîbâ,karye, divan-ı devlet, otağ, dost bağı, semt-i yâr, otağ-ı Leylî, konağ-ıLeylî, viran bağ kelimeleri de kullanılır. Sevgilinin kûyi, gül bahçesi veyabağa benzetilir. Sevgilinin semtinde âşıkın kanlı gözyaşları gül olaraktasavvur edilince, orası bir gülbahçesini andırır. Gönüller orada bülbülgibi feryat eder. Gönül kuşu her zaman sevgilinin cennete benzeyensemtine doğru uçar (7/3, 12/2, 18/1-2, 19/3, 22/3, 26/2, 38/1, 45/3,55/4, 74/1, 90/1, 4-5; 120/2, 124/1, 132/6).

ç. KapıSevgilinin makamı gökler katındadır. Dolayısıyla evi (köşk, konak,

saray), kapısı buna bağlı olarak ele alınır. Her şey onun kapısında bekler.


Âşık onun kapısında dilencidir (8/3, 11/1, 12/8, 14/1, 25/3, 33/2,39/3, 41/3).

d. Sevgilinin Yolu (Râh), Ayağı Tozu (Hâk-i Pây)Sevgilinin veya övülenin yürüdüğü yol, ayağının tozu çeşitli

vesilelerle ele alınır. Âşık sevgilinin ayağının toprağı olmak için canınıverir. Sevgilinin yoluna baş koyar (18/3, 21/1, 22/3, 30/2, 8; 44/7,50/3, 81/4, 126/4).

C. SEVEN (ÂŞIK)

1. Genel Olarak Âşık (Üftâde)Âşık, daima aşk ve ayrılık derdiyle ızdırap çeken, ah ve feryat

eden, kanlı gözyaşları döken, vücudu ve bağrı yaralar içinde zayıfdüşmüş, yüzü sararıp solmuş olarak görünür. Şair, şiirin bütünündekendini âşık olarak takdim eder. Tasavvuf ehli olduğu için, âşıkı tasavvufîmânâda ele alır.

Âşıkla ilgili olarak kullanılan kelimeler şunlardır: Ehl-i dil, derdehli, deli gönül, dil-i nâşad, dil-i zâr, teşne-dil, aşk, dost-ı Hudâ, garip,bîmâr, düçâr, nâçâr, bîçâre...

Aşk, tâ ezelden âşıkın anlına yazılmıştır. O, aşkında samimidir.Sevgiliden daima lütuf bekler. Sevgili ile bir araya gelemez. Sevgilisininyanında felek, ağyâr ve zamandan zulüm görür. Bu yüzden gözüne uykugirmez. Yakasını yırtar, kan yutar, sabahlara dek ağlar, kanlı gözyaşlarıdöker. Başına gelenler deftere divana sığmaz. Âşık, “tarîk-i aşk”ta birdert esiridir. Onun nâleden başka arkadaşı yoktur. Tek beklentisi sevgilitarafından fark edilmektir (7/1-3, 9/3, 12/7, 18/1, 28/4, 30/9, 34/4,41/2, 43/2, 44/1, 50/1, 52/2, 58/5, 66/6, 78/3, 112/2, 12; 116/1, 5, 6,8; 129/1).

2. Âşık İle İlgili Benzetmeler

a. Harâbât Ehli, Deli, Mecnûn, Bîmâr, Bî-çâre, Garib, DertliÂşık, kendini harâbât ehli olarak niteler. Onun sarayı vîrânedir.


Tekkesi meyhanedir. Aşk tekkesinde pîr-i mugânın mürididir. Bu melâ-methânede insanların kınamalarından dolayı üzülmez (7/1, 14/3, 131/1).

Delilerin başkasına zarar vermemesi için zincire vurulduğu bilinir.Âşık, bu münasebetle deli (divane, Mecnûn, şeydâ) olarak ele alınırken,zincir (bend) unsuru da çeşitli şekillerde zikredilir (34/3). Lûgat mânâsıdeli olan Mecnûn da bu vesile ile zikredilir. O da âşık ile benzerlikiçinde ele alınır. Mecnûn çöllere düşmüştür, ancak sevgilisi bundan ha-bersizdir (90/3). Leylâ ile Mecnun hikayesine telmih yapılarak âşık ileMecnûn benzerlik içinde ele alınır. O gam bezminde Mecnûn ile adaştır(88/2).

Âşık sevgilinin derdi ile hastadır. Gamdan helak olmuştur. Gönlübî-çâredir (7/1). Âşık dertli ve gariptir. Kimse onun derdiyle ilgilenmez.Ancak o bundan pek şikayetçi değildir. Zira âşık, çile çektikçe kesrettenkurtulacağını bilir (11/7, 12/7, 23/3, 66/3, 116/1).

b. Kuş, Bülbül, Pervâne, Şem’Âşıkın kuşa teşbihi tasavvufî yöndendir. Daima bu benzetmeyle

beraber tuzak unsuruna da yer verilir.

Âşıkın bülbüle benzetilmesinde sevgili veya onunla ilgili bazıunsurlar da gül, gülşen vb.ne benzetilir. Âşık sevgiliye karşı bülbül gibiferyat eder (27/2, 48/1, 53/3, 71/1, 77/2, 82/1, 98/2, 121/2).

Pervâne ve mum genellikle birlikte kullanılır. Âşıkın pervâneyebenzetildiği örneklerde sevgilinin yanağı veya cemâli de mum şeklindehayâl edilir. Âşık, sevgilinin cemâli mumuna pervâne olduğunu söyler(26/3, 35/2, 43/2, 46/3, 53/1, 65/2, 76/1, 83/2).

3. GönülGönül, tecrit ve teşhis yoluyla adeta ikinci bir âşık gibi ele alınır.

Gönül de âşık gibi ağlar, kanlı yaralar içindedir. Aşkın ve gamınmerkezidir. Gönül dil-i zâr, dil-i nâ-şâd, yürek, deli gönül şeklinde ifadeedilir.


Aşk derdinden en çok etkilenen gönüldür. Tasavvufî olarak Allah’ıngönülde tecelli ettiğine inanılır. Bu sebeple gönül kevn ü mekânınsığdığı bir yerdir. Gönül bu yönüyle gayb âleminin bir armağanıdır.

Âşıkın bedeni çile çekmekten harap olmuştur. Beden geçici dünyayaaittir. Gönlün kurtuluşu bedenden ayrılmasına bağlıdır (11/6, 24/1,58/1, 95/1, 112/2, 116/6, 118/6, 129/1-3).

Gönül, sâkinin kadeh denizinde ledün şehrine doğru yelken açanbir hakikat kayığıdır (19/2, 23/3, 26/1, 30/6, 54/1, 125/8).

4. Âşıka Ait Vücut Aksamı ve İlgili Unsurlar

a. Göz (Çeşm, Dîde)Âşıkın gözü devamlı ağlar. Sürekli ağlamaktan gözyaşları kanlıdır.

Bu durum “kan ağlamak” deyimi ile anlatılır.

Âşık, sevgilinin semtinin toprağını gözüne sürme yapar. Gamlıgözlerine basması için sevgilinin eşiğine yüz koyar.

Şair iki gözünü sevgilinin ayaklarının altına sermiş, sevgilidenkendisi gibi pek çok müptelanın arzusunu yerine getirmesini dilemektedir.Onların isteği, sevgilinin yüzünü görmektir (13/1, 33/3, 37/3, 38/2,44/3-4, 49/1, 54/3, 57/1, 81/4).

b. Gözyaşı (Yaş, Eşk)Gözyaşı âşıkın en belirgin özelliklerinden biridir. O, rengi, parlaklığı,

şekli, yuvarlaklığı, hareketliliği, dane dane ve çok oluşu, akarken inceuzun görünüşü gibi özellikleri dolayısı ile çeşitli hayeller içinde ele alı-nır.

Âşık sevgilinin derdiyle gözyaşı döker. Mecnun’a benzeyen âşıkıngözyaşı öylesine akar ki deryaları doldurur. Her gözyaşı tanesi sevda çöl-lerinde Leylâ’nın adını anar (14/2).

Âşıkın işi ağlamaktır. O, gamdan dolayı gözünden inci gibi yaşdöker. Çok ağlamaktan dolayı yaşları kanlı akar. Bu gözyaşları sel gibi


sevgilinin eteğine ulaşır (13/8, 14/2, 26/1, 44/3, 46/1, 53/2, 59/1,66/1, 69/3, 121/4).

c. Sîne, BağırÂşıkın sinesi yaralı, kanlı ve ateşli olarak ele alınır. Benzetmelere

esas olan da üzerindeki yaralardır. Bu yaralara sevgilinin gamzesi, kirpiği,cevr ü cefâsı, ayrılık derdi, gam ve keder sebep olmuştur. Bağır kelimeside sine ile aynı anlamda kullanılır. Âşıkın bağrı da yaralıdır, dağlıdır. Buyaralar her tabipten çare bulmaz. Bunları iyileştirmek için Eflatun veyaLokman’a gitmek gerekir (7/2, 19/2, 21/3, 23/3, 40/3, 42/4, 52/3,64/3, 84/1, 119/1).

ç. CiğerÂşıkın ciğeri yaralıdır ve devamlı kan ağlamaktadır. Yanmış, kebaba

dönmüştür. Âşıkın yüreği paramparça ve ciğeri dağlıdır. Bu âşıkın çokacı çekmesinin delilidir. Ciğerdeki yara taze, aşk ise eskidir (26/1,119/1).

d. Baş (Ser, Kelle)Âşık aşk yolunda türlü belalarla karşı karşıyadır. Bu yolda başını

seve seve verir.Ferhat’tan bahsedilirken “Şirin” için serini vermedi denilmekte,

Mecnûn’un başına kuşların yuva yapmasına telmihte bulunarak, âşıkınkafasının on ordu barındıracağından bahsedilmektedir (6/3, 22/3, 30/2,64/3).

5. Âşıka Ait Maddî ve Mânevî Hâller

a. Âh, Feryâd, Figân, Nâle, ZârÂh, ateş ve duman ile birlikte oluşu, renk ve şekli yönünden ele

alınır. Âşık sevgili için özellikle ayrılık gecesinde ah ve feryat eder.Mihnetten âh edip ağlar. Öyle derinden ah çeker ki, cesetteki canıyanar. Hatta zincirden boşanan âh, şâirin memleketi Tahsını’yı yakıpviran eder (37/5).


Gönül çırası ancak âh oduyla yanar. Muhabbet kadehine nâilolanlar âh elinden yana yana giderler. Âşık, Hak dîdârına ulaşmak içinâh edip ağlar.

Âşık sembolü olan bülbül, bahar çağı geçince feryâda başlar. Herseher sonunda açmış gülleri görünce âh ateşiyle yanar, ağlayıp feryateder. Âşıkın âh ü figânı cihanı sarsar (7/2, 11/5, 25/2, 35/2-3, 37/5,40/2, 42/1, 43/2, 52/1, 53/1, 54/1, 4; 57/3, 62/1, 63/1, 93-3, 112/4-5,115/3, 116/2-3, 129/2).

b. Yara (Zahm, Derd)Âşıkın vücudu, bağrı, sinesi, canı, gönlü, ciğeri yara içindedir. Bu

yaralara sevgilinin gamzesi, kirpiği, ayrılık, gam ve felek sebep olur.Bunlar genellikle kılıç ve ok şeklinde hayal edilir (7/2, 11/6-7, 42/4,54/2, 58/3, 62/3-4, 66/6, 118/6, 130/1).

c. Gam, Dert, Belâ, ElemDerd, bela ve gam daha çok âşıkın yaşadığı manevi haller sebebiyle

ele alınır.

Âşık her zaman gam, dert ve belâ içindedir. Onun için âh ve feryateder, ağlar. Çünkü derdinin devâsı yoktur. Âşık devasız derde düşmüştür.Derdin merhemi sevgilidir. Ancak sevgili de onunla ilgilenmez.

Leylâ, gam kervanını tutmuş, ıraklara gitmiştir. Gençlik çağındagamla kavrulan âşık, günbegün daha da kötü bir duruma gelmekte,derdi vereme dönüşmektedir. Âşık gam yükünü çekecek gücü bulama-maktan dolayı üzüntülüdür (1/4, 7/3, 11/5-6, 12/5, 14/1, 26/3, 28/5,35/1, 36/3, 40/2-3, 44/2-4, 48/5, 52/3, 53/1, 54/1, 5; 57/3, 58/3,60/1, 62/4, 65/4, 66/1, 6).

Sevgili bütün dertlerin, gamların, belâ ve elemlerin dermanıdır.Sevgili tabibtir. Ancak âşıkın dermanı sevgilinin gamıdır, aşkıdır. Bununiçin âşıkın derdi, devasız bir derttir. Gönül yarası merhem kabul etmez(1/4, 7/2, 12/5, 23/3, 36/3, 40/2, 44/4, 53/1, 58/3, 60/1, 65/1, 66/6,118/6, 121/5).


ç. Cevr, Cefâ, KahrÂşık, cevr ü cefaya mahkûmdur. Sevgili, ona hep cevr ü cefâ eder.

Âşık, bîzâr olsa da, buna katlanmak zorundadır. Bu, onun görevidir(84/1, 95/3, 107/4, 112/2, 118/5, 129/2).

d. Ayrılık (Hasret, Cüdâ, Hicrân)Âşıkın sevgiliye olan hasreti, servi boyuna, âb-ı hayat kaynağı olan

dudağına, kaşlarınadır. Âşık hep ayrılığı yaşar. Zira onun için vuslatyoktur. Bu sebeple âh ü zâr eder, gözyaşı döker (14/1, 21/1, 22/3, 26/3,36/3, 38/2, 41/3, 55/2, 56/1, 62/3, 96/1).

e. KanKan unsuru âşıkın yarası, ciğeri ve gözyaşı münasebetiyle ele alınır

(54/1, 57/3, 60/4, 66/1).

f. AşkAşk şiddetli sevgi anlamıyla hem klasik edebiyatımızda, hem de

geleneksel halk şiirimizde kullanılagelmiştir.

Tasavvufî aşk, Allah’ı bilme ve tanıma isteğidir. İnsan yaratılışındakigüzellik ile varlığın temelini oluşturur. Yani Allah, insanı kendine aynaolsun diye yaratmıştır. İnsan “ahsen-i takvim”, Allah ise “hüsn-i mutlak”tır.Öyle ise aşkın temelinde güzellik vardır. Güzelliğin kaynağı ise Allah’ınmutlak güzelliğidir. Allah sevgisi doğuştan vardır. Güzele karşı ilgiduymanın sebebi de budur. Bu ilgi aşkı doğurur.

Aşk, âşık ile sevgili arasında, daha çok âşıkı ilgilendiren birdurumdur. Sevende haddinden çok, sevilende ise yok denecek kadarazdır. Âşıkın gönlünde tecelli eden bu duygu onu ölüme götürür (3/3,6/3, 7/1, 12/1, 14/3, 30/9, 31/2, 35/2, 37/1, 38/3, 39/4, 41/3, 42/1,43/1, 45/1, 47/1, 48/3, 49/1, 50/1, 52/2, 54/1, 5; 55/3, 5; 58/4, 59/3,64/3, 94/2, 111/14, 114/1, 121/6, 132/2).

Aşk, diyâr, şehir, ülke, mülk, kişver ve il olarak tasavvur edilir.Aşk, gönül ülkesinin sultanıdır. Sultanın olduğu yerde ülke, şehir, mülk,kişver ve il de söz konusudur. Aşk, bu münasebetle bu tabirlerle birlikte


ifade edilir (9/3, 18/3, 18/2, 20/2, 30/6, 35/1, 36/2, 37/3, 41/1-2,47/2, 58/4, 61/1, 63/3, 97/3, 107/9).

Ç. RAKÎB (Adüv, Düşmân, Yâd)

Sevgili ve âşık ile birlikte ele alınan üçüncü tip rakiptir. Celâlî’deçok az yer alan bu kavram adüv ve düşman olarak geçer (22/3, 23/3,34/2, 44/3).

TABîAT

IV. B Ö L Ü M


A. KOZMİK ÂLEM

1. Gökyüzü (Çarh, Âsumân, Felek)Celâlî’nin şiirlerinde gökyüzü eski astronomi anlayışına uygun

olarak yedi kattan meydana gelir. “Zemin ü asuman arası yedi” mısraıile buna işaret edilmiştir (88/1). Bu münasebetle gökyüzü çoklukhalinde, gökler, eflak, felekler şeklinde kullanılır. Ayrıca “sab’a semâvât”sözü de buna işaret eder (13/1, 14/2, 27/2, 31/1, 36/2, 37/4, 41/2,56/1, 82/2, 88/1-2, 107/5, 115/3, 116/3, 6; 127/4, 7).

2. Yıldızlar (Kevkeb) ve SeyyârelerYıldızlar renk, parlaklık, küçüklük, çokluk gibi hususlar dolayısıyla

ele alınır. Yıldız akması ile defteri dürülmek arasındaki ilgi kurulmayaçalışılır. Bu ifade ile aynı zamanda, kıyamette yıldızların dökülüpineceğine işaret edilmektedir (65/4).

Yıldız askeri sayıca çoktur. Beş yüz bin askerden oluşan ordusuvardır (13/2, 28/1, 36/2, 95/2, 98/4, 107/16).

a. Pervin (Ülker)Şiirlerde daha çok “Ülker” adıyla geçer. Boğa burcundaki yedi

yıldızın adıdır. Ay menzilinde olduğundan sevgilinin benlerine benzetilir.Parlaklığı yönüyle sevgilinin benzetileni olur (28/1, 36/2, 95/2, 98/4,107/6).

b. Güneş (Şems, Hurşid, Gün)Güneş rengi, parlaklığı, herkesçe bilinip meşhur olması, dünyayı

aydınlatması vb. özellikleri dolayısı ile ele alınır. Benzetmelere konuolur. Şiirde hem âşıkın hem de sevgilinin benzetileni olarak kullanılır.Genelde ay ile birlikte zikredilir (3/2, 16/2, 18/3, 31/2, 44/7, 98/4,107/1-3, 5; 112/11).

c. Ay (Mâh, Kamer, Bedr)Ay rengi, parlaklığı, yuvarlaklığı ve yüksekliği ile benzetmelere

konu olur. Mâh, kamer, bedr kelimeleriyle anılır.


Ayın deliler üzerinde olumsuz etkisi olduğuna inanılır. Mecnûn’unsahralara düşmüş bir ay olması bu münasebetledir. Mecnûn buradatevriyeli olarak hem deli, hem de Leylâ’dan dolayı Mecnûn karşılığıolarak kullanılmıştır (90/3).

Sevgilinin kaşları ay ve güneşe benzeyen alnını ve yanaklarınıbirbirine bağlamış, batıdan doğuya bir kemer çekmiştir (16/2, 18/3,41/2, 44/7, 52/3, 89/2, 92/3, 98/4, 107/1-2, 4, 6).

3. Diğer Unsurlar

a. Işık (Pertev, Nûr, Ziyâ);Güneş, ışığı, renk şekil ve parlaklığı yönüyle benzetmelere konu

olur. Güzellik pertevi, göz nuru, kudret pertevi, parlamak bu münasebetlezikredilir (7/1, 8/3, 13/1, 16/3, 20/2, 28/1, 64/1, 89/3, 98/4, 100/6,107/4, 20).

b. Karanlık (Zulmet) Karanlık, her zaman ışık unsurları ve gece ile birlikte ele alınır.

Daha çok rengi itibarıyla bazı unsurların özelliklerini belirtmeye yarar.Küfür, zulüm ve zulümat karanlıkla ilgili olarak söz konusu edilir (16/2,27/3, 29/1, 42/5, 89/2, 107/5).

c. Gölge (Sâye)Bir örnekte sevgilinin servi boyunun halka gölge saldığı belirtilmiştir

(8/1).

B. ZAMANLA İLGİLİ UNSURLAR

1. Zaman (Vakit, Rûzgâr, Devr, Dehr, Asır, Çağ)Şiirlerde zaman şu kelimelerle anlatılır: Zaman, çağ, gece, devr,

seher çağı, dehr, zamâne, vakit, vakt-i seher vb. Rûzgâr kelimesi isetevriyeli kullanılır. Ayrıca “yarın, sonra ve şimdi” kelimeleri belli birzaman dilimini kastetmek amacıyla zikredilir (6/4, 7/2, 12/2, 7; 13/1,21/3, 30/1, 9; 39/1-4, 52/1, 116/1, 121/2).


2. YılCelâlî’nin şiirlerinde yıl önemli bir yer tutmaz. “Her bir günüm

bana birer yıl oldu” ibaresinde şair yıl kelimesini uzun bir zamanıanlatmak için kullanır (49/2).

3. MevsimlerHer tarafta gül, menekşe açtığı, bülbüllerin öttüğü ilkbahar mev-

siminde zevk, eğlence ve işret önemli bir yer tutar. Baharın geçmesi tümgüzelliklerin sona ermesi demektir. Mevsim hazana dönünce, andelip(bülbül) feryâda başlar, gonca gül dermenin zamanı geçer. Baharlabirlikte gül, gülzâr, bağ, bahçe, sümbül, menekşe vb. unsurlar sözkonusu edilir. (44/6, 93/3).

Hazan çoklukla ilk baharla tezât içinde ele alınır. Hazanın gelmesibağların bozulmasıyla kendini gösterir. Lokman bile buna engel olamaz.Bu mevsimde bülbül feryâda başlar (65/1, 93/3).

Bir yerde yaz mevsimi cennete teşbih edilir (3/2).

Kış mevsimi soğuk, dağ başları dumanlı olur. Kış mevsimindesoğuk rüzgarlar eser, boran olur. Kış kelimesi zülumat kelimesiyle birliktekullanılır (3/2, 29/1, 39/1).

4. Gün Gün kelimesi, “bugün” gibi belli bir mânâ ve özellik belirtilmeden

kullanılır. Gece ile zıt anlam ilişkisi içinde zikredilir. Gündüz de aynıanlamdadır (46/3, 49/3, 52/3, 53/1, 55/2, 61/3, 63/3, 66/2, 5).

5. SabahSubh (Sabah, Seher), seher çağı, vakt-i seher, seher vakti gibi

ifadelerle bir zaman unsuru olarak ele alınır. Seherde bülbüller ötergüllerin yapraklarında şebnem oluşur. Seher yelinden bahsedilir (12/7,19/2, 25/1, 33/4, 46/1, 52/1, 77/1-4, 116/1, 121/2).

6. Akşam, Gece (Leyl)Gece kelimesi, daha çok sabah, gündüz kelimeleriyle zıtlık içinde


bir zaman dilimini ifade etmek için, kullanılır. Leyl kelimesi ise tevriyeliolarak hem “Leylâ”, hem de “gece” anlamlarındadır (33/4, 48/2, 53/1,61/3, 66/5).

C. DÖRT UNSUR (Anâsır-ı Erbaa)Varlık âleminin dört ana unsurdan meydana geldiğine inanılır.

Bunlar su, ateş, hava ve topraktır. Bu unsurlar, müşterek özelliklerisebebiyle içiçe geçmiş durumdadır.

1. Su (Âb)Su hayat kaynağıdır. Celâlî’nin şiirlerinde su, genel anlamıyla

kullanılır. Su ile ilgili olarak, âb, çeşme, göze, katre kelimeleri zikredilir.Bazan su, pir elinden içilen âb-ı hayat anlamı kazanır (1/2). Hayat iksirive âb-ı kevser de söz konusu edilir.

Su latif, parlak ve berraktır. Âb kelimesinin parlaklık ve taravetmanası kastedilerek, sevgilinin güzelliği, şairin şiiri ve sözünü ifade içinkullanılır. Suyun uykuyu kaçırmak ve uykudan uyandırmak gibi amaçlarlakullanılması söz konusu edilir (1/2, 9/2, 12/6, 14/2, 27/3, 39/2-3,42/3, 43/1-2, 44/2, 55/5, 56/3, 57/1, 132/7).

a. DenizDeniz, bahr, derya, ecel deryası, umman, bahr-i muhit ve yedi

derya sözleri ile karşılanır. Büyüklük, genişlik ve sonsuzluk gibi hususlardolayısı ile çeşitli benzetmelere konu olur. O, taşkın, coşkun ve dalgalıdır.Denizle birlikte, sahil, gemi, sefine, zevrak da zikredilir.

Şair dertlidir. Şairin derdi “deryadan aşacak” kadar çoktur. Âşıkıngözyaşı deryalara karışmış, ummanlara ulaşmıştır.

Şairin gönlünün denize benzetilmesi sonucu ruh coşkunluğu, son-suzluk özlemi dile getirilir. Şair kendini zincirlere vurulmuş bir coşkundeniz gibi görür. Onun gözleri yedi bahre bağlanmıştır (11/5, 14/2,17/3, 30/6, 33/3, 34/2, 37/3, 38/2, 39/2-3, 40/3, 41/3, 48/3, 50/1,64/2-3, 66/2, 107/16, 132/7).


Deniz ile birlikte dalga unsuruna yer verilir. Şair, kendini aşk gir-dabında dalgaya benzetir (17/3, 39/4).

b. Akarsu Celâlî’nin şiirinde Şat, Fırat, nehir, ırmak kelimeleri akarsu karşılığı

olarak kullanılmıştır. Akarsu en fazla gözyaşının benzetileni olarak geçer.Onun çağlayarak akışı âşıkın gönlü ile benzerlik gösterir. Akarsu uzunşekli, çağlaması, bulanık oluşu gibi hususlar sebebiyle âşık, gözyaşı vehüsn ile benzerlik içinde düşünülür (9/2, 58/5, 67/2, 78/3, 96/3).

c. Yağmur Yağmur yağması, sürekliliği ve “rahmet” olması sebebiyle benzetmelere

konu olur. Yağmura benzeyen gözyaşları sel olup akar. Buluttan rahmetşeklinde yağmur yağar, damlalar gide gide denize ulaşır (38/2, 40/3,132/7).

ç. Çiğ (Şebnem)Gözyaşları çiğ damlasına benzetilmiş, kan ağlayan âşıkın gözünde

artık onun da bulunmadığı belirtilmiştir (46/1, 59/1, 75/1).

2. Toprak (Hâk, Türâb, Toz)Celâlî’nin şiirlerinde toprak hâk, toz ve türâb kelimeleri ile ifade

edilir.Toprak en çok sevgilinin, övülenin ayağı toprağını ifade etmek

için kullanılır. Onun ayağının tozu da genellikle âşık olur. Sevgilininmakamı yükseklerde düşünüldüğünden, onun ayağının toprağı olmakâşıkı yüceltir (18/3, 22/1, 3; 44/4, 126/4).

3. Ateş (Od, Nâr) Ateş yakıcılığı, rengi ve parlaklığı yönünden âşık ile ilgili hallerin

ifadesinde kullanılmaktadır. Âh ateşi, ayrılık ateşi, aşk ateşi, gam ateşigibi sözler bu halleri anlatır. Ateşle münasebetinden dolayı çerağ, şem’,ocak söz konusu edilir. Ateşle birlikte ele alınan başka bir unsur dadumandır. Şair, bir devriyyesinde “Halilullâh’ın ateşi”ni gördüğünüsöyler (20/4).


4. Hava (Rüzgâr, Yel, Sabâ, Hazan yeli, Boran)Yel, esinti, nesim, bad, hava, rih, riyah kelimelerine karşılık gelen

rûzgâr şiirimizde geniş bir kullanım alanı bulmuştur. Hem klasikşiirimizde hem de halk şiirimizde tevriyeli kullanımı ile ele alınmıştır.

Bir şiirde Bayburt’un iklim olarak rüzgârın kışları borana, tipiyeyol açması ele alınır. Zaman anlamı da çağrıştırılır (39/1).

Rüzgar zülüf, koku, çiçek ve toz toprak ile birlikte söz konusuedilir. Rüzgâr, esmesi, titremesi, eserken inlemesi sebebiyle âşıkın veâhının benzetileni olarak düşünülür.

Sabâ, hafif esen bir rüzgardır. Sevgilinin izi veya ayağının tozunu,zülfünün kokusunu getirmesi, âşıkla sevgili arasında haberci olması ba-kımından ele alınır. O, bir haberci gibi tasavvur edilir. Sevgiliye birmektubu yâdigâr götürmesi, Allah’ın selâmını armağan etmesi istenir(18/1, 21/1-2, 25/1, 32/1, 34/3, 36/1, 43/1, 44/2, 46/1, 47/2, 55/2,65/1, 93/3, 112/3-4, 116/2, 126/1-3).

Hazan yeli esince bağlar bozulur (65/1).

Ç. HAYVANLAR

1. Kuşlar

a. Bülbül (Andelib)Şiirlerde en çok söz konusu edilen kuş bülbüldür. Klasik şiirimizin

değişmez iki motifi olan bülbül ve gül ikilisi, âşık ve sevgiliyi remzetmektedir.Bülbül ağlayan, inleyen, gözyaşı döken bir âşık görünümündedir. Gülise nazlı, vefasız, zalim bir sevgilidir. Bülbül, her zaman gül ile birliktezikredilir.

Her kuşun bir mekânı vardır. Karga leşe, baykuş viraneye, bülbülde gülzâra yaraşır. Bülbül daha çok gül dalları arasında görülür. Yuvasıda oradadır.

Bülbülün ötüşü feryat, figân, âh u zâr, nâle, nağme şeklinde ifadeedilir. Onun güle karşı ağlaması ilâhi takdir olarak görülür. Bülbül,


seher vakti gonca kadehinden içip sarhoş olan bir rind âşıktır. Bülbülbahar mevsiminde ve seherde öter (7/2, 15/1, 27/2, 29/3, 38/2, 44/1, 6;48/1, 53/3, 55/1, 56/2, 58/1, 60/3, 5; 71/1, 75/1, 77/1-4, 78/2, 82/1-5, 83/4, 89/5, 93/3, 94/1, 96/3, 98/2, 107/13, 116/8, 117/5, 7; 118/1,121/2, 123/1).

b. Şahin, Baykuş, Karga, Turna, Serçe, Kumru, DuduŞahin avcı bir kuştur ve kolda taşınır. Şair, şahinin kanatlanıp

elinden çıktığını söylerken, gençliğini ve kudretini kaybettiğini anlatır(54/3).

Baykuşlar viranelerde bulunur. Şair, kendini viran bağdaki baykuşabenzetir (38/ 2, 54/4, 117/5).

Telli turnanın çölden havalanması bir şiirde söz konusu edilmiştir(60/2).

Sadece bir yerde kullanılan serçe (efsur), bülbül ve baykuşlatenasüp içinde ele alınmıştır (117/5).

Kumru, papağan ile birlikte firkatli ötmesi yönünden zikredilir(103/1).

Yeşil başlı sunanın aşk deryalarını bulandırdığı söylenerek, sevgilininona benzetildiği anlatılır (52/2, 58/1, 60/2, 85/3).

c. AnkâAnkâ, “sîmurg” adı da verilen hayali bir kuştur. Âşıkın benzetileni

olarak kullanılmıştır (24/1, 45/2, 56/4).

2. Dört Ayaklı Hayvanlar

a. Âhû, CeylanGözlerinin güzelliği dolayısıyla söz konusu edilir. Sevgilinin

benzetileni olarak ele alınır. Maral olarak da geçer(53/4, 54/2, 60/2).


b. At, Kuzu, İnek At, savaşta binilmesi, hızlı koşması sebebiyle söz konusu edilmiştir.

Çeşitleri arap atı ve kır at olarak belirtilmiştir. Küheylan da onunbelirleyici özelliğidir (6/2, 42/2, 62/4, 68/1).

Kuzu, bir şiirde sevimliliği yönünden ele alınmıştır (60/2).İnek, bir yerde topallayan haliyle söz konusu edilir (11/3).

3. Sürüngenler, Balık ve Böcekler

a. Pervâne, Sinek, Arı Pervâne daima mum ile birlikte anılır. Bu ikisi, gül ve bülbül gibi

âşık ve sevgiliyi sembolize ederler. Pervânenin geceleri mum etrafındadönmesi, ateşe düşüp yanması söz konusu edilir (43/2). Bir yerde saatinyelkovanı yerinde kullanılmıştır (65/2).

Sinek, şeker ve bal gibi tatlı nesnelere düşkünlüğü ile ele alınır(56/2, 64/3).

Arı, bal yapması sebebiyle zikredilir (30/3).

b. Yılan, AkrepYılan, “Ölünce ahirette din iman bulma/ Yılanı çok bir mezâra

düşesin” şeklinde bir beddua içinde zikredilmektedir (53/4). Akrep isesaatin bir aksamının benzetileni olarak kullanılmıştır (65/2).

D. BİTKİLER

1. AğaçBağ, bostan, gülşen... gibi yerlerde çiçeklerin yanında ağaçlar da

görülür. Bunlar, boyu, rüzgarda salınışı, dalında kuşların ötmesi, yuvayapması, çiçek açması, meyve vermesi vb. yönlerden ele alınır.

Taze fidan, ağaç ve şecer kelimeleri ayrıca ağaca izafeten kullanılır.Sevgili taze fidana, meyve veren ağaca teşbih edilir. Kav, budak, çalı,yaprak söz konusu edilir.


Şiirlerde servi, çınar, tûbâ gibi ağaçlar ele alınır. Meyveli ağacıntaşlanması tabiri “bar veren ağacı ırlayan çoktur” şeklinde ifade edilir(3/2, 11/1, 20/5, 50/2, 53/2, 56/2, 4).

a. Servi, Çınar Servi, sevgilinin boyu için hem benzeyen, hem de benzetilen

olarak kullanılır. Selvi olarak da ifade edilir. Servi, akarsu kıyılarında, bağ, bahçelerde bulunur. Boyu ve gölgesi

ile söz konusu edilir. Âşık, sevgilinin üstüne sâye salmasını ister. Servininbaşı yükseklerdedir, âşıka yüz vermez. Bu vesileyle sevgilinin kibri sözkonusu edilir (8/1, 12/7, 62/3, 121/3).

Çınar, bir yerde servi ile birlikte zikredilir (62/3).b. TûbâCennet teşbîhi münasebetiyle ele alınır. Sevgili, makamı yükseklerde

olduğundan tûbâ ağacından üstün görülür (3/2).2. ÇiçeklerÇiçekler, bağ, bahçe, gül vb. ile tenâsüp içinde de ele alınır.

Çiçeklerin renklerine işaret edilir. Çiçeklerin meyveye durması sözkonusu edilir (28/4, 107/11).

a. Sümbül, Menekşe, Reyhan, LâleSümbül, koyu rengi, kokusu ve şekli dolayısı ile benzetmelere

konu olur, menekşe, lale, bahçe vb. kelimelerle tenasüp içinde ele alınır(29/3, 55/1, 60/3, 63/3).

Menekşe, mor rengi münasebetiyle ele alınır. Sümbül, bahçe,gülşen vb ile birlikte kullanılır. Benzetmelere konu edilir. Gençliğin, gü-zelliğin ve sevgilinin benzetileni olur (54/4, 60/3, 85/3).

Reyhan, renk, koku ve şekil bakımından ele alınır. Bir şiirde“Gürcistan reyhanı”ndan söz edilir. Rengi, tazeliği ve destelenmesiyönüyle zülfün benzetileni olur (48/2, 58/2).

Lâle, sümbül, bülbül, bahçe, gülşen tenasübü içinde zikredilir(55/1).


b. GoncaGoncanın açılmamış, kapalı hali çeşitli hayellere konu edilir.

Goncanın açılıp gül olması, goncanın açılınca kırmızı güllerin ortayaçıkması, bülbülün goncaya meftun olması söz konusu edilir. Goncanınaçılması, “yakasını yırtmak” sözüyle anlatılır. Gonca açılınca bağrının“kızıl kan” olduğu belirtilir (7/2, 35/3, 38/2, 43/4, 44/6, 52/3, 55/1,77/1, 93/3, 94/1).

c. Gül Gül, gülşen, gülzâr, gülistan diye anılan gül bahçesi ile bağ, bahçe

gibi yerlerde bulunur. Deste deste hali, nadir olması, rengi, gonca ve to-murcuk şekli gibi özellikleri ile söz konusu edilir. Koku ve renkbakımından güzel olan gül, daima tazedir. Bu yönüyle bağın, bahçeninve baharın vazgeçilmez bir öğesidir. Sadece gülden oluşan gülşen, gülzârve gülistanlar vardır. Baharın diğer adının gül mevsimi olması da güleverilen önemin işaretidir.

Gülün açılması apayrı bir olaydır. Gül, sabâ yelinin parmaklarıylaaçılır. Gülün açması sevgilinin naz uykusundan uyanması gibidir. Çokçabuk solar. Sonbahar yeli gül için felakettir. Onun perişan olmasına,yapraklarının dağılmasına sebep olur.

Gül ile bülbül hikayesi çoğu şiirlerimizde çeşitli vesilelerle sözkonusu edilir. Zira gül sevgilidir, bülbül de âşık. Bülbülün intizârı güldîdârını görmek içindir.

Gül yetiştirmek güçtür, zahmetli bir iştir. Viranelerde, çöllerdeaçan güller daha da güç yetiştirildiği için çok kıymetlidir. Âşıkın gönlüâh u zârdan viraneye, çöle dönmüştür. Sevgilinin dîdârını görmek ümiditek tesellisidir.

Gülün tomurcuk hali, dikeni, fidanı çeşitli tasavvurlar içinde elealınır. Diken devamlı gül ile birlikte ele alınır. Gülü seven dikenine kat-lanmalıdır (10/1, 11/6, 17/1, 20/5, 28/3-4, 43/4, 44/6, 46/1, 52/1,53/3, 58/1, 5; 60/3, 62/1, 5; 63/3, 69/3, 78/2, 96/3, 98/6, 107/3,121/3).


3. Bağ, Bahçe ve İlgili Unsurlar

a. Bağ Sevgilinin yüzü, yanağı, güzelliği, âşıkın yaralı sinesi, vücudu,

savaş meydanı vb.nin benzetileni olarak ele alınır. Benzetmelerde güzellikve kırmızı güller rol oynar. Kudret bağı, hakikat bağı gibi soyut anlamlarüstlendiği gibi, “İrem bağı” gibi öğeleri de ifade etmede kullanılır.

Bağda gül, gonca, lale, sümbül vb. ile çeşitli meyveler ve bülbülbulunur. Bağa bağban bakmaktadır (9/1-2, 17/1, 35/2, 39/1, 44/6,48/2, 52/1, 55/1, 4; 56/1, 58/1, 5; 65/1, 78/1).

b. Gülzâr, Gülşen, Gülistan, BahçeGül bahçesi, gülzâr, gülşen ve gülistan adıyla anılır. Gülzârda servi

budağı vardır. Bülbüller “çığrışmakta”dır. Çiçekler üzerinde çiğ veyağmur damlaları parıldar (12/7, 31/2, 61/3, 82/5, 90/5, 98/2).

Gülşen, bahar mevsimiyle birlikte düşünülür. Baharda güllerinaçılmasıyla birlikte, içki ve sohbet meclisleri kurulur. Bülbül de gülşendebulunan önemli bir unsurdur (27/2, 35/2-3, 35/3, 43/4, 55/1, 58/1,60/3, 77/2, 78/1, 96/3, 112/5, 118/1).

Bahçe kelimesi, daha çok meyve ve sebzesi ile söz konusu edilirken,Celâlî’nin şiirinde gülşenle anlam yakınlığı içinde kullanılmıştır. Meyveanlamındaki “bâr” kelimesi de bu münasebetle zikredilir (29/3, 50/2,54/4, 55/1, 58/1, 62/1).

E. MEYVELERMeyve (bâr) olmadan çiçek halindedir. Meyve veren ağacın taşlarlar

ata sözü, “Bâr veren ağaç ırlayan çoktur” şeklinde zikredilir (29/3, 50/2,54/4, 55/1, 62/1). Özel bir anlam yüklenmeden bâr kelimesiyle tenasüpiçinde nar, ayva söz konusu edilir (9/2, 29/3, 55/4, 58/1, 62/2).


SONUÇ

XIX. yy. ın sonlarında yaşamış bulunan Celâlî (1850-1915),şiirleri, Bayburt merkez olmak üzere, doğu bölgemizde hâlen canlıolarak yaşayan, günümüz şairleri tarafından da nazireler yazılan birşairdir.

Onun şiirlerinde, acılı hayatının birer belgesi durumundaki ağıtlar,sosyal eleştiri ve mizahi nitelikli destanlar, aşk, tabiat ve tasavvuf ağırlıklıolarak yer alır.

Bizim çalışmamızda, Celâlî’nin hayatı, şairliği ve tasavvufla ilgisihakkında bilgi verilmiş, sistematik divan tahlillerinde uygulanan yöntemle,şiir dünyasının unsurları din, tasavvuf, cemiyet, insan ve tabiat başlıklıdört bölümde ayrıntılı olarak ortaya konmuştur.

Daha on dört yaşında iken şiir söylemeye başlayan Celâlî, medresedeokumuş, burada dinî bilgilerini almış ve daha sonra da Nakşibendiliğeintisap etmiştir. Onun bu özellikleri, şiirlerinde de göze çarpar. Celâlî’nininancı, İslâmiyetin kurallarına, inanç sistemine tamamen uygundur.Allah’ın birliğine, Hz. Muhammed’in son peygamber olduğuna, diğerpeygamberlere, Kur’ân’a, meleklere, kadere ve kazaya, ahiret gününe vehesaba vb. kuvvetli bir imanı vardır. Özellikle Hz Muhammed’in konuedildiği ve öğüldüğü şiir sayısı bir hayli fazladır.

O, herşeyden önce bir Hak âşıkıdır ve rindmeşrep bir şairdir. Buözelliği hemen hemen bütün şiirlerine yansır. Şiirlerinde, tasavvuflailgili konulara ağırlık vermiştir. Dini, dış görünüşten ibaret bilip, kabuklauğraşanları acımasızca eleştirmiş ve insanların gönlüne hitap etmiştir.

