20 Kutu Kutu Piksellerden Milyar Dolarlk Hayallere / Levent DakranGnmzn kapsaml bilgisayar oyunlar arka planda ciddi bir igc ve yatrm gerektiriyor. Ama belki de bu dnyann yldzlarndan biri olmak iin bu kadarna ihtiyacnz yoktur. Tek ihtiyacnz olan gzel bir hikye, elenceli bir fikir ve bolca hayal gc.

26 CERNde Sanat / Alp AkoluDnyann en byk aratrma merkezlerinden biri olan CERN yalnzca paracklar deil, bilim insanlaryla sanatlar da arptryor. Bu arpmalarn sonucunda ortaya kan rnlerse ok yaratc.

34 DDoS Siber Saldrlar nlenebilir mi? / Brtein Ege36 kinci Beynin Gizemleri / lay elik

Duygusal durumumuz ve sindirim sistemi etkinliklerimiz arasnda hepimizin kolayca fark edebilecei yakn iliki aslnda sindirim yolumuzdaki ikinci beyin denilen enterik sinir sistemimizden kaynaklanyor. kinci beyin sadece sindirim sistemini otonom olarak ynetmekle kalmyor bedensel ve zihinsel salmzla ilgili nemli ilevler de stleniyor.

44 Kaybederken Kazanmak / Alper KayaALS hastalarnn vcut ilevleri zaman iinde srekli olarak azalrken zihinsel ilevleri salkl kalyor, ancak evreyle iletiimleri zorlayor. ALS hastalar iin zenli ve yorucu bir bakmn yan sra evreyle iletiimde dardan destek de zorunlu hale geliyor. Kendisi de ALS hastas olan yazar hem hastaln hem de hastalkla beraber balad yolculuu anlatyor.

54 Deniz Kumundan Gelen G / Zeynep Bilgici56 MLGEM / Brtein Ege

58 Sakin Ol ve Dinle / Tuba Sargl

Aratrmalar yabanc dil renirken sadece ok almann yeterli olmadn gsteriyor. Peki, ocuklar ana dillerini renirken etkili olan mekanizma yetikinler iin yol gsterici olabilir mi?

indekiler

82

26

20

62 Denizlerdeki Cva Miktar Giderek Artyor / brahim zay SemerciOkyanuslarda canllarn vcuduna girebilecek ne kadar cva bulunduu ile ilgili imdiye kadar ok az ey biliniyordu. Farkl lkelerden bir grup aratrmacnn Natureda yaymlanan almas okyanuslardaki insan etkinlikleri kaynakl cva miktarnn ilk kez dorudan hesaplanmas ile ilgi nemli bilgiler sunuyor.

64 Bell Teoreminin 50. Yl / Mahir E. OcakBell Teoreminin yaymlanmasnn zerinden elli yl geti. Ancak teorem hl kafa kartrmaya ve tartma konusu olmaya devam ediyor.

70 Beyninizden nce Bir Dilim Alabilir miyiz? / Emine Sonnur zcanfMRI teknolojisi ses, grnt, dnce gibi uyaranlar karsnda beynin etkilenen blgesini tarayarak grntlerini ortaya koyabiliyor. Son on ylda yaplan fMRI almalar hafzann, dilin, arnn, renmenin nasl olutuuna, duygularn nasl biimlendiine dair bilimsel aratrmalara yepyeni bak alar kazandryor.

77 Beyindeki Sinyaller banda Yakaland! / zlem Kl Ekici78 Bilim, Halkn Bilimi ve Bilim Okuryazarl / Mehmet Cihat Ayar

nternet aracl ile bilim insanlar halktan gnlller ile birlikte alabiliyor. Bu durum, bilim insanlarnn kolektif alma kltrn zenginletiriyor.

82 Mamutlar Geri Dnecek mi? Antik DNAlar / Abdurrahman Cokun65 milyon yl nce yok olan dinozorlardan arta kalm, salam DNA rnekleri bulmak sanld kadar kolay deil. Ancak mamutlar gibi daha yakn gemite soyu tkenen canllar iin belki biraz daha iyimser olunabilir. Uzun bir sre alacak olsa da gnn birinde insanolu mamutlara kavuacak gibi.

87 Gne Sisteminin Yeni En Uzak yesi / Mahir E. Ocak Ek

POSTER Nronlar / eviri: lay elik

4Haberler

14Ctrl+Alt+Del /Levent Dakran

18Tekno Yaam /Elif Zehra Arslan - Hseyin Lutin

28Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak

42Ayrntlar /zlem Ak kinci

50Trkiye Doas /Blent Gzceliolu

88Gkyz /Alp Akolu

90Nasl alr? /Murat Yldrm

92ne Deliinden Gelecek /Emre Sermutlu

94Zek Oyunlar /Emrehan Halc

96Yayn Dnyas /lay elik

+

4Trkiye 19. Zek Oyunlar Yarmas-Oyun 2014

Tuba Sargl

Trkiye Zek Vakf tarafndan, her yataki insann dnme, mantk yrtme ve problem zme alkanlklarn ve yeteneklerini gelitirmesine katkda bulunmak amacyla dzenlenen 19. Trkiye Zek Oyunlar Yarmas-Oyun 2014n takvimi belli oldu. Herhangi bir snrlama olmadan herkese ak olan yarmada deerlendirmeler farkl ya kategorisinde yaplacak.

Bu ay Bilim ve Teknik dergisinde eleme sorular yaymlanan Oyun 2014n eleme snav cevaplarnn 17 Ekim 2014 tarihine kadar Trkiye Zek Vakfna ulatrlmas gerekiyor.

Eleme ve yar final snav sonularnn www.tzv.org.tr adresinde yaynlanaca yarmayla ilgili daha ayrntl bilgiye, ayn adresten ulalabilir.

klim sistemlerindeki deiikliklerin deniz seviyesindeki blgesel deiikliklere etkisinin, kresel ortalama deniz seviyesi zerindeki etkisinden ok daha belirgin olduu biliniyor. Aratrmaclar iklim sistemlerindeki i srelerin Byk Okyanusun seviyesini nasl etkilediini belirlemek amacyla gemiteki deniz seviyesi verilerini birletirdi. Gemite genel kabul gren gr, Byk Okyanustaki seviye deiimlerinin iklim sistemlerinin kendi i srelerinden kaynakland ve iklim modellemelerinde bu srelerin etkisi karldnda deniz seviyesinde art gzlenmeyecei ynndeydi. Nature Climate Change dergisinde yaymlanan almalarnda aratrmaclar, bu srelerin etkisi dhil edilmediinde de

-insan kaynakl etkinliklerin iklim sistemleri zerindeki etkisi nedeniyle- Byk Okyanusun bat blgelerinde deniz seviyesinin artmaya devam edeceini gsterdi.

nsan kaynakl etkinlikler sonucu ortaya kan snmann Byk Okyanusun bat blmlerinde yllk 1 santimetre seviye artna neden olduu tahmin ediliyor. Bunun yan sra deniz seviyesindeki ykselme corafi olarak btn blgelerde ayn ekilde deimiyor. Bilim insanlar gnmzde deniz seviyesindeki kresel ortalama artn yllk 3 milimetre olduunu, ancak bu yzyln sonunda sera gazlarnn sebep olduu snma nedeniyle bu deerin bir metreyi aabileceini sylyor.

HaberlerDeniz Seviyesindeki Artta nsanlarn Etkisi

Tuba Sargl

Old Dominion ve Colorado niversitelerinden aratrmaclar Byk Okyanusun bat blgelerinde grlen deniz seviyesindeki ykselmede insan kaynakl etkinliklerin de etkisi olduunu gsterdi.

5Kalp Hareketiyle alan Kalp Pili

Zeynep Bilgici Bern niversitesi ARTORG Biyomedikal Mhendislii Aratrma Merkezinde (svire) yaplan almada kalp hareketlerinden elde edilen enerjiyi kullanan yeni bir kalp pili retildi.

Kalbin ritmini oluturan veya dzenleyen kalp pilleri genellikle kalbin yava atmas, ritim bozukluu veya kalp yetmezlii gibi durumlarda kullanlr. Elektriksel uyarlar oluturan bu cihazlar ounlukla lityum bataryalarla alr. mr 10 yla kadar srebilen bu bataryalar zayfladnda kalp pilleri grevini yerine getiremeyecei iin bu bataryalarn iinde bulunduu jeneratrn deitirilmesi gerekir. Avrupa Kardiyoloji Topluluu (Europen Society of Cardiology, ESC) 2014 Kongresinde tantlan yeni bir pil, batarya deitirilmesi sorununu ortadan kaldryor. Enerjisini kalp hareketlerinden elde eden bu piller otomatik kurulan saatlerdeki alma ilkesine dayanyor. Buna gre, cihazdaki sallanan ksm harici harekete (bu hareket saatlerde bilein sallanmas iken kalp pilinde kalbin kaslmas olabiliyor) maruz kaldnda, cihazn d blmndeki hareket edebilen ksm dnyor. Buna bal olarak cihazn

iinde bulunan mekanik yay sarlyor. Yay tamamen sarldktan sonra yava yava zlyor bylece mikro jeneratr harekete geiyor.

Bern niversitesindeki Kardiyovaskler Mhendislik Grubu tarafndan retilen bu yeni pil gerekli enerjiyi kalp kaslmasndan alyor, bu enerjiyi ksa sreli depoluyor ve kalp atlarn dzenlemek iin kullanyor bylece herhangi bir bataryaya ihtiya duymadan alabiliyor. Bu zelliinin yan sra dorudan miyokart zerine yerletirilmesi planlanan pil hlihazrda kullanlan kalp pillerinde bulunan, kopma veya bklme riski tayan kablolar bulundurmayacak ekilde tasarlanyor.

Domuzlar zerinde yaplan denemelerde kalp atn dakikada 130 atma sabitlemeyi baaran bu yeni kalp pili, pilsiz alan kalp pili kavramn hayatmza sokacak gibi grnyor.

Bilim ve Teknik Ekim 2014

Robirdn boyutlu basksnda, doan ve ahin fotoraflarndan elde edilmi modeller ve renkler kullanlyor. Kularn kanat hareketlerinin halen tam olarak anlalamadn ve bu nedenle onlar taklit eden bir makine retmenin zor olduunu ifade eden Nijenhuis Eer gerekten yrtc bir kua benzemezse ve yrtc bir ku gibi hareket etmezse, hibir ku

Robird dikkate almaz diyor. (http://www.wired.com/2014/08/realistic-robo-hawks-designed-to-fly-around-and-terrorize-real-birds/#slide-id-1469681) Gelitirilen robotik kularn zellikle havaclk sektrnde ve kat atk ynetiminin yapld geni arazilerde, evredeki kular uzaklatrmak amacyla kullanlmas ngrlyor.

Robird-Robot Yrtc KuHseyin Lutin

Hollandadaki Twente Teknik niversitesinde master tezini mekanik kularn yaps, nasl altklar ve nasl daha iyi alabilecekleri zerinde yazan Nico Nijenhuis robot yrtc kular gelitiriyor ve bunlara Robird adn veriyor.

6Haberler

Aratrmaclardan Christine Wiedinmyer ak alanda p yakma ilemi gerektii kadar takip edilmedii iin bu durumun dnya genelinde neden olduu hava kirliliinin olduundan daha dk tahmin edildiini sylyor. Wiedinmyer plerin kontrolsz yaklmasnn nemli derecede hava kirliliine neden olduunu, insan ve evre sal iin zararl olan bu meselenin stne daha fazla eilmek gerektiini belirtiyor. Yaplan almaya gre gnde 1,1 milyar ton p kontrolsz bir ekilde yaklyor ve bu duruma gelimekte olan lkeler daha ok neden oluyor. rnein en ok atk oluturan lkeler in, ABD, Hindistan, Japonya, Brezilya ve Almanya iken p yakarak en ok hava kirliliine neden olan lkeler in, Hindistan, Brezilya, Meksika, Pakistan ve Trkiye. alma Environmental Science&Technologyde yaymland.

Enerji alanndaki kamu yneticilerine, karar vericilere, zel sektre, yatrmclara ve enerji sektrnde mal ve hizmet sunanlara yararl olmas amalanan ve iletim konusu dhil son kullancya kadar btn ana konular kapsayan 3. Uluslarara-s stanbul Akll ebekeler Kongre ve Fuarnda, btn akll enerji sektrndeki paydalar, yerli ve yabanc birok uzman konumac ile sektrn en nemli kurulularnn ve dernekle-rin temsilcileri bir araya gelecek. Kongrede, katlmclar kendi bilgi ve tecrbelerini paylamalarnn yan sra, akll ebekele-rin nemini, akll ebekelerden hedeflenenin ne olduunu ve buna ilikin yol haritas gibi temel konular tartacak.

Bu yl da yerli ve yabanc elektrik, su, s ve gaz sayac reten ve ithal eden firmalar, transformatr retici ve ithalat firma-lar, corafi bilgi sistemi firmalar, yenilenebilir enerji ve rzgr enerjisi firmalar, enerji depolama firmalar, faturalama hiz-metleri firmalar, IT gvenlik firmalar, modem reticileri, elektrik ve doal gaz datm irketleri, organize sanayi blge-leri, belediyeler, uygunluk deerlendirme kurulular, otomas-yon firmalar, muayene, test ve kalibrasyon kurulular, ar-ge firmalar, enerji retim/iletim/datm firmalar, GSM opera-trleri, yazlm firmalar, elektrikli ara reticileri, su idareleri, telekomnikasyon firmalar ve ilgili sektr temsilcilerinin fua-ra katlmas bekleniyor.

Daha fazla bilgi iin www.icsgistanbul.com adresi ziyaret edilebilir.

p Yakmak nemli Miktarda Hava Kirliliine Neden Oluyor

brahim zay Semerci

ABD Ulusal Atmosferik Aratrmalar Merkezi tarafndan yaplan bir almaya gre dnya genelinde plerin %40ndan fazlas yaklyor ve p yakmann neden olduu hava kirliliinin bykl resmi kaytlardan daha byk bir seviyede. Bu almann zelliklerinden biri de ilk kez havay kirleten maddelerle ilgili, lkeler baznda tahminde bulunulmas.

