beynəlxalq ticarətin strukturu · 3 stutz & warf; the world economy, 6th edition © 2012...

© 2012 Pearson Education, Inc.

XIII MÖVZU

Beynəlxalq ticarətin

strukturu

Hazırladı:

dos. Elşən Bağırzadə

UNEC Beynəlxalq

iqtisadiyyat kafedrası

2

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

Məqsədlər

• Beynəlxalq ticarətin formalaşan strukturunu təsvir

etmək;

• Qlobal ixrac baxımından inkişaf etməkdə olan

bazarları təsvir etmək;

• Altı müxtəlif mal qrupunun qlobal ticarət axınlarını

şərh etmək.

3


Giriş

• Kapitalizm sonsuza qədər davam edəcək iqtisadi və

siyasi sistemdir.

– Ötən 30 il mühüm dəyişikliklərə şahidlik etmişdir.

• 1980-2009-cu illər arasında qlobal ticarət 2 trilyon dollardan 6,7

trilyon dollara yüksəlmişdir.

– Maye ixrac coğrafiyaları – bütün faktorlar unikal yerli

kontekstlərdə fərqlənirlər.

– Ticarət əlaqələrinin çeşidliliyinin artması dünya

iqtisadiyyatında baş verən ən mühüm inkişaf

proseslərindən biridir.

4


Giriş (davamı)

Şəkil 13.1. II Dünya müharibəsi

sonrasında dünya istiehsalı və

ixracının artımı. Qlobal resessiya

səbəbindən dünya istehsalının

artım sürəti azalır. Daha sürətli

məhsuldarlıq artımı bu

yavaşlamanın azalmasına kömək

edə bilər, ancaq bu qısa müddətdə

baş verməyəcəkdir.

5


Giriş (davamı)

Şəkil 13.2 Avropa, Şimali Amerika və Şərqi və Cənubi-şərqi Asiya üçlüyü qlobal ticarət axınlarında

dominantlıq edirlər.

6


Giriş (davamı)

Şəkil 13.3 Dünya ixracının bölüşdürlməsi, 1980, 2000 və 2007. Qərbi Avropa dünya ixracında

böyük paya malikdir, Avropa İttifaqının böyük hissəsini təmsil edir.

7


Dünya ticarətinin strukturu

• Eyni zamanda ticarət…

– İstehsal və istehlakda

və... iqtisadi və məkan

fərqliliklərini əks etdirir.

– İstehsal və istehlakda

iqtisadi və məkan

fərqliliklərini yaratmağa

kömək edir.

8


Dünya ticarətinin strukturu (davamı)

• ABŞ

– Ən çox xarici ticarət edən xalq (Dünya ticarətinin 19%-i)

– 1960-1970-ci illər arasında xarici ticarət profsitinə malik

olmuşdur

– 1970-ci illərin neft böhranları və sənayesizləşdirmə xarici

ticarətdə profsiti kəsirə çevirmişdir

• 1993-cü ildə 75 milyard dollar olduğu halda, 2008-ci ildə 780

milyard dollar olmuşdur.

– Əsas ticarət pratnyorları Kanada, Çin, Meksika və

Yaponiyadır.

9



• ABŞ-ın mallarla xarici ticarəti (davamı)

10




– 70%-dən çoxu emal məhsullarıdır

• Maşın və nəqliyyat vasitələri

– ABŞ-la satılan malların 75%-dən çoxu sənaye mallarıdır.

– ABŞ-ın ixrac coğrafiyaları dəyişmişdir.

• Avropa bazarlarından Şərqi Asiya, Meksika və Kanadaya

çevrilmişdir.

– ABŞ-ın beynəlxalq miqyasda rəqabətli olduğu emal

sektorları

• Tibbi avadanlıq, nəqliyyat vasitələri, kompüter avadanlığı

11




Şəkil 13.5 ABŞ-da başlıca malların ixrac və idxalı, 2007. Ticarət kəsiri emal mallarının,

xüsusilə də avtomobillərin idxalının ixracını aşması səbəbindən xarici ticarət kəsiri genişlənir.

12



• ABŞ-ın xidmətlərlə xarici ticarəti

– Kompüter proqramları üzrə dünya lideri

• DTT vasitəsilə intellektual mülkiyyət hüquqlarının tətbiqi

sektorun başlıca problemi olan piratçılığı azaldacaqdır.

– İnformasiya xidmətlərinin istehsalı, istifadəsi və ixracı üzrə

dünya lideri

– ABŞ-da xidmətlər ÜDM-nin 25%-i, ixracın isə 30%-i təşkil

edir.