Celâlî’nin şiirlerinden, onun lirik bir şair olduğu ortaya çıkmaktadır.şiirlerindeki yakınmaları ve şikayetleri onun büyük acılar çektiğinigösterir. Bu şikayetler genellikle aşk derdinden kaynaklanır. Zamanzaman dünyadan ve devr elinden yakınmaları görülürse de, genelliklekadere ve kazaya karşı tevekkül içindedir.


Şairin, tasavvuf yolunun büyüklerine ve gönül erlerine olanmuhabbeti gözden kaçmaz. Abdülkadir Geylânî’ye yazmış olduğumedhiye bunun bir örneğidir. O bir gönül ehlidir ve gönül adamlarıylaanlaşır, sofu, zahid ve vaiz tipleriyle karşımıza çıkan kişilerle ise devamlıçatışma halindedir.

Yetiştiği çevre ve kültür dikkate alındığında Celâlî başka halkşairlerine göre başarılı bir şair sayılabilir. Özellikle tasavvufî kavramlarıele alıp işlemesi ve bunlardaki çeşitlilik ve bolluk, onun kendi sınıfınagiren diğer şairlerden üstün olduğunu göstermektedir. Ancak bazıyerlerde söylemek istediğini tam olarak ifade edememesi, bunların üstükapalı kalması veya çelişkili oluşu onun en büyük eksikliğidir. Bu ifadekusurlarının, şiirleri derleyen, yazıya geçiren veya yeni harflere aktaranlarınyetersizliğinden kaynaklanması da ihtimal dahilindedir.

Celâlî’nin şiirlerinde cemiyet, şahıs kadrosu ve sosyal hayata aitunsurlar önemli yer tutar. Şahıs kadrosunda yer alan efsanevi şahıslardaha çok İran mitolojisinden alınmadır. Leylâ, Mecnûn, Ferhat, Şirin,Vâmık, Azra gibi hikaye kahramanları işlenenler arasındadır. Bunlar, aitoldukları hikaye veya ilgili efsane dolayısı ile telmih edilerek söz konusuedilmişlerdir. Şairin, ölen ikinci hanımının da ismi Leylâ olduğu için,Leylâ ve Mecnûn’un söz konusu edildiği şiirler, alışılmış telmihleri aşanbir canlılık ve samimiyetle karşımıza çıkarlar.

Sosyal hayat, klasik şairlerimizde olduğu gibi bir saray imajıetrafında tasavvur edilmiştir. Padişah, şah, sultan merkez olmak üzereetrafındaki çeşitli görevli ve hizmetliler kadrosu çeşitli safhalarda savaş,içki, eğlence, musiki ve bunlara ait alet, eşya dile getirilmiştir. Sevgiliherşeye hükmeden padişah gibi düşünülmüştür.

Şair, içinde yaşadığı çevrenin çeşitli yönlerini de şiirlerinde dile ge-tirmiştir. Giyim, kuşam, yiyecekler, süslenme, alış-veriş, tababet ile ilgilihususlar şiirlerde söz konusu edilmiştir. Bu şiirler, Bayburt ve çevresinindil, folklor ve etnografyasını araştırmak isteyen bilim adamları içinzengin malzeme içermektedir.


Celâlî’nin şiirlerinde, aşk hadisesi sevgili ve âşık ikilisi etrafındayoğunlaşmaktadır. Rakip nadir olarak bu ikiliye dahil edilir. Şairintasavvufî kişiliği sebebiyle, sevgilinin ağırlıklı olarak işlendiği görülür.Âşık daha sonra gelir.

Tabiat unsurları, aşk hadisesinin ve bunun muhatabı olan sevgilive âşık anlatılırken birer teşbih ve telmih unsuru olarak şiire girer.Kozmik unsurlardan gökyüzü, güneş, ay, yıldız; anâsır-ı erba’adan su;ağaçlardan servi, çiçeklerden gül ve lâle, hayvanlardan bülbül ve pervâneen çok kullanılan unsurlardır.

Celâlî’nin şimdiye kadar yapılan yayınlar esas alınarak toplam 135şiiri tenkitli olarak tesbit edilmiştir.

(TENKİTLİ METİN)

Ş İ İ R L E R


TENKİTLİ METİN HAZIRLANIRKEN İZLENEN YÖNTEM

Celâlî’nin kendisine ait bir şiir mecmuası mevcut değildir. Şairhayatta iken düzenlenmiş bir nüshanın Zile’de vefat eden bir hocanınelinde kaldığı söylenmekteyse de, bugüne kadar ele geçmemiştir.54

Celâlî’nin şiirleri sözlü gelenekten Salim Haşlak ve Mahmut KemalYanbeğ tarafından derlenerek kitaplaştırılmıştır. Hikmet Dizdaroğlu,bir cönkte bulduğu şiirleri Türk Folklor Araştırmaları dergisinde bir seriyazı halinde yayınlamıştır. Celâlî’nin şiirleri hakkında yapılan en önemliçalışmalar bunlardır. Çeşitli araştırmacılar Celâlî’nin şiirlerine yervermişlerse de, dayandıkları ana kaynaklar bunlardır. Son yıllardaCelâlî’nin şiirlerini yayınlayan Ahmet Doğan da bu çalışmaları esasalmakla birlikte, şairi hayattayken tanıyan ve şiirlerin yazma nüshalarınıgören Veli Aydın (doğ. 1898)’ın okuduğu iki şiir kasetine ulaşarak,mevcut şiirlere ilavelerde bulunmuştur.

Biz de zikrettiğimiz bu çalışmalar başta olmak üzere, sözlü gelenektenkaynaklandığı için nüsha farklılıkları ihtiva eden diğer dikkate değeryayınları da esas alarak, tenkitli bir metin elde etmeye çalıştık.

Celâlî, kendisi bir divan tertip etmiş değildir. Bizim neşrimizdeşiirlere baştan sona sıra numarası verilerek önce hece, sonra aruzlayazılmış şiirler sıralanmıştır. Ayrıca, vezin veya şekil yönünden kendiiçinde bir sıralamaya gidilmemiştir. Ancak, konu bakımından bir birineyakın olan şiirlerin peş peşe gelmesine gayret edilmiştir.

Tenkitli metinde kullandığımız kaynakların kısaltmalarını listehalinde verdik. Her şiirin sonunda, hangi kaynaklarda bulunduğunu_______________________________

Büyük Türk Klâsikleri, C. IX, İst. 1989, s. 222. Celâlî’nin şiirlerinin bulunduğu yazma eseri,54Veli Aydın (doğ. 1898)’dan bir arkadaşı alır ve geri vermez (Ahmet Doğan, Bayburtlu CelâlîBaba, Hayatı, Edebî Şahsiyeti ve Şiirleri, Ank. 1999, s. 3). Bu gün nerede olduğu bilinmeyenbu nüshanın, Büyük Türk Klâsikleri’nde sözü edilen nüshadan farklı olması kuvvetle muh-temeldir.


gösterdik. Şiirlere kendi içinde sıra numarası verdiğimiz gibi her şiiriniçinde kıt’a, bent veya beyitlere de numara verdik. Kıt’a, bent veya be-yitlerdeki nüsha farklarını dipnotlarda bu numaralama sistemine görebelirttik. Nüsha farklarındaki ilk kelime metindeki şeklini, (:) işaretindensonraki kelime nüshadaki şeklini göstermektedir. Bunun ardından gelenharfler, nüshaların kısaltmalarıdır. / işareti, aynı mısradaki farklılıkları,// işareti ise, kıt’a, bent veya beyit içinde başka mısralardaki farklılıklarageçildiğini belirtmektedir. (-) işareti ise, bir kelime, ibare veya kıt’a, bentve beyitin nüshalarda bulunmadığını anlatmaktadır. Örnek:

-1-

1 gözyaşım: gözlerim E, D, Ka / hocam: hoca H, E.

3 - H, E.

4 kurmasın: kurmuşum H, kursunlar D // kellesi: güllesi AD //sonra köşelere: varıp bir köşeye H / sindirmesinler: sındırmasınlarY, H.


TENKİTLİ METİNDE KULLANILAN ESERLER(KISALTMALAR)

A: Mehmet Atay: “Bayburtlu Celâlî”, İnan, III/17 (Mart 1945,Trabzon), s. 30-31; 18 (Mayıs 1945), s. 22-24; 20 (Eylül1945), s. 17-21; 21 (Kasım 1945), s. 18-26; 22 (Ocak 1946),s. 28-30; 23 (Mart 1946), s. 22-25.

AD: Ahmet Doğan, Bayburtlu Celâlî Baba (Hayatı, Edebî Şahsiyetive Şiirleri), Ankara 1999.

B: M. Halit Bayrı: Halk Şairleri Hakkında Küçük Notlar, İstanbul1937, 39-44.

B-F: Pertev Naili Boratav - Halil Vedat Fıratlı: İzahlı Halk ŞiiriAntolojisi, Ankara 1943, s.188-91.

C: Müjgân Cunbur: Başakların Sesi, Ankara 1968, s. 58

D: Hikmet Dizdaroğlu: “Bayburtlu Celâlî Kars’ta 1-4”, Türk FolklorAraştırmaları (TFA), Sayı: 261 (Nisan 1971), s. 5932-34; Sayı:263 (Haziran 1971), s. 6000; Sayı: 265 (Ağustos 1971), s.6058-60; Sayı: 267 (Ekim 1971), s. 6116-17; “BayburtluCelâlî’nin Şiirleri- 1-10”, TFA, Sayı: 127 (Şubat 1960), s. 2081;Sayı: 128 (Mart 1960), s. 2114; Sayı: 129 (Nisan 1960), s.2127; Sayı: 131 (Haziran 1960) , s. 2171; Sayı: 133 (Ağustos1960), s. 2204; Sayı: 134 (Eylül 1960), s. 2232; Sayı: 135(Ekim 1960), s. 2242; Sayı: 136 (Kasım 1960), s. 2264; Sayı:137 (Aralık 1960), s. 2290; Sayı: 138 (Ocak 1961), s. 2301;“Celâlî Ne Alevî, Ne Bektaşidir”, TFA, Sayı: 274 (1972), s.6297-6299.

E: Sadettin Nüzhet Ergun: Türk Şairleri, C. II, s. 944-946.

F: Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu: Erzurum Şairleri, İstanbul 1927, s.86-90.

_______________________________

5 bir: her E.


G: Abdülbaki Gölpınarlı: Alevi-Bektaşi Nefesleri, İstanbul 1963, s.10, 230; Türk Tasavvuf Şiiri Antolojisi, İstanbul 1972, s. 297.

H: Salim Haşlak: Bayburtlu Celalî, İstanbul 1963.Ka: Emir Kalkan: Türk Halk Şairleri Antolojisi, Ankara 1991, s. 45.Ko: Vasfi Mahir Kocatürk: Saz Şairleri Antolojisi, Ankara 1963, s.

459.O: Ahmet Talât Onay: Türk Halk Şiirlerinin Şekil ve Nev’i, Haz.

Cemâl Kurnaz, Ankara 1996, s. 373.Ö: Şinasi Özden: “Gerçek Âşıklardan Celâlî”, Ülkü, Yeni Seri,

Sayı: 62 (16 Nisan 1944), s. 4-5.S: Sabri Özcan San: Âşık Hicranî, Ankara 1987. U: Murat Uraz: Halk Edebiyatı, İstanbul 1933, s. 165. Y: Mahmud Kemal Yanbeğ: Bayburtlu Celâlî Hayatı ve Şiirleri, İs-

tanbul 1963.

11 Bir perî aşkından dîvâne oldum

Çağladı gözyaşım akıyor hocamErenler şâhından bir nâme aldımDilim ezber etmiş okuyor hocam

2 Pîr destinden nûş eyledim bu âbı Anda açılmıştı aşkın kitâbıYegân yegân sor ki verem cevâbıBugün gam kervânım kalkıyor hocam

3 İndim seyreyledim İrem düzleri; Kudretinden sürmelenmiş gözleri Oturmuş bir bölük hûri kızları; İbrişimden halı; dokuyor hocam


4 Selâm verdim merhabâsın istedim Cânım kurbân olsun sana üstâdımSöyledim derdime dermân istedimZaman geçti kervan kalkıyor hocam

5 Bir yere cem’ olmuş kırklar erenler Bir bakışta arşı kürsü görenler Devâsız dertlere dermân verenlerHer biri bir derse bakıyor hocam

6 Yakdı Celâlî’yi bu aşkın nârıSağ başda durmuştu kırkların pîriİçlerinde gördüm Horasân eriHû çekende cânlar yakıyor hocamÖ. 4; Y. 14; H. 11, E. 945; A. V/30; D. 2114, AD. 146-147.

21 Ben bu gece rüyâlara dalmışam

Erenler şâhından dersim almışamDağ başında bir bilezik bulmuşamGöz yaşıyla silem seni bilezik

2 Bir zerren vermenem Arabistan’aBir zerren vermenem çöl Gürcistân’aBir zerreni dahi Frengistân’aÂhir seni söyletirim bilezik

3 Ustaya vermem ki telin gayırsınAltından üstünden çiçekler dürsünİnciden mercandan seni doyursunEn son seni söyletirim bilezikA. II/31; AD. 143-44.


31 Bir pîr beni Vehbîlere götürdü

Baktım ki dünyâyı aza tutarlarHalka çevrilmiş dilleri hû çekerSâkiler destile bâde tutarlar

2 Şecer-i Tûbâdan sordum güneşi Misâl tutup gösterdiler güneşiNâra benzettiler şitâyı kışıCennet teşbîhini yaza tutarlar

3 Gam tasıyla getirdiler şerbetiSeherde ararlar ehl-i hizmetiGörse Celâlî’de hâb-ı gafletiGün-be-gün ülfetin aza tutarlarH. 12, AD, 158.

41 Gönül bu dünyâdan çevirme bendin

Muhabbetle gülmek buna şân değilEl uzatıp tutsam yârin destindenRüyâda hayâlde görmek kâr değil

2 Eder bu dünyâdan seni yol seferHerkes hesap edip gününü beklerKabire inersen gelir meleklerToplan imkân güzel görmek kâr değil

3 Kaptan ummanda imlâya daldımSeyfullah okudum Allah’a vardımEy sefil Celâlî bin oldu derdinAğla göz yaşını silmek kâr değilAD. 145.


51 Kalkdı zevrâkımız aşkın gölünden

Bir yana varması güç oldu gittiBî-çâre gönlümüz sahrâ çölündenMecnûn’dan ziyâde puç oldu gitti

2 Âleme yahşi gün bana yamandır Yıkma dil kasrını bir misl-i kândırMerhem bulunmadı hayli zamândır Sînemde yareler yüc’oldu gitti

3 Dert ehli derdinden irşâd olalıİhsân u devletten değildir hâliCelâlî nâ-çârın bir arz-ı hâliDergâha varması güç oldu gittiH. 16; AD. 140.

61 Kâtip bir nâme yaz dosta yârâna

Uzaktan merhabâ; göndermesinlerBâdeyi içenler gelsin meydânaTenhâda indirip kaldırmasınlar

2 Pîr bâdesi; değil poşa sakızı; Ben tanırım irşâd olan ağızıKöhlan diye satmasınlar yağızıVarıp şu âlemi kandırmasınlar

3 Sanmayınız yâ hû; pîr bâdesi;dir Sürmeli gözlerin hep sevdâsıdırOnların içtiği zap sirkesidir Beyhûde vücûdu yandırmasınlar


4 Âşıklar okusun eylesin ezber Bu aşkın yoluna kurmasın sengerBir gün Celâlî’nin kellesi tenker Sonra köşelere sindirmesinlerY. 18; H. 13-14; D. 2232; U. 165; AD. 157-58.

71 Hüsnün pertevinden bir peri gözler

Ne görmüş ne görür ne görse gerekMevlâm bir kuluna böyle güzellikNe vermiş ne verir ne verse gerek

2 Bülbülüm arzum var gonca fem;inde Feryâdım artıyor seher demindeBen teki âşıkın âhı; zeminde Ne durmuş ne durur ne dursa gerek

3 Vasfından âcizdir Celâlî şeydâ O kadar öğmüş ki yaradan HudâCemâli resminde bir beyt-i zîbâNe kurmuş ne kurur ne kursa gerekY. 26; H. 60; E. 945; A. IV/23; AD. 141.

81 Seni gören aklı zây’olur elbet

Servi serin halka sâye bağlamışNe boyda ser çektin ey servi-kâmetElif zülfün serin bâ’ya bağlamış

2 Yanağın Tebârek Kasem sûresi; Er-Rahmân; okunur cismin turâsı“Alleme’l-esmâ”da ismin sûresiİki “mim” bir “dal”ı “hâ”ya bağlamış


3 Celâlî sâildir kapında dilberHüsnün pertevinden bir bûse isterDediler muteber bir delîl gösterDedim hüccet “Ve’d-duhâ”ya bağlamışY. 27; H. 63; A. III/19; D. 2242; AD. 174.

91 Lâm-elif dersinde aşk ocağı;nda

Ben elif dedikçe dilim döndü mimYedi kalem çalmış kudret bağında Kalemi “mim” imlâsı “mim” pendi “mim”

2 O serv-i semendin öz otağında Yedi nâr beslemiş şâh budağındaDört ırmak akıyor cânân bağındaÇevresi “mim” gözesi “mim” bendi “mim”

3 Çoktan âşık oldum ben o dilbereİsmin kitap ettim aldım ezbereİstedim Celâlî yazam deftereÜlkesi “mim” durağı “mim” kendi “mim”H. 26; D. 5933; A. IV/23; AD. 149-50.

101 Ârifler dilinde harf-i bismillâh

Seng-i hâre; değse gül-anber eylerHer kime yetişse “Nasrun minallâh”“Lentebur” sırrına ol mazhar eyler

2 Bülbül intizârı gül dîdârı;na Cân telef etmekte aşkın nârına“Velekad kerremnâ” zülfü-sârınaBin bir makâm gören bizi seyreyler


3 Oldunsa Celâlî bir ehl-i perdeSır verme Hudâ’dan gayrı bir ferde“Min rabbik” hitâbı okunan yerdeEr odur o şehri Kandehâr eylerY. 27-28; H. 40; D. 2232; AD. 167.

111 Ev bark; etmek için tenli mereğ;i

Dizip koşmak için tepir eleğiŞu gavdan yaptığın tecir tereğiDivân-ı Bâri’ye yâdigâr götür

2 Elinle ördüğün çöpür ağını Kâhan eylediğin kelem bağınıKabal biçtiğimiz sap orağınıAl ulu Tanrı’ya bergüzâr götür

3 Yetim gömleğini diken iğneyi Her gün yal verdiğin topal ineğiAyran topladığın o ak küleği Mahşer yığnağına sakla sar götür

4 Üç kot arpa beş kot çavdar ekerdik Kesmük ekmeğine hasret çekerdikNâ-mertlere ağu merde şekerdikSözünü tekrâr et iftihâr götür

5 Ele kısmet balsa bize pay taştı Yokluktan derdimiz deryâdan aştıAçlıkla uğraşmak hayli savaştı Çektiğin mihnetten âh û zâr götür


6 Yetim kalmış idin emzik tavında Gamla kavrulmuştun gençlik çağında Bir gül yeşertmedin vuslat halındaGönül yaraların beraber götür

7 De ki Kâdir Mevlâm bize ilişme Dünyâda sızıyan çıbanı deşmeCelâlî Baba’dan sorup söyleşme Bu dertli çobandan bir selâm götürY. 21-22; H 30; B-F. 187; A. II/22; AD. 173-74.

121 Hûblar yığnak etmiş aşk dîvânında

Karyeler kadrini kıymet ederlerBir nazm-ı gazelde Hindi şânındaEhl-i aşk olana minnet ederler

2 Sanırsın tâbiîn olmuş zamânıAnda âlimleri Zâhid Osmânıİmâm-ı Âzâm’ı Yusûf-ı SâniLedünnî ilmine hizmet ederler

3 Adâlet tahtında sultânı hanı Çin-Mâçin eşrâfı hem hânedânıSanırsın Mehdîdir arz Isfahân’ıRûh-ı Meryem ile sohbet ederler

4 Özü çöl Bayburd’un iftihârıdırŞevket güftârının Zülfikâr’ıdırBu asrın Haydâr-ı şîridârıdır Halâyık hışmından haşyet ederler


5 Dertler devâsının yazanı anda Hayât iksirinin kazanı anda Küfrile îmânın mîzânı andaBir kılı kırk yerden kısmet ederler

6 Şat Fırat Ceyhûn’dan ayrılmış âbıZümrütten seçilmez asla türâbıBütün meh-pâresi hep şeyh ü şâbıGedâya miskîne himmet ederler

7 Donanmış sahrâlar servi budağı Gülzârını açmış hep bahçe bâğı Çığrışır bülbüller her seher çağıFeryâd-ı garîble kesret ederler

8 Celâlî bu tarih taşı Hindî’ninHind’e bedel her kumaşı Hindî’ninKonağı aşçısı aşı Hindî’ninCennette Rıdvân’ı hayrân ederlerY. 28-29; H. 31-32; A. IV/24-25; AD. 162-63.

131 Ne dedim darıldın gözlerim nûru

Bugünkü sitemin dünden ziyâdeÇektin âsumândan dehrin topunuDehr ü zamânımda günden ziyâde

2 Bugün hüsnün bâğı elvanlaşıptır Hûblar yığnak edip imzâlaşıptırO çeşmin kevkebi noktalaşıptır Hurûfat içinde “nûn”dan ziyâde


3 Demişsin Celâlî tanımaz dergâh Kimseye eylemez asla eyvallâh Ben gönül câmını kırmadım billâhHiç kasem olur mu bundan ziyâdeH. 38; Y. 50; A. II/24; D. 2082; AD. 119.

141 Çekmiş gam kervânın yük tutmuş Leylâ

Gözüne aldırmış pek ıraklarıVardım ki oturmuş hicrân köşküneDağıtmış başından hep çırâkları

2 Mecnûn göz yaşına deryâ dedikçe Her katresi birden Mevlâ dedikçeSevdâ çöllerinde Leylâ dedikçeArşa direklenmiş aşk ocakları

3 Bir söze aldattı şeydâyı Leylâ Yedi yıl bekletti sahrâyı Leylâ Bilmezdi Celâlî Leylâ’yı LeylâSevdâdır kaynatan bu nifaklarıY. 26; H. 37; B-F. 188; S. 146; A. VI/23; AD. 128.

151 Bir perî nigârın kâmet içinde

Nağme-yi bülbülden âvâze çekti Yekden kıyâm etti gonca-dehânlarBağladı safları namâza çekti

2 Cüyûş-ı perçem;in Bağdat ilindeOrdu çekmiş Hoy’a Revân kolundaHefti-kişver şâhı recâ yolundaHorasân erlerin Şirâz’a çekti


3 Bu bâbda erenler duâya hâzırİmâm-ı Celâlî müezzin nâzırRevâ kıl hâcetin ey Hızr-ı nâzırKirâmen kâtibîn beyâza çektiY. 43; H. 83; AD. 138.

161 Ne güzel nakşetmiş nakkâş-ı billah

Dolaşmış “allame’l-esmâ”ya zülfünŞevket ü şânına “tebârekallah”Karışmış nüsha-i kübrâya zülfün

2 Kaşların bend etmiş şems ü kameriMağripten maşrıka çekmiş kemeriGözlerin her teki zulmat feneriŞem’ tutmuş berâttan Leylâ’ya zülfün

3 “Nefahtü min rûhi” dediği demdeHüsnün pertevini gördüm Âdem’deCelâlî kalmıştı ketm-i ademdeEl etti getirdi dünyâya zülfünY. 44; H. 62; A. IV/23; D. 2171; AD. 156..

171 Kâf u Nûn sırrından bir bâğ bezenmiş

O bâğda bir gülün şeydâsıyım benYed-i kudret kalemiyle donanmışReng-i ruhsârının ihdâsıyım ben

2 Beni gören alsın benden bir hisse Gâhi nazm okurum kıssadan kıssaGâhi meyhânede gâhi medreseMekteb-i irfânın pervâsıyım ben


3 Celâlî destine bâdeler takın Kurb u civârımda eğlenme sakınBahr ü limânımda dolaşma yakın Aşkın girdâbının dalgasıyım ben

4 Nigârı aşkımın yanına katma Ağır metâımı bî-kıymet satmaCelâlî bahrine ayak uzatmaO çarh-ı girdâbın dalgasıyım benY. 44; H. 62; A. VI/22; E. 945-46; AD. 151.

181 Boş gitme kûyuna kerem kıl sabâ

“Lentebur” sırrından bir bâde götürCâmı üftâdeler la’l-i lebindenDoldur hezâr hezâr ziyâde götür

2 Döşür Çin mülkünden sultânı hanı Fes pâdişâhıyla Rumili sultânıBütün Gürcistân’ı Nûşirevân’ıDivân-ı devlete piyâde götür

3 Bilirsin Celâlî kerem şâhıdır Burc-ı melâhatte şems ü mâhıdırHûblar ülkesinin pâdişâhıdırDur hâk-i pâyına ifâde götürY. 45, H. 82; AD. 172-73.

191 Beni götürdüler mekteb-i aşka

Dersin elif-bâ’dan alsın dedilerMekteb-i irfânda gam alayındaİki “mim” bir “hâ”yı bilsin dediler


2 Seher vakti mâtem çeksin ağlasın Kendi neşteriyle bağrın dağlasın Zevrâk salsın yedi bahri zağlasınYine bu dergâha gelsin dediler

3 Her kimi görürse bir dîvân kursun Âşık olanlarla dâvâya dursunZebânsız nutk; eden bir “mim”den sorsunHem ismin Celâlî bulsun dedilerY. 45-46; H. 57; E. 946; A. VI/24; D. 2204, 5934; AD. 161.

201 “Kâf” u “nûn” kalem ü defter açmadan

Ben Şâh-ı Server’in nûrunda idim“Ene’l-Hak” noktası levhe düşmedenOn iki perdenin birinde idim

2 Bir zamân eylendim nûr-ı Necef ’de Diyâr-ı ademde “Hâ” ile “Kâf”da“Elest” hitâbında evvelki safda Üç harf beş noktanın birinde idim

3 Rûhlar aşk meyinden bâde süzende Halk-ı âlem alayların düzendeKimi “illâ” kimi “lâ”da gezendeHazret-i Âdem’in sırrında idim

4 Bulak başlarını bekledim durdum Ben Halîlullah’ın nârını gördümNûh ile berâber Tûfân’a girdimMûsâ Kelimullah Tûr’unda idim


5 Bir vîrân bahçede bir gül açıldım Ne derildim ne bittim ne saçıldımKırk budaktan yedi daldan seçildimCelâlî bu bâbda derinde idimY. 48; H. 61; A. III/ 19-20; D. 2114; AD. 147-48.

211 Hicrân kaleminde hasret-nâme var

Eylen sabâ dur Allah’ı seversenElim yetmez ayağımda dâme varYakma cânım bir Allah’ı seversen

2 Sabâ bu nâmemi yâdigâr götürBir Tanrı selâmı; bergüzâr götürYedi kat yağlığa sakla sar götürSer-tâcıma ver Allah’ı seversen

3 Çarh-ı devrân; Süleymân’a döne mi Ayrılık okları; deldi sînemiAhmed’i Kâmil’i dertli ninemiYegân yegân gör Allah’ı seversen;

4 Kâtib-i kudretin takdîr ezelin Ezel taksîmidir şâh-ı güzelinUzatma Celâlî nazm-ı gazelin Hatmen oku dur Allah’ı seversenY. 46,47; H. 39; D. 2114-15; A. V/28; AD. 151-52.

221 Sefer etmiş o şâh bâğ-ı İrem’den

Var hâk-i pâyına kıyâm dur nâmeTerk-i edeb etme istikbâlindeEvvel has dur sonra selâm dur nâme


2 Huzûra varınca izinsiz girme Emrine muhâlif bir hâl göstermeŞâh ne emr ederse sen anı söyleHer işin sonunda tamâmdır nâme

3 Nâme sen gidince yüz yerde eğilAyağın tozu;n öp geriye çekilEl göğüste; dîvânında söylegilBaş bırak boyun eğ nizâm dur nâme

4 Nâme sakın yahşı yaman danışmaHasret söyle Celâlî’den karışmaNe fermân çıkarsa al getir açmaSır verme yadlara harâmdır nâmeY. 48-49; H. 28; A. III/20; D. 2082; AD. 120.

231 Dostlar kıyâm edin kalkın ayağa

Adâlet şâhının fermânı geldiİstikbâl eyleyin durun selâmaSerteser âlemin sultânı geldi

2 Meclis ziynet bulsun şem’alar yansınHizmet eden ehl-i diller uyansınSâkîler şâd olsun işret dolansınGamı def ’ etmenin zamânı geldi

3 Belâ-yı kazâdan kurtulmaz başın Gün-be-gün yürekte artıyor cûşunCelâlî yâd ile görülmez işinBu dertli sînemin dermânı geldiY. 49; H. 28-29; A. IV/22; AD. 135.


241 Gönül ne gezersin hân-ı harâbda

Ser verir âşıklar sırrı şây’olmazDökme yüz suyunu her ocaklıyaKarga kirâsından ankâ bay olmaz

2 Seksen bin nesepli; bizim mezhepli Doksan bin Mısırlı Şamlı HalepliYüz bin sofu; zâhid yüz bin mektepliMeyhânede bir sarhoşa tay olmaz

3 Celâlî sen özün öğme bezetme Gayri kesten sakın yardım gözetmeDoğru derviş; isen keşkül uzatmaHergiz elin hoşafından pay olmazY. 50; H. 25; E. 946; K. 624; A. III/18; F. 89-90; AD. 177-78.

251 Sabâ arz-ı hâlim subh u seherde

Şâh-ı Gürcistân’a verdin ne dediMısr-ı melahatte Yûsuf-ı sânîHükm-i Süleymân’a verdin ne dedi

2 Âh elinden yandı cesette cânım Müjgân oku değdi döküldü kanım Server-i Serdâr’a hâl perîşânım O Nûşirevân’a verdin ne dedi

3 Nerden aldın bu etvâr u edâyı Ben alayım sana gelen kadâyıCelâlî kapında olmuş gedâyıVardın Âdil Han’a dedin ne dediY. 50-51; H. 57-58; A. IV/22; D. 2114; AD. 131-32.


261 Nâme seni sevdiğime gönderem

Âh elinden karalı git ağlı git Göz yaşından kalem çektim imlâya Yürek pâre pâre ciğer dağlı git

2 Nâme sen gidince şâh divânı;na Bârekallah oku yârin şânınaİki elin bûs et düş dâmânınaBoynun bırak kolun biri bağlı git

3 Devâsız derdimin odur merhemi Gün-be-gün artıyor hasret veremiDesin Celâlî de gözler göre miGama pervâneli gam şıralı git Y. 51; H. 53; D. 2242; AD. 175.

271 Elif zülfüsârı Koçanzâdeler

Ol bâğ-ı noktaya İrem demişler“Velekad kerremnâ” bâğında bir gülSubh u seher çağı İrem demişler

2 Türlü türlü renkte hâb-ı hayâl;em Eflâka ser çekti feryâd u nâlemŞebnemin aldıkça gülşen-i âlemAndelib zârını görem demişler

3 Bir katredir servi kaddim dal edenHublar yığnağına beni mâl edenMuhabbet câmını dest-i Ali’denGelsin Celâlî’ye verem demişlerH. 65; AD. 166-67.


281 Pertev-i kudretin ey dürr-i yektâ;

Kelâm-ı gevherin bahâlı derlerO hûb cemâlini görmedim ammâKevkeb-i Ülkerden ziyâlı derler

2 Kim görmüş Vâmık u Azrâ’yı hani Leylâ Mecnûn; Ferhât Şîrîn misâliO işve dâmenin Yusûf-ı sânîSeni Gül-endâm’ın misâli derler

3 Cennet’ten mi çıktın ey işve-dâmen Ne boyda ser çekdin serv-i hırâmenŞâh-ı dilden değse gülbergi nâmen Affolur idâmdan cezâlı derler

4 Hatmi hoca okur âşık nâ-çârın Yok çiçekten olsa bir bahçe bârınGül dîdârın görse bülbül-i zârınİsmine künyede kemâli derler

5 Sen şâh-ı merdânsın mürüvvet eyle Benim için şâha bir minnet eylePerîşân hâlime merhamet eyleBize de bir dertli Celâlî derlerY. 51-52; H 18-19; E. 946; A. IV/24; D. 2232; AD. 164-65.

291 Zulumat elinden pus aldı dağlar

Mahmut bizim yerler kış mıdır şimdiÖlen öldü sen haber ver sağlardanBilmem hayâl midir düş müdür şimdi


2 Benlik edip Nemrûd Han’a uyanlar Firavun Şeddâd’ı geri koyanlarUzak yerde kem haberim alanlarEl kına yakmağa borçludur şimdi

3 Celâlî bülbülü bahçe bârını Susamı sünbülü ayva nârınıMedrese mescidin çâr divârınıYıkıp vîrân eden hoş mudur şimdiY. 17-18; H. 17; A. VI/23; D. 2114; AD. 136.

301 Gelin allâme-i asrın toyuna

Arza durduk bugün dîvânımız varHarîr atlâs hülle; biçin boyuna“Fetahnâ” sırrını duyanımız var

2 Hazâinin sır sandığın açanın Vâris-i enbiyâ; kadri yücenin Nesli melek mâhi Hacı Hoca’nın Yoluna baş u cân koyanımız var

3 Okuttu “elif ”i “dâl”a yetirdi Bizi zenbûr gibi bala yetirdiNice mâlsızları mâla yetirdiLâ’li şarâbında gümânımız var

4 Zeyid haber verdi “hâ” ile “kâf”tan Ehl-i kabâil; geldi her taraftanEhl-i irfân; olan gelsin bu saftan İsm-i a’zam okur dehânımız var


5 Sofu münkir olma pendimi nâgâh Habîb-i Kibriyâ’nındır bu dergâh“Elif ” “nûn” maddesinde öğmüş AllahKelâmullah’a hod îmânımız var

6 Sâkînin câmları hep doldu taştı Hakîkat zevrâkı; yelkenin açtıSefînemiz sâhil bahrı dolaştıLedünnî şehrine revânımız var

7 Okuttu tefsîri hem ilm-i âlet; Yetişdi dersimiz buldu nihâyetDersim ebcedlendi durdu kitâbetBulak başlarında kalanımız var

8 Hamdülillah yüceldi âli şânı Yüzünde okunur “Seb’a’l-mesâni”Mısr-ı melahatde Yûsuf-ı sânîPây-ı dâmenine akanımız var

9 Celâlî aşkının Şattı Fırat’ı Bütün çeşmelerin kand-i nebâtıGelen üftâdenin ehl-i hizmetiHemen Mehdi çağı zamânımız varY. 52-54; H. 22-23; A. VI/24; D. 2204; AD. 158-160.

311 Yine dem vaktidir sâkî mey doldur

Bize muammâyı bulsun dedilerGezerim arş u kürsü arz u semâyıMecnûn’a Leylâ’yı bulsun dediler


2 “Cim” cemâlin “elif ” “bâ”ya bağlamış “Dal”dan evvel “mim”i “hâ”ya bağlamışÜç harf ile beş noktaya bağlamışOl şems-i gülzârı bulsun dediler

3 İki meme bir bedenin dalıdır Amel yeşilidir imân alıdırSen sanma ki cân cesedin mâlıdırCelâlî nutfeyi bulsun dedilerY. 54; H. 27; A. III/20-21; AD. 161-62.

321 Tükenmez aşk ile serencâmlarım

Esdi sabâ yine bir sadâ geldiDolu kaldı elde cümle câmlarımDediler ki müjde reh-nümâ geldi

2 Karabağ’da mezat olmuştu zâtı Beş bin tümen şecereli berâtı Elma gözlü; kız perçemli kır atıFars pâdişâhından armağan geldi

3 Hışma gelse leb ü dürr-i dendân;ıSatmış Horasân’ı Hoy Dağıstân’ıBütün Isfahân’ı Şeki Şirvân’ıKeşmir ü Şiraz’dan turfeler geldi

4 Uyan hâb-ı nâzdan davran CelâlîSeng-i sitemlere dayan CelâlîTürlü renkler ile boyan CelâlîGönüller uğrusu Mustafâ geldiY. 54; H. 74; AD. 133-34.


331 Bu fânî dünyâya benim diyenler

Son deminde pişmân olsa gerekdirYeşil atlâs; kutnu kumaş giyenlerSoyunup da üryân olsa gerekdir

2 “Nahnu Kasemnâ”dan ayrılmış payın Bir günde çekerler çarhını yayın Tâc u tahtı elvân köşk ü sarâyınYıkılıp da virân olsa gerekdir

3 Sana dâvâcıdır ehl ü ıyâlinYarın mahşer günü ne olur hâlinKimi yakan çeker kimi sakalınÇeşmin yaşı; ummân olsa gerekdir

4 Bir kuru dâvâda olmuşsun sebâGeceler subha dek çalarsın hebâŞöhreti dillerde Celâlî BabaBu ad bize bühtân olsa gerekdirY. 57; H. 85; A. V/30; AD. 171-72.

341 Aşk ile sararıp saht olan âşık

Ma’şûkun hâlinden yanmamış bilmezMaksudu Leylâ mı yoksa Mevlâ mıNûş edüp cür’asın kanmamış bilmez

2 Bakıp engüştere çekse kemânınZerre ile kaynadırdı ummânınSüleymân tahtında dostu düşmânınSadâret sadrından inmemiş bilmez


3 Celâlî bendetme kemter gedâyı“Sümmün bükmün” gûş eylemez nidâyıBir keştibân kemâl üzre Hudâ’yıRûzigâr aksine dönmemiş bilmezY. 58; A. VI/23; AD. 179.

351 İl konmasın meskenime yurduma

Alev almış gam-firâşım andadırHiç yanmasın âvâzıma virdimeEzel başta zehr ü aşım andadır

2 Bâdeler yandıran aşk ocağı;dırBülbül eğlencesi; gülşen bâğıdırİflâh etmez Koçkoyan’ı dağıdırPervâneli misket taşın andadır

3 İbret alan gülşenime girmesinDest uzatıp gonca femin dermesinCelâlî dârıma meyil vermesin Saçmalanmış âh âteşim andadırY. 59; H. 14; AD. 167-68.

361 Ne şîrîn getirdin gül kokusunu

İrem bağ; Rıdvân’ı safâ gelmişsin Sildi sabâ zülfün dîdem pusunuYaralar Lokmân’ı; safâ gelmişsin

2 Gök yüzünün kevâkib-i Ülker’iHûblar ülkesinin şâhı serveriGönüller uğrusu İrem dilberiÇin mülkünün hanı safâ gelmişsin


3 Elem gamı bizde yucalanıptır Hicrân okunmakta hocalanıptırGulamın Celâlî kocalanıptırBeyim nev-civânım safâ gelmişsinY. 59; H. 80; AD. 155.

371 Bana kan kusturdu o kanlı zâlim

Yahşı günlerimi yaman eylediSürûr-ı sevdâda hâlim perîşânGör nice kan üzre bir kan eyledi

2 Arzım ol divân-ı Gaffâr’a gittiBir yandan Ahmed-i Muhtâr’a gittiEl yerde yüz yerde Settâr’a gittiBâb-vilâyette şivân eyledi

3 Bana ettikleri hercâyi geçtiTa Eyyûb’a gelen belâyı geçtiAktı dîdem yaşı; deryâyı geçtiLâ-mekân mülkünde limân eyledi

4 Yedi tamu; söner âhımdır sönmezYakar arşı kürsü başı boş dönmezZevk ü şevk ehlinin sillesi; yenmezKaf dağın aşmağa karâr eyledi

5 Ben mücrimin arz-ı hâli penâhımDivân-ı devletten buyruldu şâhımZincirden boşandı Celâlî âhım Yaktı Tahsını’yı vîrân eylediY. 60; H. 17-18; AD. 132.


381 Âh ettikçe arşa çıkar dumanım

Hakk’ın dîvânına süzüldü gittiVücûdumda üç yüz altmış damarımKötü söz elinden bozuldu gitti

2 Bülbül tutsak olmuş hicrân elindenYedi deryâ; iki çeşme selindenGoncalar hep soldu baykuş elindenÖmrümün gülşeni; bozuldu gitti

3 Celâlî vaz gelmiş hûbluk nâmındanAşkın cür’asının ihtişâmındanİçtikçe bâdeler hoyrat câmındanCesette bu cânım bozuldu gittiY. 61; AD. 141.

391 Her bir yüce dağı mesken eyleme

Kış gelince tutar dumana seniBağ bitirip anda mesken eyleme Katar bir gün rûzgâr borana seni

2 Geçidin bulmadan her suyu geçme Dalgıç olmayınca bahre dolaşma Varıp her Kahramân ile uğraşmaÂhir muhtâç eder Lokmân’a seni

3 Bahrim aşka geldi tuttu dünyâyıZincir mi zapteder azim deryâyıKurma kenârına köşkü sarâyıKatresi döndürür ummâna seni


4 Aşkım cûşa geldi tuttu ekvânıDalga darplı geldi çekme kervânıNûh çağıdır Celâlî’nin devrânıYol uğratma katar tufâna seniY. 61-62; H. 55-56; A. V/29; AD. 137-38.

401 Sufi kelâmında imlâyı devşir

Hiç yaman danışma il incinmesinSözü kantara çek zihninde pişirYahşi danış ehl-i dil; incinmesin

2 Âh oduyla yanar gönül çırâsıBir derttir “Ha” ile “Kaf”ın arasıMerhem kabul etmez dilin yarasıSalma iki göze mil incinmesin

3 Celâlî dert ehli derdin ağlamışKendi neşteriyle bağrın dağlamışİki çeşmin yedi bahre bağlamışBir de sen bağlama sel incinmesinY. 62; H. 56; A. V/30; AD. 154.

