Bilinmeyen_Osmanl_zet_O_Simsek

Bilinmeyen Osmanl

Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ

Do Dr. Said ztrk

(Kitabn zetini Muhterem Fethullah Glen Hocamzn huzurunda arz ederken Zat- llerinin deerlendirme, tashih ve tesbitlerini de kaydettik. Okuyacanz metindeki M. F. Glen: eklinde balayp italik yazyla devam eden cmleler Hocamzn ifadeleridir. stifadeye medar olmas dilei ve dualarnz istirhamyla... O. imek)

***

Kitabn ve zetin Takdimi

Rahmetli Adnan Kahveci, Maliye Bakan olduu ilk gnlerde Ahmet Akgndz Hocay Ankaraya arm; eitim hayatnda Osmanl Devleti ile ilgili doru bilgileri renememi olduunu; aleyhte rendii bilgilerin yanlln ve tarihimizi toptan inkrn zararlarn ise ancak Amerikadaki tahsil hayatnda anladn; Trkiyede, Osmanly batran kurum olarak bahsedilen iltizam usuln, Amerikann vergi toplamada kullanmak istedii modern bir iktisat teorisi olarak mastr derslerinde grnce ardn ve tekrar Osmanly incelemeye baladn anlatm; Osmanl Kanunnmeleri gibi hacimli eserleri herkesin okumas mmkn deil. Keke Osmanl devleti ile ilgili nemli sorularn cevaplarn 500 sayfa halinde zetleseniz ve adn da BLNMEYEN OSMANLI koysanz, ben de en az 500.000 adet bastrp btn merakl insanlara datsam. demi.

Benzer istekler zerine, Osmanlnn kuruluunun 700. yl kutlamalarn da vesile ittihaz ederek Bilinmeyen Osmanl kitabn yazmaya balayan Prof. Dr. Ahmed Akgndz, bu projenin ok ynl ve zor olduunu grnce, ktisat Tarihisi Do. Dr. Said ztrkten de -zellikle Drdnc Blmdeki Osmanl ktisad konularnda- yardm istemi ve kitab beraberce tamamlamlar. Osmanl Aratrmalar Vakfnca baslan bu eser, tarih, hukuk, kltr, medeniyet ve iktisat tarihi gibi eitli alanlarda, Osmanl Tarihi ve Devleti ile alkal olarak sorulan veya baz kesimler tarafndan kasden ortaya atlan 303 sorunun cevabndan mteekkildir ve 528 sayfadr.

Yazarn kitabn tamamndaki fikirleri tek paragrafla zetlenecek olursa, yle denebilir: Osmanl Devletini tekil eden fertler masm ve gnahsz deillerdir. lerinde I. Murad, II. Murad, Ftih, Yavuz ve II. Abdlhamid gibi veliyyullah denilen ahsiyetler bulunduu gibi, iki ve benzeri gnahlar irtikb eden ahslarn bulunmas da muhtemeldir. Osmanlnn, nazar plnda slmn btn dsturlarn kabul ve tatbik ettii bir gerektir; ancak tatbikatta bu esaslara muhalefet edenlerin bulunduu da bir vkadr. Her ikisini de inkr etmek mmkn deildir. Her ferdin ya da ahs- manevinin olduu gibi, Osmanl Devletinin de hem ok iyilikleri vardr hem de bir ksm hatalar. Ancak 600 ksur sene boyunca hasent seyyitna ar bast iindir ki, kader-i lhi bu uzun sre zarfnda slmn bayraktarl unvann Osmanllara ihsan etmitir. Seyyit hasentna ar basnca da, bu erefli unvan yine kaderin hkmyle ellerinden alnmtr. Osmanllarn, en kt zamanlarnda bile, iki gibi slmn ak bir hkmne muhalefet etmemekle beraber, itihad meselelerde dahi er hkmlere riyet etmek iin elden gelen gayreti gsterdiklerini, saylar milyonlar bulan ariv belgeleri isbat etmektedir. Fakat, maalesef, Osmanl Tarihi bilinmemektedir; bu konuda ciddi aratrmalara dayanan gvenilir eserler yazlamamtr; Batllarn yazdklar ise ounlukla mbalaa, arptma, yalan ve iftiralarla doludur.

Hemen her mevzuya bu adan yaklaan Kitab, drt blmden mteekkildir. Birinci Blmde, Osmanl Devletinin Siyasi Tarihi; kinci Blmde, Osmanl Devletinde Sosyal Hayat ve Harem; nc Blmde, Osmanl Hukuk Sistemi ve Devlet Tekilt; Drdnc Blmde ise, Osmanl ktisad ve Mali Hukuku ile ilgili nemli soru ve cevaplara yer verilmektedir. Ayrca Birinci Blmde padiahlarn hayatlaryla alkal ksa bilgiler serdedilmekte; herbirinin elerinin, cariyelerinin ve ocuklarnn isimleri zikredilmekte ve -mesela, Ftih anlatlrken Kanunnmesinde yer alan karde katli ve Yavuz anlatlrken ona isnad edilen Alevi ve Krt Katliam iddias gibi- o dnemin tartmal mevzular da ele alnmaktadr. Bu arada her devrin byk devlet adamlarnn, maneviyat byklerinin ve menfi ya da msbet iz brakan kimselerin adlar da sralanmaktadr.

st ste yzlerce isim ve tarih zikredildii, muhtevada itham ve iftiralara kar savunma havas hakim olduu ve yce bir devletin alt yz senelik hayat serencamesi 500 ksur sayfaya sdrlmaya alld iin okunmas ve zetlenmesi olduka zor olan kitapta, en ok karde katli, saltanatn verasetle intikali ve bir de cariye meselesinin izahnda zorlanld grlyor.

Kitab, genellikle Yazarn kendi ifadeleriyle zetlerken, bazen birka soruyu cem edip cevaplar ona gre aktaracak ama elden geldiince gnmzde tartma mevzuu olan konularn hemen hepsini birka cmleyle de olsa hatrlatmaya alacaz. M. F. Glen: eklinde balayp italik yazyla devam eden cmlelerin Muhterem Hocamza ait ifadeler, onlardan nceki italik yazl szlerin takdim srasnda Hocamza sorduumuz sorular ve dz metinlerin de hazrladmz zetin asl olduunu hatrlatarak istifadeli olas dileiyle arz ederiz.

BRNC BLM OSMANLI DEVLETNN SYAS TARHOsmanllarn eceresi (soy aac) ile ilgili ksaca bilgi verebilir misiniz? Osmanllarn Trk olmadklar sylentilerine ne denilebilir?Baz batl yazarlar, Osmanl Devletini kuran Osmanl Hanedannn aslen Trk olmadklarn, belki Mool neslinden olabileceklerini ileri srmler ve hatta kimi tarihiler, Mslmanlklarnn dahi Anadoluya geldikten sonra gerekletiini syleyecek kadar ileri gitmilerdir.

Yazar, bu trl iddialar tek tek serdettikten sonra, zetle unlar sylemektedir: Osmanllar Trktrler; ancak byk devlet olmalarn, sadece kendi kavimlerinden versetle aldklar kuvvet ve kudrete deil, ayn zamanda slmdan aldklar ve Osmanl ad altnda ayn potada eritmeye muvaffak olduklar din ve dnya grne borludurlar. Szn z Ahmed Cevdet Paann u ifadeleridir:

Devlet-i Aliyye, balangta, her ne kadar bir kk hkmet eklinde idi; lakin Trkle mahsus olan stn sfatlar ile slm ecat ve dindarl kendisinde toplam bir kabile olduundan, kendisinde slm milletinin birliine vesile olmak gibi bir kabiliyet vard. Bu Devlet-i Aliyye, dier devletler gibi, imtiyazl bir toplum iinden ortaya kp da hazr millet ve memleket bulmu bir devlet deildir; belki yeni topraklar feth ederek, kendine yer edinmi ve tekil ettii Osmanl Milleti dahi, dilleri farkl, tavr ve ahlaklar ayr ayr eitli milletlerin en gzel edeb ve tavrlarndan seilmi stn ve gzel bir topluluktur. Bunlarn dedeleri de, ok eski zamanlardan beri Trkistanda dahi han ve sultan olarak el-hakk asl ve soylu bir Trk hanedandr.

Osmanllar, 400 atl diye ifade edilen kk bir airet olmalarna ramen, Karamanoullar ve Germiyanoullar gibi byk Anadolu beylikleri de varken, Koca Bizansa nasl kar koyup cihan devleti haline geldiler? Airetten cihan devletinin kmasn ne ile izah edebiliriz?Bu soruya da bilhassa Batllarn arpk grlerini sralayarak balayan yazar, kendi deerlendirmelerini zetle yle dile getiriyor: Asl mesele; Osmanllarn devlet kurma ve idare etmedeki Hak vergisi kabiliyetlerinin yannda, doru slmiyeti ve slmiyete layk doruluu yaamalar ve ilk fetih yllarnda slma olan ballklarnn sonra da tam olarak devam etmesidir. Evet, etrafn kuatan onca dmana ramen, asrlarca hayatn ve varln devam ettiren Osmanlnn srr, Kurndan alnan u fikirde sakldr: Ben lsem ehidim, ldrsem gaziyim. Bu ruhla Osmanl Devletini kuran Osman Bey lm deinde ayn ruhu olu Orhana bir kere daha hatrlatmakta, Olum, mesleimiz Allah yoludur, kuru kavga deildir demektedir. Kosova Muharebesine kan Murad Hdavendigar, Y Rab! Beni din yolunda ehid, ahirette said et demi ve istedii olmutur. Bu ruh ile ahlanan anl ecdadmz, ak u evk ile kotuu cihad meydanlarnda lmn yzne glerek bakm; Avrupay daima titretmitir.

Evet, Osmanllarn hem Allahn kendilerine ihsan ettii karakter zellikleri, hem slm Hukukunun hkmlerini doru bir ekilde uygulamalar ve hem de bulunduklar mevkiin her adan fetih ruhuna uygun olmas, kurulu ve gelimelerinde mhim rol oynamtr.

Bu arada mslmanlara dman olan Bizansn yklma noktasna gelmesi, varln devam ettirebilmek iin vergi ve idare asndan kendi vatandalarna zulmetmesi, Ortodoks olan Srplar ve Bulgarlar yznden bazen Avrupadan destek yerine kstekle karlamas da bu vetireyi hzlandrmtr.

Osmanl Devleti, baka dinlere ve milletlere ait olsa da, slma aykr dmemekle beraber insanla yararl olan messeselerin ve kanunlarn iktibas edilmesinde veya vatanda olan gayr-i mslim tebaann kendi inan ve detleriyle babaa braklmasnda hibir mahzur grmemitir.

Btn bunlara maneviyt erenlerinin gayretleri de ilave edilince, yedi dvele kar cihad yrten Osmanl Devletini durdurmak mmkn olmamtr.

Devirme sistemi nedir? Hristiyan ailelerin ocuklar zorla ve zulmle mi alnmtr?

slma gre sava esirleri ganimetlerden saylmaktadr. Ganimetin bete biri ise, Kurnn emriyle devlete aittir. Devlet, bu bete birlik hakknda, kamu yararna uygun olarak, istedii gibi tasarrufta bulunur. Osmanl hukukunda devletin Kurnla sabit olan bu bete birlik hakkna Farsa olarak pen-yek (1/5) ve halk dilindeki ifadesiyle penik ad verilmitir. slm Hukukuna gre, savalarda elde edilen esirler hakknda yaplacak muamele hususunda Mslman devlet idaresi, en azndan u seimlik haklara sahiptir: 1) Sava hukukunun gerei devlet reisi onlar ldrtebilir. 2) Mslmanlara hizmet etmeleri iin onlar kle olarak kullandrabilir. 3) Onlarla zimmlik anlamas yapabilir. 4) Hanefi mezhebinde tartmal olmakla birlikte, bedel (fidye) karl onlar salverebilir.

I. Murad Hdvendigr, byk hukuku Karamanl Rstemin teklifi ve andarl Kara Halil Efendinin meruiyetini izah etmesi zerine, harpte esir alnan erkeklerden bete birini devlet hesabna ve asker ihtiyacn karlamak zere almay kanun haline getirmi ve bu tarihten sonra, bu usule yanl telffuzla penik ad verilmitir. Devlet, askerlie elverili olmayanlardan da penik resmi (vergisi) almtr.

htiyaca gre be senede bir ve bazen daha uzun fslalarla Hristiyanlardan 14-18 ya arasndaki ocuklarn grbz ve salam olanlar alnrd. ocuklarn en asilleri, papaz ocuklar, iki ocuu olann biri, birka ocuu olann en gzeli ve shhatlisi seilirdi. Ailenin tek ocuu alnmazd. Alnacak olanlarn boy posuna ve salkl olmasna dikkat edilirdi. Yahudiler hi alnmazd. Rus, ingene ve Acemlerden olan devirmek katiyen yasak idi.

Becerikli ve seviyeli olanlar saray iin, grbzceleri Bostanc Oca iin ayrlr, brleri Anadolu ve Rumeli aalar vastasyla Trk kyllerine datlrd. Buna Trke vermek denirdi. Orada muayyen bir mddet hizmet ettikten ve hem slm ve hem de Trkeyi rendikten sonra ekli yoklanp Acemi Olan yazlrlard. Acemi Ocanda asker ve meslek eitim grenler, kabiliyetlerine gre Yenieri Tekiltna, Enderun Mektebine veya baka yerlere alnrd. Bunlardan sadrazam, paa, Sancakbeyi ve benzeri mlk ve asker makamlara ykselenler ounluktayd.

Bu devirmeden kast, rzs dairesinde kalmak artyla nce Mslman Trk ailelerin yanna verilerek Mslmanlatrmaktr. Ancak bunun zorla ve cebirle yapldna dair bir ikyet sz konusu deildir. Aksine, devirmeye tbi olmayan Yahudi, Rus ve Rumlarn Neden bizden de almyorsunuz? eklinde sitemli arzular vardr. Avrupallarn anlatt tarzda, kk ocuklarn ana ve babalarndan zorla alnd iddias yalandr; 14-18 yalar arasndaki delikanllar alnmaktadr. Devirme yoluyla Acemi Ocana ocuunu veren gayr-i mslimler belli vergilerden muf tutulduklarndan, kendi elleriyle ve hile yaparak ve hatta devirme memuruna rvet vererek ocuunu Acemi Olan yapmaya alanlar olmutur. Btn bunlarn yannda insan unsurunun girdii hi bir ite suiistimal olmamas mmkn grlmediinden, bu konuda da baz suiistimaller olmu olabilir. Nitekim, gerileme dneminde baz devirmecilerin trl trl zulmler yaptklar anlatlmaktadr.

(Soru: Devirme sistemi genel olarak baklnca yararl m zararl m bir messeseydi?

