berna moran - türk romanına eleştirel bir bakış 1 cs - İletişim yay

, BERNA MOR A_N 1

Tr.k romanna

'

eletirel bir bak

1 Ahmet Mithat'tan A. H. Tanpnar'a

LETi_jM YAYINLARI

BERNA MORAN Trk Romanna Eletirel Bir Bak

1

BERNA MORAN 23 Ocak 192l'de lstanbul'da dodu. Ortaretimini Darafaka ve Ik Lisesi'nde tamamladktan sonra 194 l 'de lstanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi lngiliz Dili ve Edebiyat Blm'ne girdi. l 945'te mezun olarak ayn blmde asistanla balad. 1950-51 yllan arasnda lngiltere'de Cambridge niversitesi'nde doentlik almas yapt. l 956'da doent, l 964'te profesr oldu. l 98l'de emekli oldu. Moran, l 972'de yaymlanan Elebiya Kuramlan ve Eletiri adl yaptyla byk ilgi grd ve 1973 Trk Dil Kurumu Bilim d!'n kazand. Moran, daha sonra Birikim, agda Eletiri gibi dergilerde yazd eitli incelemeleri Trk Romanna Eletirel Bir Bak adl bu incelemesine esas ald. Trk romannn douunu ve o dnemin toplumsa! koullarn Batllama olgusu iinde inceleyen bu kitap Trk edebiyat eletirisi geleneinin en nemli eserlerinden biri olarak karland. Elinizde tuttuunuz kitap bu almann ilk cildidir. Berna Moran, l 993'te aramzdan aynld.

iletiim Yaynlan 19 Araunna-lnceleme Dizisi 2 ISBN 975-470-054-0 ISBN 975-470-053-2 (Tk. No.) 1983 iletiim Yaynclk A. . 1. BASKI 1983, lstanbul 2. BASKI 1987, lstanbul 3. BASKI 1990, lstanbul 4. BASKI 1994, stanbul 5. BASKI 1995, stanbul 6. BASKI 1997, stanbul 7. BASKI 1998, lstanbul 8. BASKI 1999, lstanbul (500 adet) 9. BASKI 2000, stanbul (1000 adet) 10. BASKI 2001, lstanbul (500 adet)

KAPAK mit Kvan KAPAK FiLMi Diacan Grafik DiZGi Maraton Dizgievi UYGULAMA Hsn Abbas DZELTi Meliha ztoprak DiZiN M. Cemalettin Ylmaz MONTAJ ahin Eyilmez BASKI ve CiLT Sena Ofset

tletiim Yaynlan Klodfarer Cad. iletiim Han No. 7 Caalolu 34400 lstanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 Fax: 212.516 12 58 e-mai\: [email protected] web: www.iletisim.com.tr

BERNAMORAN

Trk Romanna Eletirel Bir Bak

1 Ahmet Mithat'tan

Ahmet Hamdi Tanpnar'a

:w 1 1 c t 1 ' i m

lNDEKlLER

Onsz ................................................................................ .... .......... ..................................................... 7 BiRiNCi BLM Trk Roman ve Batllama Sorunu ................................................... .... 9 iKiNCi BLM Ak Hikayeleri, Hasan Mellah ve tik Romanlarmz ...... ..25 NC BLM Felatun Bey ile Rakm Efendi .............................................................................. ...4 7 DRDNC BLM ddial Bir Roman: M.ahedat ..... .................................................... ............ ..59 BEiNCi BLM Araba Sevdas ....... ............. ........................... ................................................................ .... ..... 73 ALTINCI BLM Ak- Memnu .............................. ..... ........................................................................................... .87 YEDiNCi BLM Hseyin Rahmi Grpnar'n "Yksek Felsefe" si... ............ . .113 SEKiZiNCi BLM psevdi ... .................................................. ..... ............................................................................. 133 DOKUZUNCU BLM Sinekli Bakkal ......................................................................................................................... 153

ONUNCU BLM Kiralk Konak ......................................... ................................................................................ 179 ON BiRiNCi BOLM Yaban'da Teknik ve deoloji .............................................................................. 201 ON iKiNCi BLM Peyami Safa'mn Romanlarnda deolojik Yap . .................. .219 ON NC BOLM Matmel Noraliya'nn Koltuu ..................................................................... 23 7 ON DRDNC BLM Alafranga Zppeden Alafranga Haine . . . ........................................... 259 ON BEiNCi BOLM Bir HU%ursuzluun Roman: Hu,vr ....................................................... 269 ON ALTINCI BOLM Saatleri Ayarlama Enstits . . .............................................................................. 297

Sonu-zet.. ............................................... .............................................................................. .323

Dizin . ................................................................................................................................................. 333

N SZ

Sabahattin Ali ile balayacak ikinci bir ciltle tamamlanmas dnlen bu kitap bir roman tarihi deil, daha ok, Ahmet Mithat'tan Ahmet Hamdi Tanpnar'a kadarki romanmza eletirel bir bak. lncelemeye altm yazarlarmz deerlendirirken, Trk romanna hangi ynlerden katkda bulunduklarn, gelitirdikleri teknikleri ve ounda ortak olan Bat-Dou sorunsalna yaklamlarnda roman trn ne denli baaryla kullandklarn saptamak istediimden her birinin bir iki yapt zerinde younlamay ve uzunca durmay tercih ettim. Byle olunca romanclarmz arasndan bir seim yapmak zorunluluu dodu. Onun iin sz konusu dnemden ancak sekiz romancy aldm kitaba. Bu demek deildir ki setiklerimin dnda sz edilmeye deer romanc yoktur. rnein Mithat Cemal Kuntay ve Reat Nuri Gntekin'e de yer ayrmak gerekirdi diye dnlebilir, ama kendi amacm asndan setiklerim bana yeterli grnd.

Romanlardan yaptm alntlara gelince, sadeletirilmi basklarnn her zaman gvenilir olmadn ve yazarn

7

Trk Romanna Eletirel Bir Bak 1

kendi dil zelliklerini kaybettirdiini grdm iin bunlar kullanmaktan elimden geldiince kandm ve zgn metinlerde geen baz Osmanlca szcklerin yenisini keli parantez iinde vermekle yetindim.

Ekim 1983

8

BiRiNCi BLM TRK ROMANI VE BATILILAMA SORUNSALI

Biliyoruz ki bizde roman, Bat'da olduu gibi feodaliteden kapitalizme gei dneminde burjuva snfnn douu ve bireyciliin geliimi srasnda tarihsel, toplumsal ve ekonomik koullarn etkisi altnda yava yava gelien bir anlat tr olarak kmad ortaya. Bat romanndan eviriler ve taklitlerle balad; yani Batllamann bir paras olarak, emsettin Sami, Namk Kemal, Ahmet Mithat gibi, roman ilk deneyen yazarlarmzn edebiyat ve roman ile ilgili yazlarn okuyacak olursak grrz ki Avrupa edebiyatn ve romann ileri bir uygarln iareti, kendi edebiyatmz ve zellikle anlat trndeki yaptlarmz da geriliin bir iareti sayarlar. Bat uygarln yalnzca sanayi ve teknikte bir ilerleme olarak grmyor, 'maarif'i ve edebiyat ile bir btn olduuna inanyorlard. emsettin Sami "iir ve Edebiyattaki Teceddd-i Ahirimiz" adl yazsnn bir yerinde, Avrupa dillerini bilenlerin, "Shakespeare'in, Moliere'in, Racine'in, Schiller'in, Goethe'nin, Alferi'nin manzumelerini okuduktan sonra, leyleklerin Mecnun'un banda yuva yapmasndan, Leyla'nn ay ile mkalemesinden, Ferhad'n dalan yarmasndan bahis [bah-

9


seden] kaba ve ocuka hikayeleri" yazmaya tenezzl edemeyeceini syler ve az aada ekler: Bugn,

Mecnun'un etrafnda toplanm kurt ile kuzu, arslan ile ceylan gibi muhtelif hayvanlarn ortasnda oturup onlarla lakrd ettiini veya Leyla'nn mumla konutuunu bir ufak ocuk bile severek ve beenerek okuyamaz.1

Grlyor ki emsettin Sami byle inanlmayacak eyler anlatan yaptlarmz kaba ve ocuka bulduu iin uygar ve aydn kiilerin okuyamayaca kansnda.

Namk Kemal de Mukaddime-i Celal'de, anlat trndeki eski yaptlarmza ayn nedenden tr saldrr. Geri lbretnma gibi, Muhayyelat gibi, Asl ile Kerem, Ferhad ile irin gibi birtakm hikayelerimiz olduunu kabul eder ama, bunlar romandan farkl ve aa bulur, nk roman gerek bir olay deilse de olabilecek bir olay anlatr.

Halbuki, bizim hikayeler tlsm ile define bulmak, bir yerde denize batp mellifin [yazarn] hokkasndan kmak, ah ile yanmak, klng [ ta kazmas) ile da yarmak gibi btn btn tabiat ve hakikatin haricinde birer mevzu'a mstenid [ dayandrlm ] (. . . ) olduu iin roman deil, kocakar masal nev'idendir. Hsn Ak ve Leyla ile Mecnun kabilinden olan manzumeler de gerek mevzularna, gerek suret-i tahrirlerine nazaran [yazl tarzlarna gre) birer tasavvuf risalesidir.2

Namk Kemal bizim hikayelerimizi uygar bir aa layk grmez; buna karlk Avrupa'da Walter Scott, Charles Dic-

Bu yaznn yeni basks iin bkz. Yeni Trk Edebiyat Antolojisi, cilt lll, hazrlayanlar: Mehmet Kaplan, inci Enginn, Birol Emil, Zeynep Kerman, lstanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlan, 979, s.321-323.

2 Mukaddimc-i Celil!, 3. bask (1309) , s.l 7-18.

1 0

Trk Roman ve Batllama Sorunsal

kens, Victor Hugo ve Alexandre Dumas gibi yazarlarn yaptlarn "u asr- medeniyete medar- mbahat [vnme nedeni ] " olacak deerde bulur.3

Ahmet Mithat'n da Avrupa romanna ne kadar hayran olduunu biliyoruz. Demek oluyor ki bu yazarlarmza gre eski hikaye trnden romana gei, hayalcilikten aklcla, ocukluktan olgunlua, ksacas ilkellikten uygarla geiti. Bat'dan, uygarlamann bir gerei olarak aldmz bu roman tr, daha sonra greceimiz gibi, ayn zamanda bizi uygarla gtrecek aralardan biri olarak kullanlacaktr.

Trkiye'de roman, Avrupa'da olduu gibi toplumsal koullar sonucu domu bir anlat tr deildir, ama Bat'dan ithal ettiimiz romann bizde ald ekli ve yklendii ilevi anlamak iin hem geleneksel hikaye trmze hem de tarihsel ve toplumsal koullara bakmamz gerekir. Unutmayalm ki Ahmet Mithat, Namk Kemal ve Mizanc Murat gibi ilk romanclarmzn kendileri o dnemin siyasal ve toplumsal sorunlaryla uraan kiilerdi. Geleneksel hikayelerimiz ile ilk romanlarmz arasndaki ilikiyi bir sonraki blme brakarak, burada, Osmanl toplum yaps ve 19. yzylda bu yapda meydana gelen deiiklikler ve tarihsel gelimeler hakknda, Sencer Divitiolu, Niyazi Berkes, erif Mardin ve Taner Timur gibi bilim adamlarmzn incelemelerinden yararlanarak, Trk romannn k dnemindeki tarihsel ve toplumsal koullara deinmek istiyorum. Ama sadece roman konusunun gerektirdii lde.

* * *

Osmanl devlet biiminde Tanr'nn temsilcisi saylan sultann ynetimi uygulayabilmesi iin bir ynetici kadroya

3 A.g.y., s.18.

1 1


gereksinimi vard. Bilindii gibi bu ynetici snf, asker, sivil ve ulema kesimlerinden oluuyordu. Beri yanda ise ynetilen snf, "reaya" vard; yani esnaf, tccar, kyls ile geni bir halk snf. Padiahn hizmetinde olan ynetici snf toplum kklerinden koparlm, zel olarak yetitirilmi, padiaha sadk, devleti onun adna ynetmek zere yetkilerle donatlm, vergi demeyen, retime katkda bulunmayan ayrcalkl bir snft. Bizi burada ilgilendiren nokta, bu devlet biiminin meydana getirdii toplumsal yapda, ynetici sekin snf ile ynetilen snf arasndaki kopukluk. Devletin mekanizmasn ileten ve padiahn kulu olan sivil kadronun adamlar toplumdan seilerek i bana getirilmiyor, genellikle ocukken alnp, halka deil padiaha hizmet iin zel olarak yetitiriliyor ve ister istemez halka yabanc kalyorlard. Bu kadronun eitildii Enderun mektebinden rendikleri dil de halkn Trkesi deil Arapa ve Farsa ile yorulmu Osmanlca idi.

Ynetici snfn ulema kesimine gelince; medresede Arapaya arlk verilen bir eitimden geen bu din adamlar da halktan uzaklam bir snft. Osmanl devlet biiminin dayand toplum yaps, grld gibi, ynetici sekinler ile ynetilen snf birbirine yabanclatran bir yap olduu iin, kltr bakmndan da birbirinden farkl iki tr kltrn gelimesine yol at. Edebiyat tarihlerinde, divan edebiyat ve halk edebiyat ikiliinden sz edilir hep, ama gerekte bu ikilik yalnzca edebiyat alanna zg bir ikilik midir? st tabakann halktan ayrl olgusu ok daha kapsaml bir yabanclamay ifade eder. Nitekim erif Mardin, bu ikilii, alann geniliini belirtmek iin, "byk kltr" ve "kk kltr" gelenekleri olarak ortaya koyar.4

4 "Tanzimat'tan Sonra An Batllama", Trkiye Corafi ve Sosyal Aratrmalar, lstanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Corafya Enstits Yaynlan, 1971.

