big book 1 isixhosa layout 1 2016/02/09 9:12 am …incwadi enkulu 1 incwadana 1 incwadana 2incwadana...

44
Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2 Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSA Amabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana 1-4

Upload: others

Post on 12-Aug-2020

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

Incwadi enkulu 1

Incwadana 1 Incwadana 2

Incwadana 3 Incwadana 4

UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSA

Amabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana 1-4

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:12 AM Page i

Page 2: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

Isiseko senkqubo yobuchule bokufunda nokubhala kwabaselula

Ipapashwe 2011 ngabakwa-Molteno Institute for Language and LiteracyIxhaswe yi-Zenex Foundation

Umgangatho woku-1: Incwadi enkulu 1� Iqela loPhengululo neMveliso yeNkqubo (Research & Development Unit)

• Abaququzeleli: Jenny Katz noMirna Lawrence• Incutshe kulwimi isiXhosa: Nolitha Bikitsha• Umongameli nkqubo: Dr Paula Gains

� Abazekelisi: Ibali 1 Bala ne-Ibali 4 Coca: Sandy Lightley;Ibali 2 Hayi ne-Ibali 3 Vula vala: Rob Owen

� Uyilo nongqaleko: Resolution

© 2011 Molteno Institute for Language and Literacy

ISBN 978-1-920488-20-8

Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives (CCBY-NC-ND) 4.0 International Licence Disclaimer: You are free to download andshare this work as long as you attribute theMolteno Institute for Language and Literacy,but you may not change this work in any wayor use it commercially.

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:12 AM Page ii

Page 3: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

1

Iziqulatho

Ibali 1: Bala• Phambi kokuba kufundwe nangexesha

lokufunda: ingqalelo katitshala .................. 2• Ibali elifundwa ngokuvakalayo ................... 3• Emva kokufunda: ingqalelo katitshala ..... 11

Ibali 2: Hayi• Phambi kokuba kufundwe nangexesha

lokufunda: ingqalelo katitshala................. 12• Ibali elifundwa ngokuvakalayo ................. 13• Emva kokufunda: ingqalelo katitshala ..... 21

Ibali 3: Vula Vala• Phambi kokuba kufundwe nangexesha

lokufunda: ingqalelo katitshala ................ 22• Ibali elifundwa ngokuvakalayo ................. 23• Emva kokufunda: ingqalelo katitshala ..... 31

Ibali 4: Coca• Phambi kokuba kufundwe nangexesha

lokufunda: ingqalelo katitshala ................ 32• Ibali elifundwa ngokuvakalayo ................. 33• Emva kokufunda: ingqalelo katitshala ..... 41

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:12 AM Page 1

Page 4: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

2

1 BALA ISISHWANKATHELO SEBALI SIKATITSHALA

Usapho luhlangene ukubhiyozela uLulu ogqiba iminyaka emithandathu ezelwe. Umama wakhe wabela usaphoikeyiki yetshokolethi ambhakele yona nayithanda kakhulu uLulu. ULulu unexhala lokuba ikeyiki ingaphelaengekalifumani elakhe iqhekeza. Ekugqibeleni, akulifumana iqhekeza lakhe, akafuni nento le. Nditsho walanokuqhekezela inja uBathathe.

PHAMBI KOKUBA KUFUNDWEISIGAMA• Buza imibuzo ekhokelayo ukuqinisekisa okokuba abafundi bayayilandela intsingiselo yamagama angundoqo

asebalini. Sebenzisa imifanekiso, izilinganiso nezinye iindlela zokuchaza ukufundisa intsingiselo yamagama amatshanangaziwayo ngabafundi. Khumbula ukuba abafundi akunyanzelekanga ukuba bakwazi ukuwafunda la magama,kulindeleke nje ukuba bazi intsingiselo yawo. Yalela abafundi ukuba basebenzise igama ngalinye bakhe isivakalisingomlomo:

usuku lokuzalwa ikeyiki iqhekeza bala gqibela

• Sebenzisa itshathi yamanani ukubaqhelisa abafundi ukubala ukusukela ku-1 ukuya ku-6 (amanani amele ubuninzi).

• Qinisekisa kananjalo ukuba abafundi bayawaqonda namanani amele isingaphi: okuqala, esibini, esithathu, esine,esihlanu, njl. njl. (ngomlomo kuphela – hayi ngemo ebhaliweyo).

INGOMABuza abafundi ukuba bayayazi na ingomaeculelwa obhiyozela umhla wokuzalwa. Cula nabafundi.

IMIBUZOBonisa umfanekiso oseluqweqweni lwencwadi yebali kwiphepha lesi-3. Buza:• Kwenzeka ntoni emfanekisweni? Ubona ngantoni?

Kubhiyozelwa usuku lokuzalwa lwentombazana – kukho ikeyiki enamakhandlela, iibhaloni namabhaso.

• Ucinga ukuba intombazana igqiba iminyaka emingaphi? Ubona ngantoni?Ugqiba iminyaka emithandathu – ikeyiki yakhe inamakhandlela amathandathu kwaye kubhalwe inani u-6 kwisithsabasakhe.

• Ukhangeleka enjani? Ubona ngantoni?Wonwabile – uncumile.

Alatha egameni lebali uthi:• Igama lebali lithi “Bala”. Masibale amakhandlela akule keyiki. Masibale namabhaso.

Bala, abafundi bengenelela, amakhandlela amathandathu ekeyiki, nibale namabhaso amathandathu.

NGEXESHA LOKUFUNDAIMIBUZONqumama ukufunda kwiphepha lesi-7, walathe emfanekisweni. Buza:• Ukhangeleka enjani uLulu? Ubona ngantoni?

Ukhangeleka ekhathazekile – akasancumanga ngoku.

Nqumama ukufunda kwiphepha lesi-8, walathe emfanekisweni. Buza:• Ucinga ukuba uLulu uza kulifumana iqhekeza lekeyiki?