411 Gelişin gösterir hicrân ilinden

Şikâyet etmeye benzer bu gidişTaraksız tezgâhsız tüccâr mâlındanTicâret etmeğe benzer bu gidiş

2 Gâlibâ arz ettim mâh-ı semâyı Server-i cihânı dost-ı Hudâ’yı Ka’be-i üryânı beyt-i binâyıİmâret etmeğe benzer bu gidiş


3 Celâlî olmuştur hasret düşkünü; Yedi bahre perde çeker aşkınıAdâlet tahtında üryân köşkünüNezaret etmeğe benzer bu gidişY. 63; H 19-20; AD. 174-75.

421 Muhabbet câmına nâil olanlar

Âh elinden yana yana giderlerSürûr-ı sevdâda sâil olanlarDest uzatır kerem-kâne giderler

2 Anlar Horasânlı gam çırâğlıdırDağıstân dâğıyla bağrı dâğlıdırKarabağ uşağı; KarabağlıdırHublar şâhı; Âlişân’a giderler

3 Derdimentler okur arz-ı hâliniKâfirîdir kalem tutmaz dalınıKadeh kulpu tutan bilir hâlınıKatre çekip bir ummâna giderler

4 Derd-i dilin sitemkâre söylenmezÇeker kanın bâde çeker eğlenmezSîne zahmı; her tabîbden eylenmezYâ Eflâtun yâ Lokmân’a giderler

5 Celâlî bu sırrı bildir tez eldenHatmen oku bize bildir tez eldenAnlar meşki ebcedlenmiş ezeldenKimi îmân kimi küfre giderlerY. 63; H. 81; AD. 165-66.


431 Beni kınamayın Hakk’ı sevenler

Rüzgâr esmeyince dal ırganır mıKüllî boş değildir aşka düşenlerKatre düşmeyince sel uyanır mı

2 Dil meftûn olmazsa âşık yârine Yanar mı pervâne şem’in nârınaÂh u zâr çekmese Hak dîdârınaUyanıp hâbından su dolanır mı

3 Öyle bir Leylâ’ya Mecnûn’um billâh İsminde okunur harf-i BismillâhTutuştu her yanım hasbeten-li’llâhMevlâ’yı zikreden kul kınanır mı

4 Nice bir âlemin Perverdigârı Mevlâm her kuluna vermez bu kârıGün-be-gün artıyor bülbülün zârıGoncasız gülşene gül yamanır mı

5 Buldu Celâlî’yi Kırklar Yediler Erkânı öğretip hizmet verdilerHaşre dek bu çarhı çevir dedilerSormadım ki buna kol dayanır mıY. 65; H. 12-13; E. 945; K. 623; A. II/22; F. 88; AD. 124-25.

441 Durun üftâdeler istikbâline

Velâyet tahtının sultânı geldiDest uzadın lâl-i lebin balına“Ledünnî” ilminin irfânı geldi


2 Yanında bir bölük melek sîmâlar Gene esdi bize bâd-ı sabâlarDerd ehli derdine alsın devâlarHayât iksirinin Lokmân’ı geldi

3 Döker dîde-i gamdan dürr-i nemler Kadeh peymâneler pür-câm-ı CemlerYağar yağmur gibi seng-i sitemlerAdûvler gürzünün kalkanı geldi

4 Maârif serdârıdır özü anın Kand-i nebât-i a’lâ; sözü anınDü çeşme; tûtîyâdır tozu anınDevâsız derdlerin dermânı geldi

5 Habîb-i Kibriyâ’nındır bu dergâhKasem olsun inan vallâhi billâhNeden münkir olalım Allah AllahSultân-ı enbiyâ vârisi geldi

6 Hamdülillâh eriştik nev-bahâraAçtı gonca femi gül vara varaHaber verin gene bülbül-i zâra Hakîkat bâğının bâğbânı; geldi

7 Celâlî dur selâma gözle râhı Budur burc-ı felekin şems ü mâhıTarîk-i Nakşî’nin pîri penâhıElinde gavislik fermânı geldiH. 87; AD. 134.


451 Aşkın dükkânında hayyât elinde

Şemseli kaputun yakasıyım benHûblar yığnağında dilber belinde Bir altın kemerin tokasıyım ben

2 Beyler için Horasân’da halıyım Lahor’un alıyım Keşmir şalıyım Dağıstân’da ankâ tüccâr mâlıyımLâ-mekân şehrinin çuhasıyım ben

3 Bizi otağına okudu pîrler Muhabbet elinden dem çeker erlerCelâlî sâkisin kadeh sun derler Besbelli Mormuç’un sakasıyım benÖ. 5; Y. 20; H. 29; A. VI/25; E. 946; AD. 150-51.

461 Seherdir bülbüller öter

Gülfem açtı İlbeğ İlbeğSabâlar şebnem dolusuDoldu taştı İlbeğ İlbeğ

2 Hep açıldı meyhânelerDem çekmede mestânelerElvân elvân peymânelerDoldu taştı İlbeğ İlbeğ

3 Şem’âlar düştü fânûsaYokdur pervâneye bûseRevân yolu; Çıtanos’a Bugün düştü İlbeğ İlbeğ


4 Celâlî erkânın tanıFaş etme sırr-ı Sübhân’ıGene Leylâ’nın kervânıGeldi geçti İlbeğ İlbeğY. 31; H. 84; AD. 109.

471 Beni götürdüler divân-ı aşka

Dediler gel ders-i diyânet oku“Elif ” “nûn” maddesi sorsalar senden“Kâf” u “nûn” sırrından nihâyet oku

2 Gâhi nazargâh-ı beyt-i binâdan Nüsha-i kübrâdan sun’-ı Hudâ’danGâhi medh ü senâ bâd-ı sabâdanNesl-i Melek mâh-ı risâlet oku

3 Hûblar kabağında yoktur kerâmetSanki sahrâ cebel burc-ı felâket Celâlî bunlara delîldir elbetEzel kâtibinden rivâyet okuY. 46; H. 82; D. 2242; AD. 176-77.

481 Elvedâ günüdür şâhım

Dürr-i dendânım merhabâBen teki şeydâ bülbülüm Gonca dehânım merhabâ

2 İlm ü irfândan bu gice Okuduk biz harf ü heceGezdim bâğlar nice niceZülfü reyhânım merhabâ


3 Ol yedi deryâyı gezdim Zebânsız imlâyı yazdımÜç harf bir noktadan sezdimLebi mercânım merhabâ

3 Biri safi “sad” imlâsıBiri besmele’nin “bâ”sıBiri “elif-lâm”ın “râ”sıGamz-ı müjgânım merhabâ

4 Ben Celâlî derviş tekim Nice bir bu derdi çekimHan bakışlı Paşa Beg’imŞâh u Sultânım merhabâY. 55; H. 73; AD. 108-109.

491 Nedir bu sevdâlar serde ilâhî

Ben yanarım ağlayanım el oldu Hicrân döşeğinde müşkil hâlim varAğlamaktan dîdelerim kan oldu

2 Kavim kardeş yüz çevirdi yanımdanDaha sormaz oldu ad u şânımdanO kadar usandım tatlı cânımdanHer bir günüm bana birer yıl oldu

3 Sâkî son câmından verdi zülâlim Kazındı defterim doldu zevâlimGelsin o vefâsız helâllaşalımBugün Celâlî’ye gel ha gel olduH. 88; A. V/28; AD. 175-76.


501 Karadeniz olsa âşıkın aşkı

Yüksektir yaylamız coşamaz burdaBir yiğit ne kadar kahraman olsaKarlı dağlar vardır aşamaz burda

2 Lutf eyle sevdiğim sana yazıktır Sen bir dilbersin ki menendin yokturBâr veren ağacı ırlayan çokturKeserler kökünden yaşamaz burda

3 Gedânın vârisi; beylerdir dersem Cenneti hacıya hocaya versemYolun doğrusunu nâsa göstersemDerler ki Celâlî yaşamaz burdaY. 43; H. 57; K. 624; A. III/18; S. 232; AD. 116.

511 Siyah ebrûların olmuş sermâye

Mihraptır kaşların aman sevdiğimNeşterdir kirpiğin işler yâreyeKastetme sîneme yaman sevdiğim

2 Hatâyî hâllerin birbirin överNe akıllar alır ne beller bükerCellâttır kaşların çok kanlar dökerKuruttun sînemi inan sevdiğim

3 Kevser-lebler cûş eyleyip akmadanTeşne-diller kıya kıya bakmadanGarip serim teneşire çıkmadanKeser miyim senden güman sevdiğim


4 Felek bize kâm fetvâsın buyurduRüsvây edip dilden dile duyurduSaldı gurbet ele dosttan ayırdıGeldi ağlayacak zaman sevdiğim

5 Koy gitsin sînemi yâr savaşınaHicran dağlarına aşk ateşineŞâh-ı ceylân; gibi dağlar başınaAlsın Celâlî’yi duman sevdiğimAD. 149.

521 Kalk hâb-ı nazından gözet bağları

Gör nice gül açmış donatır bülbül Âh çeker her seher sonu çağlarıÂh odundan sakın yana dur bülbül

2 Sâkiler mecliste dolandı yine Dem çeken âşıklar talandı yineAşkın âları bulandı yineSebebi yeşil baş sunadır bülbül

3 On bir ay mâtemin çilesi dolduGoncaların bağrı kızıl kan olduDemişsin Celâlî belâsın bulduBugün bana yarın sanadır bülbülY. 15; H. 24; A. VI/23; D. 2114; AD. 145.

531 Hazret-i Mevlâ’dan niyâzım budur

Pervâneler gibi nâre düşesinDilerim derdine dermân olmasınGece gündüz; âh u zâre düşesin


2 Taze fidan iken belin bükülsünGözlerinden kanlı yaşlar dökülsünOtuz iki dişin birden sökülsünGenç yaş;ında ihtiyâre düşesin

3 Taze fidan iken belin bükülsünVücudun kuruyup cânın çekilsinTomurcuk güllerin sararıp solsunŞeydâ bülbül; gibi hâre düşesin

4 Ağlattın âhûyu sen dahi gülmeHayırlı murâdla ber-murâd olma Ölünce ahrette din iman bulmaYılanı çok bir mezâra düşesinÖ. 4; Y. 16; H. 15; AD. 154.

541 Âh elinden yandı cesette cânım

Bu ne derttir buna bir el katan yokHicrân oku değdi döküldü kanımZevrâkımız aşk gölüne atan yok

2 Geçti geçen günüm aklı karalıYitirmişem han bakışlı maralıYad avcı; elinden gitti yaralıTezmiş dağdan dağa varıp tutan yok

3 Şahin pervâz edip çıktı elimden Şöhret Zülfikârı; düştü belimdenŞat gözümden aksa Fırat dilimdenElim elmas dökse alıp satan yok


4 Soldu mor menekşe hep bahçe bârım Baykuş tek vîrânda nâle vü zârımVücûdumda üç yüz altmış damarımUyandı kan ağlar durup bakan yok

5 Sönmez Celâlî’nin bu aşk ataşıÇekilmez bâdesi kaynamaz aşıMahmut gelmez elde değildir başıBenim ile gam yükünü çatan yokY. 19; H. 21-22; Ka. 47; E. 945; A. IV/25; D. 2114; AD. 144.

551 Gonca fem açmadan bozuldu bâğlar

Bu ne gülşen bu ne bahçe bu ne bârBülbüller çığrışır çeşmi kan ağlarBu ne sünbül bu ne lâle bu ne zâr

2 Mahmut bu gün ustasını değişti Bizden uğrun uğrun bâdeler içti Sefînesi hicrân gölüne düştüBu ne yağmur bu ne rüzgâr bu ne kar

3 Bana gam yutturdu zâti ezelden Aşkın ebcedledi çıktı tez elden Daha ders okumaz nazm-ı gazeldenBu ne nâmûs bu ne gayret bu ne âr

4 Terk-i vatan; etmiş dönmez ebedîDost bâğından nâr getirdim yemediBir Allah’a ısmarladık demediBu ne yârân bu ne yoldaş bu ne yâr


5 Sundu Celâlî’ye bir zehr-i âbı Bizde garîb kaldı aşkın kitâbıÜç harf beş noktadan gördü hesâbıBu ne geliş bu ne gidiş bu ne kârY. 66; H 20-21; A. III/17; D. 2204; AD. 160.

561 Ömür kütah ettim bir bağ yitirdim

Felek soldurmaya sazak edindiGeçti civân ömrüm döktüm gazelimGören kan ağlayıp firak edindi

2 Kani ferah olsa dünya mâlınaSinek konmaz muhannetin balınaBülbül konmaz asla çalı dalınaBeni bir açılmaz yaprak edindi

3 Bir gün olur bu köşkümü yıkarlarSuyum ısıtmaya ocak yakarlarEller tüylü fese püskül takarlarBize boş kalpağı yasak edindi

4 Bu dünyanın vardı kıyl ile kâliAnkâ bezirganım açmazam malıGürgen kavı olmuş sefil CelâlîYıldırım demiri çakmak edindiS. 235.

571 El-emân elinden fitne-i devrân

Âb-ı kevser versem zehir aş derler Şad gözümden aksa Fırat dilimdenElim elmas dökse kara taş derler


2 Gör nice danışır yahşi yamanı Aman Allah yok mu bunun imânıHer nerde çalınsa bir sâz kemânıBu nasıl tecellî hep savaş derler

3 Aşk ile âh edip kanım dökerimKantar ile derd ü belâ çekerimSultân Yâveri’nin harbin öğerimCelâlî süd-be-süd kızılbaş derlerY. 21; H. 24; A. II/23; AD. 166.

581 Sunam hangi bağın ayva narısın

Bahçeler rümmânı sen safâ geldin Bendeki bülbülün gül ensârısınGönlümün gülşeni sen safâ geldin

2 Revân ehli misin Nahcivanlı mıKarabağlı mısın Dağıstanlı mıSemerkant Kandehar Bedehşanlı mıGürcistân reyhânı sen safâ geldin

3 Bir hâb-ı gaflette üçler yedilerSeni bana hekîm cerrâh dedilerYaram göz göz olmuş bir tabîb dilerDerdimin dermânı sen safâ geldin

4 Üç harf beş noktadan aldık hesâbı Seni bize yazmış ezel kitâbıŞimden geri kaldır yüzden nikâbıHânemin erkânı sen safâ geldin


5 Bâdeler nûş etmiş ehl-i dilim ben Şad Fırat Ceyhûn’um nehr-i Nil’im benKimse bilmez ne revnakda gülüm benBâğımın bâğbânı sen safâ geldin

6 Sakla Celâlî’yi gevher taş gibi Altun tasta od görmemiş aş gibiParmağında hâtem yüzük kaş gibiCânım kurbân sana yâr safâ geldinY. 24-25; H,33; A. II/23; D. 2171; AD. 152-53.

591 Ağlama sevdiğim “el-hükmülillâh”

Hak’tan bu keremdir her dem bulunmazBir nazar eylese ârif-i billâh; Kan ağlar çeşminde şebnem bulunmaz

2 Sizden evvel gam dolusun içmişimOl yakasız gömleği ben biçmişim “İnnâlillâh” geçidinden geçmişimÂşıklarda böyle bir dem bulunmaz

3 Han Behrâm’ı Gül-endâm’ı görmediLeylâ Mecnûn kabağında durmadıFerhat Şîrîn için serin vermediZevk ü şevk ehline hem-dem bulunmaz

4 Celâlî nâ-çârı derdi yok sanma Adûlar fendine inanıp kanmaTakdîr-i Bârî’dir beyhûde yanmaBu derd devâsızdır merhem bulunmazY. 29-30; H. 43; A. IV/26; AD. 178.


601 Göçümü kaldırdım yurttan

Gelen ağlar geçen ağlarElbet bir devâsız derttenDolan göz bir zaman ağlar

2 Telli durnam kalktı çölden Yeşil başlı sunam gölden Kuzusun alsalar eldenHayvan iken ceylan ağlar

3 Neylerim gülşende gülü Menekşe susam sünbülüUçurdum Hamdi bülbülü Onunçün gözler kan ağlar

4 Hani benim nevcivânımCânândan ayrıldı cânımİlik damar çeker kanımAman Allah aman ağlar

5 Celâlî bülbülün zârı Bizi ağlatma gel bâriHâfız’ın hıfz-ı tekrârıDurmuş Hakk’a divân ağlarY. 30; H. 42, B-F.190; A. IV/26; AD. 114-15.

611 Cânân diyarı;na cân fedâ kıldım

Arz oldu divân-ı Gaffâra gittiHakîkat dersinden icâzet aldımDefterim Ahmed-i Muhtâr’a gitti


2 Ol bâğ-ı İrem’den aldım pâyımıCennet-i Rıdvân’a tuttum tayımıHer yiğit çekemez benim yayımıÂvâzım Haydar-ı Kerrâr’a gitti

3 Şimden gerü dersim harf ü hecedirKesilmez okunur gündüz gecedirErenler cümlesi bana hocadırHamdi bülbül gibi gülzâra gittiY. 31; H. 44; A. IV/25-26; AD. 138-39.

621 Gül-fem;in açmadan hâr dolaşmadan

Solmuş bahçe bârı Hamdi bülbülünYâr elinden dolu bâde içmedenArtmış nâle zârı Hamdi bülbülün

2 Aşk ucundan nâra yanan Halil’dir Bin bir elif zülfü zâra delîldir Serfirâz’ı Gülfidân’ı melûldürHani ayva nârı Hamdi bülbülün

3 Sağalır mı nâr-ı hicrân yarası Hadengi zahmımın cisim pâresiHer yanında silâh hançer yarası Servi dal çınarı Hamdi bülbülün

4 Arap at; tavlada yaslı yaralıElvân evde kan yaş döker maralıHarp âlâtı gamda sıra sıralıHançer zülfikârı Hamdi bülbülün


5 Vasf-ı hâlim dilden dile gezdirin Son cânım içmeğe şerbet ezdirinTarih taşım Celâlî’ye yazdırınBağlar gül-i zârı Hamdi bülbülünY. 65-66; H. 40; A. IV/25; AD. 156-57.

631 Gene revnaklandı hüsn-i dîvânım

Bu benim gidişim oyunbâzlıktırCihânı sarsıttı âh u figânım Bu benim gezişim sihirbâzlıktır

2 Ülfet ettik ammâ yaman çıkmazsa Ömrümün burcunu vurup yıkmazsaHer kim akranıyla düşüp kalkmazsa Bu bir hayâsızlık utanmazlıktır

3 “Kün fekân” şehrinde eylesem kasem Bilmem hangi gülde sünbülde dursamŞimdiki câhile yol budur desemDerler ki Celâlî bu cânbâzlıktırÖ. 5;Y. 62; H. 26; AD. 169-70.

641 Ne de revnaklandı gamz-ı şikârın

Özür dilemeğe iddiâm vardırŞeriate tatbik edin kânûnuVücudu pâreler bed-duâm vardır

2 “Ene’l-Hak” sırrını aldım mürşitten “Nahnu kasemnâ”dan hem mücellîdenDeryâ-yı ummândan bahr-i muhittenİmtihân olmağa iddiâm vardır


3 Demişsin Celâlî sevdâ ne gerek Sînem Mecnûn oldu Leylâ diyerekİskeleye çıksa beş gemi sinekOn ordu kondurur bir kafam vardırH. 25; D. 2204; AD. 169.

651 Yine hazan esdi bozuldu bağlar

Ecel meydânında ordu kurulduLokmân Hekim olsa bulamaz çâre“Lâ-yezâl” elinden fermân verildi

2 Kudret kabzasının yoktur tertîbi Takdîr kılıçları bozar tedbîriÖmür sâatinin koptu sinciriAkrep durdu pervânesi yoruldu

3 Kâtip bir nâme yaz Hacı pedere Kerem kılsın râzı olsun kadereKurbân olam yüz sürdüğü hacere Hicrân otağında Zâhit vuruldu

4 Her kimi görürse sorsun izlesin Doksan dokuz derdi bende yüzlesinMahşer kurulanda beni gözlesinYıldız akdı defterimiz dürüldü

5 Gamdaş ile mezârımı kaldırın Zemzem pâyım ahbâplara doldurunArz-ı hâlim Celâlî’ye bildirinYıldız aktı defterimiz dürüldüY. 56, H. 42; A. V/29; AD. 135-36.


661 Gene bir derdim bin oldu

Ağlamaktır işim benimEcel oku yarasındanAkar kanlı yaşım benim

2 Zâhid’in rengi değiştiEcel deryâsına düştüSunalar bugün uçuştuTek dolaşsın eşim benim

3 Hani dertli nenem gelin İki elim ele alınYaman oldu hâlim bilinSönmez bu âteşim benim

4 Kavim kardaşım ağlasınDöğünsün her bâr ağlasınKörpeler zâr zâr ağlasınUzaktır gidişim benim

5 İçmişim câm-ı ezeliYanarım gündüz geceliYıkılsın bari GökçeliZehirlendi aşım benim

6 Devâsız derde dûçâremLokmân gelse yoktur çâremMerhem kabûl etmez yaremSürmelendi kaşım benim

7 Gel bâri helâllaşalımYakındır benim zevâlim


Celâlî’ye vasf-ı hâlimDesin kavm kardaşım benimH. 68; AD. 112-13.

671 Metâ’ımdan alan alsın

Derin deryadan almışam Bugün aşkın pazarıdırVeren Mevlâ’dan almışam

2 Zebânsız söyleyen dilden Seherlerde esen yeldenŞat Fırat ü nehr-i Nil’den Gelen dalgadan almışam

3 Salât-ı farz u sünnetiDini îmânı gayretiCeddi mezhebi milletiAçan künyeden almışam

4 Gece zikrettiğim zamân Demesinler buna noksânBenim dersim tamâm doksanDokuz esmâdan almışam

5 Celâlî cemâlin cimdir Murâdın elifle mimdir Sorsalar mürşidin kimdirHızır Baba’dan almışam H. 58; S. 215; AD. 111.


681 Arap at altında melek donlu yâr

Gene bir kazayı çöllemiş gelirElinde Zülfikâr kabzalar kanlıBağdad’ı Basra’yı çöllemiş gelir

2 Yaktı Çin mülkünü yıktı Revân’ı Oka tuttu Dağıstân’ı İran’ıKandehar şehrine salmış talanıBelh’i Buhara’yı çöllemiş gelir

3 Nice pâdişâhlar kuşanmış tâcı Sedd-i İskender’den aldı harâcıYa destûr Celâlî ya ver yol bacıBüsbütün dünyayı çöllemiş gelirÖ. 5; H. 59; A. V/29; AD. 171.

691 Güzelliğnen mağrûr olma sevdiğim

Geçer bu güzellik pişmân olursunKuşanma sıfat-ı Hak libâsınaBinbir adlı şâha düşman olursun

2 “Yevme yenfeu”nun yamandır dalıBilirsin benliğin nic’olur hâliAyaklar altında zerre misâliDört yana baktıkça hayrân olursun

3 Çeşmin yaşın dök dâmene sel gibiBaş bırak da eğil şâha kul gibiCelâlî sırrını sakla gül gibiVelâyet tahtına sultân olursunH. 63; AD. 155-56.


701 Elestü bezminde künh-i zâtında

Pür-nûr cemâline vurgunum hocam Bu dünyâ fânidir zerri ülfetteDem-i devrânına vurgunum hocam

2 Üç yüz altmış altı damar şahlanırAbdâl olan Hû çekerek dolanırNev-bâhar çağında seller bulanırDaha nevresteyim durgunum hocam

3 Cünûn değilem kaşı kemâne Bir Hû çekem Hızır İlyas Emîn’eBir Ali sarfıyla daldım ummânaAçılmaz yelkenim kalkınam hocam

4 Bu hâl-i zâr böyle kaddimi bükerDîdemde damarım etek el dökerDaimâ Celâlî böyle Hû çekerKurudu dil damak yorgunum hocamH. 63-64; AD. 145-46.

711 Hakîkat bülbülü şâh-ı hilâfet

Hamdülillâh nâr-ı fâni değildirDoksan bin kelime yüz bin hurûfâtBin bir nokta hiç bir yanı değildir

2 Ârif kanın içer sofî içemezDarılmaz gulâmı kolan geçemezA’lâyı ednâyı asla seçemezMürşid-i kâmilin şânı değildir


3 Uzatma Celâlî erkânın tanıAli Veli Yakûb Yûsuf Kenân’ıBu aşkın sürûru hasb-i kurbânıYalınız anların cânı değildirH. 64; AD. 170-71.

721 Hani bu bahçenin bağbânı n’oldu

Kesilmiş kâmeti garip dururSelvi kâmetinden çekmiş perdeyiÇiçek açmış ammâ dil garip durur

2 Azrâil gelende verir mi mehliDünyâyı demişler vîrâne şekliİbrişim dokurmuş ma’rifet ehliBozulmuş tezgâhı tel garip durur

3 Yetişti Celâlî âhir zamânaMâsivâda düşmüş ehl-i âmânaSadâret kalmadı ol Süleymân’aYalınız biz değil el garip dururAD. 172.

731 Hâr bend-i hâr olmuş bir dil-i nâdân

Zihninde rütbe-i bâlâ beğenmezHayvanlıktan çıkıp olmadan âdemTaht-ı Süleyman’da şâne beğenmez

2 Habâsetler gibi pistir her işiKör olsun gözleri dökülsün dişiBesmelede seksen sekiz yanlışıGidip fetvâneye mânâ beğenmez


3 Celâlî söylemezdi böyle mecâzıN’ideyim anlamaz Ermen yobazıKaz izine benzer yazdığı yazıGirip matbaada imlâ beğenmezAD. 179.

741 Sûfi nâle çeker sûret-i Hak’tan

Aceb semt-i yâre üftâde midirHele bir haber ver aht-i misâktanBilmez ki lâ’da mı illâ’da mıdır

2 Harâb-ı derdine devâlar isterHer taşı cevherden binâlar isterServi kaddi melek-simâlar isterBilmez âzâde mi rü’yâda mıdır

3 Günde bin hayâl-i ham alıp satarSedir baş olanda safâsı artarCelâlî küfr ile îmânı tartarSormaz ki gedâ mı şehzâde midirH. 66; AD. 168.

751 Kâtip bir nâme yaz o bî-vefâya

Bülbülün hâlini gülzâre sorsunNûş etsin şebnemin “Kâlû belâ”dan“Enelhak” sırrını o yâre sorsun

2 Hakîkat bahrına keştibân olsunMekteb-i irfânda ârifân olsunİki şâh beyninde tercümân olsunArasın derdine bir çâre sorsun


3 Celâlî rümûzu bâ’dan arasınÜç harf ile beş noktadan arasınOkusun da muammâdan arasınPerdeyi kaldırsın dildâre sorsunH. 66; AD. 155.

761 Pervâneyim aşk oduna dağlandım

Alışıp yanmağa hâcet kalmadıDöküp al yeşili kara bağlandımVasf-ı hâlim nedir bilen olmadı

2 Yedi yıl çekmişem döşek acısınDerler ki dur gitme Emir Hacı’sınDüşmanım şâd olsun dostlar acısınSılaya dönmeğe destim olmadı

3 Ka’be kapısında düştüm meledimYeri göğü yaradandan diledimEcel okun al kanıma buladımLokmân bu derdime çâre bilmedi

4 Körpelerim hasret çeksin ağlasınGöz yaşların yüze döksün ağlasınTaş alıp bağrını döğsün ağlasınDesin eller geldi Hacı’m gelmedi

5 Birikip de firak aşım yesinlerZemzemim dağıtıp kara giysinlerVasf-ı hâlim Celâlî’ye desinlerArzum aldım ahdi yanım dolmadıH. 67; AD. 123-24.


771 Gonca mı maksûdun dost mu murâdın

................................................

................................................Bülbül seherlerde niçin ağlarsınGarip gecelerde feryâd edersin

2 Ümidim gülşende eylersin nidâYandırdı derûnum bülbül-i şeydâSende mi olmuşsun dostundan cüdâBülbül seherlerde niçin ötersinGarip gecelerde feryâd edersin

3 Cânân illerinden haber mi aldınÂh-ı hasretinle ciğerim deldinMevlâ’nın aşkından deli mi oldunBülbül seherlerde niçin ötersinGarip gecelerde feryâd edersin

4 Celâlî hayrette kalan bî-çâreVâkıf-ı esrâr olan demez ağyâreSende mi müştaksın Cemâl-i yâreBülbül seherlerde niçin ağlarsınGarip gecelerde feryâd edersinH. 69; AD. 180.

781 Çıkmış gülşen bahçesinden

Mâh-ı mir’âta bak geldiİrem bâğının Rıdvân’ıÇeşmi akıtarak geldi


2 Döşürmüş gül deste desteBülbül görse olur hasteGamz-ı bîgâne sermesteAv ok ata ata geldi

3 Âşıkı odlara yakanDağıstân’dan bana bakanGeçer aşka kolun takanBak Şât u Fırat’a geldi

4 Çin ü Maçin’dir otağı Semerkant’tadır her dağıAlıp gitme Karabağ’ıHepsin sata sata geldi

5 Celâlî’ye dâvet açanRengi boz bâdeler içenLebinden lâl-i zâr saçanBinmiş kır ata da geldiH. 70; AD. 110.

791 Kâf u nûn sırrından açtım gözümü

Coşan coşsun kaynayanlar kaynasınArz-ı hâk üstüne serdim yüzümüBasan bassın çığnayanlar çığnasın

2 Bana o Hak için verildi i’lâmBî-dîdâr üstüne kuruldu binâmDüşmanın gürzüne kal’adır sînemVuran vursun sınayanlar sınasın


3 Nideyim âlemde devleti mâlıGörünür toyluğum devr ü zamânıMedet Mevlâ’m medet yanar CelâlîBilen bilsin kınayanlar kınasınH. 72; AD. 152.

801 Metâ’ımdan alan gelsin

Ben dervişân irisiyemDerûnundan tefsîr kılınBen sırf kulun perîsiyem

2 Dilbere vurgun değilimHer söze durgun değilimUsanmış yorgun değilimEhl-i diller çağrısıyam

3 Gelen seyrâna getirsinAlan irfâna götürsünBulan kurbâna yetirsinHalîlullâh sürüsüyem

4 Celâlî derler dîvâneAşk ile geldim cihânaBin bir isimli Sübhân’aHû çekmenin borçlusuyamH. 72; AD. 111-12.

811 Ayâ taht-ı Risâlet pâdişâhı

Gelir eltâfına çok bî-nevâlarKeremler iklîminin şûlegâhıKapında afv olur cürm ü hatâlar


2 Hudâ’nın “Levlâke” fermânı sende“Fetahnâ” seyfinin meydânı sendeDevâsız dertlerin dermânı sendeGelen bîmâreye al ver devâlar

3 Bularda âşıkânın mahremi; varSadârette Süleymân erhami varElif-bâ dersinin bir hem-demi varAnın’çündir sana bunca revâlar

4 Dü-çeşmim dâmen ü pâyında bisterCemâlin Kâbe’sin uşşâka gösterŞarâb-ı lâlinden devâsın isterKulun Celâlî tek çok mübtelâlarH. 75; AD. 191.

821 Aşkın safâsında mâhım

Semâya dayandı âhımNe benim var ne Allah’ım“Yâ Hû” diyen putperestim

2 Bülbül-i nazm-ı gazelim “Yâ Hû” diyen putperestimKâfir-i asl ü ezelim“Yâ Hû” diyen putperestim

3 Dünya gencine karışmam Her üstâda söz danışmamNamâz ehliyle konuşmam“Yâ Hû” diyen putperestim


4 Bir perî-peyker dâmânım Arzumânend-i Revân’ımNe dinim var ne îmânım“Yâ Hû” diyen putperestim

5 Ben Celâlî nazm-ı gülzâr; Bülbül gülzâr içre güzârNe Allah’ım ne nebim var“Yâ Hû” diyen putperestimH. 76; D. 2264; AD. 113.

831 Yine âşık-ı nâ-çârın unuttu

Acep kimdir bugün hem-râh-ı LeylîCünûnum şöhreti dünyâyı tuttuTükettim çeke çeke âh-ı Leylî

2 Görem kimdir bu dem meyhânelerdeBenim tek mest olan mestânelerdeCemâlin şem’ine pervânelerdeYanan var mı böyle bir dahi Leylî

3 Beni her kim sana âkil demişseDemiştir belli bir câhil demişseBenim Leylî’ye mukabil demişseGalat etmiş vallah billâhi Leylî

4 Celâlî bülbül-i zâr oku derlerHem ezber eyle tekrâr oku derlerNere gitsem gel eş’âr oku derlerSanırım oradır dergâh-ı LeylîH. 83; AD. 187-88.


841 Nedir bu çektiğim kahr ü sitemler

Daha derd olur mu bundan ziyâdeYay oklara hedef ettim sînemiHiç yara olur mu bundan ziyâde

2 Bizi zemmediyor hısım akraba Bir arz-ı hâl verdim Ulu Dergâh’aEğer arz-ı hâlim ererse Şah’aO dâvâyı görür benden ziyâde

3 Celâlî Mevlâ’ya doğrudur özüKimi kurban dersem kem verir sözüKorkarım rüyâda gizlerim iziNedâmet olur mu bundan ziyâdeH. 84; AD. 119.

851 Karşı yatan ulu dağlar

Kar tutar bellerin senin Yazın kışın belli olmazSert eser yellerin senin

2 Suyun bir kumsaldan kaynarİner düz ovayı boylarŞarıl şarıl akar çağlarSerindir sellerin senin

3 Çiğdemin menekşen kokarGüzeller göğsüne takarİçinde sunalar oynarDerindir göllerin senin


4 Ovanda ekin ekerler Yaylanda sürü güderlerHayır hasenat ederlerBüyüktür beylerin senin

5 Dağın çiçekle dolmasınUmarım yaylan olmasınYad ilden avcı gelmesinBağlansın yolların senin

6 Celâlî der tuzak kurdunPusularda sindin durdunYahşı yerden yaman vurdunKırılsın ellerin seninC. 59; Ka. 45; B-F. 189; H. 86; AD. 113-14.

861 Kel Tohlu’nun hâli yaman

Gözünü bürümüş dumanYaz olanda çayır çimenGezer zavallı zavallı

2 Üzerinde yünü yokturBelli ki çilesi çokturGözlerinin feri yokturSüzer zavallı zavallı

3 Celâlî’den ümit bekler Uşaklar ne diyeceklerDaha nanca diyeceklerDiyer zavallı zavallıY. 45; AD. 109-10.


871 Meleşir koyunlar gelmez kuzusu

Oynadı yerinden koptu yazısıKenarda köşede kaldı bazısıBaba oğlun Hakk’a emânet etti

2 Sırma saç;larını tarayıp örmeGeldi Devre dağı kaç aman durmaGüzeller sultânı Gülşan’ı sormaDârüden bekâya azîmet ettiH. 35; AD. 138.

881 Sofi sorma bana hikmet dersi;ni

Küllü vemâfihâ verâsı yediDanış erbâbına kürre dersi;niZemin ü âsumân arası yedi

2 Arş u Kürs ü Levh ü Kalem cinânıYetmiş bin perdedir Seb’a’l-MesâniKeşf-i nikâb olur seyreden anıKâf u nûn sırrının arası yedi

3 Celâlî bu sözü sezdi ebcettenBir bâde sundular “Fenfeceret”tenSultan-ı kevneyne inen hüccettenAltı bin mizânın darası yediD. 2114; AD. 133.

891 Çün “kâf” ile “nun”dan göz açtı âlem

İki “mim” bir “ha”ya dal kemân oldu“Alleme’l-Esmâ”ya gelmezden ÂdemHuzûr-ı divânda bir divân oldu


2 Âhir bu dâvâda saf u saf oldukElestü Bezmi’nde istinâf oldukCelâlî biz orda bir taraf oldukHerkese Hudâ’dan bir ihsân olduD. 2242; AD. 176.

901 Yine aziz bayram günleri geldi

Görünce donanır otağ-ı LeylîDolandı sâkîler bâdeler dolduAceb kimler ola konağ-ı Leylî

2 Kabûl etse özüm Hak’dan dilerdimBenem kurbân-ı Leylî der melerdimKızıl kanıma hançerin bilerdimÖz eliyle çekse bıçağı Leylî

3 Bes böyle tecellî böyle kaderdirBen ki kan ağlarım ol bî-haberdirMecnûn sahrâlara düşmüş kamerdirGece gündüz yanan çerâğ-ı Leylî

4 Okların zahmına tahammül yermezEfrâdın sağ değil Lokmân el vurmazFırsant zâyi olmaz semâda durmazGönlüm evindedir durağ-ı Leylî

5 Elinde bülbülün gülzârın koymaz Sînemde delmedik bir yara koymazBeni bend eylemiş bir kâra koymazCelâlî gönlümde tuzâğ-ı LeylîD. 5933; AD. 136-37.


911 Âh elinden kime gidem şekvâya

Usandım bu dağda bahçevanlıktanTemennâ eyledim ednâ a’lâyaGözüm açılmadı perîşânlıktan

2 Mecnûn tek meskenim çöller ovalarMurgları serimde yaptı yuvalarBir elim mihnet-i Leylî kovalarBir elim dem çeker dervişânlıktan

3 Kan ağlar Celâlî bir dem gülmediÇeşmim gubârını kimse silmediÇok beylere vardım imdat olmadıKurtulmadık gitdi sergerdânlıktanD. 5933; AD. 150.

921 Hüsnün diyârında ey çeşmi hünkâr

Durmayan âh çeker duran âh çekerHâlet boş değildir bunda bir iş varGörmeyen âh çeker gören âh çeker

2 Dedim dest uzatma hûblar bâğınaTahammül yeter mi müjgân dağınaNevâdan dem çekip aşk ocağınaGirmeyen âh çeker giren âh çeker

3 Celâlî Mecnûn’um Hû Leylî Leylî Cünûnum şöhreti dağıldı hayliSen teki bedr ise cihânda meyliVermeyen el çeker veren el çekerD. 5933; AD. 160-61.


931 Ey sâkî salâ ver bâdeler takın

Ehl-i aşk olana ezan vaktidirKurb u civârında eğlenme sakınÂteş-i aşkımın sûzân vaktidir

2 Terk-i mescid; meyhâneler döşendiMest olanlar zincirinden boşandıÇarh-ı devrân bize hançer kuşandıYine çok alaylar bozan vaktidir

3 Celâlî nev-bahâr çağları geçtiGörünce andelib feryâda düştüGonca gül dermenin devri savuştuCihân bağlarının hazan vaktidirD. 5934; AD. 170.

941 Gâhi bülbül gibi goncaya meftûn

Gâhi sahrâlarda Leylî’ye MecnûnSürûr-ı sevdâdır bizlere kânûnBöyledir her şeyden icâzetimiz

2 Celâlî dersimiz nazm-ı gazeldirEzel taksîminde meşk-i ezeldirAşk ocağını yandıran bir güzeldirAnınçün tükenmiş nedâmetimizD. 5934; AD. 179-80.

951 Gönül gel benden al pendin

Elin çek dil-rübâlardanSakınmaz âşık-ı billâhHezâr derd ü belâlardan


2 Bu ne sevdâ perî-peykerBeni kıldın sana nökerÂhımdan kevkeb-i ÜlkerDöküldü hep semâlardan

3 Yâr olmaz aşka yanmazsınAcep hiç mi uyanmazsınNe buldun kim usanmazsınBu cevr ü bu cefâlardan

4 Gözler, gamze bîgânedirŞarâbı rûh ceset cândırÂhir çok kavgadır kandırDedim geç bu havâlardan

5 Celâlî mey çekip sunmaUçup daldan dala konmaCihânda hiç vefâ ummaVefâsız âşinâlardanD. 6000; AD. 190.

961 Sitemkâr yârı görünce

Dutam dest ü dehânındanGörem ol bî-vefâ niceCüdâ düşmüş vatanından

2 Bir âteş yaktı kim sönmezBu hicrân seli hiç dinmezBen dönerim gönül dönmezBoyu serv-i revânından


3 Ben ol gülşende gül kırdım Nazargâhın bülbül gördümBeni zemmeyleyen merdümSakınmaz mı imanından

4 Şarâbın içmesin bilmezVarından geçmesin bilmezAteşe düşmesin bilmezBunun yahşı yamanından

5 Celâlî gam hezâr olduVücûdum şehrini aldıZemîn ü âsumân dolduBenim âhım duhânındanD. 6000; AD. 188.

971 Bugün mekteb-i irfânda

O dergâhta duran kimdirCür’alar câmlar bellisizDolduran kim veren kimdir

2 Benimle her seher çağdanÇekip gam leşkerin sağdanGeçip Gence Karabağ’danSemerkand’ı soran kimdir

3 Kişverle Şeki Şirvan’ıÇin mülkün mülk-i İran’ıHoy, Dağıstan, Horasan’ıTalan edip vuran kimdir


4 Okların Rûm’a döndürdüHabeşistan’a gönderdiArabistan’ı söndürdüBu kavgayı kuran kimdir

5 Gör ol kan çeşmi cellâdıDemiş Celâlî berbâdıYıkıptır il-i Bağdâd’ıBeni anda gören kimdirD. 6000; AD. 115.

981 Gönül zikreyle Mevlâ’yı

Bu dersin ibtidâsındanHalâyık nutka gelmiştirCenâb-ı Kibriyâ’sından

2 Görenler nûr-ı Gaffâr’ıÇeker bülbül gibi zârıOkurlar medh-i gülzârıResûl-i Enbiyâ’sından

3 ... doğdu ol sultânDonandı nûr ile cihânEbubekir, Ömer, OsmânAliyyü’l-Murtazâ’sından

4 Ol hurşid mâh-ı dil-serverYanında çâre-sâz derlerSanasın kevkeb-i ÜlkerZiyâ vermiş semâsından


5 Gör ol sultânı yâverlerKılıncı kan içen erlerAna cânlar fedâ ederlerHiç ayrılmaz rızâsından

6 O şâhın şahsına varmışGelince bir divân kurmuşNe kim görmüş haber vermişBu âlem intihâsından

7 Görenler irşâd olmuşturOkumuş üstâd olmuşturCihân hep âbâd olmuşturO bedrin gül simâsından

8 Şu vakit kim nikâb açtıSanemler sarsılıp düştüNiceler cür’a câm içtiO şâhın mehlikâsından

9 Celâlî dur figân eyleGece gündüz şivân eyleGözünden kan revân eyleElin çek mâsivâsındanD. 6000; AD. 189-90.

991 Bir çeşmi hünkârın medhin okurum

Zulumât mülkünün şem’-çırâsıdırÂl-i Osman; sandığı................Elif, mim diyârı Hart ovasıdır


2 Kavga günü ....... bir alayaLeşkeri dayandı Kızılelma’ya.......... ismini yazan imlâyaİki “mim” bir”ha”, “dal” sırasıdır

3 Görenler zaptetmiş ol kaşı mihrâbHüsnün pertevinden gün çeker hicâbKudret çeşmesiyle dönen âsiyâbBen teki çokların kan pahası;dır

4 Sefer etmiş Rûm’dan serv-i sîmîneFirengi............ kırk bin tümeneHaraca bağlamış dönmüş Yemen’eHaydar-ı Kerrâr’ın perverdâsıdır

5 Horasân erleri örtmüş tâcınıAcem diyârından almış bacınıİstemiş Celâlî ben duâcınıHarâbât ehlinin mübtelâsıdırD. 5934; AD. 168-69.