– ABŞ iqtisadiyyatı üstün artımı səbəbindən dünyanın

yığımını maqnit kimi özünə çəkməsi baxımından yenidən

gündəmə gəlmişdir.

13



• Kanada

– ABŞ-ın başlıca ticarət pratnyoru

– İxracı:

• Avtomobillər, nəqliyyat vasitələri, sənaye təchizatı, sənaye və

maşın hissələri

– İqtisadiyyatı ABŞ-la müqayisədə daha beynəlmiləldir.

– Enerji resursları ixrac edir

– ABŞ-Kanada ticarətinin sürətlə inkişaf edən sektoru ABŞ-

ın xidmətlər ixracıdır.

– ABŞ kimi son zamanlarda Asiya və Sakit Okean sahili ilə

ticarəti genişlənmişdir

14



• Kanada (davamı)

15



• Avropa İttifaqı

– Əhalisinə nisbətən çox böyükdür

– Avropa İttifaqı dünyada ən böyük ticarət blokudur

• İxrac bazarı kimi ikincidir

• Dünya ticarətinin 50%-ə sahibdir. Səbəblər:

– Avropa İttifaqının gücü

– Qısa məsafələr və yaxşı inkişaf etmiş nəqliyyat sistemləri

– Kiçik dövlətləri arasında tamamlayıcı ticarət axınları

– Avropa İttifaqı struktur problemlərlə üzləşir

• Yüksək əmək xərcləri, iqtisadi sərtlik, sənaye köhnəlməsi,

bahalı sosial təminat proqramları

– Lider iqtisadiyyatları Almaniya və Britaniyadır.

16



• Avropa İttifaqı (davamı)

17



• Latın Amerika

– Müxtəlif əhali, gəlir və iqtisadi inkişaf səviyyələrinə malik

olan bir qrup ölkədən ibarətdir.

– Dünyanın ən yoxsul ölkələrindən bəziləri

• Bolivia, Paraqvay, Haiti, Nikaraqua, Qvatemala

– Sənayeləşmələrində idxalı əvəzləmə siyasətlərindən

istifadə etmişlər

– Çili, Braziliya və Meksikanın rəhbərlik etdiyi yeni

siyasətləri ixrac yönümlü sənayeləşmədir.

18



• Latın Amerika (davamı)

– Meksika

• Meksikanın mallarla xarici ticarət balansı əsasən əməktutumlu

emal mallarından ibarətdir (52%)

• Neft və kənd təsərrüfatı məhsulları 45% paya malikdir.

• Meksika ABŞ ixracı üçün 3-cü böyük bazardır

• Xarici investisiya imkanları xüsusilə güclüdür

• NAFTA-ının müsbət və mənfi təsirləri olmuşdur

19




– Cənubi Amerika

• İqtisadi artım, dəyişmə və staqnasiyanın müxtəlif mənzərəsi

• Cənub ölkələri bir-birilərilə müqayisədə Qərbi Avropaya daha

çox bağlıdırlar

• Yüksək borc və yüksək faiz dərəcələri

– Əksər kreditlər şəhər infrastrukturuna yönəlir

• Argentina— idxalı əvəzləmə tətbiq etmiş və iqtisadi baxımdan

uğursuz olmuşdur

• Braziliya—sistemsiz siyasətləri və yüksək inflyasiya səviyyəsi

davam edir.

20




– Cənubi Amerika (davamı)

21



• Şərqi Asiya

– Dünyanın ən sürətlə inkişaf edən ticarət regionu

– Yaponiya liderdir, Dörd Pələng də buna qoşulmuşdur

• Tayvan, Cənubi Koreya, Sinqapur, Honq-Konq

• İnkişaf edən pələnglər: Tailand, Malaziya, İndoneziya, Çin

– 1970-ci illərdə Şərqi Asiya görünməmiş dərəcədə iqtisadi

artıma nail olmuşdur:

• ABŞ-ın iqtisadi və hərbi subsidiyaları

• Konfuçi mədəniyyətinin təhsilə böyük əhəmiyyət verməsi

• Hökumətlərin ixrac yönümlü sənayeləşməni stimullaşdırması

– 1970-ci ildən sonra Şərqi Asiya Şimali Amerikanın başlıca

ticarət tərəfdaşına çevrilmişdir

22



• Şərqi Asiya (davamı)

– Yaponiya

• II Dünya müharibəsindən sonra Yaponiya dünyanın ən böyük

3-cü iqtisadiyyatına çevrilmişdir

• Dünyanın 3-cü başlıca ticarət edən xalqı

• Yaponiya kənd təsərrüfatı məhsullarını və digər xammalları

idxal edir, yüksək əlavə dəyərə malik sənaye məhsullarını ixrac

edir

• Yaponiyanın Cənubi-şərqi Asiya ilə ticarət profsiti ABŞ-la olan

ticarət profsitindən çoxdur

• Avtomobil istehsalında dünyada dominantdır

• Dünyanın maliyyə səhnəsində mühüm oyunçudur

23




– Yaponiya (davamı)

24




– Yaponiya (davamı)

Şəkil13.7 Yapon avtomobil ixracının coğrafiyası. Dünyanın ən böyük avtomobil istehsalçısı kimi

Yaponiya Şimali Amerika, Avstraliya və Avropa bazarlarına mühüm dərəcədə nəzarət edir.

