ORTADOUBernard Lewis

ORTADOUBernard Lewis

3- BASKI

eviri: Selen Y. Kolay

arkada

arkada YAYINEV Mithatpaa Cad. 28 / C Ankara Tel: (0312) 434 46 24 (4 hat) Faks:(0312)435 60 57 e-posta: info@arkadas.com.tr www.arkadas.com.tr

Kitabn zgn Ad: The Middle East, Bernard Lewis 1. bask, Weidenfeld & Nicholson, 1995 2. bask, Phoenix Press, 2000 3. bask, Phoenix Press, 2003 Bernard Lewis, 1995 Orion Publishing Group Ltd. ile yaplan zel anlama sonucu yaynlanmitr.

Trke yaym haklar arkada yaymevinindir. Yayncmm yazl izni olmadan hibir biimde ve hibir yolla, bu kitabn ieriinin bir ksm ya da tm yeniden retilemez ya da datlamaz.

ISBN:975-509-442-3 ANKARA, 2006 3. BASKI

eviri Yayna Hazrlk Sayfa Dzeni Bask

: Selen Y. Kolay : Mehtap ayrl : Mehmet Yaman : zkan Matbaaclk ve Gazetecilik Ltd. ti.

NDEKLER nsz 1. KISIM Giri vii 1

2. KISIM Gemi 1 Hristiyanlk ncesi 2 slamiyet ncesi 3- KISIM 3 4 5 6 7 4. KISIM 8 9 10 11 12 13 5. KISIM 14 15 16 17 18 19 slamiyet'in Douu ve Ykselii Kkenler Abbasi Halifelii Bozkr Halklanmn Gelii Moollar'm Ardndan Barut mparatorluklar Kesler Devlet Ekonomi Sekinler Halk Hukuk ile Din Kltr Modern a Mcadele Deiim Etki ve Tepki Yeni Dnceler Savalar zgrlkler Notlar Kaynaka Takvim Hakknda Kronoloji Haritalar Dizin

23 37 57 84 97 116 127

153 181 207 238 253 283 315 331 353 365 385 415 453 458 460 462 470 481.

ONSOZ

Ortadou'nun tarihini tek bir ciltle anlatan, ounluu slamiyet'in ortaya kyla balayan ya da Hristiyanlk ann balangcyla^sona eren birok kitap yazlmtr. Ben kitabma Hristiyanln ortaya k ile balarken iki ama gdyorum. lk amacm, slam Devleti'nin kurulmas ve Hz. Muhammed'in grevinin odandaki slamiyet ncesi Arabistan ile byk Bizans ve Pers imparatorluklarn tarihteki mtevaz yerlerinden kurtarmaktr. Yzyllardr Ortadou'yu paralayan ve paylaan bu birbirinin kart gler yzeysel bir yaklam hak etmiyor dorusu. kinci amacm ise, bugn tandmz Ortadou ile blgenin tarihi belge ve antlar araclyla tandmz eski uygarlklar arasnda kpr kurmaktr. Hristiyanln balangcnda, baka bir deyile Hz. sa ile Hz. Muhammed arasndaki dnemde, Pers mparatorluu'nun batsnda kalan blgeler Helenletir-me, Romallatrma ve Hristiyanlatrma srelerinden srasyla geerken eski uygarlklarn tm izleri olmasa da anlan kaybolmutur. Kaybolan anlarn bir blm modern a arkeologlan ve doubilimcileri tarafndan yeniden gnma karlmtr. lka'n sonlanndan balayarak Ortaa'dan modern Ortadou'ya kadar dorudan sregelen balantlar dikkate deerdir. . Ortadou tarihinin kaleme alnmas iin yaplan ilk modern giriimlerde, tarihin derinlemesine ve kolay anlalmasnda olmazsa olmaz deilse bile zorunlu olan siyasi ve askeri olaylarn tarihesine nem verilmitir. Tarihilere teekkrlerimle birlikte, ok gerekmedike siyasi tarihi anlatmadan, zellikle ekonomik, toplumsal ve en nemlisi kltrel tarih zerinde durdum. Bu bak asyla, ada kaynaklardan yararlandm; tariheler, seyahatnameler, belgeler, yaztlar, zaman zaman da ykler veVII

ONSOZ

iirlerden alntlar yaptm. Kaynaklann var olan ngilizce evirilerini kullandm, evirisi olmayanlari kendim evirdim. Yazl belgelerin yan sra, resimlerin katks da ok nemli oldu. Metinlerden ve hatta analizlerden ok da kolay elde edilemeyen grler saladlar. Bylesine nemli, zengin ve hareketli bir blgenin iki bin yllk tarihini bir kitap cildine sdrmaya almak, tad nemin byk bir ksmna deinememeyi de beraberinde getiriyor. Bu konuda alan her aratrmacnn kendi seimini yapmas gerekiyor. Benim de kendi kiisel seimimi yapmam gerekti. Daha ok en zgn bulduum olaylara, kiilere ve durumlara nem verdim. Ne kadar baarl olduuma siz okurlarm karar vereceksiniz. Princeton niversitesi'deki gen aratrmaclar, David Mariner, Michael Doran, Kate Elliott ve Jane Baun'a bu kitabn hazrlanmasnda ve sizlerle bulumasndaki nemli katklan iin teekkrlerimi ve takdirlerimi sunuyorum. zellikle titiz, bilimsel ve.eletirel yaklam iin Jane Baun'a sonsuz teekkrler. Asistanm Annamarie Cerminaro'ya kitabn ilk taslandan son durumuna kadar her aamasndaki zenli ve sabrl katks iin teekkr ediyorum. Kitabn resimiendirilmesi, editrl ve.yaynlanmasnda deerli emekleri ve sabrlan iin Benjamin Buchan, Tom Graves ve dizini hazrlayan Douglas Matthews'e teekkr ediyorum. Kitabn hazrlanma srecini hzlandrmak ve sonucun niteliini artrmak iin ok aba gsterdiler. Katkda bulunan herkese, kabul ettiim tm nerileri ve fikirleri iin teekkr ediyorum; kabul etmediklerim iin ise kendilerinden zr diliyorum. Bundan da aka anlalaca gibi, kitapta olabilecek tm hatalar bana aittir. BERNARD LEWIS Princeton, Nisan 1995

viii

1. KISIM

Giri

GR Gn iinde herhangi bir saatte insanlarn, aslnda yalnzca erkeklerin, bir masada oturup bir bardak ay ya da bir fincan kahve ierken yannda da sigaralann tellendirdikleri, gazetelerini okuyup, tavla oynarken bir kenardaki televizyon ya da radyoya kulak verdikleri kahvehane ya da ayhanelere Ortadou'nun pek ok ehrinde ska rastlanr. Ortadou'daki kahvehanelerde zamanlann geiren insanlarn d grnleri Avrupa'daki, zellikle de Akdeniz Avru-pas'ndaki kahvehanelerdeki insanlardan farkl deildir. Ancak elli yl nce ayn yerde bulunan insanlardan ok farkl, yz yl nceki insanlardan ise bambakadr. Byle bir fark, Avrupa'daki bir kahvehanede bulunan insanlar iin de sz konusudur ama bu iki farkllk birbirine benzemez. Avrupal'nn giyim, grn, tavr ve davranlarnda ortaya kan deiikliklerin neredeyse tamam Avrupa kkenlidir. Birka istisnas olmakla birlikte, bu deiim toplumun kendisinden kaynaklanr; istisnalar ie yakn ilikide bulunulan Amerikan toplumundan etkilenmitir. Ortadou'da gerekleen deiiklikler ise, bu durumun tam aksine d kaynakldr. Ortadoulu'nun kendi geleneklerine tmyle yabanc toplumlardan ve kltrlerden kaynaklanmtr. Kahvehanedeki bir masann banda bir iskemleye oturmu gazete okuyan adam, kendisinin ve daha nce de anne babasnn yaamlarn etkilemi olan deiiklikleri tamaktadr. Hali, tav-n, d grn, giyinii ve davranlan, hatta kimlii ile modern alarda Ba'dan gelip Ortadou'yu etkisi altna alan son derece gl ve ykc deiiklikleri simgeler. Aka grlen ilk ve en belirgin deiiklik giyini biimindedir. Geleneksel giysiler giymesi de olasdr ama ehirlerde

GR

buna pek rastlanmaz. Genellikle Bat tarznda gmlek ve pantolon ya da gnmzdeki gibi tirt ve kot giyer. Giyinmek, zellikle dnyann bu blgesinde, yalnzca rtnmek, souktan ve scaktan korunmak iin deil, kimliini tanmlamak, kkenini gstermek ve ayn gruptakilerce tannmak iin ok nemlidir. M.. VII. yy'da peygamber Zephaniah'n kitabnda (1:8), Allah'n "Kurban gnnde tuhaf biimde giyinen herkesi" cezalandraca yazyordu. Museviler'in ve sonra da Msl-manlar'n kitaplarnda inananlarn inanmayanlar gibi giyinmemeleri, kendi ayrt edici giysilerini giymeleri buyrulur. "Onlar gibi olmamak iin kafirler gibi giyinmeyin" genel bir uyandr. Hz. Muhammed'e atfedilen bir hadise gre "barts, inanszlkla inan arasndaki snr" olarak kabul ediliyor. Bir baka hadise gre, "dierlerine benzemeye alan onlardan biri olur". Yakn zamanlara kadar, baz yerlerde gnmzde bile, her etnik grubun, her dini zmrenin, her airetin, her blgenin ve bazen de her meslek grubunun kendine zg, ayrt edici br giyini ekli vardr. Kahvehanede oturan adamn (Trkiye dnda) hl bir tr apka, belki bir takke ya da daha geleneksel bir ey giymesi olasdr. Osmanl'dnemine ait mezarlklan grenler, kiinin yaarken giydii baln mermerden yaplm bir benzerinin mezar talarnn zerinde yer aldn anmsayacaktr. Bir kadya ait mezar tanda kad sar, bir yenierinin mezar tanda katlanm elbise koluna benzeyen zel yenieri bal bulunur. Mezar talannda kiinin yaarken yapt meslei simgeleyen balk yer alr. Bir kiiyi mezarnda da brakmayan bir ayrmn, o kii yaarken ne kadar fazla nemli olduu ortadadr. Yakn zamanlara kadar Trkedeki "apka giymek" deyimi ngilizcedeki "to turn one's coat" (paltosunu tersyz etmek) eklindeki-eski bir deyimle ayn anlamda kullanlyordu. De4

GR

yimin anlam dininden dnmek, baka dine gemekti. Gnmzde Trkiye'de apka, kasket ya da dindarlarn giydii balk gibi pek ok trde apka kullanld dnldnde artk bu deyimin anlamn kaybettii aktr. te yandan Arap lkelerinde Bat tarznda apkalar nadir kullanlr, ran'da bile durum ayndr. Giyinme tarznn, zellikle de apkann Batllama sreci, Ortadou'nun modernleme aamalann gstermesi asndan nemlidir. Modernlemenin gerekletii pek ok alanda olduu gibi giyimde de deiimin balangc askeriye ile olmutur. Batl askeri niformalar, reformcular asndan byl bir ekicilie sahipti. Mslman hkmdarlar, sava alanlarnda ordu-lannn kafir dmanlar karsnda pe pee yenik dmesiyle birlikte, istemeyerek de olsa dmanlarnn silahlarnn yan sra, kurumlarn, Bat tarznda niformalarn ve tehizatlarn da benimsediler. XVIII. yy sonlarnda Osmanl ordusundaki ilk reform almalarnda Batl silahlan ve talim yntemlerini benimsemelerinin gerekli olduu dnlse bile, Batl niforma-lan benimsemeleri gerekli deildi. Bu, askeri deil toplumsal bir seimdi. Bu seim, Libya ve ran slam Cumhuriyeti de dahil olmak zere tm Mslman lkelerin modem ordular tarafndan yaplmtr. Batl silahlarn ve taktiklerin etkileri ve gleri nedeniyle tercih- edilmeleri bir zorunluluk olmutur, ancak niforma ve siperli kasket iin herhangi bir zorunluluk olmad halde hl giymektedirler. Bu tarz deiiklii, iddetle ve net olarak kar kanlar iin bile Bat kltrnn sregelen ekiciliinin ve otoritesinin bir kant olmutur. Askeri niformalardaki en son deiiklik apkada oldu. ou Arap lkesinde kahvehanedeki adamn bugn bile, desen ve rengiyle toplumsal ya da blgesel aidiyetini simgeleyen geleneksel bir apka giyiyor olmas mmkndr. Ban rtl5

GR

meinin sembolik durumu aka ortadadr. Mslmanlar iin nemli bir nokta da ou Avrupal apka tarznn siperli olmas nedeniyle namaz klmaya engel oluuydu. Hristiyanlar'in aksine Mslmanlar, Museviler gibi bir sayg ifadesi olarak balar rtl ibadet ederler. Mslman ibadeti olan namaz, aln yere deerek secde etmeyi gerektir ancak apkann siperi bunu engeller. Ortadou'daki Mslman ordular Batl niformalarn neredeyse aynsn giymiler ancak uzunca bir zaman Batl apkalar giymeyip, geleneksel apka tarzlarn srdrmlerdir. XDC. yy'm ilk nemli reformcularndan Sultan II. Mah-mud (padiahl 1808-1839) Arapada "tarb" ad verilen yeni bir apka trn, fesi getirmiti. nceleri kabul grmeyen ve kafir icad olarak grlen fes zamanla kabul edilerek Mslmanln bir simgesi haline geldi. Trkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu ve ilk cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk tarafndan 1925'te fesin kaldrlmas da tpk kabul edilirken olduu kadar sert tepkilere yol at. Toplumsal sembolizmin uzman olan Atatrk, fesin ve geleneksel erkek apkalarnn yerine Avrupal apka ve kasketlerin giyilmesi yasasn koyarken, yap ey kesinlikle bir otoritenin yersiz kaprisi deildi. Kendisi de, yannda olanlar da, ona kar kanlar da verdii bu nemli toplumsal kararn anlamn ok iyi biliyorlard. Bu trden bir deiim ilk deildi. XIII. yy'da Ortadou'nun Mslman topraklar Moollar tarafndan fethedilmi, Hz. Muhammed dneminden sonra ilk olarak Mslman olmayan bir hkmdar baa gemi ve Mslmanlar askeri alanlarda Mool yntemlerim benimsemilerdi. Moollann himayesine hi girmemi olan Msr'da bile Mslman emirleri Moollar gibi giyinmeye, onlarn tehizatlarn kullanmaya ve Mslmanlarn adetleri salann ksa kesmek olduu halde, Moollar gibi uzatmaya .balamlard. Mslman ordularnn Moollann ni6