Vumela abafundi baqashele. Emva kokufunda, fumana ochane impendulo.

Min’ emnandi kuweMin’ emnandi kuweMin’ emnandi kuwe … (Lulu)Min’ emnandi kuwe!

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:12 AM Page 2

Page 5: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

3

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:12 AM Page 3

Page 6: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

4

Lusuku lokuzalwa lukaLulu namhlanje. Ugqiba iminyaka emithandathu ezelwe.

Umama umenzela itheko elincinane ukubhiyozela lo mhla. Amabhaso kaLuluuwasongele ngelona phepha lakhe lalihle. Uxhome iibhaloni ezimibala-bala wazewadeka netafile ekuza kutyelwa kuyo. Umama ubhakele uLulu ikeyikiyetshokolethi ayithanda kakhulu!

‘Yizani nonke etafileni, iti nesiselo esibandayo sele zilungile,’ uyababiza umama.

Umama ulumeka amakhandlela 1 - 2 - 3 - 4 - 5 - 6 amele iminyaka kaLulu. ULuluuphefumla kakhulu ebizela umoya. Wawavuthela omathandathu ngaxeshanye!Khawubone olo ncumo nokonwaba okungako kuLulu ngeli lixa usapho lonkelumculela ingoma emyoli u“mini emnandi kuwe”. Nditsho nenjana yakheuBathathe ingenelele ikhonkotha ngehlombe.

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 4

Page 7: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

5

Umama usika ikeyiki ibe ngamaqhekeza amathandathu.

Utatomkhulu ufumana iqhekeza lokuqala.

ULulu uyabala eqaphela 1 - 2 - 3 - 4 - 5. Kusele amaqhekeza amahlanu.

‘Mmm ... Mmm … Mmmmm!’ uyanambitha utatomkhulu, umlomo ugcweleyikeyiki emnandi.

ULulu yena uginya ingwiqi selengathi utya iswekile yekeyiki.

Andithethi ngoBathathe. Naye uvuza izinkcwe unga uyayinukisa iswekileyekeyiki!

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 5

Page 8: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

Umakhulu ufumana iqhekeza lesibini.

ULulu uyabala eqaphela 1 - 2 - 3 - 4. Kusele amaqhekeza amane.

‘Mmm … Mmm ... Mmmmm!’ uyanambitha umakhulu umlomo ugcwele yikeyiki emnandi.

ULulu yena ukhotha umlomo selengathi utya iqunube elibomvu lekeyiki.

Andithethi ngoBathathe. Naye ukhotha umlomo unga uyalinukisa iqunube.

6

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 6

Page 9: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

Utata ufumana iqhekeza lesithathu.

ULulu uyabala eqaphela 1 - 2 - 3. Kusele amaqhekeza amathathu. Isiqingathasekeyiki sesityiwe!

‘Mmm … Mmm … Mmmmm!’ uyanambitha utata umlomo ugcwele yikeyikiemnandi.

ULulu ulindile engxamile. Uyakunikwa nini yena? ULulu uyanambitha intoengekhoyo selengathi utya ilekese etamtam. Naye uBathathe ulindile ungxamile.Unga uyaliva ivumba lelekese ecinga. Uyakunikwa nini yena?

7

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 7

Page 10: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

Udade wabo omncinci ufumana iqhekeza lesine.

ULulu uyabala 1 - 2. Kusele amaqhekeza amabini ekeyiki!

‘Mmm … Mmm … Mmmmm!’ uyanambitha udade wabo omncinci umlomougcwele yikeyiki emnandi.

Akusemnandanga ngoku kuLulu ukulinda. Ude wafinga iintshiyi! ULulu unambitha into engekhoyo selengathi utya imvuthuluka yetshokolethi.UBathathe yena uyancwina kukurhala. Unga uyaliva ivumba lemvuthulukayetshokolethi.

8

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 8

Page 11: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

Umama uzibekela iqhekeza lesihlanu epleyitini.

Kusele iqhekeza elinye qha!

Ekugqibeleni umama ubeka eli qhekeza liseleyo epleyitini anike uLulu.

‘Mmm … Mmm … Mmmmm!’ uyanambitha umama umlomo ugcwele yikeyikiemnandi.

ULulu uthatha ifolokhwe yakhe. Akasazi kunambitha into engekhoyo ngoku uLulu.Ekugqibeleni uza kuyitya ngenyani le keyiki imnandi kangaka!

9

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 9

Page 12: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

10

ULulu uva uBathathe ekhwina kabuhlungu …

UBATHATHE! Naye ufuna ikeyiki!

ULulu ujonga uBathathe, ajonge eli qhekeza lokugqibela lisepleyitini yakhe,aphinde ajonge uBathathe.

Uyaphinda uyaluma atye ikeyiki uLulu.

‘Uxolo, Bathathe, yikeyiki yosuku LWAM lokuzalwa le. Eli qhekeza liseleyosisabelo sam ndedwa qha!’

Wonke umntu uyahleka.

Umama ubizela uBathathe phandle ukuza kumpha ithambo lenyama.

‘Mmm … Mmm … Mmmmm!’ uyanambitha uLulu umlomo ugcwele yikeyikiemnandi.

Mini emnandi kuwe, Lulu!

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 10

Page 13: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

11

EMVA KOKUFUNDAIMIBUZOVavanya ulwazi. Buza:

• Lwalubhiyozela ntoni usapho?

Lwalubhiyozela usuku lokuzalwa lukaLulu eqgiba iminyaka emithandathu.

• Kwakutheni umama aze abhake ikeyiki yetshokolethi?

Yeyona keyiki ayithanda kakhulu uLulu.

• Zintoni kanye-kanye kule keyiki ezazimenza uLulu aginye ingwiqi?

Yiswekile yekeyiki, ngamaqunube abomvu, yilekese etamtam nemvuthuluka yetshokolethi.

• ULulu wayemvimbela ntoni ikeyiki uBathathe?