M. F. Glen: yi organize edildii, insanlarn gzel yetitirildii, bir taraftan mkafatlandrld, bir taraftan da kontrol edildii dnemde yararl olmu. Kuvveti ellerinde bulundurduklarndan ve bir de kkleri itibaryla o ayrlk duygusunu tamamen yok edemediklerinden dolay ta batan itibaren hkmdarlarna kar kmalar da vuku bulmu. Fatih de rahatsz edilmi, Yavuz da rahatsz edilmi yer yer, aldranda Yavuzun adrna ok atm yenieri.

Soru: yle bir mlahaza var: Anadolu insan idari kadrodan uzaklatrld, hep Balkanlardan kalan devirme idari kadroda yer ald?

M. F. Glen: Yok yle deil, o biraz mbalaa. Az deildir szyle ifade etmek daha uygundur. Ka tane insan gsterirsin, diyelim Sokullular, andarllar falan.. Anadolu insan, Trk onlar yani. Sokullu ihanet etmemi, fakat andarllar Fatihi de rahatsz etmiler, II. Bayezd da rahatsz etmiler. Kestirip atmak ok zor.Hac Bekta- Veli kimdir ve Bektailik nedir?

Osmanl kaynaklarnn kabul ve naklettiklerine gre, Hac Bekta- Veli diye mehur olan zat, byk velilerden biridir. Aslen ilerin 12 mam kabul ettikleri ahsiyetlerden mam Musa Kzm yoluyla Peygamberin nesline dayanmaktadr. Horasandaki Nibur ehrinde 645/1247de domutur. Osmanl Devletinin ilk nvelerinin atld gnlerde Anadoluya gelmi ve Kayseriye yerlemitir. Hac Bekta- Velinin Ahmed Yesev ile bulutuu ve hatta Sultn Murd ile yenieri mevereti iin bir araya geldii eklindeki rivayetler tamamen yanltr ve aslsz iddialardr.

Hakknda anlatlan ou menkbeler, salam kaynaklara dayanmamaktadr. Eserleri, onun Ehl-i snnete aykr olmadn gstermektedir. Bu ynyle yenieri tekiltnn manevi ilham kayna olmu olabilir. Ancak mntesipleri zamanla, onu Kurn ve Snnetten uzak ve tamamen amelden mahrum bir tarikat eyhi haline getirmilerdir. Zamann Bektai dervileri, batan baa namazdan ve orutan uzak, mezheplerinin ne olduu belli olmayan bir blk ortada gezenden ibarettir. Hac Bekta- Veliye intisaplar sadece szleriyledir; fiil, amel ve inan itibariyle onunla alkalar yoktur. Onun iin de bu mridlerini nazara alan halk, Bektai ismine akla ve hayale gelmeyecek manalar yklemitir.

Bu arada dillerde dolaan, Sultn Orhan veya Sultn Muradn Hac Bekta- Veli ile bir araya geldii, Hristiyan asll genlerden yeni tekil olunan askere onun eliyle brk giydirildii, hayr dua edildii ve hatta yenieri adnn da Hac Bekta tarafndan verildii tarzndaki aklamalar tamamen aslszdr. Kisve olarak onun elbisesi tercih edilmi olabilir. Bu tercihte, onun evladndan olan Timurta Dedenin tesiri bulunduundan ve baz yenieriler de ocaklarn onun manevi himayesinde grdnden, yenierilere tife-i Bektaiyn ve aalarna da Aayn- Bektaiyn denmitir. Sonradan, bu Horasan erenlerinden olmas halini ktye kullananlar ve meseleyi saptrlan Bektailik mecrasna evirmek isteyenler elbette olmutur. Zaman zaman aldatlan yenieri blkleri de ortaya kmtr. Cell isyanlarnda bu anlayn byk etkisi vardr. Hatta sonradan Yenierilerin ahlaken bozulmalarnda da bu anlayn etkisi vardr. Bu menfi etkilerin izlerini Yenieri Kanunnmesinde grmek mmkndr. te bu olumsuz yansmalarndan dolay, 1826 ylnda II. Mahmd Yenieri Tekilat ile beraber, Bektai dergahlarn da kapatmtr.

M. F. Glen: Merhum N. Fazl, yazd Yenieri adl kitapta Osmanl asker tarihini hep kaynayan kazan eklinde gsterdi. Ve hassaten Yenieriyi yerin dibine batrd. Halbuki bu tip tarih deerlendirmelerinde insaf elden brakmamak lzm. Son dnemlerinde olmu -keke olmasayd- birka cier-sz hdiseyi nazara vererek, koskoca bir tarihi karalamaya gitmemeli. Rica ederim. 600 yllk o tarih iinde ka tane kazan kaldrma olay gsterebilirsiniz? Osmanly ve Yenieriyi bu adan eletirenler, kendi tarihlerine baksnlar. 50-60 yl iinde 600 senede meydana gelen isyanlarn, bakaldrmalarn birka katn mahede edeceklerdir.

Osmanl Padiahlarndan ikiye mbtel olanlar bulunduu ve hatta Sarayda gayr-i meru elence sofralar dzenledikleri sylenmektedir. Bunlar hakknda ne dersiniz?

Osmanl Devletinin son on ylna kadar, btn Mslman Trk Devletlerinde, slmn iki iin tesbit ettii ceza aynen tatbik edilmitir. Bunu erye sicillerinde grmek mmkn olduu gibi Osmanl Kanunnmelerinde de grmek mmkndr. Osmanl padiahlar, hem fiilen ve hem de kavlen slmn getirdii iki yasana uymular ve bu yasaa uyulmas iin gerekli hukuk tedbirleri almlardr. Baz sultanlar hakknda sylenen sarho ve aile hayat berbat gibi ithamlar, tamamen iftiradr ve belli bir vesikaya dayanmamaktadr. Maalesef, Osmanl tarihi ve edebiyatnda geen baz tabirler, Osmanl Devletinde ikinin tamamen serbest olduu mnsna gelecek ekilde tevil ve izah edilmek istenmektedir. Ezcmle; iret, bu tabirlerin banda gelmekte ve tarihlerdeki padiah, ireti severdi tarznda geen ifadeler, iki ve sefhet hayat yaard eklinde yorumlanmaktadr. Sk ve arap kelimeleri de manas arptlan kelimelerdendir.

Bununla beraber, Yldrm Byezid devrinde iki yasana kar hassasiyetin biraz gevediini kaynaklar yazmlardr. I. Byezid Han, II. Selim ve IV. Muradn genliklerinde bazen iki kullandklar, bir ksm Osmanl kaynaklarnda aklanmaktadr. Hatta baz kaynaklar, Yldrm Byezidin Srbistan Kral Lazarn kz Marya (Despina) Hanm ile evlendikten sonra, az bir sre iin de olsa, iki kullandn syleseler de itiinin eran isbt hemen hemen mmkn deildir. Btn bunlar, ubuk Ovasndaki Ankara malubiyeti sebebiyle ileri srlen tenkidler kabilinden de olabilir. Malubiyetin bir hatadan doduu noktasndan hareket edilerek, bu sebep de din, siyas veya mal konulardaki gevekliktir eklinde izah edilmi olunabilir. Her musibet, bir cinayetin neticesi ve bir mkfatn da mukaddimesidir. Dolaysyla Ankara malubiyeti elbette ki bir musibettir. Bunda kader-i ilahiye fetva verdirten hatalar mutlaka vardr. Ancak esir alnan Emir Sultn ve Molla Fenarinin, manevi alemde, Osmanl Devletinin 30-40 sene sonra yeniden ahlanacan mahede ettiklerinden, Timurun Semerkanda gidelim teklifini kabul etmediklerini Osmanl kaynaklar nemle kaydetmektedir.

Soru: Koruk konusuna yer verilmemi burada?

M. F. Glen: Evet, verilmemi. slamda, Hanefi fkhnda -Serahsinin Mebsutunda ifade ettii gibi- koruk imek ikiden ayr tutulmutur. Devr-i Risalet Penahide arap neyden yaplyor idiyse, Hanefi fukahas ona asl arap diyor. Dier maddelerden yaplan ieceklere gelince, onlar sekir verdii zaman ve sekir verecek kadar mahzurlu saylyor; dolaysyla kimilerine gre o trl iecein bir barda mahzurlu olmayabilir. Bir fkh temeli var bunun. Eer bazlar dendii gibi yapmlarsa, ihtimal byle bir koruk ime szkonusudur. II.Selim, Sar Selim, Kanuninin olu, Hrremin olu, Yldrm iin de bu byle. Zannediyorum stad Necip Fazldan da dinlemiimdir: Yldrm Han Bursadaki camiyi yaptrtyor; Emir Sultan hazretleri diyor ki Bir eksii var, drt kesinde drt tane meyhane olmas lazm. Ondan sonra da -bunlar menkbe- Senin yaptn binann drt kesinde olmu ne mahzuru var, asl sen Beytullah olan kendi mahiyetini, kalbini kirletiyorsun. Tabi bunlar salam kaynaklara dayanmayan eyler. Hele bazlar vard ki, bahsetmitim daha nce; 58-59lu yllarda Reat Ekrem Kou diye saygsz bir insan, Osmanl padiahlar iin demedii eyi brakmyordu. Osmanl tarihi yazyor, grenler grmlerdir, herkese bir ey isnad ediyor. O mevzuda, iki mevzuunda, sigara mevzuunda ok hassas, ok titiz, kl krk yarar tarzda yaayan IV. Murad cennet-mekan iin ok kt, yakksz eyler sylyordu, kastl bunlar. Bir taraftan Asyadan gelen Timur, Osmanly karalamak iin yaym olabilir byle eyleri; nk tahribattan baka bir ey yapmam; adam, gelmi bir devleti ykm, stanbulun fethini elli sene geciktirmi. Evet, bir taraftan onlar yapmlar, bir taraftan da oryantalistler oynamlar bu meselelerde. Oryantalizmin tarihini byle iki- asra gtryorlar da, bir Arap mellifi yazmt, sekiz yz sene ncesine dayanyor onlar. Hal seferlerini mteakip bu defa ilmi, fikri, dnce olarak, batl dncenin slamn iine sokuturulmas, slama iftiralarn, tezvirlerin yaygnlatrlmas, Mslmanlara kar o kin ve nefretin bir de byle kprtlmesi, kabartlmas iin, lzumlu grmler bunlar ve bizdekiler de almlar, onlar yazmlar.Yldrm Byezidin intihar ettii sylenmektedir. Halbuki intihar dinimizde haram deil midir?

Yldrmn intihar iddias, muteber yerli veya yabanc kaynaklarda yer almamaktadr. Cumhuriyetin ilk yllarnda Fuad Kprlnn, baz zayf rivayetleri zorlama yorumlara tabi tutarak, bu iddiay gndeme getirmesinden sonra bu mesele alevlenmitir.

M. F. Glen: Tarihte, bizde okutulan resmi tarihte vardr, intihar etti diye. Aslnda ona lzum yok; bakn daha dn Zeynlabidin Ali saltanat kaybedince adam fel oldu. Yldrm ok onurlu bir insan, ok gl bir insan, iyi bir erkan- harb. Orada kendi tayfasnn ihanetine maruz kalyor. Topal Timur, Seyyid erif Crcani ve Saadettin Taftezani gibi dev insanlarn birini bir yanna alm, brn dier yanna alm; bunu gren Anadoludaki deiik kabileler Yldrm brakp kar tarafa gemiler. Erkan- harbin de esasen baa kamayaca bir ey. Merzifonlunun Viyanada bozguna uratld, Girayhanlar tarafndan arkadan hanerlendii gibi cephede ardndan hanerlenen, terkedilen ve malubiyet yaayan bir insan kahrndan lebilir, beyin kanamasndan gidebilir.

Soru: Yldrm Hann aile efradna ok kk drc muamelede bulunduu da tarih kitaplarnda var, belki onlar da ok onur krc olmu olabilir?

M. F. Glen: Uydurma onlar, bizim resmi tarihe inanmamak lazm. Resmi tarihi okumak lazm, ne diyorsa, ounlukla doru onun tersidir.Tarihilerin ou, Yldrm gibi dindar bir Padiaha, haram olan byle bir gnahn isnad edilmesinin tamamen iftira olduunu aka beyan etmilerdir.

Eski ve yeni, yerli ve yabanc tarihilerin ekseriyeti, Yldrm Byezidin iddetli stma, nefes darl ve keder dolu hayatn tetikledii eitli hastalklarn bir araya gelmesinden vefat ettiini aka ifade etmektedirler ki, yazarn kanaatine gre de doru olan budur.

eyh Bedreddin kimdir? Bir alev eyhi mi yoksa ilk komnist midir? slma aykr grleri bulunan Varidat adl eserin mellifi olduu doru mudur?

eyh Bedreddin meselesi, Osmanl tarihi asndan tam bir bilmecedir. zerinde ok sz sylenmitir. Bir ksm pein hkml tarihiler eyh Bedreddini, Osmanl dneminin Cumhuriyetisi ve ihtilalcisi diye balarna tac etmilerdir.

M. F. Glen: Daha ziyade sosyalistler, komunistler sahip karlar. Hapishanedeyken de komnistlerle beraber bir arada kaldmz dnemde, Yav hocam, Karl Marxtan u kadar sene evvel, be-alt asr evvel Varidatnda ne der. diye sze balar takdir ederlerdi. Varidatta esas, materyalizm ve maddecilik nazara veriliyor, hem de komniste bir sistem tavsiye ediliyor. Fakat Varidat onun mudur? Hasan Ali Ycel tarafndan erken dnemlerde tercme edilmi kitaplardan birisidir Varidat. Hatta Niyazi Msri gibi bir insan iki msras aklmda benim Dini ihya etti Muhiddinle Bedreddin; Menbadr ftuhat, mntehas Varidat gibi bir ey sylyor. Niyazi Msri Osmanl dneminde yaam bir Sofi. stad da baz alntlarda bulunuyor, yank bir air diyor onun hakknda.Hatta, komnizmin revata olduu gnlerde, kadn hari her ey ortaktr dediini iddia ederek, tarihin ilk Trk komnisti diye Nazm Hikmete manzum medhiye bile yazdrmlardr. Baz Alevler ise, Osmanl Devletine isyan eden alevi dedesi Brklce Mustafa ve yahudi dnmesi Torlak Kemal ile irtibatna bakarak onu bir Alev Dedesi olarak grmlerdir; hatta kendilerine rehber edinenler bile kmtr. Bunun yannda, Osmanl tarihilerinin mhim bir ksm, balangta eyh Bedreddinin byk bir slm limi ve hukukusu olduunu, ancak sonradan eyhlikten ahla heveslendiini ve devlete isyan ettii iin idam edildiini ifade etmilerdir. Baz samimi aratrmaclar ise, eyh Bedreddinin bandan beri Btn fikirlere sahip bir ehl-i dallet olduunu hkme balamlardr.