GR

formalarn ve tehizatlarn benimsemelerinin nedeni bugn giydikleri niforma ve siperli apkalar benimseme nedenlerine dayanyordu. Bu neden, benimsedikleri eylerin zamanlarnn en nemli askeri gcnn d grnn ve taktiklerini simgeliyor olmasyd. Moollarn niformalarnn, tehizatlarn ve sa biimlerinin etkileri 1315 ylna kadar srmtr. Ortadou'daki Mool hakanlarnn Mslmanl kabul etmelerinin ardndan, Msr sultan askerlerin salarn kesmelerini, benimsedikleri Mool tarzn brakmalarm, geleneksel Mslman giysilerini ve apkalarn giymelerini emretmiti. Byle bir deiiklik modern Mslman ordularnda henz olmamtr. Askeriyeden sonra sarayda deiimler olmaya balad. Sultann giysileri Batllarn ayns gibi grnmemesi iin farkllatrmaya allm ama ok farkl olmayan yine Bat giysisi gibi grnen bir deiim geirmiti. Sultan II. Mahmud'un askeri giyim reformundan nce ve sonra yaplm iki portresi Topka-p Saray'nda yer almaktadr. Ayn ressamn yapt anlalabilen bu iki portrede II. Mahmud ayn an stnde, ayn adan grnr. Portrelerden birinde geleneksel Osmanl giysileriyle, dierinde pantolon ve ceket ile resmedilmitir. Atatrk daima yapt gibi konuyu temelinden ele alarak "Uygar giysiler giyelim" derken neyi anlatmak istemitir? Eski uygarlklarn giysileri neden uygar deildir? Atatrk'e gre uygarlk, modernliktir, yani Bat uygarldr. Sultandan sonra sarayda da Batl giyim tarz etkili olmutur. lk kez o dnemde siviller iin giyim kanunlar konuldu ve uyguland. Osmanl saray memurlannn giymeye baladklar pantolon ve redingot, dier memurlara da yayld. XIX. yy sonlarnda artk Osmanl topraklanndaki tm devlet memurlan trl pantolon ve ceketler giyiyorlard. Giysilerdeki bu deiim, toplumsal yapnn nemli bir deiim iinde olduunun gs7

GR

tergesiydi. Yeni giyim tarz memurlardan sonra ehirlerde yaayan halk arasnda da benimsenmeye balad. ran'da bu boyuttaki bir deiimin gereklemesi zaman almtr. Osmanl'da da, ran'da da ii snfnn ve krsal kesimde yaayanlarn Batl giysileri benimsemeleri uzun srmtr ve henz tamamen benimsenmemitir. 1979 slam Devrimi'nden sonra bile ran Cumhuriyeti devlet adamlar Batl tarz ceket ve pantolon giymilerdir. Kravat takmay benimsemeyerek Batl geleneklere ve kstlamalara kar koydu klann gstermeye almlardr. Kadnlarn giyiminde Batllamaya ve modernlemeye kar-' direni gl olmutur. Deiim, ok sonralar yaanmtr, bugn de olduu gibi, hibir zaman erkeklerdeki orana ulaamamtr. Mslmanlarn kadn ahlak ile ilgili kurallar bu durumu olduka kritik bir sorun ve ska gndeme gelen bir tartma konusu haline getirmitir. Atatrk bile erkekler iin fesi ve geleneksel apkalar yasaklad halde, kesinlikle peeyi yasaklamamtr. Peenin kaldrlmasn, erkeklerin balklarnn kaldrlmasndaki gibi kanuni yaptrmlar deil, toplumsal bask salamtr. Kadn giyimindeki deiiklik sreci, baka konulardaki gibi farkl kadn gereklerini ortaya koymaktadr. Kahvehanede kadnlara nadiren rastlanr, onlar da ounlukla geleneksel giyim tarzna uygun olarak rtnmlerdir. Ama baz lkelerde, zengin olanlarn gittikleri pahal otel ve kafelerde modern giyimli, baka bir deyile Batl tarz giyinmi kadnlara rastlanr. Bat kart, radikal lkelerde giyimde gerekleen deiim, baka bir ciddi deiimi gstermektedir. Bu lkelerde yaayanlarn tamamen olmasa bile baz Batl giysileri giymesi gibi, devletler de yazl bir anayasa, bir yasama meclisi ve eitli seim biimleri kullanarak Batl tarz ceket ve apka giymi olmaktadr. Eski ran'da veya kutsal slami tarihlerinde yer almamasna s

GR

ramen, ran slami Cumhuriyeti'nde durum byledir:" Kahvehanedeki bir masa banda, bir sandalyede otururken braktmz adama dnecek olursak, her iki eya da Bat etkisinden gelen yeniliklerdir. Antik alarda ve Roma dneminde Ortadou'da masa ve sandalye kullanlrd ama Arap fetihlerinden sonra yok oldular. Araplar aacn az, tahtann deerli olduu bir lkeden gelmilerdi. Yn ve deri bol olduu iin evleri ve tm binalar demekte, giysileri yapmakta bunlar kullanrlard. Hallarla kaplanm minderlerde ve divanlarda (divan szcnn kkeni Ortadou'dur) oturur, sslemeler yaplm tepsilerde yemek yerlerdi. XVIII. yy'n banda yaplan Osmanl minyatrlerinde Osmanl saray kutlamalarnda Avrupallarn figrleri yer alr. Avrupallar ceketleri, pantolonlar ve apkalaryla birlikte zerine oturduklar sandalyeleri ile Osmanllardan ayrlrlar. Osmanllar konukseverlikleri ile tannrd ve Avrupal konuklann sandalye ile arlamlard ama kendileri kullanmazlard. Kahvehanedeki adam imdi kahvesini ierken sigarasn tttryor. Sigara Bat, daha dorusu Amerikan kkenlidir. Ttnn Ortadou'ya XVII. yy'n banda ngiliz tccarlar tarafndan getirildii ve ok ksa srede popler olduu bilinmektedir. Kahve ise XVI. yy'da gelmitir. Habeistan'da kan kahve Gney Arabistan'a oradan da Msr, Suriye ve Trkiye'ye gitmitir. Trk tarihileri kahvenin Kanuni Sultan Sleyman'n zamannda (15201566) biri Halep'ten, dieri am'dan gelen iki Suriyeli tarafndan getirildiini ve bunlarn stanbul'un ilk kahvehanelerini atklarn sylemektedirler.- Kahve ok rabet grmtr, yle ki Halepli kahvehane sahibinin yl iinde be bin altn kazand rivayet edilir. Kahvehane kltrnn olumas, hem bakaldndan korkan devlet adamlarnn, hem de bu tr keyif verici maddelerin slam hukukuna aykr olmasn-

GR

dan kayglanan din adamlarnn telaa kaplmasna yol amt. l633'te Sultan IV. Murad kahveyi ve ttn yasaklam ve ienlerin ldrlmesini buyurmutu. Ttnn destekileri ve kartlar arasndaki tartmalar srerken, l634'te ttn tiryakisi olmas nedeniyle grevinden alnarak srgne gnderilen ba mft Mehmed Bahai Efendi'nin fetvasyla ttn yasal ilan edildi. Ayn ada yaam Osmanl yazar Katip elebi ttnn yasallatrlmasn kendi bamll yznden deil, yasak olann daha ok istek douraca ilkesinden ve halkn yararna yapldn sylemitir.1 Kahvehanedeki adam gazete okurken ya da birinin okuduu gazeteyi dinlerken grebiliriz. Gazete, tek tek kiileri ve toplumun tamamn etkileyen en genel ve byk deiikliklerden biridir. Gazete, blgenin byk blmnde, Ortadou'da en yaygn kullanlan dil olan Arapa dilinde baslr. Verimli Hal'de (Mezopotamya-Suriye ve rdn blgesi), Kuzey Afrika'da ve Msr'da eski alarda konuulan diller yalnzca dini trenlerde ya da kk aznlklar arasnda kalmak suretiyle yok olmutur. Musevilerin dini ve edebi dil olarak koruduklar, modern srail devletinde siyasi ve gndelik dil olarak yeniden kullanmaya baladklar branice tek istisna olarak kalmtr. ran'da konuulan eski dilde deiiklikler olmu ama yerini Arapa'ya brakmamtr. Ancak slamiyet'in yaylmasyla birlikte Arap harfleri kullanlmaya balanm, ok sayda Arapa szck Farsa'ya gemitir. Farsa'nn bana gelenler, Trke-nin de bana gelmitir. Ancak reformcu Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk, Trkenin yazmnda kullanlan Arap alfabesinin yerine yeni Latin alfabesini getirmi ve bylece nemli bir kltrel deiimi gerekletirmitir. Trki dil ailesinden dillerin konuulduu Sovyetler Birlii'nin baz eski cumhuriyetlerinde deTrklerdeki durumun benzerine rastlanr.10

GR f

Antik alardan itibaren Ortadou'da yazya rasdanr. Yazr

nn bulunmasndan nce kullanlan simge, iaret ve resim diz gelerinin gelitirilmesi ile bulunan ilk alfabenin anavatan OrS tadou'dur. brani, Arap, Latin ve Yunan alfabeleri, Levant kiysnda (Dou Akdeniz) yaayan ve ticarede uraan halklarn ilk alfabelerinden kaynaklanmtr. Alfabe ile metinlerin yazl mas ve zmlenmesi kolaylarken, VIII. yy'da in'den ka dn gelmesi ile yazl metinlerin retimi ve yaylmas ok daha hzl olmutur. te yandan, Uzakdou'da ortaya kan matbaa Bat'ya doru ilerlerken Ortadou'ya uramamtr. Ancak mat baann hi bilinmiyor olmad, Ortaa'da kullanlm bir tr tahta basks izlerinden anlalmaktadr. XIIL yy'n sonlarnda ran'n Mool hkmdarlarn kat para basma giriimleri, ii lere kat para deyip vergilerini altn olarak almak istedikleri iin paraya kar doan gvensizlik nedeniyle baarl olama mt. Matbaann Ortadou'ya girii in'den deil, Trkiye'den olmutur. Kafir, lkelerde olanlarla ilgilenmemeyi tercih eden Osmanl tarihileri, matbaamn icad ile ilgilenmi, Gutenberg ve ilk matbaa makinesi ile ilgili birka satr bile yazmlard. Or tadou'ya matbaay 1492'de spanya'dan srgn edilen span, yol Musevileri'nin de getirdiine ilikin kaynaklar vardr. Mat. *j baa ile birlikte, basl kitaplarla Bat el sanatlarn, dncele rini, yeteneklerini ve bunlar retme bilgisini de getirmilerdi. Museviler'den sonra Mslman olmayan baka topluluklar da benzer etkilenmeye yol amtr. Bu etkinlikler, halkn tamam nn kltrn etkileyecek denli gl olamam ama balang noktas olmutur. Osmanl arivlerindeki vasiyetname belgele rinden, Avrupa'daki Arapa harflerle baslm kitaplan Msl manlarn satn ald anlalmaktadr. XVIII. yy'n banda stan bul'da kurulan ilk Mslman matbaasnda Hristiyan ve Muse vi ustalar almlar.11

GR

Gazetelerin ortaya k ok sonra olduu halde, Mslman aydnlar basnn olanaklarnn ve elbette tehlikelerinin farkndaydlar. l690'da Fas'n spanya elisi olan, Vezil-el Gassani lakapl Muhammed ibn Abdl Vahab, gazetelerden "haberler yazd sylenen ama sansasyonel yalanlarla dolu yazlar basan yaz fabrikalan" olarak sz etmitir.2 XVIII. yy'da Osmanllar'm Avrupa matbaasn bildikleri ileri srlmekteydi. Basn Ortadou'ya dorudan Fransz Devrimi'nin bir sonucu olarak girmitir. Ortadou'da baslan ilk gazete, 1795'te Fransz Elilii'nde baslm olan Gazette Franaise de Constantinople'dir. Fransz vatandalar iin baslm olmasna karn, Fransz olmayanlar-ca da okunmutur. General Bonaparte araclyla Msr'a ulamasndan sonra Kahire'de Fransz gazeteleri ve resmi gazetelerin basmna balanmtr. Kahire'de Franszlar tarafndan Arapa bir gazete karld konusunda bilgiler olmasna karn, bugne kadar bu gazeteye rastlanmam olmas, gazetenin hayata geirilmemi olduunu gstermektedir. Geleneksel Mslman toplumlarnda hkmdarlar, nemli deiiklikleri eitli yollarla halka bildirirlerdi. Sikkelerin zerindeki yazlar ve camilerdeki cuma hutbesi bu ama iin kullanlrd. Sikkelerde ve hutbelerde hkmdann ad geerdi. Duada hkmdarlardan birinin adnn sylenmemesi ya da yeni bir ad eklenmesi deiiklik olduuna iaretti. Cuma hutbesinin devamnda alnan nlemler ve yeni politikalar anlatlrd ve vergilerin kaldrlmas kamu yerlerinde yazl ekilde bildirilirdi. Saray airleri hkmdar iin vg iirleri yazarlard. Bu iirler kolay ezberlenebildii ve hzla yayld iin halkla ilikiler amal olurlard. Resmi tarihilerin yaynlad yazl belgeler nemli olaylar haber vermek amal kullanlrd. Osmanl sultanlarnn askeri basanlarn bildiren zafer mektuplar olan fetihnameler baka bir halkla iliki kurma yoluydu. Yazk ve szl ile12

GR

tiimi ynetime destek iin kullanma deneyimi olan Mslman hkmdarlar, ithal bir yenilik olan gazeteyi de nasl kullanacaklarn biliyorlard. Ortadou'da yerel bir matbaann kurulmas, ada ve rakip olan iki nemli reformcu ynetici, Msr'da Mehmed Ali Paa ve Osmanl Sultan II. Mahmud tarafndan gerekletirilmitir. Baka konularda olduu gibi bu konuda da Mehmed Ali Paa nc olmu, Sultan Mahmud da bir paann yaptn, bir padiahn daha iyi yapabilecei ilkesinden hareketle onu izlemitir. Mehmed Ali Paa nce Franszca, sonra da Arapa resmi gazete ile Sultan II. Mahmud ise Franszca ve Trke bir gazete ile ie balad. Ortadou'da yaynlanan gazeteler, uzun bir zaman yalnzca resmi gazeteler oldu. O zamann bir makalesinde, "Gazetenin amac hkmetin karar ve emirlerini halka bildirmektir."3 szleriyle anlatlan basnn bu durumu ve ilevi, blgede bugn de srmektedir. Gazete basmnn Ortadou'daki tarihini yazmak olduka zordur. Pek. ok gazete birka say yaynlanp kapanm olduundan tam bir ariv bulunmamaktadr. Bilindii kadaryla, resmi olmayan ilk gazete 1840'ta stanbul'da Trke baslan Ce-ride-i Havadis'tir. Gazetenin sahibi ve editr, bir ferman elde eden ilk kii olan William Churchill adnda bir ngiliz'dir. Gazete belirli aralklarla dzensiz olarak yaynlanmasna ramen varln srdrebilmitir. Ortadou'ya Krm Sava ile gelen ve o zamana kadar grlmeyen bir iletiim salayan telgraf, gazete basmnn dnm noktas olmutur. Churchill, Krm Sava iin blgeye gelen ngiliz ve Fransz sava muhabirlerinden biriyle anlam ve raporlarn Londra'daki gazetesine gndermesini salamt. Churchill'in gazetesi, Ceride-i Havadis haftada be gn kmaya balamt. Bylece nce Trkler, sonra da dier Ortadou13