Uluslararas stanbul Akll ebekeler Kongre ve Fuar (ICSG)

zlem Kl Ekici

Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ve UGETAMn himayesinde dzenlenecek olan 3. Uluslararas stanbul Akll ebekeler Kongre ve Fuar 29-30 Nisan 2015 tarihlerinde stanbul Hali Kongre Merkezinde gerekletirilecek.

Stanford niversitesinden aratrmaclarn gelitirdii hem dk maliyetli hem de sera gaz salmna sebep olmayan cihaz, suyu bileenlerine ayrarak hidrojen elde edilmesini salyor ve sradan bir pil ile alyor.

Suyu bileenlerine ayran cihazlarda genellikle deerli metaller kullanlyor. Platin bunlardan biri. Ancak hem pahal hem de nadir olarak bulunuyor.

Yeni gelitirilen bu cihazda ise doada yaygn olarak bulunan nikel kullanlyor. Sonular Nature Communications dergisinde yaymlanan almada nikel ve nikel oksit nanoparacklar karbon nanotp zerine tutturularak gelitirilen malzeme, suyun bileenlerine ayrlarak oksijen ve hidrojen gazlarnn olutuu elektroliz tepkimesinin verimli bir ekilde gereklemesini salyor.Kararll yksek olsa da, gelitirilen malzeme zamanla etkinliini

kaybediyor. Bu nedenle cihazn u an gnlerle ifade edilen kullanm mrnn artrlmas gerekiyor. Gelitirilen yeni cihazn almas iin gerekli enerji gnlk hayatmzda ska kullandmz 1,5 Vluk bir pilden bile salanabiliyor. Aratrmaclar gelecekte, gelitirdikleri cihazn almas iin gerekli enerjiyi gne enerjisinden salamak iin almalar yrtmeyi planlyor.

Suyu Bileenlerine Ayran Cihaz Sradan Bir Pille alyor

Tuba Sargl

Yakt pillerinin kullanld otomobillerin 2015 ylnda sata kaca dnlyor. Hidrojenin ve oksijenin kimyasal tepkimesi sonucu aa kan enerjiden yararlanlan ve sera gazsalmna sebep olmayan bu teknolojide yakt olarak kullanlan hidrojen genellikle doal gazdan elde ediliyor. Ancak doal gaz da bir fosil yakt tr.

Bilim insanlar salksz gdalara kar bir kez bamllk oluunca bunu tersine evirmenin imknsz veya ok zor olduunu dnyordu. Roberts ve meslektalar salkl gda seimi iin beyin eitilebilir mi sorusundan yola karak ar kilolu 13 erkek ve kadn zerinde aratrma yapt. Bu kiilerden 8i Tufts niversitesi tarafndan tasarlanan yeni bir kilo verme programnn da katlmclaryd, kontrol grubunu oluturan 5 kii bu programa katlmad. Her iki gruptaki kiilerin beyinleri almann banda ve alt aylk srenin sonunda manyetik rezonans grntleme ile tarand. Kilo verme programna katlanlarn beyinlerinin dllendirme merkezinde renme ve bamllk ile ilgili deiiklikler olduu grld. Alt ay sonunda beynin bu ksmnn salkl, dk kalorili gdalara kar hassasiyeti artarken sala zararl yksek kalorili gdalara kar hassasiyeti dt.

Massachusetts Hastanesi psikologlarndan Thilo Deckersbach mideye yaplan cerrahi operasyonlarla insanlarn salkl-salksz ayrm olmadan yiyeceklere kar olan eilimlerinin genel olarak azaldn, te yandan gerekletirdikleri almayla cerrahi mdahale olmadan salksz gdalardan salkl gdalara tercih geiin mmkn olduunu gsterdiklerini sylyor. alma Nutrition&Diabetesde yaymland.

Salkl Besinleri Tercih Etmesi in Beynimizi Eitebiliriz

brahim zay Semerci

Tufts niversitesi ve Massachusetts Hastanesinden bilim insanlarnn gerekletirdii bir aratrmaya gre beynimizi sala zararl yksek kalorili besinler yerine salkl ve dk kalorili gdalar tercih etmesi ynnde eitebiliriz. Aratrmaclardan Dr. Susan Roberts Yaama patates kzartmasn severek veya tam tahll makarnadan nefret ederek balamyoruz. Bu artlanma zamanla gerekleiyor diyor.

Mark

Shwa

rtzBilim ve Teknik Ekim 2014

8Tbbi Hipotez Yarmas

zlem Kl Ekici

Glhane Askeri Tp Fakltesinin ats altnda 1996 ylnda kurulan Glhane Bi-lim ve Aratrma Topluluu (GBAT) tb-biyelileri bilimsel dnceye sevk eden, onlara dncelerini zgrce syleyebi-lecekleri ortamlar oluturan ve gelecee bilimin nda salam admlarla ilerle-meleri dorultusunda her trl destei veren bilimsel bir renci topluluu. Bu kapsamda, GBAT 2006 ylndan itibaren dzenledii Tbbi Hipotez Yarmasnn bu yl 10.sunu gerekletirecek.

Btn tp fakltelerinden tbbiyelile-rin katlabilecei bu yarmaya gnderi-lecek hipotezler, tp fakltelerinden da-vet edilen ve farkl anabilim dallarndan retim yelerinden oluan bir jri ta-rafndan deerlendirilecek. Finale kalan hipotezler GBATn 24-26 Nisan 2015 ta-rihleri arasnda dzenleyecei 16. grenci Tp Kongresinde sunulacak ve Trkiyenin drt bir yanndan gelen dier tp fakltesi rencilerinin sorular ile tartma bl-mnde irdelenecek. Buradaki irdeleme neticesinde kazanan ilk hipotez yine jri yelerince deerlendirilecek. Derece-ye giren ilk hipotezden birinciye 2500 TL, ikinciye 1500 TL, ncye ise 1000 TL olmak zere dl verilecei bildiriliyor.

Bavuru iin yardmc olabilecek bel-geler vedaha detayl bilgi iin tibbihipo-tez@gmail.com iletiim adresiyle irtibata geilebilir.

HaberlerFeynmann Fizik Dersleri nternette

Mahir E. Ocak

Richard Feynmann 1961-1963 arasnda Kaliforniya Teknoloji Enstitsnde verdii fizik dersleri internete yklendi. Derslere cretsiz olarak u adresten ulalabiliyor: http://www.feynmanlectures.caltech.edu.

Fiziin ok eitli alanlarna nemli katklar yapm olan Richard Feynman, zellikle kuantum elektrodinamii, parack fizii ve sperakkanlk zerine yapt almalar ile tannyor. Prof. Feynmann 1961-1963 yllar arasnda niversite 1. snf

rencilerine verdii dersler, daha sonra cilt halinde kitaplatrlmt. Feynman Fizik Dersleri balkl bu kitaplar, tm zamanlarn en popler fizik kitaplar olarak biliniyor. Kaliforniya Teknoloji Enstits tarafndan ksa bir sre nce internete yklenen derslerde, fizik konular matematiksel ayrntlara ok girmeden, basit bir dille ve yaratc bir slupla aklanyor.

1965 ylnda Sin-Itiro Tomonoga ve Julian Schwinger ile birlikte Nobel Fizik dln kazanan Dr. Feynman, fizie ok nemli katklar yapmasnn yan sra popler bilim kitaplar da yazmt. Prof. Feynmann Trkeye evrilen kitaplar arasnda Fizik Yasalar zerine, Alt Kolay Para ve Alt Zor Para saylabilir.

9stanbul Teknik niversitesi ve stanbul Bykehir Belediyesi Elektrik Tnel Tramvay letmeleri arasnda ortaklaa gelitirilen stanbuldaki Dizel Motorlu Toplu Tama Aralarnn Egzoz Filtrelerini Temizlemeye Ynelik Yeni Bir Sistem Gelitirilmesi adl proje, stanbul Kalknma Ajans tarafndan Verimli ve Temiz Enerji Mali Destek Program kapsamnda desteklenmeye deer grld. T yrtclnde gerekletirilecek olan proje, stanbul

bata olmak zere tm Marmara Blgesindeki ulam ve toplu tama kaynakl hava kirliliinin azaltlmasn amalyor ve ulamda enerji verimlilii konularnda bir dizi bilimsel ve yeniliki teknik alma ieriyor.

Bir yl srecek olan proje ile ulamda ve toplu tamada kullanlan aralarda yakt sarfiyat ve egzoz emisyonu konularndaki sorunlarn ortadan kaldrlmas, toplu tama uygulamalarnda enerji verimlilii deerlerinin artrlmas ve egzoz emisyonlarnn tm zararl etkilerinin en aza indirilmesi hedefleniyor.

Projenin yrtlecei T Maslak, ETT kitelli ve Ayazaa Garaj ile Saryer-Kkekmece uygulama hattnda test srlerinin yakn zaman balayaca bildiriliyor.

stanbulun Egzoz Kirliliine Tden Proje

zlem Kl Ekici

Nfus bakmndan Trkiyenin en kalabalk ili olan stanbulda trafie kan aralarn says gn getike artyor. Gnlk toplu tama hizmetini kullanan yaklak 5 milyon insandan 1,5 milyon (%30) kadar ise otobsle ulam tercih ediyor. Motorlu zel aralarn ve toplu tama aralarnn sebep olduu zararl egzoz emisyonlar doal evreyi ve insan saln olumsuz etkiliyor.

Bilim ve Teknik Ekim 2014

Yeni Drenaj Boru Sistemi Hidroluis

zlem Kl Ekici

Tarm Reformu Genel Mdrl ve GAP Tarmsal Aratrma Enstitsnn katklaryla Lui Topalhasan tarafndan gelitirilen yeni bir drenaj boru sistemi, Hidroluis, Trk Patent Enstits tarafndan tescillenerek koruma altna alnd.

Tarmda hedeflenen bitki trle-rinin verimli bir ekilde yeti-tirilmesi iin toprak yapsnn iyi-letirilmesi ve yeralt su tabakasnn kontrol edilmesi gerekir. Yeralt su kaynann belirli seviyelere yksel-tilmesi veya drlmesi ise etkili sulama ve drenaj sistemleriyle (fazla suyun ve tuzun blgeden uzaklat-rlmas) mmkn olur.

Drt yllk youn ar-ge alma-lar neticesinde gelitirilen Hidroluis drenaj boru sistemi sadece ihtiya annda yani su seviyesi ykseldiin-de alyor. Sistemde filtreleme su ile yaplyor ve drenaj borusunun su giri delikleri nemi yaymad iin bitki kklerinin sistemin iine gir-mesi engelleniyor.

Yeralt su seviyesinin tam kontro-ln salayabilecek teknik zellikle-ri sayesinde Hidroluis drenaj boru sisteminin tarm slah projelerine nemli katk salayaca belirtiliyor.

10

Denizin tabann tarayan bir cihaz kullanlarak toplanan canllar, nce formaldehit ierisine koyulmu. Daha sonra laboratuvar ortamna getirilen canllar, DNA analizleri iin bir sre alkol ierisinde bekletilmi.

Optik mikroskoplar ile yaplan incelemeler, kefedilen canllarn ok hcreli olduklarn ve gvdelerinin simetrik olmadn gsteriyor.

Hayvanlarn morfolojik zellikleri, denizanalarna ve ktenoforlara benzese de bu canllarla ayn grupta snflandrlamayacaklar belirtiliyor. Aratrmaclar kefedilen deniz hayvanlarnn dendrograma adl yeni bir cins altnda snflandrlmasn neriyor.

Yeni Bir Hayvan Cinsi: Dendrogramma

Mahir E. Ocak

Kopenhagdaki Doal Tarih Mzesinde alan Dr. J. Just ve arkadalar 14 yeni hayvan tr buldu. Tazmanya Denizinde kefedilen canllar, daha nceleri bilinen hibir kategoride snflandrlamyor. Aratrmaclar, PloS Oneda yaymladklar makalede kefedilen hayvan trlerinin yeni bir cins altnda snflandrlmas gerektiini belirtiyor.

HaberlerKarbondioksit Atmosferden Alnarak Yeraltnda Saklanmal

brahim zay Semerci

Kresel snma ile ilgili olarak dnyay uyaran ilk kii olan Prof. Wally Broecker atmosferdeki CO2nin yakalanarak yeraltnda depolanmas gerektiini sylyor. Broeckere gre nmzdeki 50 yl kresel snmann kontrolden kmamas iin en iyi yol bu.

Columbia niversitesi retim yesi olan Broecker bu ary zlandada yaplan Uluslararas Karbon Konferasndaki sunumunda yapt. Konferansa katlan 150 bilim insan karbonun atmosferden alnp depolanmasn grt. Broecker yapt sunumda gemi 51 milyon yl boyunca Dnyann ok yava bir ekilde souduunu ancak insan etkinliklerinin neden olduu scaklk artnn gelecek 100.000 ylda sorunlara neden olacan belirtti. Broecker Fosil yaktlara olan bamllmz hzl bir ekilde azaltamyoruz o halde alternatif yollara ynelmeliyiz. En iyi yollardan biri karbonu yakalayarak geldii yer olan yeraltnda depolamak. Endstriyel srelerde ortaya kan karbonu yakalamada byk gelimeler kaydedildi ancak fark yaratmak iin atmosferdeki CO2 yakalamalyz diyor. Konferansn dzenleyicilerinden profesr Eric Oelkers da Karbonu depolama konusunda kantlanm yntemlerimiz var, ancak atmosferden dorudan karbon yakalama konusunda olanaklarmz snrl. Fabrikalarda veya enerji retim santrallerinde aa kan karbonu yakalamada hayli iyiyiz, ancak karbonun te ikisi baka kaynaklardan geldii iin sorunun zmnde nemli olan havadaki karbondioksitin yakalanmas diyor.

11

Bilim ve Teknik Ekim 2014

Sepsis hastal, vcudun bir enfeksiyona kar verdii tepki nedeniyle, kendi dokularn ve organlarn yok etmeye almas olarak aklanyor. Kana bakterilerin veya bakterilerin salglad zehirli maddelerin karmas sonucu sepsis oluur. Sepsise neden olan bakteri vcuda eitli yollarla girip yaylabilir. Erken tehis ve tedavi edilmedii takdirde ksa srede btn vcuda yaylarak hastalarn oka

girmesine, oklu organ yetmezliine ve lme neden oluyor. Sepsise yakalanan hastalarn yars ila 1/3 yaamlarn kaybediyor.

