1

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI ICHKI ISHLAR VAZIRLIGI

A K A D E M I Y A

BIRINCHI TIBBIY YORDAM ASOSLARI

FANIDAN

CHIZMALAR ALBOMI

Toshkent - 2014

2

O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasining Tahririyat- noshirlik hay’atida ma’qullangan

Taqrizchilar: Toshkent tibbiyot Akademiyasi umumiy jarrohlik kafedrasi professori,

tibbiyot fanlari doktori T. X. Qayumov;

IIV Akademiyasi tibbiyot xizmati boshlig‘i vazifasini bajaruvchi, mayor B. P. Sherqulov

M–64

Mirtursunov O. R. Birinchi tibbiy yordam asoslari fanidan chizmalar albomi / O. R. Mirtursunov, Z. E. Aliqulov, K. S. Qurbonov. – T.: O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2012. – 93 b

Mazkur chizmalar albomida turli shаroitlаrdа shoshilinch tibbiy yordаm ko‘rsаtishni tаshkil etish аsoslаri, odаm аnаtomiyasi

vа fiziologiyasi, kаsаllikning yuqishi vа yuqumli kаsаlliklаr hаqidа mа’lumotlаr, shuningdek, аsеptikа vа аntisеptikа, dеsmurgiya mаsаlаlаri, suyaklаr singаndа, qon kеtgаndа, kuygаndа vа sovuq olgаndа kеchiktirib bo‘lmаydigаn tibbiy yordаm bеrish vа shikаstlаngаnlаrni trаnsportirovkа qilish usullаri, shok vа boshqа ekstrеmаl holаtlаrdа eng soddа rеаnimаtsiya komplеksini o‘tkаzish kabilar bayon etilgаn.

O‘zbеkiston Rеspublikаsi IIV oliy o‘quv yurtlarining tinglovchilаri vа huquqni muhofаzа qiluvchi orgаnlаr xodimlаrigа mo‘ljаllаngаn.

BBK 51.1(5U)2ya73

© O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2014-y.

3

SO‘Z BOSHI

Bugungi kundа inson sаlomаtligini sаqlаsh vа mustаhkаmlаsh mаsаlаlаrigа kаttа e’tibor bеrilmoqdа. Bungа 1996-yilning 29-аvgustidа qаbul qilingаn O‘zbеkiston Rеspublikаsi «Fuqаrolаr sog‘lig‘ini sаqlаsh to‘g‘risidа»gi1 qonuni dаlil bo‘lаdi. Ushbu qonunning 30-bаndidа bаxtsiz hodisаlаr yuz bеrgаn joydа kеchiktirib bo‘lmаydigаn birinchi tibbiy yordаmni militsiya xodimlаri, yong‘indаn sаqlаsh xizmаti, аvаriya xizmаti, trаnsport tаshkilotlаri xodimlаri, qolаvеrsа, boshqа kаsb vаkillаri hаm ko‘rsаtishlаri ulаrning vаzifаlаri sifаtidа qonunlаshtirilgаn. Qonunning ushbu tаlаbini bаjаrish mаqsаdidа O‘zbеkiston Rеspublikаsi IIV Аkаdеmiyasi tibbiy tаyyorgаrlik kаfеdrаsining profеssor-o‘qituvchilаri tomonidаn mаzkur chizmalar albomi qаytа ishlаb chiqildi.

Chizmalar albomini tayorlashdа muаlliflаr zаmonаviy аdаbiyotlаrgа, tibbiyot oliy o‘quv yurtlаridа ko‘p yillik pеdаgogik vа dаvolаsh аmаliyotidаn hаmdа O‘zbеkiston Rеspublikаsining sog‘liqni sаqlаsh tizimidаgi institutlаrdа аmаlgа oshirilgаn ilmiy izlаnishlаrdаn orttirilgаn tаjribаlаrgа suyangаnlаr. Bundаn tаshqаri, chizmalar albomi O‘zbеkiston Rеspublikаsi Oliy vа o‘rtа mаxsus tа’lim vаzirligining 2012-yil 21-аvgustdаgi 341-sonli buyrug‘i bilаn tаsdiqlаngаn tа’lim mutаxаssisliklаri bo‘yichа Dаvlаt tа’lim stаndаrtlаrigа muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi Ilmiy kengashi tomonidan 2013-yil 31-yanvarda ma’qullangan «Birinchi tibbiy yordam asoslari» fanining o‘quv dasturiga asoslanib qаytа tаyyorlаngаn bo‘lib, huquqni muhofаzа qilish sohаsidаgi mutаxаssislаrni tаyyorlаshdа kаttа аhаmiyatgа egа.

1 Ўзбекистон Республикасининг «Фуқаролар соғлиғини сақлаш тўғрисида»ги 1996 йил 29 август қонуни // Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. – 1996. – №9. – 128-м.

4

Tayanch-harakat

sistemasi

Ovqat hazm qilish sistemasi

Muskullar sistemasi

Siydik ajratish sistemasi

Nafas olish sistemasi

Jinsiy sistema

Qon -tomirlar sistemasi

Nerv sistemasi

Limfa sistemasi

Sezgi a’zolar sistemasi

Muskullar

Tos

uzun, qisqa, keng,

yozuvchi, bukuvchi

Skelet

Bosh suyaklari Ko‘krak qafasi Qo‘l va oyoq Umurtqalar

Miyа Yuz 2 ta chanoq, dumg‘aza, dum suyagi

7 ta bo‘yin, 12 ta ko‘krak, 5 ta bel, 5 ta dumg‘aza, 4-5 ta dum

peshona, 2 ta chakka, 2 ta tepa, ensa, ponasimon

2 ta yuqori jag‘, 2 ta tanglay, 2 ta yonoq, 2 ta ko‘z yoshi, 2 ta burun, chig‘anoq, dimoq, til osti

yelka kamari, erkin suyaklar

son, boldir, tizza, oyoq panja

12 ta ko‘krak umurtqasi, 12 juft qovurg‘a

ODAM ORGANIZMI-

DAGI SISTEMALAR (TIZIMLAR)

Tayanch- harakat sistemasi

1-blok. ODAM ANATOMIYASI VA FIZIOLOGIYASI

5

NAFAS OLISH SISTEMASI Al’veolalar Traxeya

Burun bo‘shlig‘i Hiqildoq

Bronxlar O‘pkalar

QON-TOMIRLAR SISTEMASI

Qon aylanish doirasi Yurak

Qon tomirlari chap bo‘lmacha, o‘ng bo‘lmacha, chap qorincha, o‘ng qorincha

katta qon aylanish doirasi

kichik qon aylanish doirasi aorta

arteriya

venoz

kapilyar

6

Siydik ajratish sistemasi

buyraklar

siydik nayi

siydik pufagi

tashqi siydik chiqaruv yo‘li

LIMFA SISTEMASI

Limfa tugunlari

Limfa tomirlari

Taloq

JINSIY A’ZOLAR SISTEMASI

Ayol jinsiy a’zolari Erkak jinsiy a’zolari

ichki jinsiy a’zolar

tashqi jinsiy a’zolar

ichki jinsiy a’zolar

tashqi jinsiy a’zolar

7

Bosh miya

Simpatik

Markaziy nerv

sistemasi

Vegetativ nerv sistemasi

NERV

SISTEMASI

Orqa miya Parasimpatik

SEZGI A’ZOLARI SISTEMASI

Eshitish a’zolari tashqi, ichki, o‘rta quloq

Ko‘rish a’zolari shoh parda, ko‘z oldi

bo‘shlig‘i, qorachiq, ko‘z gavhari, shishasimon tana,

to‘r parda, ko‘rish nervi

Hid bilish a’zolari burun bo‘shlig‘i, hid bilish

reseptorlari

Ta’m bilish a’zolari

og‘iz bo‘shlig‘i, ta’m bilish reseptorlari

8

2-blok. QON KETISH VA QON YO‘QOTISH

Q O

N

Organizmni O2 bilan ta’minlaydi Organizmni oziq m ineral moddala r bilan ta’ minlaydi

Organizmning himoya tizimini ta’minlaydi

To‘qimalarda moddalar almashinuvida ishtirok etadi va zaharli moddalarni tashqariga chiqaradi

AR

TE

RIA

L

QO

N

O2 ga to‘yingan

Och qizil rangda

Yuqori bos im bilan oqadi

CO2 miqdori kam V

EN

OZ

Q

ON

СO2 ga to‘yingan

To‘q qizi l rangda

Past bosim bilan oqadi

O2 miqdori kam

9

QON KETISHNING TURLARI

Klinik Kechishi Etiologik Anatomik

tashqi arterial mexanik o‘tkir

ichki venoz neyrotrofik surunkali

yashirin kapilyar

toksikoinfeksion

parenximatoz

Qon to‘xtatishning

vaqtinchalik usullari

arteriyani bar moq bilan bos ish

qo‘l va oyoqni bo‘g‘imlaridan maksimal bukish

jgut qo‘yish

qo‘l va oyoqni yuqoriga ko‘tarish

bosib turuvchi bog‘lam qo‘yish

10

Suby

ektiv

darmonsizlik

bosh aylanishi

nafas siqishi

og‘izning qurishi

quloqning shang‘illashi

et uvishishi

ko‘z oldi qorong‘ilashishi

Oby

ekti

v

terining oqarishi

lablarning ko‘karishi

muzdek ter oqishi

pulsning tezlashishi

qon bosimining kamayishi

hushni yo‘qotishi

QON KETISHNING

KLINIK KO‘RINISHLARI

QO

N K

ET

ISH

NIN

G

OG

‘IR

LIK

DA

RA

JASI

Yengil 20-25 % (1000-1200 ml)

muzdek ter oqishi, bo‘shashish, yurak urushining tezlashishi (1daqiqada 100 ta), qon bosimi meyorida yoki biroz pasaygan 100/70 sim.ust.teng