GR

lular ttnden de, kahveden de daha fazla bamllk yapacak bir alkanla kaplm oldular. Ksa sre sonra Osmanl mparatorluu'nda yaygn dili Trke yerine, Arapa olan blgeler iin Arapa bir gazete karld. Savatan sonra, Arapa gazetenin yayn sona ererken, Trke gazetenin yayn srd ve onu bakalar izledi. 1860:ta stanbul'da Osmanl hkmeti tarafndan, yalnzca resmi bildirim amal olmayan, ayn zamanda imparatorluun iinden ve dndan haberler ve makalelerin bulunduu, gerek bir Arapa gnlk gazete karld. Ayn zamanlarda, Beyrut'ta Cizvit papazlar da Arap lkelerinin ilk gnlk gazetesini karmlard, emperyalistler ve misyonerlerin oluturduu iki byk tehlikeden ikayet eden Mslmanlar, bu adan haksz da saylmazlar nk onlara gnlk gazeteyi emperyalistler ve misyonerler vermitir. Basnn gelimesi gazeteciler ve okurlar iin beraberinde propaganda ve sansr olmak zere iki nemli sorunu getirdi. IX. yy sonlan ile XX. yy balarnda, zellikle ngiliz igalinin uygun koullar yaratt Msr bata olmak zere, gnlk, haftalk ve aylk basnda ok hzl ve yaygn bir gelime oldu. Msr'da kan yaynlar Arapa konuulan dier lkelerde yaygu> lanca, bu lkeler de kendi gazete ve dergilerini hazrladlar. Basnn gelimesinin etkileri ok byk oldu. Hem lke iinden hem lke dndan srekli haber alnabilmesi sayesinde, gazete ve dergileri okuyan ya da okuyanlan dinleyen sradan insanlarda, yaadklar ehir, lke, kta ve dnya hakknda ncesiyle karlatrlamayacak lde nemli bir bilinlenme oldu. Basn yeni bir siyasileme ve toplumsallama da ieriyordu. Krm Sava ile gelen tek yenilik basn olmam, Batl rneklere uygun belediyelerin oluturulmas, Bat tarznda devlet finansmannn, zellikle de kamu borlanmasnn getirilmesi gibi14

GR

baka yenilikler de olmu ve bunlar gazetelerde yazlmt. Dilde de ok nemli deiiklikler olmutu, nce Trke ve Arapa'da, sonra Farsa'da, ilk gazetelerin resmi emirler gibi olan tarzndan, sonraki yllarda kan ve bugne kadar gelen gazeteci tarzna doru hzla bir ilerleme olmutu. Modern dnyann sorunlarn tartmak iin Ortadou gazetecilerinin artk yeni bir iletiim ortam yaratmalar zorunlu olmutu. IX. yy'daki gazeteler, Amerika Sava, Polonya'nn Rusya'ya direnmesi, Kralie Victoria'nn Parlamento'yu a konumas gibi haberleri veriyor ve bunlar tartyorlard. Bu tr haberleri verme ve tartma gerei Ortadou'nun modern gazetecilik ve siyasi dilinin olumasnda olduka nemli bir etkendir. Daha da nemlisi, Ortadou'da daha nce hi grlmemi yeni ama ok nemli bir meslein, gazeteciliin ortaya kmasdr. Gnmzde kahvehanede bulunan tek kitle iletiim arac gazete deildir. Kahvehanelerde mutlaka bir radyo ve televizyon bulunur. Ortadou'daki ilk radyo yayncl, Lond-ra'dakinden yl sonra, 1925'te Trkiye'de balamtr. Ancak iletiimleri baka lkelerin denetiminde olan pek ok lkede radyo yaynclnn balamas gecikmitir. Radyo yayncl, Msr'da 1934'te balam ve 1952 devrimine kadar nemli bir gelime gstermemitir. Trkiye 1964'te kurulan ve dorudan devlet denetiminde olmayan bamsz radyo yayn kurumu ile yine nc olmutur. Bir lkede radyo yaynclnn bamszl genellikle siyasi rejime kouttur. talyan faist hkmeti tarafndan 1935'te Bari'den yaplan Arapa yayn ile dardan dorudan propaganda yaynlan balamtr. Bylece, srasyla ngiltere, Almanya, Fransa, ABD ve SSCB'nin katldklar bir propaganda sava balam. Bu srada, Ortadou lkeleri de birbirlerine ynelik radyo yaynlan yapyorlard. Maliyeti televizyonun geliini geciktirmi olsa da, bugn televizyon15

GR

Ortadou'nun her yerine girmitir. Okuryazarln nemli bir sorun olduu blgede kitle iletiiminin dorudan konuma yoluyla balamasnn devrimci bir etkisi olmutur. 1979 ran Devrimi, Ayetullah Humeyni'nin nutuklarnn kasetlerle datlmas ve emirlerinin telefonla verilmesi zellikleriyle dnya tarihindeki ilk elektronik olarak yrtlen devrimdir. Hitabet yeni bir boyut kazanm, ncesinde hayal bile edilemeyecek kadar ok kiiye nutuk verme olana yaratmtr. Genellikle, radyo ve televizyon yaynlarn lkenin hkmet biimi ve hkmeti yneten devlet ya da devjet bakan ynlendirir. Byk olaslkla da kahvehane duvarnda resmi bulunur. Bat tarz demokrasiyi baaryla alan ve uygulamakta olan az sayda lkede bu bakan demokratik yollarla seilen bir liderdir. Bu lkelerde medya devletin grleri kadar muhalefetin grlerini de aktarr. Ortadou'nun byk blmnde hkmdar genellikle otokratik bir hkmetin bakandr. Baz lkelerde otorite geleneksel ama lmldr ve belli bir lde gr farkllklarna izin verir. Baz lkelerde ise siyasi ya da askeri diktatrlerin totaliter dzenleri hkm srer ve medya totaliter bir fikir birliini temsil eder. Kahvehanede aslan resim, hkmetin biimi ya da devlet bakannn otoritesi her nasl olursa olsun, geleneklerden kkl uzaklamay ve bir yenilemeyi simgeler. 1721'de Fran-sa'daki Osmanl elisi bir yazsnda gelenek olarak kraln baka lkelerin elilerine portresini verdiini belirtmitir. Ancak "slamiyet'te resmin gnah olmas nedeniyle" kendisi baka bir hediye istemitir.4 te yandan, portre bilinmiyor deildi. Fatih Sultan Mehmed talyan ressam Bellini'ye portresini yaptrm, ayrca talyan ressamlarnn tablolarndan bir koleksiyon oluturmutur.Fatih'ten sonra yerine geen ve daha dindar olan16

GR

olu bu koleksiyonu kaldrtmtr. Ondan sonra gelen sultanlar bu kadar titiz olmadklarndan Topkap Saray'nda sultanlarn ve dierlerinin geni bir portre koleksiyonu vardr. Modern alardaii lkelerin Hz. Ali ve Hseyin portrelerinden ve ok olmasa da Snni lkelerin lider portrelerinden tr slam ikonografisi olumutur. Eski Yunan ve Roma'dan itibaren Avrupa'da gelenekselleen portreli sikkelere Ortadou'da neredeyse hi rastlanmaz. Anadolu'daki birka kk Seluklu beyliinin sikkelerinde emirlerin portreleri grlr ama bunlar da Bizans geleneklerinin taklidinden baka bir ey deildir. Kahvehanede baka resimlere rastlanmaz ama erevelenip alm bir Kuran ayeti ya da Hz. Muhammed'in bir hadisi kesinlikle bulunur. slamiyet on drt yzyldr blgeye hakim en byk din olmutur. Kuran'daki birka sure ile yaplan cami ibadeti kolay ve sadedir. Namaz, yaratcya, ilahi ve tek olan Allah'a ballktr, bir dram ya da sr iermez. slam geleneinde iir ve mzie izin verilmez, heykel ve resim de puta tapma olarak kabul edildii iin yasaktr. Mslman sanatmda soyut ve geometrik ekiller tercih edilir, sslemelerde ounlukla sistematik yazlar kullanlr. Cami sslemelerinde yaygn olarak kullanlan Kuran ayetleri, evler ve kamu binalarnn duvar ve tavan sslemelerinde de kullanlr. Bat kltrne ait yntemlerin ilk etkileri sanat alannda olmutur. Ba'dan uzak ve Bat etkisine kapal ran'da bile XVI. yy'dan sonra resimdeki glge ve perspektif kullanm, insan figr izimi Bat etkisinde kalmtr. slamiyet'in insan resmini yasaklamasna karn, uzuca bir sredir Osmanl ve ran sanatnda var olan insan figr zelle-ip, kiisellemi, klie olmaktan kmt. Hkmdar portrelerinin para, pul ve duvarlarn zerine konmas hemen kabul grmez ve tutucu lkelerde puta tapmaya girdii dnldnden dine kfr saylr.

17

GR

Sanat dallarndan tiyatro Ortadou'da pek etkili olamad halde, sinema olduka etkili olmutur. 1897'de talya'dan Msr'a sessiz film getirilmitir. Ortadou, I. Dnya Sava srasnda Mttefik askerlerin izledii filmler sayesinde yeni bir iletiim aracn tanmtr. 1917'de Msr'da yerel filmler ekilmeye balam, 1927'de de ilk uzun metrajl film gsterilmitir. Bu tarih Ortadou'da sinema sanayisinin balangc olmutur. Gnmzde sinema sanayisi sralamasnda ABD ve Hindistan'dan sonra nc srada Msr yer alr. Batdan gelen yenilikler yle yerlemitir ki, bunlarn bat dan alndklan neredeyse unutulmutur. Kahvehanedeki adam eitimli, ok okuyan biriyse ve gzleri rahatszsa, Ortadou'ya XV. yy'da gelen Avrupa icad bir gzlk takyordur. Kahvehanedeki duvar saati ve adamn kol saati, Avrupa'dan gelmitir ve hl Uzakdou'dan ya da Avrupa'dan gelmektedir. Geen zamann an be an llebilmesi, toplumsal alkanlklarda gnmzde de sregelen nemli deiikliklerin belirleyicisi olmutur. Kahvehanedeki adam arkadalar ile birlikte kahve ierken, lmesi gerekmeyen saatlerini blgede ok eskilerden beri oynana gelen masa oyunlanna aynr. Tavla en favori oyundur, eitimli kiilerin tercihi satrantr. Ba'ya Ortadou'dan giden bu oyunlardan satrancn Hindistan'da doduu bilinmektedir. ki oyun, ran'da slamiyet'ten nce de oynanan oyunlardr. Her iki oyun, Ortaa'daki Mslman din bilginlerinin irade ve kaderden hangisinin daha nemli olduu konusundaki tartmalarnda prototip ve sembol idi. Hayat, her hamlesini oyuncunun setii, ngr ve ustalk sayesinde kazanaca bir tr satran mdr? Hayat, sonucunu zarlarn saptad, kimilerinin ans, kimilerinin Allah'tan gelen nceden belli yazg olarak kabul ettii," bir tr tavla mdr?18

GR

Kahvehanede haberler ve konumalar ile birlikte' geleneksel ya da popler Ortadou mzii dinlenir. Bir lde Dou-lulam Bat pop mzii de dinlenir ama Bat sanat mziinin dinlenmesi pek olas deildir. Kltrel ve toplumsal adan en fazla Batllam eler arasnda Bat sanat mzii pek benimsenmemitir. Aralarnda srail Musevileri ve Lbnan Hristiyanlarnn olduu Batllam toplumlarda- Bat sanat mzii dinlenir. Trk operalar, bestecileri ve orkestralarnn varl batllamann Trkiye'de mzik alannda da gerekletiini gstermektedir. Sanat dallarndan mziin, zellikle de enstrmantal mziin dile duyarl olmamas farkl kltrlere kolayca girebileceini dndrse de Ortadou'da pek ok blgede, Bat sanat mzii snrl bir dinleyici kitlesi bulabilmitir. Bunun nedeni, Ortadou'nun arknn k yeri olmas olabilir. Bu durum, deiimin Bat etkisinin dank nce balayp tamamland mimari ve resimde, geleneksel biimlerinin neredeyse tamamen yok olduu edebiyatta; roman, tiyatro ve hatta iir gibi modern dnyann genel ablonlarna uyan yaplardaki dier sanatlarda ilgin bir eliki yaratmaktadr. Batllamann en yaygn olduu alanlardan biri sanatken, mzik en sonuncu ve en kstl olduu alandr. Aslmda bir toplumun unsurlar iinde mzik dardan gelen bir yabancnn anlayabilecei, kabul edebilecei ve uygulayabilecei en sonuncu unsur olduu iin bu da belki bir anlam tamaktadr. Ortadou'da bir kahvehaneye girildiinde dikkati ekecek ilk ey hi kadnn olmamasdr; eer varsa onlarn yabanc olduunu dnmek yanl olmayacaktr. Tm masalar grup olarak ya da yalnz oturan erkeklerle doludur. Kadnlarn yaam-lanndaki deiiklikler erkeklerin yaadklan deiikliklere gre epeyce az olmutur. Hatta baz yerlerde geriye doru deiiklikler de yaanmtr. Bylece ortaya eski ve kkl bir kltre19

GR

sahip bir blge kmtr. Bu blge, fikirlerin, mallarn ve hatta ordularn k noktas durumundaki bir merkez olmutur. Ayn zamanda da insanlar kendine eken bir mknats olmutur. Bu ekime kaplanlar haclar, esirler, mritler, fatihler ve de hkmdarlar olmutur. En nemlisi de blge, uzak lkelerin mallarnn ve bilgilerin gelip Avrupa'ya gnderildii bir pazaryeri ve bir kprba durumuna gelmitir. nceleri Avrupa'nn, sonra genel anlamda Bat'nn etkisi ile gerekleen deiim, modern alarda Ortadou'daki bilinlenmenin temel kaynadr. Blgede modern tarih, yabanc dnyann tehdidi, eidi durumlarn ve etkilerin basks, zorunlu ve hzl deiim, kar klar ve tepkilerin olduu bir seyir izler. Pek ok adan deiim kkl ve geri dnlemez olmu, daha ileri gtrlmesinden yana kiilerce desteklenmitir. Baz alardan da deiim yzeysel ve kstl olmutur. Bugn, blgede bu deiimleri tersine evirip geri dn yaygnlatrmak isteyen radikal ve tutucu kesimler vardr. Bu kiiler, Bat kltrnden kaynaklanan deiimi, blgenin bana gelen XIII. yy'daki Mool istilasndan bile byk bir felaket olarak grmektedirler. Humeyni'nin Amerika Birleik Devletle-ri'ni "Byk eytan" olarak adlandrmas, Batnn etkisine kar olanlarn tavrn aka gstermektedir. eytan emperyalist deil, ayartcdr. O fethetmez, tecavz eder. Bat kltrn ykc ve tecavz edici bir g olarak grp ondan nefret eden ve korkanlar ile onu, kltrler ve uygarlklar arasndaki srekli ve verimli alveri iin yeni bir olanak olarak grenler arasndaki sava bugn de srmektedir. Ortadou'daki bu durumun nasl sonlanaca belirsizliini hl korumaktadr.