M. F. Glen: Sanki bu nc k daha kuvvetli gibi. Anadoluda nerede gezmise hep yle yapm. Her yerde hususiyle Egede filan.. Simavnada kadlk yapm, Simavna kads derler.Asl ad Mahmd olan bu zatn babas srail, bir Osmanl emiri, bir gazi ve 1361de Edirne fethedildikten sonra ele geirilen Dimetokaya bal Simavna veya Samavna denilen beldenin de ilk kadsdr. Burada kadlk yaparken olu Mahmd dnyaya gelmi ve ona bn-i Kd-i Simavna veya Simavna Kads olu denmitir. Bunun Ktahya Simav ile ilgisi yoktur.

nemle ifade edelim ki, eyh Bedreddin aslnda alevi falan deildir. Bunun en byk delili, hem neslinin ortada oluu ve hem de telif ettii eserleridir. Bunlarda Btnlik, Alevlik veya materyalist bir vahdetl-mevcudculukla alakal tek bir cmle yoktur. Bunun tek istisnas tasavvufa dair Varidat adl eseridir ki, bunun gerekten onun tarafndan yazlp yazlmad da tartmaldr.

M. F. Glen: Munis gibi grnyor orada byk lde, o adan da sadece Karl Marxa ekonomide, iktisatta, sosyal hayatta rehberlik yapmasnn tesinde, ayn zamanda Hegelden ok evvel monizmi ileri sren bir insan olmas asndan da anlr.. vahdet-i mevcud mlahazas.. Varidat yle yani. imdi bunlar sylerken de arkadalar merak sarar, bir alp Varidata bakalm.. diye.. gerek yok.. zeti bu.

Bu kitabn ona ait olmad ve hatta onu isyan iin kullanan baz bozuk fikirli insanlar tarafndan uydurulduu, ileri srlen iddialar arasndadr. Bu kitapta, eyh Bedreddinin teki eserlerine aykr olarak, slmn temel esaslarna ters den ve insan tamamen dinden karabilecek hususlar bulunmaktadr. Eer bu eser, eyh Bedreddine ait ise, slmiyetin telkin ettii ekliyle Allah, Peygamber ve ahiret inanc olmayan, eskilerin tabiriyle kadnlar dnda her eyin insanlar arasnda ortak olduuna inanan bhiyye mezhebinin mensubu bulunan bir zndk ve mlhid karmzda demektir.

Yazar bu mesele zerinde uzunca durduktan sonra u hkm vermektedir: Osmanl kaynaklarndan ve Ebssuudun fetvasndan anladmza gre; eyh Bedreddin, byk bir slm limidir; alev deildir; Kazvinde Btnlikden etkilenmi olmas kuvvetle muhtemeldir; ama Vridtn byle bir limin eseri olmasn akl kabul etmemektedir. Gerek olan, eyhin ahla heveslenmesi, fesad grubunun iinde yer almas ve Sultn Mehmede isyan edenlerin manevi reisi durumuna dmesidir. Osmanlnn kargaa dneminde tahriklere aldanm ve isyanc Alevlerin ve hatta Alevlerin de kabul edemeyecei vahdet-i mevcudcu bir dalalet grubunun dairesine girmi ve neticede kamu dzeni gerei isyan sebebiyle idama mahkum edilmitir.

M. F. Glen: ok tekellfe de girmemek lazm. nsan bata kad olabilir, sonra bozulabilir. Hep bahsediyorum; Nail Kubal sarkl, sal, sakall bir insan.. mer Nasuhi Hocann Srat- Fkhiyye kamusuna takrizler yazm. Sonra Cumhuriyet dneminde san, sakaln kesmi; 27 Mays ihtilalinde Sddk Samiolu ile beraber o da var. Ord. nvanlarnn olduu dnemde ord.du bunlar. Bu insanlar 60l yllarda 70li insanlar. Osmanl nesli saylr bunlar. Sarklarn tutmu atm, sakallarn tra etmiler. -Hafizanallah- insan iin o kadar ok aldanma yolu vardr ki!.. Bedreddin ille yle deildi, byleydi demeye de lzum yok. Kuran- Kerimin iaret ettii fakat menkbelerde ifade edilen Belam ibn-i Baura, Bersisa gibi insanlar.. Seyyidina Hazreti Musa aleyhisselamn arkasnda Samiri gibi buza yapan insanlar.. Karun gibi mal kenz eden, ondan sonra da zekatn vermeyen, yerin dibine batrlan insanlar.. Efendimiz sallallahu aleyhi ve sellemin dizinin dibinde oturup vahiy dinleyen, Mseylimetl-Kezzabn ordusunda mslmanlara kar savaan, ama sonra irtidat etmi insanlar... bunlarn says az deildir. Yani meseleyi ok ilzam etmemek lazm. Her zaman dua etmeli. Bir arkadamz vard, akam dedi ki, Hocam endie duyuyoruz, akmz evkimizi kaybediyoruz, bize bir dua ret. Ben de dedim ki: Rabbena la tuzi kulubena bade iz hedeyten.. Her zaman onu syleyin. Kuranda Al-i mran suresinde. Akbetinden emin olann akbetinden endie edilir. Bir kimse korkmuyorsa kafir olarak giderim diye!.. Belli olmaz.. kafir olarak gideceinden ok korkmal, her defasnda gnde elli defa bu duay okumal. Elimizde deil o mesele, kayma yollar ok. Hafizanallahu ve iyyakm.

Ahmet Akgndz Beyi talebeliinden tanrm, ok zeki bir arkadatr. O Kanunnameler de harika eserlerdir. Istlahat- Fkhiyye Kamusu nasl nemliyse, Kanunnameler de tarihi vesika olmalar asndan o kadar nemlidir. Bir keresinde o, ben ve merhum Kabakl beraber uak yolculuumuz olmutu. Kabakl orada Akgndz Beye bir sr methiye dizdi. Yahu biz hep diyorduk ki, Osmanl dnemi hep kanunlarla hareket ediyor, ama bu mevzuda ele avuca gelir bir vesika yok ortada. Senden Allah raz olsun, bunlar telif ettin. On ciltlik kitap telif etti kanunnamelerle alakal. Kim bilir o mahdut eyler arasnda daha neler var.Osmanl Devletinde karde katli, baz tarihiler tarafndan vahet ve saltanat uruna insan katliam olarak anlatlmaktadr. Karde katli meselesinin dayana olan Fatih Kanunnmesindeki madde ve iin asl nasldr?

Kanunnmenin ihtilfa yol aan ve farkl fikirlerin domasna sebep olan asl maddesi, karde katli meselesi ile alkal u maddedir: ve her kimesneye evldmdan saltanat myesser ola, karndalarn nizm- lem iin katletmek mnsibdir. Ekseri ulem dahi tecviz etmitir. Annla mil olalar.M. F. Glen: Hazreti stad gayet veciz olarak adalet-i mahza esastr diyor; adalet-i mahza Rait halifeler dneminde ancak mmkn olmu, onun kullanlmas mmkn olmayan yerde adalet-i izafiyeye bavurulur. Bu adalet-i izafiyedir; nizam- alem ve umumun selameti iin hususi ahslarn hukuku nazar- itibara alnamaz esprisine bal. Adalet-i izafiye, hakiki adalet deil bu, izafi adalet. Hanefi ve Hanbel hukukularnn ounluu, maslahat- mme ve nizm- lem gerektirdii takdirde, tazr yoluyla idam cezasnn verilebileceini kabul etmilerdir ki, buna siyseten katl denmektedir. Mesel, fiilen isyan etmese bile isyana hazrland her halinden belli olan bir insann, mme maslahat ve lemin nizm dnlerek, tazr yoluyla idam edilebileceini, Hanefi hukukularn ounluu kabul etmektedir. te Ftih Sultn Mehmedin ekseri ulema tecviz etmilerdir diyerek ifade ettii durum budur.

Dier taraftan, Osmanl hukukular, padiahn meru emirlerine yaplan her eit itaatsizlii, umumi huzuru ve nizm- lemi ihlal edecek olan her trl isyan ve memlekette anari karma hareketlerini, bay suu kabul etmi ve buna sebep olanlar da bi olarak vasflandrmlardr. Bu isyan suunun cezasnn da idam cezas olduunu fetvalarnda aklamlardr.

M. F. Glen: Kuran- Kerim ifade ediyor onu, bayin cezas idamdr; devlete bakaldrma, isyan...syan eden, Padiahn kardei de olsa, er hkm deimeyecektir. Mesel Yavuz Sultn Selimin, birisi ilerle ve bir dieri de ekiya ile ittifak ederek devlete isyan eden ve bay suu ileyen kardelerine kar olan tutumu, tamamen erdir. Ayrca, Padiahlarn ister kardelerini isterse de sadrazamlarn katletmede, keyfe mye hareket edemediklerini; Osmanl Devletinde mahkemeden ilm ve eyhlislmdan fetva alnmadan idam cezasnn uygulanmadn ve Osmanl tarihindeki karde katilleri ve idamlarn yarya yaknnn, bir had cezas olan bay suuna sokulduunu verilen fetvalardan anlyoruz.

Ne var ki, nazariyat bu olmakla beraber bazen bay denilen had suunun artlar teekkl etmedii halde, araya giren jurnalcilerin tahriki ve yalanc ahitlerin beyanyla, eyhlislmlardan bay suu imi gibi fetva alnd da grlmtr.

M. F. Glen: Olur olur.. mesele yle kompoze edilip yle sunulunca eyhlislam ne yapsn?!.Yazar bu bahsi ok uzun ele almakta; Osmanl tarihi boyunca meydana gelen katilleri sralamakta ve herbirinin tahlilini yapmaktadr: Misal olmas iin tanesini ksaca nakledeceiz:

1) II. Muradn amcas Mustafa elebi (II. Dzmece Mustafa), uzun sren saltanat mcadelesine girimi ve hatta Osmanl lkesinin Bizans ile paylalmasn da gze alarak imparator Manuel ile gizli ittifak dahi kurmutur. Uzun mcadelelerden sonra yakalanarak bi muamelesi grm ve idam edilmitir. Bu bir had cezasdr. II. Muradn kk kardei Mustafa elebi de, Karamanoullar ve Germiyanoullarnn tahrikiyle Bursaya yrm ve had cezas olarak idam edilmitir.

2) Kanun Sultn Sleyman, rakipsiz sultan olduu iin, karde katli mevzubahis olmamtr. Ancak Kanun, kendi ocuklarnn idamna karar veren Padiahlardandr. Kars Hrrem Sultn ve evresinin tahriki ile, kendisini tahttan indirmeye azmettii ve Padiah olmak istei ile isyan ettii ayiasna inanarak, b vasfyla ehzade Mustafay idama mahkm eylemitir. Bu idam karar, grnrde bay suunun cezas olarak had cezasdr. Ancak -yazara gre- bu meselede hem fetvay veren mftnn, hem karar veren kadnn ve hem de bunlar tasdik edip icras iin emir veren Kanunnin, yanldklar veya yanltldklar bir vkadr.

M. F. Glen: Allahu alem... Oluyla kendi arasnda nazmen muhavere vardr.3) Yazara gre, III. Mehmed, bu konuda en pervasz ve er hkmlere aykr davranandr denilebilir. Zira fitneye dair kuvvetli deliller olmad halde, siyseten katl messesesini suiistimal ederek, 19 tane erkek kardeini ve basit jurnaller yznden kendi olu ehzade Mahmdu, gnahsz bir ekilde idam ettirmitir. Bunun er bir izahn yapmak mmkn deildir. Zira herhangi bir isyan sz konusu olmad gibi, fitne ve fesadn vukuu da tahakkuk safhasnda deildir.

M. F. Glen: htimal vermi. Yanlma baka ey.. garaz varsa Allaha hesap verir.te grld gibi tatbikattaki durum farkldr. Bir ksm, tamamen er hkmlere uygun olarak bay suunun had cezasn tatbik etmekten ibarettir. Bunlara siyaseten katl demek hataldr ve meseleyi bilmemekten ileri gelmektedir. Zira Padiah istemese de bu ceza mukadderdir. Devlete isyan edenin cezas elbette ki idamdr. Bir ksm uygulama ise, siyaseten katl messesesine yani Ftihin Kanunnmesinde ekseri ulem tecviz etmidr dedii usule uygundur ve fkh kitaplarnda artlarna uyulmak kaydyla aklanmtr. Bir dier grup ise, ne er hkmlere ve ne de Ftihin Kanunnmesinde ifade ettii, fkh kitaplarnda da tecvz edilen siyaseten katle uymaktadr. Elbette ki bu uygulamalar, gayr- merdur.

Baz karde katli rivayetleri de vardr ki, bunlar doru deildir, Batllarn iftiralardr: Ezcmle, pekok tarihiye gre, Ftih Sultn Mehmedin kk yataki kardei Ahmedi daha 11 aylkken katlettii iddias bir iftiradan ibarettir. Baz kaynaklar da, olay dorulamakla beraber, ehzade Ahmedi haksz olarak katledenin Evrenos-zde Ali Bey olduunu ve bu sebeple Ftih tarafndan idam ettirildiini kaydetmektedirler.

Hasl; Osmanl Devletini tehdid eden en byk tehlike, yabanclara snan ehzade veya dier hanedan mensuplarnn, tahtn mirass olduklarn iddia etmeleri ve bata Bizans ve ran olmak zere, dman lkelerin de bu frsattan yararlanmak arzusudur.

M. F. Glen: Cem Sultan ite.. gitmi, Romaya snm, Memlkllere snm bir dnemde. Biz Saint Pierre Kilisesinin karsnda bir otelde kalmtk. Eski, beyz ksur senelik bir otel. Kapdan girite sa tarafta byke bir posteri aslyd Cem Sultann. Vatikann takdirine mazhar olmu, nk Cem Sultan gitmi, oraya snm. O resim ok dikkatimi ekmiti benim. Sen lkende ol, ne iin var senin orada? II. Bayezd karde katli yapacak bir insan da deil.slm dinini dnyann her tarafna yaymay gaye edinmi ve kendilerini ily- kelimetullhn en byk temsilcisi kabul etmi olan Osmanl sultanlar, byle bir fitneyle lkenin paralanabileceinin, bunun dmanlarn iine yarayacann ve ily- kelimetullh hizmetinin sekteye urayacann farkndaydlar. te, byle bir duruma frsat vermemek iin, eyhlislmdan aldklar fetvalarla, kardelerini bile feda etmilerdir. Binaenaleyh, karde katli meselesini, keyf iradeyi hkim klmak eklinde deil, nizm- lemi devam ettirmek iin er hkmlerin tatbiki tarznda deerlendirmek icabeder. Bu arada vatana ihanet suunun her hukuk nizmnda idamla cezalandrldn da unutmamak gerekir.