O‘rtacha 30-35% (1500-1750 ml)

betoqatlik, teri va shilliq qavatlarining oqarishi, qonsizlanish, yurak urushi sust, lekin 1 daqiqada 120 marta, qon bosimi 90/60 sim.ust.teng

Og‘ir 35-40 % (1750-2000 ml)

ahvoli og‘ir, ko‘p muzdek ter oqishi, qon-tomiri urushi 1 daqiqada 120 marta, teri va t o‘qimalar ko‘kimtir rangda

O‘ta og‘ir 50 %

(2500 ml) chuqur holatdagi nafas yetishmovchiligi, arterial qon bosimi aniqlanmaydi,

qon-tomir urushi sust

11

Qon

to

‘xta

tish

nin

g va

qti

nch

alik

usu

llar

i

bosib turuvchi bog‘lam qo‘yish

qo‘l va oyoqlarni yuqoriga ko‘tarish

arteriyani barmoq bilan bosish

qo‘l va oyoqni bo‘g‘imlardan maksimal bukish

jgut qo‘yish

Arteriyani barmoq

bilan bosish

yelka arteriyasini bosish chakka sohasiga bosish

yuz sohasiga bosish

pastki jag‘ sohasiga bosish

uyqu arteriyasini bosish

qo‘ltiq osti arteriyasini bosish

son arteriyasini bosish

bilak arteriyasini bosish

tirsak arteriyasini bosish

boldir arteriyasini bosish

Jgut

qo‘

yish

jgut bitta suyagi bor sohaga qo‘yiladi

jgut qo‘yishdan oldin tanaga mato o‘raladi

pulsning bo‘lmasligi, terining oqarishi hamda sovushi jgutning to‘g‘ri qo‘yilganidan dalolat beradi

qog‘ozga jgut qo‘yilgan vaqt soati va minuti yoziladi

qish vaqtida 1 soatga, yozda 1,5-2 soatga qo‘yiladi

12

3-blok.DESMURGIYA ASOSLARI VA PRINSIPLARI

BOG‘LAM QO‘LLANILISH MAQSADLARI

Jarohatni berkitish

Jarohatni himoyalash

Qon ketishini to‘xtatish

Jarohatni infeksiyadan

saqlash

Jarohatni davolash

13

BOG‘LAMLAR

Qattiq Yumshoq

Shinali

Fiksatsion Ekstenzion

Gipsli

tuynukli

tuynuksiz

ko‘prikli

longetli

korsetli

krovatli

simli

to‘rsimon

fanerli

kartonli

ditrexs

yelimli

ro‘molchali

sopqonsimon

bintli

14

Yumshoq bintli bog‘lamlar

xususiyatlari antiseptik bog‘lam immobilizatsiya qiluvchi

(harakatsizlantiruvchi) bog‘lam

oddiy yumshoq bog‘lam qon to‘xtatuvchi (siqib turuvchi )bog'lam

himoya qiluvchi bog‘lam bosib turuvchi bog‘lam

Bintli bog‘lamlar

tafovut qilinadi

tarqaluvchi spiralsimon

boshoqsimon

sakkizsimon o‘rmalovchi orqaga qaytuvchi

sirkulyar toshbaqasimon

15

GIPSLI BOG‘LAMNING FOYDALI TOMONLARI

Immobilizatsiyani ta’minlaydi

Jarohatlangan shaxs oyoq-qo‘lining maksimal tinch holatini ta’minlaydi

Ikkilamchi infeksiya tushishidan saqlaydi

Jarohatdan ajralayotgan suyuqlikni o‘ziga so‘rib oladi (gigroskopik)

16

4-blok. JAROHAT VA UNING TURLARI

JAROHATDA KUZATILADI

Og‘r

iq

Shis

h

Qiza

rish

Qon

ketis

h

Chet

lari

ning

oc

hilis

hi

Jarohatlar quyidagi xavf

holatini keltirib chiqaradi

kuchli qon ketishi

o‘ta kamqonlik

a‘zo butunligi buzilishi

travmatik shok

infeksiya rivojlanishi

JAR

OH

AT

LA

R

TA

VSI

FI

kelib chiqishiga ko‘ra ataylab, tasodifan

mikrob bor yoki yo‘qligiga ko‘ra aseptik, bakteriya bilan ifloslangan, yangi (24 soatgacha), kechikkan (24 soatdan keyin)

ichki a’zolarga o‘tishiga ko’ra o‘tgan, o‘tmagan

turli asboblar orqali

17

Jarohatlovchi omilga ko‘ra

majaqlangan jarohat o‘qdan jarohatlanish

sanchilgan jarohat

kesilgan jarohat

chopilgan jarohat

zaharlangan jarohat

ezilgan jarohat

tishlangan jarohat

yulingan jarohat

tirnalgan jarohat

yirtilgan jarohat aralash jarohat

O‘Q OTAR QUROLLARDAN

JAROHATLANISH

O‘qdan jarohatlanish

Xususiyatlari: teshib o‘tuvchi, ko‘r jarohat, tegib o‘tuvchi Snaryad

parchasidan jarohatlanish

Boshqa jarohatlardan farqi

jarohat kanalining chuqurligi, to‘qimalar o‘zgarishidagi anatomik nisbatning murakkabligi, to‘qimalar shikastlanishidagi o‘ziga xos zonalarning mavjudligi, jarohatlanish vaqtidagi birlamchi va ikkilamchi infeksiya

18

suyuqlik chiqishining kamayishi

JAROHATLARNING BITISH FAZALARI (BOSQICHLARI)

Gidrotatsiya (suyuqlikka to‘yinish) o‘tkir yallig‘lanish bilan kuzatiladi

Regeneratsiya (suyuqlikning so‘rilishi) tiklanish

jarayonining ustuvorligi bilan kuzatiladi

qizarish, funksiyaning buzilishi

qon aylanishining yaxshilanishi qon tomirlarning kengayishi

yangi to‘qimalar bilan tiklanishi to‘qimalar o‘tkazuvchanligining kuchayishi

granulyatsion to‘qima hosil bo‘lishi leykotsitlar migratsiyasi

mahalliy belgilarning kamayishi nekrozga uchragan to‘qimalarning ajralishi

JAROHATLARNING BITISH TURLARI

Birlamchi bitish Ikkilamchi bitish

jarohat chetlari tekis, qon qoldig‘i, yot jismlar va infeksiya yo‘q, qon aylanishi yaxshi

jarohat ochiq hamda qon qoldig‘i, yot jismlar, nekroz o‘choqlari, yiringli infeksiya mavjud

19

Jarohatlanishda birinchi tibbiy

yordam ko‘rsatish

jarohatga steril bog‘lam qo‘yish jarohat atrofini antiseptik eritmalar bilan tozalash

birlamchi yoki ikkilamchi jarrohlik ishlovini berish

zudlik bilan shifoxonaga transportirovka qilish

qon ketishini vaqtinchalik to‘xtatish shikastlangan joyga 5%li yod eritmasini

qo‘yish

HAYVON TISHLAGANDA BIRINCHI TIBBIY YORDAM KO‘RSATISH

Xavf darajasini aniqlash

Jabrlanuvchini tinchlantirish, bu karaxtlikning oldini oladi

Jarohatni tozalash, ya’ni sovunli suv bilan yuvish

Jarohatga aseptik bog‘lam qo‘yish

Jabrlanuvchini zudlik bilan shifoxonaga jo‘natish

Hayvonning kasal yoki kasal emasligini aniqlash

20

ICHKI A’ZOLARNING JAROHATLANISHIDA BIRINCHI TIBBIY YORDAM KO‘RSATISH

Qon ketishini to‘xtatish. Jarohatlangan joyga muz qo‘yish

Germetik, aseptik bog‘lam qo‘yish

Jarohatlangan sohadan chiqib turgan a’zolarini joyiga solish man qilinadi. Zudlik bilan jabrlanuvchini shifoxonaga jo‘natish

ILON CHAQQANDA BIRINCHI TIBBIY YORDAM KO‘RSATISH

Xavf darajasini aniqlash

Jabrlanuvchini yotqizish, zaharning qon bilan tez tarqalishini kamaytiradi

Jarohatdan zaharni maksimal yuvib tashlash

Jarohatdan yuqori sohaga jgut qo‘yish

Zudlik bilan ilon chaqqan joyni harakatsizlantirish. Jabrlanuvchini shifoxonaga transportirovka qilish

21

5-blok. KUYISH, SOVUQ OLISH VA ELEKTR JAROНATLAR

KUYISHNING TURLARI

Termik kuyish Turmik kuyish

Kimyoviy kuyish Elektr toki ta’siridan kuyish

qaynoq suv, bug‘, issiq suyuqliklar, erigan metallar,

olov ta‘sirida

Kuyish og‘irligi quyidagilarga bog‘liq bo‘ladi

ta’sir darajasi yuqoriligi

ta’sirning davomiyligi

shikastlanish sathiga

22

Termik kuyishning chuqurlik darajalari

I darajali kuyish tashqi epiteliyning kuyishi, terini mahalliy qizarishi, shish paydo bo‘lishi, qattiq og‘riq bo‘lishi

II darajali kuyish

III darajali kuyish (a)

III darajali kuyish ( b)