1001 Elif Allah’ın kânı

Be Bağdad’dır mekânıTe Tanrı’nın aslanıAbdülkâdir Geylânî

2 Se sabittir sözünde Cim cemâli yüzündeHa hayâtı aynındaAbdülkâdir Geylânî


3 Hı Hudâ’nın yapısıDal diyânet kapısıZal zelilin tapısıAbdülkâdir Geylânî

4 Ra rahmi gayet çokturZe ziyâde uludurSin sefinem doludurAbdülkâdir Geylânî

5 Şın şerîat envârıSad safânın serdârıDad ...............Abdülkâdir Geylânî

6 Tı tarîkat envârıZı zâhirdir bürhânıAyın aşkın irfânıAbdülkâdir Geylânî

7 Gayın gâyet fikri çokFe fenâda fikri yokKaf kuvvette özü tokAbdülkâdir Geylânî

8 Kâf kerâmettir işiLam lâtiftir cünbüşüMim muhabbet dervişiAbdülkâdir Geylânî

9 Nun naziri yok anınVav vücûdu zamânın


He himmeti cihânınAbdülkâdir Geylânî

10 Lâm-elif ’tir mekânıYe yok durur nişânıBu tarîkin sultânıAbdülkâdir GeylânîH. 77; AD. 107-8.

1011 Eliftir ismim be ile buldum

Te ile temennâ kapına geldimSe ile ben sana kılıç ben oldumCiminen cemâlin görsem elifim

2 Ha ile hâllarım gelmez lisânaHı ile halların dökme gerdânaDal ile delilsin cihan âlemeZel ile zevâlde kaldım elifim

3 Re ile rahm eyle benim efendimZe ile zâlimler elinde kaldımSin ile sürdüğüm safâyı sürdümŞın ile şifâda kaldım elifim

4 Sad ile sataydım dünya malınıDad ile alaydım gül-izârınıTı ile deliller aldı yârimiZı ilen zindanda kaldım elifim

5 Ayınnan ararsın yurtların boşturGaynnan ganîlerin zekâsı hoşturFe ile fikr ettim dünyayı boşturKafnan kıyâmete kaldım elifim


6 Kef ile kerâmet bağına girdimLâm ile likâu’llaha erdimMim ile mest olup dîvâna durdumNun ile nişangâhım kurdum elifim

7 Vav ile vârisim ilm-i ezeleHe ile hayrânım ben bir güzeleLâm ile Celâlî’ye kadeh tâzeleYe ile deryâya daldım elifimAD. 148-49.

1021 İnişe inende ırgalar

Yokuşa dönende yorgalarMüjdeler olsun kargalarYattı da kalkmaz kır oğlan

2 Otlar Bayburd’un otunuKelkit’e dönmüş götünüKargalar yimez etiniYattı da kalkmaz kır oğlan

3 Seksen yaşında tay gibiNalları parlar ay gibiKaburgaları yay gibiYattı da kalkmaz kır oğlan

4 İçmez suyun sazınıYemez arpanın azınıHınzaverek mazınıYattı da kalkmaz kır oğlanO. 373.


1031 Vardım seyrân ettim Hanzer eli;ni

Al döşenmiş şen konağı beylerinDudusu kumrusu firkatli öterMüzeyyendir bahçe bağı beylerinD. 2171; AD. 153.

1041 Aşkın kervânını düzüp bezettim

Altı ay oldu ki yolun gözetdimRüyâmda görmüştüm seni benzetdimHakikat sâdıksın Baba SümmânîH. 78; AD. 137.

1051 Pek derindir ehl-i dilin dâvâsı

Ya elifte ya mimdedir fetvâsıSorma Celâlî’ye kimdir LeylâsıElbet bir şem’anın pervânesiyemMA. 6/24; A. VI/23; AD. 147.

1061 Hicran köşesine tuttuk rotayı

Günbegün artmada harâb-ı temmetBize bu tecellî “Kâlû Belâ”danYazılmış besbelli kitâb-ı temmetD. 5934; AD. 175.

107Ay-Gün Destânı

1 Ay ile gün dil cengine durdular Güneş der ki ben veririm ziyâyı


On iki kuleden tîğ gösterendeHep garrâ eylerim kamu dünyâyı

2 Ay der ki gel cânım düşme inâdaÜstümüzde hâzır nâzır ol HudâÇırâğımsın benden geldin âbâdaBöyle benlik ile görme dâvâyı

3 Güneş der ki edeb erkânın tanıNe gûne çırâk ettin sen beni Gel bakım şâhidin isbâtın haniBeyhûde kendine verme pâyeyi

4 Ay der ki ol Hakk’ın fermânı geldiCebrâil kanadıyla alnımı sildiNice bin hezârân nûrumdan aldıBakmaz mısın yüzümdeki karaya

5 Güneş der ki sende çarhın durağı Boynumdan kesilmez torbanın bağı Her bir şer işlerin sensin yatağıZulmetin tûfânı alır semâyı

6 Ay der ki neşterin suçu bendedir Üçlerin beşlerin vechi bendedirBeş vakit namâzın üçü bendedirZâhidler cehrile okur imlâyı

7 Gün der ki âlamet hep sende olur Sofiler aldanır zikrinden kalır Abdestli yollarım cenâbet gelirNice bir edersin sen bu rüsvâyı


8 Ay der ki bu hüner sende var mıdır Âdet midir töhmet midir âr mıdırMevlâ’nın emridir ayıp kâr mıdırKavuşturam o Mecnûn’a Leylâ’yı

9 Güneş der ki ben binende atımı Zer dağıtıp sevindirem yetimiYetmiş iki millet söyler medhimiLâhorî şal kuşatıram semâyı

10 Ay der ki şol şehr-i sıyâm bendedirOn bir ay içinde sultân bendedirLeyl-i Kadir; aziz bayram bendedirHakk’a tâlib olan verir salâyı

11 Güneş der ki ben kılanda işâret Gün-be-gün kemâle gelir nebâtâtCümle çiçeklere verir nezâketAl yeşile garkeylerim sahrâyı

12 Ay der ki bendedir gaflet bârları Dünyâya taptırmam tamahkârlarıMehenge vururam cevherdârlarıFarkederim şem’a yanan şeydâyı

13 Güneş der ki ben sahrâda bir gülüm Gül dalında öten şakır bülbülümSenin gibi hiç hilebâz değilim Mansıba yetirem yoksulu bayı

14 Ay der ki elverir bu cevr ü cefâ Bende doğdu Fahr-i Âlem MustafâEdeb elde iken geri dur yoksa Kurarım başına ceng ü kavgâyı


15 Güneş der çâr yanım yay ile oktur Kargı mızrak süngü sancağım çokturCihânı dolansan siperim yokturGetirem başına türlü belâyı

16 Ay der ki bu kadar varma ileri Beş yüz bin ordu yıldız askeriDâmânımdan gösteririm neşteriKanın bulandırır yedi deryâ;yı

17 Güneş der tığlarım burca düzülürAskerin hıradır tutmaz ezilirSu görünür teyemmümler bozulurSana öğretirim “lâ”yı “illâ”yı

18 Ay der ki imdâdım yetürür AllahÖlünceye kadar çalarım billahUsta çırâğına etmez eyvallahSana ben vermişim rütbe pâyeyi

19 Gün der ki “es-sulhü seyyidi’l-ahkâm”Ne sensiz ne bensiz olur subh ü şâmSana baş eymezdim hasıl-ı kelâmPek yüce kapıya kıldın şekvâyı

20 Ay der ki deveden büyük fil vardırBizleri halkeden Ganî Settâr’dırAslımız kardaştır nûrumuz birdirİnanmazsan yoklatalım künyeyi

21 Gün der ki bilmedim gel barışalım Ay der ki efendim helâllaşalımGün der ki hâl hâtır sor konuşalımAy der ki edelim hamd ü senâyı


22 Gün der ki rakibler saralsın solsun Ay der ki adûlar Mevlâ’dan bulsunGün der ki bayramın mübârek olsunAy der ki Hak senden olsun rızâî

23 Hamdülillah sana ey Ganî SübhânAy ile gün barıştılar bî-gümânDîdârın arzular Celâlî üryânİster bu derdine senden devâyıY. 39-42; H. 51-52; AD. 128-131.

108Tortum Destânı

1 Cilvesi tükenmez Perverdigâr’ınYahşi günlerimiz yamana gittiÇekdi Kûh-ı Kâf ’tan Tortum damarınYüz altmış nüfusla kaç hâne gitti

2 Kûh-ı cebel destûr aldı pîrindenKudret tîğı değdi koptu yerindenBilmem cân u cânân hep birbirinden Ayrı düştü yoksa yan yana gitti

3 O dem sefer etti Cebel-i Billâh Okudu kâmiller fazl-ı bismillahHalâyık çığrışır el-aman AllahSanki Nûh devridir Tufân’a gitti

4 Cumadan çıkdıkta kavim kardaşlar Horasân döşeli binâlar taşlarKuzu büryân ile baharlı aşlarBir anda hâk ile yeksâna gitti


5 Medrese mescitler beyt-i binâlar Nice servi-kamet melek-simâlarDâvûdî sadâlar şîrîn edâlarHer biri bedelsiz bir yana gitti

6 Yıkılmış Hınzörük toprağı kanlı Aradık bulmadık bir dane canlıNevreste güzeller taze nişanlıKanlı duvağıyla dîvâna gitti

7 Celâlî bu dertten ziyâdemiz var Ehl-i aşk olana ifâdemiz varYirmi dört nefer de piyâdemiz varBilmeyiz onlar da ne yana gittiY. 23-24; H. 34-35; D. 2301; AD. 139-40.

109.İ. Kalos Ağa; İle .İ.Kavga .İ.Destânı1 Bir şîrîn hikâyet geldi hatıra

Anı vasfetmenin geldi zamânıŞehiryutan-zâde Hüseyin YâverKalos Ağa ile kavga destânı

2 Komisyon meclisi nüfus yazarken Divân-ı devlete defter düzerkenKasabayı köyü kendi gezerkenHığnı’da kurdular kalem divânı

3 Esmâya vurdukça defter kitâbet Kalos etvâr aldı her gün her saatSedir baş olmayı eyledi âdetDanışmağa durdu yahşı yamanı


4 Ukbe kadı gibi çoğa az dedi Öküze keçi tavuğa kaz dediDasni guros dasni diga yaz dediHüseyin Yâver’in sıkıldı cânı

5 Dedi Kolas Ağa kendin bezetme Her mekânda sedir başı gözetmeBir söyle bir dinle ürme uzatma Kalkar güldürürüm dostu düşmanı

6 Bugün dem vaktidir mestâne çokturSana danışmanın zamânı yokturYakın bir haşredek mesnedin b.kturSenin’çün taşırım kılıç kalkanı

7 Kalos’un gözleri dönmeye durdu Şâfi iti gibi azdı kudurduDedi devlet bize bir nizâm kurduİslâm’dan ayırmaz Hrıstiyân’ı

8 Hüseyin der dostum bünyâd eyleseGünde yüz bin kanun icâd eyleseToptan bu cihânı âbâd eyleseSize üçün biri olur ihsânı

9 Sâzendeler mey dîvânı kursalar Mestâneler bu divânda dursalarSenin öz vatanın benden sorsalarMeydân başı bir de kasap dükkânı

10 Kalos dedi ulan Nahcivân kurdu Devlet maskarası millet züğürdüKasap dükkânında beni kim gördüSen gibi gözetmem yağlı yavanı


11 Hüseyin Yâver’in teprendi saçı Kattı karıştırdı haçı haracıElin attı raftan kaptı kırbacıKalos’un dalında saydı doksanı

12 Yekden kıyâm etti meclis çerisi Hüseyin Yâver’i tutdu birisiO zamân Kalos’un kopdu gerisiErmenice saydı yüz bin ruhbânı

13 Kalos düşer makatlara sarılır Hüseyin Yâver’e şâhlar darılırYine haykırdıkça yerler yarılırKesdi selâmlığı kapıdan yanı

14 Kalos selâmlıkta ekin biçerdi Hay ettikçe ardın önün açardıKalos makatları atlar geçerdiÇulfa taşı gibi oyan bu yanı

15 Ahâli döküldü geldi hurûşa Gördüler Kalos’u vurur diş dişe Bir sıçan deliği beş bin kuruşaHaraç mezattadır Kalos’un cânı

16 Çoklara söyledi bizi barıştır Nemi alırsan al burdan savuştur Bugün beni Kisanta’ya kavuşturHizmet gören bir lira-yı Osmanî

17 Hüseyin der sanma gamın çekerim Keçevi’de kızıl kanın dökerimKalos senin bin Şeddad’ın s...erim Bir de höllük koyup çaput saranı


18 Komisyon meclisi; bakdı durdular Hüseyin Yâver’i sarhoş gördülerMestâne yazdılar karâr verdilerGerek hûb nevreste pîr ü civânı

19 Kalos’un fıkrası buldu nihâyet Yüz bin asvas dedi kıldı şikâyetCelâlî şeydâya bir bir hikâyetKılın başımıza kopan tufânıÖ. 4; Y. 33-36; H. 45-47; A. IV/20-21; D. 2290; AD. 125-27.

110Batakçı Destânı

1 Gene bir serencâm yâdigârım var Dayan bu sözüme kara batakçıHarabât ehline yâdigârım varHer mecliste benden ara batakçı

2 Kahveci kahveyi tatar be-tatar Ocakta geç olur mangalda kotarTaze tiryâkidir sonra göt atar Alır serper çâr divâra batakçı

3 Ekser batakçılar dilbâz olurlar Başı dazdaz gözü çarpaz olurlarNerde sefil varsa arar bulurlarBu ne insâf bu ne hâldir batakçı

4 Nasıl aldın ise getir ver anı Sana derim ey Bektaş’ın zıranıGöbeğim keseni höllük koyanı Veririm mezada sonra batakçı


5 Erzincanlı der ki geldin otuydun Gaybıttın gıybıttın çaydın götüydün Gaydaşlık olalı beni batıydınİste bakam aypalara batakçı

6 Laz da der ki ulan Ahmet varalum Vermez ise fâizini koyalumKardaşlığımızdır mühlet verelimBelki kazana da vere batakçı

7 Erzurumlu der ki dadaş gelirih Aldıhsa veririh gene alırıh Biz bu ahşam ezemcilde galırıhDolana bir hana gire batakçı

8 Acemse der ele hardan gelipsin Gelip menim öz metaım alıpsınEle her tarafın açık kalıpsınÇöreğin dizinde dura batakçı

9 Şüphelidir batakçının imânı Üç beş gün dediği bulur harmânı Arpanın gözüne verir samanı Emânettir yere sürme batakçı

10 Düğünde bayramda geyinir alı Veresiye almış gene bu malıAli’nin külâhı Veli’nin şalıEmânettir sürme yere batakçı

11 İl malı;yla girdin eyledin gerdek Verip kurtulsana sütsüz pezevenkHer nerde işitsen bir ulu dernek At sürersin o pazara batakçı


12 Batakçının hallarını bana sorBir fincan kahveden eder anaforDoksan dokuz pata ile yanaşırVeresiye tâcirlere batakçı

13 Kimsede beş kuruş görse yapışır Uyuz itler gibi alır kapışırVer deyince basar çifte tepişirAtar imanını nâra batakçı

14 Günde bin kavgası Kerbelâ’sı var Cebel-i Billâh’ta bir tarlası varKırk dokuz borçluya havâlesi varMori insâf bu ne para batakçı

15 Eğer Ermeniyse söylerdi foh di İnci gıdaskoran das gurus koktiTızazcı darasta yine kirohtiMuritkunim ur gerdara batakçı

16 Eğer Rum ise der garmidi bibas İnende guruşun zomadi bicasVermes paraları gamidi manasGidiyorsun gene nere batakçı

17 Okudum vasfını çektim beyaza Dağıtsınlar Şeki Şirvan Şiraz’aAltmış para verse peşin kirazaTövbe çeker yetmiş kere batakçı

18 Uzatma Celâlî serencâm çoktur Mahşere kalırsa işi bozukturKatile mürüvvet borçluya yoktur Ara bul başına çare batakçıY. 36-38; H. 50; A. IV/18-20; D. 2264; AD. 120-23.


111Yemek Destanı

1 Takdir tecellîden erzâk diledikVardık çâr köşeyi devrân eyledikBir mezat açıldı yemek içindeVardık ol mezatta cevlân eyledik

2 Sordum tellâl mezadında ne vardırDedi sorma sermâyesiz bir kârdırLimonî turuncî çiçeksiz bârdırVardık ol meclisi seyrân eyledik

3 Bismillâh okundu ince taâmaZağbal kuru kaymak durdu selâmaBaklava bal börek koz içi helvâDöktük orta yere harmân eyledik

4 Deli kuymak doldu doldu boşandıPeynir ile ziynetlendi döşendiTel helvası bize hançer kuşandıKurutlu haşılı kalkan eyledik

5 İleriye bastı bizi barhanaÖmrümün burcunu söktü tarhanaİmânsız boranı dinsiz lahana El-aman elinden feryâd eyledik

6 Erişte de der ki sıra benimdir Saçlarda kavrulup yanan serimdir Kara kavut der ki Mevlâ kerîmdirNice dişsizleri mihmân eyledik


7 Yumurta da der ki benim başçavuş Kurutlu kalacoş önümden savuşPiyazlı köfte der imdâda kavuşBiz de bu meclise devrân eyledik

8 Erişte çorbası kadı lokmasıKokoç reçeliyle emül dolmasıYine imâm olmuş kelem dolmasıEl göğüste kalktık divân eyledik

9 Boynunu büküyor sarığı burmaGüneşin gözünü tutmuştu hurmaSoğanlı biberli reyhanlı dolmaÇıktık Kerbelâ’yı seyran eyledik

10 Kartol yahnisi de boynunu burarMercimek galacoş sofraya sürerAnder lobiya da kendini kurarNice kişileri tulhan eyledik

11 Dut soyma kaysefe hele ne iseKabak bin nâz ile girdi mecliseÇil horoz pörkünü giyindi herseOrda beş yüz horoz kurbân eyledik

12 Pirinç vakarından çeker halayıDedi zaptetmişem köşkü sarâyıKoca bulgur kamaştırdı dünyâyıOrda beş yüz toklu büryân eyledik

13 Ziron der ki söz başına gelinceBenim kır serdarı köy köşesindeBugün seyrederim meydân yerindeNice koçyiğitler yeksân eyledik


14 Âşık Celâlî de aşka dalalı Et yahnisi; gelip bahse gireliÖmrümün burcunu söktü sirkeli Bu dolapta bir gün mihmân eyledik Y. 38-39; H. 54; AD. 142-43.

112Güzeller Destânı

1 Güzellerin yığnağına uğradımBirer birer beri gelin güzellerHer biri geldikçe cân tazelenirSöndürürsüz yangınları güzeller

2 Söndürürsüz kurtarırsız cefâdanDeli gönül kâm almadı safâdanSiyâh muylar ser çekmiştir fezâdanBağlatırsız rûzigârı güzeller

3 Rûzigâr değende sırma telizeİnanılmaz sizin ferzenk dilizeElli kadem bağlamışsız belizeKuşanmışsız hûb kemeri güzeller

4 Kuşanmışsız hûb kemeri bellereMeyil vermiş olur olmaz kullaraŞerefiz yücedir düştüz dillereArtırırsız âh ü zârı güzeller

5 Âh ü zâr almayın olursuz âsîTatlı olur güzellerin bûsesiKoynuzda açılmış güller bahçesiYetürmüşsüz çifte nârı güzeller


6 Çifte nâr değmesin biribirineYetemedim güzellerin sırrınaKan edersiz bir bûsenin yerineHarâm etmen helâl kârı güzeller

7 Harâm etmeyin ki helâl edesizDâim sizde bu şân ile gidesizCennet bahçesinde hûri kalasızÂşıkların mu’teberi güzeller

8 Mu’teberlik size memûr kalandaİki hasret birbirini bulandaYa bir düğün ya bir seyrân olandaKuşanırsız dalcı nârı güzeller

9 Kuşanırsız dalcı nârı hâredenAk memeler bûse ister yaradanGüzelliği size vermiş YaradanTer vurmuştur taze karı güzeller

10 Taze karsız güzelliğiz de cabaAl geyinip bağlamışsız hem dibâNe bir şehir koyduz ne bir kasabaVîrân ettiz her diyârı güzeller

11 Her diyârda adız çıktı âsmânaSizi gören kâil Hurşit kemânaMeyil vermiş delikanlı cihânaGözetleyin emekdârı güzeller

12 Emekdârı gözetleyin cennettenElbet birgün bu cân çıkar cesettenCelâlî medheder sizi gayettenÂşıkların umutları güzellerH. 71; AD. 162-63.


113Dilberler Destânı

1 Esnaf dilberini eyledim seyranHer birisi benzer melek-simâyaGörenlerin aklı olur perişanAferin onları doğuran anaya

2 Ekmekçi dilberi bekler tezgâhıSarrâf dilberine eyledim âhıDuhancı dilberi bunların şâhıYanakları dönmüş kızıl elmaya

3 Berber dilberinin çekilir nâzıÖrücü dilberinin hoştur elfâzıHamamcı dilberinin çoktur beyazıRuhların benzettim gökteki aya

4 Sarraç dilberinin incedir işiHaffâf dilberinin karadır kaşıKuyumcu dilberi işler gümüşüEmek verir daim ince sırmaya

5 Terzi dilberine alındı cânımKazzâz dilberine arttı figânımDellâk dilberi aldı dermânımBaşlayınca beni oğuşturmaya

6 Kasap dilberi biler bıçağıKebapçı dilberi yakar ocağıBakkal dilberi çok yer dayağıPaçacı dilberi düşmez cezâya


7 Çizmeci dilberi muştası eldeAynacı dilberi söylenir dildeDebbâk dilberi çalışır göldeSokak sokak gezer arar sermâye

8 Kayıkçı dilberi sarıyor puşuBir güzel görünce eder bir ...Şair dilberinin artmakta cûşuEfgânın çıkarır arş-ı a’lâya

9 Koltukçu dilberi yalanda mâhirPapuşçu dilberi akranı nâdirGemici dilberi çok çeker kahırRast gelince (şöyle) bir fırtınaya

10 Demirci dilberi demir kaynatırKalaycı dilberi kıçın oynatırMehter dilberi usûlü dânâdırOn iki imamı sokar zurnaya

11 Canbaz dilberinin gördüm boyunuDülger dilberinin aldım huyunuKalfatçı dilberin ziftle oyunuİşledikçe üst baş döner muşambaya

12 Boyacı dilberi boyar her rengiBasmacı dilberin bulunmaz dengiMarangoz dilberinin baltayla cengiÇalıştıkça gözün diker yongaya

13 Börekçi dilberin temizdir yağıKeçeci dilberi toplar yapağıBalıkçı dilberi hoş diker ağıGâhi boşa gider emeği zâya


14 Urum’un dilberi rumuzdan bilirYahudi dilberi aşımdan alırTüccar dilberi pek kurnaz olurÇalışır üç beş para kapmaya

15 Köçek dilberinin incedir beliEdâyla oynatır parmakta ziliŞekerci dilberi olur edâlıTablakârları var çıkar sahrâya

16 Kazancı dilberi kaşları kemânKalpakçı dilberi lebleri mercanCamcı dilberi keser ...Salınıp gezdikçe benzettim aya

17 Sarıkçı dilberinin çoktur şöhretiÇubukçu dilberi çeker mihnetiSaatçi dilberin hoş muvakkitiAferinler onu yapan ustaya

18 Azmedip cümlesin gördüm CelâlîÇenberci dilberi bulmuş kemâliYorgancı dilberin hûbdur cemâliÂkıbet uğrattı bizi sevdâyaB. 39-41; AD. 116-17.

114Nasihat Destanı

1 Nasîhat babında bir destanım varBu kıssadan hisse çıkar âr olmazSevdâ çekenlere dünyâ dar olurSevdâ çekmeyene dünyâ dar olmaz


2 İleri sokulma derler geri durSabreyle mecliste otur bıyık burBir söyle bir dinle beş de kulak vur Ârif meclisinde lâf güzâr olmaz

3 Çağrılmayan yere gidici olmaSorulmayan sözü deyici olmaBulanık sulara girici olmaElinden yapışıp bir tutan olmaz

4 Eğer dul kaldınsa sen bir bucaktaKız al dulu alma fırlan boylaktaÜç olursun iki iken yataktaDöşekten düşersin yer kenâr olmaz

5 Nasıl vasfedeyim ben bu kelâmıElmadan kırmızı yanağın alıKöylerde güzel var hûri misâliLâkin şehir gibi cilvekâr olmaz

6 Doğru söyleyene delidir derlerKimi deli kimi velidir derlerCelâlî Mevlâ’nın kuludur derlerYârdan başka anı bir sever olmaz H. 86; AD. 177.

1151 Yakamdan el götürsün ehl-i zâhir bilmez murâdı

Gazel yâd etmedir elbet bu cür’a câmın irşâdı

2 Bunu “Nahnu Kasemnâ”da böyle yazmıştır üstâdıSakın sen ta’n taşından gör nicedir ehl-i berdâdı


3 Çıkar seb’a semâvâta yıkar âriflerin dâdıHudâ’nın taht-gâhına dayanır âh u feryâdıD. 6058; AD. 192-93.

1161 Sabâhın seher vaktidir......... gitmez mi

Ben-i bîmârının özrün götürsün yahşı tutmaz mı

2 Halâyık âciz olupdur zeminde âhım odundanSabâ sultânıma söyle bu çile bana yetmez mi

3 Çerâğı şimdi yanmakta benimle hem-demi yokturFigânımız arşa gitti aceb hiç insâf etmez mi *

4 Alıp gönlüm apardı anda gelmiş kasd-ı cân eylerKerem bu cânda alsa biter mi arz(?) bitmez mi

5 Cihânda teşne-dil koymadı günden güne kandırdıNeden sehv eylemiş bilmem bana nevbet gözetmez mi

6 Melâik zümresi billah yekûnu seb’u semâvât*Dil-i zâr olduğum duydu o dildârım işitmez mi

7 N’ola bir dem de şâd olsa benim tek nâ-çâr billah*Murâd etse o dildârım murâd üzre yürütmez mi

8 Celâlî âşıka peymâne sunsun bâğ-ı hüsnündenBeni mest eyleyen bülbül gören bir dahi ötmez miD. 6058; AD. 182-83.

1171 Gel ey zâhid suâl etme özüm mestûr muyum bilmem

Ene’l-Hak söylerim ammâ bu dem Mansûr muyum bilmem


2 Hudâ’nın beyt-i binâsını harâb etmektir gözümAceb âkil veya mecnûn veya mahmûr muyum bilmem

3 Ser-i üryânımı görsün beni bir özgeden sorsunÖzümden bî-haber vîrân mıyım ma’mûr muyum bilmem

4 Bu abdâl gezdiğim bir dilber ü mehpâre mi yoksaNedir âhım cihânda bir .... mecbûr muyum bilmem

5 Vîrân bâğında baygular benimle hem-dem olmuşturÖzüm baygu muyum bülbül müyüm efsûr muyum bilmem

6 Derûnun yarasına eşk-bârın merhem olmuşturBu derdin tâlib-i dermânı yâ meşkûr muyum bilmem

7 Bugün hep aşk ocağında beni pervâne saymışlarÇerâğ-ı şem’i yakmakta böyle meşhûr muyum bilmem*

8 Ezel kâtibleri Celâlî baktım ki kara yazmışlar*Bu defter ü bu kalemden memnun mestûr muyum bilmem *D. 6058-59; AD. 183-84.

1181 Usandım sâkî cânımdan o cânânı usandırdım

Cihân bağında bülbülüm gülistânı usandırdım

2 Açılmaz baht-ı siyâhım tecellî bu kader böyleKime kim merhabâ dedim o gün anı usandırdım

3 Harâbât câmı; nûş ettim harâb ettim harâb oldumEyvâh........ kılmadan cesed cânı usandırdım


4 Ezel kâtibleri âciz kalıptır arz-ı hâlimdenKitâbet koymadım gezdim her insânı usandırdım

5 Cefâ vü cevr elinden yahû billah çok divân gördümSadâret sâhibi taht-ı Süleymân’ı usandırdım

6 Dilim zahmında al kanım gören ifrâtın el çektiBulunmaz merhemi ben dest-i Lokmân’ı usandırdım

7 Okunmaz nazmım eş’ârım halâyık destine verdimGedâ vü bây u sultânı gerek hanı usandırdım

8 Sanıram âb-ı çeşmimdir seng-i sahrâyı kandıranNe hâldir büsbütün âlem ü cihânı usandırdım

9 Şikâyet kıldı gök ehli Celâlî âh u zârımdanMelâik zümresi dergâh u dîvânı usandırdımD. 6059; AD. 184.

1191 Ezel kâtibleri; bahtım böyle dîvâna yazmışlar

Sîne üryân; dîde giryân ciğer büryâna yazmışlar

2 Halâyık cem’ olup saf saf şu dem durdukta dîvânaTecellî bu kader böyle bizi efsâne yazmışlar

3 Kıyâmet heşre dek kurtulmayam ben bu melâmettenCünûn ismiyle yâd etmiş o defterhâna yazmışlar

4 Diyerler kâfire cennet harâmdır...... pây olmazNeden ya seng-i mermerde küfrü imâna yazmışlar


5 Nedâmetten değil ammâ ne amel kim o defterdeOkur hepsinden katmazlar anı bir yana yazmışlar

6 Riyâdan korkmaz ol sûfî sakınmaz kizb....Neden kim hayr sarfetmiş..... bir dâne yazmışlar

7 Sanemler murg-ı dilde bu aşkı........... dilberNe sehv etmiş ki gevher kadrini noksâna yazmışlar

8 İnanmaz münkir-i billâh; çekilse çarhı.... birdenBihamdillâh ki la’net taşını Kur’ân’a yazmışlar

9 Celâlî bir divân kurmuş yekûnu erbâb-ı kâmilGelen mehpâreler yekten beni tek hâne yazmışlarD. 6059; AD. 184-85.

1201 Sâkî bana doldur şarâb-ı engür getür

Bir kadeh verip bitirdim mi tekrar getür

2 Her ne sorsam dur cevap ver semt-i yâr;danNazm-ı gazel; içinde yâd et ezber getür

3 Gamze-i peykânı al kanımı dökmeye kasd eylemişBağla kollarım yâr zülfü ile yüz bir (?) getür

4 Cânı cânânı içün saklarım bahçe bana lâzım değilSevdiğim ile gezerim ...................... getür

5 Ehl-i hizmet kulları kimdir kimler ile eğleşürİsmin oku birbirine ................. defter getür


6 Aşk kitabını Celâlî verme hoyrat elineVakt-i seher ................................ getürD. 6116; AD. 186.

1211 Dilde hicrânım âh elinden el-amân olmuş

Gönlüm evi yağmaya gitmiş dardağan olmuş

2 Vakt-i seherde âh çekerim bülbül-i şeydâ; gibiHûblar ülkesine bir hoyrat bahçevân olmuş

3 Kim giderse gitsin billah gitmenem ol cûlaraServi durağı gül ü dîbâ hep talan olmuş

4 Terk-i hâb; olup dil ü ...... semti uyanEşk-bârım seng-i sahrâya armağan olmuş

5 Tabîb el vurma bu yaranın Leylî’si gittiDahi merhem sürmez sağalmaz pek yaman olmuş

6 Ben ol çeşmi cellât elinden imdâd kime gidemİllet-i sevdâdan Celâlî perîşân olmuşD. 6116; AD. 187.

1221 Celâlî halk-ı âlem; hep eğilmiş sakın el katma

Eğer bir ehl-i hizmetsen oturma durma hem yatmaÖzün kim pend eder dutmaz danışma özgeye satmaGönül tahtında bir han var el uzatma ayak atmaD. 6116; AD. 187.


1231 Gezer erbâb-ı aşk; olan özünden gayrı sır vermez

Kime kim dilberi gelse gözetmez aybını görmezÇıkıp seng-i sitem; atmaz gönül bahçesine girmezO bâğın bülbülü yâhû ........ dâvâya durmazD. 6116; AD. 195.

1241 Kişi ehl-i hüner; olsa hünerin bir zaman demez

Her olur olmaza destin uzatıp el-aman; demezVîrân bâğında dilbere kemân ebrû; demezGedâ vü bayı hoş görüp bu yahşı bu yaman demezD. 6116; AD. 195.

1251 Hocam beni yaz mektebe ver aşk ile hem-râh

Tâlib-i dergâhBen kûşe-i vahdet; severim gezdirme seyyâh

Er-rızkı ala’llah

2 Alın dersi ferâizden fıkıhdan danışmamÖzgeye okut karışmam

Ders-i ezelî; âşık verir harf-i BismillahHem “nasrun min Allah;”

3 Aşk ile “Ene’l-Hak” der kişi her dem haktırAşk ki zevâl yoktur

Her ne ki sorsalar işit şu nidâyı nâgâhDer Allah Allah

4 Âyîne-i devrân; bizimle kavgâya durduÇok zahmı vurdu


Azdı bu yâre bulunmaz Lokmân-ı cerrâhGör eyvah eyvah

5 Her nere gitsem giderim merd oğlu merdeDiyesin derde

Ben yemem nâ-merd kişi çöreğin billahEtmem eyvallah

6 Gevheri sarrâfsız yerde açma CelâlîPuç etme malı

Tasadduk yoktur inanmaz münkir-i billahHem olmaz âgâh

D. 6117; AD. 193-94.

1261 Ey bâd-ı sabâ; hâb-ı nâzından yâri git uyandır

El bağla divan durSâkî demeden sen bâde dolandır

İçtikçe ver usandır

2 Hâl-i perîşânımı sabâ dildârıma söyleHünkârıma söyle

Hâk-i pâyinden ricâ eyle kandırKasem et inandır

3 Senden söz sormayınca ol sen cevap etmeSöz söze katma

Terk-i edeb; olma sakın el-aman; durBir hayli zaman dur

4 Her ne bâzâr ihsan ederse al getir açma Gayri karışma


Deme bunun sonu kavga kandırYahşı yamandır

5 Âşık olanın çeşmi kan ağlar döker yaşlarHalk anı taşlar

Vaslı murâd olur âhir ol gümândırEhl-i îmândır

6 Sûfî benim arkam dönünce ta’n taşın atmaHem alıp satma

Gerçi bu Celâlî harâb ehli şuarâdırAmmâ dervişândır

D. 6117; AD. 194.

1271 Haber ver sâki bismillâh bugün demhânemiz vardır

Gelen üftâdeye her dem dolu peymânemiz vardır

2 Çıkıp kürsîde ol vâiz bizi zemmetmesin her günAnın mescidi var ise bizim meyhânemiz vardır

3 Anâsır görmeden evvel hem Âdem nutka gelmezden Şarâb-ı âb-ı engüri içen mestânemiz vardır

4 Gönülden cûşa gelip Allah Allah dese dergâhta Zemîn ü âsumânı titretir dîvânemiz vardır

5 Seher ......... bir semâdır almıştık dersi bülbüldenDeğiliz bahçe vü bârsız gül ü reyhânımız vardır

6 Geceler subha varınca çerâğ-ı şem’in oduna Nevâdan dem çekip yâ Hû; diyen pervânemiz vardır


7 Mürüvvet ehlimiz çoktur gelen mihmân geri dönmezBizim de aşk ocağında döşenmiş hânemiz vardır

8 Tarîk-i Vehbî’de irşâd olanlar kırka yaklaştı İçinde nazm u eş’âr okuyan üç tânemiz vardır

9 Celâlî bir nazarda arş ü kürsî arz u eflâki Hemîşe dem çekip yer yer gezen irfânemiz vardırH. 80; D. 6116; AD. 185-86.

1281 Atma miskîn kalbine taş anda bir han eyleşir

Sırr-ı Yezdân iklimidir şâh u sultân eyleşirKıblegâh beyt-i binâdır yıkma vîrân eyleme Hem nazargâh-ı Hudâ’dır günde mihmân eyleşir

2 Eşrefîler hânesidir dahi bir cân eylemez Gayrı mahlûka döşenmiş halk-ı insân; eylemezSırr-ı Sübhân; ehl-i dünyâ; kizb ü bühtân eylemez Aşk u sevdâ bir de Mevlâ bir de Kur’ân eyleşir

3 Nakş-ı nakkâş-ı ezeldir nakş-ı Celâlî; değilÂh ateşiyle döşenmiş yanmadan hâli değilMescid-i mihrâb; gibidir bir kişi mâlı değilGünde beş vakit namâzla ehl-i imân; eyleşirY. 56; H. 61; AD. 192.

1291 Elvedâ ey dürr-i dendânım nihâyettir bu gün

Devr elinden dil-i nâ-şâdım harâbettir bu günKetm edip çün gizleme zârım ben-i bî-çâredenKatlime sem’in şehim kimden rivâyettir bugün


2 Zulm edip bitirdiler hiç kimse âhım almasınBir tutuşmuş âteşim hiç kimse destin salmasınÇalsın ister sûrunu İsrâfil ister çalmasınHaşr ü neşr oldu bana göre kıyâmettir bu gün

3 El neden çekmiş ki sâki halkı mesrûr eylemez Hane-harâb; illeri yakmaya mecbûr eylemezKendi sütre-i binâsın nice ma’mûr eylemez Öz diyârındır Celâlî der-sa’âdettir bu günY. 47; H. 80; D. 2301; AD. 190-91.

1301 Kerem kıl şâh-ı serâsker; kerem sultânda handadır

Arz-ı hâller şâha karşı dîvân ehli dîvândadırGedâlar erhamin gözler kan ağlar çeşm-i kandadırDili zahmına merhem yok onu bahs ü beyândadırNe Eflâtun bilir çâre ne Lokmân sağ cihândadırDediler mu’teber dermân; Müşîr-i âlî-şândadırH. 20; AD. 193.

1311 Biz harâbat ehliyiz kaşânemiz vîrânedir

Sâlik-i pîr-i muganız tekkemiz meyhânedirPîrimiz var ârımız yok bu melâmet-hânedeTa’n-ı âlemden ne gam gamhârımız peymânedirH. 60; AD. 191-92.

1321 Ne sehv ettim ki yâ Rab ehl-i zâhir

Diyorlar külli kâziptir şuarâ

2 Anı bilmez mi kim aşk-ı ezeldirÇeken âşık-ı şeydâyı o yâre


3 Okurlar hakkıma âdât-ı gâvunBu âyet istifhâmın benden ara

4 Mürüvvet dest ile hoş tut esirgeOlur seng-i sitemden pâre pâre

5 Bilirsin kâbil-i peyvendi yokturDil-i mir’âtıma değme dil-ârâ

6 Nazargâh câmidir beyt-i binâdırZiyâret kûyıdur Perverdigâr’a

7 Yağar rahmet Celâlî mu’sirattanErişir katre bahre vara varaD. 2301; AD. 181.

1331 Gonca gül vasfında ey dil günde bir ... geç

Tûtî-veş ........................... geç

2 Ettiler aşk ehlini efsâne-i Mecnûn’a kaydDüştü bu saprâ-yı ... kıssa-i Leylâ’yı geç

3 Kande âh etsem seni eyler şikâr sayyâd-ı aşkVar kanâat kûyuna bir sûret-i Ankâ’ya geç

4 ... maksûduna ... fenâda sabretmişGelir rızâ dergâhına bir kûşe-i ihfâya geç

5 Ebsem ol bir sâat-i eşref; bulunsun AhteriÇek ... bir kûh-ı istiğnâya geçD. 6058; AD. 181-82.


1341 Eyâ beyt ü binâ-yı seng-i mermer Yazıcızâde

Eren gülzâr-ı kasr-ı la’li ü gevher Yazıcızâde

2 Eğer ...................................Otağı nûr şarâb-ı âb-ı kevser; Yazıcızâde

3 Ne bağdan erre serpilmiş ... almış gül ü reyhanıDurağı nân-ı pustur (?) misk ü anber Yazıcızâde

4 Sanasın kevkeb ü ülker bükmüş burc u eflâkiKarışmış nûr-ı bedr; ile giderler Yazıcızâde

5 Yazan Nasrun minallah bârekallah maâşallahKonup göçen okur medhin överler Yazıcızâde

6 İçenler cür’a-i câmın sanar ... makâmınHudâ-yı Lemyezel’den dilerler Yazıcızâde

7 O bülbül Dâvûd-âvâzı hazâin genc-i esrârı (?)Dilinde hıfz u tekrârı hünerler Yazıcızâde

8 Tamam bin üç yüz etmiş Celâlî nakd-i bünyâdıSemerkant Kandehar şehrin değerler YazıcızâdeD. 6058; AD. 182.

1351 Gülşen-i ruhsâr-ı yâre bülbül-i şeydâ; biziz

Tâlib-i râh-ı Hudâ’yız bende-i Mevlâ; bizizGel hakâretle nazar kılma bize ey müdde’îKûh-ı sabr; içre çekilmiş bir melûl ankâ; bizizAD. 192.