Ftih Sultn Mehmed zehirlendi mi? Onu zehirleyen Yakub Paann Yahudi olduu syleniyor. Bu doru mu?

Ner, Ltfi Paa, li, Solakzde, kpaa-zde gibi Osmanl tarihileri, Ftihin zehirlendiine dair herhangi bir kayt dmezler. Fakat baz tarihiler, Hekim Yakub Paa Ftihi tedaviye devam ederken, onun vezir olmasndan rahatszlk duyan Karaman Mehmed Paann kastl olarak Hekim Lar Acemyi devreye soktuunu, verilen ilalar neticesinde fenalap kurtulma ihtimali olmaynca Hekim Yakub Paann da mdahale etmediini ve Karaman Mehmed Paa ile Hekim Lari Acemnin kasden Ftihin vefatna sebep olduklarn ifade etmektedirler. Bunlara gre Hekim Yakub Paann ldrme kasd mevcut deildir.

M. F. Glen: Bugn acaba onlar alsalar, adl tbba gnderseler, kriminolojik olarak zehirlendi mi, baka trl m ld, -nk tahnid edilmi, ayn zamanda vcutlar rmeden duruyor- belli olur mu acaba? Bu trl tarihi ahsiyetlerde bence hibir mahzuru yoktur, meseleyi kesip atmak iin o da yaplabilir. Mesela Yavuz iin ir-peneden, bandan dolay ld diyorlar. Ama yle civanmert bir insan basiretli, yle ufuklu, yle engin bir insan.. O, Devlet-i Aliye iiler tarafndan kuatlacakken, ii yaylmaclnn olduu dnemde Safev devletini bertaraf etmi, Anadoluyu temizlemitir. Onlar her trl hileye bavururlar. O Hasan Candan da phem var. ah smailin yannda bir insan. Yavuz cennetmekan vefat ederken de bir laf var, bana dokundurma gibi geliyor. Allaha gidi var diyor. Yani belli deil, o da karlp baklabilir. Arseniin kullanlmas meselesi de ok eski, Roma tarihinde Hristiyanlara kar kullanmlar, eskilere dayanyor. Neye yarar bu? Fatihi geri getirir mi, getirmez mi? Ayr bir mesele de, sen burada hkm verirken daha kati hkm verirsin. Niye olmasn ki, Turgut zal nasl ld, hala konuuluyor. Blent Ecevit nasl ld, hala konuuluyor bunlar. Akldan uzak deil.Tam aksine dier ikilinin tam bir plan vardr. Hekim Yakub Paa, balangta Sultnn hekimi olarak greve balaynca, Yahudidir ve bir sre Mslman olmamtr. Ancak sonradan Mslman olmu ve vezirlikle taltif olunmutur.

Buna karlk, baz tarihiler de, Hekim Yakub Paann bir Yahudi dnmesi ve talyanlarn veya Venediklilerin ajan olduunu, Ftihin talyaya kadar uzanmasndan korkan Avrupann ona byle bir suikast hazrladn ifade etmektedirler. Bu iki ihtimalde de Ftih, zehirlenmi olmaktadr.

M. F. Glen: Benim kanaatim de yle.. nk Efendimizin sallallahu aleyhi ve sellem Mstedrekteki stanbulun fethedilmesiyle ilgili hadis-i erifi gibi, baka bir yerde grdm, Roma da fethedilecektir diyor. Onun iin Osmanlnn gz oradaym. Fatih -Cennetmekan- yle bir sefere hazrlanrken, durup dururken lyor. Aa yukar 56-57 yanda; tam donanml olduu bir dnemde. Devlette birlik ve beraberliin saland bir dnemde.Ftih dneminden itibaren Osmanl Padiahlar hr kadnlarla evlenmeyi neden terk etmi ve Cariyelerle aile hayat yaamay neden tercih etmilerdir? Bylece Trk olmayan unsurlar Osmanl Sarayna girme frsat elde ederek Trkler dlanmam mdr?

Ftih Sultn Mehmedden sonra, nasl devlet ve kapkulu kadrolar, devirme erkeklere braklmsa, Haremdeki kadnlar saltanat da devirmelere ve dardan satn alnan deiik milletlere mensup cariyelere terk edilmitir. Ftih devrinden Osmanl Devletinin yklna kadar, kahir ekseriyetle Osmanl Padiahlar, nikh akdiyle ve hr kadnlarla evlenmeyi terk etmilerdir; bunun yerini cariyelerle ve nikh akdi yapmadan kar-koca hayat yaama usul almtr.

M. F. Glen: Zannetmiyorum ben onu. Yldrm cennetmekan da Bizanstan kadn alyor, Olivera ve Despota. Bizansn iini, o saraydan ald kadnlarla okuma adna ona ihtiya duyuyor. stanbulu fethetme sevdas var. Adam iki defa oray kuatyor. O Anadolu belas bana almasa stanbulu fethedecek, o eref kendisine ait olacak. Yani bu mlahazaya balanabilir bunlar. Diyelim Hrrem Sultan, Beyaz Rusyadan alnyor, oray okumann yolu odur belki. Yani byle makul bir mahmil varsa ayet, bence, meseleyi ona balamak daha dorudur. Ben de arkadalarma diyebilirim; Bir lkede onlarla akrabalk ba kurmak suretiyle insanlarn ruhlarna nfuz imkan varsa, -arkadalarmz ona katlanabilirler mi, katlanamazlar m- evlilik balar kursunlar. Afrikada o siyahlarla evlensinler. Ailelelerinin iine girsinler, akraba olsunlar onlarla. Bazlarnn zararlar da olabilir. En ok ktlk yapan Ksem sultan derler, Mahpeyker.. o cami yaptran, pek ok hayrl ie n ayak olan kadn. Ama insan.. hrs var.

Yazara gre, bunun baz sebepleri unlardr:

1- Bugn Trkiyede ve baka dnya devletlerinde, devletin ban en ok artan hadise devleti ynetenlerin ailesi ve hanedan sylentileridir. Dnyada baz babakanlarn elerinin adlar, Mafya liderlerinin isimleriyle birlikte telaffuz edilmektedir. Byle olmasa bile, yaknlarnn ie kart ve devlet pastasndan pay talep ettikleri, bir vakadr. Osmanl Padiahlar, devleti, kaynbiraderlerden, yeenlerden, daylardan ve amcalardan korumak iin byle bir riske girmemeyi tercih etmitir.

2- Osmanl Devletinin snrlar bir zamanlar 24 milyon km2yi bulmutur. Bylesine geni bir lkeyi idare etmek devlet srlarnn darya szmamasn gerektirmektedir. Bunun iin de Padiahn ailesinin tara ile alakasnn olmamas lazmdr. Bunun da yolu aile hayatn Haremden baka varaca yer olmayan cariyelerle devam ettirmektir.

3- Birden fazla evli olan Osmanl Padiahlarnn nikh ve dn yapmamalarnda, devletin btesini sarsacak dn ve nikh masraflarndan ve yaplacak israflardan kanma dncesi de tesirli olmutur. Bunun en ac misli, I. brahimin Telli Haseki ile yapt evliliktir ve maalesef devlet para darl iinde olmasna ramen, dn iin en az bir sefer masraf kadar masraf yaplmtr. Lale devrinde yaplan dnlerin ou bu denilenleri teyit edecek mahiyettedir.

4- Bu arada, evrede beylik ve fethedilecek memleketin kalmamas, yakn devlet olarak ran gibi Osmanllarn sevmedii slalelerin bulunmas da, eski bey ve kral kzlar ile evlenme detini ortadan kaldran sebepler arasnda saylabilir.

slm Hukukuna gre, cariyelerle nikh akdi ile evlenmek caiz ise de, nikh akdi yapmadan istifr hakkn kullanarak yine kar-koca hayat yaamak mmkndr. Padiah, baka bir erkekle evli olmayan bir cariyesi ile herhangi bir nikh akdi olmadan kar-koca hayat yaayabilir. Efendinin istifra hakkna dayanarak cariyesi ile kar-koca hayat yaamasna teserr de denmektedir. Osmanl Padiahlar bir ksm cariyeleri ile nikh akdi yapmasna karlk, istifra hakk bulunan bir ksm cariyeleri ile de teserr yani nikh olmadan kar-koca hayat yaamtr. Kitabn sonunda anlatlan Harem bahsi mnasebetiyle bu mevzu ileride detaylca ele alnacaktr.

Osmanl Hukukunda afyon, esrar ve kokain yasak mdr? II. Byezidin, genliinde esrar ve benzeri keyif verici maddeleri kulland ve iki itii doru mudur?

Ebussuud Efendi ve benzeri Osmanl eyhlislmlar, ok sayda fetvalaryla, bene (haha), ber (afyonlu urup), afyon, macn ve esrar adyla bilinen btn uyuturucu maddelerin, aka haram olduuna dair fetvalar vermilerdir.

II. Byezidin uyuturucu kulland ve iki itiine dair olan sylentiler, olaylar tahkik edildiinde, delilsiz isndlar eklinde kalmaktadr.

II. Byezid dneminde, spanya ve Portekizdeki Katolik devletler tarafndan katliama ve srgne maruz braklan Yahudilerin Osmanl topraklarna yerlemeleri nasl olmutur?

Endlste, Emevilerin kurduklar slm Medeniyeti sayesinde tam bir hrriyet iinde ve emn altnda yaayan dier din mensuplar arasnda Yahudiler de vard. Yahudiler de zimm saylyor ve slm lkesi olan Endlste huzur iinde yayorlard. Ne zaman ki, Endlste bulunan Mslman devlet 1492 tarihinde ykld ve yerine tamamen Roma zihniyetine hkim Hristiyan kuvvetler hkim oldu; o zaman Hristiyanlk dndaki din mensuplar byk bir zulme maruz kalmaya baladlar. Yahudiler de bu zulmden paylarn aldlar ve hatta vatanlar olan spanyadan srgn edildiler. Herkes bunlara srtn dnyordu. Yahudi olsalar da o dnemde mazlum durumuna den bu insanlara bir Mslman devlet olan Osmanl kucak at. Bunu yapan da II. Byezid idi. Kemal Reis komutasndaki Osmanl donanmas, katliama maruz kalan Yahudi ve Mslmanlar, gemilerle daha emin blgelere tad ve zellikle de Yahudileri Osmanl lkesine getirdi.

M. F. Glen: Baz tarihiler derler ki; II. Bayezd dneminde donanma esas mslmanlar almak iin gitti oraya, fakat mslmanlar katledilmi veya daa, baa kamlard. Hala, gnmzde bile o dalarn tepelerinde, zirvelerinde yaayan bedevilemi insanlar var, o dnemde, Ferdinand zulmnden kaan insanlarn torunlar. Sonra donanma oradan bo dnmemek iin Yahudileri ald Trkiyeye getirdi ve uzun zaman da problem olmad Yahudiler. Devlet zaafa uraynca, o Galata bankerleri filan derken problemler kt... Kim bilir belki Duyun-u Umumiyeye ve devletin ekonomik adan yklp btnyle sarslmasna sebebiyet verenler de onlard. Bu konularda da meseleleri bir vakanvis gibi tespit etmediimizden kestirip atmak ok doru deil. Ama istisnalar olmakla beraber Katoliklerin mslmanlara kar tavr hala devam ediyor. lk aldmz yerlerden birisi eski spanya, orada Kurtubada bir niversitede bir eylere teebbs edildi, brakmadlar. Arkadalar burada ne yaplabilir diye ok dndler ama ok katlkla karlatlar.

Osmanl, o dnemde Endlste olup bitenlerden haberdrd ama ieride ehzadeler arasnda kavgalar vard. Korkut bir tarafta, Ahmet bir tarafta, Yavuz cennetmekan bir tarafta.. bir de Cem gailesi... Byle askeri oraya sevketme, mslmanlara sahip kma, orada bir cephe oluturma.. o gnn artlarna gre, gemilerle gidilecek, donanma-y hmayun oraya sevkedilecek. ok da gelimi deil donanma.. Kanuni dneminde geliiyor. O deiik kaptanlar, Piri Reisler, Barbaroslar falan, Kanuni dneminde, korsanlk yaparken devlet-i Aliyye vesayetine giriyor, orada emir oluyorlar. O gnk artlar nazar- itibara alarak mmkn myd, deil miydi?!. Kendi bann derdine dmsn, i gaileler var.Erdebil eyhlerinin torunu eyh Cneyd, olu eyh Haydar ve bunlarn halifelerinden olan ah Kulu isyanlarn nasl aklarsnz? Bunlarn evld- Resul olduklar da iddia edilmektedir. Halbuki ilk Alev isyann kartan ve Anadoluyu iiletirmeye alanlarn bunlar olduklar sylenmektedir. ah smail fitnesi nasl balamtr? Yavuz Sultn Selimin Alev katliam yapt sylenmektedir. Bu doru mudur?

Erdebil, eskiden Azerbaycan beldelerinden olan Tiflis, Baku ve iraz arasnda mhim bir ticret merkezi olduu gibi, bir zamanlar btn rana hkim olan i Safev sllesinin de taht merkezidir. iann siys leti olana kadar, bu aile, Erdebilde ehl-i marifetin mercii ve melcei olmutur.

eyh Safiyyddinin torununun torunu ve 5. eyhi olan eyh Cneyd (1447-1460), ii mezhebine geerek bu mbarek neslin itibarn siysete alet etmeye balamtr. O, eyhliine ahlk katmak istemi ve ancak muvaffak olamayarak 1460 ylnda katledilmitir. Yerine geen olu eyh Haydar da ayn gayeyi devam ettirmi ve Anadoluyu iletirmek metodunu kullanarak ahln pekitirmek istemitir. Yerine geen ah smail ise, Erdebil Sofular veya Halifelerini Anadoluya gndererek, Anadoluyu hem iletirmeyi hem de hkimiyeti altna almay hayatnn gayesi edinmitir.