25




– Çin

• 1976-cı ildə Mao Zedong öldükdən sonra beynəlxalq ticarət və

investisiyalara açılmışdır

• Sahilboyu Xüsusi İqtisadi Zonalar yaratmışdır

• Dünya ticarətinin başlıca subyektidir

• Çin hələ də yoxsul ölkə olaraq qalır

• Çin sənaye malları ixracın artımında aparıcı rol oynayır

– Kənd təsərrüfatı və xammal idxalın artımında aparıcı rol oynayır

• Qarışıq idxal nəzarəti səbəbindən ticarətdə qeyri-tarazlıq var

26




– Çin (davamı)

27




– Çin (davamı)

Şəkil 13.9 Çinin onu dünyanın ikinci

ən böyük iqtisadiyyatına çevirən

sürətli iqtisadi artımı. Göründüyü kimi

2040-cı ildə ABŞ-ı ötərək dünyanın

ən böyük iqtisadiyyatı olacağı

gözlənilir.

28




– Çin (davamı)

Şəkil13.10 Çinin neftə tələbi, 1980–2004.

29




– Tayvan

• Davamlı şəkildə 6-7% iqtisadi artıma malikdir

• Artan torpaq və əmək xərcləri, iqtisadiyyatın tədricən

yenidənqurulması

• İxracı ÜDM-nin 35%-dir.

– Çənubi Koreya

• Ötən 10 ildə ÜDM-i ortalama 8%-dən çox artmışdır

• Ən böyük ixrac sektorları nəqliyyat vasitələri, kompüterlər və

vasitələri və gəmilər

• Yüksək əmək xərcləri, Higher labor costs, bəzi şirkətlərin

qaçması

30




– Cənubi Koreya (davamı)

31



• Avstraliya

– Başlıca ticarət partnyorları ABŞ, Avropa İttifaqı və

Yaponiyadır

– İxracı ilk növbədə Yaponiyayadır, ÜDM-nin 20%-i ixrac

edir

– Xammalların başlıca ixracatçısı

• İlkin sektor məhsulları (“qayalar və bitkilər”)

• Dünyanın ən böyük dəmir filizi və aliminyum ixracçısı

• Hazırda problem azalan dünya xammal qiymətləri ilə bağlıdır.

32



• Hindistan

– Dünyanın ikinci ən böyük əhalisi

– “Yaşıl inqilab” nəticəsində Hindistan özünü ərzaqla təmin

edir

– İlkin məhsulların, daşların, zərgərlik, toxuculuq, geyim,

mühəndislik məhsullarının ixracatçısı

– Artıq köhnə Britaniyalı müstəmləkəçi nəzarətçilərin

hakimiyyəti altında deyil, ilk növbədə ABŞ və Yaponiyaya

ixrac edir

– ÜDM-i illik 5-6% artmaqda davam edir

– Ən çox iqtisadi artım qərbi Hindistandadır

– Ən böyük ixrac imkanları elektron kompanentlər,

çirklənməyə nəzarət avadanlıqları üzrədir.

33



• Hindistan (davamı)

34



• Cənubi Afrika

– Afrikanın ən məhsuldar iqtisadiyyatı

– Qitə istehsalının təxminən 50%-ə sahibdir

– Aparteiddən (irqi ayrı-seçkiliyin ən kəskin forması)