ŞİİRLERLE İLGİLİ AÇIKLAMALAR

6Bayburt’un Yukarı Hayik köyünden Mazharî, Celâlî’nin şairliğini

kıskanarak ona Tahsini Kargası der. Celâlî, bu şiirini ona cevap olarakyazar (Rasim Deniz, “Bayburtlu Celâlî ve Şiirleri”, Türk Tarihinde veKültüründe Bayburt Sempozyumu, 23-25 Mayıs 1988, Ankara 1994, s.229).

10Âşık Mücmerî, Celâlî’nin cevap vermesi için üç kıt’a söyler. Bu

şiir, ona cevap olarak söylenmiştir. Mücmerî’nin şiiri şudur: İksîr-i a’zâmdır nutk-ı ehlullâhTunca değse anı sâfi zer eylerYek nazar eylese ârif-i billâhAslı kemhâreyi mücevher eyler

Bu benim çektiğim aşkın nârıdırBülbül gülü görse yâd-ı hârıdırHer kemliğe iyilik ârif kârıdırEr odur ki zehri panzehir eyler

Mücmerî fâş etme sırr-ı Sübhân’ıEğer öğrendinse ilm-i irfânıBir kula yâr olsa lutf-ı RabbâniDehre Zülkarneyn’i İskender eyler

11B-F, bu şiirin altına “Bu şiir, şairin ölen karısı için söylediği

ağıttır.” şeklinde bir dipnot düşmüşlerdir.

12Celâlî’nin ikinci eşi Leyla, Hindi köyündendir. Şair, bu münasebetle,

adı geçen köyü medhetmektedir.


13Celâlî, bu koşmayı eşi Leylâ Hanım’ın darılması üzerine söylemiştir.

14Celâlî’nin hanımı Leylâ ile araları bozulur. Leylâ, köyü Hindi’ye

gider. Celâlî, bu vesile ile aynı zamanda Bayburtlu Zihnî’ye nazire olanbu şiiiri söyler. Zihnî’nin nazire yazılan şiiri şöyle başlar:

Sökmüş çadırları göç etmiş LeylâVardım ki boş kalmış yâr otaklarıDağı mesken etmiş bî-çâre MecnûnAkıtmış gözünden kan ırmakları

Diğer taraftan Bayburtlu Hicranî de bu iki şiire nazire söylemiştir:Vardım dost bağına el çekmiş bağbanDolanmış bülbülün dert ortaklarıAh çeker sünbüller çiçekler vîrânHâr ile horlanmış gül budakları

Düşünüp cânânı getirdim yadaDostum geldi diye vermedi sadaKırıylıp kaseler döküldü badeKöşe bucak olmuş el tabakları

Baykuşlar oturmuş hicrân köşküneO dilber bakmadı garip düşküneEğilip yüz sürdüm yâr eşiğineBelki değmiş ola gül ayakları

Bad-ı sabâ götür o Leylâ yaraKöşesinde otur kalbini araSor ki meyil verdi bizden ağyâraNasıl gördün söyle bu ilhakları


Hicrânî’yem duydum yaman hallarınYedi yıl gözledim Halep yollarınDağıt kalbindeki kıyl u kâllerinGünbegün artmakta bu merakları(Sabri Özcan San, Âşık Hicrânî, Ankara 1987 s. 231).

21Celâlî, bu şiiri hâmisi Koçanoğlu Hacı Âdil Bey’e göndermiştir.

Şiirde geçen Ahmet ve Kâmil, Âdil Bey’in torunlarıdır.

22Koçanzâde Hacı Âdil Bey isminde İspirli bir zat, Celâlî’yi görmeden

sevmiş, bir çift öküz ile on lira para göndermiş, daha sonra da şairigörmek için yola çıkmıştır. Celâlî, bu şiiri Âdil Bey’e hürmetini bildirmekve mukabele etmek için göndermiştir.

23Celâlî, bu şiiri de, Hacı Âdil Bey, köyü Tahsını’ya girdiği zaman

dostlarına karşı okumuştur.

25, 26Celâlî bu iki şiiri de hâmisi İspirli Hacı Âdil Bey’e göndermiştir.

27Hacı Âdil Bey’in sülalesine “Koçanzâdeler” denmektedir. Bu şiir,

sülaleyi medhetmektedir.

28Celâlî’nin, şiirlerini besteleyen Mahmut isimli bir arkadaşı vardır.

Celalî, bu zat için Erzincan’da askerliğini yaparken izin alıvermek ister.Bu şiir, o zaman Erzincan’ın ordu müfettişi bulunan Mehmet ZekiPaşa’nın hanımına söylenmiştir (H., 18). Bu arzıhal şiir, netice vermiştir(bk. “Kerem kıl şâh-ı serâsker kerem sultânda handadır” mısraıylabaşlayan 130. şiir.).


29Mahmut, Celâlî’nin yanında gezen ve onun şiirlerini ezgi ile

okuyan arkadaşıdır. Erzincan’ın Sipikor dağında tipiye tutularak ölmüştür.Celâlî, şiirini, bu olay üzerine üzerine söylemiştir.

Celâlî, Sünür Medresesi’nde öğrenimde iken, köyündeki AcemKerim, şairin ailesine musallat olup, onlara eziyet eder, hatta oturduğumedreseyi bile tahrip etmeye yeltenir. Acem Kerim oğulları ile Eşrefoğulları arasında bir kavga çıkar ve Acem Kerim ölür. Celâlî, şiirinsonunda geçen şu mısralarda bu olaya işaret etmektedir:

Medrese mescidin çâr divârınıYıkıp vîrân eden hoş mudur şimdi

30Celâlî, bu şiirini Sünür köyündeki medreseden mezun olduğu

gün, Hacı Hoca diye tanınan hocası Müderris Hasan Efendi’ninhuzurunda okumuştur.

32Celâlî, bu koşmayı Cilara köyünden cirit oyuncusu meşhur Mustafa

Efendi için söylemiştir.

36Celâlî bu şiiri, Mandafar köyüne giden hâmisi Hacı Mehmed’in

damadı (Y, 59) Pîri Bey için söylemiştir. H, damadı yerine “eniştesi” de-mektedir. (bk. H., 79).

44Bu medhiyye, Erzincanlı Nakşıbendi şeyhi Beşir Efendi’nin

Tahsını’yı ziyaretleri sırasında söylenmiştir. (bk. Hayatı)

45Celâlî, kurutup kışın hayvanlarına yedirmek için Bayburt’un

Mormuç ovasında çayır biçen Hamit Ağa’nın yanına gidip, ot rica eder.


Hamit Ağa, boş duran kaplara su doldurup ırgatlara dağıtması şartıylaCelâlî’ye arabasının aldığı kadar ot verebileceğini söyler. Celâlî suyagiderken yolda Kitre köyünden İbrahim Ağa’ya rastlar. İbrahim Ağa,“Ne o, Celalî, sakî mi oldun ?” der. Celâlî de irticâlen bu şiiri okur.

46Celâlî, Bayburt’a bağlı Çıtanos köyünde İlbeğ Efendi’ye misafir

olur. İlbeğ sabah namazına kalkamayınca da, bu şiiri yazar.

48Celâlî, aslen Cilara köyünden olan Mehmed Paşa Bey’e misafir

olur. Sohbet sırasında Paşa, Celâlî’ye, “Baba, dünyaya geldik gidiyoruzda bir evladımız olmadı; sen ne dersin ?” der. Şair, geceyi Paşa’nınevinde geçirir. Ertesi günü, yazdığı bu koşmayla Paşa’ya “sabır” tavsiyeeder.

49Bu şiir, Yanbeğ’in belirttiğine göre, Celâlî’nin ölmeden önce (1915

senesinin tahminen Temmuz veya Ağustos ayında) söylediği son şiirdir(Y, 68).

50Bu şiire Hicrânî bir nazire söylemiştir:Tellal olup gezse kahraman-ı aşkAğırdır metaım satamaz burdaAltın kantar gümüş çengel takılsaCebel-i Lokum var tartamaz burda

Kerem kıl sevdiğim peçeyi kaldırBilinmez kıymetin sarrafın boldurKaranfil aşlasan derler çalıdırÇürütür toprağı tutamaz burda


Hakikat yolunu nasa dünyadaMüstakim bâbından göstersin yadaKonup gül dalına versem hop sadaDerler ki Hicrânî ötemez burda

(San, Âşık Hicrânî, s. 233).

52Celâlî, bir grup medreselinin “Üç talaktan sonra zevc-i âher var

mıdır?” sorusuna, “İkinci bir zevce ihtiyaç yoktur, iki taraf pekalarızalarıyla barışabilirler” diye cevap vermiş. Neticede medreseliler Celâlî’yedüşman olmuşlar. Başka meseleler de gündeme getirilerek Celâlî hapsemahkum ettirilmiş ve on bir ay hapis yatmış. Bu şiir hapisten çıktıktansonra söylenmiştir (Y. 15; H. 24).

53Celâlî, bu şiiri Kerimoğullarından Şerif Çavuş için söylemiştir. Bu

zatın dayısı olması ihtimal dahilindedir.

56Bu şiir İrşadî’nin şu şiirine naziredir:

Şikayetim vardır çark-ı felektenBilmem neden bize mezak edindiYazın sebâbetlik etmedi bizeKışın zemheride sazak edindi

Hiç mi gelmem ben feleğin aynınaSikke girmez borçlu kulun koynunaBeni davul etti taktı boynunaŞimşir tokmak ile tak tak edindi

El âriftir her esrârı sezerlerPalu’dan geçene inci dizerlerEller köhlan ata binmiş gezerlerBize boz eşşeği yassak edindi


Gördü ki İrşâdî hâil olmamışŞu fâni dünyaya mâil olmamışGayrı işkenceye kâil olmamışKafdağın ezmeye tokmak edindi

(San, Âşık Hicrânî, s. 234).

57Celâlî, bu şiiri Hz. Ali’ye olan sevgisinden dolayı kendisini

Kızılbaşlıkla suçlayanlara karşı söylemiştir.

59Celâlî, bu ağıtı Çatalçeşme köyünden 12-13 yaşlarındayken

öğrenim gördüğü sırada ölen Hamdi adındaki bir gencin babasınındilinden yakmıştır. Yanbeğ, mersiyenin başına “Hamdi’nin Babası Lisa-nından” şeklinde bir başlık koymuştur (Y. 29).

60Celâlî, bu ağıtı Çatalçeşme köyünden 12-13 yaşlarındayken hafızlık

öğrenimi gördüğü Pulur’dan köyüne geldiği sırada aniden ölen Hamdiadındaki bir gencin annesi dilinden söylemiştir. Yanbeğ, ağıtın başına“Hamdi’nin Annesi Lisanından” şeklinde bir başlık koymuştur. Aynışiir, Cunbur’da da vardır (bk. s. 59). Burada yer alan, “Bu şiirdenanlıyoruz ki Celâlî evlat acısı da çekmiş, Hamdi adlı bir oğlunuyitirmiştir.” yorumu doğru değildir.

Hicrânî’nin bu şiire bir naziresi vardır:Şahini göçürdüm yurttanBağcı ağlar, bağban ağlarAslı virane olandaYaş yerine al kan ağlar(İlhan Yardımcı, Bayburtlu Hicranî, İstanbul 1968, s. 49).


61Celâlî, bu ağıtı Çatalçeşme köyünden 12-13 yaşlarındayken,

hafızlık öğrenimi gördüğü sırada ölen Hamdi’nin cenazesi yıkanırkensöylemiştir. Y, ağıtın başına “Hamdi’nin Lisanından” şeklinde bir başlıkkoymuştur (Y. 31).

62Bu şiir, Ağamçağım köyünden Hamdi adlı sevilen bir zatın

yangında ölümü üzerine söylenmiştir (Y. 65; H. 40).

65Bu şiir, askerde şehit olan Bayburt’un Çırphınıs köyünden Zâhit

isimli bir gencin ağzından söylenmiştir.

66Bu ağıt, Bayburt’un Gökçeli Köyü’nden Zâhit adlı bir hocanın ze-

hirlenmesi üzerine söylenmiştir.

68Cirit oynamak için meydana çıkan yörenin tanınmış cirit oyuncu-

larından Mustafa hakkında söylenmiştir (Deniz, a. g. m., s. 220).

73Mahmut Kemal Yanbeğ’in bildirdiğine göre, Celâlî bu şiirini,

mahkeme kapısında bir Ermeni polisine söylemiştir. Hasankaleli Nihânî,Hicrânî ile bir atışmasında bu şiiri kendine mal ederek okumuş, Yanbeğ’inelindeki defteri çıkararak şiiri göstermesi üzerine, Nihânî Bayburt’tankaçarak ayrılmıştır (Bu şiirin az çok farklı şekli için bk. Yardımcı,Bayburtlu Hicranî, s. 29-30).

76Bayburt’tan hacca gidip orada ölen birisinin ağzından Celâlî’nin

söylediği ağıttır.


81Bu şiir, Bayburtlu Zihnî’nin ilk ve son kıt’alarını yazdığımız şu

şiirine naziredir: Eyâ şâhenşâh-ı taht-ı risâletDer-i eltâfına gelmiş gedâlarSipehsâlâr-ı iklîm-i inâyetŞefâat nakdin ister bî-nevâlar.............................Edenler ravza-i pâkin ziyâretUmarlar bâb-ı lutfundan şefâatSürüp dergâha ruhsâr-ı zarâfetKulun Zihnî gibi çok mübtelâlar(Saim Sakaoğlu, Bayburtlu Zihnî, Ankara 1988, s. 140).

86Celâlî, bu şiiri köylüsü Kel Tohlu hakkında söylemiştir.

87Celâlî’nin tamamı tespit edilemeyen Tortum heyelanıyla ilgili bu

destanı, H tarafından Celâlî’nin köylüsü Veli Aydın’dan derlenmiştir.Bu olayla ilgili diğer destan için bk. 108. şiir.

100Celâlî, bir Nakşî-Hâlidî dervişi olmakla birlikte, tasavvuf büyüklerine

de hürmetkârdır. Abdülkadir Geylanî hakkında yazdığı, aynı zamandabir elifname örneği olan medhiyeyi de bu çerçevede değerlendirmek ge-rekmektedir.

102Ahmet Talat Onay’ın, Türk Halk Şiirlerinin Şekil ve Nev’i adlı

eserinde tesbit ettiği bu şiir, şathiyyeler içinde değerlendirilmiş ve başına“Bir At Hakkında” yazıldığına işaret edilmiştir (Ankara 1996, s. 373).


104Âşık Sümmanî, Celâlî’nin yanına (Bayburt’a) 1882 senesinde

misafir olarak gelir. Celâlî, Sümmanî’yi karşılamaya çıkar. KarşılaştıklarındaSümmânî, Celâlî’ye şu kıt’ayı okur:

Aşkın kervânını düzüp bezersinSokakları adım adım düzersinNeden böyle miskin miskin gezersinGâlibâ sarhoşsun Baba Celâlî

Yukarıdakı dörtlük, Sümmanî’nin bu kıt’asına cevâben söylenmiş-tir.

Sümmanî’nin daha sonra gönderdiği manzum mektuptan anlaşıldığıkadarıyla iki şair arasındaki dostluk sonraları da devam etmiştir (bk. H.78; H. Nezihi Okay, Sümmanî, İstanbul Tarihsiz, s. 110).

108Tortum’un Hınzörük (Çatalçeşme) köyündeki Devre dağında

1890-91 yılında büyük bir heyelan (bir rivayete göre deprem) meydanagelmiştir. Bir cuma namazı sonrası meydana gelen olayda 166 kişiölmüş, Hınzörük’te kurtulan olmamıştır. Celâlî, bu destanı 160 kişininöldüğü bu heyelan üzerine söylemiştir. Bu olayla ilgili diğer şiiri için bk.87. Aynı olayla ilgili olarak Celâlî’nin arkadaşı olan Âşık Sümmanî’ninde bir destanı vardır (bk. H. Nezihi Okay, Sümmânî, İstanbul Tarihsiz,s. 139).

109Abdülhamit devrinde nüfus sayımı için Ermeni bir memur ile

maiyetine verilen bir Türk arasında geçimsizlik olur. Bu iki sayımgörevlisinin yolu Pulur (Gökçedere) nahiyesine düşer. Nüfus memuruErmeni Kalos ile Şehiryutanzâde Hüseyin Efendi bu nahiyeye bağlıTürk köyü olan Hığnı’da bulunurlar. Kalos, âmirlik taslar. HüseyinEfendi bunu çekemez. Aralarında kavga çıkar. Celâlî tesadüfen oradadır.Bu destan o raslantı sonucu söylenmiştir.


110Batakçı Destanı başlıklı bu şiirde, Celâlî, eline geçen parayı har

vurup harman savuran tipleri tenkit etmektedir. Destân, Bayburtlu Zih-nî’nin:

Bir şirin hikâye geldi hatıraBu kıssadan hisse ala otlakçıYeter her keseye başın batıraİçtiğin burnundan gele otlakçı

dörtlüğüyle başlayan Otlakçı Destanı’na naziredir (bk. Sakaoğlu, BayburtluZihnî, s. 64) Diğer taraftan bu şiir, Doğu Anadolu bölgemizde hayliyayılmış olmalı ki, daha sonra Hicranî ve Karslı Müdâmî (doğ. 1918)gibi şairler trafından da nazireler söylenmiştir. Bunlardan Karslı Müdâmî(doğ. 1918)’nin naziresi şu dörtlükle başlamaktadır:

Gûş verin destâna dostlar yâranlarKüpe olsun her kulağa batakçıTecrübeli iştir bakıp görenlerBir gün gelir sizi bağa batakçı(Ensar Aslan, Doğu Anadolu Saz Şairleri, Erzurum 1978, s. 225).Hicrânî’nin Yaltakçı Destanı’nın ilk dörtlüğü şudur:Nerde meclis görse girer süzülürDeste deste düzer sözü yaltakçıHaber almak için gayet üzülürÇok dürüst görünür bazı yaltakçı

(Yardımcı, Bayburtlu Hicranî, s. 82).

Bu nazire zincirinin en yeni halkası, günümüzde Çırak Hicvîtakma adıyla da şiirler yazan Fırat Kızıltuğ’a aittir:

Bayburtlu Zihnî’miz Otlakçı demişCelâlî Baba’mız Batakçı demişHicânî ustamız Yaltakçı demişCümleyi pişpişle, solla Çanakçı

(Kitâb-ı Yâve, İstanbul 2000)


111Bu yemek destanı, Y’ye göre, bir köy ziyafetinde; H’ye göre ise,

kaynanasını ziyarete gittiğinde Celâlî’ye verilen ziyafet sırasında söylenmiştir.Y’nin tesbitinde bazı kıt’alar yoktur (Y. 38).

122Bu şiirin cönkte sadece son kıtası vardır.

130Celâlî’nin, şiirlerini besteleyen Mahmut isimli bir arkadaşı vardır.

Celalî, bu zat için Erzincan’da askerliğini yaparken izin alıvermek ister.O zaman Erzincan’ın ordu müfettişi bulunan Mehmet Zeki Paşa’nınhanımına bir şiir söyler (bk. 28. şiir). Bu vesileyle Paşa’nın huzurunaçıkar ve izin belgesini alır. Bu şiir Paşa’nın huzurunda okunan bir arz-ıhâldir.


ŞİİRLERDE GEÇEN ÂYET, HADİS ve ARAPÇA SÖZLER

Alleme’l-esmâ: Âdem’e isimleri öğretti (Bakara, 31): 8, 16, 89.

El-hükmülillâh: Hüküm Allah’ındır (En’âm, 57; Yusuf, 40; Mü’min,12): 59.

Elest: (A’râf, 172): 20.

Es-sulhü seyyidi’l-ahkâm: Sulh en büyük hükümdür (Hadis-işerif ): 107.

Fenfeceret: Günahkârlardır (Abese, 42): 88.

Fetahnâ: Biz sana doğrusu apaçık bir fetih ihsan ettik (Fetih, 1):30, 81.

Hâ-mîm: Mü’min, Fussilet, Şuarâ, Zuhruf, Duhân, Câsiye, Ahkafsurelerinin ilk âyetlerine işaret edilmiş olup, harf-i mukattaattandır: 16.

İki mim bir ha, dal: Eski harflerle peygamber’in adı, Muhammed:8, 89, 99

İnnâlillâh: Biz Allah içiniz ve Ona döneceğiz (Bakara, 156): 59.

Kâf u nun: Arapça Kün (ol!) kelimesinin harfleridir. Dinî inanışagöre, Tanrı Kün diye emir verince, dünya yaratılmıştır.

Kâlu belâ: Evet (şahidiz) dediler (Araf, 172): 75, 106.

Kün fekân: Kur’an’da birçok surede, kün feyekûn (Ol der, hemenolur) şeklinde geçen ibareden kısaltılmıştır. (Âl-i İmran, 47, Bakara,117): 63.

Lentebur: Zarara uğramayacak. (Fâtır, 29): 10, 18

Levlâke: Sen olmasaydın felekleri yaratmazdım. (Hadis-i şerif ):81


Nahnü Kasemnâ: Biz taksim ettik. (Zuhruf, 32): 33, 64, 115

Nasrun minallâh: Allah’ın yardımı. (Saf, 13): 10, 125, 134

Nefahtü min rûhi: Ona ruhumdan üflediğim zaman. (Hicr, 29):16

Sümmün bükmün: Onlar sağır ve dilsizdirler. (Bakara, 18; 171):34

Tebârekallah: Allah yücedir. (Araf, 7; Müminûn, 14; Mümin, 64):8, 16

Ve’d-duhâ: Kuşluk vaktine and olsun. (Duhâ, 1): 8

Velakad kerremnâ: Biz, âdemoğlunu keremli (şan ve şeref sahibi)kıldık. (İsrâ, 70): 10, 27

Yevme yenfeu: Sûra üfleneceği gün. (En’âm, 73; Tâ-hâ, 102;Neml, 87): 69


SÖZLÜK

AÂb: Su.Âdât: Âdetler.Adû: Düşman.Adûlar fendi: Düşmanların hilesi.Ağu: Zehir.Ağyâr: Gayrılar, yabancılar.Ahd-i misâk: Sözleşme.Âhir zamân: Son zaman, kıyamet vakti.Âkıbet: Son, sonunda.Âkil: Akıllı.Aklı zây’olmak: Aklı gitmek, delirmek.Âlât: Aletler.Alay düzmek: Saf düzmek.Âli şân: Şöhretli, meşhur.Allâme-i asr: Zamanın en büyük bilgini.Anâsır: Unsurlar, öğeler, elemanlar.Ander: Kötü, pis.Ankâ: Masal kuşu.Aparmak: Alıp götürmek.Arş: Tanrı’nın kudret ve ululuğunun tecellî ettiği yer; mürşidin gönlü.Arz-ı hâl: Dilekçe, istekte bulunma.Arza durmak: Huzurda bir isteğini arz etmek.Âsumân: Gökyüzü.Asvas: Ermenice Allah.Âvâze çekmek: Bağırmak.Âyâ: Acaba.Azmetmek: Kesin karar vermek, bir işe girişmek.


BBâb: Kapı.Bâd-ı sabâ: Saba rüzgârı.Bâde dolandırmak: Tarikat ehli arasında “Müminin artığı, mümine

şifadır”, hadisinden mülhem olarak su ve şerbet gibi içecek dolu birkabın dervişler arasında tek tek dolanarak birer yudum alması er-kândandır. Bu erkân mürşit sırrının ehli arasında konuşulmasıanlamına da gelir.

Bâde içenler: Gerçek âşıklar.Bâde tutmak: Kadeh kaldırmak, içki içmek.Bâğbân: Bahçıvan.Bahr: Deniz, okyanus.Bâr: Yük, meyve.Barhana: Ev eşyası; eşya konulan yer; büyük kazan.Baş bırakmak: Başını önüne eğmek.Bay: Zengin.Bay olmak: Zengin olmak.Baygu: Baykuş.Bed-duâ: İlenç.Bedr: Dolunay.Bend: Bağ.Bende: Kul, köle.Bergüzâr: Armağan, hediye.Bermurâd: Arzusuna kavuşan, dileğine eren.Bes: Sözcüğün asıl anlamı “yeter, yetişir, tamam, çok” demektir. Burada

“nasıl” “ne biçimde” anlamında kullanılmıştır.Beyâza çekmek: Yazıya geçirmek, temize çekmek.Beyhûde: Boşuna.Beyn: Ara.Beyt: Ev.Beyt-i binâ: Mahalli olarak câmi anlamında kullanılmaktadır.Beyt-i zîbâ: Süslü, güzel ev.Bezenmek: Süslenmek.


Bezirgan: Tüccar.Bezm: Meclis.Bî-dîdâr: Cemalsiz, Cemalden habersiz olan.Bî-kıymet: Kıymetsiz, değersiz.Bîmâre: Hasta.Bir zaman: Hiç bir zaman.Bister: Döşek, yatak.Boran: Tipi.Boranı: Pancar ve ıspanakla yapılan, üzerine terbiyelenmiş yoğurt

dökülüp yenen bir yemek.Boylak: Etraf, çevre.Boyun eğmek: Emirlerine itaat etmek.Bulak: Pınar, göze.Bulak başı: Pınar başı.Bûse: Öpücük.Bûs etmek: Öpmek.Bühtân: İftira.Bünyâd: Asıl, esas, temel.

C-ÇCâm: İçki; içki kadehi.Catçı: Kavgacı. Cebel: Dağ.Cebel-i Billâh: Bayburt yakınlarında bir dağ.Cehr: Açıktan, gizli olmadan.Cem’ olmak: Toplanmak, bir araya gelmek.Ceyş: Asker.Cû: Akarsa, ırmak.Cûş: Coşmak.Cünûn: Çılgınlık.Cür’a-i câm: Kadehin yudumu.Çağ: Vakit, zaman.Çâr: Dört.


Çarh: Gökyüzü, felek.Çarh-ı girdâb: Dönen gökyüzü; girdap.Çarpaz: Çapraz.Çeşm: Göz.Çırak: Çocuk.Çıtanos: Bugünkü adı Sırakayalar.Çile: İplik yumağı.Çin-Maçin: Bayburt kalesinin eski adıdır.Çöp çorabı: Artık yünlerden yapılan örgü.Çörek: Ekmek.Çuhadâr: Çuha dokuyan, dokumacı.

DDağ yahnisi: Pancar kökünden yapılan bir çeşit yemek.Dâğlanmak: Yaralanmak.Dal: Sırt, bel.Dâm, dâme: Tuzak.Dâmen: Etek.Danışmak: Konuşmak, söylemek.Dâr: Dar ağacı, ev.Darb: Vurma, dövme.Dardağan: Darmadağın, karışık, karmakarışık.Daz daz: Kellikten geriye kalan izler, saçsız baş.Debbak: Deri terbiye eden, derici.Defterhane: Devletin mal ve arazi ile ilgili dairesi, apu kadastro.Dehân: Ağız.Dehr: Dünya; zaman, çağ.Deli kuymak: Süt yüzünden halis buğday unu ile yapılan bir yemek.Dem: Zaman.Demhâne: Demlenme yeri, meyhâne.Der: Kapı.Derilmek: Toplanmak.Dert ehli: Âşıklar, dervişler derdinden irşâd olalı.


Derûn: İç.Dest: El.Destur vermek: İzin vermek.Dîbâ: Süslü ipek kumaş.Dîde: Göz.Dîvâna durmak: Saygıyla büyüklerin huzuruna çıkmak.Dil kasrı: Gönül evi, kalp.Dil yarası: Gönül yarası.Dilârâ: Gönlü süsleyen sevgili.Dilbâz: Gönülle oynayan sevgili.Dilber: Sevgili.Dildâr: Sevgili.Dili dönmek: Söylemeye gücü yetmek, anlatmak.Diyâr-ı adem: Yokluk diyarı, dünya.Diyer: Der, söyler.Doksan dokuz esmâdan ders almak: Kemale ulaşmak Hilafete mazhar

olmak.Duhan: Duman, tütün.Dülger: Marangoz.Dürr-i dendân: İnci gibi diş.Dürr-i yektâ: Tek, eşi olmayan inci; nur-ı Muhammedî.Düzmek: Düzenlemek, toplamak.

EEbrû: Kaş.Ebsem: Sessiz olma, konuşmama.Echel: Çok cahil, en cahil kimse.Ednâ: En aşağı, en değersiz.Efgân: Figânlar, ağlayıp inlemeler.Eflâk: Felekler.Eflâtun: Eski Yunan filozofu, Felâtun Her şeyi akıl mizanına vuran

tipleri temsil eder.Efrâd: Fertler.


Efsur (Usfur): Serçe.Ehl ü ıyâl: Eş ve çocuklar, ev halkı.Ehl-i dil: Gönül ehli.Ehl-i hizmet: Dervişler.Ehl-i irfân: İrfan ehli.Ehl-i kabâil: Kabile halkı.Ehl-i zâhir: Zâhr ehli, görünüşe önem veren kimse.Ekvân: Âlemler, dünyalar varlıklar.Elest: Ruhların ilk yaratıldığı vakit.Elestü Bezm (Bezm-i Elest): Tanrı, ruhları yarattıktan sonra, “Ben sizin

Tanrınız değil miyim?” diye hitabetmiştir. Bu hitâbın yapıldığımeclise tasavvuf dilinde “Bezm-i Elest” denir.

Elfâz: Kelimeler, sözler.Eltâf: Lutuflar, bağışlar.Elvân: Renli.Elvanlaşmak: Renklenmek.Emzik tavı: Süt bebekliği.Emül dolması: İnce bulgur, un, soğan, sarmısak ve yoğurt ile hazırlanan

bir çeşit yemek.Ene’l-Hak: Hallâc-ı Mansûr’un ben Tanrı’yım anlamındaki sözü.Engür: Üzüm.Engüşter: Yüzük.Erhamin: En merhametli.Erişte: Bir çeşit mahalli makarnadır. İçine yumurta katılmış buğday

unuyla yapılan yufka saçta pişirilir, ince ince kesilerek fırındakavrularak yapılır.

Ervâhî: Ruhlarla veya ruhlar âlemiyle ilgili.Esmâ: İsimler.Eş’âr: Şiirler.Etvâr: Tavırlar, tarzlar, edalar.Ezemgil: Teyzemgil.


FFânûs: Cam mahfaza, şişe.Faş etmek: Açıklamak.Ferah: Rahat.Ferâiz: Farzlar.Ferhât u Şîrîn: Ferhat ile Şirin hikâyesinin kahramanları Ferhat, Şirin’in

aşkı ile dağları delmiştir.Ferzenk: Aldatma, atlatma.Fetvâ: Müftü tarafından verilen karar.Fetvâne: Fetvâ verilen yer, müftülük makamı.Fırsant: Fırsat, imkân.Firâk: Ayrılık.Firavun: Tanrılık iddiasında bulunan Hz Musa zamanındaki Mısır hü-

kümdârı Mecazen, mağrur İsyankâr kişi.

GGabal: Toptan.Gam şıralı: Gama bulanmış, kederli.Gam-firâk: Ayrılık üzüntüsü.Gam-firâş: Gam yatağı.Gamdaş: Aynı ıztırabı çeken.Gam-hâr: Kederlenen, tasalanan, gam çeken.Gamze: Yan bakış.Ganî: Zengin.Garrâ eylemek: Nümayiş yapmak, Gösterişli ve yüksek sesli olarak

gösteriş yapmak.Gav: Küp ve güveç gibi kapların yapıldığı kırmızı renkli killi toprak

Evde, kapların ve küplerin konulduğu yer.Gâvun: Azgınlar, yolunu şaşırmışlar.Gayırmak: Yapmak, hazırlamak.Gazâ: Din uğrunda yapılan savaş.Gedâ: Kul, köle, sail, düşkün.Genc-i esrâr: Sırlar hazinesi.


Gerdân: Boyun.Gevher: Mücevher.Girdâb: Dönerek akan su, anafor.Gonca fem: Gonca ağızlı.Göze: Örgü.Göze mil salmak: Kör etmek.Gubâr: Toz.Gulam: Genç, delikanlı.Gûş eylemek: Duymak.Güç olmak: Zor olmak.Güftâr: Söz.Gül-berg: Gül yaprağı.Gül-endâm: Boyu güle benzeyen sevgili, nazik, güzel tavırlı sevilen

Metinde ayrıca, Bayburt yöresi halk hikâyelerinde geçen bir güzelkız, anlamındadır.

Gül-izâr: Gül yanaklı, kırmızı yanaklı.Güman: Şüphe; ümit.Gülşen: Gül bahçesi.Gülşen-i ruhsâr-ı yâr: Sevgilinin yanaklarının gül bahçesi.Gülzâr: Gülbahçesi.Gümân: Şüphe, ümit.Gün-be-gün: Günden güne, ziyadeleşerek.Gürgen: Bir cins çam ağacı.

HHâb-ı gaflet: Gaflet uykusu.Habâset: Kötülük, alçaklık.Hadeng: Ok.Haffâf: Ayakkabıcı.Hâk-i pây: Ayak toprağı.Hal: Ben.Halâyık: Hizmetçi.Halka çevrilmek: Daire halinde oturmak.


Han Behram: Efsanevhi bir İran hükümdarı.Hâr: Diken.Harâbat ehli: Meyhâne ehli; metinde rind ve ârif, aklî bütün faaliyet ve

tedbirlerini terk edip Hakk’a tam teveccüh ve teslimiyet hâlindeolan kişi.

Haraç: Vergi.Hâre: Menevişli kumaş.Hâre düşmek: Dikene düşmek, Sıkıntılara düşmek.Harîr atlâs: İpekli kumaş, ipekli elbise.Hart Ovası: Bayburt’un kuzeyine düşen ova.Has dur: Hazır ol.Hasb: Miktar, göre, nazaran.Hasenat: İyilikler.Hasret-nâme: Hasret mektubu.Haşr ü neşr: Toplanma ve dağılma Ölme ve yeniden dirilme.Haşyet etmek: Ürkmek, korkmak.Hatme okumak: Nakşîbendiyye tarikinde yapılan âyin Nakşilikte şeyh

veya halifeyle birlikte,belirli zamanlarda rabıtalı olarak yapılan,Fatiha, İhlas, İnşirah gibi surelerin belirli bir tertiple okunmasındanibaret olan bir zikir çeşididir Hatm-i hacegân şeklinde de söylenir.

Haydar-ı Kerrâr: Hz Ali.Haydâr-ı şîridâr:Hz Ali; Yahut Hz Ali’e benzeyen kamil insan.Hayrette kalmak: Makam-ı müşahedede şaşırmak Fena serhoşluğu.Hayyât: Terzi.Hazâin: Hazineler.Hazan vakti: Sonbahar.Hefti-kişver: Yedi ülke.Hemîşe: Her zaman, daima.Hercâyi: Kararsız, sebatsız.Hergiz: Asla, kesinlikle, hiçbir zaman.Hezâr: Bin.Hığnı: Demirozü ilçesine bağlı Bayrampaşa köyü.Hınzavarek: bk. Hınzörük.


Hınzörük: Hınzavarek / Hinzeverek şeklinde de söylenen kelime Bayburt’abağlı bir köyün adıdır.

Hıra: Cılız, zayıf.Hırâmen: Salınarak nazla yürüyen.Hışm: Öfke, hiddet, kızgınlık.Hicrân: Ayrılık.Hod: Kendisi.Horasan: İran’ın doğusundaki geniş bir arazi; bir çeşit harç.Hoyrat: Sert, kaba.Höllük: Kundak çocuklarının altına serilen ince toprak.Hû: Allah’ın güzel isimlerinden olup, zâtını ifade eden mutlak gayb olan

hüviyyeti.Hû çekmek: Cenab-ı Hakkı, zat ismi olan Hû esmasıyla zikretmek. Zat

tevhidine ulaşmak. Yâ Hû, demek ise, halkı terkedip Hakk’ınzuhurunu talep makamında bir çeşit zikirdir.

Hûb: Güzel, hoş, sevimli.Hûblar: Güzeller.Hûbluk: Güzellik.Hulle: Cennet elbisesi.Hurûfât: Harfler.Huzûr: Büyüklerin makamı.Hüccet: Delil.Hünkâr: Metinde, Mürşid-i kamil.Hüsn: Güzellik.

I-İIrlamak: Sallamak.İbn: Oğul.İbriş: İbrişim.İcâzet almak: Metinde, seyr ü sülûkunu tamamlamak, anlamındadır.İftihâr götürmek: Şöhret, şan götürmek.İhdâs: Meydana getirme, icat etme.İhfâ: Gizleme, saklama.


İhtişâm: Gösteriş.İksir: Eski kimyacılar tarafından, bakırı altına çevirmekte kullanılan ola-

ğanüstü tesirli su.İ’lâm verilmek: Bildirilmek.İmlâ devşirmek: Metinde, sırrı anlamak.İnce tâam: Çökelek, yağsız peynir, lor.İntizâr: Bekleme, gözleme.İrem: Âd kavmi zamanında Şeddad tarafından cennete benzetilmek

üzere Şam veya yemen’de yaptırılan bahçe.İrfân: Allah bilgisi.İsm-i a’zam: Tanrı’nın bütün isimlerini kendinde toplayan en büyük

ismi olan Allah lafzı.İstifhâm: Soru sorma.İstiğnâ: Kanaat, tok gözlülük.İstikbâl: Karşılama.İstinâf olmak: Yeniden başlamak.İşve-dâmen: Naz elbisesi.

KKabağında: Önünde, nezdinde.Kabâil ehli: Kabile halkı.Kabal: Toptan pazarlık.Kabal biçmek: Toptan pazarlık yoluyla biçmek .Kâğan eylemek: Ayıklamak, çapalamak.Kabir: Mezar.Kadâsını almak: Günahını almak.Kadd: Boy.Kâfirî: Kâfûr, hekimlikte kullanılan kokusu kuvvetli bir bitki.Kâhan eylemek: Bahçedeki ayrık otlarını çapa ile ayıklamak.Kâil: Söyleyen, diyen; razı olan.Kalacoş: Keleçoş da derler Ufak ve bayat ekmeklerin üzerine kurut

ezilip, üzerine kavurma ile pişmiş mercimek ve yağ dökülerek yenenbir yemektir.


Kalem çalmak: Hüküm vermek, Karar vermek, zuhur etmek.Kalfatçı: Kalafatçı, gemiyi ziftleyen.Kâlû belâ: Elest bezminde ruhların Tanrı’ya kulluk için söz vermelerini

anlatan “Evet dediler” anlamındaki söz.Kâm: Neşe, huzur, mululuk.Kâmet: Boy.Kân: Maden ocağı; bir şeyin kaynağı.Kan içmek: Kan dökmek.Kand: Şeker.Kâr: İş.Kartol yahnisi: Patates yahnisi.Karye: Köy.Kasem: Yemin.Kasr: Köşk.Kastetmek: Öldürmeyi istemek.Kâşâne: Köşk.Katre: Damla.Kav: Ağaçların kabuğunda yetişen asalak mantarlardan elde edilen, ateş

yakmaya yarayan, hafif, kolay tutuşur madde.Kavut: Buğdayın kavrulup öğütülmesiyle elde edilen yiyecek.Kaysefe: Kaysıdan yapılan bir tatlı.Kâzip: Yalancı.Kazzâz: Kumaşçı, manifaturacı.Keçevi: Bayburt’un güneyinde, Erzincan yolu üzerinde Kisantı köyü ya-

kınlarında bir ova.Kelem: Lahana.Kelem bağı: Lahana tarlası.Kem: Az, eksik; kötü, fena.Kemân: Yay.Kemter: Aşağı, itibarsız.Kerâmet: Veli kimselerin gösterdiği mucize türünden olağanüstü hâller.Kerem-kânı: Kerem madeni, mürşid-i kamil.Kes: Kişi.


Kesmük ekmeği: Buğday, arpa, çavdar unu karıştırılarak yapılan ekmek.Kesret: Çokluk.Keşkül uzatmak: Dilenmek.Keştibân: Gemi kaptanı.Ketm-i adem: Tanrı’nın ruh ve cisimleri yaratmayı istediğinde bütün

varlıkların ilki olan cevher-i ahdarın çıktığı yer.Kevâkib: Yıldızlar.Kevkeb: Yıldız.Kevser: Cennetteki bir huvuzun adı.Kevser-leb: Kevser dudaklı.Kıblegâh: İnsân-ı kamil, mürşid gönlü.Kırklar: Gayb erenlerden kırk kişi Âlemdeki celâlî tecelliler bu erenlerin

tasarrufundadır.Kıyâm etmek: Kalkmak.Kirâmen kâtibîn: İnsanların yaptığı işleri yazan melekler.Kisanta: Bayburt’ta bir köy.Kizb: Yalan.Koçkoyan: Erzincan ile Bayburt arasında bir dağ.Kokoç reçeli: Kuşburnu reçeli.Konak: Konuk, misafir.Kot: Tahtadan ve bazan da tenekeden yapılan, yaklaşık kg çeken tahıl

ölçeği.Kotarmak: Boşaltmak, aktarmak; hazırlamak.Köçek: Müzik eşliğinde oynayan oyuncu.Köhlan: Küheylan.Kûh: Dağ.Kûh-ı istiğnâ: Kanaat dağı.Kûh-ı sabr: Sabır dağı.Kulle: Kule.Kurb: Yakın olma.Kurutlu haşıl: Yoğurt ve ayran süzmesinin kurusu ile buğday kabaca

çekilerek yapılır. Haşıl, süt ve yağ ile yenir. Süt ve yağ birleştiğindeadına durna gözü derler.