Akkoyunlu Devletini ortadan kaldran ve hem eyhlii hem de ahlyla Anadolu zerine yryen ah smail, halifeleri vastasyla Anadoluyu tam bir anariye srklemitir. Bu arada Antalyal Hasan Halife ve olu ahkulu veya Osmanl tarihilerinin ifadesiyle eytan Kulu eliyle Anadoludaki Alevileri Osmanl Devleti aleyhinde tekiltlandrmaya balamtr. Antalyadan Manisaya dnen ehzade Korkutun hazinesini vuran ahkulu, bununla da yetinmeyerek Antalyay basm, ba kd ile birlikte ok sayda insan katletmitir.

te 918/1512 ylnda Anadoluyu ia tehlikesinden kurtarmak isteyen Yavuz Cennetmekan, ah smailin zerine gitmeden evvel, zikredilen bu hadiseleri biliyordu ve Anadoludaki ii Trkmenlerin binlerce insan katlettiklerinin de farkndayd. Bu yaraya parmak basmak iin, meseleyi mzkere etmek gayesiyle bir Divan toplants yapm ve bata bn-i Kemal olmak zere byk limlerin de katld bu toplantda Kzlbalarla ilgili neler yaplmas gerektiini kararlatrmtr. Tabii ki, meyyed min indillah denecek kadar maneviyt yksek olan Yavuzun dinin yasaklad katliam ve hem de Mslmanm diyen bir gruba kar yapm olmas mmkn deildir. O, bn-i Kemal gibi bir limden de gerekli fetvay aldktan sonra, Anadoluyu kasp kavuran ve Kzlba ad altnda her yerde Osmanl Devletine kar kyam eden bu insanlarn tefti ve tahkik olunarak, uslanmayanlarnn katledilmelerini ve uslanmas muhtemel olanlarnn ise hapsedilmelerini emretmitir.

Bunlarn saylar baz tarihilere gre yaklak 40.000 kiidir ve bunlardan ne kadarnn ldrld de kesin belli deildir. Ancak bu isyanc gruplarn bastrlmamas halinde, ah smailin zerine gitmenin tamamen yararsz olduu da gn gibi ortadadr.

Yavuzun Krtleri katliama tbi tuttuu ve hatta onlar hakknda aza alnmayacak ifadelerle dolu olan bir drtl olduu doru mudur?

Bu iddiann tam tersi dorudur. Yani Yavuz olmasayd, bugn Dou Anadoludaki ehl-i snnet olan Krtler, ann tasallutu altnda olurlard. Osmanl Devletinin Dou Anadolu ile alakas, 15. yzyla kadar uzanr. Ancak blgenin Osmanl Devletine iltihak, 1514de kazanlan aldran Zaferinden sonradr.

Henz Trabzon Sancakbeyi iken ia tehlikesini fark etmi ve babasn stanbulda ikaz dahi eylemi olan Yavuz Sultn Selim, Padiah olunca, uurlu lim bn-i Kemalin de yerinde ikazlaryla, hem slm birliini bozan ve hem de Doudaki Snn Krt ve Trkmen airetlerini rahatsz eden Safev tehlikesini bertaraf etmeye azmetti. Allahn yardmyla 1514 tarihinde kazanlan aldran Zaferi ile, ah smailin Anadolu zerindeki siyas ve din emellerine son verildi. Bu mhim zaferin kazanlmasnda tamamen Snn olan ve gazada Yavuz Selimin yannda yer alan Snn Krt ve Trkmen airet beylerinin de byk rol vard. Bu blgenin kendi bana kalmasnn mahall halkn gvenlii asndan tehlikeli ve Osmanl Devletine katlmann siyasi, hukuki ve slam birlii gibi her adan ok karl olacan idrk eden Krt ve Trkmen Beyleri, kendi meyil ve arzular ile, Osmanl Devletine itaat etmenin zaruretini anlamlard. Byk lim dris-i Bitlis tarafndan Padiaha yaplan telkinler neticesinde, Dou ve Gneydou blgesinin tamam, bir iki ay iinde Osmanl Devletine iltihk etti. Yavuz Sultn Selim, bu byk limi taltif etmek zere kendisine bir ferman gndermi, mektubunun banda Diyarbekir Vilyetinin sulh ile fethine vesile olduu iin dris-i Bitlisye teekkr etmitir.

M. F. Glen: Tarihte onlarn eyh Bitlis ile bir anlamas olduu sylenir. O anlama drt asr da arzasz devam etmi. Dou ve Gneydouda Batllar halkn kafasn kartracaklar ve yeniden fitneyi alevlendirecekleri gne kadar tam bir sulh ve huzur hakim olmu.Kanun Sultn Sleymana Kanun denmesinin sebebi nedir? Baz kimseler, er-i erifi terk ederek Avrupadan kanunlar almasndan dolay bu isimle yd edildiini sylemektedirler. Bu iddiann asl nedir?

Sultn Sleymana Kanun unvannn verilmesinin asl ve birinci sebebi; Osmanl Hukuk tarihinde, snrl yasama yetkisini kullanarak en ok ve en muntazam kanunlarn, Sultn Sleyman zamannda tedvn olunmasdr. Bir dier sebep de, Onun dneminde, kanunlarn hibir fark gzetilmeksizin herkese dil bir ekilde tatbik edilmesidir.

Kanun Sultn Sleyman, erata aykr kanunlar hazrlatmamtr; ancak erlii tartmal olan baz meselelerde, Ebssuud gibi, byk slm hukukularnn fetvalarna dayanarak ve slm Hukukunun kendisine tand snrl yasama yetkisini kullanarak, kanun hkmleri ortaya koydurtmutur. slm Hukukunda rcih kavil vardr; merch kavil vardr. Sultn Sleyman, baz konularda, asrn maslahatlarn da gz nne alarak, Ebssuud gibi limlerin kanaatiyle, merch yani zayf olan gr, rcih yani kuvvetli olan bir gre tercih yolunu ihtiyar eylemitir.

Btn bunlar yaparken de, erata kar muhalefet olmamas iin titiz davrand; manev mesliyetten kurtulmak gayesiyle, vefat annda Ebssuuddan ald fetvalarn kendisiyle beraber defnedilmesini vasiyet eyledii

M. F. Glen: O menkbedir ama, Kanuni gibi byle uurlu bir insann yapabilecei trden bir eydir. Yoksa o katlarn orada manas olmad gibi Mnkir-Nekirin o katlar alp okuyacak halleri de yok.ve en nemlisi de kendi devrindeki kanunlar kendisi deil, zamanndaki Ebssuud gibi slm limlerinin hazrlad da bilinmelidir. Bununla beraber, saylar 200 geen bu Kanunnmeler, Osmanl Hukuk sisteminin tamam deildir. Belki %10u bile deildir. Zira Osmanl Hukuk sisteminin %90, fkh kitaplarnda ifadesini bulan er hkmler yani eriattr. Kanuni dneminde de durum byledir.

Mimar Sinann Ermeni olduu sylenmektedir. Mimar Sinan kimdir?

M. F. Glen: Olsun ya, ne olacak.. siz Sleymaniye Camiinde Ermenilik gryor musunuz? Elli tane yle eseri var.. Erzurumdaki Lalapaa Camii de onun eseri, Lalapaa tarafndan ona yaptrtlm. Edirnedeki Selimiye Camii, dnyada ei-emsali olmayan bir ey.. M. Sinan ihtida etmi, mslman olmu ve hayatnn sonuna kadar bir arpa boyu ihanet etmemi. Ecdad itibaryla, bizler neymiiz eskiden; amanist mi Animist mi belli deil, ama elhamdulillah mslman olmuuz.Farkl rivayetlere yer veren Yazar neticede ksaca yle diyor: Bize gre doru olan, Sinann, bir devirme olduu ve aslen Hristiyan bir aileden gelse bile, sonradan Trkleip samimi bir Mslman haline geldiidir. Er-Risletl-Mimriyyede Sinan- Kayser diye anlmaktadr. 1585 tarihli Sinana ait bir vakfiyede ise, kardelerinden birini Kayseriden getirdii ve Mslman yapt kaydolunmutur. II. Selimin, Karaman ve Kayserideki gayr-i mslimleri Kbrsa nefyetmesi ile alakal bir ferman zerine, Arnas Ky mensuplarnn bu karardan istisna edilmeleri iin, Mimar Sinan, Padiaha mracaat etmi ve bu dilekesi kabul edilmitir.

1538 Kara Bodan seferinde Prut Nehri zerinde 13 gnde bir kpr in edince Padiahn takdirini kazanm ve 1539 ylnda da mimar-ba seilmitir. 35 yl bu vazifede kalan Sinan, Osmanl Devletinin her blgesinde, alacak bir srat ile saysz eserler meydana getirmitir. Kaynaklar, Mimar Sinann 80 ksur Cami; 80 ksur Mescid; 57 Medrese; 22 Trbe; 7 Drl-Kurr; 17 maret; 3 Dr-if; 7 Su yolu kemeri; 8 Kpr; 35 Saray; 20 Kervansaray; 6 Mahzen ve 48 Hamam in ettiini ok az farklarla nakletmektedirler.

Hasl; Sinann nesli nereden gelirse gelsin, o kabiliyete sahip karak onu Koca Sinan yapan Osmanl Devletinin ilme ve teknolojiye sayg duyan zihniyetidir.

M. F. Glen: Masann banda oturup sadece proje retseniz, yine de bunlar yapamazsnz. Fakat Sinan bizzat nezaret etmi. Bir de eskiden beridir arz ediyorum, imdi statikle alkal elde hibir yazl metin mevcut deil. Bu nasl bir dehadr ki, btn projeler kafasnda. O Sultan Selim Camiine bakacak olursanz; o kadar geni kubbe, kenarlarda sadece stunlar vardr, merkez-ka her zaman mukadderdir. Ayasofyay yapanlar bunu tam hesaplayamam olacaklar ki, Mimar Hayreddin gelmi, takviyede bulunmu. Evet, insan M. Sinan anlamakta zorlanyor, adamn kafas makine gibi bir ey, o projeler yazl deil, hepsi kafasnda.Cell isyanlar hakknda bilgi verebilir misiniz? Sizce bunlarn sebepleri nelerdir?

Cell, Celle mensup demektir. Yavuz Sultn Selim zamannda Bozokta 1519 ylnda isyan eden Kzlba eyh Cellin isyan zerine, daha sonra meydana gelen isyanlara hep Cell isyanlar ve silere de Celller denmitir. O halde, celllii, geni anlamda, devlete isyan yani bay veya hurc ales-sultn diye de isimlendirebiliriz.

Cell isyanlarn iki ayr safhada incelemek mmkndr: Birinci safhada, Safevi Devletinin himayesinde, bir mezhep mcadelesi tarznda balayan ve daha ziyade rann tahrikleri sonucu Osmanl Devletine frsat bulduka isyan eden i Trkmenlerin hareketleridir. Bunlara Alev veya Kzlba isyanlar da denmektedir. Bu manada en nemli isyan II. Byezid devrinde Antalya taraflarnda balayan ahkulu isyan idi. aldran Zaferi bu tip isyanlar ortadan kaldrmaya yetmedi ve 1519da Yavuz tarafndan bastrlan eyh Cell isyan ile, artk memnun olmayan kitlelerin hareketine adn veren olay meydana gelmi oldu.

kinci safha ise, Osmanl Devletinin hukuk, sosyal ve iktisad hayatnn bozulmas ve bunun neticesinde devlet tekiltnda kayrmalarn, basklarn, zulmlerin ve rvetin artmas zerine, bu sebeplerden biriyle devlete krgn olanlar ile daha evvel Cell isyanlarnn temelini tekil eden mezhep mcadelesinin birlemesi safhasdr. te bu noktada devletin idaresinden holanmayan gruplar, bu fkelerini ortaya koymak zere bir k yolu aramlar ve maalesef devlete ba kaldran her reisin arkasnda yer almaya balamlardr. Bunlara Safevi devletinin tahriklerini ve seferlerde alnan kt neticeleri de ekleyince, Osmanl Devletinin en az 200 ylna damgasn vuran Cell isyanlar ortaya kmtr.

Kuyucu Murd Paa kimdir? Neden Osmanl tarihinde zulmn kt misli olarak gsterilmektedir?

Peev, bu byk devlet adamn, Bu ol vezir-i azamdr ki, Memlik-i l-i Osman ekyadan temizlemidir ve 500 yl nce eyh-i Ekber Hazretleri (Muhyiddin-i Arab) Kuyucu Koca diye ona iaret ile kitabna yazmtr eklinde ksaca anlatmakta ve daha fazla izahn gerekli olmadn ilave etmektedir.

Aslen Hrvat olan bu devlet adam, Anadoludaki ekyay katletmi ve katlettii ekyay kuyuya attrd iin de Kuyucu lakabn almtr. 90 yana kadar istikametli bir hayat yaam ve Padiahn Baba iltifatna mazhar olmutur. Bir asra yakn Osmanl Devletini alt st eden Cell isyanlarn Murad Paa sona erdirmitir. Tarihlerin kaydettiine gre, Kuyucu Murad Paann sene sren bu ekya temizleme hareketi srasnda, 50.000 ksur ekya ldrlmtr. Elbette ki bunlar arasnda masum olanlar da vardr ve bulunabilir. Ancak aleyhteki ithamlar tamamen, mezhep taassubundan kaynaklanan ve tek tarafl olan abartmalardr.

M. F. Glen: Resm tarih de yle diyor; onu zalim, gaddar, hattar, nne geleni ldren, sonra kuyulara atan bir adam olarak anlatyor. Sanki imdilerin anti-terr timi, Gneydoudaki faili mechuller, asit kuyular filan Maalesef

Farkl bir anlatm tarz olmu Bilinmeyen Osmanl.

Soru: Kitapn sistematiinde, hep byle pheli, netameli sorular ve konular alt alta getirilip arka arkaya sralannca, nsanlarn zihninde olumsuz bir ey brakma ihtimali de olabilir mi? Arada olumlu mevzular da sktrlabilir mi kitabn sistematiine?

M. F. Glen: Olumsuz eylere cevap veriliyor; Risalelerden ok nakillerde de bulunuyor, risale felsefesi var Yazarda. Aslnda btl ok tasvir edilmeden, br eylere hafif iarette bulunduktan sonra, mesela diyelim Yavuz, II. Bayezd cennetmekan, bir Kanuni.. yaptklar eyleri, adam 46 sene devletin banda.. cihan devleti.. yabanclar bile imrendiriyor. Bu gzel eyler anlatlabilir. Bir de kitabn iine deiik hadiseler sktrlnca, diyelim burada 20 tane negatif hadise var, biz bunlarn hepsini birden grnce Osmanl devletinde de byle kargaa varm demeden kendimizi alamayz. Oysa ki bilmiyoruz, gnmzde bir haftada dada bu kadar hadise oluyor. Birlemi Milletler iinde, silahl kuvvetler olarak kanc sradasnz, mekanize birlikleriniz var, uaklarnz var, fakat bir sr hadise oluyor. Zannediyorum, bugn cereyan eden hadiselerin bir haftal, btn Osmanl dnemindekilere denktir. stad bir yerde iaret ediyor; deiik zamanlarda atlm tkrklerin hepsine birden baknca insann midesi bulanr. Oysa ki bir asrda bir tane adam bir yere bir tkrk atm.. Osmanl dneminde bir tane mi, iki tane mi recm olmu zinadan dolay. imdi alt asr dnecek olursanz Gnmzde aile, hassasiyet, mahremiyet, kskanlk falan yznden her gn o kadar oluyor, o kadar kadn-erkek lyor. Televizyonu her atnzda, -balayn- bilmem kiminle ne yapt, sonra sokan ortasnda vurdu, sonra babasnn mezarnda kafasna kurun skt. trnden haberler duyuyorsunuz. Her gn benzer haramiliklerle, hadiselerle karlayorsunuz. te bu st ste yma da byle... Tabii kitaplarn azizlii

Soru: Tarih hadiselerin aynyla deil de misliyle tekerrr ettiini buyurmutunuz? Bu misliyeti anlamak nasl olacak?