12


Geri sylendii gibi, yneti ci snf ile ynetilen snf arasnd:: kopukluk vard, ama 19 . yzyln ikinci yarsndaki durumu daha ncekiyle karlatrmak iin iin baka bir ym.r:. de anmsamakta yarar var. Sz konusu bu yn, iki snf, iki kltr birletiren, balayan, btnletirici genel ideolojidir. Devletin dini lsla m'd ve her ne kadar halkn din anlaynda kendine zg eler var idi ise de, lslam ideolojisi Osmanl lmparatorluu'nun genel ideolojisiydi ve iki snf iin ortakt. Bu ortaklk yalnzca soyut bir inan dzeyinde de kalmyordu. ideolojinin, yaay biimlerine geni lde ekil veren pratiini de iine alyordu. Baka bir deyile, bu pratik, bayramlar, orucu, namaz, mevlidi, iftar, snneti ile ynetici snfla halk btnletirmeye ynelik bir eylemdi. Kadn-erkek ilikisini belirleyen grler yine ayn ideolojiden kaynakland iin saraylarda ve byk konaklardaki harem selamlk, halk arasnda da en azndan ka g biiminde geerliydi.

Byk ve kk kltrn paylatklar inanlar ve pratikler dnda, dorudan doruya edebiyat alanndaki ortaklklar da unutmamak gerek. Divan edebiyat ile halk edebiyat ok ayn eyler olmakla birlikte, aralarnda baz noktalarda ortaklk da vard. Klasik edebiyatn Leyla ile Mecnun, Yusuf ile Zleyha, Ferhad ile irin gibi rnleri, hi deilse konulan bakmndan halk hikayelerine de gemiti. Bakyoruz Ferhad ile irin, Karagz ve ortaoyununda da yer alan bir konu olarak kyor halkn karsna. Yine biliyoruz ki meddahlar yalnz kahvelerde deil, saraylarda ve konaklarda da meddahlk ediyorlard. Giderek, aydn zmre ile halk arasnda, ocuklukta ayn masallar dinlemi olmann ortaklndan da sz edebiliriz. Diyeceim, iki snfn yine de paylatklar bir genel ideoloji, treler, gelenekler ve edebiyat konulan vard ve bu durum, ne de olsa, bunlarn yabanclamalarn da snrlyordu.

1 3


Ne var ki 19. yzyl sresince yeni bir giriim, mevcut kopukluu, szn ettiimiz alana da yayarak daha da arttrd. Bu giriim, imparatorluun gerilemesine kar, yine ynetici snfa are olarak dnlen Batllama hareketidir. Her ne kadar daha 18. yzylda askeri alanda yenilik hareketlerine giriilmi ve 19. yzyln banda il. Mahmut dneminde de bu reform abalar devam etmise de, asl Batllama, 1839'daki Glhane Hatt- Hmayunu ile alan Tanzimat dneminde balar diyebiliriz.

Tanzimat, imparatorluun kn durdurmak iin Bat kurumlarnn taklit edilerek Trkiye'de uygulanmas esasna dayanyordu. Bu amala eitli alanlarda pragmatik nitelikte reformlara giriildi. Tanzimat'ta, ileride yarar grlecek iler yaplmad deil, ama yanl temellere dayanan bu hareket baarl olamad. Ne imparatorluun dalmasn nleyebildi ne de ekonomik bakmdan glenmesini salayabildi. nk Tanzimatlar Bat sanayiinin hangi ekonomik ve toplumsal koullar sonucu doduunu bilmiyorlard. ngrlen giriimlerin baarya ulamas iin alnmas gereken nlemleri de. Sanayilemenin ve dolaysyla kalknmann art olduuna inandklar (ya da inandrldklar) ekonomik liberalizmin uygulanmaya konmas Trk esnafnn ticarette gerilemesine; Avrupa kapitalizminin meydana getirdii sanayi karsnda, 18. yzyln sonlarnda zaten gerilemi olan mevcut kk sanayinin hemen hemen kmesine,5 buna karlk, yeni gvenceler ve haklar kazanan Hristiyan uyruklularn Avrupa ile ticaret olanandan yararlanarak ticari etkinlii ellerine geirmelerine yol at. lke yar smrgeleme yolunu tutmutu. Toplumsal bir tabana dayanmayan bu reform hareketinin, doal olarak, halka dnk bir yn

5 Bkz. mer Celal Sar, "Tanzimat ve Sanayiimiz" , Tanzimat, 1940, s.423, 440.

1 4

Trk Roman ve Batllama Sorunsah

yoktu. Batllamadan yararlanan Bat devletleri oldu; bir de aznlklar ve glenen yksek brokrasi.

Burada romann balangc sz konusu olduundan, ilk romanclarmzdan bazlarnn da iinde bulunduu Yeni Osmanllar grubunun bu Batllama hareketi iindeki yeri bizim iin nemlidir. Yeni Osmanllar Bat uygarlnn temelini oluturduuna inandklar anayasa ve zgrlk gibi kurumlar ve kavramlar bir yana iterek Bat'y yzeyden taklit eden, dine ve eriata gereken nemi vermeyen Tanzimat hareketine ve bunu diktatrce yrten sekin brokrasiye bir tepki olarak dodular.

19. yzyl b alarnda imparatorluun Bat devletleriyle ilikilerinin daha da artt srada, Trkiye'nin Batllaarak, toparlanma siyaseti geleneksel Osmanl sekinlerini saf d brakm, Avrupa'y ve Bat dillerini bilenlere bir stnlk salamt. Onun iin Tanzimat dneminde devleti ynetenler ounlukla eliliklerde bulunmu, diplomaside deneyim kazanm kimselerdi. Hatt- Hmayun'u hazrlayan Reit Paa hariciye nazr idi; daha nce Paris'te ve Londra'da elilik yapmt. Ali Paa, Fuat Paa, Ahmet Vefik Paa eliliklerde bulunmu, dil bilen ve Bat'y tanyan adamlard. Aynca Tanzimat Ferman ile herkes gibi lmlerinden sonra servetlerinin hazineye aktarlmas usul de kaldrld iin bu yeni sekin brokrasi glenmi, ynetime egemen olmu, devletin yksek mevkilerini verasetle geen bir hale sokmulard.6 Yeni Osmanllar bu sekin brokrasinin diktatrlne kar savama getiler, nk onlarn Bat'dan alnmalarn istedikleri eyler bakayd. Tanzimatlarn merutiyet kurmak, zgrlk getirmek gibi demokratik ynde bir amalar yoktu. Bat kurumlarn Trkiye'ye geti-

6 Bkz. erif Mardin, The Grnesis of the Young Ooman Though, Princeton U.P., 1962, s.105-125.

15


rirken, Bat'da bu kurumlarn temelinde yatan dn dnyasn hesaba katmadan kopya ediyorlard. Bat kltrn ve yaam biimini yzeyden taklit etmekti onlarn yaptklar. Ali ve Fuat Paa gibi devlet adamlarnn konaklarndaki Avrupallam yaam biiminin teki kesimlere de sramasyla Bat taklidi yeni bir yaam tarz toplumun st tabakalarnda gittike yaygnlat. Kadnl erkekli toplantlar, balolar, Boaz'da mehtap sefalar Tanzimatlarn Batllama anlaynn bir parasyd.

Fransz Devrimi'nden esinlenmi olan Yeni Osmanllara ve zellikle Namk Kemal'e gre Avrupa'daki refah salayan eyler, zgrlk, eitlik ve "fen"di. Byle olunca bize gerekli zmn anahtar kavramlar, zgrl ve eitlii salayacak "anayasa" ile, teknii ile bilimi salayacak olan "maarif" oldu. Namk Kemal inanyordu ki Avrupallar da uygarlklarn bunlara borluydular. Gidip grd Bat'nn hangi tarihsel, toplumsal ve ekonomik koullar sonucu refaha ulatnn pek farknda deildi. Ona gre uygarlk, Niyazi Berkes'in dedii gibi "tarihten ve toplumdan soyut bir akl ii" idi7 ve byle bir kafay oluturmakla bizim de kavuabileceimiz bir uygarlkt. Bu demektir ki Namk Kemal, Bat'da teknolojinin ya da baka bir deyile toplumsal yapnn rettii ideolojinin bir parasn alp lslam ideolojisine yamayarak Osmanl lmparatorluu'nun gerileme sorununa bir zm getirebileceine inanyordu. Elbette ki aydn sekinlerin yapaca bir iti bu. Bu bakmdan Yeni Osmanllarnki de toplumsal bir tabana oturtulmam bir giriimdi. Ama beri yandan, Tanzimat Batclarnn halktan kopma ve halka srt evirme yanlna dmediler. Dmediler nk hem tslam ideolojisinden vazgemeksizin Os-

7 Trk Dnnde Bat Sorunu, Bilgi Yaynevi, 1975, s.210.

1 6


manllklarn srdrerek Bat'dan yararlanmaktan yanaydlar, hem de Bat'dan ithal etmek istedikleri aydnlanma felsefesi gerei cehaletle savamak iin halka ynelmek zorundaydlar. Baarl olmalar iin Trkiye'de kafalarn aydnlatlmas, halkn eitilmesi gerekiyordu. Bu anlamda Yeni Osmanllar halka dnkt demek yanl olmaz.

Yeni Osmanllar halka seslerini duyurmak iin, doal olarak iki yola bavurabilirlerdi: Gazete ve edebiyat. Diyor ki Namk Kemal, "Milletimiz maarife yle her mahallesinde bir darlfnun [niversite] bulunacak, her sokanda bir allame [bilgin] yetiecek mertebelerden pek ba'id [uzak] olduu iin aramzda gazeteden, hikayeden istifade ihtiyacndan mstani [gereksinimi duymayan] pek ok ve belki pek az adam mevcut olduuna kolaylkla ihtimal verilemez. "8 Her eyden nce halk eitmek ve bunun iin de dili sadeletirmek gereini duyan inasi, 1862'de karmaya balad Tasvir-i Ejhar ile hem gazeteyi bir okul olarak kullanma yolunu am hem de yeni bir edebiyat anlayn ortaya atarken edebiyatn da halk eitmek amac ile kullanlmas gerektii dncesini savunmutu. Yeni Osmanl aydnlar bu yolu srdrdler. Namk Kemal Mukaddime-i Celal'de son on be yl iinde okur saysnn yz misli arttm syleyerek, "lstanbul'da dkkanclar, uaklar gazete okuyor. Hi olmazsa dinliyor," dedikten sonra, bu sayede pek ok konuda bilgilerini artrdklarn, vatan sevgisi, milletin bamszl gibi eyleri rendiklerini ekliyor ve bu gerekler meydanda iken baz kimselerin "bizi gazeteler, hikayeler mi terbiye edecek?" gibi laflar etmelerini znt ile karlyor.9 Namk Kemal'in gazete ile hikayenin ayn ilevi paylatna inanmas ilgin ama doaldr. Unutmayalm ki 8 Mukaddime-i Cell, s.10. 9 A.g.y, s.9.

1 7


o dnemde gazeteler, bilim, edebiyat, tarih, corafya ve benzeri konularda yaymladklar yazlarla, okurlar iin bir eit ak okul grevi gryorlard. Hem, devrim ncesi dnemlerde edebiyatn eitici ve bilinlendirici ilevi br ilevlerine stn tutulur. Divan edebiyat Saray merkezli bir edebiyatt. Sarayn ve Saray adna devleti ynetenlerin grevi ise toplumsal ve ekonomik yapy deitirmeden korumakt. Bu durumda Saray evresinde odaklanan "byk kltr"n air ve yazarlarndan mevcut dzeni bozacak nitelikte yeni bir ideoloji retecek yaptlar yazmalar beklenemezdi. Geri eski edebiyatta ahlak dersi veren, bilgelik reten yaptlar yok deildi, ama eski edebiyatn verdii ahlak dersi ve bilgelik retileri Bat uygarlnn deerlerini alayamazd. Tasavvuf felsefesini dile getiren mesneviler olsun, eyh Sadi'nin bir ahlak kitab saylan Glistan' olsun, Hac Bekta ve Sar Saltk'n dinsel alanda baarlarn anlatan ve halk edebiyatna giren Vilayetnameler olsun, mevcut lslam ideolojisini yeniden retmeye yarard. Hayvan hikayeleri aracl ile t veren Kelile ve Dimne'nin ya da kssadan hisse kartan meddah hikayelerinin de amalad yarar ile ilk romanclarmzn "edebiyat yararl olmaldr" sznden kastettikleri ey bakadr diyebiliriz.

Daha nce de sylediim gibi, ada uygarln bir gerei olarak benimsenen roman, ayn zamanda bizi bu uygarla kavuturacak aralardan biri saylyordu. Bundan tr ilk romanclarmz ahlak sorununa ok nem vermekle birlikte romandan yalnzca kssadan hisse beklemezler. Ahmet Mithat, Nedamet mi? Heyhat! adl romanna yazd nszde

1 8

Roman yalnz bir vaka-i latife ve garibenin [ho ve garip bir olayn] hikayesinden ibaret deildir. O vak'a elbette fonundan [bilimlerden] birisine, sanayiden birkana, hik-


metin [ felsefenin] baz kavaidine [kurallarna ] , corafyann bir fasln tekil eden bir memlekete, tarihin bir fkrasna taalluk eder ki [ilikindir ki] onlara dair verilen izahat erbab- mtalaann [okuyanlarn] malumat ve vukufu [bilgi] dairesini tevsi eder [geniletir] .10

diyerek, romann eitli konular zerinde bilgi vermesi ve retici olmas gerektiine iaret eder.

lbrahim inasi, Namk Kemal, Ahmet Mithat, emsettin Sami ve amipaazade Sezai'nin yaptlarna bakacak olursak grrz ki yalnz roman trnde deil, iir ve tiyatro trlerinde de, uygarlamamz iin gerekli grlen yeni birtakm anlaylarn, kavramlarn, deerlerin, Bat'dan alnarak kendi toplumumuza mal edilmeleri amalanmaktadr. Bundan tr evlenme usul, kadna kar tutum, cariyelik kurumu, ticaret anlay gibi toplumsal sorunlar romanlarmzda eletirilecek konular olarak seilir.