Kuşanmak: Giyinmek.Kûşe-i ihfâ: Gizli köşe, gizlenme köşesi.Kûşe-i vahdet: Vahdet köşesi.Kutnu kumaş: İpekli Hint kumaşı.Kûy: Mahalle, köy; sevgilinin bulunduğu yer.Kuymak: Yağ ve buğday unundan yapılan bir yemek.Kübrâ: Daha büyük, en büyük.Külek: Tahta kova.Kürsî: Levh-i Mahfûz’un bulunduğu yer.Kütah etmek: Kısaltmak.

LLâ ve illâ: Nefiy ve isbat Lâ, yoktur İllâ vardır, demek olup tevhidi idrak

makamında fenâ ve bekâ hallerini ifade eder Nefiy ve isbatı yaşayanderviş, kelime-i tevhidi, Lâ mevcûde illallah şeklinde anlar.

Lâ’l: Mecazen dudak.La’l-i leb: Yakut renkli, kırmızı dudak.Lâ-mekân: Mekânsız.Leb: Dudak.Ledünnî ilmi: Tasavvuf, kalbe doğrudan ilham-ı Rabbanî olarak gelen

ilim Vehbî olarak elde edilen ilim.Lemyezel: Yok olmayan; Tanrı.Levhe düşmek: Zuhura gelmek, varlık meydanına çıkmak Metinde Ana

rahmine düşmek anlamı da vardır.Leylâ vü Mecnûn: Leylâ ile Mecnûn hikâyesinin iki kahramanı Kays

Leylâ’ya olan aşkından dolayı Mecnûn olur Mecazhi aşktan hakikîaşka ulaşır.

Libâs: Elbise, giyecek.Likâu’llah: Tanrı’ya kavuşma.Lobiya: Fasülye.Lokmân: Peygamber veya veli olarak tanınmış olan Hekim.


MMağrip: Batı.Mağrûr olmak: Gururlanmak.Mâh: Ay.Mâhir: Hünerli, usta.Mahmûr: Sarhoş.Makat: Oda içinde oturmak için yapılmış sedir.Mansıp: Devlet hizmeti, memuriyet.Maral: Diişi geyik.Mâsivâ: Tanrı’dan başka her şey.Maşrık: Doğu.Mâtem çekmek: Yas etmek.Meh-pâre: Ay parçası, Ay gibi güzel yüzlü.Mehdi: On ikinci imam, zamanın sahibi olduğuna inanılan velî, hidayete

eren kişi.Mehil: Müddet, zaman, süre.Mekteb-i aşk: Tarikat Mürşid-i kâmil huzuru.Mekteb-i irfân: İrfan mektebi.Melahat: Güzellik, tatlılık.Melâmet-hâne: Kınanılan yer, metinde dünya veya fitnenin zuhur ma-

halli.Melek simâ: Melek yüzlü.Melûl: Usanan, bıkan.Menend: Benzer, benzeyen, eş.Merdân: İnsanlar, kamiller.Merek: Samanlık.Mesrûr: Sevinmiş, neşeli.Mestâne: Sarhoş.Mestûr: Örtülmüş.Meşkûr: Teşekküre lâyık, beğenilmiş.Meta’: Sermaye, eşya, mal.Meydân: Âşıkların atıştığı yer.Meyhâne: Mecazen, tekke, mürşid gönlü.


Mezak: Öykünmek, alaylı davranmak.Mezat: Satış.Mîzân: Ölçü, mecazen akıl.Mihrap: Caminin duvarında kıble yönünü gösteren girinti.Minnet: İyilik etme; iyiliği başa kakma.Mir’ât: Ayna.Misâl tutmak: Örnek göstermek, benzetmeyle anlatmak.Misket: Eski bir cins tüfek veya mermi.Miskîn: Aciz, zavallı, fakir, kimsesiz.Mormuç: Bayburt ile Kelkit arasında büyük bir ova.Mu’sirat: Bulut.Mu’teber: İtibarlı, güvenilir, değerli.Muammâ: Anlaşılmaz, gizli şey İçinde insan ismi gizli olan bir tür şiir.Muhâlif: Karşı, aykırı.Muhanet: İhanet eden, alçak kişi.Muşta: Kunduracıların derileri inceltmek için kullandıkları çekiç.Muvakkit: Vakti belirleyen kimse; tam ayarlı saat.Muy: Saç, tüy.Mücrim: Suçlu, günahkâr.Müdde’î: İddia eden, davacı.Müjgân: Kirpikler.Müşîr: İşaret eden.Müştak: Arzulayan.Müzeyyen: Tezyin edilmiş, süslenmiş.

NNâ-merd: merd olmayan, alçak kişi Hakkı bilmeyen.Nâçâr: Çaresiz, âciz, dertli.Nâgâh: Ansızın.Nakd-i bünyâd: Sermaye.Nakkâş-ı ezel: Zatı, Bedi’ ve Musavvir olan, en güzel şekilde yaratan Ce-

nâb-ı Hak.Nâle: Ün, inleme.


Nâme: Mektup.Nan: Ekmek.Nanca: Bir parça, pek çok, ne kadar.Nâr: Ateş.Nâs: İnsanlar.Nâ-şâd: Gamlı, kederli.Nazargâh-ı Hudâ: Müminin gönlü.Nazargâh: Bakılan veya bakılacak yer.Nâzır: Nazar eden.Necef: Kûfe yakınında Hz. Ali’nin türbesinin bulunduğu yer.Nedâmet: Pişmanlık.Nemrûd: Babil’in kurucusu olan ve Hz İbrahim’i âteşe attıran hüküm-

dâr.Nesep: Nesil, soy.Neşter: Hekim bıçağı.Nevâ: Bir musikî makamı.Nev-bâhar: İlk bahar.Nev-civân: Genç.Nevreste: Yeni yetme, delikanlı.Nifak: Bozgunculuk.Nigâr: Resim gibi güzel sevgili.Nikâb: Perde.Nişangâh: Nişan yeri.Nöker: Hizmetkâr.Nûr-ı bedr: Dolunayın ışığı.Nûş eylemek: İçmek.Nûşirevân: İran’da VI asırda hükümdarlık yapan, adaletiyle ünlü zat.Nutfe: Damla, sperm.Nüsha-i kübrâ: Tasavvufta insan.

O-ÖOd görmemiş aş: Bal ve kaymağın karıştırılması ile elde edilen ve

zürbiye denilen yiyecek.


Okumak: Davet etmek.Orak: Ekin biçmeye yarayan eğri uçlu bir ev aleti.Oyunbâzlık: Oyun oynama.Özge: Başka.

PPata: Selâm, temennâ.Penâh: Sığınma, sığınacak yer.Pend: Öğüt.Perçem: Kakül, başın tepesinde bırakılan saç.Perî: Melek.Pertev: Işık, parıltı.Pervâ: Korku.Pervâne: Ateş böceği.Pervâz etmek: Uçmak.Perverdigâr: Tanrı.Peşkir: Küçük havlu, el bezi.Peyvend: Ulaşma, varma; bağ.Pîr: Mürşid, yaşlı kişi.Pîr-i mugan: Meyhaneci, mecazen mürşid-i kâmil.Poşa: Çingene.Pörk: Başlık.Puç: Kaba, çirkin, boş, değersiz, faydasız, zâyi.Pulur: Bayburt’un Gökçedere köyü.Pus: Bulanık.Pus almak: Duman kaplamak, sislenmek.Puşu: Bir çeşit baş örtüsü.

RRahm eylemek: Merhamet etmek, acımak.Rakib: Rekâbet eden, üstün olmaya çılaşan; sahte âşık.Reh-nümâ: Yol gösteren, rehber, kılavuz.Revân: Su gibi akıp giden, yürüyen.


Rıdvân: Cennet bekçisi.Risâlet mâhı: Mecazen, mürşid-i kâmil.Ruh: Yanak, yüz.Ruhsâr: Yanak.Rumuz: İşaret, sembol.Rümmân: Nar.Rümûz: Remizler.Rüsvâ: Rezil.Rütbe-i bâlâ: Yüksek derece.

SSabâ: Gün doğusundan esen latif rüzgâr.Sadâret: Başa geçme, sadrazamlık makamı.Sağalmak: İyileşmek.Saht: Katı, sert.Sâil: Dilenci.Sakî: Mecliste içki dağıtan kişi.Sâlik: Bir tarikata giren.Sanem: Put; güzel kimse.Sap: Ekinin kalıntısı.Sarraç: Ayakkabıcı.Sarsıtmak: Yerinden oynatmak.Savuşmak: Geçmek.Sâye bağlamak: Korumak, sahip bağlamak.Sayyâd-ı aşk: Aşk avcısı.Sazak: Esintili kuru ayaz. Sazlık, bataklık.Sâzende: Çalgıcı.Seb’: Yedi.Sebâ: Hz. Süleyman’ın eşi Belkıs’ın Yemen’deki şehiri.Seb’a’l-mesâni: Fatiha.Sefer: Yolculuk.Sefîne: Gemi.Seher demi: Seher vakti.


Semend: Çevik ve güzel at.Seng-i hâr: Mermer, sert taş.Seng-i mermer: Mermer taşı.Senger: Tuzak, pusu.Ser: Baş.Ser çekmek: Baş çekmek.Serencâm: İşin sonu; başa gelen.Ser-firâz: Baş kaldıran.Ser-te-ser: baştan başa.Server: Başkan, reis.Serv-i hırâmen: Servi gibi salınarak yürüyen güzel.Servi-kâmet: Servi boylu, uzun.Seyf: Kılıç.Seyfullah: Allah’ın kılıcı.Seyran: Seyretmek, bakmak, izlemek.Sındırmak: Kırdırmak.Sırr-ı Yezdân: Kalb.Sıyam: Oruç.Sîne: Sadr, göğüs, kalb.Sille: tokat.Sinmek: Saklanmak, gizlenmek.Soyma: Kaysı kurusu.Subh: sabah.Sultan-ı kevneyn: İki cihanın sultanı, Hz Peygamber.Sun’: Yaratma.Sûr: İsrafil’in kıyamet günü üfleyeceği boru.Sübut: Gerçekleşme, meydana çıkma.Sünür: Çayıryolu köyü.Sürme: Göze sürülen siyah madde.Sürûr: Sevinç.

ŞŞâb: Genç, delikanlı.


Şad: Şattülarap nehri.Şâh-ı Server: Cenab-ı Hak.Şâh: Metinde, Allah veya mürşid-i kâmil anlamında.Şâne: Tarak.Şat: Şattü’l-Arap, Fırat ve Divle’nin denize dökülmeden birleştiği yer.Şây’olmak: Yayılmak.Şeb-çerâğ: Gece parlayan yakut.Şebnem: Çiğ.Şecer-i Tûbâ: Tuba ağacı.Şeddâd: Yemende ad kavminin hükümdarı olup yaptırdığı cennet benzeri

İrem bağı ile şöhret bulmuştur.Şehr-i sıyâm: Oruç ayı, ramazan.Şekvâ: Şikayet, sızlama.Şem’: Mum.Şem’ çıra: Şeb-çerâğ (gece parlayan yakut).Şems: Güneş.Şemse: Güneş şeklinde yapılan resim.Şeydâ: Çılgın.Şeyh ü şâb: İhtiyar ve genç.Şîrîn: Tatlı, Ferhad İle Şirin hikayesindeki kadın kahraman.Şikâr: Avlamak.Şitâ: Kış.Şivan: Yas, inleme, sızlama.Şuarâ: Şairler.Şûlegâh: Alev çıkan yer.

TTa’n: Ayıplama.Tâbiîn: Hazret-i Peygamber’i görenleri görüp, onlardan hadis dinleyen

kişiler.Tablakâr: Tapla taşıyan, tapla üzerinde küçük şeyler satan; yemek işlerine

bakan hizmetçi.Takdîr-i Bârî: Tanrı’nın isteği.


Talanmak: Yağma edilmek.Tâlib-i râh-ı Hudâ: Tanrı’nın yolunu isteyen.Tâlib: İstekli, tasavvufta, mürid olmak isteyen kişi.Tamu: Cehennem.Taş atmak: Haksız yere dedi kodu yapmak.Tasadduk: Sadaka olarak verme.Tatar be-tatar: Taze taze.Tatarî: Az pişmiş yemek.Tay: Eş, denk.Tay olmak: denk olmak.Tecir: Evde kapların ve küplerin konulduğu yer.Tefsir kılmak: Açıklamak.Tek, teki: Gibi.Telef etmek: Boşuna harcamak, zayi’ etmek.Temennâ eylemek: Elini başına götürüp bir istekte bulunmak.Teneşir: Ölünün yıkandığı yer.Tenhâ: Issız, boş, yalnız.Tenkmek: Yuvarlanmak.Tenli merek: Rutubetli samanlık.Tepir elek: Tahtadan oyularak yapılan, kenarları olmayan siniye benzer

bir ev eşyası İçine konulan tahılın kesmiğini ayıklamak için kullanılanbir çeşit holus.

Terek: Tabak, raf.Teşne-dil: Gönlü, dili susuz; can ve gönülden istekli.Tezmek: Kaçmak.Tîğ: Ok.Tiryâki: Müptelâ.Toy: Düğün, ziyafet, şölen.Toyluk: Acemilik.Tubâ: Kökü yukarıda, başı aşağıda olan cennet ağacı.Tulhan etme: Misafir etme.Turfe: Görülmemiş, yeni, tuhaf.Tûtî-veş: Papağan gibi.


Türâb: Toprak.

U-ÜUğrun uğrun: Gizli gizli.Ummân: Deniz.Usüldânâ: Usül, metod bilen, çalgıyı metoduna göre çalan.Üftâde: Düşkün.Ülfet: Alışma, tanışma, dostluk.Üryân: Çıplak.

VVâkıf-ı esrâr: Sırlardan haberdar ârif kişi.Vâmık u Azrâ: Leyla ve Mecnun gibi iki hikaye kahramanı.Vech: Yüz.Vîrân: Harap.Vird: Dervişin okumak zorunda olduğu günlük zikir.

YYad: Yabancı.Yağız: Yağız at.Yağlık: Mendil, çevre.Yahşi: Güzel, iyi.Yakasız gömlek: Kefen.Yal vermek: Köpeğe yiyecek vermek.Yaman: Kötü.Yed: El.Yegân yegân: Teker teker, birer birer.Yekten: Birden.Yermez:Yetmez, ulaşmaz.Yığnak: Biraraya gelmiş.Yıldız akmak: Talihi ters dönmek.Yol bacı vermek: Metinde, yol masrafını karşılamak.Yol uğratmak: O yoldan geçmek Yolu uğramak.


Yonga: Ağaç veya tahtanın yontulmasıyla çıkan parça, kalın talaş.Yüc’olmak: Çoğalmak, büyümek.Yüz suyu dökmek: Eyvallah etmek.

ZZağbal: Kara kovan balı.Zağlamak: Kayarcasına akıp gitmek.Zâhir: Açık, meydanda.Zahm: Yara.Zap sirkesi: Küpte saklanan sirke.Zap: küp, bir yer adı.Zâti: Zaten.Zây: Zâyi olma, boşa gitme, kaybolma.Zebânsız nutk etmek: Dil-dudak depretmeden konuşmak.Zenbûr: Arı.Zevâl: Yok olma.Zevrâk: Kayık.Ziron: Yufkadan yapılan yoğurtlu yemek.Ziyâlı: Işıklı.Ziynet: Süs.Zulumât: Karanlık.Zülâl: Soğuk, güzel, tatlı su.Zülf: Saç.Zülfikâr: Hz Ali’nin meşhur kılıcı.


KAYNAKÇA

Albayrak, Nureddin: “Dede Paşa”, Allah Dostları, C. X, İstanbul 1996,s. 163-164.

Albayrak, Nureddin: “Dede Paşa”, TDVİA, C. 9, İstanbul 1994, s. 83.Alkan, Naim: Türk Halk Edebiyatı, Ankara 1973, s. 273-75.Arısoy, Mehmet Nurullah: Türk Halk Şiiri Antolojisi, Ankara 1985, s.

221-24.Aslan, Ensar: Doğu Anadolu Saz Şairleri, Erzurum 1978, s. 225Aşkun, Vehbi Cem: “1938’de Bayburt’ta Saz Şairleri Haftası”, TFA,

VIII/29-31, s. 3072-3074.Atay, Mehmet: “Bayburtlu Celâlî”, İnan, III/17 (Mart 1945, Trabzon),

s. 30-31; 18 (Mayıs 1945), s. 22-24; 20 (Eylül 1945), s. 17-21; 21(Kasım 1945), s. 18-26; 22 (Ocak 1946), s. 28-30; 23 (Mart1946), s. 22-25.

Balcı, Meral Rukiye: “Ozansu Köyü ve Celâlî Baba”, Gazi Bayburt,IV/16 (Temmuz - Ağustos 1992), s. 14-15.

Bayrı, M. Halit: Halk Şairleri Hakkında Küçük Notlar, İstanbul 1937, s.39-44.

Bayrı, M. Halit: Halk Şiiri (XIX. yy.), İstanbul 1956, Varlık Yay. , s. 5. Boratav, P. N. - H. V. Fıratlı: İzahlı Halk Şiiri Antolojisi, Ankara 1943,

s.188-91.Cunbur, Müjgân: Başakların Sesi, Ankara 1968, s. 58.Deniz, Rasim: “Bayburtlu Celâlî ve Şiirleri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe

Bayburt Sempozyumu, 23-25 Mayıs 1988, Ankara 1994, s. 217-232.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Bayburtlu Celâlî Kars’ta- 1”, TFA, Sayı: 261(Nisan 1971), s. 5932-34.


Dizdaroğlu, Hikmet: “Bayburtlu Celâlî Kars’ta- 2”, TFA, Sayı: 263(Haziran 1971), s. 6000.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Bayburtlu Celâlî Kars’ta- 3”, TFA, Sayı: 265(Ağustos 1971), s. 6058-60.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Bayburtlu Celâlî Kars’ta- 4”, TFA, Sayı: 267(Ekim 1971), s. 6116-17.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Bayburtlu Celâlî Üzerine Bir Eser Daha”, TFA,IX/183, s. 3534-3536.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Bayburtlu Celâlî’nin Ölümüne Dair”, Fikirler,Sayı: 264-265 (Şubat 1944), İzmir 1945, s. 6-7.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Bayburtlu Celâlî’nin Şiirleri- 1”, TFA, Sayı: 127(Şubat 1960), s. 2081.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Bayburtlu Celâlî’nin Şiirleri- 3”, TFA, Sayı: 129(Nisan 1960), s. 2127.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Bayburtlu Celâlî’nin Şiirleri- 4”, TFA, Sayı: 131(Haziran 1960) , s. 2171.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Bayburtlu Celâlî’nin Şiirleri- 5”, TFA, Sayı: 133(Ağustos 1960), s. 2204.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Bayburtlu Celâlî’nin Şiirleri- 6”, TFA, Sayı: 134(Eylül 1960), s. 2232.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Bayburtlu Celâlî’nin Şiirleri- 7”, TFA, Sayı: 135(Ekim 1960), s. 2242.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Bayburtlu Celâlî’nin Şiirleri- 8”, TFA, Sayı: 136(Kasım 1960), s. 2264.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Bayburtlu Celâlî’nin Şiirleri- 9”, TFA, Sayı: 137(Aralık 1960), s. 2290.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Bayburtlu Celâlî’nin Şiirleri- 10”, TFA, Sayı:138 (Ocak 1961), s. 2301.


Dizdaroğlu, Hikmet: “Bayburtlu Celâlî”, TFA, 128 (Mart 1960), s.2114.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Celâlî Ne Alevî, Ne Bektaşidir”, TFA, Sayı: 274(1972), s. 6297-6299.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Kitaplar Arasında: Bayburtlu Celâlî”, TFA,VIII/165 (Nisan 1963), s. 3023-3025.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Sümmânî-Celâlî Karşılaşması ve Ay-Gün Destanı”,Fikirler, Sayı: 268-269 (Nisan 1944), s. 2-4.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Türk Saz Şiirinin Sorunları”, Köz, Sayı: I/3(Şubat 1980), s. 2-18.

Dizdaroğlu, Hikmet: “Türk Saz Şiirinin Sorunları”, Köz, Sayı: I/3(Şubat 1980), s. 2-18.

Doğan, Ahmet: Bayburtlu Celâlî Baba (Hayatı, Edebî Şahsiyeti ve Şiirleri),Ankara 1999.

Elçin, Şükrü: Halk Edebiyatına Giriş, Ankara 1986, s. 306-307.Elçin, Şükrü: Türk Edebiyatında Tabiat, Ankara 1993, s. 47-50.Ergun, Sadettin Nüzhet: Türk Şairleri, C. II, s. 944-946.Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri: Erzurum Şairleri, İstanbul 1927, s. 86-90.Gölpınarlı, Abdülbaki: Alevî-Bektaşî Nefesleri, İstanbul 1963, s. 10,

230.Gölpınarlı, Abdülbaki: Türk Tasavvuf Şiiri Antolojisi, İstanbul 1972, s.

297; Güleç, Hamdi: “Bayburtlu Celâlî’nin Sanatı”, Türk Tarihinde ve

Kültüründe Bayburt Sempozyumu, 23-25 Mayıs 1988, Ankara1994, s. 211-215.

Güleç, Hamdi: Bayburtlu Celâlî, Hayatı, Sanatı ve Şiirleri, Ege Ün.SBE. Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 1987.


Günay, Umay: Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi, Ankara 1986,s.140, 141

Güney, Eflatun Cem: Halk Şiiri Antolojisi, İstanbul 1950, s. 85, 120.Haşlak, Salim: Bayburtlu Celalî, İstanbul 1963Kabaklı, Ahmet: Türk Edebiyatı, C. II, İstanbul 1973, s. 496, 515-516.Kabaklı, Ahmet: “Otlakçı-Batakçı-Yaltakçı-Çanakçı Destanları”, Türkiye,

27 Ocak 2000.Kalkan, Emir: Türk Halk Şairleri Antolojisi, Ankara 1991, s. 45.Karakoyunlu, Sadri: Bayburt Tarihi, Ankara 1990, s. 60-63.Kırtan, Mahmut: Bayburtlu Şairler, Ankara 1988, s. 22, 41, 79, 106,

134, 155, 162.Kırzıoğlu, Fahrettin: “Celâlî”, TDEA, C. 2, İstanbul 1977, s. 28-29.Kızıltuğ, Fırat (Çırak Hicvî): Kitâb-ı Yâve, İstanbul 2000.Kocatürk, Vasfi Mahir: Saz Şairleri Antolojisi, Ankara 1963, s. 459Kuyumcu, Fehmi: Evliyânın Dilinden, Ank., 1978, s. 645-647.Makal, Tahir Kutsi: Türk Halk şiiri,İstanbul 1978, s. 74Maraba, Kemal: “Bayburtlu Celâlî”, Bayburt’un Sesi, 9 (21 Şubat 1995),

s. 33.Meydan Larousse, C. II, İstanbul 1973, s. 839.Okay, H. Nezihi: Sümmânî, İstanbul Tarihsiz.Onay, Ahmet Talât: Türk Halk Şiirlerinin Şekil ve Nev’i, Haz. Cemâl

Kurnaz, Ankara 1996, s. 373Özden, Şinasi: “Gerçek Âşıklardan Celâlî”, Ülkü, Yeni Seri, Sayı: 62 (16

Nisan 1944), s. 4-5 Öztelli, Cahit: “Sümmanî-Bayburtlu Celâlî”, TFA, IX/185, s. 3594-

3595.


Öztürk, Yaşar Nuri: “Yaz Konferansları”, Hürriyet Gazetesi, 6 Ağustos1999

Parıldar, Ali Kemal: “Koşmalar Üstüne”, Bayburt’un Sesi, 9 (21 Şubat1995), s. 46.

Revnakoğlu, Cemaleddin Server: “Bayburtlu Celâlî’yi Yeniden Tanıdık”,Tarih Yolunda Erzurum, IV/15-16, s. 14-16.

Sakaoğlu, Saim: “Bayburtlu Celâlî”, Büyük Türk Klâsikleri, C. 9, İstanbul1989, s. 222-224.

Sakaoğlu, Saim: “Bayburtlu Celâlî”,Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı -III.Halk Şiiri, Sayı: 445-450 (Ocak-Haziran 1989), s. 194.

Sakaoğlu, Saim: Bayburtlu Zihni, Ankara 1988 Samancıgil, Kemal: Alevî Şairleri, İstanbul 1946, s. 44.San, Sabri Özcan: Âşık Hicranî, Ankara 1987. Tepir, Zekâi - Yılmaztürk, Uğur: Bayburtlu Halk Şairleri Antolojisi, Me-

zuniyet Tezi, Erzurum, 1997.Türk Ansiklopedisi, C. X, Ankara 1960, s. 117.Türk Halkbilim Araştırmaları Yıllığı 1978, Ankara 1979, s. 68-71.Uygarlıkların Beşiği Bayburt, İstanbul s. 55-61.Yanbeğ, Mahmud Kemal: Bayburtlu Celâlî Hayatı ve Şiirleri, İstanbul

1963Yardımcı, İlhan: Bayburtlu Hicranî, İstanbul 1968. Yardımcı, İlhan: “Bayburt Toprağının Halk Şairleri”, Şen Ol Bayburt

Bayburt Folkloru, İstanbul 1991, s. 81-96.Yener, Cemil: Türk Halk Edebiyatı Antolojisi, 1973, s. 169-71.Yılmaz, Zakir: Bayburtlu Celâlî, Mezuniyet Tezi, Eruzurum, 1977.


ŞİİRLER DİZİNİ

Ben teki şeydâ bülbülümGonca dehânım merhabâ ..........................................................165/48

Dilberler Destanı Görenlerin aklı olur perişanAferin onları doğuran anaya ....................................................291/113

Bir yiğit ne kadar kahraman olsaKarlı dağlar vardır aşamaz burda................................................167/50

Özün kim pend eder dutmaz danışma özgeye satmaGönül tahtında bir han var el uzatma ayak atma .......................227/122

Ne sehv ettim ki yâ Rab ehl-i zâhirDiyorlar külli kâziptir şuarâ.......................................................232/132

Gonca gül vasfında ey dil günde bir ... geçTûtî-veş ........................... geç ...................................................233/133

Yay oklara hedef ettim sînemiHiç yara olur mu bundan ziyâde..................................................190/84

Çektin âsumândan dehrin topunuDehr ü zamânımda günden ziyâde ..............................................143/13

Eyâ beyt ü binâ-yı seng-i mermer YazıcızâdeEren gülzâr-ı kasr-ı la’li ü gevher Yazıcızâde...............................234/134

Terk-i edeb etme istikbâlindeEvvel has dur sonra selâm dur nâme ...........................................148/22


Sabâlar şebnem dolusu Doldu taştı İlbeğ İlbeğ .................................................................164/46

Hocam beni yaz mektebe ver aşk ile hem-râhTâlib-i dergâhBen kûşe-i vahdet severim gezdirme seyyâhEr-rızkı ala’llah ..........................................................................228/125

Batakçı Destânı Harabât ehline yâdigârım varHer mecliste benden ara batakçı ................................................212/110

Yakamdan el götürsün ehl-i zâhir bilmez murâdıGazel yâd etmedir elbet bu cür’a câmın irşâdı...........................222/115

Döküp al yeşili kara bağlandımVasf-i hâlim nedir bilen olmadı...................................................184/76

Yaz olanda çayır çimenGezer zavallı zavallı ....................................................................191/86

Kalos Ağa İle Kavga Destânı Şehiryutan-zâde Hüseyin YâverKalos Ağa ile kavga destânı ......................................................209/109

Küllî boş değildir aşka düşenlerKatre düşmeyince sel uyanır mı ..................................................162/43

Sabâhın seher vaktidir......... gitmez miBen-i bîmârının özrün götürsün yahşı tutmaz mı........................223/116

Vardım ki oturmuş hicrân köşküne Dağıtmış başından hep çırâkları .................................................144/14


On iki kuleden tîğ gösterendeHep garrâ eylerim kamu dünyâyı ..............................................205/107

Mısr-ı melahatte Yûsuf-ı sânîHükm-i Süleymân’a verdin ne dedi .............................................150/25

Dolu kaldı elde cümle câmlarımDediler ki müjde reh-nümâ geldi ................................................155/32

Dest uzadın lâl-i lebin balına“Ledünnî” ilminin irfânı geldi......................................................162/44

İstikbâl eyleyin durun selâmaSerteser âlemin sultânı geldi........................................................149/23

İrem bâğının Rıdvân’ıÇeşmi akıtarak geldi ....................................................................185/78

Sürûr-ı sevdâda hâlim perîşânGör nice kan üzre bir kan eyledi .................................................158/37

Danış erbâbına kürre dersiniZemin ü âsumân arası yedi ..........................................................192/88

Lokmân Hekim olsa bulamaz çâre“Lâ-yezâl” elinden fermân verildi................................................177/65

Ölen öldü sen haber ver sağlardanBilmem hayâl midir düş müdür şimdi .........................................152/29

Geçti civân ömrüm döktüm gazelim Gören kan ağlayıp firak edindi ..................................................171/56


Dolandı sâkîler bâdeler dolduAceb kimler ola konağ-ı Leylî.....................................................193/90

Cünûnum şöhreti dünyâyı tuttuTükettim çeke çeke âh-ı Leylî .....................................................189/83

Te Tanrı’nın aslanıAbdülkâdir Geylânî ...................................................................200/100

Rüyâmda görmüştüm seni benzetdimHakikat sâdıksın Baba Sümmânî ...............................................204/104

Bağ bitirip anda mesken eylemeKatar bir gün rûzgâr borana seni ................................................159/39

Yekden kıyâm etti gonca-dehânlarBağladı safları namâza çekti........................................................144/15

Kenarda köşede kaldı bazısıBaba oğlun Hakk’a emânet etti ....................................................192/87

Hakîkat dersinden icâzet aldımDefterim Ahmed-i Muhtâr’a gitti.................................................174/61

Tortum Destânı Çekdi Kûh-ı Kâf ’tan Tortum damarınYüz altmış nüfusla kaç hâne gitti...............................................208/108

Bî-çâre gönlümüz sahra çölündenMecnûn’dan ziyâde puç oldu gitti..................................................138/5

Vücûdumda üç yüz altmış damarım Kötü söz elinden bozuldu gitti.....................................................159/38

Mevlâm bir kuluna böyle güzellikNe vermiş ne verir ne verse gerek .................................................139/7


Yemek Destanı Bir mezat açıldı yemek içindeVardık ol mezatta cevlân eyledik ..............................................215/111

Dağ başında bir bilezik bulmuşamGöz yaşıyla silem seni bilezik .......................................................136/2

Hicrân oku değdi döküldü kanımZevrâkımız aşk gölüne atan yok ..................................................169/54

El uzatıp tutsam yârin destindenRüyâda hayâlde görmek kâr değil .................................................137/4

Âh çeker her seher sonu çağlarıÂh odundan sakın yana dur bülbül ..............................................168/52

Bu dünyâ fânidir zerri ülfetteDem-i devrânına vurgunum hocam .............................................181/70

Erenler şâhından bir nâme aldımDilim ezber etmiş okuyor hocam...................................................135/1

Bugün aşkın pazarıdırVeren Mevlâ’dan almışam ...........................................................179/67

Yed-i kudret kalemiyle donanmışReng-i ruhsârının ihdâsıyım ben .................................................145/17

Derûnundan tefsîr kılın Ben sırf kulun perîsiyem................................................ ..............187/80

Sorma Celâlî’ye kimdir LeylâsıElbet bir şem’anın pervânesiyem ...............................................204/105


Usandım sâkî cânımdan o cânânı usandırdımCihân bağında bülbülüm gülistânı usandırdım ..........................224/118

“Ene’l-Hak” noktası levhe düşmedenOn iki perdenin birinde idim........................................................147/20

Se ile ben sana kılıç ben oldumCiminen cemâlin görsem elifim.................................................202/101

Neşterdir kirpiğin işler yâreyeKastetme sîneme yaman sevdiğim...............................................167/51

Gel ey zâhid suâl etme özüm mestûr muyum bilmemEne’l-Hak söylerimammâ bu dem Mansûr muyum bilmem........223/117

Yedi kalem çalmış kudret bağındaKalemi “mim” imlâsı “mim” pendi “mim” ....................................140/9

Ecel oku yarasındanAkar kanlı yaşım benim...............................................................178/66

Ne benim var ne Allah’ım“Yâ Hû” diyen putperestim..........................................................188/82

Görem ol bî-vefâ niceCüdâ düşmüş vatanından .............................................................196/96

Halâyık nutka gelmiştir Cenâb-ı Kibriyâ’sından ................................................................198/98

Sakınmaz âşık-ı billâhHezâr derd ü belâlardan ...............................................................195/95


Müjdeler olsun kargalarYattı da kalkmaz kır oğlan.........................................................203/102

Temennâ eyledim ednâ a’lâyaGözüm açılmadı perîşânlıktan .....................................................194/91

Hûblar yığnağında dilber belindeBir altın kemerin tokasıyım ben ..................................................164/45

Elim yetmez ayağımda dâme varYakma cânım bir Allah’ı seversen ...............................................148/21

Arz-ı hâk üstüne serdim yüzümüBasan bassın çığnayanlar çığnasın...............................................186/79

Bendeki bülbülün gül ensârısınGönlümün gülşeni sen safâ geldin...............................................172/58

Yazın kışın belli olmazSert eser yellerin senin.................................................................190/85

Dudusu kumrusu firkatli öterMüzeyyendir bahçe bağı beylerin..............................................204/103

Sözü kantara çek zihninde pişirYahşi danış ehl-i dil incinmesin ..................................................160/40

Dilerim derdine dermân olmasın Gece gündüz âh u zâre düşesin....................................................168/53

Bülbül seherlerde niçin ağlarsınGarip gecelerde feryâd edersin ....................................................185/77


Sildi sabâ zülfün dîdem pusunuYaralar Lokmân’ı safâ gelmişsin .................................................157/36

Nûş etsin şebnemin “Kalu belâ”dan“Enelhak” sırrını o yâre sorsun ....................................................183/75

Kuşanma sıfat-ı Hak libâsınaBinbir adlı şâha düşman olursun..................................................180/69

Şevket ü şânına “tebârekallah”Karışmış nüsha-i kübrâya zülfün .................................................145/16

Ketm edip çün gizleme zârım ben-i bî-çâredenKatlime sem’in şehim kimden rivâyettir bugün .........................231/129

Yâr elinden dolu bâde içmedenArtmış nâle zârı Hamdi bülbülün ................................................175/62

Keremler iklîminin şûlegâhıKapında afv olur cürm ü hatâlar ..................................................187/81

Elbet bir devâsız derttenDolan göz bir zaman ağlar ...........................................................174/60

Bâdeyi içenler gelsin meydânaTenhâda indirip kaldırmasınlar......................................................138/6

Halka çevrilmiş dilleri hû çeker Sâkiler destile bâde tutarlar ...........................................................137/3

Ezel kâtibleri bahtım böyle dîvâna yazmışlarSîne üryân dîde giryân ciğer büryâna yazmışlar.........................225/119


Harîr atlâs hülle biçin boyuna“Fetahnâ” sırrını duyanımız var ..................................................153/30

Bülbüller çığrışır çeşmi kan ağlarBu ne sünbül bu ne lâle bu ne zâr ................................................170/55

Hâlet boş değildir bunda bir iş varGörmeyen âh çeker gören âh çeker .............................................194/92

Mekteb-i irfânda gam alayındaİlki “mim” bir “hâ”yı bilsin dediler...............................................146/19

Gezerim arş u kürsü arz u semâyıMecnûn’a Leylâ’yı bulsun dediler ...............................................154/31

Güzeller Destanı Her biri geldikçe cân tazelenirSöndürürsüz yangınları güzeller ................................................217/112

O hûb cemâlini görmedim ammâKevkeb-i Ülkerden ziyâlı derler ..................................................152/28

Şad gözümden aksa Fırat dilimdenElim elmas dökse kara taş derler ................................................171/57

Bir nazm-ı gazelde Hindi şânında Ehl-i aşk olana minnet ederler ...................................................142/12

Sürûr-ı sevdâda sâil olanlarDest uzatır kerem-kâne giderler...................................................161/42

“Velekad kerremnâ” bâğında bir gülSubh u seher çağı irem demişler..................................................151/27


Her kime yetişse “Nasrun minallâh”“Lentebur” sırrına ol mazhar eyler...............................................140/10

Hiç yanmasın âvâzıma virdimeEzel başta zehr ü aşım andadır ....................................................157/35

Ne Eflâtun bilir çâre ne Lokmân sağ cihândadırDediler mu’teber dermân Müşîr-i âlî-şândadır...........................232/130

Hele bir haber ver aht-i misâktanBilmez ki lâ’da mı illâ’da mıdır....................................................183/74

Âl-i Osman sandığı................Elif, mim diyârı Hart ovasıdır......................................................199/99

Ey bâd-ı sabâ hâb-ı nâzından yâri git uyandırEl bağla divan durSâkî demeden sen bâde dolandırİçtikçe ver usandır......................................................................229/126

Şeriate tatbik edin kânûnuVücudu pâreler bed-duâm vardır .................................................176/64

Haber ver sâki bismillâh bugün demhânemiz vardırGelen üftâdeye her dem dolu peymânemiz vardır .....................230/127

Pîrimiz var ârımız yok bu melâmet-hânede Ta’n-ı âlemden ne gam gamhârımız peymânedir.......................279/131

Yeşil atlâs kutnu kumaş giyenlerSoyunup da üryân olsa gerekdir ..................................................156/33

Doksan bin kelime yüz bin hurûfâtBin bir nokta hiç bir yanı değildir................................................181/71


Cür’alar câmlar bellisizDolduran kim veren kimdir .........................................................197/97

Kurb u civârında eğlenme sakınÂteş-i aşkımın sûzân vaktidir ......................................................195/93

Elinde Zülfikâr kabzalar kanlıBağdad’ı Basra’yı çöllemiş gelir ..................................................180/68

Kıblegâh beyt-i binâdır yıkma vîrân eylemeHem nazargâh-ı Hudâ’dır günde mihmân eyleşir ......................231/128

Cihânı sarsıttı âh u figânımBu benim gezişim sihirbâzlıktır...................................................176/63

Selvi kâmetinden çekmiş perdeyiÇiçek açmış ammâ dil garip durur...............................................182/72

Sâkî bana doldur şarâb-ı engür getürBir kadeh verip bitirdim mi tekrar getür....................................226/120

Câmı üftâdeler la’l-i lebindenDoldur hezâr hezâr ziyâde götür..................................................146/18

Şu gavdan yaptığın tecir tereği Divân-ı Bâri’ye yâdigâr götür ......................................................141/11

Ne boyda ser çektin ey servi-kâmetElif zülfün serin bâ’ya bağlamış.....................................................139/8

Taraksız tezgâhsız tüccâr mâlındanTicâret etmeğe benzer bu gidiş ....................................................160/41


Dilde hicrânım âh elinden el-amân olmuşGönlüm evi yağmaya gitmiş dardağan olmuş ...........................227/121

Bize bu tecellî “Kâlû Belâ”danYazılmış besbelli kitâb-ı temmet ...............................................204/106

Göz yaşından kalem çektim imlâyaYürek pâre pâre ciğer dağlı git ....................................................151/26

Hicrân döşeğinde müşkil hâlim varAğlamaktan dîdelerim kan oldu...................................................166/49

“Alleme’l-Esmâ”ya gelmezden ÂdemHuzûr-ı divânda bir divân oldu....................................................192/89

“Elif ” “nûn” maddesi sorsalar senden“Kâf” u “nûn” sırrından nihâyet oku............................................165/47

Nasihat Destanı Sevdâ çekenlere dünyâ dar olurSevdâ çekmeyene dünyâ dar olmaz...........................................221/114

Dökme yüz suyunu her ocaklıya Karga kirâsından ankâ bay olmaz................................................150/24

Bir nazar eylese ârif-i billâhKan ağlar çeşminde şebnem bulunmaz........................................173/59

Çıkıp seng-i sitem atmaz gönül bahçesine girmezO bâğın bülbülü yâhû ........ da’vâya durmaz..............................228/123

Vîrân bâğında dilbere kemân ebrû demezGedâ vü bayı hoş görüp bu yahşı bu yaman demez...................228/124


Maksudu Leylâ mı yoksa Mevlâ mıNûş edüp cür’asın kanmamış bilmez ...........................................156/34

Hayvanlıktan çıkıp olmadan âdemTaht-ı Süleyman’da şâne beğenmez.............................................182/73

Sürûr-ı sevdâdır bizlere kânûnBöyledir her şeyden icâzetimiz....................................................195/94

Gel hakâretle nazar kılma bize ey müdde’îKûh-ı sabr içre çekilmiş bir melûl ankâ biziz.............................234/135


DİZİN

Aâb, 134, 142, 170âbâd, 199, 205, 211abdâl, 225Abdâl, 180Abd0estli, 206Abdülkâdir Geylânî, 200, 201, 202âb-ı çeşm, 226âb-ı engür, 231âb-ı kevser, 235Âb-ı kevser, 171Acem, 213Acem diyâr, 200acı, 184âciz, 138, 224, 225açılmaz yaprak, 171Açlık, 141ad, 156, 166, 180, 288Adâlet şâhı, 148Adâlet tahtı, 141, 160âdât-ı gâvun, 233adem, 144, 146âdem, 182Âdem, 144, 192, 231Âdem'in sır, 147âdet, 210Âdet, 206adız çık, 219Âdil Han, 150adû, 208Adûlar fend, 173


Adûv, 162Aferinler, 222Affol, 151afv, 187âgâh, 230ağ, 140, 221ağac, 166Ağır metâ, 145ağız, 137ağla, 146, 160, 166, 173, 174, 178, 184, 185, 193, 194, 230, 233, 293Ağla, 136, 166, 173, 177ağlayacak zaman, 167ağlı, 150ağu, 140ağyâr, 185âh, 138, 158, 171, 188, 194, 197, 220, 225, 228, 232, 234Âh, 150, 158, 160, 168, 169, 194, 196Âh ateş, 232âh âteş, 157Âh od, 160, 168âh u feryâd, 223âh u figân, 175âh u zâr, 168, 226Âh u zâr, 161âh û zâr, 141âh ü zâr, 218Âh ü zâr, 218Ahâli, 212ahbâp, 177ahd, 184Âh-ı hasret, 185âh-ı Leylî, 189âhım od, 224