20

2. KISIM

Gemi

1. BLM

HIRSTYANLIK NCES

Bugn Ortadou adn verdiimiz blge, Hristiyanlk ann balangcnda, iki byk imparatorluk arasnda, blgenin yazl tarihinin binlerce ylnda, ne ilk ne de son olarak, payla-lamayan bir yerdi. Blgenin, Boazii'nden Nil deltasna kadar uzanan Dou Akdeniz kysndaki lkeleri iine alan ba yansnn tamam Roma mparatorluu'nun bir paras durumuna gelmiti. Bu blgenin eski uygarlklar yklm ve eski kentleri Roma valilerinin ya da yerli kukla prenslerin yntemine girmiti. Blgenin dou yars, nce Yunanllar'rn, sonra da Romallar'in "Pers mparatorluu", orada yaayan halkn ise "ran" olarak adlandrd baka bir byk imparatorlua aitti. Blgenin siyasi haritas, hem d grn hem de temsil ettii gereklik asndan, bugn olduundan ok farklyd. lkelerin adlan gibi, zerinde bulunduklar topraklar da gnmz-dekinden ok farklyd. Bu lkelerde yaayan insanlarn ou, bugn oralarda yaayanlardan farkl diller konumu ve farkl dinleri benimsemilerdi. Bugne gelen baz istisnalar ise, deimeden korunan eski geleneklerden ok, yeniden farkna varlan eski uygarlklar bilinli anmsatma abasdr. Pers-Roma imparatorluklarnn rekabet ve egemenliklerinin srd ada, kuzeydou Afrika ve gneybat Asya haritas da, Roma, Makedonya ve Pers imparatorluklarnn egemenlikleri altna girmeden ok daha nce, gl komulan tarafndan asimile olan eski Ortadou imparatorluklar ve kltrleri zamanndakinden ok farklyd. Hristiyanlk ann balang-

23

GEM

cna dek, varln srdren eski kltrlerden, kendi eski kimliinin pek ok eyini ve eski dilini koruyarak kalan en eski kltr, kukusuz Msr idi. Tarih ve corafya asndan kesin snrlar izilmi olan Msr, Nil nehrinin aa vadisi ile deltasn iine alr; dou ve bat snrlarnda da deniz bulunurdu. Fethedilmeye balandnda, Msr uygarl binlerce yllkt ve birbiri ardna ranllar, Yunanllar, Romallar tarafndan istila edilmesine karn, kendi zel niteliini byk lde korumutu. Eski Msr dili ve yazs bin yllk srete pek ok deiiklie urad halde, dikkate deer bir sreklilik gstermitir. Eski hiyeroglif yazs ve onun halk arasnda kullanlan elyazs (demotic) Hristiyanlk ann balad yllarda, yerlerini Kpti yazs alana dek kullanlmtr. Kpti yazs,' eski Msr dilinin Yunan alfabesine uyarlanarak evrilen ve halk yazsndan harfler eklenerek oluturulan son biimidir. Kpti yazsna ilk olarak M.. II. yy'da rastlanr ve M.S. I. yy'a kadar grlr. Msrllar'n Hristiyanl benimsemeleriyle birlikte, nce Roma, sonra da Bizans egemenliine giren Hristiyan Msr'n milli kltr dili olur. Msr'n Mslman Araplar tarafndan fethi ve" sonraki Mslmanlatrma, Araplatrma dneminde Hristiyan kalan Msrllar bile Arapa'y benimserler. Bunlara bugn de Kpti denilmektedir ama Kpti dili yava yava yok olmutur ve gnmzde yalnzca Kpti Kilisesi'nin ayinlerinde kullanlmaktadr. Tm bu gelimelerle Msr yeni bir kimlik kazanmtr. Gnmzde de kullanlan Arapa ad "Msr", Arap fetihleriyle birlikte gelmitir. Bu ad, brani Tevrat ve dier eski metinlerde geen Msr'n Sami dillerindeki adlanyla iliki iindedir. Ortadou'nun Dicle ve Frat uygarl olarak bilinen dier bir nehir vadisi uygarl, Msr'dan eski olsa bile, Msr devletinin ve toplumunun birliini de, srekliliini de gsterememek24

HIRSTYANLIK NCES

tedir. Blgenin gneyi, ortas ve kuzeyinde, Babiller: Asurlar, Akadlar, Smerler olarak bilinen farkl dilleri konuan, farkl halklar yayordu. brani Tevrat'nda buras, Aram Naharayim, baka bir deyile ki Nehrin Aram olarak adlandrlr. HelenRoma dnyasnda ise ayn anlama geldii sylenebilecek Mezopotamya ad verilmitir. Hristiyanlk ann ilk yllannda, blgenin gneyi ve ortas Persler'in kesin egemenliindeydi. Pers imparatorluunun bakenti bugnk Badat yaknlarndaki Ktesiphon kentiydi. Badat ad, "Tanr verdi" anlamna gelen Farsa bir szcktr. Badat, yzyllar sonra Araplar'n kuraca yeni imparatorluk bakentinin olduu yerdeki bir kyn addr. Irak, Ortaa Arap-as'nda, lkenin bugnk gney yansmn Takrit'in gneyinden denize kadar olan blmnde bulunan bir eyaletin ad olarak kullanlyordu. Kimi zaman bu eyalet, gneybat ran'a snr olan Irak- Acemi blgesi ile kartrlmamas iin Irak- Arabi olarak adlandrlmtr. Zaman iinde, Kuzey Mezopotamya Pers, Roma ve bazen de yerel hanedanlar tarafndan ynetilmi olan paylalamayan bir blge olmutu. Blge bazen de, snrlar gneyde Sina l, kuzeyde Toros dalan, batda Akdeniz, douda Arap l ile izilen ve Suriye olarak adlandrlan blgenin bir paras olmutu. Suriye szcnn kkeni ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadr. Herodot'a gre Suriye Asuriye'nin ksaltlm biimidir. Modem a bilim adamlar bu szcn kayna olabilecek baz yerel yer adlar saptamlardr. Suriye ad ilk kez Yunanca'da grlr ancak Helen ncesi metinlerde izine rastlan-mamr. Bizans ve Roma resmi diline geen bu Yunanca ad, VII. yy'da Arap istilasndan sonra neredeyse tamamen kaybolmutur. Avrupa'da, klasik bilgilere artan ilgi sonucu kullanlmaya balanmtr. Gemite Suriye adyla bilinen blge Arap, ge25

GEM

nel anlamda slam dnyasnda, am olarak adlandrlmit. Blgenin en byk ehrinin ad da am'd. Suriye ad corafi yazlarda nadiren kullanlmtr ve XIX. yy'in ikinci yarsnda Avrupa'nn etkisiyle yeniden kullanlana kadar ok bilinmezdi. 1865'te Osmanl ynetimi tarafndan am vilayetinin ad olarak resmen benimsenen Suriye, I. Dnya Sava'ndan sonra Fransz mandasnn kurulmasyla bu lkenin ad olmutur. Mezopotamya ve Suriye'ye yerleen Aramllar'm adndan gelen Aram ad, blgenin eski adlanndan en ok kullanlandr. Mezopotamya "ki Nehrin Aram" olarak anlr, kuzey ve gney Suriye ise "am Aram" ve "Zoba (Halep) Aram" olarak anlrd. (bkz: 2 Samuel 8:6 ve 10:8) te yandan Verimli Hilal'in bat kolundaki lkelerin adlar oralarda hkm sren krallklarn ve yaayan halklarn adlandr. Bunlardan en ok tannan ve hakknda en ok belge bulunan Kenan, Tevrat'ta ve teki eski metinlerde de anlan gneyde yer alan topraklardr. srailliler'in fethedip yerletikleri topraklar "srailoullar'mn topraklan" 0oshua 11:22) ya da "srail diyar" (1 Samuel 13:19) olarak adlandrlmtr. M.. X. yy'da Sleyman'n ve Davud'un hkmdarlklarnn yklmasnn ardndan, bakenti Kuds olan gney Yahudiye, kuzey srail ve sonrasnda Saniriye olarak anlmtr. Gney ve Kuzey ky blgelere Fenike ve Filistiye olarak halklarnn adlar verilmitir. Babilliler'in fetihleri srasnda kaybolan Filistinliler'in adlan bir daha duyulmamtr. Bugnk gney Lbnan ve kuzey srail blgesinde Fenikeliler, Roma ve erken Hristiyan ana dek kalmlardr. M.. VT. yy'daki Pers fethinin ardndan srgnden dnenler Yehud olarak tannan blgeye yerlemilerdir. Romallar lkenin kuzeyine, gneyine ve ortasna Yahudiye, Galile ve Samariye adlarn vermilerdir. Romallar, bugn rdn nehrinin dousunda26

HIRSTYANLIK NCES

ki Necef ve Peraea adlaryla bilinen, Tevrat'n Edom'ufia atfen gneydeki le dumea adn vermilerdir. Suriye ile Mezopotamya'da kullanlan Sami dilleri, kendi ierinde dil ailelerine ayrlmlardr. Bunlardan en eski olan ve ounlukla Mezopotamya'da kullanlan Akada dil ailesine bal diller arasnda Babilce ve Asurca bulunmaktadr. Baka bir dil ailesi olan Kenan ailesi, Fenike dilini ve onun Kuzey Afrika kolu olan Kartaca dilini, Tevrat branicesi'ni iine almaktadr. Hristiyanln balang dneminde bu dillerden pek ou nerey-se tmyle kaybolmu, onlann yerine yine bir Sami dil ailesine bal ve birbirine ok benzeyen Arami dilleri gemitir. Fenike dili Kuzey Afrika kolonilerinde ve Levant limanlarnda konuulmaya devam ederken; artk Museviler'in ortak konuma dili olmayan branice ise bir edebiyat, bilim ve din dili olarak yaamaya devam ediyordu. Babilce ve Asurca tamamen kaybolmutu. Arami dili uluslararas diplomasi ve ticaret dili olmu, yalnzca Verimli Hilal ile snrl kalmayp Msr'da, ran'da ve bugnk gney (dou) Trkiye'de yaygn olarak konuulmaktayd. Hristiyanlk dneminin balangcnda blgeye giren Sami dillerinden sonuncusu Arapa, Arap yarmadasnn kuzey ve orta blmnde kullanlyordu. imdiki Yemen'de yer alan gneybatnn gelimi ehir kltrlerinde, gneydeki Arap kolonicilerinin Afrika'ya tad ve Gney Arapas olarak bilinen Habee'ye yakn baka bir Sami dili kullanlyordu. VII. yy'da Arapa'nm blgenin tamamnda hakimiyet kurmasn salayan byk Arap fetihlerinin ncesinde bile, kuzeyde Irak ve Suriye'ye Arapa konuanlarn gelip yerletiklerine ilikin bulgular vardr. Verimli Hilal'de Arapa yerini Arami'ye brakmt. Bugn de hl Doudaki kilise ayinlerinde ve uzak kk birka kyde yaamaktadr. Gnmzde Trkiye olarak tannan lke, Ortaa'da do27

GEM

udan Trklerin buraya geliine kadar bu ad ile anlmyordu, sonrasnda bile sadece Avrupa'da bu adla biliniyordu. Hristiyan ann balarnda blge iin Anadolu, Asya ve Kk Asya adlan en yaygn kullanlanlard. Bunlar Ege Denizi'nin dou kylarn anlatyordu ve sonra da eitli yollarla douya yaylmt. lke genellikle blnd krallk, ehir ve eyaletlerin adlaryla anlrd. Blgede hakim dil olan Yunanca, balca iletiim aracyd. "Anatolia" ad, talyanca "Levant", Latince "Orient" szckleriyle ayn anlamdaki (gnein domas) Yunanca bir szckten gelmektedir. Bu adlar, tandklan dnyann snrlar dou Akdeniz topraklan olan halklarn grlerini tamaktadr. Daha sonralar ok uzaklarda, ok daha byk bir Asya olduunu renen Akdeniz halklar, kendi Asya'larna "Kk Asya" adn vermilerdir. Yzlerce yl sonra da "Dou" "Yakn" ve Bat ufuklanndan ok daha uzakta bir Dou ile tanklnda "Orta" Dou domutur. Yeni daha Uzakdou lkelerinden en nemlisi Bat'nn Persia olarak adlandrd ran idi. Persis ya da Persia ad bir lke ya da milletle deil, bir eyalete aittir. Pers ya da Fars, ad verilen krfezin dousundaki eyaletin addr. Persler bu ad tm lkeye vermeseler de blgenin dilini kullanmlardr. Perslerin kulland ve 1935'te tm dnyada kabul edilen "ran" ad, "Arilerin lkesi" anlamna gelen ve HintAri halklarn ilk g zamanlarndan kalma eski Fars-a'daki "Aryanam" szcnden tremitir. Ortadou'nun dini haritas, dil ve etnik haritasna gre daha karktr. Eski tannlardan pek ounun lm ve unutulmu olmasna karn ilgin ve farkl ekillerde yaatlanlar da vard. Ortadou halklarnn yaadklan gler ve fetihler sonucunda, nemli bir gc olan Helen kltr ve Roma ynetimi sayesinde ortaya yeni inanlar kmtr. Romallar arasnda, Roma'da28