IV darajali kuyish

sariq suyuqlik pufakchalarning paydo bo‘lishi, kuchli qizarishni kuzatilishi

teri, teri osti to‘qima mushaklarning shikastlanishi, jigar rangli qasmoqning hosil bo‘lishi

o‘suvchi qavatdan tashqari barcha qavatlar nekrozga uchraydi, sarg‘ish qo‘ng‘ir rangli suyuqlik yig‘ilgan pufakchalarning paydo

bo‘lishi, og‘riq sezish keskin kamayadi

terining barcha qavatlari shikastlanishi, pufakchalar qon aralash suyuqlik bilan to‘lganligi, quruq pufakchalar marmar rangda, og‘riq

umuman sezilmaydi

23

KUYISH KASALLIGI

KUYISH MAYDONINI O‘LCHASH QOIDASI

To‘qqizlik qoidasi

Kaft qoidasi

Kuyish shoki

plazma yo‘qotish, gipoproteinemiya,

qonning quyuqlashuviqon miqdorining

kamayishi, 24-72 soat davom etadi

bemorda sog‘ayish boshlanadi,

3 oydan 5 oygacha

umumiy zaharlanish, holsizlanish

natijasida o‘limga olib kelishi mumkin

tana harorati 38-410 C, yurak

urishining tezlashi--shi, ishtahaning

pasayishi, ko‘ngil aynishi, 2-3 kundan to

14-15 kungacha

jarohatning yiringlashitananing yuqori harorati

410 C, umumiy holati og‘ir, 15-kundan

rivojlanadi

Kuyish o‘tkir toksimiyasi Septikotoksemiya

Kuyishdan holsizlanish. Rekonvolessensiya

24

Ku

yish

da

bir

inch

i tib

biy

yo

rdam

ko‘

rsat

ish

olovni o‘chirish

ishqorli eritmalarni ichirish

jabrlanuvchini yong‘in bo‘lgan joydan toza havoga olib chiqish

kiyimlarini yechish va kuyish darajasini aniqlash

og‘riq qoldiradigan dorilarni berish

himoyalovchi bog‘lam qo‘yish

zudlik bilan shifoxonaga transportirovka qilish

Kimyoviy kuyishlar

ishqorli kislotali

kaogulyatsion nekroz yumshoq, namlangan

chuqur qasmoq

kaogulyatsion nekroz qalin qasmoq hosil

bo‘lishi

25

Nurlanishlarda birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish

yonayotgan kiyimlarini o‘chirish

singan qo‘l va oyoqlarni immobilizatsiya qilish

qorin bo‘shlig‘i a’zolari jarohatlanmagan bo‘lsa, 50 ml suv ichirish

jabrlanuvchiga protivogaz kiygizish

zudlik bilan shifoxonaga transportirovka qilish

shpris tyubik yordamida maxsus antidot vositalarini yuborish

kuygan joyga birlamchi steril bog‘lam qo‘yish

qon oqishini vaqtinchalik to‘xtatish

26

Sovuq urishining

darajalari

I darajali

III darajali

II darajali IV d

araj

ali

Terini barcha qavatlarini nekrozi, pufakchalar to‘q qizil suyuqlik bilan to‘lgan,pereferik qon tomirlarida puls yo‘q,

kuchli og‘riq kuzatiladi, bemorning umumiy ahvoli og‘ir

Teri yuzasida tiniq

yoki qon aralash suyuqlik yig‘ilgan pufakchalar, qon-

tomir urishi aniqlanmaydi.

Shikastlangan kishi kuchli og‘riq sezadi

Umumiy ahvoli qoniqarli, teri qizargan qo‘l va oyoqlari muzdek, pereferik qon tomirlarda pulsatsiya sust,

shikastlangan to‘qimalar shishgan

Teri, teri osti, suyak to‘qimalari nekrozi,

qon-tomir urishi aniqlanmaydi,

bemorning ahvoli juda og‘ir

27

So

vuq

qotis

hlar

da b

irin

chi

tibbi

y yo

rdam

ko‘

rsat

ish

muz yoki qor bilan ishqalash mumkin emas

spirt, odekolon, vazilinni badanga isitish uchun surish

pereferiyadan markazga qarab shikastlangan badanni ishqalash

issiq xonaga olib kirish va isitish

III va IV darajalarda oyoq va qo‘llarni harakatsizlantirish

issiq ichimliklar, choy, kofe, 20 tomchi korvalol berish mumkin

zudlik bilan jarrohlik shifoxonasiga transportirovka qilish

ELEKTR TOKI HALQALARI

Yuqori halqa

To‘liq halqa

Pastki halqa

qo‘ldan-qo‘lga (xavfi yuqori)

butun tana (yurak orqali o‘lim)

oyoqdan-oyoqqa (xavfi kam)

28

ELEKTR JAROHATNING DARAJALARI

I darajali IV darajali III darajali II darajali

Shikastlanganlarda mushaklarning titrab

qisqarishi kuzatiladi va es-hushi joyida bo‘ladi

Shikastlanganlarda mushaklarning titrab

qisqarishi kuzatiladi va es-hushi yo‘qoladi

Nafaqat es-hushi yo‘qoladi va yurak

faoliyati, nafas olishi buziladi

Bemor klinik o‘lim holatida bo‘ladi

Elektr jarohatlarda

birinchi tibbiy yordam

ko‘rsatish

texnik qoidalariga rioya qilgan holda, elektr toki manbaidan ajratib olish, jabrlanuvchini tananing ochiq qismlaridan ushlab bo‘lmaydi. Agar jabrlanuvchi klinik o‘lim holatida bo‘lsa, unga su’niy nafas va bilvosita massaj o‘tkazish lozim. Elektr jarohat sohasiga steril bog‘lam qo‘yiladi. Bemor yotgan holatida shifoxonaga transportirovka qilinadi

29

6-blok. TAYANCH-HARAKAT A’ZOLARINING SHIKASTLANISHI Su

yak

sini

shi

tafo

vut q

ilina

di

spiralsimon

qiyshiq

ko‘ndalang

uzunasiga

parchalanib

qoqilgan

kompression

Sini

sh

sim

ptom

lari

deformatsiya

og‘riq

kripitatsiya

funksiyaning buzilishi

uzunligining qisqarishi

Bosh suyagi

yopiq shikastlanish

ochiq shikastlanish

miya qattiq pardasiga o‘tmagan

miya qattiq pardasiga o‘tgan

Bosh suyagining sinishiga quyida-

gilar kiradi

bosh tepa, ensa suyaklarining sinishi

chakka qismi suyaklarining sinishi

bosh suyagi yuz qismining suyaklariga darz ketishi

ezilish natijasida sinish

kalla suyagining gumbazi sinishi

30

Bosh suyagi asosining sinishi ko‘z atrofida ("ko‘zoynak simptomi") qontalash hosil bo‘lishi

chakka osti chuqurligida, quloq orqalarida qontalash hosil bo‘lishi

bosh miya nervlarining falajlanishi

orqa miya suyuqligining oqishi

quloqdan, burun va og‘izdan qon ketishi

Miya chayqalishi og‘ir darajasi

o‘rta darajasi

yengil darajasi

Bosh miyaning lat yeyishi

bu miya chayqalishiga nisbatan ancha og‘ir darajadagi travmatik jarohatlanish bo‘lib, klinik belgilari tezda rivojlanadi va og‘ir predmetning bosh miyaga kuchli zarbasidan kelib chiqadi

31

MIY

A C

HA

YQ

ALI

SHIN

ING

K

LIN

IK B

ELG

ILA

RI bosh og‘rig‘i

bosh aylanishi

shilliq qavatlar va terining k o‘karishi kkkrangsizlanishi

hushdan ketish

reflekslarning pasayishi

xotiraning buzilishi

qon-tomir urishining o‘zgarishi

Miya chayqalishining

og‘ir darajasi bemorning

hushini yo‘qotadi

Bosh miya lat yeganda quyidagilar paydo bo‘ladi

oyoq-qo‘llar yoki yarim gavdaning falajlanishi. Ovozning yo‘qolishi. Yuz nervining shikastlanishi natijasida qiyshayish. Ko‘rishning susayishi. Tana harorati 400 C ga ko‘tariladi

32

Bosh miyaning ezilishi

Bosh suyagi ichida qon quyilishi. Tez o‘suvchi o‘smalar paydo bo‘lishi. Miya shishi

Bosh miya ezilishining

klinik belgilari

miya po‘stlog‘i ustida asta-sekinlik bilan qon to‘planadi

bemor asta-sekinlik bilan hushini yo‘qotadi

bemor ahvolining og‘irlashishi "yorqin oraliq"

takrorlanuvchi qusishlar bosh og‘rig‘ining kuchayishi

es-hushi yo‘qolmagan holda tormozlanish

33

Bosh suyagi va miya

moddasining o‘qdan

jarohatlanishi

chegaralangan jarohatlanish

jarohatlovchi qurol turiga qarab

jarohatlanish xarakteriga qarab

ko‘p jihatli jarohatlanish

snaryad, mina, aviabomba parchalari

ko‘r va riko-shetli (tuy-

nuksimon te-shikli jarohat)

o‘qdan

tegib o‘tuvchi

teshib o‘tuvchi

Bosh miya jarohatlarida

birinchi tibbiy yordam

ko‘rsatish

shikastlanishlarda mutloq tinchlik yaratish lozim. Nafas yo‘llarini tozalash. Bemorni yonboshiga yoki chalqancha yotqizib, boshini yon tomonga o‘girish. Yurakka bilvosita massaj va su’niy nafas berish mumkin emas. Og‘riqsiz-lantiruvchi morfin dorilarini qo‘llash taqiqlanadi. Aseptik bog‘lam bilan jarohatni qattiq bog‘lash mumkin emas. Bosh suyagi asosi sinishida, quloqlarga tampon tiqish mumkin emas. Bemorlarni yotgan holda, boshi bir oz ko‘tarilgan va yonboshlatilgan holda transportirovka qilinadi