Dnyada enfeksiyona bal lmlerin en byk sorumlusu olarak grlen bu hastalk ok tannmyor, ama kalp krizi, kanser ve AIDSten daha fazla grlyor. Her yl 6 milyondan fazla yenidoan ve ocuun lmne yol aan sepsis yznden her bir saatte yaklak 50 kiinin hayatn kaybettii bildiriliyor.

Hem direnli mikroorganizmalarn gelimesine hem de herhangi bir sorun olduunda vcudun yeterli savunma gsterememesine neden olan bilinsiz antibiyotik kullanmnn, hastaln olumasnda etkili olduunu dile getiren uzmanlar, sepsisin tehisi zor bir salk sorunu olduunu

ve bu tannn genellikle ok ge konulduunu belirtiyor.

Sepsis olumasnda kiinin baklk sistemi ya da yaam eklinin etkili olduu ifade ediliyor. Genel hijyen, el ve tuvalet temizlii, beslenme gibi faktrler sepsisin nlenmesinde hayli etkili.

Ylda 20 ila 30 milyon insann yakaland tahmin edilen hastalkla ba etmek ve sepsise bal lmleri nlemek iin Kresel Sepsis Topluluu, tm dnyada bir hareket balatarak 13 Eyll Dnya Sepsis Gn olarak ilan etti. Kresel Sepsis Topluluu iyi hijyen uygulamalaryla (el ykama, temiz doum artlar, temiz ebeke suyu, beslenme, iilebilir su ebekesinde iyiletirme ve alama gibi nlemlerle) hastaln yaylma hzn en az %20 azaltmay, sa kalma orann artrmay hedefliyor.

Sepsis Hastal Kanserden Daha Fazla lme Yol Ayor

zlem Kl Ekici

Dnyada ok yaygn olmasna ramen en az tannan ve kanser, AIDS hatta kalp krizinden bile daha fazla lme neden olan sepsis hastal alar, antibiyotikler ve youn bakm gibi modern tptaki ilerlemelere ramen hl enfeksiyona bal lmlerin birinci sebebi.

Moleklleri Soutan Lazer Mahir E. Ocak

Atomlar, lazerler kullanlarak baarl bir biimde ok dk scaklklara soutulabiliyor. Ancak benzer yntemlerin molekllere uygulanmas ise ok daha zor bir sre. telenme hareketi kolayca durdu-rulabilse de ayn ey dnme ve titreme hareketleri iin geerli deil. stelik elektronik soutma srasn-da farkl dnme-titreme modlar iin farkl frekansta lazerler kullanmak gerekiyor. Ayrca elektronik sou-ma, dnme-titreme modlarnn uyarlarak snmas-na neden oluyor.

Northwestern niversitesinde alan aratrmaclar, lazerler kullanlarak molekllerin soutulmas iin yeni bir yntem gelitirdi. Dr. Chien-Yu Lien ve arka-dalar sadece tek bir lazer kullanarak AlH+ molekl-lerini temel enerji seviyesine soutmay baard. Mo-lekllerin oda scaklndan 3,8 Kelvine soutulmas sadece 140 milisaniye sryor ve bu srada temel enerji seviyesindeki molekllerin saysnn toplam molekl saysna oran %3ten %95,4e kyor.

Gelitirilen yntemin gelecekte kuantum bilgisayar-lar ve parack fizii bata olmak zere pek ok alan-da yararl olaca dnlyor. Deneylerde kullanlan AlH+ moleklleri, yntemin baarl olabilmesi iin zellikle seilmi. Ancak ayn yntemin, ykl ya da yksz pek ok baka molekle de uygulana-bilecei belirtiliyor. Aratrmann sonular Nature Communicationsta yaymland. http

://ww

w3.im

peria

l.ac.u

k/ccm

/resea

rch/

coldm

ol/las

er_co

oling

http:/

/phy

s.colu

mbia.

edu/

~zlab

/

Dr. Tuba Sargl

12

Bilim ve Teknik Ekim 2014

2012 ylnn Austos aynda Gnete meydana gelen patlamaya ait bu grnt Gne Dinamikleri Gzlemevi (Solar Dynamics Observatory, SDO) uydusu tarafndan kaydedildi. NASA tarafndan yrtlen Gne Dinamikleri Gzlemevi grevi Gnete meydana gelen deiimleri ve bu deiimlerin Dnyay nasl etkilediini inceliyor.

Gnein atmosferinde scakl milyonlarca Kelvine ulaan paracklarn (rnein elektronlar, protonlar ve iyonlar) hzlar k hzyla kyaslanabilir hzlara yaklar ve bu paracklar elektromanyetik spektrumdaki btn dalga boylarnda yarak enerji yayar. Gne patlamalar srasnda Gneten yksek enerjili paracklar da yaylabilir.

Yksek enerjili paracklar ve radyasyon, yapay uydulara ve uzayda grev yapan astronotlara zarar verebilir. Ancak Dnyann manyetik alan nedeniyle oluan manyetosfer tabakas Dnyay Gne patlamalarnn zararl etkilerinden korur.

fkeli Gne

NASA/SD

O

13

Levent Dakran

Son birka yldr bileinize takp spor etkinliklerinizi takip edebildiiniz egzersiz bantlar ve bileklikler ok moda. Bunlar zerinde yer alan hareket alg-

layclarla ka adm attnz, ne kadar sreyle hareket halinde olduu-nuz gibi bilgiler takip edilip rapor olarak sunulabiliyor. imdi bir zellik-leri daha ortaya kt: Meer depremi de alglayabiliyorlarm.

Peki nasl? Getiimiz ay Kaliforniyadaki Napa Vadisinde gerekle-en deprem, bileinde Jawbone Up etkinlik alglayc takl olan birok kiinin gece yars uyanmasna ve hareketlenmesine yol am. Tabii uya-nanlar bir daha kolay kolay uyuyamadklar iin Jawbonea ulaan etkin-lik raporlarnda, normalde sakin grnmesi gereken saatlerde toplu bir hareketlenme gze arpm. Kullanclar depremin merkezine ne kadar yaknsa, hareketlenme o kadar iddetli. Detaylar jawbone.com/blog/napa-earthquake-effect-on-sleep adresinde.

OpenSignal tarafndan gerekletirilen mobil eitlilik aratrmas, zellikle Android platformundaki karmaay gzler nne seriyor.

2000lerin sonlarna doru ilk akll telefon mcadelesi balad-nda, Apple yalnzca kendi rettii tek tip modeller zerinden gi-derken Google eitlilii benimseyen bir yaklam ortaya koymay tercih etmiti. Bylece reticilerin hem st uta hem eriilebilir fiyat seviyesinde rnlere imza atacan ve herkesin akll telefon sahibi olabileceini ngryordu. Aslna bakarsanz istediini de elde et-ti, ama bu eitlilik bir yerden sonra da bana bela olmaya balad. Google bugn hl bunu dzeltmeye urayor.

Bu durumu OpenSignaln getiimiz ay Android platformlarn eitlilii zerine yaymlad raporda da aka grmek mmkn. Rapora gre yeryznde u an marka, ekran znrl, ilemci hz, Android iletim sistemi srm gibi farklarla birbirinden ayrl-m 18.796 eit Android cihaz var. Yani bugn tm cihazlarda, ha-di tm cihazlar geelim piyasadaki cihazlarn ounda dzgn a-lacak bir Android uygulamas yazma niyetiyle yola kmak nere-deyse hayal. Bu ilgin aratrmann detaylarn opensignal.com/re-ports/2014/android-fragmentation adresinde bulabilirsiniz.

Android Mobil eitliliin nn Alamyor

Koarak Yorulduunuzu da Anlyorlar, Korkarak Uyandnz da

Bileinize taktnz egzersiz bantlar, meer toplu panie neden olacak durumlar da alglayabiliyormu.

Ctrl+Alt+Del

14

Son yllarda oyun yapmclar hilecilere veya kopya-clara geit vermemek iin kopya koruma yntemleri-nin yan sra ilgin baka yntemler de kullanmaya ba-lad. rnein Batman: Arkham Asylumda eer kopya oyun oynuyorsanz, oyunun ortalarnda bir yerde oyu-na devam etmek iin gitmeniz gereken yksekteki bir geide kanca atamayp ylece kalyorsunuz. Titanfall, hile yaptn tespit ettii oyuncular dierlerinden ay-rp Hileciler adl zel bir odaya yerletiriyor ve burada sizi dier hilecilerle birlikte oynamanz iin ba baa b-rakyor. Grand Theft Auto 4te kamera bir sarhoun yol-da yrmesi gibi kontrolszce sallanp duruyor. Serio-us Sam 3, peinize sizi bitirene kadar vazgemeyen ba belas bir akrep takyor.

Yeni kan Sims 4 ise oyunu korsan olarak oynad-nz kefederse, tm grafikleri buzlanm camn arkasn-dan bakar gibi piksellere dntryor ve ylece bra-kyormu. Aslnda bu ay yazdm piksel oyunlara dair

yaznn ardndan bylesi daha ilgin olabilir mi diye d-nmedim deil. Tabii korsanlar neticede bunu da a-m, ama ilgi ekici bir yaklam olarak arivdeki yerini oktan ald bile.

nternet Arivi 14 Milyon Yeni Grsel Yaymlad

nternet zerinde, archive.org adresinde kitaplardan yazlmlara kadar dilediiniz gibi kullanabileceiniz, ka-muya mal olmu almalardan oluan inanlmaz bir ariv var. Bu arivin almalarnn nemli bir blmn de, es-ki kitaplar tarayarak ve optik karakter tanma (OCR) tek-nolojileriyle elden geirerek aranabilir metinler haline dntrmek oluturuyor. Ancak OCRnin bir sknts var, o da grselleri gz ard etmesi.

Getiimiz ay, Internet Archive bu ekilde taranm ki-taplardan toplanan 14 milyon grseli Flickr adresine yk-lediini duyurdu. Her biri zenle temizlenmi ve etiket-lenmi olarak Flickrda yer alan grsellere tklayarak bu-lunduklar kitaba da ulaabiliyorsunuz. stelik grselleri kullanmak tamamen serbest. Grsellere dair telif haklar-nn ve sahipliin i ie getii internet ortamnda gerek-ten bulunmaz nimet. Koleksiyona gz atmak iin flickr.com/photos/internetarchivebookimages adresini ziya-ret edebilirsiniz.

Internet Archive, taranm eski kitaplardan toplad 14 milyon yeni grseli Flickr hesabnda yayna ald.

Korsana Hayr, Piksele Evet

Sims 4 korsan kopya zerinden oynuyorsanz, tm oyun bir anda piksellere dnrse armayn.

Bilim ve Teknik Ekim 2014

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

15

Levent Dakran

Ne zaman bir bilgisayar oyunu oynama-ya niyetlensek hemen balktaki soru akl-mza geliyor. lemcim yeterince hzl m? Grafik kartm bu oyun iin yeterli mi? Oyu-nu alp altrsam acaba hangi grafik ka-litede oynayabilirim? te tm bu sorula-rn cevabn vermek zere System Requ-irements Lab, Can You Run it adl bir ser-visi hayata geirmi. Yapmanz gereken systemrequirementslab.com/cyri adresi-ne giderek oynamak istediiniz oyunu se-mek ve aadaki butona basmak.

Bu ilemin ardndan site, tarayc ze-rinden Java tabanl bir uygulamay veya bir masast uygulamay altrmak iste-diini sylyor. zin verdiinizde sistemi-niz analiz ediliyor ve ilgilendiiniz oyunun bilgisayarnzda alp almayaca, al-

rsa da hangi grafik seviyesinde oynama-nn sizin iin en iyi sonucu verecei srala-nyor. Bylece emektar bilgisayar emekli etmenin zaman gelip gelmediini grebi-liyorsunuz. Ya da benim gibi yapp oyunlar konsolda oynuyorsunuz.

Bugn bir mobil uygulama akll telefo-nunuzda yer alan mikrofonu kullanmak iste-se pheyle yaklarsnz. Ama ayn uygula-ma hareket ve yn alglaycy kullanmak isti-yorum derse izin verir geersiniz. Ne de olsa yn alglayc, ne olacak ki? Meer oluyormu. Stanford niversitesi aratrmaclar, akll te-lefonlarda yer alan yn alglayc jiroskoplarn zerindeki titreimli plakalarn ses dalgalarn da yakalayabileceini kefetmi.

zellikle Android platformunun 200 Hertze kadar olan frekans lmlerine izin vermesi, 80-250 Hertz aralnda yer alan in-san sesinin alglanmas iin gayet ideal ko-ul oluturuyor. Neyse ki sonular pek anla-lr deil. Yine de aratrmaclar amalarnn sa-dece bunun mmkn olduunu gstermek olduunu, yntemi ideal hale getirmek gi-bi bir amalar olmadn sylyor. Detaylar crypto.stanford.edu/gyrophone/files/gyro-mic.pdf adresinde bulabilirsiniz.

Bilgisayarm Bu Oyunu altrr m Sorusunun Cevabn Kefedin

Akll Telefondaki Yn Alglaycsn Mikrofona Dntrdler

Akll telefonlardaki alglayclarn, uygun koullarda mikrofon grevi de grebildii ortaya kt.

Akll telefonlardaki alglayclarn, uygun koullarda mikrofon grevi de grebildii ortaya kt.

System Requirement Labsn Can You Run it uygulamasyla bilgisayarnzn oynamak istediiniz oyun iin yeterli olup olmadn grebilirsiniz.

Ctrl+Alt+Del

16

Kullandnz kamerann yznz alglamas ve ze-rine canl efektler eklemesi yllardr kiisel bilgisayar-larmzda bile var olan bir teknoloji. ounuz web ka-mera yazlmlaryla birlikte gelen ve ekrandaki grn-tnze sakal, apka, kulak, maske takan yazlmlar-la birka dakikalna da olsa elenmisinizdir. Japon yapmc NobuMichi Asai, Japoncada yz veya maske anlamna gelen omote szcyle adlandrd pro-jede bu fikri biraz daha ileri gtrm. Sistem, kar-snda oturan modelin yzn alglayarak buna bilgi-sayarl grntleme sistemiyle desteklenen bir pro-jeksiyon olarak yanstmay ve yerletirilen projeksiyo-nu yzn hareketleriyle uyumlu olarak deitirmeyi temel alyor. Yeni bir makyaj tarznn yznzde na-sl duracan grmek mi istersiniz, hayal gcn zor-layan fantastik bir varla m dnmeyi tercih edersi-niz, oras size kalm. Sonular http://www.nobumic-hiasai.com/jp/main.html adresinde grebilirsiniz.