HIRSTYANLIK NCES

bile baz Dou kltleri kabul grmt. Ortadou'nun yeni hakimleri Kk Asya'dan Frigya'l Kibele, Suriye'li Adonis ve Msrl sis desteki kazandlar. Eski tanrlarn ve kltlerin tmnden vazgeilmesi ve yerlerini tektanrl iki dnya dininin almas, binlerce yl alan uzun bir srede deil, yzyllara san ksa bir srede gereklemitir. slamiyet ve Hristiyanlk, blgede art arda kan ve birbirinin rakibi olan iki yeni dindi. VII. yy'da slamiyet ortaya kn ve baarsn, byk lde Hristiyanln ortaya kmasna ve yaylmasna borludur; tpk Hristiyanln da kendinden nceki felsefi ve dini akmlara borlu olduu gibi. slam ve Hristiyan uygarlklar Ortadou'nun eski geleneklerindeki ortak kklere dayanmaktadr. Tektannclk tamamen yeni bir dnce deildi. M.. XIV. yy'da Msr firavunu Akhenaton'un ilahilerinde tektannclk dncesine rastlanr ama bu tr dncelerle sk karlaamadndan etkileri yerel ve geicidir. Ahlaki tektannclk ilk kez Museviler tarafndan dinin nemli bir paras haline getirilmiti. Museviler'in ilkel airet dini inanlarndan evrensel tektannclk inancna geileri brani Tevrat'nn kitaplarna yansmtr. Ayn zamanda bu kitaplarda, puta tapan, ok tanrl komularnn kendilerini bu inanlan yznden nasl dladklan da anlatlmaktadr. Modern alarda, gerei bulduklarna inananlar, ona kendi basanlar sayesinde ulatklarna kolayca inanrlar. Ne var ki eski alardaki dindarlarn byle bir dnceye inanmalar mmkn deildi. Tektann gereine yalnzca kendilerinin sahip olduunu dnen Museviler, Allah' semi olduklar fikrini ke-, sinlikle dnmeyerek, mtevaz bir biimde, Allah tarafndan seilmi olduklarna inanmlardr. Aslnda bu seimleri onlara bir ayrcalk deil, sorumluluk yklyor; hatta bazen tanmas29

GEM

ok g bir yk getiriyordu: "Dnyadaki tm halklar arasnda yalnzca sizi bildim. Bu nedenle tm gnahlarnz iin sizi cezalandracam." (Alnos 3:22) Tek bir evrensel tanrya inanan ve tapan yalnzca Yahudiler deildi. Douda, ran yaylasnda iki akraba halk, Persler ve Medler, eski paganizmlerini brakm, eninde sonunda iyiliin kazanacana ve tek bir tannnn ktlkle savatna inanmlard. Bu dini grn ortaya knn peygamber Zerdt ile olduu bilinmektedir. Pers dilinin en eski biiminde yazlm Zerdt kaynaklannda Zerdt'n retilerine rastlanmtr. Zerdt'n ne zaman yaadna iliki bir bilgi bulunmamasyla birlikte bu konudaki tahminler yaklak bin yllk farklarla yaplmaktadr. Zerdt dininin en ok yayld dnem M.. VI. ve V. yzyllardr. Birbirlerinden habersizce Allah' arayan bu iki halk, kendi yollannda gitmeyi srdrmlerdir. Onlar bir araya getiren M.. VI. yy'daki nemli olaylar, yzyllarca dnyay sarsacak sonular dourdu. Babil kral Nabukadnezar, M.. 586'daki fetih savalar ile Kuds' ele geirmeyi baard. Musevi tapnan ve Yahuda kralln yktktan sonra o zamanki geleneklere gre, esir ald halk Babil'e gnderdi. Bu yzyln sonraki yllarnda, o zamanki Suriye topraklarna ve evresinde hkm sren yeni Pers imparatorluunun kurucusu Med'li Kiros, Babil kralln fethetti. Bu topraklarda yaayan fethedilmi halklar arasndan bir grupla fethedenlerin inanlannda bir benzerlik olduu grld. Kiros, Museviler'in srail topraklarna geri dnmelerine msade etti. Kuds'teki Tapma devlet btesi ile yaptrtt. Tevrat'ta Ki-ros'a Musevi olmayan bir hkmdara, bundan da te Musevi-ler'e gsterilebilecek en byk sayg gsterilmitir. Babil'deki tutsakln ardndan yazlm olan aya kitabnn son blmnde unlar yazar: "Kore obanm ve tm isteklerimi gerekleti30

HIRSTYANLIK NCES

recek: Yerualim ve tapnan temelleri atlacak." (aya 44:28) Babil'deki esaretin ncesinde ve sonrasnda yazlan Tevrat kitaplarnn inanlannda ve dncelerinde, bir blm ran'n dini dnce yaamnn etkisinden kaynaklanan nemli farklar vardr. En nemlileri; ldkten sonra yarglanma, cennette dllendirilme, cehennemde cezalandrlma dncesi; insan-lann da rol ald iyilik ve ktlk gleriyle Allah ve eytan arasndaki kozmik mcadele dncesi; kutsal tohumdan kp zaman geldiinde iyilikle ktlk arasndaki savata iyiliin zaferi kazanmasn salayacak bir kurtarcnn gelecei dncesidir. Tm bu dnceler, Museviliin son dneminde ve Hristiyanln ilk dneminde de ok nemiydi. Musevi-Pers ilikisi siyasi sonular da iermekteydi. Kiros, Museviler'e iyilik yapm, onlar da Kiros'a ballkla hizmet etmilerdir. Sonraki yzyllar boyunca hem yurtlarndaki hem de Roma hakimiyetinde bulunan baka lkelerdeki Museviler'in, Roma'nn Pers-dmanlaryla yaknlk ve ibirlii iinde olduklarndan phe duyulmutur. Alman filozof ve tarihi Karl Jaspers M.. 600 ile 300 arasndaki yllan, birbirleriyle ilikileri olmayan, birbirlerinden uzak lkelerde yaayan halklarn entelektel ve manevi geliimleri asndan "mihver dnemi" olarak nitelendirmitir. Bu dnem, ran'da Zerdt'n ve nemli havarilerinin, srail'de peygamberlerin, eski Yunan'da filozoflarn, Hindistan'da Buda'nn, in'de Konfys'un ve Lao-Tse'in birbirlerini tanmadan yaadklar yllardr. Hindistan'dan gelen Budist misyonerler, Ortadou'da birtakm etkinliklerde bulunmular ancak tannp etkili olamamlardr. Kiros ve ondan sonra gelenler dneminde Persler ile Museviler arasnda karlkl iyi ilikiler kurulmutur. Bu halefler topraklarn Kk Asya'nn Ege kylarna kadar geniletmiler, Yunanllar ile olan ilikileri ve atmalan saye31

GEM

sinde, Pers mparatorluu'nun eitli halklaryla ortaya kmaya balayan Yunan uygarl arasnda kpr kurulmutur. Yunan uygarlnn din yerine bilime ve felsefeye dayanmasna ramen Yunan bilim adamlarnn ve filozoflannn fikirlerinin, Ortadou'nun, dahas dnyann sonraki dini uygarlklar zerinde ok nemli etkileri olmutur. Eski alardan itibaren Yunan paral askerleri ve tccarlar Ortadou'nun eitli yerlerini kefederek, bu yabanc diyarlardan Yunan bilim adamlannn ve filozoflarnn entelektel ilgilerini ekecek bilgiler getirmilerdi. Pers Imparatoiuu'nun genilemesiyle Pers hkmetinde Yunan yeteneklerinden faydalanma olana domutu. Makedonyal Byk skender'in (M.. 356-323) Makedon hakimiyetini ve Yunan kltrel etkinliini Orta Asya'ya, ran'a, Hindistan snrlarna ve gneyde Suriye zerinden Msr'a kadar yayan dou fetihleri yeni bir an balangc olmutur. Byk skender ldkten sonra, Suriye, ran ve Msr'da krallk kurulmutur. skender'in fetihlerinin ncesinde de ran ile ilgili bilgileri olan Yunanllar'n fetihlerin sonrasnda Mezopotamya, Suriye ve Msr' tanma anslar olmutur. Bu topraklarda, kurduklar siyasi stnlk sonunda Romallar tarafndan yklm olsa da, kltrel stnlkleri Roma dneminde bile srmtr. M.. 64 ylnda Romal general Pompey Suriye'yi ele geirmi, ok ksa bir sre sonra da Yahuda'y fethetmitir. Antonfus ve Kleopat-ra'nn M.. 31'de Aktium savandaki yenilgilerinin ardndan Msr'n GrekoMakedon hkmdarlar da Roma hakimiyetine girmilerdir. Roma hakimiyetinin ve Helen kltrnn byk zaferine kar koyma cesaretini yalnzca. Persler ve Museviler gsterebilmi ve bu direniin ok eitli sonular olmutur. Arsak adl biri, M.. 247 yllannda Yunan ynetimine kar baanff bir isyan balatarak tarihte, geldikleri yerin ya da ka32

HIRSTYANLIK NCES

bilelerinin adyla Partlar olarak bilinen bamsz bir hanedanlk kurdu. Makedonya hakimiyetini tekrar kurma giriimlerinin ardndan Partlar varlklarn srdrdler. Siyasi bamszlklarn genileterek Roma'nn karsnda tehlikeli ve gl bir rakip olmaya baladlar ama Yunan kltrel etkisine ak kaldlar. Partlar, Zerdt inancn tekrar canlandran Sasani hanedanlnn kurucusu Ardeir (M.S. 226-240) tarafndan ykld. ran'da hakimiyetin, hkmetin, toplumun bir paras ve devlet dini haline gelen Zerdtlk, devlet basksyla dini snf ve hiyerarik din adaml oluturan; kart inanlarn belirlenmesi ve bastrlmasyla uraan tarihteki ilk devlet dini saylabilir. Bu adan Sasaniler'in uygulamalar gerek Partlann gerekse imparatorluk Roma'snn byk hogrsyle nemli bir eliki yaratmaktadr. Zerdt dini ve rahiplii devletle olan sk ba nedeniyle byk bir g kazanm ancak devletin yklmasyla birlikte de zarar grmtr. Zerdt rahiplii kurumu Pers mparatorluu ile birlikte yok olmu, Arap fetihleriyle imparatorluun yklmas Zerdtln uzun bir k dnemine girmesine yol amtr. slam dneminde ran'n kltrel ve siyasi yaamnn yeniden dirilmesi srecinde kten kurtulamamtr. ran'da slamiyet'in yaylna kar direnii Zerdt rahiplii deil, muhalefet ve baskya alkn olan Zerdt kartlar gstermitir. Zerdt kart dncelerden bazlarnn Ortadou'da ve genel anlamda tarihte ok nemli yerleri olmutur. Bunlardan en iyi bilineni, Roma mparator luu'nda, zellikle askerler arasnda, ok benimsenmi olan ve ngiltere'de bile kabul gren Mitraizm'dir. Ondan daha ok bilineni ise Maniheizm'dir. Ma-, ni, 216 ile 277 yllan arasnda yaam, Zerdt ve Hristiyan dncelerinin birleiminden oluan bir din kurmutur. Mani 277'de ehit olmu ama dini yaamn srdrm, hem Av33

GEM

rupa'da hem Ortadou'da Hristiyan ve Mslman basklarna direnmitir. Zerdt kart dncelerden daha yerel nitelikli ama ok nemli olan bir bakas Mazdak'tr. VI. yy balannda ran'da yaam ve bir tr dini komnizm kurmu, slamiyet'te daha sonraki muhalif ii hareketlere esin kayna olmutur. ran'n dinlerinden biri olan Zerdtlk, imparatorluun kltrel dnyas dnda yaayanlara ciddi olarak almam. Balangta etnik kkenli olan uygar eski dinlerin tm gibi bu da olaan bir durumdu. Zamanla siyasi nitelik kazanan, sonra da kltlerini srdren siyaset ile birlikte ken bu dinlerin tek bir istisnas vardr. Antik alarda tek bir din siyasi ve corafi ss yok edildikten sonra ayakta kalabilmi, ikisi de olmadan kkl bir kendini deitirme sreciyle yaamay srdrmtr. nce srailoullan, ardndan da Yahuda halknn Musevi olular bu ekilde olmutur. Museviler, Roma'ya ve Yunan'a kar olan siyasi direnilerinde baar gsterememilerdir. Balangta Makabiler altnda Suriye'nin Makedonyal hkmdar karsnda baarl olmular ve bir sreliine Yahuda'daki krallklarnn bamszln elde etmilerdir. Ancak Roma'nn gcne kar koyamamlar ve baz Persler'in yardmyla pe pee gerekletirdikleri bakaldrlarn tm bastrlm, sonunda sindirilip kle haline gelmiler, barahipleri ve krallar Roma'nn kuklalar olmutu. Yahuda, Romal bir valinin hakimiyetindeydi. 66 ylnda balayan en nemli bakaldn zorlu bir mcadelenin sonunda, isyanclarn yenilgisi ile sonulanmt. Romallann 70 ylnda Kuds' fethedip Babil esaretinden kurtulanlarn yapt ikinci tapna ykmalar bile Musevi direniini durdurmay salayamamtr. 135'teki Bar-Kohba isyannn ardndan Romallar Museviler-den mutlaka kurtulmaya karar verdiler. Daha nce Babilliler'in yaptn'yaparak Musevilerin byk ounluunu esir alp sr34

HIRSTYANLIK NCES

gne gnderdiler ama bu sefer onlann imdadna yetiecek bir Kiros yoktu. Museviler'in tarihi adlan dahi silindi, Kuds'e Ae-lia Capitolina ad verildi ve yklan Musevi Tapnann yerinde Jpiter'e bir tapnak yapld, Samariya ve Yahuda adlar kaldrl-di ve lkeye oktan unutulmu olan Filistinliler'in ad verildi. Aadaki eski bir Musevi metni Musevi ve baka Ortadou halklarnn Roma imparatorluk ynetiminin faydalarn ve zararlarn nasl grdn ak bir biimde anlatmaktadr. Blm II. yy'da hahamn konumalarndan alnmtr:1Haham Yahuda dedi ki: "Bu insanlarn (Romallar) eserleri ne de gzel. Pazarlar, kprler, hamamlar yapmlar." Haham Yose sessiz kald. Haham Simeon Bar-Yohai yantlad: "Tm yaptklarn kendi gereksinmeleri iin yaptlar. Fahielerini yerletirmek iin pazaryerleri, kendilerini gzelletirmek iin hamamlar, vergi toplamak iin kprler yaptlar." Yahuda konumalarn yetkililere anlatt ve yetkililer u karar verdiler: "Bizi ven Yahuda vlsn. Sessiz kalan Yose, Seforis'e srgn edilsin. Bizi sulayan Simeon idam edilsin."