34

Yu

z-ja

g‘

jaro

hat

lari

yuzning yumshoq to‘qimalari shikastlanishi

yuz skeletining shikastlanishi

yumshoq to‘qima va yuz skeletining birgalikda shikastlanishi

Birinchi yordam: tashqi nafas olishining buzilishi (asfiksiya), (uning oldini olish uchun bemorning tilini chiqarib daxan bilan birgalikda bo‘yinga fiksa- tsiya qilinadi)

Um

urt

qan

ing

shik

astl

anis

hi

tafo

vutl

anad

i

umurtqalararo diskining shikastlanishi va chiqishlar

bog‘lamlarning cho‘zilishi va uzilishi

umurtqa tanasi va o‘simtalar halqa yoyining sinishi

Umur

tqa

shik

astla

nish

ida

orqa

miy

a ho

lati

orqa miya shikastlanmaydigan

qisman va to‘liq uzib yuboradigan

shikastlanadigan, orqa miya eziladigan

35

Um

urt

qa p

og‘o

nas

inin

g sh

ikas

tlan

ish

lard

a bi

rin

chi

tib

biy

yor

dam

ko‘

rsat

ish

umurtqaning bo‘yin sohasi shikastlanganda "paxtali" yoqa shinasi qo‘yiladi

bemorni siljitmasdan ehtiyotkorlik bilan bir necha kishi yordamida maxsus qattiq zambilga yotqiziladi

agar yumshoq zambil bo‘lsa, bemorni ehtiyotkorona qorni bilan yotqizib, so‘ng 4 kishi yordamida o‘tqaziladi yotqiziladi.

Diqqat! Suyak siniqlarining siljishi va qo‘shimcha shikastlanishlar bevosita orqa miyaning uzilishiga olib keladi

Ko‘krak qafasining shikastlanishi

Belgilari

lat yeyish, qisilish, qovurg‘alar va to‘sh suyagining sinishi

qovurg‘alar orasida mushaklarda qon quyilishi

kuchli og‘riq va nafas olishning qiyinlashishi

36

Tos

suyagining sinishi

Birinchi yordam

Quyidagi

holatlarda kuzatiladi

tos suyagi halqasining butunligi buzilgan

tos suyagi halqasining butunligi buzilmagan (oraliq, chov, quymich)

1) tos halqasi oldingi bo‘limining sinishi, 2)chanoq kosachasi chuqurchasining sinishi, 3) vertikal sinishlar, 4)simfiz chokining ajralishi

oyoq tizzasidan bukilgan va bir-biriga keltirilgan . Ular ajralmaydi

"Qurbaqasimon" holati – oyoqlari tizzalaridan bukilgan va ikki tomonga kerilgan

"Yopishgan tovon" holati – bemor singan tomonidan oyog‘ini uzatilgan holatda ko‘tara olmaydi

qattiq asosli zambilda transportirovka qilinadi

tizzalari va tos-son bo‘g‘imlari bukilgan holda tizzalari ostiga qattiq valik qo‘yiladi

37

Qo‘l va oyoqlarning shikastlanishi

Yopiq shikastlanishlar (teri qoplamalari butunligi

buzilmaydi)

Ochiq shikastlanishlar (teri qoplamalari butunligi

buziladi)

lat yeyishi

et uzilishi

paylarning shikastlanishi ishikastlashikastlanishi. bo‘g‘imlarga qon quyilishi

chiqishlar

yopiq sinishlar

kesilgan

o‘q tekkan

Qo‘l-oyoqlarning chiqishlari

(simptomlari)

qo‘l yoki oyoqning majburiy holatidagi fiksatsiya deformatsiya. Bo‘g‘imda qattiq og‘riq bo‘lishi

bo‘g‘imlarda harakatsizlanish

oyoq yoki qo‘l uzunligining o‘zgarishi

prujinali fiksatsion holati

38

z

aktiv va passiv harakat qilish mumkin, ammo keskin og‘riq kuzatiladi

Qo‘l- oyoqlarning

sinishlari (simptomlari)

funksiyaning buzilishi va suyak deformatsiyasi

singan a’zoning uzunligini o‘zgarishi (qisqarishi)

suyak chiqishi va sinishlarda birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish

Qo‘l- oyoqlarning

sinishlari (simptomlari)

ochiq sinishlarda birinchi navbatda qon oqishini to‘xtatish

shikastlangan sohani shina bilan immobilizatsiya qilish

suyak siniqlarini to‘g‘irlamasdan aseptik bog‘lam bilan shina qo‘yish

og‘riqsizlantiruvchi dorilar berish

Diqqat! Voqea sodir bo‘lgan joyda chiqqan sohani joyiga solish, oyoq-qo‘llarni siltab tortish, bo‘g‘imlarni harakatga keltirish bu yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan holat hisoblanadi

39

7-blok. SHIKASTLANGANLARNI TASHISH VA TRANSPORTIROVKA QILISH

TRANSPORT IMMOBILIZATSIYASINING QO‘LLANILISH MAQSADLARI

Suyak va bo‘g‘imlar shikastlanganda

Markaziy qon tomirlar va nervlar shikastlanganda

Travmatik shokning oldini olishda

Yumshoq to‘qimalar shikastlanganda

Ikkilamchi qon ketishida

Yallig‘lanish kasalliklarida

Yara infeksiyasi profilaktikasida

40

Shik

astl

anga

nla

rni z

ambi

lga

yotq

izis

h

qoid

alar

i

choyshab yozilgan zambil shikastlangan kishining jarohatlangan tomonidan yoniga qo‘yiladi. Ikki kishi, ya’ni birinchisi tizzalab turib qo‘lini bemorning boshi tagiga olib borib, ikkinchi qo‘li bilan bo'yin va ko'krak qismidan ushlaydi.Ikkinchi kishi esa dumg‘aza va boldir ostidan ushlaydi

shikastlangan kishini komanda bo‘yicha qimirlatmasdan bir vaqtda ko'tariladi

uchinchi qutqaruvchi shaxs zambilni bemorning tagiga suradi va unga ehtiyotkorlik bilan bemor yotgiziladi

zambilning dastalaridan olib bir vaqtda ko‘tariladi va boshi oldinga qaratib yuriladi. Yurganda tor qadamlar bilan, tizzasi salgina bukilgan, bir vaqtda qadamni tashlamagan qadamlar bilan harakat qilinadi

ahamiyatga ega bo‘lgan narsa transportning turi emas, balki kasalni shifoxonaga tez olib borishdir

shikastlangan kishini zambildan karovotga o‘tkazishda yonma-yon qo‘yiladi va bemor ehtiyotkorlik bilan ko‘tarib o‘tkaziladi

41

Shikastlan-

ganlarni zambilda

tashish qoidalari

transportirovka vaqtida kuzatuvchi doimo bemor yonida bo‘lishi kerak

zinapoyadan ko‘tarilish va chiqishda, shikastlangan kishining boshi oldingi tomonda bo‘lishi kerak

zinapoyadan pastga tushishda shikastlangan kishining oyoqlari oldinda bo‘lishi kerak

Transport shinalarini

qo‘llashning asosiy

prinsiplari

transport immobilizatsiyasini iloji boricha vaqtida amalga oshirish lozim

shinalar albatta kiyim va poyafzal ustidan qo‘yiladi.Oyoq va qo'llarga o'rta fiziologik

holati berilishi lozim

oyoq va qo‘llarni har qanday joyni immobillizatsiya qilinganda kamida

ikkita, ko'pi bilan uchta bo‘'g‘im fiksatsiya qilinishi lozim

shikastlangan kishining mustaqil harakatlanishiga moyilliklar bo‘lsa, u holda uni qo'lda ko'tarib yoki taxtada,

chang'i , narvon, paltodan foydalaniladi

42

TURLI SHIKASTLANISHLARDA TRANSPORTIROVKA USULLARI

Bosh miya shikastlanganda

Yuz-jag‘ shikastlanganda

Umurtqa pog‘onasi singanda

Ko‘krak qafasi shikastlanganda

Qorin bo‘shlig‘i shikastlanganda

Qon yo‘qotish va shok holati

Behushlik holatida

hushi o‘zida, shok belgilari yo‘q bo‘lsa bemorni zambilda oyoq tomoni 10-150 pasaytirilib qo‘yiladi boshi tagtga yostiqcha qo'yish kerak

gorizontal holatda yuzi bilan pastga qaratib yotqiziladi

agar bemorlarning hushi o'zida bo‘lsa, qattiq zambilda gorizontal holatda transportirovka qilinadi

agar bemorning a’zolari shikastlangan bo‘lsa, o‘tkir nafas yetishmovchiligi kuzatilsa tana va bosh tomoni ko‘tarilib( yarim o‘tirgan holda) transportirovka qilinadi

bemorning gorizontal holatda bosh va tizza ostiga yostiqchalar qo'yilgan holda transportirovka qilinadi qilinadi

bemorni bosh tomoni pastroq, oyoqlari 10-15o ko‘tarilgan yoki bukilgan bo‘ladi

yonboshlatilgan stabil holda transportirovka qilinadi

43

8-blok. ASEPTIKA VA ANTISEPTIKA. O‘TKIR JARROHLIK INFEKSIYALARI, "O‘TKIR QORIN OG‘RIG‘I" KASALLIKLARI

ASEPTIKA ANTISEPTIKA

Bu kompleks davolash va profilaktik ishlar yig‘indisi bo‘lib, yiringli jarohatda mikroblarni butunlay yo‘qotish uslubidir