Tanzimat yazarlarnn romann ilevi konusunda ayn gr paylatklarn sylemek, roman aracl ile vermeye altklar eitimin de ayn nitelikte olduu anlamna gelmez. Siyasal grlerinin ayr olmas alamak istedikleri dncelerde de gsterir kendini. rnein, istibdada kar savaan ve merutiyete inanm olan Namk Kemal zgrlk, eitlik ve vatan gibi siyasal rengi olan fikirleri alamaya alr. Bata Yeni Osmanllarla birlikte hareket ettii sansn uyandrm olan Ahmet Mithat ise romancln ve gazeteciliini eitim yolunda kullanrken, halk, Namk Kemal gibi siyasal amalarla etkilemeyi dnmemi, onlara ansiklopedik bilgi vererek kltrlerini arttrmak istemitir. nk Namk Kemal gibi devrimci deildi ve ilerleme iin genel kltr dzeyinin ykselmesinin art olduuna inan-

10 Nedamet mi? Heyhat! , 1306/1898, s.6.

1 9


yordu. Halka zellikle alamak istedii ve vd ey ticarette alkanlk ve baarl i hayatyd. Dorusu bunlarla yetindii de sylenemez. Abdlhamit'in bask rejimiyle uzlatktan sonra grleri dinci ve ahlak dorultuda gelitiyse de kadn haklan ve esaret konusunda o da ileri grleri savunuyordu.

Daha sonraki kuaktan Mizanc Murat da edebiyatn eitici olmas gerektii kansndayd. Ama edebiyattan, halka ansiklopedik bilgi vermek yolunda yararlanmak deildi amac. nk, ona gre, T rkiye'nin kurtuluu iin are, ahlak salam, drst bir sekinler grubu yetitirmekti. Turfa m Yoksa Turfanda m ( 1891) romannda idealist, drst ve vatansever Mansur Bey tipiyle, kafasndaki ynetici aydn rneini sunar. Tanzimat romanclarnn grlerindeki bu ayrla karn birletikleri nokta, lslam'n manevi deerlerinin stnlne olan inantr.

Demek oluyor ki bizde roman balatanlar iki yoldan "terakki"ye hizmet etmi oluyorlard. Birincisi, edebiyatta ilerlemi Avrupallarn gelitirdii ve uygar insanlara yakr bir anlat trn T rkiye'ye getirmek ve tantmak suretiyle. Yani edebiyatta Batllamamza yardm ederek. ikincisi, gazete gibi roman da eitim amacyla kullanarak yine "terakki"ye (terakkiden anladklar eyler baka da olsa) yardmc olmakla.

Roman bu amala yazan Tanzimat romanclar, ister istemez Bat'dan yararlanmann yolu ve ls sorununu romanda gndeme getirmi oldular. Kendilerini geleneklerine bal uygar birer Mslman olarak gren bu Osmanl aydnlarna gre hem Bat rneine bakarak adalamak hem de dinine bal bir Osmanl olarak kalmak mmknd. Dou ve Bat deerleri arasnda bocalamak, bir ikileme dmek pek sz konusu deildi. Ne var ki durum zamanla 20


deiti. Yeni Osmanllarn istedii merutiyeti il. Abdlhamit 1876'da ilan etti, ama sonra ortadan kaldrarak tek bana lkenin ynetimini ele ald zaman, bir toplum tabanna dayanmayan Tanzimat Batcln durdurma ve lslam ideolojisine dayanma siyasetini gtt. Bununla birlikte tohumlar, Yeni Osmanllarca atlan jn Trklerce srdrlen fikirler, dinsel ynleri trplenerek yeni kuaklara aktarld. Bu akm, aydn subay ve sivillerin il. Merutiyet'i getirmesiyle sonuland.

Bizi burada ilgilendiren, bu sre iinde Batllama sonucu meydana gelen "kltr ikilemesi"dir.11

Devlet iktisaden zayflada ve siyasal bakmdan gszletike Bat'ya kar daha baml oluyor ve kendini Bat'ya uydurmak zorunda kalyordu. Bundan tr ynetim rgtnde, eitimde, hukukta, dinsel esasa dayal Osmanl dzenine yabanc bir dorultuda reformlar yapmak kanlmaz oluyordu. Ticari ilikilerin artmas, hukuk sistemimizde devleti yeniliklere zorluyordu. Eski er'i mahkemelerin yan sra laik nizamiye mahkemeleri kuruldu, Ticaret Kanunu Franszlardan alp uyarland, savclk ve avukatlk kurumlar kabul edildi vb. 12 Eitimde de neml sonular douracak reformlara giriildi, nk gerekli teknik bilgiyi verebilecek askeri okullara ve yeni tip memur yetitirecek medrese dnda okullara gereksinim vard. Medreseler eski tip aydn yetitirmeye devam ederken, devletin at Mekteb-i Harbiye ( 1 83 7) , Darlmaarif ( 1849) , M ekteb-i Mlkiye ( 1 859) , Mekteb-i Tbbiye ( 1 838) , Galatasaray Sultanisi ( 1 868) , Darlmuallimat ( 1 870) gibi laik esasa dayanan eitim kurumlar yeni bir

1 1 Bkz. Taner Timur, Trk Devrimi, Tarihi Anlam ve Felsefi Temeli, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlan, 1968, Blm 2.

12 Bkz. llber Ortayl, imparatorluun En Uzun Yzyl, Hil Yayn, 1983, s. 129- 131.

21


aydn tipi yetitiriyordu. Birok alanda olduu gibi burada da yeni ve eski arpmas balad.13

zellikle tbbiyeden yetienler daha materyalist bir dnya grn benimsemeye yatkndlar. Haniolu'na gre "pozitivizmin Fransa'da aydnlar arasnda egemen olduu bir dnemde bu lkeden getirilen kitaplar ve eiticilerin etkisiyle bu okulda biyolojik materyalist ve bundan dolay da, dinin byk lde belirleyicilie sahip olduu bir toplumdaki tm deerler sistemiyle atan bir aydn tipi" ortaya kyordu.14 Trkiye'de Emile Zola'y ve doalcl tantan ve bu bakmdan edebiyata nemli etkisi olan Beir Fuat da tbbiyede okumu, materyalist bir adamd. Tanzimat dneminde laik eitim yapan tbbiye ve mlkiye gibi okullar, gazete ve edebiyatn yan sra ideoloji reten nc bir kaynak oldular ve bu okullardan yetien aydn snfn il. Merutiyet'in getirdii zgrlk havas iinde Bat'dan alp aktardklar pozitivizm, materyalizm, Darwinizm, milliyetilik gibi baz dn akmlar , belli bir evrede tannmak olanan buldu. Burada siyasal gruplarn grlerini ve tutumlarn incelemek, konumuz bakmndan fazla ayrntya girmek olur. Ancak una iaret etmek gerekir ki Yeni Osmanllar izleyen Jn T rklerin ve lttihad Terakki'nin ideolojisinde, dinsel e, imparatorluu kurtarma nerilerinde eski yerini yitirmitir.

T rkiye gibi yzyllar boyu lslam ideolojisinin egemen olduu bir lkede bu ideolojiden uzaklamak, toplumun 13 "Tanzimat'tan sonra, eski tekilat ve zihniyet ile devam eden ve Arap kltr

n temsil eden medreselerden yetien neslin yannda, yeni alan Tanzimat mekteplerinden, zihniyetleri ve idealleri tamamen baka yeni bir nesil yetimee balam (. .. ) bu iki nesil arasndaki arpmalarda, l 908 Meruiyet'ine kadar daima ve tam olarak medrese muzaffer ve galip kmtr." Sadrein Celal Antel, "Tanzimat Maarifi", Tanzimat, s.459-460.

14 Dr. M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Abdullah Cevdtt ve Dntmi, dal Neriyat, 1981, s.8.

22


hayatnda yerlemi deerlerden, geleneklerden, yaay biimlerinden uzaklamak demektir. Yneten ve ynetilen snflar arasnda Batllama hareketinden nceki kopukluk, yukarda da iaret ettiimiz gibi, temelde yatan lslam ideolojisinin ve bunun gnlk yaamdaki pratiinin btnletirici rol dolaysyla nemli lde kapatlabiliyordu da. Oysa Batllama, temelde yatan bu ideolojik btnl bozmak, pratiine yansyan cemaat hayatn sarsmak suretiyle, toplumun st ve alt tabakalar arasndaki kopukluu daha da derinletirdi diyebiliriz.

Bu, iin bir yn. nk Batllamann yaygnlamasna karn st tabakalar da ne tm Batl ne tm Osmanl idi. Aydnlarn siyasal ve felsefi grleri ne olursa olsun, genelde iki uygarlk arasndaki bir bocalama sz konusuydu. Bat ile Dou'yu bir arada yaama olgusu, yalnz devlet kurumlarnda deil, dier styap kurumlarnda da farkl deer sistemlerini yanstan bir ikilik yaratmt. Artk eski ahlak/yeni ahlak; eski aile tipi/yeni aile tipi; eski terbiye/yeni terbiye gibi ayrmlar yaplabilirdi. Gnlk yaamda da Avrupa adetleri, muaereti, musikisi, mimarisi, zevkleri, ou kez, eski ile birlikte yan yana garip bir ikilik iinde srdryorlard varlklarn. Bylece, 19. yzyl boyunca "byk kltr" , "kk kltr" arasndaki mesafe alrken, "byk kltr"n kendisi bir kltr kmaz iine dm ve meydana gelen deer kargaas toplumumuzun belirgin bir zellii halini almt. Aydn snfn kendi bu deerler arasnda bir denge bulmada bocalar hale gelmiti; ne tam olarak Bat deerlerini kabul edebiliyor ne de eski deerlerle yetinebiliyordu. Birinci Dnya Sava, Mtareke, Kurtulu Sava ve onu izleyen Atatrk devrimleri Trkiye'de Batllama karsndaki tutumu daha da karmak bir dzeye karm ve srekli olarak gndemde tutmutur.

23

Trk Romanma Eletirel Bir Bak 7

zellikle devrim sanclarnn ekildii, ideolojik kavgalarn yapld alkantl dnemlerde yazarlar bu deer kargaal karsnda, arpan ideolojileri tartmak, sorguya ekmek ve kendi tutumlarn ortaya koymak gereini duyarlar. Onun iin 1950'lere kadarki Trk romannn sorunsaln byk lde bu Batllama hareketi belirler. Bu dnemin en tannm yazarlarna bakacak olursak hemen hepsinin Batllama sorununa eildiini grrz. Batllama Trk romannn ana sorunsaln oluturmakla kalmaz , ayn zamanda onun ilevini, kuruluunu ve tiplerini de nemli lde belirler. Bu kitapta tek tek romanlar inceledike bu olgunun daha iyi belireceini umuyorum. Btn Trk romanlarnn bu soruna eildiini sylemek sama olur. Bizim yapmak istediimiz Trk romanndaki egemen izgiye iaret etmek. Kalburst yazarlarmzn en nl yaptlarnn bu izgide yer ald ak. Bu genellemenin dnda kalan nl romanlar yok mu? Elbette var. Ama en iyi temsilcisini Halit Ziya Uaklgil'de bulan bu ikinci izgi romanlarmz da incelediimiz zaman, bir bakma, yine Batllamayla ilgili zellikleri olduunu greceiz .

24

iKiNCi BLM AIK HtKAYELERl, HASAN MELLAH

VE LK ROMANI.ARIMIZ

Birinci blmde grdk ki, ilk romanclarmz Bat'dan aldklar roman trn savunurken kendi geleneksel anlat trlerimizi akl d olaylara yer verdikleri iin ilkel ve ocuka bulmular ve yetikin bir insann bunlardan zevk alamayacan iddia etmilerdir. Bununla birlikte emsettin Sami, Ahmet Mithat, Namk Kemal ve Samipaazade Sezai gibi yazarlarmz Bat'dakileri rnek alarak roman yazmay denediklerinde, doal olarak ocukluklarndan beri dinledikleri ve okuduklar masallarn, halk hikayelerinin, meddah taklitlerinin oluturduklar bir birikimden yararlanmlardr. Pertev Naili Boratav ullk Romanlarmz" adl incelemesinde hikayecilik geleneimizin ilk romanlarmzdaki izlerini ele alrken meddah hikayelerinin nemini vurgular ve bunlarn gereki bir yn bulunduundan tr modern roman iin gerekli temel koula sahip olduklarn hatrlar. Daha sonra Ahmet Mithat'n geni bir okur ktlesine roman eidini kabul ettirebilmek iin bir meddah gibi davrandn, meddahlar gibi okuyucu ile konutuunu, onlarn fikirlerini sorduunu, okuyucunun sorabileceklerine

25


cevap verdiini, kssadan hisse kardn, ksacas Ahmet Mithat'n romanlarnda "ayn dil ve slubun, ayn hikaye tekniinin mevcut olduunu" syler.1 Boratav yle bitiriyor yazsn:

"Trk roman sadece Avrupa romann taklitle kalmamtr. Onun eski Trk hikayeciliinde kkleri vardr. Modern Avrupa roman bu hikayecilik zerine bir a vazifesi grmtr."

Meddah hikayelerinin etkisinin yeni bir rneini Gzin Dino'nun Trk Romannn Douu adl kitabnda buluyoruz. Gzin Dino, Namk Kemal'in lntibah'n incelerken konunun ve kiilerin Hanerli Hanm diye bilinen bir meddah hikayesinden geldiini gstermitir.2

Yine de eski anlat trlerimizle ilk romanlarmz arasndaki balar henz aratrlm saylmaz. Belki eski metinlerin gvenilir basklar salandktan sonra bu konuda daha derin incelemelere giriilecektir. Bununla birlikte, imdilik, zellikle halk hikayeciliimizden ilk romanlarmza nelerin aktarld konusunu biraz daha aydnlatmak olana vardr. zerinde durulmayan bir nokta eski ak hikayeleri ile ilk romanlarmz arasndaki balardr. zerinde durulmamtr, nk ak hikayeleri, meddah hikayeleri gibi gerekilie zenen bir anlat tr deildir. Ne tarihsel doruluk iddiasndadr ne de gereklie bal kalmak iddiasnda. Bu, masala yakn hayal rn hikaye eidi ideale ynelik bir karakter tad ve stelik doa yasalarna aykr olaylara, doa st varlklara yer verdii iin romana uzak grlm olsa gerek. Kerem ile Asl, Emrah ile Selvi, Tahir ile Zhre, Ak Garip gibi hikayelerden oluan bu hikaye kolu sev-1 Folklor ve Edebiyat, Adam Yaynlan, 1982, cilt l, s.310, 312. 2 Bkz. Trk Romannn Douu, Cem Yaynevi, 1978, s.35-40.