ULulu wayengowokugqibela ukufumana iqhekeza emva kokulinda ixesha elide seleginye ingwiqi amaxesha amaninzikukurhala. (ULulu uyazi nokwazi ukuba izinja azifanelanga ukutya ikeyiki – kuba kungeyompilo kuzo.)

Vavanya ukulonwabela. Buza:

• Ulithandile na ibali? Yintoni oyithandileyo, yintoni ongayithandanga ngalo?

Vumela abafundi abambalwa babalise ngezimvo zabo.

• Ucinga ukuba uBathathe wayonwabile ekugqibeleni? Kutheni ucinga njalo?

Vumela abafundi abambalwa babalise ngezimvo zabo.

• Uye ulichithe njani wena usuku lakho lokuzalwa?

Vumela abafundi abambalwa babalise ngamava abo.

IMISEBENZIUkufunda okubonwayo, ukumamela nokuthetha

• Balisa ibali usebenzisa imifanekiso kuphela. Cela abafundi bancedise ukubalisa kwakhona, ngokwenzeka kwiphephangalinye. Chonga iinkcukacha ezizezi zilandelayo emifanekisweni:

• indlela inja uBathathe ajikeleza ngayo abantu etafileni engqiba efuna ikeyiki• udade boLulu omncinci oqokelela amakhandlela omathandathu kumaqhekeza ekeyiki.

• Mema abafundi baze ngaphambili ukuza kwalatha, bakhe nezivakalisi ngabalinganiswa abahlukeneyoabasemifanekisweni. Umzekelo: Umama ulumeka amakhandlela. ULulu uncumile. Utata unkinkisha iti. Umakhuluuphunga iti. Utatomkhulu utya ikeyiki. UBathathe uyacela. Udade omncinci uqokelela amakhandlela, njl. njl.

Ukufunda kunye nezandi

• Bonisa umphandle wencwadi walathe igama lebali u“Bala” (iphepha lesi-3). Funda igama kunye nabafundi.

• Lungisa la magama abhalwe kumacwecwana:

bala hayi bo yam

Yalela abafundi baziqhelanise nala magama, ngokuwafunda yonke imihla. Abafundi mabaziqhelise nokwakhaizivakalisi zomlomo besebenzisa kwala magama. Xhoma amagama egumbini lokufundela kwindawo ebonakalayokubafundi, ixesha elingangeveki.

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 11

Page 14: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

PHAMBI KOKUBA KUFUNDWEISIGAMA• Buza imibuzo ekhokelayo ukuqinisekisa okokuba abafundi bayayilandela intsingiselo yamagama angundoqo

asebalini. Sebenzisa imifanekiso, izilinganiso nezinye iindlela zokuchaza ukufundisa intsingiselo yamagama amatshanangaziwayo ngabafundi. Yalela abafundi ukuba basebenzise igama ngalinye bakhe isivakalisi ngomlomo:

ixelegu ongakhathal iyo qoqosha inkunkuma boleka

• Thetha ngezinye izichasi-magama ezisetyenziswe ebalini: ixelegu-inene, ongakhathaliyo-okhathalayo, qoqosha-ngcolisa.

UMHOBEFundisa abafundi lo mhobe ongokhuseleko ezindleleni.

Ziqhelanise wena nabafundi ukuwucengceleza umhobe.

IMIBUZOBonisa umfanekiso oseluqweqweni lwencwadi yebali kwiphepha le-13. Buza:

• Inokuba yenzani le nkwenkwana?Idlala ngebhola yesoka.

• Ingaba idlala phi?Idlala ecaleni kwendlela.

Alatha egameni lebali uthi:

• Igama lebali lithi “Hayi”. Yintoni engalunganga? Ngubani lo esithi ‘hayi’ kuye? (Tsalela umdla wabafundi kwindlelaabakhangeleka ngayo umqhubi nabahambi ebusweni.)Sithi ‘hayi’ kule nkwenkwana. Kuyingozi kuye ukudlala kufutshane nendlela exakekileyo – angatshayiswa ziimoto.

NGEXESHA LOKUFUNDAIMIBUZONqumama kwiphepha le-16 kwincwadana, walathe emfanekisweni. Buza:

• Bava njani abanye abantwana xa etyhudisa engenelela uVelile? Ubona ngantoni?Bayacaphuka bakhathazeke – bafinge iintshiyi.

Nqumama kwiphepha le-18 kwincwadana, walathe emfanekisweni. Buza:

• Ingaba ikhalela ntoni le ntombazana?UVelile uxuthe iipensile zakhe zokuzoba.

12

2 HAYI ISISHWANKATHELO SEBALI SIKATITSHALA

UVelile yinkwenkwana elixelegu, engenasimilo nengakwaziyo ukuziphatha. Ngumntu ongakhathaliyo,ongenamonde, onobungozi nocinga ngesakhe isiqu kuphela. Ungambona emana etsalana etyhilizana nodadewabo xa besiya esikolweni. Akahoyi naxa enqumla indlela, uyaphithizela. Ngumntu ohlala etyhudisa engenelelaemigceni. Uyangcolisa. Uxutha izinto zabanye abantwana. Ekugqibeleni, akufumanisa ukuba akukho mntuoyithandayo le ndlela aziphatha ngayo uVelile, ugqiba ekubeni ahlukane nesi simo, aziphathe okwenene.

Jong’ ekuneneUjonge enxeleEkunene kwakhonaKonke kulungile …Nqumla indlela!

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 12

Page 15: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

13

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 13

Page 16: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

14

Hayi wethu, Velile! Kutheni na? Awunakuba lixelegu ke noko!

Sibopha imitya yezihlangu.Sihlohla ihempe ebhulukhweni.Siqoqosha iincwadi sizibeke kakuhle.

Linganisa nawe kaloku, Velile …

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 14

Page 17: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

15

Hayi wethu, Velile! Kutheni na? Sukungakhathali ke noko!