M. F. Glen: Biraz artlar ve konjonktr tesirli olur, onlara yeni renkler, zellikle de kendi rengini katar. Yoksa her ey benzer ekilde devam ediyor. Bugn yaplan mezalim, ya da bir 27 Maysta yaplan mezalim, btn Osmanl dneminde yaplan mezalime denktir. 27 Maysta, 12 Martta, 12 Eyllde olan eyleri dnn; mesela binlerce gen, o vahet yuvas Guantanemo hapishanesinde yaplan zulmlere denk bir mazlumiyete Trkiyede, Trkiye hapishanelerinde maruz kald. Hem milliyeti hem de solcu genler.. bir gizli g onlar zt fikirler olarak sokaa saldlar, kran krana girdi o genler birbirlerine, sokaklar kan seylaplaryla doldu.. sonra tuttu onlar hapishanelerde ikencelerle krdlar, birer birer ldrdler. ok ksa, 4-5 senelik bir dnemde binlerce insan zulm grd. Ve hibir mant da yoktu o meselenin. Hibir problemi halletmedi. 27 Maysta ne oldu; darbe yaptlar, insanlar ieri aldlar, yz ksur milletvekilini adi ekiya gibi, ahrda yatrr gibi yatrdlar. nsanlarn tabii ihtiyalarn bile grmelerine frsat vermediler. O hatralarda vard, Merhum Menderese yaplanlar. Bu rezaletler dnya milletlerinin gznn iine baka baka yapld. Tarih affetmez onu, Allah da affetmez. Fakat imdi, ihtilale teebbs etmi 3-5 tane insan ieri atlnca kyamet koparlyor. niforma dinlemeden, adamlar orada kanunlar ayaklar altna alp iniyorlar. Hukuka bakaldryor, asiyi mdafaa ediyorlar aktan aa. Hepsi rezalettir bunlarn. 27 Mays da grdm ben, 12 Mart da. 12 Martn gadrine uradm, hapis yattm, 12 Eyllde de alt sene katm. Alt sene, size kolay gelir. Bir yere girip burada kalacam diyorum; kapnn nnde bir tkrt olunca, arabay hazrla, kaalm buradan diyorum. Alt sene yurtsuz, yuvasz.. kn ortasnda karn iine gmlp kaldmz yerler oldu. Namaz da yle bir yerde klyorduk. Dile kolay. Ama benimki o dier arkadalara gre hafif kald. imdi, gya asayi ve nizam temin adna yaptlar btn o mezalimi. Niye Osmanl nizam- alem adna evlatlarn ldrd zaman ok gryorsunuz? Ka tane ldrlm adam var? Hepsini toplasanz 15 tane yapmaz, alt asr.. Binnabinin (Malik bin Nebi) ifade ettii gibi, slamn imalinde alt asr slam korumu bir devlet. Onun sevab yle byktr ki, o devlet hudutta nbet tutuyor gibi, saati seneler hkmne geecek sevap kazanmtr. Aza kolay. Zamanmzda bir haftada yaplan mesavi btn Osmanl dnemine datlsa mukabil gelir ona.

Hile-i Osmaniye ad verilen Gen Osman olayn ksaca zetler misiniz?

Hile-i Osmaniye, yenierilerin kazan kaldrarak II. Osmann canna kydklar byk musibet demektir ve Osmanl tarihinin en ac olaylarndan biridir. ubat 1618de 14 yandayken tahta geen ve Gen Osman diye de anlan II. Osman, Arapa, Farsa, Latince, Yunanca ve talyanca bilecek kadar iyi yetimi ve Fris yahut Fris mahlaslaryla iir yazacak kadar da edib idi.

II. Osman baz sahalarda slhat yapmak ve bu slahata tamamen bozulmaya balayan kap kulu ocaklarndan balamak niyetindeydi. Hatta Halep, am ve Msr beylerbeylerine emirler gndererek Padiaha sadk yeni bir ordu tekili iin gizliden gizliye hazrlklara balamt.

Bunu haber alan ve isyan etmek iin bahane arayan askerler, Gen Osmann Hacca gitmek isteyiini suistimal ettiler. Kaynpederi ve eyhlislm olan Esad Efendi, II. Osmana, Padiahlara hac lzm deildir; oturup adl eylemek evldr. Caiz ki, bir fitne zuhur eyleye. demi; verilen bu fetvay tasdik eden Aziz Mahmd Hdy Hazretleri de, Sultann fetvaya uymas iin ciddi ikaz eylemiti. Fakat, Gen Osmann hacca gitme srar devam edince, askerler, bunu frsat bilip ayaklandlar ve etraf ykp dktkten sonra Bb- Hmyundan ieri girdiler.

Soru: Burada fetva m hakl, Gen Osman m hakl?

M. F. Glen: Gen Osmann genlii var. Yapaca eyi sylememeliydi; stratejiler, planlar sylenmez. Hazret sesli dnm orada biraz.

Soru: Hac hususundaki fetva?

M. F. Glen: Hac hususunda.. Osmanl padiahlar gitmemiler. O koskocaman bir dnya; kendilerine gre ve o zamanki artlara uygun istihbarat alar var onlarn. Kendisi merkezde oturmaynca her eyi bilemez. Belli kulaklar vardr, ta Romaya, Viyanaya kadar kulaklar vardr onlarn. O gn muhavere, muvasala da atlarla, develerle, katrlarla oluyor. Byle bir dnemde bir hacca gitmek alt ay srecek. Alt ay devletin merkezinden uzaklama orada kargaaya sebebiyet verir. Hayr-i kesir iin err-i kalil irtikab edilir, dsturuna uyarak Sultn Mustafaya zorla bat gerekletirdi ve tahttan indirdikleri II. Osman Orta Camiye getirdiler. Burada yeni Sadrazam olan Kara Davud Paann talimatyla kemend ile bomaya yeltendiler ama muvaffak olamaynca Yedikuleye gtrdler ve maalesef Davud Paann nezretinde orada Mays 1622de ehid ettiler.

IV. Muradn ahsiyeti hakknda farkl dedikodular yaylmaktadr. Sefh ve ikici olduuna dair iddialar hakknda ne dersiniz?

IV. Muradn sefhet iinde ve ikici olduuyla alakal iddialar tamamen iftiradr ve hibir temel tarih kitabnda, byle bir ey kaydedilmemitir.

M. F. Glen: Adam sigaray yasak etmi, sigara ienleri adm adm takip ediyor; kyafet deitirip yeraltnda gizli meyhaneleri basyor.Bu iddia ve iftiralarn arkasnda da ondan ok korkmu ve lmne ziyadesiyle sevinmi olan Batl lkeler vardr. Zira, Hammerin ifadesiyle, 4. Muradn idaresi sayesinde Osmanlnn mr yarm asr uzamtr. 4. Murad, Osmanl tahtnda 16 yl kalm, validesinin niyabeti ile geen ilk 8 sene anari yllar olmu ama o, iktidar btnyle ele aldktan sonra hem asayii salam hem de bizzat katld Revan ve Badad Seferleri neticesinde 1639 ylnda Badad rann elinden alp yeniden Osmanl lkesine katarak Ftih-i Badad unvann kazanmtr.

M. F. Glen: Alt ayda yapm bu ii, Revan kk de vardr malum. ecere-i Numaniyede Muhyiddin ibn-i Arabi ona da iaret ediyor; tabii o imalar anlamak zordur da, fakat ifade diyor alt ayda Revana gidip geleceini.stanbulda 1633 ylnda kan ve stanbulun yaklak bete birini yakp ykan byk yangn zerine, bunu da bahane eden IV. Murad, ttn ekmeyi ve ttn imeyi yasaklamtr. Ancak bununla kalmam; eyhlislmdan ald fetvayla, karlan yasaa uymayanlar, devlete isyan etmi kabul edip katletmeye balamtr. IV. Murad, ttn yasa ile yetinmemi; o devirde zorbalarn, isizlerin ve ekyann toplant yerleri haline gelen kahvehaneleri de hem kapatm ve hem de yasaa ramen iki iip sarho olanlar gerekli cezalarla cezalandrmtr; baz tarihilere gre, btn Osmanl arazilerinde yaklak 20.000 ekyay ortadan kaldrmtr. Elbette ki bu tasfiyeler srasnda baz mazlumlar da zulme maruz kalm olabilir.

IV. Muradn dehs, derin zeks, korku hissine tamamen yabanc olmas, her trl meakkate tahamml etmesi ve gl kuvvetli yaps orduyu bylemitir.

M. F. Glen: O Reat Ekrem Kounun ifadesine gre, diyor ki 90 okkalk bir adam bir eliyle, 90 okkalk bir adam da dier eliyle kaldryor.

Soru: Baz mazlumlarn zulme maruz kalm olabileceinden bahsetmesine gerek var m?

M. F. Glen: Herhalde bazlar yle iddia ediyor; bazs ok masumdu, mazlumdu.. o arada onlara da olan oldu. Allahn adet-i sbhaniyesinde de yle yani, zelzele oluyor, zalimlerin yznden mazlumlar da felakete uruyor. Mazlumlar Cennete gidiyor, zalimler Cehennemde cezalarn buluyor. Erzincan ve zmir zelzelesi mnasebetiyle stad Hazretleri yazd o risalede ayn eyi sylyor.Tarihilerin naklettiine gre, att ok, tfek mermisinden uzaa derdi ve Hammerin ifadesiyle att ciridin delmeyecei madde yoktu.

Baz tarihilerin hicr 1.000 ylndan sonra gelen Padiahlarn en by kabul ettikleri ve dedesi Yavuz Sultn Selime benzettikleri Sultn Murad, ok ar artlarda ocuk yanda tahta gemesine ramen, Osmanl Devleti ierisinde huzur ve asayii salam; darya kar korkutucu evkette bir devlet, cihann en byk vurucu kuvveti halinde dzenledii bir ordu ve slh edilmi bir maliye brakmtr. Onun talihsizlii arkadalarnn ve sonra da sadrazamlarnn liyakatsizliidir. Nim der ki: ocukluunda rnek bir hkn hayat yaayan IV. Murad, genliinin ilk yllarndan itibaren hev ve heveslerini tahrik eden kt arkadalar yznden (haramlara girmemekle beraber) rtbesine lyk olmayan baz ilere teebbs eyledi. Sohbetlerinde -Yavuzda olduu gibi- hep ehl-i kemal bulunsayd, selefleri olan Padiahlar unuttururdu ve bu zamana kadar onun gibi bir Padiah grlmezdi.

M. F. Glen: O tarafn da bilmiyorum, sefihlerle birlikte dp kalktna dair bir ey bilmiyorum.

IV. Muradn kendi dneminde uma denemeleri yapan Hezarfen Ahmed elebiyi idam ettirdii sylenmektedir. Acaba doru mudur?

dam iddias doru deildir; ancak srgn edildii dorudur. Hezarfen Ahmed elebi uma tasarsn ilk gerekletiren bir bilgin olarak havaclk tarihinde yerini alrken, planrcln de ncln yapm oldu. nk o, bir planrc gibi rzgarn esiini dikkate alm ve uuunu ona gre gerekletirmiti. Bu baarsn gren halk ona bin fenli mnsnda Hezarfen lkabn takt.

lk nce Ok Meydanndan ksa mesafeli dokuz deneme yapt; hepsinde de baarl oldu. 10.da Lodos rzgarnn da yardmyla bir ku gibi uup stanbul Boazn geti, skdardaki Doanclara indi. Onun bu baarsndan holanan Sultn IV. Murad, kendisine bir kese altn verdi. Maalesef bu ihsanna ramen, Sultann Byle kimselerin bekas caiz deil dedii ve Cezire srgn edilen Hezarfenin orada vefat ettii Evliya elebinin kaytlar arasndadr.

dam edildii ve deryaya atld iddias asla doru deildir.

Fzenin kifi kabul edilen Lagar veya Lagr Hasan elebinin de idam edildii veya eyhlislm Yahya Efendi tarafndan engellendii sylenmektedir. Bu doru mudur?

Lagari Hasan elebi, fzeciliin atas saylmaktadr. Fze ile uan ilk Trktr. 1633 ylnda 4. Muradn kz Kaya Sultnn doduu gece yaplan enlikler srasnda fzeyle uma hnerini gsterdi. Evliya elebi, Seyahatnamesinde hadiseyi yle anlatr:

Murad Hnn Kaya Sultn isimli kz dnyaya geldii gece akika kurban enlii oldu. Bu Lagar Hasan, elli okka barut macunundan yedi kollu bir fiek cad eyledi. Sarayburnunda Hnkr huzurunda fienge bindi ve akirtleri fitili atelediler. Lagar, Padiahm seni Hudaya smarladm. sa Nebi ile konumaa gidiyorum diyerek semaya frlad. Yannda olan dier fiekleri ateleyip ry-u deryay raan eyledi (denizin yzn aydnlatt). Fieng-i kebirinin barutu kalmaynca zemine doru inerken kartal kanatlarn aarak Sinan Paa Kk nnde deryaya indi ve padiahn huzuruna geldi. Zemini bs ederek, Padiahm, s Neb sana selam syledi diyerek akaya balad. Bir kese ake ihsan olunup 70 ake ile sipahi yazld.Bu konudaki en nemli kaynak olan Evliya elebinin Seyahatnamesinde ne Hezarfenin ve ne de Lagar Hasan elebinin, bu ilm bulularndan dolay idam edildiklerine dair bir kayda rastlanmamaktadr. Hatta tam tersine, bunlarn taltif edildiklerine dair izahlar vardr.

I. brahime Deli brahim denmektedir. Gerekten deli midir? Sultn brahim devrinin tam zevk safa devri olduu ve bunda da Telli Haseki bata olmak zere Saray Kadnlarnn rol bulunduu sylenmektedir. Bunlar doru mudur?

Sultn I. Ahmedin Mahpeyker Ksem Sultndan 1615 ylnda dnyaya gelen ocuu olan I. brahim, 24 yanda 1640 ylnda aabeyi IV. Muradn vefatndan sonra geride kalan tek Osmanolu olarak tahta oturdu. Maalesef, kendisi dier Osmanl Padiahlar derecesinde tahsil ve terbiyesini tamamlamamt.