âhir, 231Âhir, 22, 135, 159, 192, 196âhir zamân, 182ahkâm, 207Ahmed, 147Ahmed-i Muhtâr, 157, 174Ahmet, 213ahret, 169ahşam, 213Ahter, 234aht-i misâk, 183âhû, 169Ak meme, 219Âkıbet, 222akıl, 167âkil, 189, 224akl, 138, 219aklı karalı, 169akraba, 190akran, 176, 221Akrep, 177al, 154, 163, 184, 214, 223Al, 204, 206, 219al kan, 184, 226, 227a'lâ, 194A'lâ, 181âlamet, 206âlât, 175alay, 146, 195, 200, 289âlem, 137, 146, 151, 162, 186, 192, 199, 202, 226, 228, 233, 291Âlem, 137, 207âlemin sultân, 148âlet, 153


Alev, 156Ali, 151, 181Âl-i Osman, 200âli şân, 154âlîşân, 290âlîşân, 233âlim, 141Ali'nin külâh, 214Âlişân, 161Aliyyü'l-Murtazâ, 198Allah, 136, 147, 148, 153, 163, 171, 174, 188, 189, 200, 207, 209,

229, 231, 287Allah'a ısmarladık, 170allâme-i asr, 152allame'l-esmâ, 144Alleme'l-esmâ, 139Alleme'l-Esmâ, 192aln, 205Altı bin mizânın dara, 192altın kemerin toka, 163Altmış para, 215Altun tas, 172aman, 229, 230amân, 228, 292amel, 226Amel, 154ana, 219anafor, 214Anâsır, 231anber, 139, 235andelib, 195Andelib, 151Ander lobiya, 217


ankâ, 149, 163, 235, 293Ankâ, 171, 234âr, 170, 206, 222, 233Arabistan, 22, 135, 198Arap at, 175, 179ard, 211Ârif, 181Ârif meclis, 222ârifân, 183ârif-i billâh, 173Ârifler dil, 139âriflerin dâd, 223arka, 231armağan, 155, 228arpa, 140, 204Arpa, 214arş, 135, 154, 158, 224, 232Arş, 143Arş, 192arş-ı a'lâ, 221arz, 141, 154, 160, 224, 232Arz, 157, 174Arza dur, 152Arz-ı hâk, 186arz-ı hâl, 149, 158, 161, 190, 225Arz-ı hâl, 177, 233arz-ı hâl, 137arzu, 138, 208Arzu, 184Arzumânend-i Revân, 188âsî, 218âsiyâb, 200asker, 207


Asker, 207asl, 188Asl, 208aslan, 200, 284âsmân, 219asr, 142, 152âsumân, 142, 192, 197, 231aş, 142, 156, 169, 171, 172, 178, 184, 209, 221aşçı, 142âşık, 139, 149, 152, 156, 161, 168, 224, 229Âşık, 138, 146, 173, 185, 217, 230âşıkânın .mahrem, 188âşık-ı billâh, 196âşık-ı .nâ-çâr, 189âşık-ı .şeydâ, 233âşıkın âh, 138âşıkın aşk, 166Âşıkların mu'teber, 218Âşıkların umut, 219âşinâ, 196aşk, 134, 141, 145, 146, 154, 159, 160, 161, 164, 166, 185, 186, 195,

196, 209, 217, 227, 228, 229, 234Aşk, 156, 159, 168, 170, 171, 175, 187, 229, 232aşk ataşı, 169aşk .ateşi, 167aşk dîvânı, 141aşk gölü, 169Aşk kitabı, 227aşk meyi, 146aşk ocağı, 139, 156, 194, 225, 231Aşk ocağı, 195aşk ocakları, 143aşk odu, 184


aşk ehli, 234aşk-ı ezel, 233Aşkın kervânı, 204Aşkın cür'ası, 158Aşkın dükkânı, 163Aşkın girdâbı, 145aşkın gölü, 137aşkın irfânı, 201aşkın kitâbı, 134, 170aşkın nârı, 135, 140aşkın pazarı, 178Aşkın safâsı, 188aşkın sürûru, 181aşkın yolu, 138at, 155, 175, 179, 186, 206At, 214ataş, 169ateş, 167, 232Ateş, 197âteş, 157, 178, 196, 232Âteş-i aşk, 195atlâs, 153, 155, 289, 291Av, 185âvâz, 156, 235Âvâz, 174âvâze, 143avcı, 169, 191ay, 168, 203, 206, 220, 222Ay, 205, 206, 207, 208ayağ, 147, 148Ayağın tozu, 148ayak, 145, 228Ayaklar altı, 180


ayb, 228âyet, 233Ayın, 201, 203ayıp, 206Âyîne-i devrân, 229ayn, 201Aynacı dilberi, 220Ayran, 140Ayrılık .i.ok, 147ayva, 152, 172, 175âzâde, 183azdı, 210Azdı, 229azim deryâ, 159azîmet, 192aziz, 193aziz bayram, 206Azm, 222Azrâ, 151Azrâil, 182Bbâ, 138, 146, 154, 165, 183bâb, 144, 147Bâb-ı vilâyet, 158Baba, 191Baba Sümmânî, 204bac, 180, 200bâde, 136, 137, 145, 146, 159, 161, 169, 170, 175, 186, 192, 193,

195, 230Bâde, 137, 156, 172bâd-ı sabâ, 162, 165, 230bağ, 139, 140, 157, 168, 170, 172, 176, 195, 203, 204, 205, 225, 235,

286


Bağ, 159, 175bâğ, 142, 144, 151, 156, 163, 165, 170, 185, 194, 225, 228, 229, 283,

290, 293Bâğ, 172bağbân, 181bâğbân, 163, 172Bağdad, 179, 200Bağdâd, 198Bağdat ili, 144bâğ-ı hüsn, 224bâğ-ı İrem, 148, 174bâğ-ı nokta, 151bağr, 168bağrı dâğlı, 161bağrın dağla, 146, 160bağrını döğ, 184bahâlı, 151baharlı .i.aş, 209bahçe, 142, 147, 152, 169, 170, 175, 181, 185, 204, 218, 227, 228,

231, 293Bahçe, 172bahçevân, 228bahçevanlık, 194bahr, 145, 146, 153, 159, 160, 183, 234Bahr, 145, 159bahr-i muhit, 176bahs, 217, 233baht, 226baht-ı siyâh, 225Bakkal dilberi, 220Baklava, 216bal, 140, 153, 162, 171, 216bâlâ, 182


Balıkçı dilberi, 221balta, 221bâr, 152, 169, 170, 175, 178, 206, 215, 231Bâr, 166bârekallah, 235Bârekallah, 150barhana, 216Bâri, 140, 292Bârî, 173bark, 140Basmacı dilberi, 221Basra, 179baş, 143, 149, 156, 169, 173, 183, 207, 210, 211, 212, 215, 217, 221baş, 153Baş, 213Baş bırak, 148, 180baş eyme, 207başçavuş, 216başı boş, 158batakçı, 212, 213, 214, 215Batakçı, 214bay, 149, 207, 229bây, 226Bayburd, 141, 203baygu, 225baykuş, 158Baykuş, 169bayram, 206, 208, 214bayram günleri, 193bâzâr, 230be, 202Be, 200bed-duâ, 176


Bedehşanlı, 172bedelsiz, 209beden, 154bedr, 194, 199, 235Behrâm, 173bekâ, 192Bektaş'ın zıranı, 213bel, 163, 167, 169, 190, 218, 222, 287belâ, 158, 171, 196, 207belâsın bul, 168Belâ-yı .i.kazâ, 149Belh, 179belin bükül, 168bend, 136, 139, 144, 156, 182, 193bende-i Mevlâ, 235ben-i bî-çâre, 232Ben-i bîmâr, 224benliğ, 180benlik, 205Benlik, 152berât, 144, 155berbâd, 198Berber dilberi, 220berdâd, 223bergüzâr, 140, 147ber-murâd, 169besmele, 165Besmele, 182beş .i.gemi, 176beş kuruş, 214beş nokta, 154, 170, 172, 183beş vakit, 232beşler, 205


bey, 167, 190, 194, 204Bey, 157, 163beyân, 233beyaz, 215, 220beyâza çek, 144beyhûde, 173Beyhûde, 205beyt, 234beyt-i binâ, 160, 165, 209, 224, 232, 234beyt-i zîbâ, 138bezen, 144bezirgan, 171bezm, 180bıçağ, 193, 220bıyık bur, 222Bî-dîdâr, 186biber, 217bî-çâre, 185, 232, 288Bî-çâre, 137bîgâne, 185, 196bî-gümân, 208bî-haber, 193, 225Bihamdillâh, 227bî-kıymet, 145bilezik, 22, 135bilezik, 23billah, 144, 207, 224, 226, 228, 230billâh, 143, 162, 163, 173, 189, 196, 227, 287, 293Billâh, 209, 214bîmâr, 187, 224, 282Bin bir nokta, 181Bin bir isimli Sübhân, 187binâ, 160, 165, 183, 186, 209, 224, 232, 233, 234, 291


binâ-yı seng-i mermer, 234Binbir .i.ad, 180bî-nevâ, 187bir Allah, 147Bir fincan, 214bismillah, 209Bismillah, 229bismillâh, 139, 231Bismillâh, 162, 216bister, 188bî-vefâ, 183, 196boran, 159, 216borçlu, 152, 187, 214, 215boş değil, 161boy, 138, 151, 153, 221Boy, 197Boyacı dilberi, 221boylak, 223Boyn, 205Boynun bırak, 150boynunu bur, 217Boynunu bük, 216boyun eğ, 148boz, 186börek, 216Börekçi .i.dilber, 221bucak, 223budağ, 139, 142budak, 147Bugün bana yarın sana, 168Buhara, 179Bulak başları, 147, 153Bulanık .i.su, 223


bulgur, 217burc, 176, 207, 216, 217, 235burc-ı felâket, 165burc-ı felek, 163Burc-ı melâhat, 145burma, 216bûs, 150bûse, 139, 164, 218, 219bühtân, 156, 232bülbü, 225bülbül, 142, 143, 152, 162, 164, 165, 168, 172, 174, 175, 181, 193,

195, 197, 198, 206, 224, 225, 228, 231, 235, 281Bülbül, 138, 140, 158, 170, 171, 183, 184, 185, 189Bülbül eğlence, 156Bülbül-i nazm-ı gazel, 188bülbül-i şeydâ, 185, 228, 235bülbül-i zâr, 152, 163, 189bünyâd, 210, 235bürhân, 201büryân, 209, 217, 226

Ccâhil, 176, 189câm, 143, 151, 153, 154, 159, 160, 166, 197, 199, 223, 225, 235Câm, 145Camcı, 222câm-ı Cem, 162câm-ı .ezel, 178câmi, 234cân, 135, 147, 150, 153, 154, 159, 166, 168, 169, 174, 175, 181, 196,

199, 205, 208, 210, 212, 218, 219, 220, 224, 225, 232Cân, 140, 227cân fedâ, 174


cânân, 208, 225, 227Cânân, 174cânân bağ, 139Cânân .i.diyar, 174Cânân il, 185Canbaz dilber, 221cânbâzlık, 176Cânım kurbân, 134, 172canlı, 209cebel, 165, 208Cebel-i . illâh, 209, 214Cebrâil, 205Ced, 179cefâ, 196, 207, 218Cefâ, 226cehr, 205Celâlî, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146,

147, 148, 149, 150, 151, 152, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160,161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 173,174, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185,186,187, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 198,199, 200, 203, 204, 208, 209, 212, 215, 217, 219, 222, 223, 224,225, 226, 227, 228, 230, 231, 232, 233, 234, 235

Celâlî bahr, 145Celâlî Baba, 156cellâd, 198cellât, 228Cellât, 167Cem, 162cem', 135, 226cemâl, 151, 154, 179, 180, 200, 202, 222, 289Cemâli resm, 138Cemâl-i yâr, 185


Cemâlin Kâbesi, 188Cemâlin şem', 189cenâbet, 206Cenâb-ı Kibriyâ, 198ceng, 205, 207, 221cennet, 219, 226Cennet, 142, 151, 167Cennet bahçesi, 218Cennet teşbîhi, 136Cennet-i Rıdvân, 174cerrâh, 172, 229cesed, 154, 225ceset, 150, 169, 196, 219Ceset, 159cevâb, 134cevap, 227, 230cevher, 183cevherdâr, 206cevlân, 215cevr, 196, 207, 226Ceyhûn, 142, 172ceylan, 173ceylân, 167cezâ, 220cezâlı, 151ciğer, 150, 185, 226, 289cihan, 202cihân, 160, 187, 194, 198, 202, 211, 219, 225, 226, 233Cihân, 175, 196, 199, 207, 224Cihân bağı, 195, 225Cilve, 208cilvekâr, 223cim, 179


Cim, 154, 200, 202cinân, 192cisim, 175cism, 138civân, 170, 212civâr, 145, 195, 291cû, 228Cuma, 209cûş, 149, 159, 167, 221, 231cüdâ, 185Cüdâ, 196cünbüş, 201Cünûn, 181, 189, 194, 226cür'a, 156, 158, 199, 223Cür'a, 197cür'a-i .i.câm, 235cürm, 187Cüyûş-ı perçem, 144

Ççağ, 141, 142, 151, 154, 159, 180, 195, 197Çağla, 134çağrı, 187Çağrılmayan yer, 223çakmak, 171çalı dal, 171çaput, 212çâr, 207çâr .i.divâr, 213çâr köşe, 215çare, 215çâre, 176, 178, 183, 184, 233çâre-sâz, 198


çarh, 155, 162, 227Çarh-ı devrân, 147, 195çarh-ı girdâb, 145çarhın durağı, 205çarpaz, 213çavdar, 140çayır çimen, 191Çenberci dilber, 222Çerâğ, 224çerâğ-ı şem', 231çerâğ-ı Leylî, 193Çerâğ-ı .şem', 225çeri, 211çeşm, 160, 170, 173, 188, 194, 198, 199, 226, 228, 230Çeşm, 185çeşme, 154, 158, 163, 200çeşm-i kan, 233Çeşmim gubârı, 194çeşmin kevkebi, 143Çeşmin yaşı, 155, 180çıban, 141çınar, 175çırâ, 160, 199çırâğ, 207Çırâğ, 205çırâğlı, 161çırâk, 143, 205Çıtanos, 164çiçek, 22, 135, 152, 191, 206Çiçek, 182çiçeksiz bâr, 215çifte, 214çifte nâr, 218


Çifte nâr, 218Çiğdem, 190Çil .i.horoz, 217çile, 168, 191, 224çimen, 191, 282Çin mülk, 145, 157, 179, 197Çin ü Maçin, 186Çin-i Mâçin, 141Çizmeci dilberi, 220çoban, 141çorba, 216çöl, 22, 135, 137, 141, 143, 173, 179, 180, 194çöpür .i.ağ, 140çöreğ, 230Çöreğ, 214Çubukçu .i.dilber, 222çuha, 163Çulfa taş, 211

DDad, 201, 202dâd, 223dadaş, 213dağ, 152, 156, 158, 159, 166, 167, 169, 186, 190, 192, 194, 281Dağ, 191dâğ, 161Dağ başı, 22, 135Dağıstan, 198Dağıstân, 155, 161, 163, 179, 185Dağıstanlı, 172dağla, 146, 160dağlan, 184dağlar başı, 167


dağlı, 150dal, 139, 147, 151, 154, 161, 171, 175, 180, 192, 200, 206, 211Dal, 154, 201, 202dâl, 153dalcı nâr, 219daldan dala konma, 196dalga, 145, 179Dalga, 159Dalgıç, 159damak, 181dâmân, 150, 188Dâmân, 207damar, 158, 169, 174, 180, 181, 208, 285dâme, 147dâmen, 151, 154, 180, 188dâne, 227dar, 222dâr, 157Dâr, 192dara, 192dardağan, 228darıl, 142darplı, 159dasni diga, 210Dasni .i.guros, 210dâvâ, 146, 156, 190, 192, 204, 205, 228dâvâcı, 155dâvet, 186Dâvûd-âvâz, 235Dâvûdî sadâ, 209dayağ, 220dazdaz, 213Debbâk dilberi, 220


defter, 139, 146, 166, 177, 210, 225, 226, 227Defter, 174defterhân, 226dehân, 143, 153, 165, 196, 281, 284Dehr, 142dehrin top, 142deli, 185, 223Deli, 216Deli gönül, 218deliğ, 212delikanlı, 219delil, 202delîl, 139, 165, 175Dellâk dilberi, 220dem, 138, 144, 155, 164, 173, 189, 194, 209, 224, 226, 229, 231, 232Dem, 164, 168dem vakti, 154, 210demhâne, 231Dem-i devrân, 180demir, 171, 221Demirci dilberi, 221dendân, 155, 165, 232der-sa'âdet, 233derd, 134, 136, 137, 141, 150, 160, 162, 163, 166, 168, 171, 173,

177, 178, 183, 184, 189, 196, 208, 225, 229Derd, 172Derd ehli, 162Derd-i dil, 161Derdiment, 161dergâh, 143, 146, 153, 163, 197, 226, 229, 231, 234, 282Dergâh, 137, 190dergâh-ı Leylî, 189derin, 204


Derin, 190Derin derya, 178dermân, 134, 135, 149, 163, 168, 172, 187, 220, 225, 233, 290dernek, 214ders, 22, 135, 139, 153, 170, 174, 179, 188, 192, 195, 198, 229, 231,

283, 284Ders, 146, 153ders-i diyânet, 164Ders-i ezel, 229dert, 135, 147, 149, 160, 169, 173, 187, 209Dert, 142dert ehli, 160Dert ehli, 137dertli, 152dertli çoban, 141dertli nenem gelin, 178derûn, 185Derûn, 187Derûnun yara, 225derviş, 149, 166, 201dervişân, 231dervişân irisi, 187dervişânlık, 194derya, 178deryâ, 141, 143, 158, 159, 165, 177, 207Deryâ-yı ummân, 176dest, 134, 136, 145, 184, 194, 196, 226, 229, 232, 234, 285Dest, 157, 160, 162destan, 222destân, 209, 282deste deste, 185dest-i Ali, 151dest-i Lokmân, 226


destûr, 180, 208devâ, 142, 162, 183, 187, 188, 208devâsız, 173, 288Devâsız derd, 150, 163, 178Devâsız dert, 135, 187deve, 208devlet, 137, 145, 158, 186, 210Devlet maskara, 211devr, 186, 195, 209Devr, 232devrân, 147, 159, 171, 180, 195, 215, 216, 229, 285Devre dağ, 192dibâ, 219dîbâ, 228dîdâr, 140, 152, 161, 186Dîdâr, 208dîde, 166, 226, 289Dîde, 181dîde-i gam, 162dîdem pusu, 157dîdem yaşı, 158diga, 210dil, 136, 139, 149, 151, 156, 159, 161, 167, 169, 171, 172, 179, 181,

182, 187, 204, 218, 220, 224, 227, 228, 234, 287Dil, 134, 161, 226, 228, 233, 235dil cengi, 205dil kasrı, 137dil-server, 198dil-ârâ, 234dilbâz, 213dilber, 139, 157, 166, 219, 220, 221, 222, 225, 227, 228, 229Dilber, 187dilber .i.bel, 163


dildâr, 183, 224, 230dilden dile duyur, 167dilden dile gezdir, 175Dil-i mir'ât, 234dil-i nâdân, 182dil-i nâ-şâd, 232Dil-i zâr, 224dilin yarası, 160dil-rübâ, 195din, 169, 188Din, 179dinsiz, 216direklen, 143diş, 168, 182diş dişe, 212dişsiz, 216divân, 150, 174, 192, 199, 210, 211, 216, 226, 227, 292dîvân, 141, 146, 148, 152, 158, 175, 203, 209, 211, 226, 233divan dur, 230dîvân ehli, 233dîvâne, 134, 187, 231divân-ı aşk, 164Divân-ı Bâri, 140Divân-ı devlet, 145, 158, 210divân-ı .Gaffâr, 157, 174divâr, 152, 213, 239diyânet, 164diyânet kapısı, 201diyar, 174diyâr, 194, 200, 219, 233Diyâr-ı adem, 146dizinde dur, 214Doğru derviş, 149


Doğru söyle, 223Doksan bin kelime, 181dolap, 217dolma, 216, 217dolu, 173don, 179dost, 137, 156, 167, 184, 185, 210Dost, 148Dost bâğ, 170dost-ı Hudâ, 160Döğünsün, 178Dört yana bak, 180döşeğ, 166Döşek, 223döşek acısı, 184duâ, 144duâcı, 200dûçâr, 178Dudu, 204duhân, 197Duhancı dilberi, 220dul, 223duman, 158, 159, 167, 191durağ, 139, 205, 228Durağ, 235durağ-ı Leylî, 193durgun, 180, 187durna, 173Dut, 217duvağ, 209Dü çeşme, 163Dü-çeşm, 188düğün, 219


Düğün, 214dükkân, 163, 211Dülger dilberi, 221dünya, 171, 180, 203dünyâ, 136, 144, 155, 159, 180, 189, 205, 217, 222, 232Dünyâ, 141, 182, 206Dünya genci, 188dünya malı, 202dünya mâlı, 171dünyâ dar ol, 222dürr-i dendân, 155, 232Dürr-i dendân, 165dürr-i nem, 162dürr-i yektâ, 151düş, 152düşkün, 160düşman, 180, 210Düşman, 184düşmân, 156Düşmanın gürz, 186düşüp kalkma, 176düz, 134düz ova, 190

Eebcedle, 170ebcedlen, 153, 161ebcet, 192ebedî, 170ebrû, 167, 229, 293Ebsem, 234Ebubekir, 198Ecel deryâsı, 177


Ecel meydânı, 176Ecel oku, 177, 184edâ, 150, 209Edâ, 222edâlı, 222edeb, 148, 230, 281Edeb, 207edeb erkân, 205ednâ, 181, 194efendi, 202, 208Efgân, 221eflâk, 232, 235Eflâk, 151Eflâtun, 161, 233Efrâd, 193efsâne, 226efsâne-i Mecnûn, 234efsûr, 225eğil, 148, 180, 228eğlence, 156ehl ü ıyâl, 155Ehl-i aşk, 141, 195, 209ehl-i berdâd, 223ehl-i dil, 149, 159, 172, 204Ehl-i dil, 187ehl-i dünyâ, 232ehl-i hizmet, 136, 154, 228Ehl-i hizmet, 227ehl-i hüner, 229ehl-i imân, 232Ehl-i îmân, 231Ehl-i irfân, 153Ehl-i kabâil, 153


ehl-i perde, 140ehl-i zâhir, 223, 233ehl-i âmân, 182ekin, 190, 211ekmeğ, 140Ekmekçi dilberi, 220ekvân, 159el, 149, 150, 152, 154, 158, 160, 163, 164, 166, 167, 169, 170, 171,

173, 175, 176, 178, 181, 182, 184, 191, 193, 194, 202, 204, 207,216, 220, 223, 226, 227, 228, 232

El, 136, 140, 147, 158, 163, 169, 171, 179, 193, 211, 223, 233El göğüs, 148, 216El kına yakma, 152El bağla, 230el çek, 194, 226El et, 144el-aman, 229, 230el-amân, 228el-aman, 209El-aman, 216eleğ, 140Elem, 157El-emân, 171Elest" hitâb, 146Elestü bezm, 180Elestü Bezmi, 192elfâz, 220el-hükmülillâh, 173elif, 139, 153, 154, 175, 179, 202, 203, 204Elif, 138, 151, 153, 164, 200, 202elif-bâ, 146Elif-bâ ders, 188elif-lâm, 165


Elin çek, 195, 199elma, 220Elma, 223Elma .i.göz, 155elmas, 169, 171eltâf, 187Elvân, 175elvân köşk, 155Elvân elvân, 164elvanlaş, 142Elvedâ, 232Elvedâ günü, 165Emânet, 214emeğ, 221Emek, 220emekdâr, 219Emekdâr, 219Emîn, 181Emir Hacı, 184emr, 148, 206Emr, 148emül dolma, 216emzik tav, 141enbiyâ, 153, 163Enbiyâ, 198Ene'l-Hak, 146Ene'l-Hak, 224, 229Enelhak" sırrı, 183Ene'l-Hak" sırrı, 176engür, 227, 231, 291engüşter, 156ensâr, 172envâr, 201


er, 135, 144, 164, 200Er, 140Er-Rahmân, 138Er-rızk, 229erbâb, 192erbâb-ı aşk, 228erbâb-ı kâmil, 227erenler, 144erenler, 135Erenler, 174Erenler şâh, 22, 134, 135erham, 188, 233Erişte, 216Erişte çorba, 216erkân, 164, 172, 181, 205Erkân, 162Ermen yobaz, 182Ermeni, 215Ermenice, 211erzâk, 215Erzincanlı, 213Erzurumlu, 213es-sulh, 207esen yel, 179esirge, 234esmâ, 144, 179Esmâ, 210Esnaf dilber, 219esrâr, 185, 235eş, 177eş'âr, 189, 226, 231eşk-bâr, 225Eşk-bâr, 228


eşrâf, 141eşref, 234Eşrefîler hâne, 232et, 203Et yahni, 217etek, 181etvâr, 150, 210ev, 175, 193, 228, 292Ev bark, 140eyvah, 229Eyvâh, 225eyvallah, 207, 230eyvallâh, 143Eyyûb, 158ezan, 195ezber, 189, 227ezel, 147, 161, 170, 178, 188, 203, 229, 232, 233Ezel, 156, 195Ezel kâtib, 165, 225, 226ezel kitâb, 172ezil, 207

FFahr-i Âlem, 207fâiz, 213fâni, 180, 181fânî, 155fânûs, 164Fars .i.pâdişâh, 155farz, 179Faş, 164fazl-ı bismillah, 209Fe, 201, 203


fedâ, 174, 199felâket, 165felek, 163Felek, 167, 170fem, 138, 157, 163, 170, 175fenâ, 201, 234fend, 173fener, 144Fenfeceret, 192fer, 191ferah, 171ferâiz, 229ferd, 140Ferhat, 173Ferhât .i.Şîrîn, 151fermân, 148, 163, 176, 187, 205feryâd, 151, 184, 185, 195, 216, 223Feryâd, 138Feryâd-ı .i.garîb, 142ferzenk .i.dil, 218fes, 171Fes pâdişâh, 145Fetahnâ" seyf, 187Fetahnâ" sır, 153fetvâ, 167, 204fetvâne, 182fezâ, 218fıkıh, 229fıkra, 212Fırat, 142, 154, 169, 171, 172, 179, 186Fırsant, 193fırtına, 221fidan, 168


figân, 175, 199, 220, 291Figân, 224fikr, 201, 203fil, 208fincan, 214firak, 170firak aş, 184Firavun, 152Firengi, 200firkatli, 204fitne-i devrân, 171Frengistân, 22, 135

GGaffâr, 157, 174, 198gaflet, 136, 172gaflet bâr, 206galacoş, 217Galat, 189gam, 157, 162, 170, 175, 197, 212, 233Gam, 141, 149, 150gam alayı, 146gam çırâğlı, 161gam dolu, 173gam kervânı, 134, 143gam leşkeri, 197Gam tası, 136gam yükü, 169Gamdaş, 177gam-firâş, 156gamhâr, 233gamze, 196Gamze-i peykân, 227


Gamz-ı bîgâne, 185Gamz-ı müjgân, 165gamz-ı şikâr, 176ganî, 203Ganî, 208garîb, 142, 170garip, 181, 182Garip, 167, 184, 288Garip gece, 185gark, 206garrâ, 205gav, 140gavislik fermân, 163gâvun, 233Gaydaşlık, 213Gayın, 201Gayn, 203gayret, 170, 179gazel, 141, 148, 170, 188, 195, 227, 289Gazel, 223gece, 22, 135, 174, 178, 184, 185Gece, 156, 168, 179, 231, 288Gece gündüz, 193, 199geçid, 173Geçid, 159gedâ, 150, 156, 183Gedâ, 142, 226, 229, 233Gedânın vâris, 167gelin, 178gemi, 176Gemici dilberi, 221genc, 188Gence, 197


genc-i esrâr, 235Genç yaş, 168gençlik çağ, 141gerdân, 202gerdek, 214gevher, 151, 227, 234Gevher, 230gevher taş, 172gice, 165girdâb, 145giryân, 226gonca, 195Gonca, 158, 162, 168, 184, 195, 234Gonca dehân, 165gonca fem, 138, 157, 163Gonca fem, 170gonca-dehân, 143Göbeğ, 213Göç, 173göğ, 184göğs, 190göğüs, 148, 216gök, 220gök ehli, 226Gök yüzü, 157Gökçeli, 178göl, 137, 169, 170, 173, 190, 220, 285gömleğ, 140, 173gönl, 137, 193, 224Gönlüm ev, 193, 228Gönlümün gülşeni, 172gönül, 197, 218Gönül, 136, 149, 195, 198, 231


gönül bahçesi, 228gönül câmı, 143gönül çırâ, 160Gönül taht, 228Gönül yarası, 141Gönüller uğru, 155, 157göt, 203, 213göz, 134, 137, 138, 150, 155, 160, 169, 171, 173, 174, 182, 186, 210,

213, 214, 216, 224Göz, 143, 144, 168, 194, 196, 199göz yaşı, 136, 143Göz yaş, 150, 184göz aç, 192göz göz, 172Göz yaşı, 22, 135göze, 139gözlerim nûru, 142Gözlerinin feri, 191gözün dik, 221Gözünü bürümüş duman, 191gözyaşı, 134gubâr, 194Gulam, 157gulâm, 181gurbet el, 167guros, 210gûş, 156güftâr, 141gül, 141, 144, 147, 151, 162, 163, 168, 172, 174, 176, 180, 185, 195,

197, 206, 228, 231, 234, 235Gül dalı 206gül dîdâr, 140Gül dîdâr, 152


gül koku, 157gül simâ, 199gül-anber, 139Gül-fem, 175gül-izâr, 202gülşen, 287gülberg, 151Gül-endâm, 151, 173Gülfem, 164Gülfidân, 175gül-i .zâr, 175gülistân, 225güller bahçesi, 218gülme, 169, 194gülmek, 136Gülşan, 192gülşen, 156, 157, 158, 162, 170, 172, 174, 185, 197gülşen-i âlem, 151Gülşen-i ruhsâr-ı yâr, 235gülzâr, 154, 174, 183, 189, 193, 198Gülzâr, 142gülzâr-ı kasr-ı la'l, 234güman, 167gümân, 153, 231gümüş, 220gün, 205, 208Gün, 206, 207, 208gündüz, 168, 193, 199gündüz gece, 174, 178güneş, 136Güneş, 205, 206, 207Güneşin gözü, 216Gürcistân, 22, 135, 145, 149, 172


Gürgen kav, 171gürz, 162, 186güzel, 136, 147, 195, 203, 209, 217, 218, 219, 220, 223Güzel, 190Güzeller sultânı, 192güzellerin bûse, 218güzellerin sırı, 218Güzellerin yığnağı, 217güzelliğ, 219Güzelliğ, 180, 219güzellik, 138, 180

Hha, 192, 200Ha, 160, 201, 202hâ, 139, 146, 153, 154Hâ, 146hâb, 161, 228Habâset, 182haber, 152, 183, 185, 199Haber, 163Habeşistan, 198hâb-ı gaflet, 136, 172hâb-ı hayâl, 151hâb-ı naz, 168hâb-ı nâz, 155, 230Habîb-i Kibriyâ, 153, 163hacer, 177hâcet, 144, 184hacı, 167Hacı, 184Hacı .i.peder, 177Hacı Hoca, 153


haç, 211Hadeng, 175Haffâf dilberi, 220Hâfız, 174hak, 229, 233Hak, 146, 161, 173, 174, 180, 182, 186, 193, 206, 208, 286, 288hâk, 186, 287Hak dîdârı, 161hâk ile yeksân, 209hakâret, 235hâk-i pây, 145, 148Hâk-i pây, 230Hakikat, 204Hakîkat bâğı, 163Hakîkat bahrı, 183Hakîkat bülbülü, 181Hakîkat dersi, 174Hakîkat zevrâkı, 153Hakk'a emânet, 191Hakk'ın dîvânı, 158Hakk'ın fermânı, 205hal, 202, 214hâl, 148, 149, 150, 152, 155, 156, 157, 158, 161, 166, 167, 175, 177,

178, 180, 183, 184, 190, 191, 202, 213, 225, 226, 233, 282, 292hâl hâtır sor, 208halay, 217Halâyık, 142, 198, 209, 224, 226halâyık dest, 226Halepli, 149Hâlet, 194halı, 134, 163Hâl-i perîşân, 230hâl-i zâr, 181


Halil, 175Halîlullâh sürüsü, 187Halîlullah'ın nârı, 147halk, 138, 233Halk, 230Halka, 136halked, 208halk-ı âlem, 228Halk-ı âlem, 146halk-ı insân, 232ham, 183Hamamcı dilberi, 220hamd, 208Hamdi, 174, 175Hamdülillah, 154, 208Hamdülillâh, 163, 181han, 141, 145, 157, 213, 226, 228, 232, 233Han .i.Behrâm, 173Han bakışlı, 166han bakışlı maral, 169hançer, 193, 195, 216Hançer, 175hançer yara, 175hâne, 208, 227, 231, 232Hâne, 172Hane-harâb, 233hânedân, 141hân-ı harâb, 149Hanzer el, 204hâr, 168, 175, 182harâb, 149, 224, 225, 233harâb ehli, 231Harâbât câm, 225


Harabât ehli, 212harâbat ehli, 233Harâbât ehli, 200harâbet, 232Harâb-ı derd, 183harâb-ı temmet, 204harac, 211Harac, 200harâc, 180Haraç mezat, 212harâm, 148, 226Harâm, 218harb, 171hâre, 139, 219harf, 146, 154, 165, 170, 172, 174, 183harf-i Bismillah, 229harf-i bismillâh, 139harf-i Bismillâh, 162Harîr, 153harmân, 214, 216Harp âlât, 175Hart ova, 200has dur, 148hasbeten-li'llâh, 162hasb-i kurbân, 181hasenat, 190hasıl-ı kelâm, 207hasret, 140, 184, 185, 219Hasret, 148hasret düşkünü, 160hasret verem, 150hasret-nâme, 147haste, 185


haşr, 210Haşr, 162, 232haşyet, 142hatâ, 187Hatâyî hâl, 167hâtem, 172hatır, 209hâtır sor, 208Hatm, 148, 152, 161havâ, 196havâle, 214hayâl, 136, 151, 152hayâl-i ham, 183hayâsızlık, 176hayât, 201Hayât iksiri, 142, 162Haydar-ı Kerrâr, 174, 200Haydâr-ı şîridâr, 142Hayır hasenat, 190Hayırlı murâd, 169haykır, 211hayr, 227hayrân, 142, 180, 203hayret, 185Hayvan, 173Hayvanlık, 182hayyât, 163hazâin, 235Hazâin, 153hazan, 176, 195hâzır nâzır, 205Hazret-i Âdem'in sırrı, 147He, 202, 203


hebâ, 156hece, 165, 174hedef, 189Hefti-kişver, 144Hekim, 176, 283hekîm, 172helâl, 218helâl kâr, 218helâllaş, 166, 178, 208helva, 216helvâ, 216hem-râh-ı Leylî, 189hem-dem, 173, 188, 224, 225hem-râh, 229hercâyi, 158hesâb, 170, 172hesap, 136heşr, 226hezâr, 197Hezâr, 196hezâr hezâr, 145hezârân, 205Hı, 201, 202hıfz, 235hıfz-ı tekrâr, 174Hığnı, 210Hınzaverek, 204Hınzörük, 209hıra, 207hısım .i.akraba, 190hışm, 142Hışm, 155Hızır İlyas Emîn, 181


Hızır Baba, 179Hızr-ı nâzır, 144hicâb, 200hicrân, 158, 228Hicrân, 157Hicran dağı, 167Hicrân döşeği, 166hicrân gölü, 170hicrân ili, 160Hicrân kalemi, 147Hicran köşesi, 204hicrân köşkü, 143Hicrân oku, 169Hicrân otağı 177hicrân seli, 196hicrân yarası, 175hikâyet, 209, 212hikmet dersi, 192hilâfet, 181hilebâz, 207himmet, 142, 202Hind, 142Hindi, 141Hindî, 142hisse, 145, 222hitâb, 140, 146hizmet, 136, 141, 154, 162, 227, 228Hizmet, 149, 212hoca, 134, 135, 152, 167, 174, 180, 181Hoca, 229hocalan, 157Horasan, 198Horasân, 155, 163, 209


Horasân eri, 135, 144, 200Horasânlı, 161horoz, 217hoş tut, 234hoşaf, 149Hoy, 144, 155, 198hoyrat, 227, 228hoyrat câm, 159höllük, 212, 213Hrıstiyân, 210hû, 136, 137Hû, 135, 180, 181, 187, 188, 189, 194, 231, 286Hub, 151hûb, 212, 218, 222Hûb, 141, 142hûb cemâl, 151hûblar bâğı, 194Hûblar kabağı, 165Hublar şâhı, 161Hûblar ülkesi, 145, 157, 228Hûblar yığnağı, 163hûbluk nâm, 158Hudâ, 138, 140, 156, 160, 165, 187, 193, 201, 205, 224, 232, 235,

291Hudâ'nın taht-gâhı, 223Hudâ-yı Lemyezel, 235hûri, 218, 223hûri kızı, 134hurma, 216hurşid, 198Hurşit, 219Hurûfat, 143hurûfât, 181, 291


hurûş, 212huy, 221Huzûr, 148Huzûr-ı divân, 192hüccet, 139, 192Hükm-i Süleymân, 150hülle, 153hüner, 206, 229, 235hünkâr, 194, 199Hünkâr, 230Hüseyin, 210, 212Hüseyin Yâver, 209, 210, 211, 212, 282hüsn, 224hüsn-i dîvân, 175hüsnün bâğı, 142Hüsnün diyârı, 194Hüsnün pertevi, 138, 139, 144, 200

Iırak, 143ırmak, 139Isfahân, 141, 155ıyâl, 155

İİbret, 157İbrişim, 182İbrişimden halı, 134icâzet, 174, 195idâm, 151iddiâ, 176ifâde, 145, 209İflâh, 156


ifrât, 226iftihâr, 140, 141iğne, 140ihfâ, 234ihsan, 230ihsân, 193, 211İhsân, 137ihtişâm, 158ihtiyâr, 168İki "mim, 192iklim, 232iklîm, 187, 288iksir, 142, 162il, 144, 159, 160, 185, 191, 233İl, 156İl mal, 214ilâhî, 166i'lâm, 186İlbeğ İlbeğ, 164il-i .i.Bağdâd, 198İlik, 174illâ, 147, 183, 207İllet-i sevdâ, 228ilm, 141, 162, 283İlm ü irfân, 165ilm-i âlet, 153ilm-i ezel, 203İlyas Emîn, 181imam, 221imâm, 216İmâm-ı Celâlî, 144İmâm-ı Âzâm, 141iman, 169, 197, 214


imân, 154, 171, 214, 226, 232îmân, 142, 153, 161, 179, 183, 188, 231İmânsız, 216İmâret, 160imdâd, 207, 216, 228imdat, 194imlâ, 136, 139, 150, 159, 165, 182, 200, 205İmtihân, 176imzâlaş, 142inâd, 205ince, 222ince .i.sırma, 220İnci, 23, 135incinme, 159, 160ineğ, 140İniş, 203İnnâlillâh, 173insâf, 213, 214, 224insân, 225, 232intihâ, 199intizâr, 140İran, 179, 197İrem, 148, 151, 174İrem bağı, 157İrem bâğı, 185İrem dilberi, 157İrem düzü, 134irfân, 145, 146, 153, 162, 165, 183, 187, 197, 201, 289irfâne, 232irşâd, 137, 199, 223, 231isbât, 205İskele, 176İskender, 180


İslâm, 210İsm, 227İsm-i a'zam, 153İsrâfil, 232istifhâm, 233istiğnâ, 234istikbâl, 148, 162İstikbâl, 148istinâf, 192iş, 148, 149, 182, 194, 201, 205, 215, 220işâret, 206işret, 149işve, 151işve-dâmen, 151it, 210, 214iz, 182, 190izâr, 202izin, 148

Kkabağ, 165, 173kabâil, 153Kabak, 217Kabal, 140Kâbe, 188Ka'be .i.kapı, 184Ka'be-i .i.üryân, 160kâbil-i .i.peyvend, 234Kabir, 136Kaburga, 203kabza, 177, 179kad, 151, 181, 183kadâ, 150


kadeh, 164, 203, 227Kadeh, 162Kadeh .i.kulp, 161kadem, 218kader, 177, 193, 225, 226kadı, 210kadı .i.lokma, 216Kadir, 206Kâdir .i.Mevlâ, 141kadr, 141, 153, 227Kaf, 160, 201, 203kâf, 153Kâf, 146, 164, 201, 208, 284Kaf .i.dağ, 158Kâf u nûn, 186, 192Kâf u nûn, 144kâf" ile "nun, 192kafa, 176kâfir, 226Kâfirî, 161Kâfir-i asl, 188Kâhan eyle, 140kahır, 221kahr, 189kahraman, 166Kahramân, 159kahve, 213, 214Kahveci, 213kâil, 219kâl, 171kal'a, 186kalacoş, 216Kalaycı dilberi, 221


kalb, 232kalem, 139, 144, 146, 147, 150, 161, 225, 285Kalem, 192kalem divânı, 210Kalfatçı dilberi, 221kalkan, 162, 210, 216Kalos, 210, 211, 212Kalos Ağa, 209kalpağ, 171Kalpakçı dilberi, 222Kâlû belâ, 183Kâlû Belâ, 204kâm, 218kâm fetvâ, 167kamer, 144, 193kamet, 209kâmet, 143, 181kâmil, 181, 209, 227Kâmil, 147kan, 150, 157, 161, 166, 168, 169, 174, 184, 193, 196, 198, 199, 212,