Siwela indlela kwiirobhothi.Silinda izibane zibe luhlaza.Sijonga ekunene, sijonge ekhohlo, siphinde sijonge ekunene phambi kokuba siwele.

Linganisa nawe kaloku, Velile …

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 15

Page 18: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

16

Hayi wethu, Velile! Kutheni na? Funda ukulinda nawe ke noko!

Sicotha nje sizole xa sihamba everandeni.Sima emgceni sinyameke.Silinda ithuba lethu lokuncedwa lifike.

Linganisa nawe kaloku, Velile …

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 16

Page 19: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

17

Hayi wethu, Velile! Kutheni na? Yiba linene nawe ke noko!

Silahla inkunkuma, amaphepha nezinto ezimdaka emgqomeni.Sigcina isikolo sethu sicocekile.Siqoqosha iinkonkxa neebhotile ukuze zibe nokusetyenziswa kwakhona.

Linganisa nawe kaloku, Velile …

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 17

Page 20: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

18

Hayi wethu, Velile! Kutheni na? Awunakuxutha izinto zabanye ke noko!

Siyacela, siboleke xa sifuna ukusebenzisa izinto zabanye abantu.Sihlonipha abantu sihloniphe nempahla yabo.Sizifundisa ukwabelana njalo.

Linganisa nawe kaloku, Velile …

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 18

Page 21: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

19

Hayi wethu, Velile! HAYI!

Bukeka lonke ixesha.Coceka njalo.Khathala unyameke.

Ungaphindi ungcolise.Uyeke ukutyhudisa.Ukhumbule ukucela uboleke xa ufuna ukusebenzisa izinto zabanye abantu.

Noko ngoku kumele ukuba uyafunda ukuziphatha kakuhle?

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 19

Page 22: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

Ewe Velile! EWE!

Ucocekile kwaye uyabukeka.Uwela indlela ngokufanelekileyo.Amaphepha nezinto ezimdaka uzilahla emgqomeni.

Ufunda ukuziphatha kakuhle!

Nalo ke inene!

20

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 20

Page 23: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

21

IPHEPHA VELILE ABANYE

Iphepha le-14 Ukhangeleka njengexelegu. Ihempeayiqhotyoshwanga ingahlohlwanganasebhulukhweni. Iikawusi zithe vuxa ezinyaweni.Incwadi iyajinga engxoweni yakhe yesikolo.

Udade boVelile ukhangeleka njengenenekazi,ucocekile.

Iphepha le-15 Imitya yezihlangu ayiqhotyoshwanga:ingamrhintyela imwise. Udade wabo uyamoyikiselaukuba angatshayiswa ziimoto. Iirobhothi zivalilezibomvu.

Udade boVelile uyema alinde de kube lixeshaelililo nelifanelekileyo ukunqumla indlela.

Iphepha le-16 Ungena ngokungekho similweni egumbinilokufundela.

Abanye abantwana bema emgceni balindebenyamekile.

Iphepha le-17 Inkunkuma uyilahla nje naphina. Enye inkwenkwana ilahla inkunkumaemgqomeni wayo.

Iphepha le-18 Ukhalisa intombazana, uxutha iipensile zayozokuzoba.

Abanye abantwana bayabolekana izinto zabongesimilo.

EMVA KOKUFUNDAIMIBUZOVavanya ulwazi. Buza:

• Yintoni eyenza ukuba umqhubi weteksi amjonge kakubi uVelile?

Wayecinga ukuba uza kumtshayisa uVelile owayenqumla indlela phambi kwakhe.

• Yintoni eyenza uVelile atshintshe indlela aziphatha ngayo?

Wazibona ukuba ungumntu ocingela isiqu sakhe kuphela waye uyabacaphukisa ebakhathaza abanye abantu.

• Buka umfanekiso kwiphepha lama-20. Yintoni etshintshileyo ngoVelile?

Ukhangeleka elinene, ucocekile. Inkunkuma uyilahla emgqomeni wayo. Yena nodade wabo babambene ngezandla,balindele ukunqumla indlela kwindawo efanelekileyo ngexesha elililo.

Vavanya ukulonwabela. Buza:

• Ulithandile na ibali? Yintoni oyithandileyo, yintoni ongayithandanga ngalo?

Vumela abafundi abambalwa babalise ngezimvo zabo.

• Yeyiphi eyona nto imbi ocinga ukuba uVelile wayenza? Kutheni ucinga ngolo hlobo?

Vumela abafundi abambalwa babalise ngezimvo zabo banike nezizathu.

IMISEBENZIUkufunda okubonwayo, ukumamela nokuthetha

• Balisa ibali usebenzisa imifanekiso kuphela. Cela abafundi bancedise ukubalisa kwakhona, ngokwenzeka kwiphephangalinye. Chonga iinkcukacha kumfanekiso ngamnye. Thelekisa isimilo sikaVelile kunye nezimilo zabanye abantwana:

• Mema abafundi baze ngaphambili ngababini, ukuza kudlala imiboniso esebalini eyahlukeneyo (uVelile nodade wabo,uVelile nomqhubi weteksi, uVelile nomntwana olinde emgceni, uVelile nomntwana ngasemgqomeni wenkunkuma,uVelile nentombazana ekhalayo). Abafundi bangawuphucula ngokufakela incoko enika umdla umdlalo.

Ukufunda kunye nezandi

• Bonisa umphandle wencwadi walathe igama lebali u‘Hayi’ (iphepha le-13). Funda igama kunye nabafundi.

• Lungisa la magama abhalwe kumacwecwana.

hayi ewe

Yalela abafundi baziqhelanise nala magama, ngokuwafunda yonke imihla. Abafundi mabaziqhelise nokwakhaizivakalisi zomlomo besebenzisa kwala magama. Xhoma amagama egumbini lokufundela kwindawo ebonakalayokubafundi, ixesha elingangeveki.