26

Ak Hikayeleri, Hasan Mel/ah ve ilk Romanlarmz

giyi idealize ederek gereklikten uzak bir romans dnyas sergiler. Kahramanlar bir bakma bize benzemeyen yceltilmi aklardr ve hikaye gerein deil gzelin peinde olduundan dil bakmndan da iirlerle ssldr.

Meddah hikayeleri ise (konularn masaldan, menkbelerden ve dier hikayelerden alanlar dnda) kendi zamanndaki evresine sadk kalr, kiileri bize benzer kiilerdir ve ehrin gncel yaam iinde geen olaylar sssz, dzyaz diliyle anlatr. rnein, genellikle bir mirasyedinin kadn ve iki alemlerinde servetini tketmesi tema'sn ileyen Tfli elebi'nin hikayeleri (Hanerli Hanm, Sansar Mustafa, Kanl Bekta, Letaifname) 17. yzyl lstanbul'unun esnaf evresinde geen ve gereki bir havas olan hikayelerdir. Geri bu hikayelerde de sevgi vardr, ama bunlardaki sevgi idealize edilmi romantik bir ak deil, batakhaneler ve cinayetler atmosferi iinde yaanan ehvettir daha ok. Kendi dneminin yaamna ynelik bu eit meddah hikayeleri, kurmacadan uzaklap gzlemleneni yanstmaya yaklat oranda olay rgsn bir yana brakarak 'hayattan bir dilim' sergilemeye kadar varabilir. Nitekim 19. yzylda taklide arlk veren meddah hikayelerinde olay rgs ortadan kalkar ve hikayeci, kentte gzlemledii bir sahneyi (vapur yolculuu ya da tramvaya binen bir kadn gibi) canlandrmaya alr.

llk romanclarmz Avrupa romann taklit eder, hatta toplumsal sorunlara deinen yaptlar verirken, kart ynelilerde olan meddah ve ak hikayelerinden yararlanmlardr. Meddah hikayelerinin slup bakmndan (Ahmet Mithat tarafndan) nasl srdrld aklanmtr, ama yaplar bakmndan birer romans olan ak hikayelerinin ilk romanclarmz iin oynad roln nemi farkedilmemie benziyor.

Romans szcnden, Avrupa'da Ortaa'da soylu snfn 27


meydana getirdii valye edebiyatn kastetmiyor, szc daha geni anlamyla kullanyorum. Yani idealize edilmi kahramanlaryla, bildik dnyadan biraz uzak bir dnyada geen ve bir ak ilikisinin ar bast bir yky anlatan ve dolaysyla gereki olmayan bir anlat trn. Romans gerek hayatn sorunlarna deinmeyen iyi vakit geirtecek, elendirecek masalms bir anlatdr diyebiliriz. Genellikle mutlu biten bir ak yksn dile getiren romansn olay rgs ve episodlar belli kalplar tekrarlar. Kiileri de siyah beyazdrlar, ya iyi ya kt.

Bat'da 2. yzylda Yunan'da ilk rneklerine rastlanan romansa bakacak olursak bunlarda tekrarlanan bir olay rgs tipi buluruz. lki sevgili u ya da bu nedenle ayr derler ve birbirlerini ararken her ikisinin de bandan birtakm servenler geer. Bazen karlrlar, kle olarak satlrlar, hapsedilirler vb. Gen erkee gz koyan kadnlar, kza gz koyan erkekler, lmle burun buruna gelmeler okura heyecanl dakikalar yaatr. Ne var ki btn bu g durumlara karn erkek de kz da namusunu korur, birbirlerine ballklarn srdrrler ve sonunda kavuur evlenirler. Bu romanslar inceleyen eletirmenler de yaplarnn ayrlk-tehlike-birleme blmlerinden meydana geldiine dikkati ekmilerdir.3 ok gzel iki gencin idealize edilmi bu ak yksnde sadakat en nemli erdem olur. Romann Bat'daki geliimi konumuzun dnda; ancak bilindii gibi burjuva roman 18. yzylda boy gsterdiinde ona hazrlk salayan anlat trleri arasnda Rnesans'n ve 17 . yzyln romanslar da vard ve romanc gncel yaam sergilerken bir olay rgs kurabilmek iin romans kalplarna da bavuruyordu. Hatta Northrope Frye'a gre romans byk lde gereki

3 Bkz. R. Scholes and Roben Kellog, The Nature of Narrative, Oxford, 1971 , s.68-69, 228.

28


romann yapsnn ekirdeini de salamtr ve romans kalplar biraz ekil deitirmi olarak gereki romanlara uydurulmutur. Bundan tr hayal rn romans ile bildik bir dnyay yanstan roman arasndaki snr saptamak g olur bazen. Belki bir yapt iin romans m yoksa roman m demek gerektiini kolayca kestiremeyebiliriz. Bununla birlikte bu iki anlat trnn u noktalarndaki rneklerini alacak olursak aradaki fark ok daha ak olarak grlr. Romansn en utaki ekli, gereklikten iyice kopmu, masala yakn bir anlat iken, romann en utaki ekli gerekiliin 'hayattan bir dilim' noktasna kadar uzanr.4

* * *

Bizim ak hikayeleri de romans grubuna giren bir anlat trdr ve ilk romanlarmzda romansa zg yaplaryla varlklarn belli ederler. Ak hikayelerinin yapsna dikkat edecek olursak bir olay rgs kalbnn (romans kalbnn) bu hikayelerde tekrarlandn syleyebiliriz sanrm. Hikaye drt ana blmden oluur: 1 ) Gen kz ile erkein arasnda akn douu. 2) Sevgililerin ayr drlmesi. 3) Sevgililerin birbirlerine kavuabilmek urunda verdikleri savam. 4) Evlilik ya da lmle biti.

Birinci blmde bir gen kzla delikanlnn birbirlerine ak olular anlatlr. Bunlarn arasndaki ba, ya dervi gibi stn gleri olan birinin ie karmas ile ya ryalarnda ak kadehi imeleriyle ya da buna benzer olaanst bir durumla kurulur. lkinci blmde sevgililer ya ana babann araya girmesi (Kerem ile Asl, Tahir ile Zhre) ya rakip bir erkein kz karmas (Emrah ile Selvi) ya erkein gurbete kmas zorunluluu (Ak Garip) gibi bir nedenle ayrlrlar.

4 Bkz. Nonhrope Frye, The Secular Scripure, Harvard Univ. Press, 1976, s.37.

29

Trk Romanma Eletirel Bir Bak 1

nc blm sevgililerin tekrar kavumak iin aradaki engelleri ve glkleri amak yolunda verdikleri savam sergiler. Genellikle gen erkek kendisinden karlan kzn peine der ya da gurbete kar, u ya da bu ekilde, lm pahasna da olsa kza kavuma abasn inatla srdrr.

Drdnc blm ya mutlulukla sonulanr ve iki sevgili evlenirler (Ak Garip) , ya da ikisi birden lrler (Kerem ile Asl, Tahir i le Zhre, Arzu ile Kamber vb.) .

Romans yapsna gre kurulmu bu hikayeler doal olarak bir ak yksn anlatrlar, ama sradan bir ak deildir bu. Gerek hikayenin kahramanlar gerekse ilenen ak tema's idealize edilerek olaanst bir dzeye ulatrlmtr. Akn hibir engel ve glk karsnda ylmadan stn geleceini kantlayan bu hikayelerde de sevgiliye ballk ve sonuna dek srdrlen sadakat en nemli erdem olur, ak da en byk deer. Sevgililer sonunda birleip mutlulua ermekle sadakatlerinin ve ballklarnn dln alm olurlar. Buna karlk lmle biten acl hikayelerde de ak uruna canlarn vermi olanlar sadakatlerini sonuna dek srdrmekle sevginin yceliini kantlam olurlar. Onun iindir ki 'hak a' denilen bu tr sevgililerin ak bir bakma kutsal saylr ve bir eit dokunulmazl vardr. Hikayede bazen, kz elde etmek isteyen rakip, bunlarn hak a olduunu rendii zaman kz sevgilisine terk ederek aradan ekilir.

Bugn biliyoruz ki hayal gc, bir yaln kurmaca metin yaratmaya giritii zaman bilinmedik, grlmedik yeni bir kurgu yaratmak yerine belli kalplar iinde dnyor. Ak hikayelerinin bir ksmnn gerekten yaam bir an yaam yksn dile getirdii sylenir. Eer yleyse, hikayelerin ayn olay rgs kalbn tekrarlamalar, bir an yaamn yklemek isteyen kiinin bunu nasl belli bir kalba dkme eiliminde olduunu kantlar. 30

Ak Hikayeleri, Hasan Mel/ah ve i lk Romanlarmz

Tanzimat dneminde Franszcadan yaplan eviriler arasnda Yunan romanslarndan Longos'un Daphnis Kai Khloe'si de var. 1873'de Dafni ile Khloe'nin Hikiye-i Taauklar adyla Kamil tarafndan Trkeye evrilmi.5 Bu eski romanslarn kalntlarnn daha nceki yzyllarda Anadolu topraklarndan ve Arapaya yaplan evirileri yolu ile bizim hikaye edebiyatmza bir eyler verip vermediini bilmiyorum.6 Aratrlm bir konu deil bildiim kadaryla. Ama rnein Muhayyelat- Aziz Efendi'deki "Hoca Abdullah'n lbretli Hikayesi" ile Efesli Ksenophon'un Efes 1le 1lgili Olaylar veya Habrahome ile Anthias'n Aklar adl romanslarnda grlen benzer episodlar byle bir olana akla getirmiyor deil.

Ad geen romansda korsanlara esir derek ayrlan Habrakome ile Anthias'n balarndan trl servenler geer. Habrakome bir ara Msr'da lme mahkum edilir ve armha gerilir. Rzgar armh Nil Nehri'ne yuvarlar ve sularn srkledii Habrakome'yi nbeti askerler grerek kurtarrlar. te yandan Anthias da Msr'da haydutlarn eline dm ve lme mahkum edilmitir, ama bandaki nbeti ona ak olur ve Anthias lmden kurtulur, sonra kle olarak satlr. Tabii iki gencin kavumas ile biter bu romans da.

Hoca Abdullah'n hikayesinde de Msr sultannn odalklarndan Drdane (sultan ile sevimeyi reddetmitir) ile Hoca Abdullah birlikte kamak isterlerken yakalanrlar. Gen adam bir uvala konarak Nil'e atlr, ama boulmaz; sular onu srkler ve balklar Abdullah' kurtarrlar. Drdane de Anthias gibi lmden kurtulur, nk onu Nil'e atmakla grevli cellatlar, gizlice bir esirciye satmay tercih ederler. Tr-5 Bkz. Gzin Dino, Trk Romannn Douu, s.41. 6 yle anlalyor ki bu romanlar Arapaya evrilmiti. . . . Mslman muharrir

ler, ilk zamanlardan itibaren, edebi bir kymeti olan ve onlara dardan gelen hikayelere aina oldular. Bunlar Yunan romanlar tercmeleri ile Acem ve Hint hikayeleri idi," lsllm Ansiklopedisi, "Hikaye" maddesi.

31

T rl< Romanna Eletirel Bir Bak 1

l servenlerden sonra Abdullah ile Drdane evlenirler. Bu benzer episodlar Yunan romanslarndan Anadolu'da

bir eyler kaldn gsterebilir, ama bu romanslarn kaynaklan arasnda Dou edebiyatnn da bulunmas olaslnn ileri srldn de unutmayalm.

Bat'da romans gibi kalp (forml) edebiyatn inceleyenler gstermilerdir ki evrensel diyebileceimiz birtakm kalplar eitli lkelerde ve baka baka alarda karmza kyor. Ancak kalplar, yaptlarn yazld lke ve an kendi kltr evresinin oluturduu bir balam iine oturtuluyor. Baka bir deyile kalp pek deimez ama iini dolduran malzeme lke ve aa uygun den kiilerden, rflerden, gnahlardan vb. oluur. Ayn alarn ve lkelerin edebiyatnda bulduumuz bu kalplarn neden tekrarlandn kesin olarak bilmiyoruz. Sosyolojik, psikolojik ya da birden ok etkene bal zmler getirilmeye allyor, ama giriilen bu abalar zerinde durmamz bizi konumuzdan uzaklatraca iin bu tartmal sorunu bir yana brakabiliriz.

* * *

Ahmet Mithat ilk roman Hasan Mellah', Monte Cristo'dan esinlenerek yazdn syler. Anlalan Monte Cristo'nun srkleyici niteliine imrenmiti yazannz. Ne var ki, byle bir roman yazmaya kalkt zaman Monte Cristo'nun yapsn ve tema'sn almak yerine ak hikayelerinin yapsn, tema'sn ve kahramanlarn, bol servenli srkleyici bir romana uygun bir biimde kulland. Hasan Mellah'n gerekte ak hikayelerini bir Bat romanna dntrme abas olduunu kantlamak kolaydr.