M. F. Glen: Bazlar ok ar eyler sylyorlar; Yenieri kyam ettii zaman bir kedi gibi rkyor, titriyordu, pencereden bakyordu. diyorlar. O Reat Ekrem Kou da yle anlatr. Bu da doru mu deil mi, salam m.. belli deil? Abisi kadar iradeli olmayabilir, bunlar ne derece doru bilemiyoruz. Batda vakanvislerin grlerine gre tarihin salam temellere dayandrlmasna karlk bizde yle bir ey olduu sylenemez. O gne gre Evliya elebinin yapt eyleri hafife almamak lazm da, fakat Evliya elebi sebep-sonu, illet-malul mnasebeti iinde tarih yazan bir tarihi deil, seyyah daha ziyade. Hatta Mesudi Murcuz-Zeheb (Altn ayrlar)nda bundan daha tutarl eyler bahseder, bundan ok evvel. O Pendnamesinde Sefernameden daha tutarldr.Zira hayatn zindan gibi olan kendi dairesinde geirmi; drt aabeyinin idamna ahitlik ettii gibi, II. Osman ve IV. Murad zamanlarnda cereyan eden ac olaylar da bizzat yaamt. Btn bunlar, vcudunda baz arzalara ve hatta tarihilerin nakline gre iddetli bir migrene yol amt.

Devrinin artlar gz nne alndnda, Sultn brahimin muhakemesinde ve idrk melekelerinde bir bozukluk olmadn uzmanlar belirtmektedirler. Acl gemii, iyi bir eitim grmemi olmas, ahsiyetinin oturmay ve bunlarla birlikte sorumluluk duygusunun fazlal, onu bu hale sokan sebeplerdir. Psikotik ve deli deildir. Zaten hekimler de elem-i asab tehisini koymulardr ki, bu hastalk, akl bozan cinnet trnde bir hastalk saylmamaktadr. u halde Deli brahim isnad yanltr. I. brahimin mtevaz, sade-dil, hrs ve gururdan uzak, elmas gibi yrei olan ve hassas yapda bir insan olduunda tarihiler mttefiktirler. Her zaman hatalarn kabul eden bir ahstr.

Tahta getiinde kendisinden baka Osmanl Hanedanna mensup erkek ocuk mevcut deildir. Halk, asker ve zellikle de saray, I. brahimin erkek ocuu olmasn iddetle arzu etmektedirler. Bu sebeple, Valide Sultn bata olmak zere, evresi, zaten hayat skntl olan Sultn brahimin, meru dairede de olsa, ok sayda criye ile beraber olmasn tevik etmilerdir ve onu ister istemez kadnlarn dmen suyuna srklemilerdir. Bata Telli Haseki olmak zere, Hasekileri ve Saraydaki mushibeleri, ona istediklerini yaptrr hale gelmiler; bu da devlet iinde ok byk israflara, karmaaya, suiistimale, rvet alp vermeye ve hatta bazen da zulme sebep olmutur.

Yazara gre, I. brahimin nemli bir talihsizlii de, annesi ve Valide Sultn olan Ksem Sultnn varldr. Biraz nce saydmz olumsuzluklarn banda da, maalesef bu kadn bulunmaktadr. nceleri, annesinin ihtirasn bildii iin, Topkapdan Eski Saraya gndererek bu dertten kurtulmak istemitir. Ancak muvaffak olduunu sylemek mmkn deildir.

Padiah olmadan evvelki stresli hayatn da tesiriyle, onda samur meraknn arl ve bu yzden samur vergisi koymas, mcevherli kayklar yaptrmas ve doruluu pheli olmakla birlikte sakalnn tellerine inciler dizdirmesi gibi garip davranlar bulunduu sylenmektedir ki, bu sebeplerle onun dnemine Samur Devri bile denmitir.

M. F. Glen: Uydurulmu eyler.. ite biraz nce bahsettiim tarihi yle yazyor. Kutsal deil, mteal bir varlk deil, insan nihayetinde. Ksem gibi biraz da hrsl bir kadn var. Hrs baka, baz yanllklar yapma baka. Bugn idare eden insanlar iinde de be vakit namazn klan, uakta bile namazn karmayan insanlar var; fakat o kadar da ok gl hrslar var, hazmszlklar var. O kadnda da yle hrs var.. ve yenieri onun da ban yiyor. Kayor saklanyor, ykle falan giriyor, baz delikler varm oraya saklanyor. Ama yenierinin elinden kurtulamyor. imdi yle bir annenin hrs sz konusu. Sonra saray baslm elli defa. Osmanl tarihinde ok nemli bir sima olan Hafz Paay ocuk hnkarn gz nnde paralamlar. Bu hadiselerin iki tanesini yaaynca delirir insan. Abisini ldryorlar, br abisini Gen Osman mncklayarak ldryorlar. Yenieriler istihkak ettikleri eyi buluyorlar, fakat yle yaplmal myd, yaplmamal myd, slah kabil miydi onun?

Btn bu israflar, lksler ve bunu takip eden hakszlk ve suiistimaller, Osmanl Hazinesini, batrma noktasna getirince, vatandaa yeni yeni vergiler konmaya balanmtr. Buna ac bir misl olmak zere, Telli Hasekiyi nikahlarken mehir olarak Msr Hazinesini vermesini, onun istei zerine dairesini krkler ve samurlarla detmesini zikredebiliriz. Nitekim bu hal, ulemann ve ocak aalarnn isyanna ve neticede kendisinin ehid edilmesine sebep olmutur.

Cevabn sonunda Bunlar bilmek, tarihten ibret almak iin arttr. diyen yazar, suizanlara mani olmak iin unu da ilave etmektedir: Bu zevk safay, kesinlikle bugnk anlamda gayr-i meru elenceler olarak anlamak doru deildir. Meru dairedeki keyfin suiistimali sz konusudur. Bu sebeple baz batl yazarlarn frsat ganimet bilerek anlattklar gayr-i meru elence tarzlar yaktrma ve iftiralardan ibarettir.

M. F. Glen: O Lale Devrinde de gnmzde anlald ekilde bir bohemlik, bir hayvanilik yok. Fakat slami yapya gre ok aykr eyler var. O sadabat keyifleri, safalar.. o cismani ak, mekler.. o gn sylenen eyler Nedimler dnyas, Enderuni Vasflar dnyas Bunlar gnmzde gayet meru saylyor. Onun iin ona kar da malum isyan oluyor, oralar yakp ykyorlar, Sadabat. imdi bir parasn ihya etmiler de galiba bir paras igal. Yahya Kemal diyor ki, O Sadabat kenarnda kayann zerine en son oturup Enderuni Vsfn

zlme zlfne ey dil-rb dil balayanlardanKanma te-i aknla barn dalayanlardanDer mi ictinb etmek seninn alayanlardanSirik-i emimin bak fark var m alayanlardanarksn syleyen ben oldum. Birka arkada gitmitik oraya; dedim ki Hayr stad sen deil onu ben syleyeceim! Ta da bulduk. Bir arkada dedi ki -Allah selamet versin- Hocam asl imdi oturup alamak lazm! Hi unutmam, 80 sonrasyd.

Soru: Para para da olsa, hkmdarlarn anneleri veya kadnlarn rolleri?.. bu tr idareye talip olanlarn veya herhangi bir yerde olanlarn hanmlarnn ilere mdahalesi..?

M. F. Glen: yi olduu dnem de olmu. Esas hanmn iyi olmas nemli. Efendimiz sallallahu aleyhi ve sellem Hudeybiye Musalahasnda mm Seleme validemizin fikrini almam m? Aie validemizle ok eyi grmemi mi? Hafsa validemize bir ey sormam m? Sorduu kadn da olsa, ocuk da olsa bunda bir mahzur yok. Evet, nemli olan, o kadnlarn ruh kvam mevzuudur. II. Osmandan itibaren Osmanl idaresinde kadnlar saltanatnn balad ve bunun ban da Ksem Sultnn ektii sylenmektedir. Bu iddialarn asl nedir?

Yazara gre, maalesef bu iddialarn bir ksm dorudur. Kadnlar Saltanat, ok zayf da olsa Kanuni devrinde Hrrem Sultn ile balam ve IV. Mehmedin Kprlleri i bana getirmesine kadar devam etmitir.

Bilindii gibi, Mahpeyker Sultn, tyszl yahut dier hasekilerin (gzdelerin) nne gemesi sebebiyle Ksem Sultn diye adlandrlmtr; I. Ahmedin kadn efendisi, IV. Murd ve I. brahimin de annesidir. Asl ad Anastasia ve babas da bir Rum papaz olan bu kadn, Osmanl sarayna criye olarak girmi ve Mslman olduktan sonra Padiahn kadn efendiliine kadar ykselmitir.

IV. Muradn birinci saltanat devresi yani IV. Muradn ismen Padiah olduu, ancak devleti annesi Ksem Sultn ile Sadrazamlar, eyhlislm ve benzeri devlet adamlarnn ynettii devre, 1623-1632 yllar arasnda 8 ksur sene devam etmitir.

Ksem Sultan, dier olu I. brahim tahta oturunca, Valide Sultn sfatyla devleti idare etmeyi srdrmtr. Fakat Sultn brahim, hanmlar daha etkili olmaya balaynca, annesini dinlememi; hatta onu Saraydan uzaklatrmtr.

Ksem Sultnn devlet ilerini Padiah gibi yrtt asl dnem, torunu 4. Mehmed devridir. slm hukukunun arad artlarn ounluu bulunmad halde Osmanl tahtna oturan 4. Mehmed, 1642 ylnda dnyaya gelmi ve 7 yana basmadan Padiah olmu mstesna bir ahsiyettir. Erturul Gz ve Osman Gz saylmazsa, Kanuniden sonra en uzun sre (39 yl) tahtta kalan Osmanl Padiahdr. Kendisini devlet ilerinden uzaklatrd iin olunun idamna dahi gz yuman Ksem Sultn, 7 yandaki torununu tahta geirmekle, istediine kavumutu. Ava merak sebebiyle Avc Mehmed de denen 4. Mehmed, saltanat yllarnn ilk dneminde, sadece eklen padiah idi. Asl ileri yrten ise Valide Sultn sfatyla Ksem Sultnd. Sadrazamlar bile tayin edip istifalarn kabul edecek kadar devlet ileriyle i ieydi. 4. Mehmedin annesi Turhan Sultn bata olmak zere, herkes bu durumdan ikyetiydi. Ksem Sultan, gcnn zayfladn hissedince 4. Mehmedi indirip yerine kardei II. Sleyman tahta geirme planlarna balad; ancak plan duyuldu ve 11 yldan fazla Nibe sfatyla bir cihan devletini idare ettikten sonra, 3 Eyll 1651 gecesi, Padiah ve Turhan Valide Sultnn adamlar tarafndan boularak ldrld. Artk Vlide-i ehde veya Vlide-i Maktle diye anlr oldu.

Yazar, Ksem Sultanla alakal szlerini tamamlarken unu da ilave ediyor: Btn bu anlatlanlardan, Ksem Sultnn eski dinine geri dnd veya iyi bir Mslman olmad gibi yanl manalar karlmamaldr. Btn bu anlatlanlar, kadnlarn da saltanata kar ne kadar alakal olduklarnn delilleridir ve ayn zamanda Osmanl Devletinde kadn drt duvar arasndayd eklindeki itirazlara kar da mahhas bir cevaptr. Bunun yannda Ksem Sultn, iyi bir Mslman idi. Her sene hapishaneleri dolar ve bortan tutuklu olanlar kurtarrd. Fakirlere her zaman yardm ederdi. Hayr eserleri arasnda medreseleri, mektepleri, Drl-Hadisleri ve sebilleri bulunmaktadr. Saltanat mddetince biriktirdii servet ise, tamamen hazineye devredilmitir.

M. F. Glen: Demek ki bazlarnn hkmetme ve idareye karma hrs oluyor. Ksem Sultandan sonra 4. Mehmedin annesi Turhan Sultnn devleti tek bana idare ettii sylenmektedir. Bu da doru mudur?

Ksmen dorudur; ancak Hatice Turhan Sultn, Hrrem ve Ksem Sultn ile kyaslanmayacak kadar iyi kalbli ve devletin selmetini dnen bir hanmefendidir. 1627 ylnda Rus bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelen, sonradan kadn efendilie ykselen Hatice Turhan Sultn, olu 4. Mehmed 7 yanda Padiah olunca, Ksem Sultn ile olan Nibelik mcadeleleri balam ve 1651 ylnda Ksem Sultn bodurulunca, tam 34 yl Valide Sultanlk makamnda kalmak zere, Osmanl Devletinin o zamanlar ikinci protokol olan makama gemitir. Vlide-i Muazzama unvan ona aittir. Zira 1656 ylnda devleti Kprllere devredinceye kadar, tam manasyla bir Padiah gibidir. Aziller ve tayinler artk onun hatt- hmynu ile yaplmaktadr. Mhrn zerinde Mazhar- Ltf-i Samed Vlide-i Sultn Mehmed yazlacak kadar iktidar artmtr. evresinin tesiriyle yanllklar yapt da olmutur; Ksem Sultn zamanndaki suiistimaller, ksmen de olsa onun zamannda da devam etmitir. Fakat, onun iktidar hrs yoktur; yetkilerini drt be sene kullanmsa da, Mimar Kasm Aa ve benzeri basiret sahibi insanlarn tavsiyesi ile, devlet ilerini 1656 ylnda tamamen Kprl Mehmed Paaya devretmi ve kendisi de btn vaktini, ibadet, dua ve hayra tahsis etmitir.

1683 Eyllnde meydana gelen Viyana Bozgununun sebepleri neler olabilir? Merzifonlu Kara Mustafa Paann kabahati var mdr?

Her musibet bir cinayetin neticesidir ve bir mkfatn da mukaddimesidir.

M. F. Glen: Ahmet Akgndz beyin Risalelere vukufiyeti ifadelerine de yansyor. Risalelerden ok gzel iktibaslar oluyor. Bu tesbit de onlardan biri.O halde bu bozgun felaketinin de bir sebebi vardr. Bu sebebi, sadece, Kara Mustafa Paann baz taktik ve ahsiyet kusurlarna yklemek doru deildir. Hadisenin olduu gnlerde Osmanl Vakanvisi olan Silahdr Mehmed Efendi bu noktay ok gzel zetlemitir. Onun grlerini de esas alarak bir iki noktay aklamakta yarar vardr.