Romallar, -Museviler ve Yunanllar, birbirlerine benzeyen nemli bir ynleriyle antik alarda yaayan dier insanlardan farklydlar. te bu benzerlik ve farkllklarn onlarn gelecekteki uygarlklan biimlendirmelerinde byk etkisi olmutur. Ortadoulular dnyann baka yerlerinde yaayanlarn da yapt gibi kendi gruplar ile bakalarnnkini kesin snrlarla ayrrlard. Bylelikle grup saptanrken yabanclar grup dnda braklrd. Gruplama ve yabancy dlama, insanolunun igdsel davrandr; hatta eitli hayvan trlerinde de grlmektedir. Grubun iindekiler ile dndakiler arasndaki deimez ayrm ya akrabalk ya kan ya da gnmzdeki etnik kavram ile belirlenir. Eski alarda iki halk, Museviler ve Yunanllar birbirlerini farkl ekillerde adlandrrlar: Yunanllar onlardan olmayanlar "barbar", Museviler de kendilerinden olmayanlan "gen35

GEM

tile" olarak adlandrrlar. Aslnda bu adlar byk engelleri simgelerdi ama yine de bunlar almaz deillerdi. Bu zellikleriyle akrabala ya da kana bal olan daha genel ve ilkel ayrmlardan farklydlar. Taraflarn karlkl olarak Musevi din ve. kanunlarn, Yunan dil ve kltrn benimsemeleriyle engeller alabilir, hatta kaldnlabilirdi bile. ki grup da yeni ye aramazlard ama kabul etmeye de hazrlard. Hristiyanlk ann balarnda, Ortadou'da Yahudilemi gentile'lere ve Helenlemi barbarlara rastlanrd.. Eski dnyada Museviler'in ve Yunanllarn dier halklardan farl bir yanlan da dmanlarna merhamet gstermeleriydi. Tevrat'n Yunus kitabnda Asur'un Nino-va halk iin kayglanlmas ya da Pers savalarna katilmi olan Yunan tiyatro yazan Aeskilus'un yenilgiye urayan Persler'in aclann paylaarak betimlemesi arpc rneklerdir. Romallar kendilerine dahil olma fikrini yle geniletmilerdi ki bir ortak imparatorluk yurttal kavramna kadar ilerletmilerdi. Yurttalk kavramn gelitiren Yunanllar olmutu. Yurtta hkmetin kurulmasna ve yrtlmesine katlma hakk olan kiiydi. Yunan ehrinin yelii, ehrin kendi yeleri ve onlarn yerine gelecek olanlarla snrlyd. Yabanc bir kii yalnzca o ehirde yaayan yabanc konumuna eriebilirdi. Balangta Roma yurttal da benzer biimdeydi ancak belirli sreler sonucunda Roma yurttalannn grevleri ve haklan tm imparatorluk eyaletlerine geniletilmiti. Musevi dininin, Helenistik kltrn ve Roma devlet sisteminin eriilebilir olmas birlikte Hristiyanln domasn ve yaylmasn salamtr. Birka yzyl sonra, farkl yntem ve ierii ile slamiyet ikinci evrensel din olarak domu ve ayn grevi stlenmitir. nanlar ve amalan ayn olan, ayn blgede yan yana yaayan iki ayn dnya dininin atmas kanlmaz olmutur.36

2. BLM

SLAMYET NCES

Hristiyanlk ann yaklak ilk alt yzylm, yani Hristiyanln douundan slamiyet'in douuna kadar geen sreyi, hem uygarlklarn hareketlerindeki hem de yaanan olaylar zincirindeki nemli gelimeler ekillendirmitir. lk gelime ve birok adan en nemli olan, Hristiyanln ykselmesi, benimsenmesi ve yaygnlamas, Persler ve Museviler dnda Hristiyanlktan nceki tm dinlerin yok olmas kaybolmas, en azndan batmasdr. Klasik Helen-Roma paganizmi bir sre yaam, hatta imparator Julian'n hkmdarl sresince (361-363) son kez alevlenmitir. Bu dnemin IV. yy balarna kadar olan ilk yansnda Hristiyanlk, Roma sistemine protesto olarak bym ve yaygnlamtr. Hristiyanlk zaman zaman hogr ile karlansa da ounlukla yarglanmas nedeniyle devletten ayrlmas ve kendi kurumunu, Kilise'yi kurmas zorunlu olmutur. Kilise kendine zg yaps, sistemi, hiyerarisi, liderlii, ynetimi, yasalan ve mahkemeleri ile zamanla Roma dnyasnn tamamna hakim olmutur. Hristiyanlk, mparator Konstantin'in (311-337) Hristiyan olmasyla Roma mparatorluu'nu ele geirmi, bir bakma da Hristiyanlk imparatorluun eline gemitir. Sonrasnda Roma devleti Hristiyan olmutur. Yeni dinin yaylmas otorite ve ikna ile salanmtr. Roma'nn byk gc, Justinien dneminde (527-569) yalnzca Hristiyanln dier dinlere stnln salamak iin deil, Hristiyanlarn ayrldklar eitli dnce akmlarnn devlet onayl retiyi benimsemesini salamak iin

37

GEM

de kullanlmtr. O gnlerde artk birden ok Kilise vard. Bu kiliseler teolojik retilerde anlaamadklar gibi, kiisel, blgesel ve de milliyeti balarla balydlar. kinci nemli gelime, Roma mparatorluu'nun g merkezinin batdan douya, Roma'dan Konstantin'in dou bakenti yapt Konstantinopolis ehrine tanmasdr. 395'te mparator Teodosius'un lmesinin ardndan, mparatorluk Konstantinopolis'ten ynetilen dou ve Roma'dan ynetilen bat olarak ikiye ayrld. ok gemeden Bat imparatorluu art arda gelen barbar istilalar sonucunda ykld. Dou imparatorluu zorluklarn stesinden gelerek bin yl daha varln srdrd. Bugn ounlukla Dou imparatorluu iin kullanlan Bizans ad, eskiden Konstantinopolis ehrinin olduu yerde bulunan bir yerleimin adndan gelen ve modern bilim adamlar tarafndan bulunan bir addr. Asla Bizansllar kendilerine Bizansl demezler, Romal derlerdi. Roma hukukunun uyguland, bir Roma imparatorunun hkmdarlnda yaarlard, tabii kk farklarla... mparator ve tebaas dinsiz deil Hristiyan-d ve Bizansllarn kendileri iin kullandklar Romal ad, Latince'deki "romani"' szcnden deil, Yunanca'daki "rhomaioi" szcnden geliyordu. Baz Yunan yaztlarnda "hegemonia ton Rhomaion" (Romallar'in egemenlii) iin dua ediliyordu. Persler'in ykt ve Romallar'n tekrar kurduu Edessa prensliinin prensi Yunanca "Philoromaios" (Romallar'm dostu) unvann almt. Yunanca, gcnn en parlak olduu zaman bile Roma mparatorluu'nda ikinci dil olarak kalmken, Dou Roma mparatorluu'nda birinci dil olmutu. Latince varln srdrmeyi baarmt. Bizansl Yunanllar'n ve yzyllar sonra halifelik Arapa'snda Latin terimlerinin izleri grlmtr. Yunanca, uzunca bir zaman kltrn yan sra devletin de dili olarak kullanl38

SLAMYET NCES

mtr. Dou eyaletlerinde varln srdren Yunanca- dndaki diller ve edebiyatlar, Kpti, Arami dilleri, Arapa, Helenisk bilim ve felsefeden nemli lde etkilenmitir. nc nemli gelime, yzyllar nce, Byk skender ile Msr ve Suriye imparatorluklarnda balam olan Ortadou'nun Helenlemesidir. Yunan kltr, Roma devletini de Hristiyan Kiliselerini de etkileyerek daha ok yaylmtr. skender ve haleflerinin Roma Sezarlarnnkinden ok farkl olan Yunan monarileri Dou Roma devletinin hkmet kurumlarn etkilenmitir. lk Hristiyanlar, Yunanllarn eskiden beri ilgilendikleri, Museviler'! ve Romallar' pek rahatsz etmeyen felsefe konularna ilgi gstermilerdir. Hristiyanlarn kutsal kitab Yeni Ahit, Yunanca yazlmt. Eski Ahit'fn de yzyllar nce skenderiye'de yaayan ve dilleri Yunanca olan Museviler iin yazlm Yunanca evirisi vard. Gemiteki deiikliklerin etkisiyle gerekleen nemli bir baka gelime" de, bugn gdml ekonomi olarak adlandrlabilecek ekonominin, devlet otoritesiyle planlanma ve ynetilme dzeninin sregelen gelimesidir. Nehir vadisi toplumlarnda, zellikle de Msr'da bylesi bir siyasi gelime olaand. Msr'da, skender'in generallerinden birinin kurduu Ptoleme-us hanedannda ileri dzeye ulam bir gdml ekonomi vard. Hristiyanln ilk -yzyllarnda, zellikle de III. yy'dan itibaren devlet ticaret, sanayi, retim ve hatta tarm alanlarnda etkinlik gstermeye balamt. Devlet dndaki zel giriimcilerin ekonomik etkinlikleri, devlet tarafndan denetlenmi, bir devlet ekonomi politikas oluturulup uygulanmaya allmtr. Devlet pek ok alanda zel giriimcilerle ticareti tercih etmeyip kendi olanaklarn kullanmtr. rnein ordu, silah, donatm ve kimi zaman da niforma gereksinimlerini devlet giriimlerinden salamtr. Genellikle ordunun erzak vergi olarak39

GEM

toplanp askerlere tayn olarak verilirdi. Devletin ekonomik etkinliklerinin giderek artmas zel giriimcilerin alma alanlarn byk lde kstlamt. Devletin artan mdahalesi tarm alannda da olmu, yava yava tanm alanlar azalmtr. Devletin, topraklarn terk eden toprak sahiplerini ve kylleri maddi olarak ve baka baz zendirmelerle topraklarnda kalmaya ikna etme abalar ve bu konudaki kaygs, imparatorluun ou bugne kadar gelen kanunlanna da yansmtr. Bu durum, ekonomik mdahaleciliin nemli savunucularndan Diocletian (284-305) dneminden, slami fetihlere, yani ekonomik g ve ilevin tekrar salanmasna kadar, III. ile VI. yy'lar arasnda, byk bir sorun olmutur. Bizans ve Pers imparatorluktan, VII. yy'n ilk birka on ylnda yaklaan slamiyet dalgasna kaplm olsalar da, kaderleri ok farkl olmutur. Araplar Bizans ordularn ar yenilgilere uratarak pek ok eyaletlerini ele geirdikleri halde, Kk Asya'nn merkez eyaleti Yunan ve Hristiyan kalmt. te yandan imparatorluun bakenti Konstantinopolis ald saldrlara ramen, onu denizden ve karadan koruyan surlaryla ayakta kalmay baarmt. Bizans imparatorluu gcn kaybederek klmeye balamasndan sonra bile yedi yzyl dilini,1 kltrn ve kurumlarn zgn biimleriyle srdrerek yaamtr. ran'n kaderi ok daha farklyd. Fethedilen yalnzca d eyaletleri olmam, bakenti ve topraklarnn tamam da fethedilerek yeni Arap-slam imparatorluuna dahil olmutu. Msr ve Suriye'deki Bizansl iadamlarnn Bizans'a kama anslar vard ama ran'n Zerdt destekilerinin Mslman ynetimine girmekten ya da gidebilecekleri tek yere, Hindistan'a gmekten baka seenekleri yoktu. ran'daki Mslman hakimiyetinin ilk yzyUannda eski dil ve eski yaz, kk bir aznlk40

SLAMYET NCES

dnda, kullanlmayarak unutuldu. Anglo-Saxon dilinin ngilizce'ye dnmesi srecinde yaand gibi fetih dili bile deitirdi. ran'n slamiyet'ten nceki tarihi, modern alarda eski Pers yazlarnn zmlenmesi almalaryla aratrlmaya balanmtr. ran mparatorluu tarihinde Hristiyanlk ann ilk alt yzyllk blmnde, Sasani ve Part dnemleri olmak zere iki byk dnem vardr. lk Sasani hkmdar Ardair (226-240) Roma'ya yeni bir dizi sava amtr. Ondan sonra gelen I. ahpur (240-271) savata Roma mparatoru Vaierian' esir alm ve Valerian esarette lmtr. 1. ahpur vnd bu baarsnn resimlerini ran'daki eitli dalarn kayalanna yontturmutur. At stndeki Pers ahnn, yerdeki Roma imparatorunun boynuna ayan koymu olduu bu resimler hl durmaktadr. slam halifelii ortaya kana kadar blge tarihine egemen olan siyasi durum, Pers-Roma, sonrasnda da Pers-Bizans rekabetiydi. slamiyet ise bir rakibini ortadan kaldrm, dierine de nemli lde gcn kaybettirmiti. Bu sonuca byk etkisi olan sonu gelmek bilmeyen savalar bir istisnayla kesintiye uramr. Bu istisna, yz yldan fazla sren Uzun Bar'tr. III. ahpur (383388) 384'te Roma ile ban yapmtr. 421-22 yllarndaki ufak bir snr atmas hari, VI. yy'in ilk yllarna kadar bir daha sava olmam, bu tarihlerde balayan ilk sava ksa aralklarla 628'e kadar devam etmitir. Bu sralarda da ok yaknda bu iki dman glgede brakacak yeni bir g domaya balamtr. Modern ve Ortaa tarihilerine gre bu savalarn temel gerekesi toprak olmutur. Romallar bu dnemde Persler'in egemenliindeki Ermenistan ve Mezopotamya zerinde hak iddia ediyorlard. Romallar imparatorlar Trajan'n fethettiini syledikleri bu topraklan istiyorlard, bu da Romallar'm, Pers41

GEM

ler'in, sonra da Mslmanlar'in ortak retilerine gre buralar zerinde kendilerine srekli hak tanyordu. Ayrca Bizansllar, Mezopotamya ve Ermenistan halklarnn byk ounluu Hristiyan olduundan Hristiyan imparatoruna bal olmalan gerektiini ne sryorlard. Persler de M.. 525'te Kiros'un olu Kambiz'in fethettii Filistin, Suriye ve Msr'da bile hak iddia ediyorlard. Bu topraklan savalar srasnda zaman zaman ele geirdiler. Buralarda Persler ya da Zerdtler yoktu ama onlara sempati duyan Hristiyan olmayan gruplar vard. Modem tarihiler toprak dndaki baka nedenleri de bulup belgelemilerdir. Bunlarn en nemlilerinden biri Dou ile Bat arasndaki ticaret yollarn ele geirme arzusudur. Akdeniz dnyas iin in'den ipek, Hindistan ve Gneydou Asya'dan baharat olmak zere Dou'dan yaplan iki ithalat byk nem tamaktayd ve bu mallarn ticareti ok yaygnlamt. Roma yasalarnda ticareti mdahaleden koruyacak nlemlere yer veriliyordu. Bu ticaret Roma ve Bizans'n, in ve Hindistan uygarlklaryla ilikide olmasn salyordu. lkeler arasnda ne dzenli bir iliki ne de ziyaret bulunuyordu ama her ikisinden de ithalat yaplyordu. Romallar ve sonra da Bizansllar bu ithalat iin altn dyorlard. Hint ba-haraan ve in ipeine karlk Akdeniz dnyasnn verilebilecek bir eyi yoktu. Altn her zaman geerliydi ve ok miktarda Roma altn Akdeniz havzasna yaplan ithalatn karl olarak Dou Asya'ya gnderiliyordu. Bu arada, belirli dnemlerde hkmranlklarn Orta Asya'ya yayan Persler, ipek ticaretinin k noktasndaki hakim g olarak araclk yapyorlar ve bu sayede byk kr elde ediyorlard. Roma dnyas Dou'ya altn akndan ikayeti oluyordu ama yine de bu lde bir kayba dayanabilmiti. Akdeniz'den douya giden en ksa yolun Persler hakimiye42