Olay rgs kalb ayndr ve szn ettiimiz drt blme ayrlr. Yani, ak olma, ayrlma, kovalama ve kavuup evlenme. 32

Ak H ikayeleri, Hasan Mel/ah ve ilk Romanlarmz

Hasan ile Cuzella birbirlerine ak olurlar. Kz zaten daha nce Hasan' resminden sevmitir. Hasan da kz grnce ona ak olur ve ak hikayelerinde olduu gibi birbirlerine sadk kalacaklarna, bakasna yar olmayacaklarna "akane" sz verirler. Kz Hristiyan, Hasan Mslmandr; Kerem ile Asl'da olduu gibi. Ak hikayelerindeki sevgililerin bana gelen onlarn da bana gelir, ayr derler. Kerem ile Asl'da olduu gibi kz karlr. Ancak Hasan Mellah'da kz karan anas babas deil, Emrah ile Selvi'de olduu gibi baka bir erkektir: Zengin Pavlos. Derken nc blm balar: Kovalamaca ve servenler. Bu tr romanslarda (Hasan Mellah gerekte bir romanstr) bataki ayrlk ile sondaki kavuma blmleri arasnda yer alan servenlerin iki ilevi olsa gerek. Birincisi sevgililerin her trl glk ve tehlikeye kar dn vermeyerek szlerinde durduklarn kantlamak. Yani moral bir ilev. ikincisi kahramanlar tehlikeli servenlere sokarak okura heyecan verme ilevi. nk bu tr romanslarda okur kahramanla tam zdeleir, tehlikeler karsnda onun adna korku duyar, ama bilir ki kahraman tehlikeden syrlacaktr. Ve bu biliin verdii rahatlkla heyecanl olaylarn iinden srklenip gitmek romanslarn ve serven romanlarnn ekiciliini salar. Hasan da Fransa, ispanya, Fas, Msr, stanbul, Cezayir arasnda dolar, sevgilisini arar ve sonunda kz ve Pavlos'u am'da bulur. Bylece drdnc blme geliriz .

Ahmet Mithat, Hasan ile Cuzella'nn karlama sahnesini anlatrken yine ak hikayeleri vardr aklnda. Bu hikayelerin bazlarnda iki sevgili karlanca dp baylrlar. Hatta Selvi ve Emrah'da bunlarn hak a olup olmadklarn snamak iin baylp baylrnayacaklarna baklr, Ahmet Mithat ise sevgililerin baylmasn gereki bulmaz.

33


Bu hikayeyi yalnz hayalat- airenin dalaleti ile [airce hayallere uyarak! yazm olsak Cuzella'y Hasan'a gsterdiimiz zaman Hasan' arkadak drp bayltabilirdik. Kimse kolumuzu tutar, "Bunu niin byle yazyorsun" der miydi? ihtimal ki szn tabiat- cereyann [bu yolda gidiini) muvafk bulurlard.7

diyerek okurun alk olduu kalbn bu parasn bilerek kullanmadn belirtir.

Hasan Mellah'n tema's da ak hikayelerinde bulduumuz yceltilmi sevgidir ve Ahmet Mithat bu eit bir sevginin gerekte var olup olamayacan tartmak gereini duyarken dnd rnek Kerem ile Asl'dr. Kurnaz Pavlos, Hasan' Cuzella'y kovalamaktan vazgeirmek iin Mile adl yal bir Fransz'a para vermitir. Paris'te bir salonda Hasan'n da bulunduu bir toplantda ihtiyar Fransz ak konusunu aar ve bunun gerekte ehvetten baka bir ey olmadn, sadakatin budalalk saylacan syledikten sonra Hasan' etkilemek iin, bir arkadann Franszcaya evirdii Kerem ile Asl hikayesine deinerek yle bitirir konumasn:

Kerem namnda bir ak varm. Asl namnda bir maukasn [sevgilisini] babas kendisinden kard iin, o da arkasna dm. Maukas kam o takib eylemi. Adeta herif dnyay dnp dolam. Nihayet kamnda gaz madeni mi varm ne imi? Bir gn ate alp cayr cayr yanm. Nasl? Ak gayretinde bulunanlar artk bu Kerem Aa'y ( . .. ) kim bilir ne kadar tahsin ve takdis ederler [beenirler] . Ben ne dedim? Hay ahmak budala hay! Dnyada kar ktlna kran m girdi ki, bir karnn arkas sra dnyay dolama gze aldrdn (s.2 1 1) .

7 Hasan Mtllah, 1874, s.405-406.

34


Ahmet Mithat'a gre Hasan da baka bir Kerem besbelli ve Hasan Mellah yeni bir Kerem ve Asl hikayesi.

Yazannz bylesine yce b ir sevginin gereki olup olmad sorunu zerinde dururken aka inanmayanlarn grne yer vermekle kalmaz, sorunu kendi deneyimlerine dayanarak zmek ister. Araya girerken yazar olarak kendinden ve dier yazlanndan sz etmekte saknca grmeyen Ahmet Mithat'n, aadaki parayla araya giriini, uzunluuna ramen alntlyorum, nk hem anlatc olarak kendisiyle okur arasnda kurduu yaknla iyi bir rnek tekil ediyor hem de yceltilmi ak konusu zerindeki dncelerini anlatyor. Ayrca Hasan Mellah'n iine yerletirilmi dier ak hikayelerinin ilevine de k tutuyor bence.

imdi siz bana sorarsnz ki insan alaka eyledii bir kzn akndan btn btn vazgeebilir mi? Bak ben bu bapda [ konuda) ihtiyar Alfons ile hemfikir [ayn fikirde) olamam. Hele Paris'de Mile'nin bu bapta arz eyledii fikri hi tasvib edemem ya! Ama bu bapda bildiim bir ey mi vardr? Hayr. Zaten benim dnyada hissiyatmdan [duygularmdan) baka bildiim hibir ey yoktur. ( . .. ) Alemde bandan ak gememi ka kii bulabilirsiniz? Hele benden be on kadar geldi geti (. .. ) insan (. .. ) sevmek ister, sevilmek ister. Bu muaakay [sevimeyi) unutmak mutasevver deildir [dnlemez) . Bin yl sonra hatra gelse yreinin czladn duyar. Lakin bir kere kendisini bir af etin penesine kaptrm olan insan ilaherel mr [ mrnn sonuna dek) o penenin malubu ola gitmez. Bunun gibi nice peneler insann yreini tiftik tiftik eder. Hangisi daha galib gelirse yrek onun zebunu [esiri) olur.

ite benim ilm- hissim, tecrbem budur. Ama bana hercai mereb [ gelge gnll ] diyeceklermi. Varsnlar desin-

35


ler. Yalnz yalanc demezler ya. Ben hissimi dorudan doruya yazdm. Hibir ey ketmetmedim [saklamadm] . Eer yalancl mlbah [zararsz) addetmi olsa idim kendimi o kadar sadk- ak gsterirdim ki, bu yolda feday- can [can vermenin) hi olduunu temin edebilirdim (s.301) .

Ama Ahmet Mithat'a gre insann sevgilisine ya da karsna sadk kalmas gerekirse de, bir bakasna gnl verip vermemesi elinde olamaz. Elde olan, duygularna kaplarak sevgilisini ya da karsn aldatp aldatmamaktr. Biri duygu, biri dev meselesidir.

His efendim his! O vazife ile deil bir cebbarn [zorbann) emri ile bile tebeddl edemez [deiemez) . Vazife iin yalnz fiiliyatn [uygulanmasn] menedebilir (s.302).

Hasan Mellah'da Ahmet Mithat'n iie hikaye tekniini kullandn Kenan Akyz dilini sadeletirdii romana yazd "nsz"de iaret etmitir.8

Yalnz belirtmek gerekir ki bu hikayelerin tema's da Hasan Mellah'm tema'sdr ve Cuzella ile Hasan'n akna kout durumlar ve farkl davranlar ortaya koymak gibi bir ilevleri vardr romanda.

Msy lliya ile kars da ayr dmlerdir ve kadn sonuna kadar kocasna sadk kalmken bir gn bir an iin duygularna kaplr, kocasn aldatr, sonra da kendinden irenerek itihar eder.

Madam lliya duygularna egemen olamayan, verdii sz tutamayan kadndr. lkinci hikaye Timur Bey ile Esma'nn yksdr. Onlarn da evlenmelerine Timur Bey'in babas kar km, kz karlm, esir olarak satlmtr. Ama, Esma da Timur Bey de yeniden birbirlerini bulmak iin her e-

8 Denizci Hasan, Hasan Mellah, Bin Temel Eser, 1975, s.XV-XVI.

36


yi yapm, verdikleri sz tutmulardr. Sonunda evlenirler. Esma, Madam tliya'nn tersine, esir olarak satld halde, direnmi, namusunu korumu bir kadn. Hasan ile Cuzella'nn yks ikisinin arasnda bir yer tutar. yle ki, Hasan Cuzella'ya olan sonsuz akna ramen bir ara Esma'ya kaptrr gnln ve onunla yatmak ister; Cuzella'ya verdii sz bozacak olur. Ancak Esma'nn bana gelenleri ve Timur Bey'e balln renince yaptndan utanr, kz kendisine karde bilir ve sonra Timur Bey ile evlenmesini de salar. Hasan, Cuzella'dan sonra bakasna gnl vermi (Ahmet Mithat'n iin his taraf dedii, insann elinde olmayan bir ey), ama duygularna yenik decekken kendini toparlam ve devini yerine getirmi bir adam. Bylece hikaye ayn durumdaki insanlarn ayr davrann rneklendirir.

Romann kahraman Hasan saz alarak diyar diyar dolaan bir ak deildir elbet. Ama o da yceltilmi bir kiidir. ok gzel, sevimli ve drst olduktan baka iyi bir denizci, akll, becerikli ve her bakmdan erdemlidir. Bu modern Kerem'i Ahmet Mithat bir irketin orta yapar. Hasan yalnzca karlan sevgilisini bulmak ve babasn ldrenlerden intikam almakla kalmaz, ayn zamanda irketteki hisselerini de artrr. nk Ahmet Mithat'a gre ideal bir erkekte, sermayesini akllca kullanmak nemli bir meziyettir.

Romans trnde nemli olan olay rgsdr ve bir servenden dierine koan romans kiilerinin psikolojik zmlemesi zerinde durulmaz. Kiilerin davran, psikolojileri gerek hayattaki insannkine pek uymayabilir de. Bir bakta delice ak olurlar rnein. Ama Ahmet Mithat ak hikayelerini gereklie ynelik bir dorultuda deitirerek bir Bat romanna dntrmek istedii iin, kiilerin davrann psikolojik gereklikle elinden geldiince badatrmaya, insan tabiat zerinde bilgi vermeye alr.

37


imdi, okuyucular hikayeyi merak edip, alt tarafn renmek iin acele ederlerse de, der

bizim maksadmz yalnz masal sylemek olmadndan ve adna "insan" denilen ve mahiyeti hala mehul bulunan be on okka et ve kemik iine (. .. Tanrnn) ne gibi hisler yerletirmi olduunu dahi aramak maksadmz cmlesinde [arasnda) bulunduundan burackta zimam- hrriyetimizi [hrriyetimizin dizginlerini) kendi elimize vermelerini rica ederiz (s.405) .

Korsanlarn eline dm olan Hasan hrszlk iin bir eve girmek zorunda kalp da Cuzella'nn yatak odasnda kzla karlanca birka dakika iinde birbirlerine ak olurlar. Cuzella daha nceden Hasan' resminden sevmitir zaten. Gelenee uygundur bu durum, ama Ahmet Mithat bu motifi kullanrken okura dner ve bu koullar altnda Hasan ile Cuzella'nn ak oluvermelerinin doal saylabilecei yolunda savunur kendini. Yine, rnein, romann sonlarnda, Hasan yllarca arad Cuzella'y pencerede grd zaman baylmaz, sakindir ve bakar alk alk. Bu kez Ahmet Mithat Hasan' bayltmad ve gelenekten ayrld iin psikolojik aklamalara girmek gereini duyar.

Ahmet Mithat'n Hasan Mellah' yazarken ak hikayelerinin olay rgs tipine, tema'sna ve ak kahramanlar anlayna sadk kald yeterince kantlanmtr sanrm. Yukarda dediimiz gibi kalplar deimiyor, ama yazarmz bunlar kendi kltr evresinin gereklerine gre kullanyor.

Hasan Mellah gibi romans trne giren yaptlar, gereklie, toplumsal sorunlara deil de elendirmeye ynelik olduu iin heyecan verici olaylar birbirini izlerken okur "imdi ne olacak?" sorusunu sorarak bir servenden brne geer. "Yapt, anlatt dnya hakknda ne gibi gr-38


ler dile getiriyor?" eitinden, yani yaptn anlam ile ilgili bir soru sormaz. Romansta "eden bulur" ilkesine uyularak kssadan hisse karmak gibi bir yarar gdlebilirse de gerek dnyada gzlemlemediimiz bir adalet datmdr bu. Ahmet Mithat da Hasan Mellah'n son sayfalarnda kssadan hisse karlabileceine iaret ederse de, romans elerinin egemen olduu bu yaptta moral sorun son derece yzeyseldir. nk romansta kiiler gerek hayatta olduu gibi iyi ve kt yanlar bulunan insanlardan farkl olarak ya tmden iyi ya da tmden ktdrler. Bu durumda ahlaksal sorun basite indirgenmi olur. Ahmet Mithat eitici olmak kaygusu ile her ne kadar olaylarn getii yerler hakknda tarih ve corafya bilgisi vererek okurun kltrn artrmak isterse de Hasan Mellah her eyden nce iyi vakit geirtmek iin yazlm bir romansdr ve bu bakmdan 'ka' edebiyat iinde alr yerini.

Hasan Mel lah'n ak hikayelerinden geldiini belirtmekten amacm yalnzca Hasan Mellah'n trn ve zelliklerini saptamak deil, ayn zamanda bizdeki ilk roman denemelerinde geleneksel hikayemizin ne oranda srdrldn aratrmak.

Bu nedenle ilk romanclarmzdan birkann daha yaptlarna gz atarak, Taauk- Tal'at ve Ftnat, intibah, Sergzet ve Zehra'nn gerek olay rgs gerekse roman kiileri bakmndan geleneksel hikayemizle olan gbek balarn saptamak ilgin olacaktr. Gstermeye alacam ki bu romanlar ya ak hikayeleri ya da meddah hikayeleri kalplar zerine kurulmulardr ve yine bu hikayelerden alnm, kart iki kadn tipi sergilerler. Bu iki tipten birincisine "kurban tipi" , ikincisine de "lmcl kadn tipi" diyebiliriz. Ayr iki tr romanda buluruz bunlar. Kurban tipi akn idealize edildii bir yky anlatan romanlarda, sevgilisine ihanet

39


etmektense lm tercih eden romantik bir gen kz olarak kar karmza. lmcl kadn ise, cinsel tutkunun egemen olduu ve gen bir adamn bir kadn tarafndan mahvediliini anlatan baka bir grup romann kahraman olarak grlr. Kurban tipinin deiik bir versiyonu bu ikinci grupta da yer alr, ama ikinci derecede bir karakter, yani lmcl kadnn rakibi olarak. Kurban tipiyle balayalm.