Bu profilaktik ishlar majmuasi bo‘lib, jarohatga, to‘qimaga, ichki a‘zolarga mikroblarning tushishini oldini olish chora-tadbirlari

YALLIG‘LANISH JARAYONI

Aeroblar( kislorod orqali hayot kechiradi va ko‘payadi)

1)stafilokokk (yiring chaqiruvchi, furunkul, karbunkul), 2)streptokokk (shilliq qavatlarni va bo‘g‘im yiringli yallig‘lanishi), 3)meningokokk (bosh va orqa miya yiringli yallig'lanishi), 4)gonokokk ( siydik yo'llari yiringli kasalliklari)

Anaeroblar (kislorodsiz hayot kechiradi)

1)havoli qorason tayoqchasi, 2)qoqshol tayoqchasi, 3)ko‘k yiring tayoqchasi

44

Yuqish yo‘llari

Ekzogen (tashqi atrof-muhitdan)

Endogen (organizmni o‘zidagi bakteriyalari orqali)

Kontakt yo‘l

Havo - tomchi

Qon, limfa

Instrument, qo‘l

Chang, so‘lak, havo

ANTISEPTIKA TURLARI

Mexanik

Fizik

Kimyoviy

Biologik

Aralash

ifloslangan jarohatni infeksiyadan tozalash,hayot faoliyatiga ega bo‘lgan to‘qimalarni kesib tashlash muolajalari

suyuq va mikrob so‘ruvchi bog'lamlar, tuzli eritmalar, yorug‘lik, quruq issiqlik, ultratovush ishlatish

bakteriyalarning rivojlanishini to‘xtatuvchi xususiyatga ega bo'lgan moddalarni qo‘llash(xloramin, yodning spirtli eritmasi, margansovka)

mikroblarning o‘sishi va rivojlanishini to‘xtatuvchi biologik vositalar (antibiotiklar, bakteriofaglar, antitoksinlar)

antiseptikaning bir nechta turlarini birgalikda qo‘llash

45

Aseptika uslublari

quyidagilardan iborat

asbob, uskuna va jihozlarni sterillash

jarroh qo‘lini maxsus yo‘l bilan zararsizlantirish

tekshirishlar va operatsiya jarayonlaridagi ishlar vaqtida maxsus qonun qoidalarga qati’yan rioya qilish

davolash maskanlarida maxsus tashkiliy va sanitariya-gigiena ishlarini tashkillashtirish

TERI Teri osti to'qimasi mushaklar limfa a’zolar suyaklar

MUDROQ INFEKSIYA

bu inson organizmida bo‘lib, lekin vaqtinchalik kasallik chaqirmaydigan infeksiya

46

O‘tkir jarrohlik yiringli

kasalliklari har xil xastalik chaqiruvchi bakteriyalar ta’sirida, to‘qimalarda hosil bo‘lgan yiringli kasalliklardir

o‘tkir surunkali

Mahalliy yallig‘lanish belgilari quyidagilar bilan ifodalanadi

Qizarish Shish Og‘riq Mahalliy

Yallig‘langan to‘qima yoki a‘zo faoliyatining buzilishi

47

Organizmning qarshilik belgilari

qaltirash

qon tahlillarida o‘zgarishlar м

bosh og‘rishi tana haroratining ko‘tarilishi

tomir urishining tezlashishi

O‘tkir jarrohlik yiringli

kasalliklar

panja flegmonasi

paronixiya

panarisiy

furunkul

karbunkul

limfadenit

gidrodenit

xavfli asoratlari og‘ir sepsis, septik shok

48

ABSSESS VA FLEGMONALAR

Abssess – to‘qima va a’zolarni chegarali o‘tkir yiringli yallig‘lanishi

Flegmona – tarqalgan o‘tkir yiringli yallig‘lanish

Ikkala kasallik o‘rtasidagi farq shundan iboratki, birinchi holatda yiringli yallig‘lanish chegaralangan, ikkinchi holatda esa tarqalgan bo‘ladi. Abssesslarda flyuktuatsiya (to‘lqinlanish) belgisi musbat, flegmonalarda umuman aniqlanmaydi. Boshqa klinik belgilari ikkala kasallikda bir xil

SEPSIS

Yiringli kasalliklar chaqiruvchi mikroblarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri qon aylanish doirasiga tomirlar orqali tarqalishi, organizm uchun o‘ta xavfli xastalik

Sepsisning klinik belgilariga yuqori harorat (39-40 gradus), tomir urishining tezlashishi,

qon bosimining pasayishi, bosh og‘rishi, muskul va suyaklarning og'rishi, et uvishishi va

sovuq ter ajralishi kiradi

Septik shok – sepsis kasalligining og‘ir asorati bo‘lib, tananing barcha muhim

a’zolari faoliyatining chuqur buzilishiga olib keladi

49

Q

OR

IN B

O‘S

HL

IG‘I

A

’ZO

LA

RIN

ING

K

ASA

LL

IKL

AR

I

Ichak tutilishi

Oshqozon va ichak yarasidan qon ketish

O‘tkir xoletsistit

"O‘tkir (xavfli) qorin"simptomi

nomi bilan ataladi

O‘tkir appenditsit

O‘tkir pankreatit

Oshqozon va o‘n ikki barmoqli ichak yarasi

Asosiy klinik simptomlari

qorin bo‘shlig‘ida to‘satdan boshlanadigan og‘riq

qorin pardasining yallig‘lanishi, ya’ni qorin devori muskullarining taranglashishi

yurak qon-tomir doirasida o‘zgarishlar

50

Peretonitning asosiy belgilarini ifodalovchi mahalliy simptomlari: qorindagi kuchli og‘riq, paypaslab ko‘rilganda og‘riqlar, qorin muskullarining tarangligi va nafas olishda ishtirok etmasligi

O‘tkir appenditsit – ko‘r ichakning chuvalchangsimon o‘simtasining yallig‘lanishidir, to‘satdan og‘riq tutib qolishi bilan boshlanadi. Ma’lum vaqt ichida og‘riq qorinning pastki o‘ng qismiga o‘tadi. Qorin devori o‘ng qismi kuzatilganda nafas olishda biroz og‘riq qoladi, paypaslanganda og‘riqni his qiladi, har qanday harakat vaqtida bemor og‘riqni his qiladi, yo‘tal vaqtida ham

O‘tkir xoletsistit – o‘t pufagining o‘tkir yallig‘lanishi. Kasallikning klinik kechishi asosan behosdan boshlanadigan, o‘ng qovurg‘a osti sohasidagi og‘riq bilan boshlanib, bemorlarda tana haroratining 38–390C ga ko‘tarilishi, bemorning ko‘zida va ko‘zga tashlanadigan shilliq pardalarida paydo bo‘ladigan sariqlik bilan kechadi

O‘tkir pankreatit – oshqozon osti bezining yallig‘lanishi. Kasallikni keltirib chiqariuvchi asosiy omillaridan, ko‘p miqdorda yog‘li , achchiq va spirtli ichimliklarni me‘yoridan ko‘p iste‘mol qilinishi bilan bog‘laydilar

O‘tkir ichak tutilishi – ichak bo‘ylab uning ichidagi massaning biror bir sababga ko‘ra harakatini vaqtinchalik yoki batamom to‘xtashi bilan ta‘riflanadigan kasallikdir. 1.Mexanik ichak tutilishi 2.Dinamik ichak tutilishi

Oshqozon va o‘n ikki barmoqli ichak yarasining teshilishi (perforatsiya). Perforatsiya boshlangandan so‘ng (4-6 soat ichida) bu vaqtda to‘satdan "xanjar" sanchilgandek kuchli og‘riq qorinning yuqori qismida boshlanadi, qorinning oldingi devori muskullari taranglashib, taxtasimon qattiq holatga o‘tadi

51

AYIRUV A’ZOLARINING JAROHATLARI

Yopiq shikastlanishlari asosan kuchli transport to‘qnashish-

larida, yuqoridan pastga yiqilishda, tos suyaklarining

sinishida kuzatiladi

Ochiq shikastlanishlar esa asosan bel yoki qovuq usti

sohalarining yorilgan, sanchib kesilgan jarohatlarida

uchraydi

Siydik chiqarish a’zolarining shikastlanishlari va jarohatlar og‘ir, xavfli shikastlanishlar hisoblanib, ko‘p hollarda travmatik shokka olib keladi. Buyrak shikastlanganda esa bel sohasida qattiq og‘riq, buyrak oldi yog‘ qobig‘ida qon to‘planishi va siydikdan qon ajralib chiqishi (gematoma, gematuriya) kuzatiladi, gohida shu jarohatlar orqali siydik ajralib turishi ham mumkin

52

9-blok. O‘TKIR YURAK QON-TOMIR KASALLIKLARI VA BRONXIAL ASTMADA BIRINCHI TIBBIY YORDAM. EPILEPTIK VA ESTERIK TUTQANOQLARDA HAMDA RUHIY BEMORLAR KASALLIGINING QO‘ZG‘ALISH DAVRIDA BIRINCHI TIBBIY