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 21

Page 24: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

22

3 VULA VALA ISISHWANKATHELO SEBALI SIKATITSHALA

UVuyo uyanxiba ulungiselela ukuya esikolweni kodwa enye yeekawusi zakhe imlahlekele. Akaqondanga ukuba lekawusi ibambekile iyajinga kuye ngemva esinqeni sebhulukhwe yakhe. UVuyo umaxhaphetshu ufuna ikawusiyakhe. Ukhangela kwikasi yeempahla kodwa ayivale ngoko nangoko akuthi gqi kwisigcawu esikhulu. Ukhangelanakula bhokisi igcina izinto zokusebenza egumbini lokuphekela. Nalapho, uyivala ngokukhawuleza kuba kuthe gqiinyoka endaweni yekawusi. Xa evula ucango eza kukhangela egumbini lokuvasela, uluvala ngokukhawuleza akuthigqi kudade wabo engalindelanga. Nanko udade wabo omncinci etsala lento ijinga kuVelile ngemva. Tyhini! Yilekawusi le... kanti ijinga apha kuVelile lonke eli xesha!

PHAMBI KOKUBA KUFUNDWEISIGAMA• Buza imibuzo ekhokelayo ukuqinisekisa okokuba abafundi bayayilandela intsingiselo yamagama angundoqo

asebalini. Sebenzisa imifanekiso, izilinganiso nezinye iindlela zokuchaza ukufundisa intsingiselo yamagama amatshanangaziwayo ngabafundi. Yalela abafundi ukuba basebenzise igama ngalinye bakhe isivakalisi ngomlomo:

ikawusi ucango is igcawu inyoka igumbi lokuphekela igumbi lokuvasela

INGOMACela abafundi bakunike amagama ezinto ezikwaziyoukuvuleka zikwazi nokuvaleka (ucango, isango, ifestile, njl.njl.) Fundisa abafundi ingoma. Cula nabafundi.

IMIBUZOBonisa umfanekiso oseluqweqweni lwencwadi yebali kwiphepha lama-23. Buza:

• Ucinga ukuba iyaphi le nkwenkwana? Ubona ngantoni?Uya esikolweni. Unxibe impahla yakhe yesikolo.

• Ucinga ukuba uziva kanjani? Kutheni ucinga njalo?Ukhangeleka engaqinisekanga – ukrwempa intloko.

• Ujonge ntoni?Unyawo lwakhe

• Ucinga ukuba yintoni ingxaki?Bhala ezinye zeengcinga ezizimpendulo zabafundi ebhodini. Iingcinga zabo kufuneka zibe nento yokwenza nekawusielahlekileyo kanti ijinga kuye ngemva esinqeni sebhulukhwe yakhe.

NGEXESHA LOKUFUNDAIMIBUZOFunda ngokuvakalayo iphepha lama-24, ama-26 nelama-28 phambi kokuba abafundi babone imifanekiso.

Nqumama ukufunda emva kwephepha lama-27. Buza:

• Wabonakala enjani uVuyo akubona inyoka?Wayothukile – wayivala ibhokisi ngokukhawuleza.

Nqumama kwiphepha lama-29. Buza:

• Yintoni eyenza uVuyo avale ucango lwegumbi lokuvasela ngokukhawuleza?Udade wabo omdala wayengathandi ukuba abonwe nguVuyo ngaphakathi egumbini lokuvasela evasa.

Sivulele, mama (x2)

Sivulele, mama (x2)

Sivulele (x2)

Sivalele, mama (x2)

Sivalele, mama (x2)

Sivalele (x2)

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 22

Page 25: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

23

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 23

Page 26: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

24

Ixesha yintsimbi yesithandathu ekuseni. UVuyo ulungiselela ukuya esikolweni.Unxiba ihempe emhlophe, ijezi eluhlaza nebhulukhwe emfutshane engwevu.UVuyo unxiba nekawusi ende engwevu. Ukhangela enye ikawusi yakhe kodwaakayifumani. Selekhangele kuyo yonke indawo kweli gumbi alala kulo.

UVuyo uyema uyacinga, ‘Iphi ikawusi yam?’‘Mhlawumbi ikule kasi yempahla. Mandikhangele.’

UVuyo uvula ikasi yempahla.

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 24

Page 27: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

25

Yho hayi! Isigcawu esikhulu kangaka!Mfim! Ayikho nale kawusi apha!

UVuyo uvala ikasi ngokukhawuleza!

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 25

Page 28: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

26

UVuyo uyacinga kwakhona, ‘Iphi ikawusi yam?’‘Mhlawumbi ikwela gumbi lokuphekela. Mandikhangele.’

UVuyo uvula ibhokisi egcina izinto zokusebenza egumbini lokuphekela.

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 26

Page 29: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

27

Yho-o-o! Inyoka! Ifuna ntoni?Mfim! Ayikho nale kawusi apha!

UVuyo uvala ibhokisi ngokukhawuleza!

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 27

Page 30: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

28

UVuyo uyacingisisa, ‘Iphi ikawusi yam?’‘Mhlawumbi ikwela gumbi lokuvasela. Mandikhangele.’

UVuyo uvula ngamandla ucango lwegumbi lokuvasela.

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 28

Page 31: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

29

Uxolo! Kanti kukho umntu apha?Mfim! Ayikho nale kawusi apha!

UVuyo uvala ucango ngokukhawuleza!

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 29

Page 32: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

30

UVuyo ubuyela egumbini lakhe lokulala ekhathazekile. Isikolo singenile kwayeuza kuba senkathazweni xa enxibe iikawusi ezingezizo ezesikolo.

Kuthi kusenjalo, uVuyo ave into imtsala ebhulukhweni ngemva. Udade waboomncinci uNobom umile emva kwakhe uyatsala. UVuyo ejikela emva kwakhe …

Mfim! Yile kawusi yam le!

Kanti ijinga kule bhulukhwe lonke eli xesha!