1) Bu sefere katlan Osmanl ordusunun maddi hazrl son derece mkemmel idi. Topuyla tfeiyle ve ordunun dier donanmyla dman kuvvetlerine ezici bir stnl mevcuttu. Ancak asl can damarn tekil eden asker grubu, Allahn bu nimetlerine kretmesini bilmemitir. Hatta sefer srasnda askerin ve hem de Recep, aban ve Ramazan ayna rastlayan mbarek gnlerde, nimetin krn eda edecek yerde mardklar ve gayr-i meru fiilleri iledikleri bizzat Osmanl tarihileri tarafndan aka ifade edilmitir. Bu arada, Kara Mustafa Paann fevkalade istikametli bir hayat olduunu hemen belirtelim.

2) Maalesef, kurmay heyeti, askerin okluuna ve intizamna bakarak gurura kaplm ve hem Krm Han Murad Giray ve hem de Erdel Kral Mihalin ikazlarna riayet edilmemitir. Onlar Yankkalenin fethedilerek Viyanann gelecek yla braklmasn srarla tavsiye etmilerdir.

M. F. Glen: Baz tarihiler, bozguna Giraylarn sebebiyet verdiini sylerler. Kendileri sadrazamlk beklediklerinden ve bu talepleri gereklemediinden hazmsza dmler; oraya giderken de gnlszler. Onlarn neticeyi hesap edemeden yaptklar ihmaller ve hatalar bozguna sebep olmu. Yoksa Merzifonlunun stratejisi ve taktii yanl deil orada. Avrupallarn tam boazn skaca bir durumda arkadan hanerleniyor olabilir. hanet mevzuu.. peygamber olacak ki Allah haber versin.. Merzifonlu ne bilsin.3) Osmanl ordusuna ve zellikle de yenieri ocana vasfsz insanlarn alnlar, ilk ac meyvesini Viyana bozgununda vermitir. nk askerin nemli bir ksm, i ciddiye binince, Viyanaya gelinceye kadar elde ettikleri ganimetin ve servetin derdine dmler ve asl gazay unutmulardr. Askerin okluunun deil, lrsem ehid kalrsam gazi ruhuna sahip olmann nemi burada anlalmaktadr.

4) Daha nceki gazalarda en byk vasflar, slmn tesbit ettii usuller erevesinde harp etmek, insanlarn mal ve rzlarna gz dikmemek olan Osmanl askerleri, bu seferde getikleri yerlerde ciddi tahribatlar yapmlar ve slmn bu ulvi dsturlarna tam riayet edememilerdir.

5) Elbette ki btn bunlarn yannda, maddi sebepler de vardr. Bunlarn banda iki ay bulan muhasara srasnda askerin yorgun ve bitkin dmesi, harbin esasn tekil eden atlarn ksmen bakmsz kalmalar, komutanlarn taktik hatalar ve nihayet Krm Hannn neticenin bu kadar vahim olacan hesap edemeyerek Mustafa Paaya ihanet etmesi bunlardan bazlardr.

M. F. Glen: Krm Han derken, buradaki Gazi Giray deil, o vefal olmu Devlet-i Aliyeye kar. mrn Yavuz Selim gibi at stnde geirmi bir adam, kartrmamak lazm; Krm Hanlar vard ve Devlet-i aliyeye balydlar.)

Lale Devri hangi dnemdir? Lale Devrinde yaplan elenceler nelerdir ve gayr-i meru elenceler var mdr?

Hem III. Ahmed ve hem de damad ve sadrazam olan brahim Paa, sulha meyilli, sakin ve elenceli hayat seven, mlayim insanlard. Bu yaratllar gerei olarak, 1718-1730 tarihleri arasnda, ziyafetten ziyafete koturduklar ve meru dairede elenceli bir hayat yaadklar grlmektedir. Lale Devri deerlendirildiinde u manzara ortaya kmaktadr:

Lale Devri denilen bu dnemde, byk masraflarla ina edilen Kathanedeki Sadbd Kknde, skdardaki eref-bdda, Beylerbeyindeki Ba- Ferah Bahesinde, raan Bahesinde ve benzeri ok sayda saray ve bahelerde, Padiahn da ara sra katld helva sohbetleri ve Lle elencelerinin yapld dorudur. Hatta bu elencelerin bazlarna, meru dairede kalmak artyla, sazendeler de davet edilmitir. Lale elenceleri sebebiyle laleye dknlk artm ve hatta lalenin 234 eidi yetitirilmitir. Padiahn buna zel nem verip ferman yaynlad da dorudur.

Ancak bu ziyafetleri anlatan tarih kitaplar tetkik edilirse, helva sohbetleri, lale elenceleri ve dier tertip edilen ziyafetlere, bata eyhlislm olmak zere, o devrin ilim, fikir ve edebiyat adamlar da mutlaka katlmtr. eyhlislmn da iinde yer ald ziyafet ve elencelerin, gayr-i meru olduu dnlemez ve zaten tarih kitaplar bu elence ve ziyafetlerde neler yapldn btn ayrntlaryla anlatmaktadrlar. Bu ayrntlarn iinde haram olan bir ey gze arpmamaktadr.

Padiah ve sadrazamn meru dairede de olsa, vaktinin ounu ziyafetler ve elencelerde geirmesi, halk arasnda, maalesef ahlakszln yaylmasna ve elencelerin meru daireden gayr-i meru daireye kaymasna yol amtr. O halde Lale Devrinde stanbulda gayr-i meru hayatn, dier dnemlere oranla artt asla inkr olunamaz. Mesela, elenceli ve ziyafetli hayatlar, halk arasnda baz genlerin afyon ve esrar kullanmasna yol am ve meselenin ok ciddi bir noktaya ulamasndan dolay, eyhlislmdan bu konuda fetva talebinde bulunulmutur. eyhlislm da verdii fetvada, afyon ve esrar kullanmann slm Hukukuna gre haram olduunu, kullananlarn ve satanlarn srgn ve para cezas gibi ok iddetli tazr cezalar ile cezalandrlmalarn, kullanlmasnn helal olduunu iddia ederek tevikte bulunanlarn idam edilmesi gerektiini ifade etmitir.

Buna unu da ilave etmek gerekmektedir: 1731 tarihli bir fermana gre, stanbulda kadnlarn giyim ve kuamlarnn gayr-i meru fiillere yol aacak ekilde bozulduu ve bu yzden baz irkin hadiselerin meydana geldii, bu sebeple slama aykr giyimlerin yasaklanmas ve bunun yol at ahlakszlklarn nlenmesi iin her trl tedbirin alnmas gerei hkme balanmtr.

Patrona Halil isyannn mahiyeti nedir ve isyan neden kmtr? Lale devri ile ilgisi var mdr?

ran cephesinden Osmanl Devleti aleyhinde haberler gelmeye balamas zerine, 1730da Sadrazam brahim Paa, ran Sava iin Sultan 3. Ahmedin bizzat sefere katlmasn arzu etmitir. Ancak ahsiyeti ve alt hayat itibariyle sefere hazr olmayan Padiah, buna gnlszdr ve red cevab vermekte gecikmemitir. Bunu frsat bilenler, Sadrazamn, bata damatlar olmak zere, yaknlarn devlet kademelerine getirmesinden rahatsz olanlar ve bu dnemde yaplan elencelerin, ziyafetlerin gayr-i meru olduunu ileri srenler, alt yedi aydr bu fitneyi atelemek iin uraan bahriyeli bir nefer olan Patrona Halil ve arkadalarnn nderliinde, Byezid Cmiinin Kaklar Kaps tarafnda, er-i erif zere davamz vardr; mmet-i Muhammedden olanlar dkknlarn kapayp bizimle gelsin diyerek, tarihe Patrona Halil syan diye geecek olan kargaay balatmlardr.

Bu hadiseler srasnda Sadrazam iki damad ile birlikte bouldu. At Meydannda toplanan asiler bununla da yetinmediler; Padiahn feragat ederek yerine Sultn Mahmdun padiah olmasn istediler. stekleri zerine, III. Ahmed, Osmanl tahtn yeeni Sultn Mahmda terk etti. Neticede 13 gn sren isyan 11 Ekim 1730 tarihinde son buldu. nce sadrazamla gz diken Patrona Halil, devlet ilerinden anlamad ileri srlerek Revan Seraskerliine tayin edildi. Daha sonra Kasm 1730da Sofa Kkne davet edilerek katledildi ve onunla beraber olan isyan liderlerinden 18inin cesedi III. Ahmed emesinin yanna atld.

Yazar bu soruya verdii cevab u hkm cmlesiyle bitirmektedir: Hadisenin, Lale devrinde yaanan slama aykr hallerin bir cezas olduu aktr. Ancak Patrona Halil ve arkadalarnn da, slama hizmet dncesiyle deil, kendi ahs kin ve menfaatlerini tatmin gayesiyle bu ie kalktklar da gn gibi ortadadr. bret alnrsa nemli bir olaydr.

III. Selimle balayan yenilik hareketlerinin esas nedir? Nizm- Cedid ne demektir? III. Selim bu yeni dzenle neyi gaye edinmitir?

Bir devletin iki temel vazifesi vardr: Birincisi, memleket iinde adaleti ayakta tutarak vatandalarn haklarn korumak ve ikincisi de, vatann snrlarn dmana kar savunmaktr. 1789 ylnda III. Selim tahta ktnda, Osmanl Devleti, memleketin her tarafna yaylan derebeylik ve aynlar idaresiyle birinci vazifesini ve imzalad Kk Kaynarca Andlamas ile de ikincisini yapamaz hale gelmiti. Btn bu bozukluklar, Lale Devrinden beri devam edip gidiyordu. I. Mahmd, III. Mustafa ve I. Abdlhamid, bunlarn farkna varmalarna ramen, yenieri engelinden dolay istenilenleri yapamadlar.

Birincisini yapabilmenin art hukuk, idar ve iktisad hayata ait kkl slht yapmak ve ikincisini yerine getirmenin art da, artk sava yapamaz hale gelen Osmanl askerini yani kapkullarn yeniden dzenlemek idi. te askeriye bata olmak zere gemicilikten yargya kadar deiik alanlardaki yeni dzenlemelere ve slhta nizm- cedd ad verildi. Bu dzenlemeler neticesinde yeniden tertip edilen ve Avrupa usul eitilen dzenli orduya nizm- cedd askerleri denmesi hasebiyle, bu tabirden birinci derecede bu ikinci mana anlalmaya baland.

III. Selim, Osmanl ordusunun tamamen irazeden ktn bildiinden dolay, ubat 1793 ylnda btn lyihalar zetleyerek bir Rislede toplatm ve temel olarak u kararlar almtr: a) Mevcut asker nizm yeniden dzenlenecek; b) Avrupadaki eitimli askerler benzeri yeni bir ordu kurulacak (nizm- cedid askeri); c) Sava teknikleri ve asker eitim yeniden tanzim olunacak. te nizm- cedid denince ilk akla gelenler bunlar olmutur.

Yazara gre; bu slht, akl banda olan hi kimse tarafndan reddedilemezdi. Ancak uygulanmasnda problemler km ve III. Selimin tahtna ve canna mal olmutur. Ayaklanan yenieri yamaklar, Kastamonulu Kabak Mustafa adndaki bir neferi balarna geirerek, isyana balamlardr.

Bu isyan durdurmak isteyen III. Selimin Nizm- Cedidi ilga etmesi de, fayda salamamtr. III. Selim tahttan indirilmi ve ehid edilmitir.

M. F. Glen: Geriye adm atmak tehlikelidir aslnda; madem yle bir ihtiya ve talep var, o istei yerine getirmek lazm.. hak ve adalet zerine messes ise onu gerekletirmek lazm... Hani gnmzdeki rical-i devlet iin de ayn husus sz konusu. Milletin menfaati hesabna teebbs ettiiniz bir ite geriye adm atarsanz mesele aleyhinize dner. O iin ok ac rvanyla kar karya kalrsnz. Bata adm ok isabetli atmak lazm. Hakkaniyet ve adalet edal olmas lazm atacanz admn. Sonra da geriye dnmemek lazm. O ince air ruhlu, bestekr bir adam, dolaysyla kan dkmeyi istememi.Netice olarak, Nizm- Cedid Islht, rejim deiiklii demek deildir, iyi bir balangtr; fakat, gzel projeleri kendilerine vesile ederek servetlerini arttran ve bunu gayr-i meru yollarla yemeyi det haline getiren bir grup, Avrupallama ad altnda, hem meru-gayr-i meru demeden tam bir Frenk hayat yaamaya balamlar ve hem de hakir grdkleri halk yeni yeni vergilerle perian etmilerdir. Bunu frsat bilen baz kimseler de, hibir zaman tasvip edilemeyecek olan irkin isyan hadiselerine sebebiyet vermilerdir. Maalesef olanlar, baz menfaat gruplarnn lehine ve ama devlet ile milletin aleyhine olmutur. III. Selimin bizzat Nizm- Cedid askerinin bana geip de sileri tedip ile devleti esasndan slah ve tanzim etmesi mmkn iken, maalesef nezket ve yumuakl tercih etmesiyle ve karlkl hatalarla, bunca emekler sarf edilerek meydana getirilen Nizm- Cedid bir anda mahvedilmitir. O halde onu sadece Avrupallamak olarak grp Nizm- Cedide kr krne kar kmak da, Nizm- Cedidcilerin yaptklar gayr-i meru ileri tasvip edip onun muhaliflerini mutaassp ve mrteci olarak takdim etmek de yanltr.

II. Mahmdun ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar hakknda ksa bilgiler verir misiniz? Yenieri ocann lavedilmesi olayna neden Vaka-i Hayriye denmitir?

28 Temmuz 1808 tarihinde Osmanl tahtna skntl bir ekilde oturan II. Mahmd, yapt slhatla ve zellikle de Osmanl Devletinin yzn batya evirmekle mehurdur. Baz tarihiler onu Kanuniden sonra en byk padiah olarak vasflandrrken, bazlar da batllama yolundaki sadece ekilde kalm teebbslerinden dolay tenkit etmektedirler.

M. F. Glen: Necip Fazl da tenkit eder. Bat stilli eitim.. hazr ol, rahat, ayaklarn yle tut, selam yle ver, bir-iki--drt, git gel... . Mahmudun bunlarla birey yaplacan zanneden safderun biri olduunu syler. Ama onu da bilmiyoruz biz, hakikaten yle miydi? Bat denince, her eyi kt demek deildir. Onlar belli bir dnemde baz hususlarda bizim nmze gemiler.

Soru: Avrupaya itirak iin bir taktik olabilir mi?

M. F. Glen: Yok, yle birlik, taktik falan yok. Avrupa deerleri o gn imdiki gibi deil. Belki onlarn deiik yerlerde hakimiyetler tesis ettiklerini, mstemlekeler oluturduklarn, koloniler kurduklarn, deniz yollarn ilettiklerini grnce, onlarn sistemine kar iinde bir hayranlk olabilir. Biz de y