YORDAM KO‘RSATISH

YURAKNING ISHEMIK

KASALLIGI Yig‘ma tushuncha bo‘lib, uning asosida yurak kasalliklari yotadi

Xavfli omillari

moddalar almashinuvining buzilishi

chekish

arterial gipertenziya

giperxolesterinemiya

asab va hissiyotning toliqishi

gipodinamiya

53

Stenokardiya

ko‘krakning siqilishi – qaytalanib turuvchi, siquvchi, sanchiqli, g‘ijimlovchi, ko‘krak orqasida hosil bo‘luvchi og‘riqlar, ko‘pincha jismoniy zo‘riqishlar, hissiyotga berilish va osoyishtalik holatlarida ham kelib chiqadi. Og‘riq ko‘pincha chap yelkaga, ko‘krak, bo‘yin, pastki jag‘ va tishlarga uzatiladi. Ayni vaqtda bemor nafas olishga qiynaladi, xavotirga tushadi, harakatini to‘xtatib qimirlamay qotib turadi

Kechiktirib bo‘lmaydigan

yordam

til ostiga 1-2 dona nitroglitserin tabletkasini qo‘yish

agar og‘riq 30 daqiqadan ko‘p vaqt davom etsa yoki to‘xtovsiz yordam ko‘rsatish samara bermasa, u holda infarkt miokardning oldini olishga

qaratilgan choralar qo‘llanilishi kerak

to‘liq jismoniy va ruhiy tinchlikni ta’minlash

54

O‘tkir miokard infarkti (O‘MI)

miokard infarkti – bu nekroz, yurak muskullarining ma‘lum qismining o‘lishidir. U bilan birga ko‘plab organlar va tizimlarning funksiyalarida buzilishlar yuzaga keladi

O‘MI bilan birga ko‘proq uchraydigan, kuchli og‘riq hisobiga pereferik qon tomirlari qo‘zg‘alib, ularning kengayishi tufayli qon bosimining keskin kamayishi kuzatiladi

Gipertonik kriz, arterial gipertoniya

arterial bosimning to‘satdan ko‘tarilishi va asab qon tomir tizimida gormonal va

gumoral buzilishlar bilan xarakterlanadi (o‘tkir va surunkali glomerulonefrit,

piyelonefrit, feoxromatsitoma, nefropatiya, miya o‘smalari)

omillar quyidagicha: emmotsional stressli vaziyatlar, jismoniy zo‘riqish, markaziy

asab tizimining gipoksiyasi, atmosfera va fizik omillar ta’sirida, gipotenziv dori-darmonlarni qabul qilishni birdaniga

to‘xtatib quyilishi

Kordiogen shok

55

Kasallik klassifikatsiyasi Allergik Noallergik

Bronxial astma – o‘tkir nafas

yetishmovchiligida yetakchi o‘rinni bo‘g‘ilish va ekspirator nafas qisishi ko‘rinishida

namoyon bo‘ladigan kasallik

yengil

o‘rtacha

og‘ir

noallergik bronxial astma nafasning markazdan

boshqarilishini va silliq muskullar tonusining buzulishi bilan bog‘liq

bo‘ladi

allergik bronxial astma har xil allergenlar ta‘sirida kelib chiqadi (atir-upalar, har xil

bo‘yoqlar hidi)

Arterial bosimni pasaytirish choralari - vena ichiga oqim bilan: dibazol, furosemid, uregit, droperidol, klofelin, rausedil, obzidan yuborish kerak. Effekt 1-5 daqiqa davomida yuzaga kelib, arterial bosimning maksimal pasayishi 20-40 daqiqada qayd etiladi

56

bronxial astmaning og‘ir bosqichi hisoblanib, bronxlarni diffuz buzilishi hisobiga paydo bo‘ladi va dorilar ta‘sirida ham juda uzoq muddat (sutkalab) to‘xtamaydi, natijada gipoksik koma holatiga o‘tadi

Astmatik holat (astmatik status)

Shoshilinch tibbiy yordam asosiy vazifa astma xurujini to‘xtatish va astmatik holatdan bemorni olib chiqish hisoblanadi. Davolash kasallikning og‘ir yoki yengilligiga ko‘proq bog‘liq bo‘ladi. O‘rtacha va og‘ir darajadagi xurujlarda eufillin eritmasidan tomirga asta-sekin shprits yordamida yuboriladi. Bundan tashqari, namlangan kislorod bilan 20-30 daqiqa davomida ingolyatsiya qilinadi. Bemorlar mutloq tinchlantirilib yarim o‘tirilgan holatda zambilda transportirovka qilinadi

57

EPILEPSIYA

Katta epileptik tutqanoq

Bu surunkali kasallik bo‘lib, uning klinik belgilari: vaqti-vaqti bilan tortishish (tirishish, akashak bo‘lish) holatlari va hushini u yoki bu darajada yo‘qotish bilan xarakterlanib, asosan telbalik yoki aqli pastlik bu bemorlar uchun xosdir

Kichik epileptik tutqanoq

Sabablari

1)irsiy kasalliklar, 2)bosh miya jarohatlari, 3)bosh miya infeksion xastaliklari

Katta epileptik tutqanoq

to‘satdan bir sutka oldindan paydo bo‘ladi uning belgilari kayfiyatning o‘zgarishi, tushkunlikga tushish kabilar

AURA

Asabiylashish, bosh og‘rig‘i va ta‘m bilish o‘zgaradi. Ko‘rish, eshitish va hid bilish qobiliyatlari buziladi

58

Klinik

belgilar

1)bemor hushini yo‘qotadi, 2)bemor baqiradi va nafas olishi to‘xtashi mumkin, 3)tilini va lunjini tishlab olishi mumkin, 4)25-30 sekunddan keyin bemorda klonik va tonik tutqanoqlar boshlanadi, 5)teri qatlamlari ko‘k rangdan qizil rangga asta-sekinlik bilan o‘tadi, 6)1-2 minutdan so‘ng tutqanoq tugab bemor hushini yo‘qotadi va o‘zi bilmagan holda siydik va axlat ajralishi kuzatiladi, 7)ba‘zi holatlarda qisqa vaqtli xotira yo‘qotishi kuzatiladi

Kichik epileptik tutqanoq

tutqanoqlarsiz kuzatiladi. Bir necha sekund davom etadi. Tutqanoqlarsiz hushini yo‘qotadi – absans

Isterik reaksiyalar

isterik reaksiyalar ichida ko‘pincha harakatning buzilishidagi turlari ko‘p uchraydi. Bu bemorlarda ruhiy travmalardan so‘ng, tarqoq va aniq bo‘lmagan harakatlar boshlanadi. Begonalar ishtirokida bu holat anchagacha cho‘zilishi mumkin. Ko‘pincha 10-12 daqiqadan oshmaydi

59

ISTERIK TUTQANOQLARDA BIRINCHI TIBBIY YORDAM KO‘RSATISH

Epil

epti

k tu

tqan

oqla

rda

bir

inch

i tib

biy

yor

dam

k

o‘rs

atis

h

bemor shikastlanmasligi uchun bosh tagiga yostiqcha qo‘yiladi

oyoq va qo‘llari yengil ushlab turiladi

tishlar orasiga metall bo‘lmagan predmet qo‘yish

tilini tashqariga tortib chiqarish va boshini yonboshlatish

nafas olishi yaxshi bo‘lishi uchun bo‘ynidagi tugmalarni yechib qo‘yish

agar bemorligi oldindan aniq bo‘lsa baxtsiz hodisa yuz bermasligi uchun uni kuzatib borish

Xuruj boshlanganda bemor oldida begonalar bo‘lmasligi kerak, yordam ko‘rsatuvchi vasvasaga tushmasligi kerak. Tutqanoq vaqtida bemorni ushlab turish kerak, aks holda o‘zini mayib qilib qo‘yishi mumkin. Bemorlarga katta e‘tibor bilan yordam ko‘rsatish kerak, oshirib yuborish ham kerak emas, chunki bu holat ham xurujning cho‘zilishiga olib kelishi mumkin, buni bemorlarning o‘zlari ham tasdiqlaydilar

60

10-blok. ASOSIY YUQUMLI KASALLIKLARNING ALOMATLARI. O‘TA XAVFLI INFEKSIYALAR

Kontakt Fekal-oral Havo-tomchi Transmissiv

YUQISH YO‘LLARI

Oziq-ovqat

Infeksion kasallik davrlari

inkubatsion davr prodromal davr kasallik avj olish davri

kasallik so‘nish davri

rekonvolissensiya davri

INFEKSION KASALLIKLAR TAVSIFI

Nafas yo‘llari infeksiyalari infeksiyalari

Qon infeksiyalari Ichak infeksiyalari

tashqi teri qoplamlari infeksiyalari

Infeksiyaga qarshi kurashish chora-

tadbirlari

profilaktik epidemiyaga qarshi

61

Infeksiya manbai tulki, bo‘ri, chiyabo‘ri hamda uy hayvonlari bo‘lmish it va mushuklar

QUTURISH

Yuqish mexanizmi quturgan hayvonning tishlashi yoki shikastlangan teriga so‘lagi tushishi orqali yuqadi

Yashirin davri

10 kundan 1 yilgacha

Klinik belgilari shikastlangan joyda nerv tolalari bo‘ylab og‘riq bo‘lishi; uyqusizlik, suvdan qo‘rqish, yorug‘likdan qo‘rqish, falajlik va natijada o‘lim bilan tugaydi