NobuMichi Asainin Omote adn verdii proje, yz tanma teknolojilerini bilgisayar destekli animasyonlarla bir araya getirerek son derece etkileyici bir grnm ortaya koyuyor.

Getiimiz ay grafik ilemci reticisi NVIDIA yeni rnn tantrken ilgin bir ynteme bavurdu. Gra-fik ilemciler, boyutlu sahnelerde modellerin ger-ee uygun olarak grntlenmesinden herhangi bir k kaynandan gelen yansmalarn doru ekil-de aktarlmasna kadar karmak birok hesaplamann stesinden gelerek kk mucizeler yaratyor. NVIDI-A da demi ki madem ben bu ii bu kadar iyi yap-yorum, fotoraflarda ve videolarda yer alan Aya ayak basma sahnelerini bir de ben bilgisayar ortamnda canlandraym.

Malum, dnyada hatr saylr sayda kii Aya ayak basma meselesinin aslnda bir stdyo ekiminden ibaret olduunu dnyor. Bununla ilgili en byk dayanaklar da grntlerde yer alan k yansmala-rnn gerek olmad ve stdyo klandrmas olduu ynnde. NVIDIA, ayn koullar grafik ilemciler yard-myla yeniden ekillendirerek bahsi geen yansmala-rn doal olup olamayacan hesaplamaya karar ver-mi ve fotoraflarn gerek olduu sonucuna varm.

Bu ilgin deneye dair detaylar blogs.nvidia.com/blog/2014/09/18/debunked adresinde bulabilirsiniz.

NVIDIA, yeni grafik ilemciler yardmyla Aya ini sahnesini aslna uygun bir ekilde canlandrarak fotoraflar sahte iddiasna yorum getirmi.

Grafik lemci Aya Gidilmedi ddiasnn Peinde

Teknolojik Maske Grenleri Bylyor

Canlandrma Fotoraf

Bilim ve Teknik Ekim 2014

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

17

Gzn Yoldan Ayrma San Francisco merkezli Navdy isimli teknoloji firmas, yolculuk srasnda ara kullanclarnn yoldan gzlerini ayrmadan kullanabilecei, tanabilir effaf ekran modelli bir gsterge (yardmc ekran) tayan Navdy isimli cihaz kullanclarna sunuyor.

Daha ok ara kullanmna ynelik olarak gelitirilmi olan Navdyyi, Bluetooth veya WiFi zerinden, iPhone ya da herhangi bir android telefona balamak mmkn. Bylelikle seyahat esnasnda Navdy zerinden navigasyon cihaznn ynergelerini takip edebilir, basit el hareketleri ile gelen aramalar cevaplayabilir veya reddedebilir, aramalarnz ve mesajlarnz sesle kumanda edebilir, telefonunuzdan dilediiniz bir mzii dinleyebilir, hatta sosyal paylam sitelerinde durum bildirimi yapabilirsiniz. Gznz yoldan ayrmadan keyifli ve emniyetli bir sr ile yolunuza devam edebilirsiniz. https://www.navdy.com/?utm_source=AdWords&utm_medium=CPC

Ka Kalori?

SCIO, bir USB byklnde olan ve avu iine sabilen ilk molekler tarayc. Akll telefonunuzdaki uygulamasna Bluetooth ile balanarak, taradnz gdalarn kimyasal ieriini, besin ve enerji deerlerini size bildiren SCIO, kullanclarna market raflarndaki gdalardan kullanlan ilalara kadar birok rnn ierii hakknda bilgi verebiliyor.

Bunun iin SCIO mobil uygulamalarnn size sunmu olduu seenekler arasndan bir SCIO uygulamas semeniz ve cihaz, hakknda bilgi almak istediiniz besin zerinde tarayc olarak kullanmanz yeterli. https://www.kickstarter.com/projects/903107259/scio-your-sixth-sense-a-pocket-molecular-sensor-fo

Elif Zehra Arslan - Hseyin LutinTekno - Yaam

18

Kalp Ritmim: Kimliim Kalp ritminin kiiye zel olmasndan yola klarak gelitirilen Nymi akll bileklik, kalp ritmini lerek kiilerin kalp ritim kimliinin tanmlanmasn ve kimlik dorulamada kullanlmasn salyor. Nymi bilee taklnca aktif hale geliyor. Parmanzla stndeki sensre dokunduunuzda bir elektrik devresi tamamlanm oluyor. nce bir titreim hissediliyor, sonra LED klar yanp snyor, o srada Nymi kimliinizi doruluyor.

Aktif haldeyken bilgisayar, akll telefon, otomobil ve baka cihazlarn kullanc kimliinin dorulanmasnda da kullanlabiliyor. http://www.getnymi.com/

Kalp At Kontrol Bileklii Massachusetts Teknoloji Enstitsnde kalbin mekanik ileyiini lebilen giyilebilir alglayclar konusunda alan Dr. David He, yksek tansiyon hastalarnn devaml olarak kan basncn kontrol altnda tutabilmeleri iin saate benzer bir bileklik icat etti.

Balistokardiyogram olarak bilinen ve insan vcudundaki en ufak hareket sonucunda kalbin kan pompaladn belirten mekanik sinyaller kullanlarak gelitirilen teknolojide, bilekliin alt tarafnda bulunan optik alglayclar derinin zerine k yanstarak dokunun seici k emilimini kayt altna alyor. Bylece her bir kalp at esnasnda kan damarlarnda meydana gelen hacimsel deiiklii kaydediyor. Kayt altnda tutulan bu bilgi de kalp at hzn belirliyor. rnn kalp hastalar iin faydal olabilecei dnlyor. http://www.technologyreview.com/lists/innovators-under-35/2014/inventor/david-he/

Su le Kesmekok ynll ve salad alma kolayl ile dnyann en hzl gelitirilen teknolojilerinden biri: WATERJET. Kesilecek cismin ekli, bykl ve malzemesi ne olursa olsun, kolay kullanlabilir yazlm sayesinde yapacanz ii kolaylatracak olan WATERJET otomotiv, havaclk, ta, cam, seramik, kompozit gibi sektrlerde uygulama alan bulabiliyor. Kesebilecei malzeme eitlilii sayesinde tasarruf salayan teknoloji, kesim hz sayesinde de bir ok firmann gzdesi. http://www.flowwaterjet.com/en.aspx

Bilim ve Teknik Ekim 2014

teknoyasam@tubitak.gov.tr

19

HayallereMilyar Dolarlk

Levent Dakran

20

Danimarkal oyuncak reticisi Lego, 4 Eyll tarihinde yapt- aklamayla 2014n ilk ya-rsnda 2 milyar dolarn zerinde sat gelirine imza atarak Barbie serisiyle bi-linen Matteli getiini ve dnyann bir numaral oyuncak reticisi olarak zir-veye yerletiini duyurdu. Bundan yal-nzca 15 gn kadar nce, 20 Austosta Malmodaki bir konferansta Lego Pazar-lama Mdr David Gram unu syl-yordu: Keke Minecraft biz akl etmi olsaydk.

Minecraft. Hayranlar tarafndan Notch takma adyla bilinen Markus Perssonun kiisel abasyla 2009 yln-da ortaya kan bir oyun. Gnmzn yeni nesil oyun konsollarnn, kahrama-nn silahndan yansyan gn n da-ha gereki hale getirmek iin saniyede milyarlarca hesap yapabildii bir ada, oyunculara kutulardan ve piksellerden oluan bir grsel dnya vaat ediyordu. Tan, topran, aalarn, hayvanlarn, karakterlerin, madenlerin, hatta suyun ve bulutlarn bile kocaman piksellerden oluan kutularla ekillendii bir dnya. stelik oyun cretsiz de deildi. Ba-ta evrimii oyun zellii olmak ze-re tm zelliklerinden faydalanabilmek iin, serbest gelitiricilerin benzer aba-larna kyasla hatr saylr bir cret de-meniz gerekiyordu. Buna ramen sat-lar 2011 ylnda 1 milyon snrn geti. 2014te ise 55 milyona dayanmt.

Bilim ve Teknik Ekim 2014

>>>

21

Bir nternet Firmasnn Ksa Anatomisi

Kendi Dnyanzn Cazibesini KefetmekYapboz mantyla kurgulanan bu dnyada kendi bana k-

k kulbeler ve kprler ina ederek ie koyulanlar, kendile-rine sunulan bu basit grnml dnyann arkasnda yer alan sonsuz olanaklar kefettike evrimii sunucularda bir ara-ya gelerek hayal gcnn snrlarn zorlayan yaplara imza at-maya baladlar. Londra ve New York gibi ehirleri gerek bo-yutlaryla ina ettiler. Yzklerin Efendisindeki Minas Tirithi, Taht Oyunlarndaki Kraln ehrini filmlerindeki tm detayla-ryla hayata geirdiler. Milyonlarca blou st ste yarak Batt-le Star Galacticay, Atlgan, uzay mekiini ve bilim kurgu ak-mna yn veren dier objeleri kurguladlar. Yarattklar dev ka-lelerde, kalyonlarda, ehirlerde takmlara ayrlarak byk m-cadelelere giritiler.

Bu kadaryla da yetinmediler. Oyunun iinde yer alan blok-larn sahip olduu zellikleri kullanarak karmak tasarmlar rettiler. levsel bilgisayarlar, alan sabit diskler, veri aktaran bellek niteleri, hatta nkleer reaktrler hayata geirdiler. Olay daha da ileri gitti. Danimarka, ocuklarn bir eyler ina etme konusundaki merakndan hareketle Minecraft zerinde lke-nin bire bir haritasn kararak internet sunucularna yerletir-di ve ziyarete at. ngiltere, Minecraft zerinde lkenin topog-rafik yapsn aslna uygun dzenleyip kullanma sundu.

Peki ama neden? Nasl oluyordu da inanlmaz grafiklerle be-zeli, arkasnda milyonlarca dolarlk prodksiyonlarn yer ald- oyunlar deil de bir kiinin oturup kendi bana yazd bir oyun haberlere konu oluyordu? Nasl oluyordu da anne baba-lar ocuklarnn oynad baka oyunlardan haberdar deilken Minecraftn ismini biliyordu?

Papers, PleasePasaport kontrol grevlisi olarak lkeye girmek isteyenlerin evrakn kontrol ediyor ve kimin girip giremeyeceini belirliyorsunuz. Evraklarn dzgnlnden baktnz kiinin tipinin hounuza gidip gitmemesine kadar birok deerlendirme kstasnz var. Zaten hep bunu yapmak istemitiniz yle deil mi?

CanabaltUzayl istilas sonucu ykma urayan bir ehirde damdan dama atlayarak olabildiince uzaa komanz gereken bir oyun. Peinden srkledii bir tarzn ncs. Oyunlar ksa sryor, ama bamllk yapyor.

FlappyBirdBir mobil oyun olarak ortaya kt ve beklenmedik bir ekilde inanlmaz bir yaygnla ulat. Vietnaml yapmcs birden kendisine ynelen ar ilgiden bunaldn syleyip oyunu yayndan kaldrdnda, reklam gelirinin gnde 50 bin dolara ulat syleniyordu.

Piksellerin Dnyasnda Yldz Parlayanlar

Grafik sunum konusunda en minimalist oyunlardan biri, Minecraftn da ilham kaynaklar arasnda yer alan Dwarf Fortress olsa gerek.

22

Daniel Goldberg ve Linus Larsson tarafndan yazlan Minec-raft: The Unlikely Tale of Markus Notch Persson and the Game that Changed Everything adl kitap batan sona hikyenin nasl bu noktaya geldiini anlatyor. Persson kitapta aslnda Minecraftn orijinal bir alma olmadn, Dwarf Fortess adl oyunun hayal gcn temel alan basit grsel yaklamndan esinlendiini ve kodlar zamansz yaylp kontrolden knca areyi ak kaynaa dnmekte bulan Infiminer adl oyunu temel aldn ak yrek-lilikle itiraf ediyor. Bu, indie ad verilen bamsz oyun geliti-riciler dnyasnda son derece sk rastlanan bir durum ve kimse byle bir durumda birbirini hrszlkla sulamyor.

Grsel yaklamla ilgili olarak da Benim iin grsellikten ok fikir ve deneyim n plandayd diyor Persson. Hayal etti-im sonuca ulamak iin zamanm ve enerjimi cilal grafikler-le bezeli bir dnya yaratmaya harcamak istemiyordum. Zaten hangi grsel imge, bir insann hayal gcyle oluturduu sem-bollerden daha gl olabilir ki?

Nostalji mi, Sanat m?Bilgisayar oyunlar endstrisi, yllardan beri kullanclar

gl grafik kartlarna ve konsollara para vermeye zendiriyor. Akas bu yeni teknolojilerin ortaya koyduu beceriler de ha-yallerde yaayan dnyalar geree dntrme konusunda hi fena deil. zellikle de konsollar yalandka ve programclarn bunlar kullanma konusundaki becerileri arttka artc so-nular ortaya kyor. 8 yana basm bir konsolda The Last of Usn nasl grndn grme frsatnz olduysa veya Grand Theft Auto 5 ile sokaklarda birka tur attysanz ne demek iste-diimi ok iyi anlam olmalsnz.

Bilim ve Teknik Ekim 2014

>>>

Fist of AwesomeAilesini kurtarmak iin aylara kar sava aan bir oduncunun hikyesi. Klasik nne geleni dv tarz oyunlarn felsefesini, bir zamanlar onlarn bile yapmad bir grsel sadelikte piirip nnze koyuyor.

ProteusBundan 10 yl ncesinin sper bilgisayarlarna kafa tutan bilgisayarnzda Atari 2600 esintisi yaamak isterseniz denemeniz gereken bir oyun. Devasa dnyasnda, mistik bir ahenkle alan mzik eliinde kefedeceiniz eyleri neye benzeteceiniz hayal gcnze bal.