SLAMYET NCES

tindeki topraklardan gemesi nedeniyle, Pers silahlarnn olmayaca baka yollar bulamak hem ekonomik hem de stratejik adan yararl olacakt. in'den sonra Avrasya bozkrlarndaki Trk topraklarndan Karadeniz ve Bizans topraklarna veya Hint Okyanusu'ndan geerek gney denizlerine giden yollar var olan alternatiflerdi. Bu yollar, Basra Krfezi ve Arabistan'a veya Kzldeniz'den sonra Msr ve Svey kstandan geerek Akdeniz'e ya da Yemen'den Bat Arabistan kervan yollaryla Suriye snrlarna uzanyordu. Bata Roma'nn ve daha sonra Bizans'n kan, Hindistan ve in ile d ticaret balan yaratmak ve korumak, bu sayede Persler hakimiyetindeki orta blgelerden uzak durmakt. te yandan Pers mparatorluu transit yollardaki durumundan faydalanarak Bizans ticaretini denetim altnda tutup bar zamannda kr salamak, sava srasnda da yolu kapatmak istiyordu. Bu da her iki imparatorluun, kendi snrlan dndaki topraklarda etkin olabilmek iin srekli mcadele halinde olmalar anlamna geliyordu. ki blgede, tm bu diplomatik, ticari ve nadiren de askeri mdahalelerin etkisi de kmsenemeyecek derecedeydi. Bu durumdan ilk nce kuzeyde Trk beylikleri ve airetleri ile gneyde Arap beylikleri ve airetleri etkilenmiti. Ne Araplar'n ne de Trkler:in blgenin eski uygarlklan zerinde nemli bir etkileri olduuna dair kant bulunmamaktadr. Ancak daha sonradan gelen istila dalgalarnda ortaalarda slamiyet'in merkezi olan topraklardaki etkileri nemli olmutur. Hristiyanlk ann ilk alt yzyllk dneminde Araplar ve Trkler henz imparatorluk smrlannn dnda, barbar ya da yan barbar olarak llerde ve bozkrlarda yayorlard. Romallar ve Persler, imparatorluklarn geniletirken bile l'ya da bozkr topraklarn ele geirmekle ilgilenmemiler, hatta onlar43

GEM

la yaknlk kurmamaya zen gstermilerdi. IV. yy Romal tarihisi Suriyeli olan Ammianus Marceilinus bozkr halklar iin unlan sylemitir:1"Tm bu blgelerin halklar vahi ve savadr. atma ve sava onlara keyif verir. Onlar iin savata lenler en mutlu kiilerdir. Dnyadan doal lmle ayrlanlar korkaklkla sulayp hakaret ederler. (XXI-H, 6.44)"

Ammianus Marceilinus, gneydeki l halklarn "dost da, dman da olamayacak Araplar" szleriyle anlatmtr (XIV, 4.1). Bu komularn silah gcyle fethedilmesi tehlikeli, maliyetli ve zordu. Bu yzden, iki imparatorluk da yaptklar maddi, askeri ve teknik yardmlar, verdikleri unvanlar ile bu halklar kendi yanlarna ekmeye altklar, genel imparatorluk politikas ekline getirilecek bir yol izlediler. Kuzeyin ve gneyin airet reisleri bu durumu kendi karlarna kullanarak, bir birinin bir tekinin, bazen ikisinin birden yannda oldular. Kimileri kervan ticaretinden elde ettii servet ile kendi ehirlerini ya da krallklann kurdular, imparatorluklann uydularym gibi, bazen de mttefikleri olarak siyasi rol stlendiler. Bu imparatorluklar karlar dorultusunda snr beyliklerini ele geirip dorudan hakimiyet altna almlarsa da, genellikle dolayl hakimiyeti ya da mteri devlet konumunu tercih etmilerdir. Bu ok eskiden kalan iliki trnn kkeni phesiz antik aa uzanmaktadr. Romallar M.. 65'te Romal Pompey'in bugn rdn Haimi krallnda bulunan Petra'daki Nabat bakentine yapt ziyaretle l politikalarnn balangcn yaptlar. Nabatiler'in yazl dilleri ve kltrleri Arami olduu halde kendilerinin Arap olduklan bilinmektedir. Petra vahasnda bir kervan ehri kurdular, Romallar da onlarla kuracaklar ilikinin dosta olmasn doru buldular. Petra, Roma eyaletleri ile l arasndaki tampon lke, Gney Arabistan,ve Hindistan ile tica44

SLAMYET NCES

ret yollarna ulamak iin ok nemli bir komuydu. M.. 25'te mparator Augustus Yemen'i fethetmek iin bir ordu gndererek baka bir politika denedi. Romallar'a Kzldeniz'in gney ucunda bir kprba yaratarak Hindistan yolunu Roma'nn dorudan hakimiyetine almay amalyordu. Fetih baarl olamad ve Romallar oraya bir daha sefer dzenlemediler. Yeniden Arabistan ilerine ordularn gndermeyi denemediler, hatta bar srasndaki ticari, sava srasndaki askeri gereksinimleri nedeniyle ldeki snr devletleriyle ve kervan ehirleriyle iyi ilikiler kurmaya baladlar. Romallarn bu politikas Arap snr beyliklerinin saysnda byk bir arta yol at. Bunlarn birincisi Petra idi, en nemlilerinden biri de imdi gneydou Suriye'deki Tadmur olan Palmira idi. Palmira Suriye lndeki bir kaynan etrafnda bulunuyordu. ok eski alarda oras bir ticaret ve yerleim ehriydi, Palmirallar'n Frat zerinde Dura'da bir merkezleri bulunduu iin Akdeniz ile Mezopotamya ve Krfez l ticaret yolu zerinde sz sahibi olmalar, onlara bir lde stratejik ve ticari nem salyordu. Benzer durum, iki imparatorluun ve Karadeniz'le Hazar Denizi'nin kuzeyinde, in'e uzanan Orta Asya yolu zerinde de geerliydi. Bu blgedeki Orta Asya airetleri arasnda I. yy'in son eyreinde in'in otoritesine kar bakaldrlar olmaya balad. Bu bakaldrnn liderleri arasnda olan ve in tarihileri tarafndan "Hiung Nu" olarak adlandrlan halkn, Avrupa tarihindeki Hunlar olduklar bilinmektedir. Pan Chao adl inli general in'den Orta Asya'ya gerekletirdii seferle bakaldry durdurarak Hiung Nu'lar ipek yolu zerinden atmtr. Bu kez inliler daha da ileri giderek, sonralar ad Trkistan olan, bugnk zbekistan ile bat komularn iine alan blgeyi fethettiler. Pan Chao buradan i Asya ipek yolunu in'in denetimi45

GEM

altma ald ve Kan Ying adl elisi nderliinde bir heyeti Romallarla grmeleri iin baya yollad. Heyetin 97'de Basra Krfezine ulat bilinmektedir. Roma mparatoru Trajan'n Ortadou'da yaylma politikasn aklamada, Dou'nun bu ve dier diplomatik ve askeri etkinlikleri yardmc olmaktadr. 106'da Trajan, Roma ile Petra eski ilikisine son vererek ehri fethetti. Artk Nabatiler'in lkesi Provincia Arabia adl bir Roma eyaleti oldu ve Basra'da bulunan bir Roma Lejyonu tarafndan ynetilmeye balad. Trajan, Roma gemilerinin Akdeniz'den Kzldeniz'e geebilmelerini salamak iin Nil Nehri'nin kanallarn ve kollarn birletirip skenderiye'den Clysma'ya dek uzanan bir suyolu yaptrd. 107'de Hindistan'a bir Roma elisi gnderildi, ksa bir sre sonra da Dou Suriye snrndan Kzldeniz'e bir yol ald. Tm bu olaylarn iki imparatorluk arasndaki sava balatan Partlar' hakl olarak endielendirdii grlmektedir. Trajan 114'te balatt bir seferde iki imparatorluun paylaamad en nemli blgelerden Ermenistan' igal etti. Bamsz Hristiyan bir hkmdar olan Edessa prensi ile anlatktan sonra douya doru Dicle'den geerek ll'da imdiki Badat yaknndaki byk Pers ehri Ktesiphon'u fethetti. Bu srada Yahu-diye'de byk bir isyan kmas bir tesadf gibi grnmyor. 117'de Trajan'n lm zerine yerine geen Hadrian, Provincia Arabia dnda douda igal edilen eyaletlerden ekildi. Trajan'n blgede yayld 100 yllarnda, Arap yarmadas yaklak olarak u durumdayd: blgelerde dardan ve ieriden hibir otorite yoktu, te yandan batda Roma ve douda Part imparatorluklaryla eitli ilikileri olan kk beyliklerle evrilmiti. Beylikler Arabistan'dan Yemen'e, oradan da deniz yoluyla Dou Afrika ve Hindistan'a uzanan ticaret yollaryla geiniyorlard.46

SLAMYET NCES

Roma'nn Petra'y hakimiyetine almas nemli bir" politika deiiklii olmu ve o dnemin gler dengesini bozmutu. Romallar bundan sonra da Palmira'da benzer bir politika uyguladlar ama en sonunda bundan vazgeerek bilinmeyen bir tarihte Palmira'y imparatorluklarna dahil ettiler. ran'da Sasaniler'in ortaya kmas ve blgede daha militan ve merkezi bir dzenin kurulmas ile durum tekrar deiti. Persler de Arabia'nn kuzeydou snrlarnda birka beylii aldlar. Persler, III. yy ortalarnda eski bir Arap merkezini, Hat-ra'y ortadan kaldrdktan sonra, dou Arabistan'n Krfez kys boyundaki blgelerini igal ettiler. Roma tarihilerine gre III. yy'n nc eyreinde Zeno-bia adndaki (byk olaslkla Arapa Zeyneb) kadn hkmdar, Palmira'nn bamszln tekrar kazanmas iin son abay harcamtr. mparator Aureiian'n gnderdii Roma ordusu Zenobia'y yenmi ve Palmira bir kez daha imparatorlua katlmtr. Bu srada Arap yarmadasnn uzak gneyinde nemli deiiklikler yaanmaktayd. Tarm alanlar olan ve hanedan monarileriyle ynetilen ehirleri olan Gney Arabistan, yan l olan kuzeyden olduka farklyd. Ancak monariler yklm, yerini Himyaritik monari ad verilen yeni bir dzene brakmt. Batdan Habeier ve doudan Persler olmak zere blge d etkilerin arpma noktas olmutu. Habeistan'da balayan militan Hristiyan monarisi, Kzldeniz'in dier tarafndaki gelimelere doal olarak ilgi gsteriyordu. Persler de onlar iin birbirinden farkl olmayan Hristiyan ya da Roma etkisine direnmeye her zaman hazr durumdaydlar. Bu srete, eski dnyann byk ekonomik knden, zellikle III. yy'dan sonra ticaretin sonlanmasndan Akdeniz uygarlnn bu uzak ileri karakollar bile etkilenmilerdi. Bulu47

GEM

nan Roma sikkelerinin azalm olmas bunun bir gstergesidir. 217'de Hindistan'da len Caracalla'dan sonraki sikkelerden neredeyse hi bulunamamtr. Bu da IV. ile VI. yzyllar arasnda Arabistan'n karanlk bir dnem yaadn gstermektedir. Bu dnem, bedevileme ve yoksullama a olmutur. Bu dneme dein var olan tarm gerilemi, kurulan merkezler azalm ve deve gerlii yaygnlamtr. slamiyet'in ortaya kmadan hemen nceki zamana ilikin ilk Mslman ykleri bu dnemi ok net olarak anlatmaktadr. Arabistan'n gerileyiinin nedenleri arasnda her iki imparatorluun ilgilerinin yok olmas da gz nne alnmaldr. ran ve Roma barnn srd 384 ylndan 502 ylna kadarki uzun srede her iki imparatorluk da Arabistan'a, vahalarndan ve llerinden geen pahal, uzun ve tehlikeli ticaret yollarna ilgi gstermemiti. Ticaret yollannrn yn deimi, tevik yardmlar sona ermi, kervan trafii durmu ve ehirler terk edilmiti. Ticaretin son bulmasyla gebeliin balamas, kltr ve yaam standardn drm ve ok uzun sreden sonra ilk kez Arabistan' uygar dnyadan soyutlamt. Bu durumdan, Arabistan'n daha gelimi olan gneyi de etkilenmi, buradaki gebe airetler daha iyi otlaklar aramak iin kuzeye g etmilerdi. Arap toplumunda gebelik daima nemli olmutur ama artk daha da ne kmtr. Mslmanlar bu dnemi "Cahiliye" olarak adlandrrlar ve bu dnem ile Aydnlk a yani slamiyet ile aralarndaki elikiye dikkat ekerler. Bu dnem, yalnzca sonradan gelecek olanlara gre deil, daha ncekilere gre de ok karanlkt. slamiyet'in ortaya kmas bu adan bir restorasyon olarak dnlebilir ve gerekten de Kuran'da Hz. brahim'in dininin restorasyonu olduu belirtilmektedir. Hz. Muhammed'in doduu VI. yy'da her ey yeniden deiti. En" nemlisi Persler ve Bizansllar'in yz yllk ban s48

SLAMYET NCES

recinden sonra yeniden atmaya balamalar ve bunun ne redeyse sonsuz bir savaa dnmesidir. ki imparatorluk sa va ve rekabet halindeyken bu mcadelenin bir nedeni ola rak Arabistan bir kez daha ortaya kt ve Arap halklar yeni den her iki tarafn da sayg ve ilgilerini kazandlar. Nehir vadi ?* lerinden Basra Krfezi'ne inen yol, bar dneminde, Akdeniz * < dnyasndan Dou'ya giden en elverili yoldu. Uzun bir ks*$ m su zerinde geen bu yol tekilerle karlatrldnda hem daha ucuz, hem de daha gvenliydi ama Bizansllar ile Persler yeniden savamaya baladnda durumu deiti. Mezopo tamya ve Krfez yolu Bizansllar asndan ok sakncalyd. Bu yol, Persler tarafndan sava srasnda askeri hareketle, iki im paratorluk arasndaki ban saylabilecek zamanlarda ise eko nomik basklarla her an kapatlabilirdi. Bunun iin Bizansllar Persler'in ulaamayacaklar uzaklkta baka yollar bulma poli tikasn benimsediler. nceden de olduu gibi gney l ve denizleri ile kuzey bozkrlar olmak zere iki nemli seenek vard. Karadan Asya yolunun tercih edilmesi, Orta Asya bozkrlarnn hanlar ile Bizans imparatorian arasnda ilgin pazarlklara yol a. Trk hanlan Konstantinopolis'e elilerini gndermeye baladlar. Bizans tarihilerine gre, daha kurnaz olan baz hanlar hem Bizans'a hem de Perslef'e eli gndermilerdir. Ancak hanlar genellikle Bizansllar' ihanetle sulamlardr. Bizans tarihisi Me-nander, 576'da geen bir olay yle anlatmtr:2Bir Bizans elisi bana gven mektubu verirken, han tarafndan kendisiyle is yaparken dmanlaryla da yapmakla sulanmt. Han, parmaklarn azna alp unlar sylemiti: "Sen bir aldatmas ve un tane dili olan o Romallar'dan deil misin? imdi azmda olan on parmam kadar dilin var senin ve birini beni, tekini Avarlar' kandrmak iin kullanyorsun... Kurnaz szlerle W hile yaparak herkesi aldatyorsun... Ama bir Trk'n yalan sylemesi tuhaf olur ve grlmemitir de..."