226, 227, 230, 233Kan, 207, 218kân, 137, 200kan ağla, 174, 193, 230, 233Kan ağla, 173, 194kan pahası, 200kan yaş, 175kan ağla, 169, 170kan kustur, 157kanâat kûy, 234kanad, 205Kandehar, 172, 235Kandehâr, 140


Kandehar şehr, 179kand-i nebât, 154Kand-i nebât-i a'lâ, 163kanım dök, 171kanın iç, 181kanlar dök, 167kanlı, 179, 209Kanlı duvağ, 209kanlı yaş, 168, 177kanlı zâlim, 157kanma, 156, 173kantar, 159Kantar, 171kanun, 210kânûn, 176, 195kapı, 139, 150, 184, 201, 202, 207, 211Kapı, 187Kaptan, 136kaput, 163kar, 170, 219Kar, 190kâr, 136, 162, 170, 193, 206, 215, 218kara, 184, 205, 220, 225kara batakçı, 212Kara kavut, 216kara taş, 171kara giy, 184Karabağ, 155, 186, 197Karabağ uşağı, 161Karabağlı, 161, 172Karadeniz, 166karalı, 150, 169karâr, 158, 212


kardaş, 178, 208, 209Kardaşlığ, 213kardeş, 166karga, 203Karga, 203Karga kirâ, 149Kargı, 207Karlı dağ, 166Kartol .i.yahni, 217Karye, 141kasaba, 219Kasaba, 210Kasap dilberi, 220kasap dükkânı, 211Kasap dükkânı, 211kasd, 227kasd-ı cân, 224kasem, 143, 176Kasem, 163, 230Kasem sûre, 138kasr, 137kasr-ı la'l, 234kasr-ı la'l;, 281kaş, 167, 172, 178, 200, 220, 222Kaş, 144kaşâne, 233kaşı kemân, 181kâtib, 165, 225, 226, 289Kâtib-i kudret, 147Katil, 215Kâtip, 137, 177, 183Katl, 232katre, 143, 151, 234


Katre, 159, 161kav, 171kavga, 196, 198, 214, 230kavgâ, 207, 229kavga destânı, 209Kavga günü, 200kavim kardaş, 209Kavim kardaş, 178Kavim kardeş, 166kavm kardaş, 178kavut, 216Kayıkçı dilberi, 220kaymak, 216kayna, 156, 169, 186, 190kaysefe, 217kaz, 210Kaz iz, 182kaza, 179kazâ, 149kazan, 142Kazancı dilberi, 222kâzip, 233Kazzâz dilberi, 220Kebapçı dilberi, 220Keçeci dilberi, 221Keçevi, 212keçi, 210Kef, 203Kel .i.Tohlu, 191kelâm, 159, 207, 223Kelâm-ı gevher, 151Kelâmullah, 153kelem bağı 140


kelem dolması, 216kelime, 181, 291Kelimullah, 147Kelkit, 203kelle, 138kem, 190kem haber, 152kemâl, 152, 156, 222kemân, 156, 171, 181, 192, 222kemân ebrû, 229kemer, 144, 218kemerin tokası, 163, 287kemter, 156Kenân, 181kenâr, 159, 223Kenarda köşe, 191kerâmet, 165, 201kerâmet bağı, 203Kerbelâ, 214, 217kerem, 145, 173, 233Kerem, 177, 224, 233kerem şâhı, 145kerem-kân, 160Keremler iklîmi, 187kerîm, 216Kerrâr, 174, 200kervan, 134kervân, 134, 143, 159, 164, 204Kesmük ekmeği, 140kesret, 142Keşf-i nikâb, 192keşkül, 149Keşmir, 155


Keşmir şal, 163keştibân, 156, 183Ketm, 232ketm-i adem, 144kevâkib-i Ülker, 157kevkeb, 143, 235kevkeb-i Ülker, 196, 199Kevkeb-i Ülker, 151kevneyn, 192kevser, 171, 235Kevser-leb, 167Kıblegâh, 232kıç, 221kıl, 142kılıç, 177, 202, 210Kılınc, 199kına yakma, 152kınama, 161kınanır, 162kınasın, 186kır at, 155, 186kır oğlan, 203, 204kır serdarı, 217kırbac, 211kırk, 142, 231Kırk budak, 147kırklar, 135Kırklar, 162kırkların pîr, 135kırmızı, 223kısmet, 140, 142kıssadan hisse, 222kıssadan kıssa, 145


kıssa-i Leylâ, 234kış, 136, 152, 190Kış, 159kıya kıya bakma, 167kıyâm, 143, 148, 211kıyâmet, 203, 232Kıyâmet, 226kıyl ile kâl, 171kıymet, 141kız, 134, 155Kız, 223kızıl elma, 220Kızıl kan, 193kızılbaş, 171Kızılelma, 200Kibriyâ, 153, 163, 198, 287kirâ, 149, 293Kirâmen kâtibîn, 144kiraz, 215kirpiğ, 167Kisanta, 212kişver, 144Kişver, 197kitab, 227kitâb, 134, 170, 172kitâbet, 153, 210Kitâbet, 225kitâb-ı temmet, 204kitap, 139kizb, 227, 232kocalan, 157Koçanzâdeler, 151Koçkoyan'ı dağ, 156


koçyiğit, 217Kokoç reçel, 216koku, 157kol, 144, 150, 162, 186, 227kolan, 181Kolas Ağa, 210Koltukçu dilberi, 221Komisyon meclisi, 210, 212konağ, 204Konağ, 142konağ-ı Leylî, 193kot, 140Koyn, 218koyun, 191koz içi, 216köşe, 284köşk, 282Köçek dilberi 222köfte, 216Köhlan, 137kök, 166Kör, 182Körpe, 178, 184köşe, 138, 191, 204, 215, 217köşk, 143, 155, 159, 160, 171, 217Kötü .i.söz, 158köy, 210Köy, 223köy köşe, 217kudret, 147, 151Kudret, 134kudret bağı, 139Kudret çeşmesi, 200


Kudret kabzası, 177kudret kalemi, 144, 285Kudret tîğı, 208kudur, 210Kûh-ı cebel, 208kûh-ı istiğnâ, 234Kûh-ı Kâf, 208Kûh-ı sabr, 235kul, 138, 162, 180, 187, 218, 223, 227Kul, 188kulak, 222kule, 205, 283kulp, 161kuma?, 291kumaş, 142, 155kumru, 204kumsal, 190Kur'ân, 227, 232Kurb u civâr, 145, 195kurban, 190kurbân, 134, 172, 181, 187, 217Kurbân ol, 177kurbân-ı Leylî, 193kurnaz, 221kuru dâvâ, 156kuruş, 212, 214Kurutlu kalacoş, 216Kurutlu haşılı, 216kûşe-i ihfâ, 234kûşe-i vahdet, 229kutnu kumaş, 155kuvvet, 201kûy, 145, 234


Kuyumcu dilberi, 220kuzu, 191Kuzu, 173Kuzu büryân, 209kübrâ, 144, 165, 288küfr, 161, 183, 226Küfr, 142külâh, 214küleğ, 140Kün fekân" şehr, 176künh-i zât, 180künye, 152, 179, 208kürre dersi, 192Kürs, 192kürsi, 232kürsî, 231kürsü, 135, 154, 158

Llâ, 147, 183, 207lâf güzâr, 222lahana, 216Lâhorî şal, 206Lahor'un al, 163la'l, 234lâl, 188la'l;, 281la'l;.e.gülzâr-ı kasr-ı la'l, 281lâle, 170lâl-i .leb, 162, 283la'l-i leb, 145Lâ'li şarâb, 153lâl-i zâr, 186


Lam, 201Lâm, 203Lâm-elif, 139Lâ-mekân mülk, 158Lâ-mekân şehr, 163Lâm-elif, 202la'net taş, 227lâtif, 201Lâ-yezâl, 176Laz, 213leb, 145, 155, 162, 167, 222, 283, 291Leb, 165, 186Ledünnî ilm, 141Ledünnî şehr, 153Ledünnî" ilm, 162Lemyezel, 235Lentebur, 139Lentebur" sır, 145leşker, 197Leşker, 200levh, 146Levh, 192Levlâke" fermân, 187Leylâ, 143, 144, 154, 156, 162, 173, 176, 204, 206, 234Leylâ Mecnûn, 151Leylâ'nın kervân, 164Leylî, 189, 193, 194, 195, 228Leyl-i Kadir, 206libâs, 180likâu'llah, 203limân, 145, 158Limonî, 215lira-yı Osmanî, 212


lisân, 202lokma, 216Lokmân, 157, 159, 161, 162, 178, 184, 193, 226, 233Lokmân Hekim, 176Lokmân-ı cerrâh, 229Lutf, 166

MMaârif serdâr, 163maâşallah, 235Maçin, 186Mâçin, 141Mağrip, 144mağrûr, 180mâh, 145, 153, 163, 188mâh-ı dil-server, 198Mâh-ı mir'ât, 185mâh-ı risâlet, 165mâh-ı semâ, 160mâhir, 221mahlûk, 232mahmûr, 224Mahmut, 152, 169, 170mahrem, 188Mahşer, 177, 215Mahşer yığnağı, 140mahşer günü, 155makâm, 140, 235makat, 211Maksud, 156maksûd, 184, 234mal, 171, 202, 214, 230mâl, 151, 153, 154, 160, 163, 171, 186, 232, 292


ma'mûr, 225, 233mânâ, 182manas, 215mangal, 213Mansıb, 207Mansûr, 224maral, 169maralı, 175Marangoz dilberi, 221ma'rifet ehli, 182mâsivâ, 199Mâsivâ, 182maskara, 211maşrık, 144Ma'şûk, 156matbaa, 182mâtem, 146, 168mecâz, 182meclis, 168, 210, 212, 215, 216, 217, 222Meclis, 149meclis çerisi, 211mecnûn, 224Mecnûn, 137, 143, 151, 154, 162, 176, 193, 194, 195, 206, 234Mecnûn kabağı, 173Medet, 186medh, 199, 206, 219, 235medh ü senâ, 165medh-i gülzâr, 198medrese, 145Medrese, 239Medrese, 152, 209meftûn, 161, 195Mehdî, 141


Mehdi çağı, 154Meheng, 206mehl, 182mehlikâ, 199mehpâre, 225, 227meh-pâre, 142Mehter dilberi, 221mekân, 200, 202, 210mekteb, 229mekteb-i aşk, 146mekteb-i irfân, 197Mekteb-i irfân, 145, 146, 183mektepli, 149melahat, 150, 154, 283melâhat, 145Melâik zümresi, 224, 226melâmet, 226melâmet-hâne, 233meledim, 184melek, 136, 153Melek, 165melek donu, 179melek sîmâ, 162melek-simâ, 209melek-simâ, 183, 219melerdim, 193Meleşir, 191melûl, 175melûl .i.ankâ, 235meme, 154, 219memnun, 225memûr, 219menekşe, 169, 190


Menekşe, 174menend, 166mercan, 23, 135, 222mercân, 165Mercimek, 217merd, 140, 229merdân, 152merdüm, 197mereğ, 140merhabâ, 134, 137, 165, 166, 225merhamet, 152merhem, 150, 173, 225, 226, 228, 233Merhem, 137, 160, 178mermer, 226, 234, 281Meryem, 141mescid, 152, 195, 231, 239Mescid-i mihrâb, 232mescit, 209mesken, 156, 159, 194mesned, 210mesrûr, 233mest, 189, 203, 224Mest, 195mestâne, 164, 189, 210, 231Mestâne, 211, 212mestûr, 224, 225meşhûr, 225meşk, 161meşk-i ezel, 195meşkûr, 225meta, 213metâ, 145Metâ', 178, 187


Mevlâ, 138, 141, 143, 156, 162, 168, 178, 186, 190, 198, 208, 216,232, 235

Mevlâ'nın aşkı, 185Mevlâ'nın emri, 206Mevlâ'nın kulu, 223mey, 146, 154, 196mey dîvânı, 211meydân, 137, 176, 187Meydân başı, 211meydân yeri, 217meyhâne, 145, 164, 189, 195, 231, 233Meyhâne, 149meyil, 157Meyil, 218, 219meyl, 194mezad, 213, 215mezâr, 169, 177mezat, 155, 212, 215mezheb, 179mezhep, 149Mısırlı, 149Mısr-ı melahat, 150, 154mızrak, 207mihmân, 216, 217, 231, 232mihnet, 141, 222mihnet-i Leylî, 194mihrâb, 200, 232Mihrap, 167mil, 160millet, 179, 206millet züğürdü, 211mim, 139, 146, 154, 179, 192, 200, 204Mim, 201, 203


Min rabbik, 140minnet, 141, 152mir'ât, 185, 234misâk, 183, 290misk, 235misket, 156miskîn, 142, 232misl-i kân, 137mîzân, 142mizânın darası, 192mor menekşe, 169Mori, 214Mormuç'un sakası, 164muammâ, 154, 183mugan, 233Muhabbet, 136, 164Muhabbet câmı, 151, 160muhabbet dervişi, 201muhannetin balı, 171muhit, 176muhtâç, 159Muhtâr, 157, 174, 284murâd, 169, 184, 224, 231Murâd, 179Murg, 194murg-ı dil, 227Murtazâ, 198Mûsâ Kelimullah, 147mu'sirat, 234Mustafâ, 155, 207muşamba, 221muşta, 220mu'teber, 218


mu'teber dermânı, 233Mu'teberlik, 219muvakkit, 222muy, 218mübârek, 208mübtelâ, 188, 200mücellî, 176mücrim, 158müdde'î, 235müezzin, 144mühlet, 213müjde, 154Müjde, 203müjgân, 165müjgân dağı, 194Müjgân oku, 150mülk, 145, 157, 158, 179, 197, 199mülk-i İran, 197münkir, 153, 163münkir-i billah, 230münkir-i billâh, 227mürşid, 179Mürşid-i kâmil, 181mürşit, 176mürüvvet, 152, 215Mürüvvet, 234Mürüvvet ehli, 231Müşîr-i âlî-şân, 233müşkil hâl, 166müştak, 185Müzeyyen, 204


Nnâ-çâr, 137, 152, 173, 189, 224nâdân, 182nâdir, 221Nağme-yi bülbül, 143Nahcivân, 211Nahcivanlı, 172Nahnu kasemnâ, 176Nahnu Kasemnâ, 155, 223nâil, 160nakd-i bünyâd, 235nakkâş-ı billah, 144nakkâş-ı ezel, 232nakş, 144nakş-ı Celâlî, 232Nakş-ı nakkâş-ı ezel, 232Nakşî, 163Nal, 203nâle, 151, 175, 182nâle vü zâr, 169nâm, 158namâz, 143, 205, 232Namâz ehli, 188nâme, 134, 137, 147, 148, 151, 177, 183Nâme, 148, 150nâ-merd, 230Nâ-mert, 140nâmûs, 170nân-ı pus, 235nar, 172nâr, 135, 139, 140, 147, 152, 161, 168, 170, 175, 214, 218, 219Nâr, 136nâr-ı fâni, 181


nâr-ı hicrân yara, 175nâs, 167Nasîhat, 222nasrun min Allah, 229Nasrun minallah, 235Nasrun minallâh, 139nâ-şâd, 232naz, 168nâz, 155, 217, 220, 230, 290nazar, 173, 232, 235Nazargâh, 197, 234nazargâh-ı beyt-i binâ, 165nazargâh-ı Hudâ, 232nâzır, 205nazir, 202nazm, 145, 226, 231nazm-ı gazel, 141, 148, 170, 188, 195Nazm-ı gazel, 227nazm-ı gülzâr, 189nebât, 154nebâtât, 206nebât-i a'lâ, 163nebi, 189Necef, 146nedâmet, 195Nedâmet, 190, 226Nefahtü min rûh, 144nefer, 209nehr-i Nil, 172, 179nem, 162Nemrûd Han, 152nenem gelini, 178nesep, 149


Nesl, 153Nesl-i Melek, 165neşr, 232neşter, 146, 160, 205, 207Neşter, 167Nevâ, 194, 231nev-bahâr, 163, 195Nev-bâhar çağ, 180nevbet, 224nevcivân, 174nev-civân, 157nevreste, 180, 212Nevreste güzel, 209nezâket, 206Nezaret, 160nice nice, 165nidâ, 156, 185, 229nifak, 143nigâr, 143Nigâr, 145nihâyet, 153, 164, 212, 232nikâb, 172, 192, 199Nil, 172, 179nine, 147nişân, 202nişangâh, 203nişanlı, 209niyâz, 168nizâm, 210nizâm dur, 148noksân, 179, 227nokta, 146, 151, 154, 165, 170, 172, 181, 183, 291noktalaş, 143


nöker, 196Nûh, 147Nûh .çağ, 159Nûh devr, 209nun, 192Nun, 202, 203nûn, 143, 146, 153, 164, 186, 192Nûn, 144nûr, 142, 146, 180, 198, 205, 208, 235nûr-ı bedr, 235nûr-ı Gaffâr, 198nûr-ı Necef, 146nûş, 134, 172, 225Nûş, 156, 183Nûşirevân, 145, 150nutfe, 154nutk, 146, 198, 231nüfus, 208, 210nüsha-i kübrâ, 144Nüsha-i kübrâ, 165

Oocağ, 139, 156, 194, 195, 220, 225, 231ocak, 143, 171Ocak, 213ocaklı, 149od, 160, 168, 172, 184, 185, 224, 231, 285oğl, 191oğlan, 203, 204oğlan 235/102, 287ok, 147, 150, 169, 177, 184, 185, 189, 207, 285, 286Ok, 193, 198Oka tut, 179


On iki imam, 221On iki kule, 205On iki perde, 146orağ, 140ordu, 176, 207Ordu, 144Osman, 200, 290Osmân, 141, 198Osmanî, 212ot, 203Ot, 203otağ, 139, 164, 177, 186Otağ, 235otağ-ı Leylî, 193ova, 190, 194, 200, 290Ova, 190oyun, 221oyunbâzlık, 175

ÖÖküz, 210Ömer, 198ömr, 170Ömrümün burcu, 176, 216, 217Ömrümün gülşen, 158Ömür, 170Ömür sâat, 177ön, 211Örücü dilberi, 220öz, 139, 149, 163, 190, 193, 201, 213, 224, 228Öz, 141, 193, 225, 228Öz diyâr, 233öz vatan, 211


özge, 225, 228Özge, 229özr, 224Özür, 176

PPaçacı dilberi, 220pâdişâh, 145, 155, 180, 187paha, 200Papuşçu dilberi, 221para, 214, 215, 221pâre, 175, 176pâre pâre, 150, 234Parmağ, 172parmak, 222Paşa Beg, 166pay, 140, 149, 155pây, 145, 148, 174, 177, 188, 226, 230pâye, 205, 207Pây-ı dâmen, 154pazar, 178, 214, 285peder, 177penâh, 158, 163pend, 139, 153, 195, 228perçem, 144, 155perde, 140, 146, 160, 181, 192, 286Perde, 183peri, 138perî, 187perî aşk, 134perî nigâr, 143perî-peyker, 188, 196perişan, 219


perîşân, 150, 157, 228, 230Perîşân, 152perîşânlık, 194pertev, 138, 139, 144, 200Pertev-i kudret, 151pervâ, 145pervâne, 150, 161, 164, 177, 189, 204, 225, 231Pervâne, 168, 184Pervâneli misket, 156pervâz, 169perverdâ, 200Perverdigâr, 162, 208, 234peşin, 215peykân, 227peymâne, 162, 164, 224, 231, 233Peynir, 216peyvend, 234pezevenk, 214pîr, 135, 136, 163, 208, 212Pîr, 233pîr bâde, 137Pîr bâde, 137Pîr dest, 134pîr-i mugan, 233Pirinç, 217pîrl, 164pis, 182pişmân, 155, 180piyâde, 145, 209Piyazlı köfte, 216poşa sakız, 137pörk, 217puç, 137


Puç, 230pus, 152, 157, 288Pusu, 191puşu, 220putperest, 188, 189Pür-.i nûr, 180pür-câm-ı Cem, 162püskül, 171

RRa, 201râ, 165Rab, 233raf, 211râh, 163râh-ı Hudâ, 235râh-ı Leylî, 189rahm, 201, 202Rahmân, 138rahmet, 234rakib, 208râzı, 177Re, 202recâ yol, 144reçel, 216reh-nümâ, 154reng, 177, 221Reng, 186Reng-i ruhsâr, 144renk, 151, 155resm, 138Resûl-i Enbiyâ, 198revâ, 188


Revâ kıl, 144revân, 153, 197, 199Revân, 144, 179, 188Revân yolu, 164Revân ehli, 172revnak, 172revnaklan, 175, 176reyhan, 217, 235reyhân, 165, 172, 231Rıdvân, 142, 157, 174, 185rızâ dergâhı, 234rızk, 229, 282ricâ, 230risâlet, 165Risâlet, 187rivâyet, 165, 232Riyâ, 227rota, 204Ruh, 220rûh, 144, 196Rûh, 146ruhbân, 211Rûh-ı Meryem, 141ruhsâr, 144, 285ruhsâr-ı yâr, 235Rum, 215Rûm, 198, 200Rumili sultân, 145rumuz, 221rûzgâr, 159rûzigâr, 218Rûzigâr, 156, 218rümmân, 172


rümûz, 183rüsvây, 206Rüsvây, 167rütbe, 207rütbe-i bâlâ, 182rüyâ, 22, 135, 190rü'yâ, 183Rüyâ, 136, 204rüzgâr, 170Rüzgâr, 161

Ssa'âdet, 233saat, 210sâat, 177Saatçi dilberi, 222sâat-i eşref, 234sabâ, 145, 147, 154, 157, 162, 165, 230, 290Sabâ, 147, 149, 164, 224Sabâh, 224sabr, 234, 235, 293Sabr, 222saç, 192, 211Saç, 216sad, 165Sad, 201, 202sadâ, 154, 209Sadâret, 182, 188Sadâret sadrı, 156Sadâret sâhibi, 226sâdık, 204sadr, 156saf, 143, 146, 153


saf saf, 226saf u saf, 192safâ, 157, 172, 183, 188, 202, 218safânın serdârı, 201sağ, 152, 193, 197, 233sâhib, 226sâhil, 153sahrâ, 137, 142, 143, 165, 193, 195, 206, 222, 226, 228saht, 156sâil, 139, 160saka, 164sakal, 155sakız, 137sâki, 164, 231, 233Sâki, 136, 168sâkî, 154, 193, 195, 225Sâkî, 149, 153, 166, 227, 230salâ, 195, 206Salât-ı farz, 179Sâlik-i pîr-imugan, 233saman, 214sancağ, 207sandığ, 153Sanem, 199, 227sap orağı, 140sarar, 156sarây, 155, 159, 217sarhoş, 149, 212sarığ, 216Sarıkçı dilberi, 222Sarraç dilberi, 220sarrâf, 230Sarrâf dilberi, 220


savaş, 141, 167, 171sâye, 138sayyâd-ı aşk, 234saz, 204sâz, 171sazak, 170Sâzende, 211Se, 200, 202sebâ, 156seb'a semâvât, 223Seb'a'l-mesâni, 154Seb'a'l-Mesâni, 192seb'u semâvât, 224Sedd-i İskender, 180Sedir, 183, 210sedir başı, 210sefer, 136, 209Sefer, 148, 200sefil, 136, 171, 213sefine, 201Sefîne, 153, 170seher, 149, 151, 168, 184, 185, 197, 224, 227, 228Seher, 136, 146, 164, 179, 231seher çağı, 142seher demi, 138sehv, 224, 227, 233Seksen bin nesep, 149sel, 158, 160, 161, 180, 190, 196selâm, 141, 147, 148, 163, 216Selâm, 134selâmlığ, 211selâmlık, 211Selvi, 181


sem', 232semâ, 154, 160, 193, 196, 199, 205, 206, 231Semâ, 188semâvât, 223, 224Semerkand, 197Semerkant, 172, 186, 235semt, 228semt-i yâr, 182, 227senâ, 165, 208senger, 138Seng-i hâre, 139seng-i mermer, 226, 234, 281seng-i sahrâ, 226, 228seng-i sitem, 162, 228, 234ser, 138, 151, 166, 167, 173, 194, 216Ser, 149ser çek, 218serâsker, 233serdar, 217serdâr, 163, 201Serdâr, 150serencâm, 154, 212, 215Serfirâz, 175sergerdânlık, 194Ser-i üryân, 225Serin, 190sermâ, 220sermâye, 167sermâyesiz, 215sermest, 185Sert, 190Ser-tâc, 147Serteser, 148


serv, 142, 151server, 157, 198Server, 146Server-i cihân, 160Server-i Serdâr, 150Servi, 138, 175, 183Servi durağı, 228serv-i revân, 197serv-i sîmîn, 200serv-i hırâm, 151serv-i semend, 139servi-kamet, 209servi-kâmet, 138Settâr, 158, 208sevdâ, 137, 157, 160, 166, 176, 195, 196, 222, 228, 232, 283, 290,

293Sevdâ, 143, 222Sevdâ çölü, 143seyf, 187Seyfullah, 136seyr, 140, 192, 217seyran, 217, 219seyrân, 187, 204, 215, 219seyyâh, 229seyyid, 207sıçan .i.deliğ, 212sıfat-ı .i.Hak, 180Sıla, 184sır, 139, 144, 145, 147, 149, 153, 161, 164, 176, 180, 183, 186, 192,

218, 228, 288, 289Sır, 140, 148sır sandığı, 153sırma, 220


Sırma saç, 192sırma tel, 218Sırr-ı Yezdân, 232sırr-ı Sübhân, 164Sırr-ı Sübhân, 232sıyâm, 206sihirbâzlık, 175silâh, 175sille, 158simâ, 199, 209sîmîn, 200Sin, 201, 202sincir, 177sîne, 147, 149, 167, 186, 189Sîne, 137, 176, 193, 226, 289Sîne .i.zahm, 161sinek, 176Sinek, 171siper, 207sirke, 137sirkeli, 217sitem, 142, 155, 162, 189, 228, 234, 293sitemkâr, 161Sitemkâr, 196siyâh, 225Siyah ebrû, 167Siyâh muy, 218Sofi, 192, 206sofî, 181sofra, 217sofu, 149Sofu, 153Soğan, 217


sohbet, 141Sokak sokak gez, 220Sorulmayan söz, 223söz, 143, 158, 163, 188, 190, 192, 200, 212, 217, 223, 230, 285Söz, 140, 159su, 149, 159, 161, 204, 223, 293Su, 171, 190, 207suâl, 224subh, 149, 156, 207, 231Subh, 151Sufi, 159Sûfi, 182sûfî, 227Sûfî, 231sulh, 207sultân, 141, 145, 148, 162, 180, 192, 198, 199, 202, 206, 224, 226,

232, 233, 283Sultân, 166Sultân Yâver, 171Sultân-ı enbiyâ, 163Sultan-ı kevneyn, 192suna, 168, 173, 190Suna, 172, 177sun'-ı Hudâ, 165sûr, 232sûre, 138, 139sûret-i Ankâ, 234sûret-i Hak, 182susam, 174Susam, 152sûzân, 195Sübhân, 164, 187, 208, 232süd-be-süd, 171


Süleyman, 182, 293Süleymân, 147, 150, 156, 182, 188, 226, 283Sümmânî, 204Sümmün bükmün, 156sünbül, 152, 170, 174, 176süngü, 207sünnet, 179sürmele, 134Sürmelen, 178Sürmeli göz, 137sürûr, 181Sürûr-ı sevdâ, 157, 160, 195sürü, 187, 190sütre-i binâ, 233sütsüz, 214

Şşâb, 142Şad, 171, 172şâd, 149, 184, 224Şah, 190şâh, 22, 134, 135, 144, 145, 148, 152, 157, 158, 161, 165, 180, 183,

199, 211, 220, 232, 233Şâh, 148, 166şâh budağı, 139şâh divânı, 150Şâh-ı ceylân, 167Şâh-ı dil, 151Şâh-ı Gürcistân, 149şâh-ı güzel, 147şâh-ı hilâfet, 181şâh-ı merdân, 152şâh-ı serâsker, 233


Şâh-ı Server, 146şâhid, 205Şahin, 169şahlan, 180Şair dilberi, 221şal, 163, 206, 214şâm, 207Şamlı, 149şân, 136, 141, 144, 150, 154, 166, 181, 218, 233şâne, 182şarâb, 153Şarâb, 196, 197Şarâb-ı âb-ı engür, 231şarâb-ı âb-ı kevser, 235şarâb-ı engür, 227Şarâb-ı lâl, 188Şarıl şarıl, 190Şat, 142, 154, 169, 179Şât, 186şây'ol, 149şebnem, 164, 173, 183Şebnem, 151şecere, 155Şecer-i Tûbâ, 136Şeddad, 212Şeddâd, 152şeh, 232şehir, 219, 223Şehiryutan-zâde Hüseyin .i.Yâver, 209şehr, 140, 153, 163, 176, 179, 197, 235şehr-i sıyâm, 206şehzâde, 183şeker, 140


Şekerci dilber, 222Şeki Şirvanı, 197, 215şekvâ, 194, 207şem', 189, 225, 231Şem', 144şem'-çırâ, 199şem'a, 149, 204, 206Şem'â, 164şem'in nârı, 161şems, 144, 145, 163Şemseli kaput, 163şems-i gülzâr, 154şen, 204şer .i.iş, 205şerbet, 136, 175Şeref, 218Şeriat, 176şerîat, 201şevk ehli, 173şevk ehlinin sille, 158Şevket, 144Şevket güftârı, 141şeydâ, 138, 143, 144, 185, 206, 212, 228, 233, 235şeydâ bülbül, 165şeyh, 142Şın, 201, 202şıralı, 150şifâ, 202şikâr, 176, 234şikâyet, 212Şikâyet, 160, 226Şiraz, 155, 215Şirâz, 144


şîridâr, 142şîrîn, 157Şîrîn, 151, 173şîrîn edâ, 209şîrîn hikâyet, 209Şirvan, 197, 215Şirvân, 155şitâ, 136şivân, 158, 199şöhret, 189, 194, 222Şöhret, 156Şöhret Zülfikâr, 169şuarâ, 231, 233şûlegâh, 187Şüpheli, 214

Ttaâm, 216tabîb, 161, 172Tabîb, 228tâbiîn, 141Tablakâr, 222tâc, 180, 200Tâc u taht, 155tâcir, 214tahammül, 193Tahammül, 194Tahsını, 158taht, 141, 155, 156, 160, 162, 180, 228, 281taht-gâh, 223taht-ı Risâlet, 187Taht-ı Süleyman, 182takdîr, 147


Takdîr kılıcı, 177Takdîr-i Bârî, 173taksîm, 147, 195talan, 179, 228Talan, 198tâlib, 206Tâlib-i dergâh, 229tâlib-i dermân, 225Tâlib-i râh-ı hudâ, 235tamahkâr, 206tamu, 158ta'n .i.taş, 223, 231Ta'n-ı âlem, 233Tanrı, 140Tanrı selâmı, 147Tanrı'nın aslanı, 200tapı, 201taptırma, 206Tarak, 160tarhana, 216tarih taşı, 142tarîk, 202tarîkat envâr, 201Tarîk-i Nakşî, 163Tarîk-i Vehbî, 231tarla, 214tas, 136, 172Tasadduk, 230taş, 142, 156, 171, 172, 175, 183, 209, 211, 223, 227, 231, 232Taş, 184taşla, 230tatar be-tatar, 213Tatlı, 218


tatlı cân, 166tav, 141tavla, 175tavuğ, 210tay, 149, 174, 203Taze tiryâki, 213Te, 200, 202Tebârek, 138tebârekallah, 144tecellî, 171, 193, 204, 215, 225Tecellî, 226tecir tereği, 140tedbîr, 177tefsîr, 153, 187tekke, 233tekrâr, 235tel, 22, 135, 182, 218Tel helva, 216tellâl, 215Telli durna, 173temennâ, 202Temennâ, 194temiz, 221temmet, 204temmet 237/108, 292teneşir, 167Tenhâ, 137tenli mereği, 140tepir eleği, 140tepiş, 214tercümân, 183tereğ, 140, 292Terk-i edeb, 148, 230


Terk-i hâb, 228Terk-i mescid, 195Terk-i vatan, 170tertîb, 177Terzi dilberi, 220teşbîh, 136teşne-dil, 224Teşne-dil, 167teyemmüm, 207tezgâh, 160, 182, 220Tı, 201, 202tığ, 207Ticâret, 160tîğ, 205, 208tiryâki, 213Tohlu, 191tok, 201toka, 163, 287toklu, 217Tomurcuk gül, 168top, 142, 281topal ineğ, 140toprağ, 209torba, 205Tortum, 208toy, 152toyluğ, 186toz, 148, 163töhmet, 206Tövbe, 215Tûbâ, 136tufân, 159, 212Tufân, 209


tûfân, 205Tûfân, 147Tûr, 147turâ, 138turfe, 155turuncî, 215Tûtî, 234tûtîyâ, 163tutsak, 158Tutuş, 162tutuşmuş âteş, 232tuzâğ-ı Leylî, 193tuzak, 191Tüccar dilberi, 221tüccâr mâıl, 160, 163tümen, 155, 200türâb, 142tüylü fes, 171

Uuğru, 155, 157uğrun uğrun, 170Ukbe kadı, 210ulu, 201uludağ, 190Ulu Dergâh, 190umman, 136ummân, 155, 156, 159, 161, 176, 181umut, 219Urum'un dilberi, 221usan, 196Usan, 187usta, 170, 222


Usta, 22, 135, 207usûlü dânâ, 221uşağ, 161Uşak, 191uşşâk, 188utanmazlık, 176uyan, 196, 230Uyuz it, 214Uzak yer, 152Uzaktan merhabâ, 137

ÜÜç harf, 146, 154, 165, 170, 172, 183üç beş para, 221üç yüz altmış damar, 158, 169Üç yüz altmış altı damar, 180üçler, 172Üçler, 205üçün biri, 211üftâde, 145, 154, 162, 182, 231ülfet, 136, 180Ülfet, 176ülke, 145, 157, 228Ülke, 139ülker, 235Ülker, 151, 157, 196, 199, 289Ümid, 185ümit, 191ürme, 210üryân, 155, 160, 208, 226üst baş, 221üstâd, 134, 188, 199, 223


Vvahdet, 229, 282vâiz, 231vakar, 217Vâkıf-ı esrâr, 185Vakt-i seher, 227, 228vallah, 189vallâhi, 163Vâmık u Azrâ, 151Var, 197vara vara, 163vâris, 163, 167, 203Vâris-i enbiyâ, 153vasf, 209, 215, 223, 234vasf-ı hâl, 178Vasf-ı hâl, 175, 184Vasl, 231vatan, 170, 196, 211Vav, 202, 203vech, 205Ve'd-duhâ, 139vefâ, 196vefâsız, 166Vefâsız, 196Vehbî, 231Vehbîler, 136Velâyet tahtı, 162, 180Velekad kerremnâ, 140Velekad kerremnâ" .i.bâğ, 151veli, 223Veli, 181, 214verem, 150Veresiye, 214


vilâyet, 158virân, 155vîrân, 152, 158, 169, 225, 232, 239Vîrân, 219Vîrân bâğ, 225, 229vîrân bahçe, 147vîrâne, 182, 233vird, 156vurgun, 180, 187vuslat, 141Vücud, 168, 176vücûd, 137, 202Vücûd, 158, 169Vücûdum .i.şehr, 197

Yyâ hû, 137Yâ Hû, 188, 189yad, 148yâd, 149, 223, 226, 227Yad avcı, 169Yad il, 191yâdigâr, 140, 147, 212yağ, 221yağız, 137yağl, 211yağlığ, 147yağma, 228yağmur, 162, 170yahni, 217yahş, 171yahşı, 148, 197, 210, 224, 229Yahşı, 191, 230


Yahşı gün, 157yahşi, 137Yahşi, 159, 208yahû, 226yâhû, 228Yahudi dilberi, 221yak, 171, 185, 220, 225, 233Yak, 179yaka, 155, 163Yaka, 223yakasız gömlek, 173yakın, 145Yakûb, 181yal, 140yalan, 221yaman, 137, 148, 157, 159, 167, 171, 176, 180, 191, 197, 208, 210,

228, 229, 230Yaman, 178yan, 160, 166, 169, 175, 184, 195, 196, 206, 216, 224, 232Yan, 161, 178, 189yan yana, 208yana yana, 160yanağ, 223Yanağ, 138Yanak, 220yangın, 218yanlış, 182yanma, 156yapağı, 221yapı, 201yaprak, 171yâr, 150, 161, 170, 172, 179, 182, 183, 185, 196, 202, 227, 230, 233,

235


Yâr, 175, 196, 223yâr savaşı, 167yara, 141, 160, 175, 177, 189, 193, 219, 225, 228Yara, 157, 172, 288Yaradan, 219yaradan Hudâ, 138yaralı, 169, 175yârân, 137, 170yardım, 149yare, 137, 178yâre, 167, 229yârin dest, 136yasak, 171yaslı, 175yaş, 136, 143, 150, 155, 158, 168, 175, 177, 180, 184, 230yatağ, 205yatak, 223yavan, 211yâver, 199Yâver, 171, 209, 210, 211, 212, 282yay, 155, 174, 203, 207Yay, 189yayla, 166, 191Yayla, 190yaz, 136Yaz, 190, 191yazı, 182, 191Yazıcızâde, 234, 235yazık, 166Ye, 202yedi, 192yedi bahr, 146, 160yedi dal, 147


yedi deryâ, 165, 207Yed-i kudret kalem, 144Yedi tamu, 158Yedi yıl, 143yediler, 172Yediler, 162Yegân yegân, 134, 147yeksân, 209, 217yektâ, 151yel, 179, 190yelken, 153, 181yemek, 215Yemen, 200yer, 148, 152, 158, 191, 208, 211, 214, 217, 223, 230yer yer, 232Yeri göğü 184yeşil, 154, 184, 206Yeşil atlâs, 155Yeşil baş, 173yeşil baş suna, 168yetim, 206Yetim, 141Yetim gömleği, 140Yetmiş bin perde, 192Yetmiş iki millet, 206Yevme yenfeu, 180Yezdân, 232yığnağ, 140, 151, 163, 217, 287yığnak, 141, 142yık, 179yıkma, 176yıl, 143, 166Yılan, 169


Yıldırım, 171Yıldız, 177yıldız asker, 207yiğit, 166, 174yobaz, 182Yokluk, 141yoksul, 207Yokuş, 203yol, 136, 138, 144, 164, 176, 191, 204, 206Yol, 159, 167yoldaş, 170Yoluna baş, 153yonga, 221Yorgancı dilberi, 222yorgun, 181, 187Yumurta, 216yurd, 156yurt, 173, 203Yûsuf, 181Yusûf-ı Sâni, 141Yusûf-ı sânî, 151Yûsuf-ı sânî, 150, 154yuva, 194yüce, 218yüce dağ, 159yüce kapı, 207yük, 143, 169yün, 191yürek, 149Yürek, 150yüz, 158, 172, 177, 184, 186, 200, 205, 227Yüz, 154yüz su, 149


yüz yer, 148yüz bin hurûfât, 181yüz bin mektepli, 149Yüz bin sofu, 149yüz çevir, 166yüz sür, 177yüzük kaşı, 172

ZZağbal, 216zağla, 146zâhid, 149, 224Zâhid, 177, 205Zâhid Osmân, 141zâhir, 223, 233, 281, 282Zâhit, 177zahm, 161, 175, 193, 226, 229, 233Zal, 201zâlim, 157, 202zaman, 167, 173, 230Zaman, 134zamân, 137, 141, 142, 146, 149, 154, 179, 182, 186, 202, 209, 210,

211zap .i.sirke, 137zâr, 141, 151, 152, 161, 162, 163, 168, 169, 170, 174, 175, 181, 186,

189, 198, 218, 224, 226, 232, 288zâr zâr ağla, 178zât, 155, 180zavallı zavallı, 191zây, 221zâyi, 193Ze, 201, 202Zebânsız imlâ, 165


Zebânsız nutk, 146Zebânsız söyleyen dil, 179zehir, 171Zehirlen, 178zehr, 156zehr-i âb, 170zekâ, 203Zel, 202zelilin tapı, 201zem, 190, 197, 231zemin, 138, 224Zemin, 192Zemîn, 197, 231Zemzem, 177, 184zenbûr, 153zer, 180Zer, 206zerre, 22, 135, 180Zerre, 156zevâl, 166, 178, 202, 229Zevk ü şevk ehli, 173Zevk ü şevk ehlinin sille, 158zevrâk, 137, 153Zevrâk, 146, 169Zeyid, 153Zı, 201, 202zıran, 213zîbâ, 138zift, 221zihn, 159Zihninde rütbe-i bâlâ, 182zikr, 162, 179, 198, 206zil, 222


zincir, 195Zincir, 158, 159zindan, 202Ziron, 217ziyâ, 151, 205Ziyâ, 199ziyâde, 189Ziyâret kûyı, 234ziynet, 149ziynetlen, 216Zulm, 232zulmat feneri, 144Zulmet, 205Zulumat, 152Zulumât mülkü, 199zurna, 221züğürd, 211zülâl, 166zülf, 138, 144, 157, 175, 227Zülf, 165zülfikâr, 175Zülfikâr, 141, 169, 179zülfüsâr, 151zülfü-sâr, 140zümre, 224, 226Zümrüt, 142

bayburtlu celÂlÎ baba'nin Şİİr dÜnyasi · 2019-05-26 · kısımda şairin hayatı,...

Documents