Growtopia Tpk Minecraft gibi kendi dnyanz oluturabildiiniz, bakalaryla i birlii ve takas yapabildiiniz bir kiisel evren oluturmanza izin veriyor. Son zamanlarda ismi ska duyulan oyunlardan biri.

Piksellerin Dnyasnda Yldz Parlayanlar

Minecraft hayranlar bir araya gelerek, Taht Oyunlar dizisindeki Kraln ehri gibi, inanlmaz detayl almalara imza atyorlar.

23

Bir nternet Firmasnn Ksa Anatomisi >>>

Ama son zamanlarda oyun piyasasnda deiik bir eyler olma-ya balad. 1 yl nce piyasaya kan Xbox Onen u ara en pop-ler oyunlarndan biri, Super Time Force adl ve dev piksellerden rl bir nne geleni vur oyunu. PlayStation 4te de Tower Fall: Ascension benzer bir konuma oktan yerleti bile. Sunduklar de-neyim sanki 90lardan, hatta 80lerden bir makinenin bana geip oynuyormusunuz gibi. Sadece o zamanlarda bu grntler kul-landmz makinelerin yapabildii en iyi eyleri temsil ediyordu.

Bugn zellikle bamsz oyun tasarmclar, ok daha iyisi-ni yapabilecek makinelerde bunu bir grsel ifade dili olarak kul-lanmay tercih ediyor. Bu akmn arkasnda, hlihazrda yz mil-yonlarca oyuncunun elinin altnda olan konsollarn son dnem-de bamsz gelitiricilere verdii destein giderek artmasnn da pay var. Bazlarnn derdi, Minecraftn yapmcs Perssonun da ifade ettii gibi zaman ve bte ihtiyacn en aza indirgeyerek fik-ri ve elenceyi n plana karmaya odaklanmak. Bunun en g-zel rneklerinden biri de Perssonun esin kaynaklar arasnda yer alan Dwarf Fortress olsa gerek. Stratejiye dayal bu oyunda gra-fik veya izim diye bir ey yok. Oyundaki her ey, klavyenizin zerinde yer alan karakterlerle simgeleniyor. rnein size do-ru yaklaan dev rmcek S harfiyle oyun haritasna yanstlyor. Yaklaann bir rmcek olduunu bildikten sonra, ne kadar kor-kun olabileceini hayal etmek tamamen size kalm.

Bazlar ise bilgisayar oyunlarnn en temel esi olan pik-sellerin, bilgisayar zerinde gerekletirilecek sanat eserlerinin de temelini oluturmas gerektiini dnyor. Passage ve Gra-vitation gibi oyunlarn yapmcs olan ve oyunun bir sanat e-si olarak ele alnmas gerektii fikrinin ateli savunucular ara-snda yer alan Jason Rohrer yle demi: Ben bilgisayarda bir yapt ortaya koyduum zaman bunun bir yalboya tablo ve-ya pastel boyama gibi grnmesini istemiyorum. Pikselleri kul-lanmak, dijital dnyann ana diliyle bir karikatr izmek gibi.

Belki de iin srr biraz da burada yatyor. Birok serbest ge-litirici, performans ve beceri eksikliiyle bitmemi hissi veren bir alma ortaya koymaktansa piksellerin yardmyla olgunluk hissi veren sonulara gitmeyi tercih ediyor. stelik byle olunca oyuncuya sizin eksik braktnz eyleri tamamlamak iin bir frsat vermi oluyorsunuz. Geri biraz daha cilalarsanz bu defa da Guacemelee gibi aheserler kabiliyor karnza.

Grsel dil olarak piksellere yklenmenin bir kt yan varsa, o da baz durumlarda ciddiye alnmanzn normalden biraz da-ha uzun srmesi. yi yan ise aradan ne kadar zaman geerse ge-sin, platformlar nereye doru evrilirse evrilsin ortaya koyduu-nuz anlatmn hibir zaman eskimeyecek ve yadrganmayacak olmas. stelik her ne kadar piksellerden bahsediyor olsak da, bu alanda ortaya koyulan eitlilik zaman zaman artc boyutla-ra ulayor. Kickstarterda 25 bin dolar fonlama beklentisiyle yola kp 645 bin dolar toplayan Hyper Light Driftern grsel yakla-m bunun en arpc rneklerinden olsa gerek.

Sonu?Minecraft ile baladk, Minecraft ile bitirelim. Oturup bu ya-

zy yazmaya baladm gnlerde, Microsoftun Minecraftn yapmcs Mojang 2 milyar dolara satn alaca sylentisi ha-ber sitelerinde dolanmaya balamt. Sylentiler yanl kt. 15 Eyllde Microsoft Minecraft satn almak iin 2 deil, tam 2,5 milyar dolar dediini aklad.

Minecraft.net adresine gittiinizde, oyunun .exe uzant-l dosyasnn yalnzca 660 kilobyte olduunu greceksiniz. Bu, doru olduuna inand bir fikri hayata geirmek iin tek ba-na yola kan bir gelitiricinin fikrine ve abasna yalnzca 5 yl iinde kilobyte bana kabaca 3 milyon 800 bin dolar deer bi-ildii anlamna geliyor.

yi bir fikirden baka neyin kilosunu bu kadar pahalya sa-tabilirsiniz ki?

Pikselleri biraz parlatmak bazen Guacamelee gibi bayaptlarn ortaya kmasna yol ayor.

nmzdeki aylarda piyasaya kmas beklenen Hyper Light Drifter, neon efektleriyle bezeli grafik stiliyle ilgi ekici bir grnm ortaya koyuyor.

24

=

OK

YA

KINDA!

Neler olacak

nele

r...

?lgin konularn ele alnd popler bilim yazlar, bilim dnyasndan son gelimelerin yer ald Haberler kesi, merak edilen sorularn cevapland Soru-Cevap kesi, bilim insanlarnn yaam ykleri ve aratrmalar...

Yaparak renmenin keyfine varacanz proje ve etkinlik sayfalaryla dnmeye dayal oyunlarn yer ald Etkileimli Bilim kesi...

Fotoraf ve videolardaki rnek mekanizmalarn benzerlerini yaparak, yapm aamalarn sitemizde yaynlayabileceiniz Kendimiz Yapalm kesi...

Okulda yaptnz/yapacanz projelerden rnekler koyabileceiniz Projeler banda kesi.

Kendi objektifinizden bilim ve sanat buluturacanz Fotoraflar kesi...

TBTAK Bilim Gente neler olacak?

Avrupa Nkleer Aratrma Merkezi (CERN) dnyann en byk aratrma merkezlerinden biri ve en byk laboratuvar. CERN, Avrupa bata olmak zere tm dnyadaki aratrmaclar buluturan, onlara birlikte alma ortam yaratan bir merkez. CERNde yaplan aratrmalarn, evreni anlamamzda ok nemli bir yeri var. Bu kurum ayrca bilim ve toplum almalar araclyla burada yaplan almalar topluma anlatmaya, bunun yan sra genel olarak bilimi topluma sevdirmeye ynelik birok alma yapyor. CERNn bilimi anlatma almalarnn biri de bundan yaklak drt yl nce balayan Arts@CERN (CERNde Sanat) program. Bu program kapsamnda bilim insanlar sanatlarla buluturuluyor ve bunun sonucunda bilimden esinlenen ve bilimi anlatan eserler ortaya kyor.

Bilim ve Sanat Arasnda Yaratc arpmalar

Arts@CERN programnn kurucusu ve yneticisi Ariane Koekle bir rportaj yaptk. Koek, prog-ramn nasl ortaya ktn ve program kapsamnda ne gibi etkinlikler yapldn bize anlatt.

Ariane Koek uzun yllar BBCde yapmc, kra-tr, yazar ve gazeteci olarak alm. Yapt alma-lar ona birok dl getirmi. 2008 ylnda ngilterede kltrel ve yaratc almalar yapanlara Clore Duf-field Vakf tarafndan verilen Clore Bursunu kazan-m. Koek bunun sonucunda ngilteredeki, ABDdeki ve Kanadadaki birok sanat kurumundan teklif al-m. almalarn fark yaratabilecei bir ortam-da yapmak isteyen Koek, bir sanat kurumu yerine CERN tercih etmi. Bunda bilime olan ilgisi de et-kili olmu. Koek, BBCde alt yllarda bilimle ve zellikle de parack fiziinin tarihiyle ilgili belgesel-ler yaptn, her zaman bilimle sanat birletirebile-cek projeler yapmak istediini belirtiyor.

Her zaman yeniliklere ak, uluslararas almalar yapan ve fizikle, zellikle de parack fiziiyle ilgili bir kurum dnnce aklna hemen CERN gelmi doal olarak. Ona gre CERN zaten bir eylerin yaratld- bir ortam. Bilim insanlar paracklar arptra-rak yeni paracklar yaratyor. Elbette bu sanatsal an-lamda yaratclktan ok farkl. CERNdeki arpma deneylerinden esinlenen Koek birbirine ok yabanc gibi grnen bilim dnyasyla sanat dnyasn ar-ptrnca ne olacan kendisiyle birlikte tm dn-yann grmesini istemi.

Ariane Koek CERNe bavurmadan nce parack fiziinin tarihesiyle birlikte Avrupann 20. yzylda-ki sanat ve kltrel gemiini de ieren kapsaml bir alma yapm. almas CERN ynetimince b-yk bir ilgiyle karlanm. Fizibilite almalarndan sonra proje kabul edilmi. Koek, bunun iin CERN Bakannn kendisine iki koul bildirdiini sylyor. Bunlardan birincisi projenin d kaynaklardan finan-se edilmesi gereklilii, dieriyse Koekin bu progra-mn bana gemesi. Koek tm yaantsn deitir-mek pahasna projeyi ynetmeyi kabul etmi ve iin bana gemi. Projenin gereklemesi iin gereken maddi kaynaklarn nemli bir blmn ilk birka ay iinde toparlamay baarmlar.

Koek CERNde alan bilim insanlarnn dnya-nn en sekin bilim insanlar olduuna dikkat eke-rek, CERNle alacak sanatlarn da sekin sanat-lar olmas gerektiini dndklerini belirtiyor. Sa-natlarn seilebilmesi iinse uluslararas bir yarma dzenlemeye karar vermiler. Buna gre program u ekilde iliyor: ncelikle belli alanlarda alan sa-

CERNde Sanat

Greg

ory B

artar

don

Dans ve koreograf Gilles Jobinin koreografisini yapt Quantum adl eserin Paristeki gsterimi.

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Alp Akolu

26

Bilim ve Teknik Ekim 2014

natlarn programa bavurmas ve ardndan bir j-ri tarafndan seilmesi gerekiyor. Seilen sanatlarn CERNe gelerek bilim insanlaryla tanmas, belli bir bilim insanyla birlikte almas ve sonunda birta-km rnler ortaya karmas bekleniyor.

Sanat programnn ana temas Collide@CERN (CERNde arpma) 2012 ylnda balayan yllk bir program. 2012 ylnda programa biri dans ve per-formans, dieri saysal (dijital) sanat olmak zere iki farkl alanda iki sanat seilmi. Dans ve performans alannda seilen svireli dans ve koreograf Gilles Jobin buradaki almalar sonucunda Quantum ad-n verdii bir koreografi ortaya karm. Bu alma-nn ilk gsterimi de CERNdeki CMS deneyinin ya-pld binada gerekletirilmi. Bunun ardndan bir-ok Avrupa lkesinde, baz Gney Amerika lkele-rinde gsterilmi.

2013te belgesel film yapmcs Jan Peters CERNe davet edilmi ve ay kadar buradaki almala-r bir sanat gzyle incelemi. Bu ylsa iki mzis-yen, Rudy Decelire ve Vincent Hnni CERNi ziya-ret ediyor.

2012 ylnda saysal sanatlar dalnda seilen Julius von Bismarck, CERNde geirdii zamann ardndan birbirinden farkl hzlarda ancak birbirleriyle uyum iinde dnen lambalar tasarlam. Fizik, matematik ve sanat birletiren bu alma da dnyann birok yerin-de sergilenmi. Getiimiz yl ABDli besteci Bill Fon-tana, bu ylsa elektronik mzik ve grnt almala-ryla tannan Japon sanat Ryoji Ikeda CERNe davet edilmi. Bu sanatlarn eserleri de merakla bekleniyor.

Ariane Koek bu almalar yaratc bilim ileti-imi olarak adlandryor. Sanatlarn ve bilim in-sanlarnn birlikte almalar srasnda ortaya kan rnlerin insanlar bilime ve sanata zendirmesi en nemli hedeflerden biri. Sanatn insanlarn hisleri-ne, be duyusuna, yaratclna hitap ettiini ve sa-natn bir ekilde bilimle etkilemesiyle ok daha fazla sayda insann dikkatinin bilime ekilebileceini d-nyor. Koek, bu almalarn bir amacnn da sa-natlarn bilim dnyasn, bilim insanlarnnsa sanat dnyasn daha yakndan tanmasn salamak oldu-unu belirtiyor.

Sanatlar ve bilim insanlar arasnda nasl bir benzerlik kurduunu kendisine sorduumuzda Ko-ek her ikisinin de aslnda birbiriyle hayli ilikili ol-duunu belirtiyor ve yle devam ediyor: Sanat da bilim de, insann kim olduunu ve evrendeki yeri-ni kefederken, sorgularken kulland aralar. An-cak her ikisi de bunu tamamen farkl yollardan ya-pyor. Bilim bunu deneyle, uygulamayla ve kuramla gerekletirmeye alr. Sanatsa duygularla, duyular-la ve dokunarak yapar. Aslnda her ikisi de kefetme-ye ve alglamaya alr, ancak farkl yntemler kul-lanr. Koeke gre bilim insanlarnn ve sanatlarn baz ortak noktalar var. rnein her ikisi de sezgile-rine dayanarak ilerini yapar. Yaratclksa her ikisin-de de bulunur.