Tanzimat, imparatorluun gerilemesine kar bir are olarak dnlen Batllama hareketi olduu iin toplumda kadnn yeri konusu da bu hareketten doal olarak etkilenecekti. Ataerkil ve Mslman Osmanl toplumunda, bilindii gibi, kadn haklar yok denecek kadar azd. Kz ocuklarn renimi mahalle okullarnda balar ve biterdi. Evlenmede kadn sz sahibi deildi; evlilik yasalar da onun aleyhineydi. Erkek istedii zaman karsn boayabilir ya da birden fazla kadn alabilirdi.

Tanzimat dnemi romanclarmz, yaptlarn, imparatorluun geri kalmlnn nedenlerini ortadan kaldrmak ve bylece uygarlamay salamak yolunda bir ara olarak kullandklar iin, uygar olmayan grc usulyle evlenmenin neden olduu mutsuzluklara dikkati ekmek isterken kurban tipi diyebileceimiz bir roman tipi yarattlar.

emsettin Sami'nin, ilk Trk roman saylan Taauk- Tal'at ve Ftnat' tefrika edilecei zaman, 18 Kasm 1872 tarihli Basiret gazetesinde "emr-i izdiva ve ahlaka dair" ibret alnacak bir hikaye olarak tantlmt.9

Grc usulyle kz evlendirmeyi eletiren bu romann da olay rgsn inceleyecek olursak temelde yine ak hikayelerinin kalbn ve kiilerini buluruz. Ftnat vey babasnn yannda son derece kapal bir hayat yaayan masum

9 Bkz. emsettin Sami, Taauk- Tal'at ve Ftnat, baskya hazrlayan Do. Dr. Sedat Yksel, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar, 1964, s.IV.

40


bir gen kzdr. Evden dar kmaz, sabahtan akama kadar odasnda nak iler. Bir kz arkada bile olmayan Ftnat bir gn pencereden bakarken sokakta Tal'at' grr. Tal'at da onu. ilk bakta ak olurlar birbirlerine. Olan, kz kyafetinde gya nak renmek zere Ftnat' ziyaret etmeye balar. Ne ki Ftnat'n vey babas kz baka bir adama verince iki sevgili ayr derler. Ftnat sevgilisine ihanet etmemek iin kocasna direnirse de aresiz kalnca kendine kymay tercih eder. Ftnat' gtrld evde bulmaya gelen Tal'at da durumu grnce kederinden lr.

ok gzel bir kzla ok gzel bir gencin ak olmalarnn, ayrlmalarnn ve sadakatlerinin birlikte lmle biten bu yks, szn ettiimiz ak hikayelerinin yapsna gre kurulmu ve romans motifleriyle ilenmi bir roman denemesidir.

lkinci bir yapt olarak Ahmet Mithat'n romana yakn uzun hikayesi Teehhl'e bir gz atarsak yine benzer durumlardaki benzer kiilere rastlarz. Birbirini seven iki genci, aileleri kendi uygun grdkleri kiilerle evlendirirler ve bunun zerine iki gen de intihar eder.

"Trk romannn Romantizmden Realizme geii"ni aka gsteren bir roman olarak tannan, Samipaazade Sezai'nin Sergzet'inde (1889) "vaka gzlem rndr" deniyor: 1 0 Ama olaylar lstanbul'un gndelik hayat iinde geen ve esaret sorununa eildii iin tezli diyebileceimiz bu romann da olay rgsne bakacak olursak, yazarn (belki farknda olmayarak) yine ak hikayelerinin kalbn ve tiplerini kullandn grrz.

Romann kahraman Dilber'in ocukluk dneminde bir esir olarak ektiklerinin anlatld bir giri blmnden

10 Bkz. Cevdet Kudret, Trk Romannda Hikilye ve Roman, Varlk Yaynlar, 1965, cilt 1, s. 97-98.

41


sonra Dilber ile alt evin gen olu Celal arasnda doan akla kalbn birinci blm balar. Birbirlerine sadk kalacaklarna yemin ederler. Sonra kalbn ikinci blmne geliriz. Olann anas babas araya girer, kz gizlice satarlar ve bylece ayr der sevgililer. nc blm kzn esirci tarafndan tekrar cariye olarak satlp Msr'a gtrld ve Celal'in onu bulmak iin peine dt blmdr. Kz da erkek de sonuna kadar srdrrler sadakatlerini. Celal zntsnden beyin hummasna tutulur; lecektir belki de. Dilber ise Ftnat'n yaptn yapar: Szn tutar ve sahibinin yatana girmektense intihar ederek sadakatini kantlar.

Bu romanlarda erkek kahramann da yaam gen yata lmle noktaland iin onlar da kurban rolndedirler. Bununla birlikte yazarlarmz yaptlarna kahraman olarak kzlar seiyorlard, nk toplumda asl aalayc durumda olan ve fikri sorulmadan evlendirilen onlard.

imdi kurban tipinin baz zelliklerine iaret edebiliriz. Bu gen kzlar ana baba sznden kmayan, erdemli, masum, edilgen ve yumuak bal bakirelerdir. Otoriteye ba kaldrmaktansa, sevgililerine sadakatlerini kantlamak iin lm tercih ederler. Szgelimi, yle tantlr okura Ftnat:

"Ftnat Hanm gayetle halim (yumuak bal) olup hiddet ve gazabn ne olduunu bilmezdi. Nezaket ve letafet ona mahsus eyler ( .. ) Ahlakn uzun uzadya tarif etmektense Hac baba gibi ( . . . ) bir adamla imtiza edip merkumu (ad geeni) hibir vakit gcendirmediini ve emr- tenbihi haricinde ebedi (hibir vakit) hareket etmediini zikretmekle kifayet etsek daha iyi olur." 1 1

1 1 emsettin Sami, Taauk- Ta!'at ve Ftnat, s.31.

42


Ana baba tarafndan dzenlenen ve grc usul ile gerekletirilen evliliklerin ac sonularna rnekler vermek amacyla yazldklarna kuku olmayan bu romanlarda, atma, bireysel akla toplum gelenekleri arasnda yer alr ve toplumu temsil eden ana baba yknn kt kiisi ilevini stlenir. Gen kz da, bu atmada kendini ak iin feda etmeye yazgl kurban ilevini.

Tanzimat romannda gze arpan ikinci kadn tipi "lmcl kadn"dr ve Namk Kemal'in Intibah'ndaki Mehpeyker lmcl kadnn prototipi saylabilir. Bu romanda, gen, tecrbesiz ve saf Ali Bey, hafif bir kadn olan Mehpeyker'e tutulur ve onun a olur. Mehpeyker de onu sevmektedir. Ne var ki Ali Bey kadnn kendisini aldatt sansna kaplnca onu brakr ve evindeki gzel cariye Dilaup ile evlenir. Kskanlktan deliye dnen Mehpeyker almak iin planlar kurar ve ve Dilaup'un bakalaryla ilikisi olduuna Ali Bey'i inandrmakla kalmaz, evden kovulan Dilaup'u da, fahie yapmak amacyla, satn almay baarr. Ali Bey ikiye der, hem ahlaksal hem ekonomik ynden yoku aa yuvarlanmaya balar. Kocasna sadakatinden ve sevgisinden bir ey yitirmemi olan Dilaup, Ali Bey'i ldrmek zere kurulan bir tuza ona haber verir, ama bu arada Ali Bey yerine yanllkla o ldrlr. Bunun zerine Ali Bey Mehpeyker'i vurur, kendisi de hapiste lr.

Sylediim gibi, Mehpeyker'e kskanlk yznden lgna dnen ve Machiavel'ci entrikalarla gerek sevdii adamn gerekse rakibesinin mahvn hazrlayan lmcl kadnn prototipi olarak bakabiliriz. Dman olduu kadn ise, Dilaup gibi, kurban tipinin baka bir eididir. Birinci grup romanlarda bu tip toplumun kurbanyken, ikinci grup romanlarda lmcl kadnn kurban olur.

Ahmet Mithat'n Yeryznde Bir Melek (1879) adl yaptn-43


da durumun lntibah'takinden ok farkl olduu sylenemez . . . Bu romanda da, kibar bir fahie olan Arife sevdii adamdan ve rakibesinden almak iin korkun dolaplar evirir ve hi deilse bir sre iin ve bir dereceye kadar baarl olur.

Nabizade Nazm'n, yine kskan bir kadnn almas tema's zerine kurulmu Zehra'snda ( 1896) , ilk bakta farkedilmese de, benzer ilikiler a gndemdedir. Suphi, kars Zehra'y brakarak evdeki cariye kz Srrcemal ile evlenir. Zehra kendisi, br lmcl kadnlar gibi bir fahie deildir, ama almak iin bu tr bir Rum kadnndan yararlanr. Suphi'yi batan karmas iin kadna para verir ve amacna eriir. Urani'ye tutulan Suphi evini terkedince Srrcemal intihar eder. Suphi ise varn younu Urani'ye harcayarak parasz kalr ve stelik kadn tarafndan kovulunca hem kadn, hem de kadnn yeni sevgilisini ldrerek katil de olur sonunda ve Trablusgarp'a srlr.

Verdiimiz rnekler, Trk romannn ilk yirmi be ylndaki belli bal yaptlara bir gz atldnda, biri melek, biri eytan, biri ak iin len, biri ak iin ldren iki kart tipin en sk ilenen kadn kahramanlar olduunu gstermeye yeter herhalde. Dikkati eken yalnz bu kadn karakterlerin kalbur st tm yazarlar tarafndan kullanlmas deil, bu tr romanlarn deimez bir ilikiler a zerine kurulmu olmasdr. Kurban tipine dayanan birinci grup romanlarda birbirini seven bir erkek ile bir kz ve onlar ayrarak lme yollayan ana baba vardr. !kinci grup romanlarda ise kibar bir fahie ile onun sevdii erkek ve bir de erkein kars oluturur geni.

Fransz romann taklit ile balayan bu yazarlarmz, Bat romannn tiplerini ve kalplarn m kullandlar? Bat'da kurban (victim) tipi de vard, lmcl kadn (femme fatal) tipi 44


de. Bununla birlikte bizde, szn ettiimiz kadn tiplerinin hibiri Bat' dan gelmez, nk toplumsal koullar bakadr.

Bat'daki kurban tipi genellikle, zengin bir erkek tarafndan batan karlp sonra korkun kaderine terkedilmi masum bir kzdr (Samuel Richardson'un Clarissa's, Thomas Hardy'nin Tess'i, Goethe'nin Margaret'i, Hawthone'un Hester Prynne'i gibi) . Bu tip bizim romanmzda yer alamazd, nk lslam toplumundaki ka g bir erkee bir aile kzyla flrt etmek ve onu batan karmak olanan tanmazd. Onun iin Tanzimat romannda kzlar, kadnlar batan karan apkn erkek karakterler de yoktur. Bizdeki kurban tipinin kaynan Bat romannda deil ak hikayelerinde aramak daha doru olur. Sevien iki gencin ve onlar ayrarak lmlerine neden olan ana babann yksn, Kerem ile Asl, Arzu ile Kamber gibi halk hikayelerinde buluruz.

lmcl kadn tipine gelince, Bat edebiyatnda Clymnestra, Cleopatra ve Carmen gibi bu kategoriye giren nl karakterler oktur ve bu karakterlerin arketipi, Adem'e elmay yediren Havva'ya kadar gtrlmtr. Ne ki bizdekilerin kayna bunlar da olmamtr. Gzin Dino, Trk Romannn Douu adl kitabnda Intibah ile Hanerli Hanmn Hikaye-i Garibesi arasndaki benzerlikleri yakalamt. yleyse tereddt etmeden iddia edebiliriz ki Mehpeyker kategorisine giren dier lmcl kadnlarn kkeni, Hanerli Hanm hikayesini de ieren, 1 7. yzyla ait bir grup meddah hikayesinde yatar. Bu hikayelerde de bir fahie tutulduu adam ve onun kendisine tercih ettii kz mahvetmek iin eytanca planlar kurarak almaya alr.

ilk romanclarmzn kiilerini seerken ve bunlara uygun bir yk tasarlarken kendi halk hikayelerine dnmeleri biraz da zorunluydu, nk Bat romanlarndakine benzer kadn erkek ilikilerine oturtulmu bir ak serveni, o d-

45


nem Trk toplumunda geen bir ykye konu olamazd. Gen bir kzn bir erkekle grmesi, arkadalk etmesi ne kadar imkansz ise evli bir kadnn da, Fransz toplumunda olduu gibi ak servenleri yaamas o kadar imkanszd. Bu koullar altnda, yazarlarmzn, ok iyi bildikleri eski halk hikayelerinden, bilinli ya da bilinsiz, yararlanmalarn doal karlamak gerekir. Ancak daha nce de sylediimiz gibi alman kalplar ve kiiler yazarn andaki kltr evresinin oluturduu balama uydurulmutur. Romann, eski hikayelerdeki, doa yasalarna aykr olaylardan ve doast glere sahip kiilerden arnm olmas, ilk yazarlarmz iin belki en nemli noktayd. Namk Kemal'in Mukaddeme-i Celal'de syledii gibi "gzaran etmemise bile gzeran imkan dahilinde olan bir vakay (. . . ) tasvir" eden, yani "olmu" deilse de "olabilir olan" anlatan bir olay rgsn tasarlayp yklemeye giritiklerinde hayal gleri belli kalplara yneltti onlar.

yleyse Bat'dan aldklar roman trne rnekler vermeye alan ilk yazarlarmzn, ister elendirici, ister retici, ister gereki, ister romantik trde yazsnlar, geleneksel Trk hikayelerinin yapsn ve kiilerin, kendi alarndaki okurlarn kabul edebilecekleri bir roman dnyasna aktarmakla ie baladklarn sylemek yanl olmaz sanrm.