Hayi nam ubonanje!

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 30

Page 33: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

31

EMVA KOKUFUNDAIMIBUZOVavanya ulwazi. Buza:

• Wayekhangela ntoni uVuyo?

Ikawusi yakhe elahlekileyo

• Ngawaphi amagumbi akhangela kuwo?

Egumbini lokulala, egumbini lokuphekela nasegumbini lokuvasela

• Yintoni eyenza uVuyo avale ikasi yeempahla, ibhokisi nocango lwegumbi lokuvasela ngokukhawuleza?

Ixesha ngalinye wayedibana nento eyayimothusa ngaphakathi (isigcawu, inyoka, udade wabo onomsindo).

• Ucinga ukuba yintoni le eyenza udade boVuyo abe nomsindo?

UVuyo waluvula ngamandla ucango engaphakathi evasa udade wabo, nto ke leyo engabonakalis’ intlonipho kudade wabo.

• Ngubani owayifumanayo ikawusi elahlekileyo ekugqibeleni?

Ngudade boVuyo omncinci

Vavanya ukulonwabela. Buza:

• Ulithandile na ibali? Yintoni oyithandileyo, yintoni ongayithandanga ngalo?

Vumela abafundi abambalwa babalise ngezimvo zabo.

• Ucinga ukuba wafika emva kokukhala kwentsimbi uVuyo esikolweni ngalo mini?

Buzisa kubafundi uthelekise iimpendulo.

• Ingaba kukho nto yakho yokunxiba yakhe yalahleka na? Kwakutheni? Balisa.

Vumela abafundi abambalwa babalise ngamava abo.

IMISEBENZIUkufunda okubonwayo, ukumamela nokuthetha

• Balisa ibali usebenzisa imifanekiso kuphela. Cela abafundi bancedise ukubalisa kwakhona, ngokwenzeka kwiphephangalinye. Xoxa uveza engxoxweni indlela nganye yembonakalo, imvakalelo nezinto awayezenza uVuyo ukubonisaoko: ukrwempa intloko xa engaqinisekanga; uyaxhuma ajule izandla emoyeni xa othukile okanye esoyika; ubekaizandla ebusweni xa emangalisiwe.

• Bukani imifanekiso wena nabafundi. Chongani nincokole ngezinto ezikwaziyo ukuvuleka zikwazi nokuvaleka,umzekelo: iikhabhathi, iidrowa, iibhokisi, iimbiza kwakunye neetoti ezineziciko, iingcango, amehlo nemilomo, njl. njl.

Ncokolani kananjalo ngezinye izinto egumbini lokufundela ezikwaziyo ukuvuleka zikwazi nokuvaleka, umzekelo: iifestile,iincwadi, iingxowa, amaqhosha, iidesika ezinezivalo, iibhokisi ezizindidi ezahlukeneyo, njl. njl.

Ukufunda kunye neZandi

• Bonisa umphandle wencwadi walathe igama lebali u“Vula vala” (iphepha lama-23). Funda amagama kunye nabafundi.

• Lungisa la magama abhalwe kumacwecwana:

vula vala yam

Yalela abafundi baziqhelanise nala magama, ngokuwafunda yonke imihla. Abafundi mabaziqhelise nokwakhaizivakalisi zomlomo besebenzisa kwala magama. Xhoma amagama egumbini lokufundela kwindawo ebonakalayokubafundi, ixesha elingangeveki.

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 31

Page 34: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

32

PHAMBI KOKUBA KUFUNDWEISIGAMA• Buza imibuzo ekhokelayo ukuqinisekisa okokuba abafundi bayayilandela intsingiselo yamagama angundoqo

asebalini. Bacele ukuba bazikhombe ezi zinto zinalentsingiselo yala magama ezikwalapha egumbini lokufundela.Yalela abafundi ukuba basebenzise igama ngalinye bakhe isivakalisi ngomlomo:

coca i fest i le ibhodi idesika umgangatho inkunkuma udonga

UMHOBEFundisa abafundi lo mhobe. Bachazele ukuba bazakuwucengceleza kunye nawe xa nifunda ibali.

IMIBUZOBonisa umfanekiso oseluqweqweni lwencwadi yebali kwiphepha lama-33. Buza:

• Khangela ubuso bukatitshalakazi nendlela ame ngayo. Ucinga ukuba kutheni eme ngolu hlobo?

Akonwabanga, uxabene – ufinge iintshiyi ubeke nezandla esinqeni.

• Ucinga ukuba kutheni engonwabanga? Uqwalasele ntoni?

Uqwalasele eli gumbi lakhe lokufundisela limdaka kangaka.

Alatha egameni lebali uthi:

• Igama lebali lithi “Coca”. Ucinga ukuba zeziphi iindawo okanye zintoni ezifuna ukucocwa?

Iifestile neendonga zimdaka. Iincwadi neepensile zokuzoba zithe sa yonke indawo. Kukho inkunkuma phantsiemgangathweni. Iintyatyambo ebezihombisile zomile zifile.

NGEXESHA LOKUFUNDAIMIBUZOYalela abafundi bangenelele ukucengceleza kunye nawe umhobe othi “Coca” ofumaneka kumaphepha ama-35–38.

Nqumama emva kwephepha lama-36. Buza:

• Ucinga ukuba baxabene ngantoni uNosiphiwe noThabo?

Kungokuba uThabo ugalela iinwele zikaNosiphiwe ngamanzi amdaka anesepha.

Nqumama emva kwephepha lama-38. Buza:

• Ungakwazi ukulungisa le mpazamo yenziwe nguFuneka? Kufanele ukuba balandelelana kanjani aba nobumba?

UFuneka ubalandelelanise ngolu hlobo a-b-c-e-d-f-h-g. Bekufanele ukuba balandelelana ngolu hlobo a-b-c-d-e-f-g-h.