nisbətən sülh yolu ilə ayrıldı, işgüzar etibarını yüksəltdi və

xarici embarqolardan qurtularaq rahatlandı

– İş yerlərindəki artım azalır, Qara Afrikalılar arasında

işsizlik 40%-dir

– Cəlbedici bazar, mallar və xidmətlər üçün ertələnmiş tələb

– ABŞ Cənubi Afrikanın ən böyük ticarət partnyorudur

35



• Rusiya

– 1991-ci ildə Sovetlər Birliyinin dağılması

– Bazar iqtisadiyyatına uzun, yavaş və ağrılı keçid

– Keçid iqtisadi böhrana gətriib çıxardı

– Avrasiyada tamamlayıcılıq

• Qərbi Avropanın minerallara, neftə, təbii qaza ehtiyacı var

• Rusiyaya qida məhsulları, sənaye avadanlıqları və maşınları

lazımdır

– Çoxlu müəssisələr və əmlak özəlləşdirildi, ancaq 1/3-i

hələ də dövlətin əlindədir

36



• Orta Şərq

– Dünya neft rezervlərinin 2/3-nə sahibdir

– OPEC-in təsiri neft qiymətlərində böyük dalğalanmalara

səbəb olmuşdur

– OPEC-in ən böyük bazarı Qərbi Avropa olmuşdur

• Bununla belə, bu, tələbin azalması və neftin Şimal Dənizi nefti

və Mərkəzi Avropa kömürü də daxil olmaqla, digər resurslarla

əvəzlənməsi nəticəsində dəyişmişdir.

– İsrail (yalnız yüksək texnologiya ölkəsi) cilalanmış

briliyantlar, maşın, kompüter proqramları və

telekommunikasiya avadanlıqları ixrac edir

– Münaqişələr bölgə turizmi üçün maneəyə çevrilmişdir

37


Başlıca qlobal ticarət axınları

• Mikroelektronika

– Yaponiya, Şərqi Asiya ölkələri (xüsusilə Dörd Pələng)

mikroelektronikanın başlıca istehsalçısı və ixracçısıdır

• Avtomobillər

– Ən böyük ticarət axını Avropa İttifaqı daxilindədir

– General Motors və Ford dünyanın ən böyük istehsalçılar

arasındadır

– Yaponiya transmilli şirkətləri idxal kvotalarından yayınmaq

məqsədilə ABŞ-a böyük həcmdə investisiyalar

qoymuşdur

38


Başlıca qlobal ticarət axınları (davamı)

• Avtomobillər (davamı)

Şəkil 13.14 Yapon avtomobil istehsalçılarının yüksəlişi. 2010-cu ildə Toyota illik 7,2 milyon

avtomobil istehsalı ilə dünyada birincidir. Onu 6.5 milyon ilə General Motors, 6,1 milyon ilə

Volkswagen, 4,7 milyon ilə Ford və 4,6 milyon ilə Hyundai təqib edir.

39



• Polad

– Qərbi Avropa dünyada polad istehsalı və ticarətinə liderlik

edir

– Avropa İttifaqı inkişaf etməkdə olan ölkələrə milyardlarla

dollarlıq polad göndərir

• Toxuculuq və geyim

– Əməktutumlu toxuculuq və geyim sənayesi inkişaf

etməkdə olan ölkələrə doğru yerdəyişmə etmişdir

– Beynəlxalq ticarət istahsaldakı yerdəyişməni göstərir

– Başlıca qazananlar Çin, Honq-konq, Cənubi Koreya və

Tayvandır.

– Major gainers are China, Hong Kong, South Korea, and

Taiwan

40



• Toxuculuq və geyim (davamı)

Şəkil 13.15 Hazır geyim və toxuculuq

işçiləri üçün bir saatlıq əmək haqqı,

2005.

41



• Taxıl və yem

– Buğda, qarğıdalı, düyü, digər dənli bitkilər, yemlik taxıllar,

soya daxildir

– Dünya ticarətində payı azalıb

– Üçüncü Dünya ölkələrində qərb toxumları, taxıl və

gübrələri

• Mədən məhsulları

– Mis, alüminium, nikel, sink, qalay, dəmir filizi, çuğun, uran

və. s daxildir.

– ABŞ ilk növbədə Avropa və Yaponiya üçün ən böyük

ixracçıdır

– İnkişaf etməkdə olan ölkələrdən yaponiyaya ən böyük

xammal axınıdır

42


Əsas anlayışlar

• Cari əməliyyatlar hesabı (current account), s.349

• Dörd Pələng (Four Tigers), s.354

• İdxalı əvəzləmə (import substitution), s.354

• İnfrastruktur (infrastructure), s.354

• İntellektual mülkiyyət hüquqları (intellectual property

rights), s.351

• Mikroelektronika (microelectronics), s.361

• Xüsusi İqtisadi Zonalar (Special Economic Zones -

SEZs), s. 357

43


Müzakirə sualları

• 1. II Dünya müharibəsindən bu tərəfə dünya

ticarətinin səviyyəsində nə baş vermişdir? Nə üçün?

• 2. Nə üçün ABŞ Avropa ilə müqayisədə Şərqi Asiya

ilə daha çox ticarət edir?

• 3. Yapon Avtomobil ixracının coğrafiyalarını təsvir

edin.

beynəlxalq ticarətin strukturu · 3 stutz & warf; the world economy, 6th edition © 2012...

Documents