Chora-tadbirlar: yarani sovunli suv bilan yuvish perekis vodorod, spirt yoki yod

bilan tozalash, antiseptik bog‘lam qo‘yish va antirabik immunoglobulin qilish

62

Infeksiya manbai bemor odam

VIRUSLI GEPATIT

Yuqish mexanizmi

ovqat, suv, havo-tomchi

Yashirin davri 21-28 kun (7 kundan 2 oygacha)

Klinik belgilari

Profilaktikasi: 1) bemorni boshqalardan ajratish, 2) dezinfeksiya, 3) sanitar-gigiyena qoidalariga rioya qilish

bemor odam

Virusli gepatit «А» Virusli gepatit «B»

ko‘z oqi, teri qavatining sarg‘ayishi jigarning kattalashuvi, siydikning rangi to‘q qizg‘ish,

najasning rangsizlanishi (oqarishi)

qon, sterillanmagan asboblar

6 haftadan 6 oygacha. Qonda HbsAg borligi aniqlanadi

ko‘z oqi, teri qavatining sarg‘ayishi. Jigarning kattalashuvi, siydikning rangi to‘q qizg‘ish, najasning rangsizlanishi. Og‘ir holatlarda

jigar komasiga olib keladi

63

Kasallik qo‘zg‘atuvchisi gripp viruslari

Profilaktikasi: 1)bemorni boshqalardan ajratish, 2) maska taqish, 3) sanitar-gigiyena qoidalariga rioya qilish

O‘TKIR RESPIRATOR VIRUSLI INFEKSIYALAR (Gripp)

Infeksiya manbai bemor odam

Yuqish mexanizmi havo-tomchi

Yashirin davri bir necha soatdan 1,5 kungacha

Klinik belgilari

tana haroratining ko‘tarilishi, holsizlanishi, mushak-larda, bo‘g‘imlarda, tomoqda og‘riq, titrab qaqshash, terlash, yo‘tal, aksirish, lablarda gerpes, ko‘zlar og‘rishi

Asoratlari o‘tkir yurak qon-tomir yetishmovchiligi, o‘choqli pnevmoniyalar, otitlar, gaymoritlar

64

Kasallik qo‘zg‘atuvchisi korinobakteriyalar murtak bezlarini shikastlaydi

Chora-tadbirlar: shifoxonaga yotqizish, alohidalash, muloqotda bo‘lganlarni 7 kun davomida karantin qilish o‘choqlarda 1% xloramin bilan dezinfeksiya ishlarini o‘tkazish

DIFTERIYA (Bo‘g‘ma)

Infeksiya manbai bemor odam

Yuqish mexanizmi havo-tomchi

Yashirin davri 7-14 kun

Klinik belgilari

Mahalliy: burun, tomoq, tanglay qoplamlarida fibrinoz pilakchalari bilan qoplanadi. Umumiy: tana haroratining ko‘tarilishi, uzoq davom qiluvchi yo‘tal, holsizlanish

Asoratlari

o‘tkir yurak qon-tomir yetishmovchiligi, markaziy va vegitativ nerv sistemasi buzilishlari, nafas olish sistemasi kasalliklari

65

DIZENTERIYA (Ichburug‘)

Kasallik qo‘zg‘atuvchisi shigellalar

Profilaktikasi: 1)bemorni boshqalardan ajratish, 2)hashoratlarni yo‘qotish, 3)shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilish, 4)suv ta’minoti, kanalizatsiya inshoatlarini nazorat qilish ishlarini olib borish

Infeksiya manbai o‘tkir yoki surunkali formasi bilan kasallangan bemor odam, bakteriya tashuvchi

Yuqish mexanizmi og‘iz–najas, maishiy muloqot, oziq-ovqat va suv yo‘llari bilan tarqaladi

Yashirin davri 1 kundan 7 kungacha (o‘rtacha 2-3 kun)

Klinik belgilari

qorinning pastki qismida burab og‘ruvchi og‘riqning bo‘lishi, hojatga yolg‘on chaqiriq, najas kelganda u bilan birga qonni ipr-ipr kelishi (rektal tupuk) yiring aralash. Ich ketish 4-5 dan 15 marotabagacha

66

Kasallik qo‘zg‘atuvchisi meningokokklar, bosh va orqa miya yumshoq pardasining zararlanishi bilan kuzatiladi

P r o f i l a k t i k a s i : o‘choqlarda muloqotda bo‘lganlarning ustidan 10 kun davomida karantin o‘rnatish

O‘TKIR MENINGOKOKKLI INFEKSIYA

Infeksiya manbai bemor odam, bakteriya tashuvchi

Yuqish mexanizmi havo-tomchi

Yashirin davri 2 kundan 10 kungacha

Klinik belgilari

bosh og‘rig‘i, burun bitishi, tomoq og‘rig‘i, quruq yo‘tal. Burundan shilimshiq yiring va qon ajralishi, tana harorati 390C va yuqori, limfa bezlarining kattalashishi

O‘tkir meningokokkli

sepsis

tana haroratining ko‘tarilishi, intoksikatsiya, tanada, oyoq va qo‘llarda, dumba sohasida mayda yulduzsimon ko‘rinishdagi toshmalar toshishi

67

Kasallik qo‘zg‘atuvchisi vabo vibrionlari

Epidemiyaga qarshi chora-tadbirlar: kasallanganlarni va bakteriya tashuvchilarni shifoxonaga zudlik bilan yotqizish, muloqotda bo‘lganlarning 5 kun mobaynida axlatini 3 marotaba bakteriologik tekshirish va karantin qilish, aholini toza ichimlik suvi bilan ta’minlash

O‘TA XAVFLI INFEKSIYALAR. VABO (Xolera)

Kasallik manbai vibrion tashuvchi bemor odam

Yuqish mexanizmi og‘iz–najas, alimentar, asosiy yuqish yo‘li suv orqali

Yashirin davri bir necha soatdan 5 kungacha(o‘rtacha 2 kun)

Klinik belgilari

suvli suyuq axlat (qaynatilgan guruch ko‘rinishida), ichaklarning to‘lganligi haqida xususiyat, tana harorati 37,50C, «fontanli» qusish, ich ketishi 1 sutkada 20 dan oshiq. Organizmning suvsizlanishi natijasida shok holati kelib chiqadi. 70% da o‘lim holati kuzatiladi

68

Kasallik qo‘zg‘atuvchisi o‘lat tayoqchasi (pestis)

O‘LAT (Chuma)

Kasallik manbai kemiruvchilar, kalamushlar, tuya, mushuk

Yuqish mexanizmi transmissiv, kontakt, havo, tomchi va alimentar. Asosan

burga chaqishi orqali

Yashirin davri bir necha soatdan 2-3 kungacha

K

lin

ik s

hak

llar

i

Bubon shakli bir necha limfa tugunlarining kattalashishi va bubon shakliga kirishi (og‘riqli, rangi o‘zgaradi va yiringlaydi)

Teri-bubon shakli

terida qon aralash suyuqlik bilan to‘lgan pufakchalarning paydo bo‘lishi. Tubi qoramtir bo‘lgan og‘riqli yaraning hosil bo‘lishi

Septik shakli sepsis og‘ir ko‘rinishi, teri va shilliq qavatlarga qon quyilishi, qon aralash qusish, qon ketishi

O‘pka shakli organizmning zaharlanishi, yuqori harorat, yo‘talganda qon aralash ko‘piksimon balg‘am tushishi

Profilaktikasi: harbiylar ishtirokida karantin chora-tadbirlarni o‘tkazish

69

Kasallik qo‘zg‘atuvchisi zoonoz infeksiya. Sibir yarasi batsillasi

SIBIR YARASI (Kuydirgi)

Kasallik manbai uy hayvonlari

Yuqish mexanizmi kontakt, oziq-ovqat, transmissiv, havo, tomchi

Yashirin davri 2 – 14 kun

Klinik belgilari

shikastlangan teri va shilliq qavatlarda chipqon chiqishi va limfa tugunlarining zararlanishi, shuningdek ichki

a’zolarning zararlanishi kuzatiladi

Profilaktik chora-tadbirlar: uy hayvonlari orasida kasallikni kamaytirishga, yo‘q qilishga qaratilgan chora-tadbirlarni o‘tkazish

70

Kasallik qo‘zg‘atuvchisi tulyaremiya tayoqchasi

T U L Y A R E M I YA

Kasallik manbai kemiruvchilar, uy hayvonlari

Yuqish mexanizmi transmissiv, alimentar, muloqot, havo, chang

Yashirin davri 3 -7 kun

Kli

nik

sh

akll

ari Bubon shakli tana haroratining ko‘tarilishi va limfa tugunlarining zararlanishi

Generaliza-tsiyalashgan

tana haroratining ko‘tarilishi, terida toshmalar toshishi, bo‘g‘imlarning zararlanishi

O‘pka shakli

tana haroratining ko‘tarilishi, quruq yo‘tal, bronxlar va o‘pkalarning zararlanishi. O‘lim holati kuzatiladi

Profilaktikasi: kemiruvchilar va qon so‘ruvchi bo‘g‘imoyoqlilarga qarshi kurashish, suv saqlanadigan quduqlarga sichqonsimon kemiruvchilarning kirishidan himoya qilish, tulyaremiya bo‘yicha endemik bo‘lgan hududlarda aholi orasida rejali ravishda emlash ishlarini o‘tkazish

71

Kasallik manbai provachek rikketsiyalari chaqiradi. Bemor odam tashuvchi

Yuqish mexanizmi

transmissiv (bitlar chaqishi natijasida)