Sanatlarn bilimin en ok hangi kavramlaryla il-gilendiini sorduumuzdaysa Koek en ok ilgi eken konunun kuantum fizii olduunu sylyor. Bu ko-nunun hayal gcyle rten pek ok ynnn ol-masnn insanlarn ilgisini ektiini belirtiyor ve y-le devam ediyor: Kuantum fiziinin yan sra yeni kefedilen baz egzotik paracklar da ok ilgi ekiyor. Elbette teknoloji de genel olarak her zaman ilgi oda-nda. CERN de bu konuda ok nemli bir kaynak oluturuyor. Ayrca birlikte yaplan almalar, bilgi paylam da sanatlarn ilgisini ekiyor.

Ariane Koekin ngrlen alma sresi yaknda dola-cak. Ancak programn devam edeceini dnyor. Bu yl-dan balayarak her yl deiik lkelerden ve farkl sanat dal-larndan sanatlarn CERNe gelerek daha ksa srelerle a-lmalar yapmas planlanyor. rnein nmzdeki ay iin-de (Kasm 2014te) Yunan ressam Nikos Papadopou-los gelecek. Koek, programn tm sanatlara ak ol-duunu ve Trk sanatlarn da katlmasn ok iste-diklerini szlerine ekliyor.

Mich

ael F

onta

na

CERN

Gilles Jobinin Quantum adl eserinin ilk gsterimi 2012 ylnda CERNde yapld. Yukardaki fotoraf bu gsterim ncesinde provalar srasnda ekilmi. Sahnenin zerinde grnen lambalarsa Julius von Bismarckn tasarlad dnen lambalar (solda).

Arts@CERN programnn kurucusu ve yneticisi Ariane Koek

Getiimiz yl CERNin sanat programna katlan elektronik mzik sanats Bill Fontana dnyann en byk makinesi olan Byk Hadron arptrcsn dnyann en byk mzik aletine dntrmek iin alyor.

> >>

37

te yandan bilim insanlar ikinci beynin bu kadar karma-k olmasnn tek bana sindirim srecinin gereksinimleriyle aklanamayacan, enterik sinir sisteminin sindirim sistemi-ni kontrol etmenin tesinde ilevleri olduunu dnyor. im-diye kadar yaplan aratrmalar enterik sinir sisteminin beyin-le egdml alarak fiziksel ve zihinsel salmz asndan nemli roller stlendiine iaret ediyor. Enterik sinir sistemi ko-nusundaki nc aratrmaclardan Michael Gershon karnmz-dan beynimize, salmz iin nem tayan ok miktarda sinyal gittiini, bunlarn farknda bile olmadmz sylyor.

Enterik sinir sistemi beynimiz gibi bariz bir konumda bulun-madndan anatomik olarak 19. yzyl ortalarna kadar kefe-dilmemi. Sindirim organlarnn bir ekilde beyinle etkileerek salk ve hastalklar zerinde etkili olduunun yzyllardr bilin-mesine karn bu balantlar ancak geen yzylda incelenme-ye balanm. 1907 ylnda The Abdominal and Pelvic Brain (Ab-dominal ve Pelvik Beyin) adl kitab yazan ABDli doktor Bryon Robinson ile enterik sinir sistemi terimini ortaya atan ada ngiliz fizyolog Johannis Langley bu aratrma alanna nclk etmi. Beyinle ana balanty salayan vagus siniri zarar grse bi-le enterik sinir sisteminin sindirimi kontrol etmeye devam ettii gzlemlenince, sistemin kendi kendine yani otonom olarak al-abildii de yine bu dnemde anlalm. Ancak bu keiflere ra-men karnmzdaki beyne ynelik ilginin artmas nrogastroen-tereoloji adl alann doduu 1990lar bulmu. The Second Brain (kinci Beyin) adl kitab 1998de yaymlanan Michael Gershon da bu alann nclerinden.

Bugn enterik sinir sisteminin yalnzca otonom olarak al-makla kalmayp beyin zerinde de etkili olduu biliniyor. Hatta vagus siniri zerinden geen sinirsel iletilerin yaklak %90 be-yinden karna deil karndan beyne gidiyor. Gershon bu ekilde iletilen bilgilerin nemli bir ksmnn kukusuz pek de ho olma-yan bilgiler olduunu belirtiyor.

te yandan beyinle yakn ilikisine karn, ikinci beyinde dorudan bilinle ilgili hibir ilevin gereklemedii dn-lyor. Her ne kadar ikinci beyin duygusal durumumuzu etki-liyor ve duygular karar verme srelerimiz zerinde etkili olu-yorsa da, asl karar veren merkezin beyin olduu zerinde uz-lama var.

Yediklerimiz ve Beyinlerimiz

Yediimiz eylerin ruh halimizi ve duygularmz etkiledi-i bilinir. zellikle stresliyken bizi rahatlatan yiyecekler vardr. imdiye kadar yediimiz eylerin duygularmz nasl etkiledi-i ve bizi nasl rahatlatabildii aklanamamt. Bu etkinin daha ok psikolojik olduu, gemi yaantlara ve artlanmalara da-yand gr yaygnd. Etkiyi yaratan eyin yiyeceklerin tad ve kokusu olduu ynnde alternatif bir gr de vard. Ancak yeni bulgulara gre iki aklama da doru deil.

Belikal aratrmaclarn bulgularna gre aslnda gdalarn belirli bileenleri karnmzda bulunan ve beyne sinyal gnderen sinirsel hormonlara etki ediyor. Aratrmaclar yaptklar deney-de katlmclar bir yandan yiyeceklerin her trl lezzet unsu-rundan soyutlanmasn salamak iin burunlarndan mideleri-ne indirilen hortumlarla besledi, bir yandan da beyinlerini MRI yntemiyle tarad. Hortumlar yoluyla katlmclarn bir ksm-na tuzlu su bir ksmna ya asitleri verdiler. Ayn anda da kat-lmclara ya ntr ya da hznl duygular tetikledii kantlan-m mzikler dinlettiler. Ayrca zgn ya da ntr yz ifadeleri-nin bulunduu resimler gsterdiler. Katlmclarn ifadelerine ve beyin tarama sonularna gre, ya asitleri hem zntl duy-gular hem de alk hissini tuzlu suya nazaran yar yarya azalt-t. MRI taramalarnda ya asitlerinin mideye ulamasndan son-raki dakikalar iinde beynin duygular yneten ksmlarnn et-kinletii grld.

Farelerde yaplan aratrmalarda stres altndaki farelerin ya-l ve yksek enerjili yiyecekleri tercih ettii, enterik sinir sistemi-nin beynin yiyecek tercihini etkiledii belirlendi. Enterik sinir sistemi bunu beyinde al tetikleyen grelin hormonunu rete-rek yapyor. Grelin genel olarak itah ayor ve zellikle de muh-temelen dopaminle ilintili sreleri etkinletirerek yal yiyecek-lerin dl deerini artryor. New Yorktaki Albert Einstein Tp Kolejiden Gary J. Schwartza gre pek ok dilde ataszleriyle an-latlmak istenen ey -Trkedeki itah diin dibindedir atas-znde olduu gibi- tamamen doru. Gary yal bir besinin sade-ce tadnn bile daha fazla yemeyi tetiklediini belirtiyor.

kinci Beynin Gizemleri

38

Bilim ve Teknik Ekim 2014

Aratrmaclar beyinlerinde gre-lin almalar bulunmayan mutant farelerin stres durumunda yal yi-yecek tercih etmediini, te yandan sadece beyinlerinin yemeyle ilikili blmnde grelin almalar bulu-nan farelerin yal yiyecek tercih et-tiini belirledi. Grelin, enterik sinir sistemi ile beyin arasnda gidip ge-lerek ruh haline ve beslenmeye et-ki eden pek ok nrokimyasal me-saj taycdan yalnzca biri.

Birinci Beyin ile Benzerlikler

kinci beynin birinciyle pek ok benzer yan var. O da eitli tiplerde nronlardan oluuyor ve beyindekiyle ayn destek hc-relerini ieriyor. Kendi kan-beyin bariyeriyle fizyolojik ortamn dengede tutabiliyor. ok eitli hormonlar ve beyindekilerle ay-n kategorilerde 40 eit nrotransmiter (sinirsel iletileri iletme-de grevli kimyasal madde) retiyor.

Aslnda karnmzda kafamzdakine denk miktarda dopamin retildii dnlyor. Hatta vcudumuzdaki serotoninin %95i enterik sinir sisteminde. Dopamin beyinde zevk ve dl sistemle-riyle ilikili bir sinyalci molekl. Karnda da yine, rnein bar-saktaki kaslarn kaslmasn koordine eden nronlar arasnda sin-yalci bir molekl olarak ilev gryor. Mutluluk hormonu olarak bilinen ve depresyonu nlemede, uykuyu, itah ve vcut scakl-n dzenlemede etkili serotonin de karnda sinyalci bir molekl olarak ilev gryor. Karnda retilen serotonin kana karp kara-cier ve akcierde zarar grm hcrelerin tamirinde de rol oynu-yor. Ayrca kalbin normal geliiminde ve kemik geliiminin engel-lenerek kemik younluunun dzenlenmesinde de etkili.

Hastalklar ve kinci Beyin

Enterik sinir sistemi ile beyin arasndaki ilikinin pek ok salk sorunuyla ilintili olduu dnlyor. Kayg, depresyon, huzursuz barsak sendromu, lser ve Parkinson gibi pek ok hastalk hem beyin hem de ikinci beyin dzeyinde belirtiler or-taya koyuyor.

Los Angelestaki California niversitesinden tp, fizyoloji ve psikiyatri profesr Dr. Emeran Mayer, kayg ve depresyon so-runu yaayan hastalarn ounda sindirim yolu ilevlerinde de-iimler grldn belirtiyor. te yandan enterik sinir siste-mi iyi gelimemi ya da salksz olduunda, sindirim sistemi-nin tesinde salk sorunlarnn da ortaya kt her geen gn daha iyi anlalyor.

Beynin ve enterik sinir sisteminin hem benzerlikler ta-yan hem de birbiriyle balantl olarak alan sistem-ler olduu artk biliniyor. Dolaysyla sistemlerden biriy-le ilgili belirtiler ya da tedaviler dier sistemi de etkileyebiliyor.

rnein antidepresanlar hastalarn eyree yaknnda mide rahatszlna neden oluyor. Seici serotonin geri alm engelle-yicileri snfndaki antidepresanlar, yaygn adyla mutluluk hor-monu serotoninin dzeyini artrarak etki gsteriyor. Vcutta-ki serotoninin %95inin enterik sinir sisteminde bulunduu gz nne alndnda zihni etkilemeye ynelik ilalarn yan etki olarak sindirim sistemi sorunlarna yol amas daha ok anlam kazanyor. Yine huzursuz barsak sendromu ksmen sindirim yolundaki serotonin fazlalndan kaynaklanyor.

>>>kinci Beynin Gizemleri

39

Stresli durumlarda karnmzda olu-an pr pr etme hissiyse beynin sa-va ya da ka tepkisi sonucu kann ka-rndan uzuvlara doru hareket etme-sinden, bunun da enterik sinir sistemi tarafndan alglanmasndan kaynakla-nyor.

Enterik sinir sistemiyle beyne dair hastalklar arasnda kefe-dilen balantlar ikinci beynin ilevlerinin sindirim sisteminin tesine getii dncesini glendiriyor.

Yakn zamanda yaplan aratrmalarda ikinci beyne yaplan mdahalelerin majr depresyonda iyileme salamaya ynelik bir potansiyel tad kefedildi. Grne gre karndan bey-ne gnderilen sinirsel sinyaller ruh halini etkiliyor. 2006da ya-ymlanan bir aratrmada, vagus sinirinin uyarlmasnn kronik depresyon iin etkili bir tedavi olabileceini dndren bulgu-lar ortaya kondu.

Beyin karn balantsna ilikin, belirtiler dzeyinde bir r-nek de otizmli bireylerde sklkla kronik kabzlk, karn ars ve dk tutamama durumlarnn grlmesi. Amerikan Pediatri Akademisinin 2010da yaymlad otizm tr hastalklarda g-rlen sindirim yolu sorunlaryla ilgili raporun yazarlar arasnda bulunan Gershon, otizmin muhtemelen sinapslarda kk anor-mallikler douran genetik bir hastalk olduunu ve hem merkezi hem de enterik sinir sistemlerini etkilediini, otizmle ilikili sin-dirim yolu sorunlarnn kaynann da bu olabileceini belirtiyor.

te yandan otizmli bir beynin sindirim yolu rahatszlklarna yol ayor olabileceini ya da sindirim yolundaki anormallikle-rin bir ekilde beyinde otizmi tetikleyebileceini ya da belirtileri-ni ktletirebileceini olaslklar arasnda sayyor. rnein baz hastalar ve aratrmaclar glten ve st proteini olan kazein ier-meyen bir beslenmenin otizm belirtilerini hafiflettiini dn-yor. Gershon eitli kaltsal ve evresel etmenlerin kombinasyon-larnn, otizmi ve sindirim yolu rahatszlklarn ayn anda tetikle-diinden pheleniyor. Sebep sonu ilikisinin hangi ynde oldu-u henz anlalm deilse de aratrmalar ikinci beynin otizme ynelik tedavilerde bir hedef olabileceini dndryor.

Anne stnn, oksitosin adl hormon da dahil eitli bileenlerinin, sindirim yolundaki nronlarn geliimini destekledii anlald. Bu da anne style beslenmeyen prematre bebeklerde ishal ve bar-sak dokularnn yangya urayp lmesine yol aan nekrotizan enterokolit hastalnn grlmesinin nedenini aklayabilir.

kinci beynin, beyinle ilgili ok eitli hastalklarla ilikili ol-duu ynnde keifler yaplyor. rnein Parkinson hastaln-da hareket ve kas kontrolyle ilgili sorunlar, beyinde dopamin reten hcrelerin kayb sonucu oluuyor. Ancak Almanyadaki Frankfurt niversitesinden Heiko Braak, Parkinson hastaln-da hasar oluturan ve Lewy cisimcikleri olarak adlandrlan pro-tein ynlarnn sindirim yolundaki dopamin reten nronlar-da da bulunduunu kefetti. Hatta Parkinsondan lm bir kii-nin vcudunda Lewy cisimciklerinin dalmn inceleyen Bra-ak, aslnda bozukluun ilk nce sindirim yolunda evresel bir te-tikleyici -rnein bir virs- nedeniyle baladn ve beyne vagus siniri yoluyla yayldn dnyor. Benzer ekilde Alzheimerl hastalarn beyin nronlarnda grlen plaklar ve dmler has-talarn sindirim yolundaki nronlarda da grlyor.