4 COCA ISISHWANKATHELO SEBALI SIKATITSHALA

Izikolo ziyavalwa. Utitshalakazi uqwalasele obu bumdaka nemfuxumfuxu kweli gumbi lakhe lokufundisela.Wahlula abafundi babe ngamaqela aza kumnceda ukucoca iindawo ezahlukeneyo zegumbi. Basula iifestile bacocenebhodi, bakhuhla iidesika bakhuhle neendonga, basula umgangatho ngamanzi betshayela nokutshayela,baqokelela inkunkuma bayilahle, bayaqoqosha bebeka izinto ngendlela. Kwiqela ngalinye kukho lo mfundi ulibelekukudlala emana eqhula abanye, kodwa kuyo yonke loo nto, igumbi ligqibela licocekile futhi liqoqekile.Utitshalakazi uncoma bonke abafundi ngomsebenzi omhle abawenzileyo, nditsho nabo bebelibazisa beqhulananabanye! Babone nabo, kumnandi kuyintswahla kubafundi, izikolo zivaliwe!

Masicoce, sicoce

Wonk’ umfundi, yonk’ indawo

Sicoce, sicoce

Wonk’ umfund’ esebenzile

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:13 AM Page 32

Page 35: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

33

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:14 AM Page 33

Page 36: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

Lusuku lokugqibela zivalwe izikolo okwethutyana. Abafundi baza kuphumlabedlala imini nemini.

Kodwa kuqala, uNkosikazi Magalela ufuna wonke umfundi ancedise ukucocaigumbi labo lokufundela. Kuziemele zamanzi, amalaphu, izikorobho, imitshayelo,imitshayelo yokusula neengxowa zokuqokelela inkunkuma.

Lixesha lokususa uthuli-sisuse uthuli, sisule ngamanzi-sisula ngamanzi, sithiukukhuhla-sikhuhle, sikhuhla-sikhuhla, zesitshayele-sitshayele, sitshayelisisa.

Abanye abafundi bacoca iifestile. Kodwa khawujonge uThulani yena, ushiya iminwe emdaka efestileni.

Kaloku yena ufuna ukudlala ngelixesha abanye besebenza, andithi?

‘Thulani, khawuyeke ukudlala uncedise ukucoca nawe, tyhini!’

34

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:14 AM Page 34

Page 37: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

35

Abanye abafundi bacoca ibhodi. Kodwa khawujonge uDeliwe yena, uyavuthela wenza uthuli lwetshokhwe.

Kaloku yena ufuna ukudlala ngelixesha abanye besebenza, andithi?

‘Deliwe, khawuyeke ukudlala uncedise ukucoca nawe, tyhini!’

Masicoce, sicoce

Wonk’ umfundi, yonk’ indawo

Sicoce, sicoce

Wonk’ umfund’ esebenzile

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:14 AM Page 35

Page 38: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

36

Abanye abafundi bacoca iidesika. Kodwa khawujonge uThabo yena,ugalela uNosiphiwe ngamanzi anesepha ezinweleni.

Kaloku yena ufuna ukudlala ngelixesha abanye besebenza, andithi?

‘Thabo, khawuyeke ukudlala uncedise ukucoca nawe, tyhini!’

Masicoce, sicoce

Wonk’ umfundi, yonk’ indawo

Sicoce, sicoce

Wonk’ umfund’ esebenzile

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:14 AM Page 36

Page 39: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

37

Abanye abafundi bacoca umgangatho. Kodwa khawujonge uTokolo yena,ushiya inkunkuma emgangathweni.

Kaloku yena ufuna ukudlala ngelixesha abanye besebenza, andithi?

‘Tokolo, khawuyeke ukudlala uncedise ukucoca nawe, tyhini!’

Masicoce, sicoce

Wonk’ umfundi, yonk’ indawo

Sicoce, sicoce

Wonk’ umfund’ esebenzile

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:14 AM Page 37

Page 40: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

38

Abanye abafundi bacoca iindonga. Kodwa khawujonge uFuneka yena,uzimisele ubhidanisa onobumba.

Kaloku yena ufuna ukudlala ngelixesha abanye besebenza, andithi?

‘Funeka, khawuyeke ukudlala uncedise ukucoca nawe, tyhini!’

Masicoce, sicoce

Wonk’ umfundi, yonk’ indawo

Sicoce, sicoce

Wonk’ umfund’ esebenzile

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:14 AM Page 38

Page 41: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

39

Iifestile zicocekile. Ibhodi icocekile. Iidesika zicocekile. Umgangatho ucocekile.Iindonga zicocekile. Igumbi lokufundela lonke licocekile!

UNkosikazi Magalela ukholisekile.

‘Andazi ndinganenzela ntoni xa ninonke,’ utsho ebancoma.

Ingaba utsho nakuThulani, uDeliwe, uThabo, uTokolo noFuneka?

Ewe! Kaloku nabo ekugqibeleni bancedisile ukucoca.

Abafundi bonelisekile ngumsebenzi wabo omhle negumbi labo lokufundelaelicocekileyo!

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:14 AM Page 39

Page 42: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

40

Yatsho yakhala intsimbi.

‘Hure-e-e-e! Iholide, iholide!’ bayakhwaza abafundi.

‘Ube neholide emnandi, Nkosikazi Magalela, uphumle! Sizakukhumbula!Sakubonana ukuvulwa kwezikolo!’ batsho bebaleka abafundi begoduka.

Izikolo zivaliwe!

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:14 AM Page 40

Page 43: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

41

EMVA KOKUFUNDAIMIBUZOVavanya ulwazi. Buza:

• Zeziphi izixhobo zokucoca ezisetyenziswe ngabafundi?

Basebenzise iiemele zamanzi, amalaphu, izikorobho, imitshayelo, imitshayelo yokusula neengxowa zokuqokelela inkunkuma.

• Ingaba abanye abafundi babekuthanda oku kulibazisa nokuqhulwa zizihlobo zabo? Yintoni ebangela ukuba ucinge njalo?