46

NC BLM FEIATIJN BEY LE RAKIM EFEND

Hasan Mellah, belirtmeye altm gibi, temel amac elendirme olan bir ak serveniydi. Onun iin, roman, eitmeye yarayacak bir ara sayan Ahmet Mithat'n sonradan daha baka tr romanlara ynelmesi doald. stelik Hasan Mellah, Monte Cristo gibi okuru hayretlere dren servenler zerine oturtulmu bir romand ve zevki gelimi kiilerce ilkel saylacakt. Nitekim Ahmet Mithat Hasan Mellah'dan on be yl sonra yazd Nedamet mi? Heyhat!'n ( 1888) nsznde, Trkiye'de roman anlaynn gelitiini ve artk Monte Cristo gibi olasl ok kukulu olaylara, rastlantlara, abartmalara dayanan ve bu bakmdan dev, peri masallarn andran romanlardan zevk alnamayacan syler. Romann daha gereki ve yararl olmas gerektii inancndadr. Bu dncesini her zaman uygulad sylenemezse de Hasan Mellah'dan sonra Felatun Bey i le Rakm Efendi ( 1876) , Yeryznde Bir Melek ( 1879) , Henz Onyedi Yanda (1880) gibi toplumsal sorunlara deinen romanlar da yazmt ve Felatun Bey ile Rakm Efendi bunlarn en ilgincidir kanmca. Ama roman sanat bakmndan en iyisi olduun-

47


dan deil. Bu roman ilgin saymamn iki nedeni var. Birincisi, Batllama sorununu alafranga zppe tipini sergileyerek ele alrken, Trk romannda uzun yllar kullanlan bu tipi ilk ileyen roman olmas. Bu tipin geirdii geliim ilgintir, nk Felatun, Bihruz ve Meftun ayn kalptan km gibi grnrlerse de, aslnda farkl zppelerdir ve daha nemlisi bu tip 1920'lere kadar izlendiinde Peyami Safa ve Yakup Kadri Karaosmanolu'nun romanlarndaki Bat hayran yozlam alafranga insanlarn Tanzimat'takilerden bsbtn farkl olduklar grlr. Bylece politik ve ekonomik koullarn deimesi sonucu yeni bir alafranga tipin oluumunu ve yazarlarn ar Batllama sorununa yaklamlarnn ideolojik bakmdan nasl gelitiini gzlemek olanan buluruz.

Fe!atun Bey ile Rakm Ef endi'yi ilgin bulmamn ikinci nedeni, Batllama sorununun Trk romannn kiilerini, kuruluunu belirlemekte nasl bir rol oynadna, ar da olsa (daha dorusu arlndan tr) iyi bir rnek oluturmas.

Felatun Bey ile Rakm Efendi daha ok Felatun Bey tipi dolaysyla tannrsa da, yazarn gerek amac zppe tipiyle alay etmektir diyemeyiz, nk zppenin klk kyafetini, alafrangala zenti davranlarn, glnln ortaya koymak amac ikinci planda kalr romanda. Ahmet Mithat'n ortaya koyduu temel kartlk Felatun Bey ile Rakm Efendi'nin temsil ettikleri tembellik ve israf ile alkanlk ve tutumluluk arasndadr. Yazarn gznde Batllamann beraberinde getirdii tketim ekonomisine kendini kaptranlara en iyi rnek, Batl olmay ok k giyinmek, Beyolu'nda elenmek ve gsteri yapmak olarak anlayan zppe tipi olduu iin, romanda msrif adam, ayn zamanda alafranga zppeyi temsil eden Felatun olur. Ahmet Mithat Batllamay yanl anlayan Felatun Bey'in karsnda doru 48

Felatun Bey ile Rakm Efendi

anlayan Rakm Efendi'yi koyarak, kendisi iin az ok ideal sayabileceimiz bir Osmanl Efendisi izer. Romanda Feliitun'dan ok stnde durulan Rakm Efendi para ilerinde dikkatli, alarak baar kazanan, fakirden durumunu dzeltebilen adamdr. Rakm'n biraz da Ahmet Mithat'n kendisi olduunu unutmayalm.

Ticaret ve sanayi alannda Avrupallar taklit etmemiz gerektiine inanan yazarmz ekonomi kuramlarn ilk inceleyen dnrlerimizdendir. Hall-l-Ukad ( 1889) adl yaptnda liberalizmin Trk ekonomisinin yararna olmayacan, sanayimizin yklmamas iin himayecilik sistemini uygulamann doru olacan sylyor. 1 Ahmet Mithat Trkler'in ticaret anlaynda Avrupallardan ok gerilerde kaldn, i hayatnda tembel olduklarn, ticaret ve sanayide ilerlemeyi pek akllarna getirmediklerini, aydnlarn devlet memurluundan baka bir geim yolu dnmediklerini grerek, romanlarnda ve yazlarnda bu konuda Bat'nm stnln vurgulamak, okurlarn uyarmak, onlara ticaretin, sanayinin ve genellikle almann hem saygdeer hem de kazanl bir ura olduunu telkin etmek ister. zel teebbs abasyla ticarette baarya ulaan kiileri okura rnek olarak sunar. Felatun Bey ile Rakm Efendi'de de msrif mirasyedi Feliitun Bey ile alkan ve hesapl Rakm Efendi'nin bu tutumlar sonucu, birinin nasl battn, dierinin de nasl baarya ulatna tank olur ve ekonomik bakmdan birbirinin kart olan bu iki tutumu deerlendirmeye yneliriz.

Bu iki adam karlatrmak amac yaptn kurgusunu da belirler. Romann olaylarn dizerken basit bir ynteme bavurur Ahmet Mithat. Feliitun ile Rakm' benzer durumlar

1 Bkz. Hilmi Ziya lken, Trkiye'de ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar, 1979, s. 1 18-119.

49


ve olaylar iine yerletirerek aralarndaki fark belirtmek yntemidir bu.

llk nce Felatun'un "alafranga merep" babas tarafndan nasl yarm yamalak bir eitimle, elenceye, alafranga tarz yaama dkn, tembel bir adam olarak yetitirildii; sonra Rakm'n, fakir annesi ve Fedai tarafndan nasl byk fedakarlklarla bytlp okutulduunu anlatlr. Rakm, mantk, fkh, Farisi, Franszca, kimya, corafya, tarih gibi alanlarda bilgi sahibi, ciddi, akll bir gen olarak yetiir. Romanc, Felacun ile Rakm' okura bylece tanttktan sonra, onlar eitli vesilelerle karlatrma olanaklarn salar. Bir ngiliz ailesinin dostu olur her ikisi de. Ailenin kzlarna Trke ders veren Rakm ile onlar ziyarete gelen Felatun'u ngiliz ailesinin yannda izleriz. rnein Trke konusunda bir tartma yaplr ve Felatun'un cahillii ortaya kar. kisi de ayr ayr bu ngiliz ailesiyle Ada aklarna doru sandal gezintisi yaparlar. Felatun korkakl nedeniyle elence konusu olurken, Rakm iyi bir denizci olduunu kantlar vb. Rakm lngiliz ailesinin sevgisini ve saygsn kazanr. Hatta kzlardan biri Rakm'a akndan verem bile olur. Felatun ise lngilizlerin a kadnna sulanmak gibi edepsizlikler sonucu evlerinden kovulur. Felatun len babasnn mirasna konduktan sonra iki gen adam arasnda yaplan karlatrma daha ok ekonomik tutum bakmndandr. Metres konusunda rnein, Felatun'un da Rakm'n da birer Fransz metresi var. Felatun'unki arkc bir aktris, Rakm'nki bir piyano hocas. Birincisi, gz parada, Felatun'a hibir ball olmayan, hileli kumarda onu yoldurmaya alan profesyonel bir erkek avcs. kincisi Rakm' seven, ondan para beklemeyen (zaten Rakm'da para yedirecek gz nerede?), gerek bir dost.

Yazar bu iki genci ksa bir tiyatro bahsinde karlatrr. 50


Felatun hafif kadnlarn locasnda "kahkahalarla kihkihlerle" vakit geirir; Rakm ise tiyatroya duhuliye bileti alp gider, kibar aile localarna davet olunur, itibar grr, vlr. Felatun ile Rakm'n farklarn ortaya koyan bir dier olay Kathane gezisidir. Rakm'n, piyano hocasn (kendi metresi) ard ve Canan ile Fedai'nin de katld bu gezi haf ta ortas Kathane'nin tenha olduu bir gnde yaplr. Masrafsz, masum elencelerle geirilen gzel bir gn olarak anlatlr bu gezi. Bunun pei sra, metresinin gnl olsun diye, kalabalk bir cuma gn Felatun'un avu dolusu para harcayarak, iki alg takmnn eliinde, grlt patrt iinde yapt Kathane gezisi yer alr. Roman biterken bu iki adamnn vardklar yeri de karlatrr Ahmet Mithat. Rakm yava yava durumunu dzelten, baarya ulaan ve cariyesi Canan ile evlenerek mutlu bir aile adam olurken, "genlikte yaamaya bakmak" ilkesini benimsemi hovarda Felatun sonunda be parasz kalr ve g bela bir mutasarrflk bularak lstanbul'dan ayrlr.

Geri Ahmet Mithat, Felatun'un yetitii evreden ve ald terbiyeden balayarak alafrangalk merak ile alay eder, Felatun'u zaman zaman gln durumlara drr. Zppelik gerei giydii dar pantolonu dans ederken cart diye yrtlr; ngiliz ailesinin a kadnna satarken stne mayonez dklr, a kadna sarlyorum diye evin hanmna sarlr. Byle kaba mizah yolu ile yaplan bir alay vardr romanda tabii. Bununla birlikte asl ama israfn ve hesapszln neden olaca felakete ve buna karlk, alarak para kazanmann ve tutumlu yaamann getirecei mutlulua iaret etmektedir.

Dikkat edilirse, roman boyunca Ahmet Mithat'n para konusu zerinde titizlikle durduu ve bilgi verdii grlr. Rakm'n yirmi yandayken maa 150 kuru. Kitap evire-

s


rek 20 lira kazanr, bunun yars, 250 kurutan drt aylk ev masraflarna ihtiyat olarak; dier yars da evin tamirine ayrlr. Derken Rakm matbaaclardan haf tada 2 lira kazanmaya balar. Arzuhalcilik ve evirmenlikle birka yl iinde ayda 20-30 liray bulur kazanc. Sonradan evlendii Canan' cariye olarak 1 00 altna alr, SO'i pein, 20'si bir ay sonra denmek artyla. Ayn gn baz ilerine bakt bir Ermeni'den 30 lira alr. Yine ayn gn Ingiliz kzlarna haf tada iki gn Trke dersi verme teklifi alr ki bu da haf tada 2 lngiliz liras demektir. Canan'a piyano dersi verecek olan josefino bedava ders verir; sonra Rakm'm metresi olur, o da bedava. Piyano 700 franka alnr, 400' pein gerisi bir ay sonra denmek zere. Ziklas kzn Rakm'a vermek isterken, kzn Rakm'a getirecei parann 300.000 ngiliz liras olaca belirtilir, ama Rakm reddeder. Canan'a mteri kar, 1500 altn verecektir, ama Rakm satmaz.

Rakm'n alkanl ve hesapll sayesinde byyen servetine karlk Felatun'un parasal durumu da rakamlarla aklanr. Babasnn irad ayda 20.000 kuru, Felatun konduu miras Beyolu'nda yerken metresi Polini ona 16 .000 liraya mal olur ve kendi hesabna Fransa'ya 50.000 frank polie gnderir. Feliitun btn parasn yedikten sonra 150.000 kuru borca girer.

Ahmet Mithat, bir irketin bilanosunu saptarcasna kahramanlarnn kazancn ve masraflarn aklyor. Romanda Rakm da, ahbab Feliitun'un alafrangalyla ilgilenmez; onun en ok tutulduu ey Feliitun'un hesapsz para harcamasdr. Aralarnda geen konumalar daha ok para konusu etrafnda dner. Felatun'un metresine ne kadar para harcadn grd zaman: "Sizin iin bile israfn bu derecesini hayrl grmyorum" diyerek Feliitun'u uyarmak ister, ama Felatun harcadndan fazla kazandn syleyince itiraz kal-52


maz: "Bak yleyse syleyecek bir ey bulamam. Bu yaay kazanla ise aladr kardeim. Bir adam kazand kadar yaayabilir. "2 Ne var ki Felil.tun'un kazan dedii, kumarda ans yaver gittii iin eline o ay geen bir miktar paradr. Rakm bunu renince bsbtn zlr ve "sen benim iin korkma" diyen Felatun'a, "Ben sizin iin korkmam? nk kumarda sizi esir almazlar. Ayda on be yirmi bin kuruluk irad iin korkann", cevabn verir. Sonunda tahmin olunaca gibi Rakm hakl kar ve akl bana gelen Felatun Anadolu'ya giderken, orada maa ile geinip artrd ile de borlarn deyeceini vaat ederek ayrlr lstanbul'dan.

Tanzimat romannda mirasyedi tipi tekrar tekrar alnr ele. Ahmet Mithat yalnz Feliitun Bey ile Rakm Efendi'de deil Mahedat'da ve dier baz hikayelerinde de okuru uyarmak iin mirasyedi tipini kullanr. Namk Kemal'in lntibah'nda babasndan kalan miras yiyip yoksullua den Ali Bey vardr. Nabizade Nazm'n Zehra'snda servetini Beyolu'nda bir kadna yedirip parasz kalan Suphi'yi buluruz. Recaizade Ekrem'in Araba Sevdas'nda babasnn brakt miras yiyip bitiren, alafranganla dkn Bihruz'dur romann kahraman. Mirasyedinin servetini elence hayatnda har vurup harman savurmas tema's Tanzimat romanna zg bir ey deil aslnda. Muhayyelat- Aziz Efendi'de ("Hoca Abdullah'n lbretli Hikayesi") kar karmza, Binbir Gndzler'de de ("Vezir-i Mamum"). Ak Garip bile babasnn mirasn tkettikten sonra akla soyunur. zdemir Nutku'nun dedii gibi "mirasyedilik eitli Trk halk hikayelerinde, zellikle lstanbul meddahlarnn hikayelerinde sk sk ilenen bir motiftir. "3 Ama ilk kez Ahmet Mithat'da mirasyedilik ile alafrangalk ayn kiide birleiyor 2 Fdltun Bey ilt Rakm Eftndi, Yurtta Kitabevi, tarih yok, s.105. 3 Meddahlk ve Meddah Hiklytlai, s. 133 .