Pasrishca, beyinle ilikileri yeni yeni anlalyor olsa da, en-terik sinir sisteminin imdiden beyne alan bir pencere sundu-u grnde. Sindirim yolundan alnacak biyopsilerin hem er-ken tehis hem de tedaviye verilen yantn takibi iin kullanla-bileceini dnyor.

kinci Beynin Gizemleri

40

kinci beyindeki hcrelerin tedavi amacyla bi-le kullanlabilecei dnlyor. Sinir hcrelerinin aamal olarak hasara urayp ld nrodejene-ratif hastalklara ynelik deneysel bir tedavide, si-nir kk hcrelerinin beyne aktarlarak kaybedilmi nronlarn yenilenmesi hedefleniyor. Bu kk hcre-lerin beyinden ya da omurilikten alnmas ok zor, ancak imdi sinir kk hcrelerin yetikinlerin sin-dirim yolunda da bulunduu kefedildi. Kuramsal olarak bunlar basit bir biyopsiyle alnabilir ve sinir kk hcreleri iin hazr bir kaynak oluturabilir. As-lnda Pasricha ve ekibi bu kk hcreleri Parkinson gibi hastalklarn tedavisinde kullanmay planlyor.

Grnen o ki ikinci beyin hem salk konular hem de temel bilimsel sorular asndan ok daha fazla ilgiyi hak ediyor. Aratrmaclar ikinci beynin ilevleri daha iyi anlaldka pek ok hastalkla ilgili nemli balantlar ortaya kacan, bunun da hem tehis ve tedaviler hem de salkl yaam alkanlk-lar asndan ciddi uygulamalar olacan dn-yor. Bizler de belki bir dahaki sunum ncesi karn armzda ya da snav ncesi yeme krizimizde, ikin-ci beynimize bir selam gndermeyi ihmal etmeyiz.

Maryland Baltimoredaki Johns Hop-kins Nrogastroenteroloji Merkezi yneti-cisi Pankaj Pasricha ikinci beynin daha iyi anlalmasnn obezite ve eker hastaln-dan, beyinle ilgili Alzheimer ve Parkinson gibi hastalklara kadar ok eitli salk so-runlarnn kontrol altna alnmas ynnde katklar salayacan dnyor.

Enterik sinir sisteminin ok nemli i-levleri olmasna ve ok eitli hastalklar-la ilikilendirilmesine ramen bu konuda alan aratrmac says hayli az.

izimler: Ersan Yaz

Kaynaklar http://www.scientificamerican.com/article/gut-second-brain/ http://www.psychologytoday.com/articles/201110/your-backup-brain http://www.nytimes.com/2005/08/23/health/23gut.html?pagewanted=all&_r=0 http://www.newscientist.com/article/mg21628951.900-gut-instincts-the-

secrets-of-your-second-brain.html

Bilim ve Teknik Ekim 2014

NRONLAR BilimTeknikve

Nronlar sinir sistemini oluturan sinir hcreleridir. levleri sinirsel uyarlar elektriksel sinyaller biiminde ileterek vcuttan beyne, beyinden vcuda ve beynin kendi iinde bilgi tamaktr. Nronlar sinir sisteminin ilevleri iin temel oluturur ve ok karmak bir iletiim a kurar. Gliyal hcreleri denen, uyarlamayan ve vcuttaki sinir hcrelerinin yarsn oluturan baka sinir hcreleri tarafndan evrelenir ve korunurlar.

Ekim 2014 (563. say) ekidir.eviri: lay elik

Sinaptik DmAkson dalnn u noktas. Sinirsel uyarlar ileten kimyasal maddeler ierir.

Miyelin KlfSinirsel uyar iletimini hzlandrmak amacyla baz nronlarn aksonlarnn evresinde yaltm salar. evresel sinir sisteminde bu klf Schwann hcrelerinden oluur.

Ranvier BoumuMiyelin klf zerinde bulunan ve sinirsel uyarlarn iletimini kolaylatran aklk.

AksonUyarlar ileten sinir lifi

Schwann HcresiAksonu evreleyen gliyal hcre

500 milyonBeyin dokusunun 1 milimetre kpnde bulunan sinaps, yani nronlar aras balant says. Beyinde toplam milyon kere milyar sinaps var.

100 MilyarBir insanda bulunan birbiriyle balantl nronlarn says

DendritDier nronlardan gelen sinyalleri yakalayan uzantlardr. Bir nronun 200 kadar dendriti olabilir; dendritlerin says hcreden hcreye deiir.

Hcre GvdesiSinir hcresinin yaamsal srelerini yrtr.

MitokondriHcreye enerji salar.

ekirdekSinir hcresinin genetik materyalini ierir.

Sinapslar ve Sinirsel letimSinapslar nronlar aras iletiim noktalardr. Sinaps aral, sinaps dm ve sinirsel uyarnn ynlendirilecei bir hedeften oluurlar. Bir nronun etkinlemesi iin hcre zar iindeki elektrik ykn eksiden artya dndrecek bir uyar gereklidir. Sinirsel uyar akson yoluyla sinaptik dme iletilir ve nrotransmiter ad verilen kimyasal maddelerin salnmasn tetikler. Bunlar da uyarnn ynlendirildii hedefte bir yant olumasna neden olur.

Birinci Hcre kinci Hcre

Akson Miyelin Dendrit

Sinapsn Yaps

Sinaptik KesecikNrotransmiterleri sinaps boluuna tar.

Nrotransmiterler

AlmaNrotransmiterler bu yaplara balanarak sinirsel uyary ikinci hcreye iletir.

lk UyarDendritler tarafndan alnp aksona iletilir.

kinci UyarOlaylar sonraki hcrede ayn ekilde tekrarlanr.Sinaps

EsneklikHer nron temelde bir gvde, bir akson ve pek ok dendritten oluur. Nronlar arasnda kurulan iletiim bir konumaya ya da srekli devam eden bir bilgi alveriine benzer. Yakn zamana kadar dier dokulardan farkl olarak nronlarn, bir kere kaybedildiinde yenilenemedii dnlyordu. Bugn artk hem bunun doru olmad hem de beynin ve sinir sisteminin yeteneklerinin, nronlarn saysndan ok nronlar arasnda kurulan devrelere ve balantlara bal olduu biliniyor. Bu balantlar renme, beslenme, alkanlklar, egzersiz, ilalarn ve kazalarn etkileri gibi ok eitli etmenler tarafndan etkinletiriliyor, devre d braklyor ya da deitiriliyor. Fiziksel ve zihinsel etkinliin yeni nronlarn olumasn ve aralarnda yeni balantlar kurulmasn tevik ettii biliniyor. Baz nronlar zarar grdnde yenilenebiliyor.

2500Bir nronun bir saniyede gerekleebilen etkinleme says. Baz durumlarda sinirsel uyarlarn iletim hz saatte 350 kilometreyi bulabilir.

KARMAIKLIINA GRE NRON TPLER

Tek KutupluAyn aksonun iki kolu tek bir hcre gvdesinden kar.

ift Kutupluki ayr akson tek bir hcre gvdesinin birer tarafndan kar.

ok KutupluBir akson ve birka dendrit hcre gvdesinden kar.

Sol 9

0Imag

es

! Karbonun allotroplarndan yani farkl geometrik ekildeki kristallerinden biri olan grafit, 16. yzyln ortalarnda Keswick yaknlarnda (ngiltere) kefedildi. Eski Yunancada yazmak anlamna gelen grafit kelimesi ilk kez 18. yzylda Alman kimyac A. G. Werner tarafndan kullanlmaya baland.

! Kalem kelimesi Trkeye Arapadan gemitir. Yunancada kam anlamna gelen kalamos kelimesinin Arapada kalem ekline dnt dnlyor. Kalem kelimesinin Latincesi olan pencillus kk kuyruk anlamna gelir.

! Ortalama bir kurun kalem yaklak 56 km uzunluunda izgi izilebilecek ya da 45.000 kelime yazlabilecek kadar grafit ierir.

! Yunan air Selanikli Philip M 1. yzylda iirlerini kurundan yaplm yazma aralar kullanarak yazd. Fakat modern kurun kalemden 1565 ylnda ilk sz eden kii sveli doa bilimci Conrad Gesnerdir.

! Nicolas-Jacques Cont kil ve grafit karmndan

kurun kalem retmi ve bu ilemin patentini 1795 ylnda alm. lk kalemtra patenti ise Bernard Lassimone tarafndan 1828 ylnda alnm. 1847 ylnda ise Therry des Estwaux gelitirilmi mekanik kalemtra icat etmi.

! Fransz aratrmaclar kurun kalem, izlerini silmek iin bir eit bitkisel sakz olan kauuu kullanma fikrini tesadfen bulmu.

O zamana kadar silme ii ekmek krntlaryla yaplyormu.

! Gnmzde ABDde satlan kurun kalemlerin pek ounun bir ucunda silgi vardr, Avrupada satlanlarda ise genellikle yoktur.

! ABDli yazar Henry David Thoreau Walden Gl kysnda yalnz geirdii iki yln sonunda Walden isimli kitabn yazm.

zlem Ak kinciAyrntlar

Kurun Kalem Hzla gelien teknoloji sayesinde akll pek ok rn ksa srede alma masamzda, cebimizde, otomobilimizde ya da evimizde yerini alyor.

Bu rnlerden biri olan akll kalemler, oumuzun zellikle de rencilerin vazgeilmezi kurun kalemlerin tahtn sarsar m ya da ne zaman sarsar bilinmez. Biz de bu ay kemizi hl krtasiye alveri listelerinin bakahraman kurun kalem hakknda az bilinenlere ayrdk.

42

43

Kitabn yazarken, mnzevi hayat ncesinde babasnn Boston yaknlarndaki kurun kalem reten iyerinde kendi tasarlad kurun kalemi kullanm.

! 1861de Eberhard Faber ilk seri retim kurun kalem fabrikasn New Yorkta kurdu.

! Kurun kalem Amerikan i sava srasnda askerlere verilen temel ara gereler arasnda yer alm.

! Mekanik kurun kalemin patenti 1822 ylnda alnd. Mekanik kalemi de gelitiren Sampson Mordan ve John Isaac Hawkins isimli iki ngilizin kurduu fabrika II. Dnya Sava srasnda, 1941 ylnda bombalanana kadar kalem ve gm objeler retti.

! 1917de Sovyet Devriminden sonra ABDli giriimci Armand Hammer SSCBdeki tek kurun kalem reticisi olmay baard.

! Dnyadaki btn kurun kalemlerin yarsndan fazlas inden geliyor.

! Kurun kalemler yerekimsiz ortamda kullanlabilir. Uzay almalarnn ilk yllarnda ABDli ve Rus astronotlarn uzayda kurun kalem kulland syleniyor. Ancak kurun kalem kullanldnda etrafta uuacak iletken karbon tozlar, ok hassas olan elektronik cihazlarn kirlenmesine ve sorun yaanmasna yol aabilir. Dier yandan kurun kalemin tahta ksmnn uzay aracnn saf oksijenden oluan ortamnda yanma ihtimali olmas, uzay grevlerinde kullanlacak yeni bir kalem tasarlanmasn gerektirdi.

! 1965 ylnda mhendis Paul C. Fisher yeni bir kalem tasarlad ve patentini ald. Sylentilere gre Fisher Kalem irketi gelitirdii uzay kalemi iin 1 milyon dolar harcad. Fisherin uzay kalemine bir dizi teknolojik gelime sonucunda eklenen zellikler, kalemin sadece

uzayda deil her trl ortamda kullanlabilir olmasn salad.

! Kuala Lumpur yaknlarnda reticisi tarafndan sergilenen yaklak 20 metre uzunluktaki dnyann en byk kurun kalemi, Malezya aacndan ve polimerden yaplm.

! Santa Barbara, California niversitesindeki mhendisler atomik kuvvet mikroskobunu bir eit kurun kalem gibi kullanarak 50 nanometre geniliinde izgiler izdi.

! Kalemlerin zerindeki B ve H harfleri sertlik ve siyahlk derecesini belirtir. B harfi ngilizce black (siyah), H harfi ise ngilizce hard (sert) kelimelerinin ba harfleridir. Grafit ve kil oranlar deitirilerek sertlik ve siyahlk ayarlanr.

ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr

lk kalemtralardan biri

Uzay kalemi

Bilim ve Teknik Ekim 2014

Dr. Alper Kaya

Kaybederken Kazanmak

Stephen Hawking, Sedat Balkanl, Jason Becker isimleri size ne anmsatyor? Evet, bildiniz! Bu nl isimlerin ortak noktas ALS MNH Amiyotrofik Lateral Skleroz Motor Nron Hastal.

44

ALS Hastal Nedir?

ALS ve MNH genellikle ayn anlamda kullanlr. Bu yazda hastalktan ALS olarak sz edeceim.

ALS, ilk olarak Fransz nrolog Jean Martin Char-cot tarafndan 1869 ylnda tanmland. Hareket ede-meyen, yutma gl ve solunum gl nede-niyle len bir grup hastaya otopsi yapan Dr. Char-cot, otopsilerde karlat omurilik grnmne bakarak Amiyotrofik (kas erimesi) Lateral (omurili-in yan ksmlar) Skleroz (sertleme) tanmn yap-mtr.

ALS hastaln ksaca vcudumuzda istemli ha-reketleri yneten sistemin, henz nedeni bilinmeyen ve srekli bir ekilde bozulmas sonucunda kaslarn almamas, hareket, yutma, konuma, solunum gibi ilevlerin yaplamamas durumu olarak tanmlayabi-liriz. Gerekli tbbi yardm alamayan hastalar genel-likle 3-5 yl iinde kaybedilir. Hastaln ileri dne-minde hastalar tamamen hareketsiz kalr ve bakala-rnn bakmna gereksinim duyarlar. Hastalarn oto-nom sinir sistemi (barsak, idrar kontrol) ve bili-sel yetenekleri genellikle salam kalr.

ALS hastal toplumda 2-6/100.000 orannda g-rlyor. Trkiyede yaklak 6000-8000 ALS hastas olduu tahmin ediliyor.