49

GEM

Kuzeydeki ve gneydeki patronlar ile mteriler birbirlerini olduka iyi anlarlard. VI. yy baladnda, gney yolu hem Persler'in ulaamayaca uzaklkta olduu, hem de eitli seenekler sunduu iin kuzey yolundan daha nemli olmutu. Eski kaynaklara gre, ilgili taraflann politikalarn ve uygulamalarn ortaya koyan yle bir tablo kmaktadr: Bizans, Pers denetiminden uzak bir Hindistan yolu am ve yolu ak tutmutur. Persler de bu iletiim hattn nlemek ve kesmek iin uramlardr. Bu arada yol zerindeki eitli halklar bu durumdan kr salamaya almlar, kendi karlar iin yolu ak tutmak ama Bizansllar'n da yolun denetimini ve tekelini ele geirmesini engellemek istemilerdir. O dnemdeki pek ok olay bu rnee uygun gelimitir. Hem Bizans hem de Pers tarafnda u beyliklerinin yeniden ortaya kmalar bunlardan biridir. Bizans'n l snrnda bugnk rdn'n olduu yerde Arap Gassani beylii, ran tarafnda da Hira beylii bulunuyordu. kisi de Arap't, ikisi de Ara-mi kltrne sahipti, ikisi de Hristiyan'd ama siyasi olarak biri ran'a, dieri Bizans'a balyd. Yaklak 527'de Bizans mparatoru Jstinyen, Hira'ya sava amalar iin Gassaniler'i ikna etti. Bylece Bizans ile ran'n barollerde olduklar bir sava balam oldu. Gassani beyine unvanlar verildi ve Roma mparatorluu'nun "partici"si ilan edilerek Konstantinopolis'e davet edildi. Roma silah ve eitmenleri ile birlikte yeterli miktarda da Roma altn verildi. Pers tarafnda olanlarla ilgili ok fazla bir bilgi bulunmamasna karn, orada da ayn eylerin olduu anlalmaktadr. Sina Yarmadas'mn gney kesinin aklarndaki Yotabe olarak adlandrlan kk Tiran adasnn tarih sahnesine kmas, bu dnemin ikinci nemli gelimesidir. Eski alardan bu

50

SLAMYET NCES

yana adada transit ticaretle uraan insanlar tarafndan' kurulan kk bir yerleim merkezinin olduu anlalmaktadr. 473'te adadaki bir airet reisinin Konstantinopolis'i ziyaret ettii ve onun ardndan, bazen imparatorluun dostu bazen de dman olarak grlen dierlerinin olduuna ilikin bilgiler bulunmaktadr. Adada yaayanlar hakknda Musevi olduklarna ilikin bilgiler vardr ama eski Museviler'den mi, sonradan Musevilii seenlerden mi ya da Yahudi lkesinden yeni gelenlerden mi olduklar ak deildir. Kzldeniz'de ticaret yapan ada halk balangta bamszd ve Bizans'a dmanlard. VI. yy'da Kzldeniz ticaretinin ilerlemesiyle birlikte, ada Bizans denetimine girdi ve kolaylk olmas iin bir Gassani beyine baland. 525'te birtakm ilgin gelimeler oldu. Tiran-Yotabe Musevileri denetim altna alndlar ama Kzldeniz'in gney ucunda Himyarites kralnn Musevilii semesiyle yeni Museviler ortaya kt. Bylece Arabistan'n kuzeybat kesinde yzyllardr ilk defa bir Ya-hudi krall kurulmu oldu. Kzldeniz'in iki kesinde, her ikisi de Kzldeniz ticareti yapan, her ikisi de Pers destekisi politika benimseyen bir Yahudi varlnn ayn anda ortaya kmasnn birbiriyle ilikili olmas gerekir. Bizans ncelikle ran'a ynelik bir politika izliyordu. Bizans eylemleri yalnz ran' hedef almyordu, Kzldeniz'in bir ucundan dier ucuna dein Bizans stnln ve ticaret tekelini elde etmek, yerel gleri boyunduruk altna almak ya da yok etmek amacna hizmet ediyordu. Kuzeyde Arap dostlanndan aldklar yardmlarla bu ii kendileri yapyorlard ama gneyde byle bir olanak bulamadklar iin Yemen'deki Museviler'e ve onlarn dousundaki Persler'e kar Bizans ile ittifakta olan Hristiyan devleti Habeistan' kullanmak istediler. O dnemde Habeistan, Hindistan'a kadar giden gemileri ve Arabistan yarmadasnda

51

GEM

bulunan askerleriyle uluslararas ticari g durumundayd. Habeler yeni Hristiyanlklarnn heyecan iinde Bizansl elileri hevesle karladlar. Ne yazk ki Habeler kendilerine verilen grevde baarl olamadlar. Balarda Gney Arabistan'daki son bamsz devleti ykp yok ederek lkeyi Hristiyanlar'a ve baka d etkilere ak hale getirmeyi baarmalarna karn, bu zaferlerini devam ettirecek gleri yoktu. Yemen'den teye gitmek isteyerek 507'de kuzeye giden kervan yolu zerindeki Yemen ticaret merkezi Mekke'ye saldr dzenlediler. Ancak yenilgiye urayarak Yemen'deki yerlerini Persler'e braktlar. Hz. Muhammed'in doduu yllarda Yemen'in banda bir Pers satrap bulunuyordu ve lke tamamen Persler'in denetimi altndayd. Kzldeniz'in gney kesine yerleen Pers gc, Bizans'n Dou'ya ayr ve ak bir ticaret yolu ama politikasn baarszla uratyordu. Bununla birlikte konunun nemini tmyle azaltan baka bir gelime olmutu. Yzyllardr ipek retimi in'de zenle bir sr olarak sakl tutulmaktayd ve ipekbceinin ihra edilmesi lmle cezalandrlyordu. Ancak iki Nesturi keiinin 552'de in'den Bizans'a ipekbceinin tohumunu karmay baarmalarndan sonra Kk Asya'da VII .yy'n ilk yllarnda ipekbcei yetitirme ii gelimiti. in'de retilen ipekliler daha kaliteli ve gzel olduu iin daha ok tercih ediliyordu ama artk in'in bu konudaki dnya tekeli sona ermiti. VI. yy iki rakip imparatorluun zayflamas ve geri ekilmeleri ile tamamland. Arabistan'dan atlan Habelerin, Habeistan'daki rejimleri de sarsld. Bir sre daha direnen Persler, lkelerindeki taht kavgalar ve Zerdt dini iindeki tartmalar nedeniyle balayan byk dini sorunlar yznden nemli lde gkaybetmilerdi. te yandan, Bizans Jstinyen'in h52

SLAMYET NCES

kmdarhnn ardndan sorunlar yaamaya balamft ve Bizans Hristiyanl byk kilise tartmalar ile sarslyordu. Arabistan yanmadasnn son bamsz g merkezleri durumundaki gney beylikleri, yerlerini yabanclarn igallerine brakarak ortadan kalkmlard. Bu olaylarn tm Arap yanmadasn nemli derecede etkilemiti. Bu gelimelerin ardndan Arabistan'a yanlannda yeni yntemler, dnceler ve rnler getiren ok sayda yabanc yerlemiti. Arabistan'dan geen ticaret yollar, tccarlar ve rnler, devam eden Pers-Bizans mcadelesinin sonucu olarak oalmt. Yine kuzeyde snr devletleri ortaya km, imparatorluk efendilerine bal olmular ancak Arap ailesi iinde kalmaya devam etmilerdi. Dardan gelen bu etkiler Araplar iinde eitli tepkilere yol amt. Bunlardan bir blm maddi kaynaklyd. Daha sonra karlaacaklar olaylar asndan ok deerli bir ders olan silah, zrh kullanmay ve dnemin askeri yntemlerini renmilerdi. |pj nceden hi bilmedikleri eyleri getirmeye balayan tccarlar ilerlemi toplumlarn zevkleri ile tanmlard. Kendilerinden ilerideki komulanmn din ve kltrleriyle ilgili bilgi sahibi olan Araplar, bir lde entelektel, hatta manevi bir etkilenme de yaamlard. Yazy renerek yeni bir alfabe oluturmular ve dillerini yazmaya balamlard. Dardaki yeni dnceleri almlar, en nemlisi, ilkel paganizme sahip olan ve yetersiz bulduklan dinlerinin yerine baka bir din arayna girmilerdi. Ulaabilecekleri uzaklkta birka din bulunuyordu. Hristiyanlkta byk bir ilerleme olmutu. Hem Bizans, hem de ran snrlarndaki Araplarn ounluu Hristiyan olmutu ve gneydeki Yemen ve Najran'da da Hristiyanlar vard. Museviler zellikle Yemen'de, ama Hicaz'n baka yerlerinde bulunuyorlard. Bunlarn bazdan Yahudiye'den gelmi olan gmenlerin53

GEM

torunlaryd, bazlan ise yeni Musevi olanlard. VII. yy'"da Arabistan'daki Museviler ve Hristiyanlar tamamen Araplamlar ve Arap toplumunun bir paras olmulard. Pers dinlerini benimseyen pek olmamt. Dinin fazlaca milli olmas nedeniyle Persler dndakilere ok ekici gelmemesini ilgin bulmamak gerekir. lk slam tarihilerine gre, Arapa'da Hanifi denilen bir gaip puta tapnmay brakmlard ama o dnemin rakip dini retilerinden hibirini benimsemeye de hazr deillerdi. Hanifiler yeni slam dinini ilk kabul edenlerdendir.

54

3. KISIM

slamiyet'in Douu ve Ykselii

mparator Knstantin (hkmdarl 306-337) lk Hristiyan Roma imparatoru ve Konstantinopolis'in kumcusu.

Istanbul surlar.I? .

Pers imparatoru aphur'un Roma imparatoru Valerian' esir alnn resmedildii vontma f2Bu dnemdeki drt halifeyi nceki halifeler ya da meslektalar semitir. Ne var ki, patriyar-kal halifelik ve beraberinde de seilmi hkmdarlk, i sava ve hkmdarm ldrlmesi ile sona ermitir. Bunun ardndan halifelik, teoride deilse de uygulamada, Emevi ile Abbasi hanedanlarnda babadan oula gemitir. lk halifelerin sahip olduklan g, onlardan ncekilerin ve sonrakilerin despotluundan olduka uzakt. Gleri slamiyet'in siyasi ahlak ve eski Arabistan'n otorite kart tre ve161

KESTLER

gelenekleriyle snrlyd. slamiyet ncesi airlerden Abid ibn elAbras bir iirinde, aireti iin "lakah" szcn kullanmtr. Eski yorumcular bu szcn bir krala asla boyun ememi airetler iin kullanldn belirtmilerdir. Abid'in halkn anlatrken duyduu gurur, sylemek istediklerini aka anlatmaktadr:4Krallarn uat olmay kabul etmediler, asla boyun emediler Ama savata yardma arldklarnda memnuniyetle gittiler.

Hakimler ve Samuel kitaplannda anlatlan eski srailliler gibi, eski Araplar da krallk kurumuna ve krallara gvenmezler-di. Etraflanndaki lkelerin monari kurumunu bilirlerdi, kimileri bunu uyarlamaya bile almlard. Gney Arabistan devletlerinin ve kuzey snr beyliklerinin krallan bulunuyordu. Ancak bunlar Araplar asndan eitli llerde marjinal kurumlard. Gneyin krallklannn dilleri ve kltrleri farklyd. Kuzeydeki snr beyliklerinin kkenleri Arap't ama Bizans ve Pers imparatorluklanndan etkilenmi olduklarndan eski Arap dnyasnda yabanc bir unsur durumundaydlar. Suriye snrlarndaki Namara'da bulunan ve en eski Arap yazt olan 328 tarihli bir mezar tanda mrl Kays ibn Amr iin "tac giyen ve Asad ve Nizar ile krallarn boyunduruk altna alan tm Araplar'n kral" yazlmtr.5 Sz konusu kral byk olaslkla snr beyliklerinden birinde hkm srmtr. Arabistan'n slamiyet'ten nceki tarihi hakknda olduka az bilgi vardr ve eitli efsanelerde kaybolmutur. Arap tarihinde bir monari kurma giriimine rastlanmaktadr. Bu da V. yy sonu ve VI. yy banda kurulmu ve ksa srm Kinda kralldr. Gebe de olsa yerleik de olsa monariye kar Araplar dmanca bir tavr taknmlardr. Araplar, vaha ehri olan Mekke'de bile krallar tarafndan ynetilmeyi deil, zerinde fikir

162

DEVLET

birliine vardklar reisler tarafndan ynetilmeyi tercifi etmilerdir. Kral anlamna gelen Arapa "malik" szc ilahi bir unvandr ve kutsaldr ama insanlar iin kullanldnda genellikle olumsuz bir anlam ierir. rnein Kuran'da despot ve adaletsiz bir hkmdar rnei olan Firavun iin ska kullanlmtr (18:70, 79). Dier bir kaynakta da Hz. Sleyman ile konuan Saba Kraliesi "Krallar girdikleri ehirleri yamalayp soylularn fakirletirirler," demitir. lk Mslmanlar ran ve Bizans'taki imparatorluk monarisinin doasn ok iyi tanyorla