5 3


ve eski batakhanelerin, genelevlerin yerini Beyolu alyor imdi.

Belli ki alafrangalkla para sorunu arasnda sk bir ba var yazarmza gre. Ahmet Mithat'n zamannda Beyolu evresi, pastahaneleri, otelleri, maazalar, elence yerleri, yabanc ve Levanten aktrisleriyle Avrupa tarznda yaanan bir yer olmutu. Bu Beyolu yaamna katlmakla alafrangalamak isteyen Felatun gibi zppeler de kendilerini akntya kaptryor, paralarn sayorlard. Bunlarn romana bir tip olarak girebilmeleri iin gze batacak sayda olmalar gerekir. Gerekte de durumun byle olduu anlalyor. Baka bir yaptnda Ahmet Mithat unlar syler bu konuda:

"Beyolu'nda mirasyedilerin servet ve samann mahveden elencelerin ne kadar tenezzl olunamayacak eyler olduklann muvazene etmek isterseniz dnnz ki oralarda ba apkal Beyolu ahalisi nadir ve belki ender olarak bulunurlar. Onlarn tenezzl etmedii elencelere, dnyasn ve kendi vekar ve haysiyetini bilir bir Osmanl tenezzl etmeli midir? Etmemelidir ama vaesafa ki [yazk ki) bu mahaller yine mnhasran gibi bir suretle Osmanllarn ceplerindeki paray ekmek iin tertip olunmulardr."4

Alafrangalk meraknda yazar en ok kzdran eyin israf olduu undan da belli ki, Hseyin Rahmi Grpnar'n k romanna, ekledii bir eit "sonsz" de laf yine buraya getirir:

"hret Beyimiz bir ahs muhayyel [ hayal edilmi kii) ise de ehas muhakkakadan olarak [ gerekte) pek ok emsali [benzeri] yok mudur? Valdesinin kpesini alp kuyumcu Bedros'a satmas hayali ise de birok klarn pe-

4 Para, s.25. Alntlayan Orhan Okay, Bat Medeniyeti Karsnda Ahmet Mithat Efmdi, Atatrk niversitesi Yaynlan, 1975, s .106-107.

54


dertlen kalma serveti mahvetmeleri hakiki keyfiyetlerden deil midir?"5

Oysa h'da mirasyedi kimse yoktur bile. Diyeceim, Ahmet Mithat iin alafranga zppelik bir para harcama tarz idi ki bu tarz para harcay Trk-Osmanl geleneklerine de ters dyordu. erif Mardin'in de iaret ettii gibi Osmanl soylular arasnda gsterii tketim yok deildi, ama bu, byk apta "yanlarnda altrdklar insanlara, izleyicilerine, kullarna, maiyetlerine, silahl muhafzlarna kar ak elli olmak" eklinde belirirdi. Siyasal, "mevkilerdeki kiiler, bir yeniden-leim eklini amalayan ve daha nceden belirlenmi sonulara ulamak iin bu tarz bir tketimin iine girmek zorundadrlar ('aalk vermekle olur') (. . . ) Bu normlarn dna kmakla, Tanzimat msrifleri toplumlarnn hem geleneksel st hem de alt tabakalarna yabanclatlar. "6

Feliitun'da da yazarn gzne batan bu alafranga tketim biimidir; onun Batllamay yzeysel bir taklitilik eklinde almasn fazla vurgulamaz. Ahmet Mithat'n kendisi de Bat'mn zellikle maddi alandaki baarsna hayrand ve Bat'ya dnk bir yam vard. Ancak Osmanl-lslam uygarlnn manevi deerlerine balyd. Romandaki rnek Rakm da mnasip miktar Batllam bir adamdr. Batl bir aydn kadar kltrl olmasnn yam sra, zel yaamnda da Bat'dan gelme unsurlar buluruz. Geri evi ve yaam alaturkadr, ama Bat eyas da girmitir evine. "Salonun iine yarm takm kanepe ve bir ayna ve bir konsol koyunuz. Aynann iki tarafna iki gzel resim dahi asnz. lte Rakm'n salonunu tekil etmi olursunuz" (s.45). Sonra bir de piyano

5 k, 2. basm, 1920, s. 1 74-175. 6 "Tanzimat'tan Sonra Ar Batllama", Trkiye: Cografr ve Sosyal Aratrmalar,

lstanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Enstitisi, 1 971, s.430-434.

55


eklenir bunlara, nk cariyesi piyano dersleri alr, Franszca renir. Gereinde Rakm polka oynar ve Felatun ile konuurken "Adiy moner" gibi laflar eder. Daha ilginci Rakm'n dostlarnn hep Hristiyan olmalar. l hayatna atlrken Ermeni ve Rumlarla alr; daha sonra bir lngiliz ailesinin dostu olur; metresi Franszdr. Kitapta, Rakm'n Felatun'dan baka Trk ahbabna rastlayamayz. Bundan tr Rakm ile Felatun arasnda Batllama bakmndan fark

az ok derece farkyken, parann deerlendirilmesi konusunda tam bir kartlk iindedirler.

Bu blmn banda Felitun Bey ile Rakm Efendi'nin, Batllama sorununun, romann kuruluunu ve kiilerini belirleme konusunda iyi bir rnek olduunu sylemitim. Bu nokta zerinde biraz durmak gerek, nk Bat-Dou sorunsal genellikle 1950'lere kadarki Trk romannn olay rgsnn dzenleni ilkesini ve kiilerin seilmesini belirleyici bir rol oynar. Yani yazarn Batllama konusunda belli bir gr vardr ve bu gr ya da tez romann kuruluunu ve kiilerini az ok belirler.

Hasan Mellah'da byle bir tezin sz konusu olmad ak. Bundan tr de olay rgsn dzenleyici ilke, belli bir tezin kantlanmas kaygs deil, okurun heyecann ve merakn canl tutmak kaygsdr. Hasan Mellah gibi ak ve serven romanlarnda kiiler kesinlikle iyi ve kt diye ayrldklarndan okur kahramanla zdeletirir kendini ve kahramann mutlu sonuca varmasn ister. Ahmet Mithat da olaylan dzenlerken okurun duygularn gzettii iin Hasan ile Cuzella'nn birbirlerine kavumalarn geciktirecek, gletirecek ve zaman zaman umutsuzlatracak durumlar yaratr ki sonunda btn bu zorluklara karn iki sevgili buluunca okurun ald zevk de o denli ok olsun.

Felitun Bey ile Rakm Efendi'de ise dzenleyici ilke tama-56

Felarun Bey ile Rakm Efendi

men baka: Yazarn, gerek yaamda doru olduuna inand bir gr. Romann eleri bu gr dile getirmek iin ara olarak kullanlm. Aka grlyor ki, yazar doru Batllama ile yanl Batllamay belirtmek zere, iki kiinin tipik davranlarn sergilemek amacyla dzenliyor olay rgsn. Bundan tr Felatun Bey i le Rakm Efendi'de birbirini izleyen olaylar arasnda bir nedensellik ba da bulunmaz. Her biri yazarn grn kantlamaya yarayacak bir rnek olarak tasarland iin yerletirilmitir romana. Kathane gezisi, metres sei, tiyatroya gidi vb. okura, iki kii arasnda karlatrma yapmak olanan salamak maksadyla az ok geliigzel sralanmtr. Ama okuru heyecana srklemek olmad iin, yazar, okurun duygularna deil kafasna seslenecek birtakm durumlar arka arkaya dizmek zorunda.

Romann kiilerine bakacak olursak yine Batllama sorununun belirleyici rolne tank oluruz. Hasan Mellah'da romann kahramanlar anlam tayan kiiler olduklar iin deil, olaylarn yrtlmesi iin romana konmu kiilerdir. Gerek yaamla bantlar kurmamza yaramazlar, nk ne alegorik bir anlamlar vardr ne de yaadmz dnyada rastladmz belli tiplerdir. Olsa olsa yceltilmi insanlardr ve karlarnda ktler yer alr. Felatun Bey ile Rakm Efendi'de ise kiiler romann anlamn belirtmek maksadyla seilmi tiplerdir. ilevleri romann anlatt dnya hakknda dile getirilmek istenen bir gr somutlatrmaya ara olmaktr. Felatun tketim ekonomisine kaplm alafranga zppeyi temsil edebildii oranda ilevini yerine getirmi saylr. Rakm da Batllamay doru anlayan Osmanl'y temsil edebildii oranda. Olaylar ve kiiler belli bir tezi somutlatrmak iin bu denli aka kullanlyorsa roman, "Austosbcei ile Karnca" eidinden, ahlak dersi veren hayvan

57


hikayelerinin yani "fable" trnn zelliklerini tayor demektir. Hasan Mellah gibi yaln bir kurmacaya rnek bir roman incelerken daha ok onun benzeri yaptlarla (zellikle ak hikayeleriyle) yapsal benzerliine bakmak ve ne tr bir roman olduunu saptamak daha uygun grnd bize. Felatun Bey ile Rakm Efendi anlatt dnya hakknda bir eyler sylemeye alt iin, onu ele alrken ister istemez bu amac gz nnde bulunduran ve bu amacn dourduu yapy ortaya koymaya alan bir eletiriye ynelmek gerekti.

58

DRDNC BLM DDALI BR ROMAN: MAHEDAT

Ahmet Mithat' slup ve teknie zen gstermemi bir halk romancs olarak biliriz. yledir de. Ama doalc roman bir rnek olarak Mahedat' (1890) yazarken, Bat'da bile grlmemi bir teknik uygulandn syleyecek kadar iddialdr. Mahedat teknik bakmndan gerekten ilgin ynleri olan bir romandr ve zerinde durulmaya deer.

Bundan nce incelediimiz Hasan Mellah ve Felatun Bey i le Rakm Efendi'nin ok ayr trden romanlar olduunu grdk. Mahedat bunlarn ikisinden de ayrlan yeni bir roman denemesidir. Ahmet Mithat, bilindii gibi, aklna gelen her eit romana el atm, ne grm ne okumusa ondan esinlenmitir. Ne var ki, btn yaptlarnn ortak bir zellii vardr, o da anlatcnn kiilii ve okur karsndaki tutumudur. Mahedat'a gelmeden nce Ahmet Mithat'n anlatc kiilii zerinde biraz durmakta yarar var. Zaten Mahedat'da kullanlan yeni anlatm tekniinin bir paras, bunun doal bir uzants saylabilir.

Yukarda Ahmet Mithat'n roman yazarken geleneksel hikayeciliimizi srdrdne, ikide bir okura seslendiine,

59


ona sorular sorarak bir konuma havas iinde yazdna iaret edilmitir demitim. Oysa i bu kadarla bitmiyor. Ahmet Mithat'n meddah az kullanmas, olaylarn akn keserek araya girmesi, okurla sohbet etmesi onun romanna baka bir zellik kazandrr.

nc kii azndan anlatlan romanda yazarn kendini belli ediinin dereceleri vardr. Bazen anlatc olarak ortadan silinebilecei gibi, okurun dikkatini kendi stne ekecek kadar gevezeleebilir de. Bat'da, 19 . yzyl sonlarna kadar romanc kendini biraz ahlak , az buuk da filozof sayard. Onun iin de hikayesini anlatrken araya girerek karakterler hakkndaki dncelerini aklamay, davranlar ahlak asndan deerlendirmeyi, insan tabiat zerinde bilgeliini ortaya koymay yazarln bir grevi bilirdi. Byle bir anlatc belli bir kiilik kazanma eilimindedir ve iyice belirginleirse, okurun gznde, roman kiilerinin yan sra o da bir karaktere dnr. Okur, anlatcya, bir roman karakterine gsterdii tepkiye benzer bir tepki gsteriyorsa, roman karsndaki yaantsnda bu tepkinin de bir pay vardr. Hatta okurun kendini romann kahramanyla deil, anlatcsyla zdeletirdiini syleyenler bile olmutur. 1 Ancak, anlatcnn kiiletii romanlarda, sonucun baarl olabilmesi iin anlatcnn en azndan ilgin, sevimli ya da sayg ve hayranlk uyandran bir kiilii olmas gerekir. O zaman, okur, olaylara, kiilere, sorunlara onun asndan bakmakta ayr bir lezzet bulabilir.

Ahmet Mithat da byle bir tr yazarl meddah slubu ile birletirerek okurun karsnda bir karakter olarak canlandrr. Ayrca baka yazarlarn yapmad bir ey de yapar, romanda gerek yaamdaki Ahmet Mithat'tan da sz eder.

l Bkz. Wayne C. Booth, Thc Rhcoric of Fiction, Univ., of Chicago Press, 1961, s.21 1-218.

60

iddial Bir Roman: Mahedat

Bakarsnz "Ben bir vakitler bir tiyatro yazdm. Bu tiyatroda bir adama iki kar sevdirdim ve aldrdm," diyerek2 daha nce yazd bir oyuna deinir ya da bazen bir makalesine gnderme yapar. Bazen, Hasan Mellah'da olduu gibi kendi andan gemi aklardan da sz eder.3 Baka ekilde sylersek, Ahmet Mithat'n anlatcs, kendi yaratt bir kii olarak romanlarnda nemli bir yer tutar. Bu yaratlan anlatcnn kiilii gerek Ahmet Mithat'n kiilii ile zde midir? Bu ayn bir sorun. Her yazar anlatc olarak az ok bir kiilik sergiler ve eletirmenler bu kiiyi yazardan ayrmak iin ona "yazarn ikinci kiilii" ya da "anlatc-yazar" gibi adlar takma

berna moran - türk romanına eleştirel bir bakış 1 cs - İletişim yay

Documents