Hayi – babebaxelela ukuba bayeke ukudlala bancedise ukusebenza.

• UNkosikazi Magalela yena, ingaba wancedisa ukucoca igumbi? Yintoni ebangela ukuba ucinge njalo?

Ewe – nguye lo esimbona ethwele iemele kwiphepha lama-34, elungisa iitshathi ezixhonywe eludongeni kwiphepha lama-36, eqokelela neencwadi ezibeka kakuhle kwiphepha lama-38.

• Ingaba uNkosikazi Magalela wayenelisekile ngumsebenzi wabafundi? Yintoni ebangela ukuba ucinge njalo?

Ewe – wabancoma bonke wabanika neenkwenkwezi ezigolide abafundi.

Vavanya ukulonwabela. Buza:

• Ulithandile na ibali? Yintoni oyithandileyo, yintoni ongayithandanga ngalo?

Vumela abafundi abambalwa babalise ngezimvo zabo.

• Ingaba eli lethu igumbi lokufundela likhe lingcole libe mdaka? Singenza ntoni ukuligcina lihlale licocekile?

Vumela abafundi abambalwa babalise ngezimvo zabo.

IMISEBENZIUkufunda okubonwayo, ukumamela nokuthetha

• Balisa ibali usebenzisa imifanekiso kuphela. Cela abafundi bancedise ukubalisa kwakhona, ngokwenzeka kwiphephangalinye. Chonga iinkcukacha ezizezi zilandelayo emifanekisweni:

• umfundi ngamnye olibele kukudlala eqhulana nabanye nento ayenzayo ukuqhula endaweni yokusebenza ecocaigumbi, kananjalo nendlela abanye abafundi abasamkela ngaso isiqhulo eso:

Ukufunda kunye nezandi

• Bonisa umphandle wencwadi walathe igama lebali u“Coca” (iphepha lama-33). Funda igama kunye nabafundi.

• Lungisa la magama abhalwe kumacwecwana:

• Bonisa kananjalo amagama abawabona njalo nabawafunde kwiiveki ezintathu ezidlulileyo (bala, hayi, bo, yam, ewe,vula, vala). Yalela abafundi baziqhelanise nala magama olishumi, ngokuwafunda yonke imihla. Xhoma onkeamagama egumbini lokufundela kwindawo ebonakalayo kubafundi, ixesha elingangeveki.

IPHEPHA UMFUNDI AFANELE UKUKWENZA AKWENZAYO

Iphepha lama-34 Thulani Ucoca iifestile Ushiya iminwe emdaka efestileni

Iphepha lama-35 Deliwe Ucoca ibhodi Uvuthela esenza uthuli lwetshokhwe edalaukuba abanye abafundi bakhohlele

Iphepha lama-36 Thabo Ucoca iidesika Ugalela uNosiphiwe ngamanzi ezinweleni

Iphepha lama-37 Tokolo Ucoca umgangatho Ushiya inkunkuma emgangathweni

Iphepha lama-38 Funeka Ucoca iindonga Ubhidanisa onobumba

coca

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:14 AM Page 41

Page 44: Big Book 1 ISIXHOSA Layout 1 2016/02/09 9:12 AM …Incwadi enkulu 1 Incwadana 1 Incwadana 2Incwadana 3 Incwadana 4 UMGANGATHO woku-1 ISIXHOSAAmabali afundwa ngokuvakalayo eencwadana

42

Incwadi enkulu 1

ISBN: 978-1-920488-20-8

INCWADI ENKULU 11. Bala2. Hayi3. Vula vala4. Coca

INCWADI ENKULU 25. Baleka6. Lala7. Zoba usike8. Mamela

INCWADI ENKULU 39. Jika10. Umnikelo11. Utata usele nosana12. Sebeza

INCWADI ENKULU 413. Lelikabani eli vili?14. Ekhaya15. Uhambo16. Yophukile ifestile

INCWADI ENKULU 517. Ncedani!18. Uphi uZinzi?19. Sidlala undize20. Sityiwe isonka

INCWADI ENKULU 621. Izinyo22. Evenkileni yempahla23. Umnqathe omkhulukazi24. Ibali lobugqi

INCWADI ENKULU 725. Gcinela ingomso26. Isuphu yelitye27. Idabi lomoya nelanga28. Umvundla nofudo

INCWADI ENKULU 829. Ingonyama nempuku30. Ukubhaka nomakhulu31. Edolophini32. UMzantsi Afrika ngowethu

Ibali ngalinye liqhagamshelana nencwadana yebanga egama lifanayo.Imizekeliso emibala emihle nezicatshulwa ezonwabisayo ziyasebenzisana

ukukhuthaza abantwana ukuthanda ukumamela amabali nokufunda. Iingxoxoezijikeleze imizekeliso zivelisa zikhulise ubuchule bokufunda nokubhala

beembono zabantwana zikhuthaze kananjalo ukuzithemba ekusebenziseniisigama esithethwayo ngendlela ecacileyo nephuhlileyo. Imibuzo eseleisezingqondweni nevulelekileyo entsingiselo isebalini, ikhulisa ubuchule

bokucinga ngendlela ekhwencayo nenesiphiwo sokuyila.

ISIXHOSA

I-Vula Bula yinkqubo yobuchule bokufunda nokubhala nengundoqo eveliswe yashicilelwa ngabakwa-Molteno Institute for Language and Literacy.

I-Vula Bula iyinkqubo eyodwa kuba iveliswe kwisiseko solwimi ngalunye kwiilwimi zeemvelozoMzantsi Afrika. Inkqubo iyilwe ngononophelo, ivumelana ingqinelana kananjalo nokukhula

kolwimi endalweni kwakunye neemfuneko ezingundoqo zobuchule bokufunda nokubhala ulwimi.

UMGANGATHO woku-1

Big Book 1 ISIXHOSA_Layout 1 2016/02/09 9:14 AM Page 42