Hastaln nedeni henz bilinmiyor, bilinen bir te-davisi de yok.

Risk Faktrleri Neler?Risk faktrleri, bir insann bir hastala yakalan-

ma olasln artran etkenlerdir. rnein sigara i-mek baz kanser trlerine yakalanma olasln art-rr; bu yzden, sigara imek kanser iin bir risk fak-trdr. ALS iinse risk faktrleri unlar:

Kaltm: ABDde ALSli her 10 kiiden birinin has-tal ebeveynlerinden ald biliniyor. Ebeveynlerin-den biri ALS hastas olan bir ocukta hastaln geli-tirme ans %50dir.

Ya: 40 yandan sonra ALS gelime riski nem-li lde artar.

Cinsiyet: Erkeklerde hastaln 65 yandan nce gelime riski kadnlarda olduundan ok daha yk-sek. 70 yandan sonra her iki cins iin de risk ayn.

Yaanlan yer, evresel faktrler: ALS grlme sk-l Japonyada, Bat Yeni Ginede ve Guamda dnya-nn dier blgelerine gre nemli lde yksek. Bu-na ramen risk bu blgelerde yine de dk.

Askeri deneyim: Baz almalara gre uzun sre orduda hizmet yapm kiilerde, hastaln gelime olasl daha yksek.

ALS Kaltsal Bir Hastalk m?

Hastalarn %90 kadarnda hastaln kaltma bal olmad dnlyor (sporadik ALS). Ancak son zamanlarda yaplan genetik aratrmalarda spo-radik ALS hastalarnda da baz ortak mutasyonlar ol-duu anlald.

Hastalarn %10 kadarnn ebeveynlerinden mu-tasyonlu bir gen aldn, tayclarn %50sindeyse hastalk gelitiini biliyoruz (ailesel ALS).

ALSde Vcutta Neler Olur? Hangi Belirtiler Grlr? Hastann eliyle cisimleri kavrama gc azalr. Ba-

zen cisimleri tutmak ya da kaldrmak zorlar. Anla-lmaz ve bozuk konuma, kol ve bacaklarda zayf-lk, artan sakarlk grlr. Kol ve bacaklarda hareket gitgide zorlar. Yeme ve imeyi zorlatran, zamanla ktleen yutma gl balar. Hasta, kontrol edi-lemeyen alama ve glme nbetleri eklinde grle-bilen duygusal istikrarszlklar yaamaya balayabilir. Uykusuzluk, endie ve depresyon grlebilir. Hafza ve baz bilisel deiiklikler olabilir. Baz hastalar ha-trlama ve yeni eyler renme yeteneklerinde dei-iklik hisseder. Dil yetenei ve odaklanma sresi de etkilenebilir. ALS hastalarnn az bir ksmnda buna-ma grlr.

Akcierleri kontrol eden kaslarn artarak zarar grmesi de nefes alma zorluuna yol aar. Hasta, imdiye kadar normal bir ilev olarak grd nefes almann zorlatn hissedebilir. Baz hastalar yatar-ken bile nefes alma gl ekebilir, bu durum uy-kuyu etkiler. Sonunda hastalar nefes almak iin ma-kine yardmna ihtiya duyar.

ALSde Neden Kaslarda G Kayb Olur? Kaslarn almas iin bir elektriksel uyarya ih-

tiya vardr. Bildiimiz kadaryla ALS hastalnda beynimizde elektriksel uyarnn retilmesinde so-run yok. Ancak retilen elektriksel uyar kaslara ka-dar iletilemiyor. ALS hastalnda, motor nron de-nilen hcrelerin bir ekilde grevini yapamad tah-min ediliyor. Son zamanlarda gelitirilen yntemler-le, motor nronlarn canllklarn yitirdii laboratu-var ortamnda gzlenebildi. Northwestern niversi-tesi Les Turner ALS Laboratuvar direktr Dr. Han-de zdinler, floresan teknii ile beyinde ve omuri-likte programlanm hcre lm (apoptosis) ger-ekletiini grntlemeyi baard.

Bilim ve Teknik Ekim 2014

>>>

1961de Vanda dodu. lk, orta ve lise eitimini zmirde tamamlad. Dokuz Eyll niversitesi Tp Fakltesinden 1984te mezun oldu. Tp doktoru olarak 4 yl Anadoluda alt. 1993 ylnda ukurova niversitesi Tp Fakltesinden Gz Hastalklar Uzman unvann ald. 1994-2004 yllar arasnda zmirde gz hastalklar uzman olarak alt.

1990da ALS MNH (Amiyotrofik Lateral Skleroz - Motor Nron Hastal) tehisi ald. 2004te emekli oldu. Boyundan aas tamamen felli olan Alper Kaya yaamn trakeotomi, ventilatr, akl tekerlekli sandalye yardm ile srdryor.

Ba hareketlerini bilgisayar faresi hareketine dntren bir kzltesi kamera donanm ve kendi gelitirdii OnScreenKeys sanal klavye program ve metin okuyucu program gibi yardmc iletiim teknolojileriyle bilgisayar kullanabiliyor ve evresiyle iletiim kurabiliyor.

ALS/MNH Dernei Ynetim Kurulu yesi (2009- ) International Alliance of ALS/MND Associations Ynetim Kurulu yesi (2010- )Trk Oftalmoloji Dernei yesi (1993- ) Trk Nroloji Dernei yesi (2014- )

45

Kaybederken Kazanmak

Motor Nronlar Neden lyor?

ALS hastal da Parkinson, Huntington, Alzhe-imer gibi sinir sistemindeki zellemi hcrelerin ilerleyici biimde yapsal ve ilevsel kayba urayp sonunda ld nrodejeneratif yani sinir hcrele-rini yozlatran bir hastalk. ALS dier nrodejene-ratif hastalklardan farkl olarak hem beyinde hem de omurilikte geliiyor. Yani hastaln etkin olduu alan ve nronlar daha fazla. Sinir hcresini lme gtren sre hakknda zellikle son 15 ylda yap-lan aratrmalardan ok ey rendik. Ancak tm bu bilgiler henz kalc bir tedavi gelitirilmesini sala-yamad. Bunun nedeni ise ALSde sinir hcrelerinin lmne yol aan tek bir mekanizma olmamas. Bi-lim insanlar pek ok metabolik yolakta (pe pee ve birbirine bal gerekleen biyokimyasal tepkime-ler btn) problem olabileceini dnyor. Hc-re iinde bir eyler yolunda gitmiyor. imdi hastala biraz hcre biyolojisi erevesinden bakalm. Hasta-ln oluum nedenlerini yle sralayabiliriz:

Eksitotoksisite: Nronlarn durmakszn etkin ol-mas. Bunun sebeplerinden biri nronlar tetikle-yen glutamatn zaman geldiinde ortamdan gerek-tii ekilde toplanamamas, ortamda ok miktarda glutamat olmas.

Endoplazmik retikulum stresi: Hcre iinde bir protein dnm problemi olmas. retilen pro-teinler ya istenen protein deil ya da proteinler git-meleri gereken yerlere gitmiyorlar.

Proteosome yola: Eskiyen proteinlerin yklp yerlerine yeni proteinlerin yaplabilmesini salayan mekanizmann bozuk olmas. Proteinlerin birik-mesiyle hcrenin ii plk gibi oluyor, bu da en-doplazmik retikulum stresini artryor.

Mitokondrinin almamas: Hcre yeterince ener-ji retemiyor.

Toksik proteinlerin da atlmas: Toksik proteinler dar atldklarnda hastal baka hcrelerde de tetikleyebiliyor ve hastalk bir hcreden baka bir hcreye ilerliyor.

Serbest radikal oluumu: Hcre iinde gereinden fazla ve kontrolsz serbest radikal oluuyor.

Akson iletimi: Motor nronlarn eni 20 mikromet-re, aksonunun uzunluu ise 1 metreye kadar ka-biliyor. Aksonda madde iletimi durursa dier hc-re ile iletiimi bozuluyor.

Kas-sinir kava: Kas-sinir kavanda nronlarn kasla iletiiminde bozukluk oluyor. Kas hcresine elektriksel uyar gitmiyor, nk salglanmas gere-ken kimyasal maddeler salglanamyor.

Hcre balar: Hcreler arasndaki salam balar bozuluyor. Hcrenin duvarlar hasar gryor. Kan-beyin engeli deliniyor. Girmemesi gereken hcre-ler ve maddeler sinir sistemine giriyor, denge bo-zuluyor.

1993 ylnda SOD1 geninde ALS ile ilintili bir mu-tasyon bulunmas ok nemli bir gelime oldu. Aile-sel ALS vakalarnn %20sine, toplam ALS vakalar-nn %2sine bu mutasyonun neden olduu dn-lyor.

Son 10 ylda yaplan aratrmalarda ALSye yol aan toplam 10 gen mutasyonu tespit edildi. Bu 10 mutasyon toplam ailesel ALS vakalarnn %30una sebep oluyor. Kalan %70in genetik arka plan henz bir sr.

Bugn, hastaln mekanizmalarn biliyoruz ama kimde hangi mekanizmann bozuk olduunu bilmi-yoruz. Onun da genetik almlar yava yava orta-ya kmaya balyor.

Boazii niversitesi Molekler Biyoloji ve Ge-netik Blm ve NDAL Nrodejeneratif Hastalk-lar Aratrma Laboratuvar bakan Prof. Nazl Baak

Sinyalin hareket yn

Akson

Dendrit

Sinaps boluu

Nrotransmiter molekller (sinirsel mesajlar iletmede grevli kimyasal madde)

Ar miktarda glutamat

Gerektii ekilde toplanamamas nedeniyle ortamda ok miktarda glutamat olmas ALSye yol aan etkenlerden biri.

ALS genetii konusunda aratrmalar yapyor. Prof. Baak yle diyor: ALS tek bir genden kaynaklan-yor olsayd genetik arka plann ortaya karmak ok daha kolay olurdu. Birok gendeki birok mutasyo-nun ufak etkilerle hastala neden olduunu sanyo-rum.

2011 ylnda Chicagodaki Northwestern ni-versitesinden bilim insanlarnn, 25 yldr ALS ze-rine alan Teepu Siddique bakanlnda yapt aratrmada, ailesinde birden fazla ALSli olan has-talarda Ubiquilin2 geninde mutasyon olduu tespit edildi. Mutasyonlu gen nedeniyle protein tamir s-recinin almamas sonucunda hastalarn sinir hc-relerinin ar hasar grd anlald.

2011 ylnda birbirinden bamsz iki alma gru-bu tarafndan kefedilen c9orf72 mutasyonu spora-dik ALSde %8, ailesel ALSde %40 orannda grlen bir mutasyon. Klinik olarak, ALS bir eit demansla birlikte ortaya kar. Nrolog Bryan Traynorn koor-dine ettii byk bir uluslararas aratrma grubu e zamanl olarak ilk nce ailesel veya sporadik ALSli Fin, Hollandal ve ngiliz hastalar zerinde bir al-ma yrtt. Grup sonra Avrupa kkenli Alman, tal-yan ve Kuzey Amerikal ailesel ALS hastalarn ince-ledi. Kanada ve Amerikada bulunan ikinci grup ara-trmaclar arasnda Ian R. Mackenzie ve Rosa Rade-makers da vard. Bu grup Vancouver (BC), San Fran-cisco ve Mayo kliniklerindeki (Minnesota ve Flori-dadaki) ailesel FTD veya ALS hastalarn inceledi.

ALS ile ilgili genetik aratrmalardan anlald- kadaryla, kefedilen mutasyonlu genleri hastala sebep olan mekanizmalarla eletirmek ve her meka-nizma ile ilgili ayr ilalar gelitirmek gerekiyor.

Bu, gnn birinde her bir ALS hastasna zel bir tedavi program gelitirilmesini mmkn klabilir.

Trkiyede ALS ALS, yetim hastalk olarak kabul ediliyor. Ye-

tim hastalklar nadir grldkleri iin yeterli ilgi toplayamayan, dolaysyla da zerlerinde yeterin-ce aratrma yaplmayan hastalklardr. Toplumda 1/10.000den daha seyrek grlen hastalklar yetim hastalk saylyor. ALS ise 2-6/100.000 orannda g-rlyor. Trkiyede 6000-8000 civar ALS hastas ol-duu tahmin ediliyor. Salkl bir istatistiksel al-ma maalesef yok. ALS hastalarnn ou (%90) 3-5 yl iinde kaybediliyor, ama 15-20 yl yaayanlar da var. ALS hastalar ok zor koullarda yayor. Evde youn bakm ortam oluturmak, tbbi cihaz, kesin-tisiz g kayna, haval yatak, srekli bakc bulun-durmak gerekiyor.

Bilim ve Teknik Ekim 2014

>>>

Motor sinir hcreleri kas hareketlerini kontrol eder.

Zarar grm sinir hcresi

Sinir hcresi

levini yerine getiremeyen kas

Salkl kas

Trkiye Kas Hastalklar Dernei, sinir ve kas hastalklar ile ilgili en eski der-nek. Daha ok genetik kas hastalk-lar ile ilgileniyor. Dernein bakan Prof. Cokun zdemir Trkiyede n-romskler hastalklarla ilgili deerli almalar yapyor.

ALS/MNH Dernei 2001 ylnda ku-rulmu. Kamu yararna alan der-nek stats alm.

Bakanln Prof. Nazl Baakn yap-t, Boazii niversitesi Nrodeje-neratif Hastalklar Aratrma Labora-tuvar (NDAL) Suna ve nan Kra Vak-f tarafndan kurulmu. ALS hastal ile ilgili olarak molekler biyoloji ve genetik aratrmalar yapyor.

ALS/MNH Dernei nclnde ku-rulan Trkiye ALS Konsorsiyumunun (ALSCOT) ortaklar arasnda Trkiye Kas Hastalklar Dernei ve Boazii NDAL Laboratuvar da yer alyor.

ALS/MNH Derneinin en nemli he-defi, Trkiyede 7 blgede 7 ALS kli-nii kurmak, tedavi bulununcaya ka-dar ALS hastalarna kabul edilebilir yaam kalitesinde, saygn ve insan-ca yaamalar iin destek vermek. Dernek sosyal gvenlik, hasta hak-lar, ailelerin yaad sorun