Yashirin davri 12-14 kun

Klinik belgilari

Chin chechakda kasallanganlarni shifoxonaga yotqizish, muloqotda bo‘lganlarni alohidalash, 22 kun mobaynida karantin o‘rnatish, aholini emlash. Toshmali tifda epidemiyaga qarshi chora-tadbirlar kasallanganlarni

shifoxonalarga yotqizish, bemorlarni va muloqotda bo‘lganlarni sanitar qayta tozalash, xonalarni va kiyimlarni dizenfeksiya qilish

chin chechak viruslari. Bemor odam tashuvchi

TOSHMALI TIF CHIN CHECHAK

tana haroratining ko‘tarilishi, umumiy zaharlanish, ko‘p miqdorda toshmalar

toshishi, asab sistemasi va qon tomirlarining zararlanishi

havo- tomchi, havo- chang

6-16 kun (ba’zan 17-22 kun)

intoksikatsiya, to‘lqinsimon holda tana haroratining ko‘tarilishi, dumg‘aza

sohasida og‘riq bo‘lishi, teri va shilliq qavatlarga pufakchasimon

toshmalarning toshishi. O‘lim holati kuzatiladi

72

11-blok. TERI-TANOSIL KASALLIKLARI. OITS (Orttirilgan immun tanqisligi sindromi)

TANOSIL KASALLIKLARI GUYIDAGICHA TAVSIFLANADI

Uzoq kechishi (davolanmasa) hamda bilinar-bilinmas kechishi

O‘z-o‘zidan sog‘ayib ketmaydi, ya’ni maxsus davolanishi shart

Shifokorga tez murojaat etilsa, sog‘ayish shuncha tez bo‘ladi

Kasallik onadan bolaga o‘tishi mumkin

Zaxm va OITS nafaqat jinsiy yo‘l bilan, balki qon orqali o‘tadi

Zaxm (sifilis) surunkali yuqumli kasallik bo‘lib, asosan oqish treponema yuqqanda kelib chiqadi, jinsiy yo‘l orqali taqaladi. Teri va shilliq pardalarning bevosita kontakti oqibatida yoki ajralmalar (so‘lak, shilimshiq, yiring)tekkan narsalardan yuqadi

73

Zaxmning

bosqichlari

birlamchi zaxm jinsiy a’zolar atrofida yumaloq shaklga ega, chetlari tekis va tubi yaltiroq bo‘lgan (qattiq yara) diametri 0.5-1.0 sm keladigan og‘riqsiz yagona yaracha paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi

ikkilamchi zaxm (yangi zaxm) davri toshmalar toshishi va limfa tugunlarining

yallig‘lanishi bilan xarakterlanadi

uchlamchi zaxm 3-4 yildan keyin rivojlanadi. Bunda teri va shilliq qavatlardagi burtmachalar va tugunchalar hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi

yashirin davri 3-4 hafta davom etadi

So‘zak (gonoreya)

yuqumli tanosil kasallik, ayiruv va jinsiy a’zolarning shilliq pardalarini yiringli

yallig‘lanishi bilan xarakterlanadi

surunkali kechishi–yuqoridagi belgilar deyarli kuzatilmaydi. Ajralma faqat ertalab va spirtli ichimlik iste‘mol qilinganda paydo bo‘ladi

o‘tkir kechishi siyish vaqtida siydik kanalida qichishish, achishish va og‘riq paydo bo‘ladi. Kasallik boshida ajralma seroz yiringli bo‘lib, keyinchalik faqat

yiringli bo‘ladi

yashirin davri 3-4 kun

74

OITS (Orttirilgan immun tanqisligi sindromi)

Birinchi marta infeksion kasallik sifatida 1981-yilda AQShda qayd qilingan. Butun dunyo sog‘liqni saqlash uyushmasi ko‘rsatmasiga qaraganda bu kasallik keng tarqalib, hozirgi vaqtda 65 mln.dan ortiq odam kasallanganligi aniqlangan

OITSning yuqish yo‘llari

jinsiy aloqa

sterillanmagan ignalar

onadan bolaga yuqish

95 %

gomoseksualistlar

(besoqolbozlar) narkoman va

fohishalar

Virusga ta’rif: OITS chaqiruvchisi tuzilishi va kimyoviy tarkibi bo‘yicha juda murakkab virus hisoblanadi. Odatdagi xona haroratida virus o‘zining yuqumliligini uzoq muddatgacha saqlaydi.

OITSning o‘rtacha yashirin davri 2-5 yil davom etadi

qon va uning mahsulotlari va a’zolar transplantatsiya

75

Yashirin davri bir necha yil davomida kasallik belgilari paydo bo‘lmay virus tashib yuriladi

OITS davrlari

Zo‘raygan limfoadenopatiya

sindromi

bu davrda ikki va undan ortiq limfa tugunlarni kattalashishi kuzatilib, 3 oy davom etadi

OITS uyushgan kompleks davri

barcha limfa tugunlarning kattalashishi, tana vaznining kamayishi, terlash, haroratning ko‘tarilishi, yo‘tal, oshqozon ichak sistemasi faoliyatining buzilishi va immun sistemasining pasayishi bilan ifodalanadi

OITS davri klinik belgilarining keng miqyosda rivojlanish bosqichi, ya’ni hamma vaqt bemorning o‘limi bilan tugaydi

Ahamiyatli belgilari

1) tana vaznining 10%ga va undan ko‘proq miqdorga kamayishi, 2)1 oydan ko‘proq muddat davomida surunkali ich ketish, 3)1 oydan ko‘proq muddatda muntazam haroratning ko‘tarilishi (doimiy yoki vaqti-vaqti bilan)

Ahamiyatsiz belgilari

1)1 oydan ko‘proq muddatli davomli kuchli yo‘tal, 2)ko‘p o‘choqli zo‘raygan dermatit (terini yallig‘lanishi), 3)qaytalanuvchi o‘rab oladigan uchuq, 4)tomoq va og‘iz bo‘shlig‘ining kandidozi, 5)surunkali zo‘raygan va keng tarqalgan oddiy uchuq, 6) zo‘raygan limfadenopatiya,

ASORATLARI

teri va shilliq qavatlarning yallig‘lanishi

60 % bemorlarda aqlning pasayishi

50-100% da o‘pka va ovqat hazm qilish traktining shikastlanishi

76

12-blok. HAYOT UCHUN XAVFLI BO‘LGAN HOLATLARDA (CHO‘KISH, BO‘G‘ILISH, ZAHARLANISH) YORDAM KO‘RSATISH. OBMOROK, KOLLAPS VA SHOKDA

YORDAM KO‘RSATISH

C H O‘ K I S H

O‘pka suv bilan to‘lgan suv bilan to‘lmagan

Haqiqiy Asfiksik

Sabablari suyuqlikning nafas yo‘llariga kirishi, yurakning

reflektor to‘xtashi, laringospazm

Nafas yo‘llaridan chiqadigan ajralmalar

ko‘piksimon qusiq modda, pushti rang ko‘rinishda, ko‘krak qafasiga bosganda ko‘pik

ko‘p miqdorda ajraladi

yo‘q

Teri qoplami teri rangining ko‘karishi rangi oqargan

Cho‘kishda shoshilinch yordam ko‘rsatish: ro‘molcha, salfetka yordamida og‘iz bo‘shlig‘ini suv va ifloslardan tozalash. Og‘izdan - og‘izga, og‘izdan-burunga sun‘iy nafas berishni va yurakning bilvosita massajini darhol amalga oshirish. Jabrlanuvchini isitish va jabrlanuvchining boshini yoniga qilib, gorizontal holatda shifoxonaga transportirovka qilish

to‘satdan kuchli sovqotish natijasida yurak faoliyati va nafas olishning reflektor

to‘хtashi kuzatiladi

77

Z A H A R L A N I SH

Maishiy (alkogolli, tasodifan, suiqasdli), tibbiy, ish kasbiga mos, biologik, bolalar, oziq-ovqat

ZAHARLANISHDA BIRINCHI YORDAM KO‘RSATISH

Iste’mol qilingan moddalardan zaharlanishda

me’dani zudlik bilan yuvish. Bunda 18-200C 12-15 litr suvni 300-500 ml dan bo‘lib ichirish yo‘li bilan amalga oshiriladi

mahalliy joyga sovuq qo‘yish, 0.3ml 0,1% adrenalin yuborish, zaharli modda kirgan joyning yuqorisiga jgut qo‘yish

jabrlanuvchini atmosfera havosi buzilgan joydan olib chiqish, nafas yo‘llarining o‘tkazuvchanligini ta‘minlash va kislorod kirishini yaxshilash

Ilon chaqqanda, vena ichiga zaharli moddalar

yuborilganda

Nafas olish yo‘llari orqali zaharlanishda

teri qoplamini oqar suv bilan yuvish Teriga zaharli moddalar tushganda

me’dani yuvish (yuvilgan suvda qonning bo‘lishi yuvishni davom ettirishga qarshi ko‘rsatma bo‘la olmaydi, ishqoriy suyuqliklarni ishlatish mumkin emas), promedol va yurak dorilarini berish

Kuydiruvchi moddalar bilan zaharlanishda

me‘dani aktivlashtirilgan ko‘mir aralashtirilgan suv bilan yuvish, bo‘shashtiruvchi hamda yurak dorilari berish

Uyqu dorilari bilan zaharlanganda

78

Koma turlari Klinik belgilari Birinchi tibbiy yordam

Serebral

harakatning buzilishi va oyoq-qo‘llarda sezuvchanlikning yo‘qolishi. Og‘izning sog‘lom tomonga qiyshayishi, ko‘z

olmasining miyaning zararlangan o‘chog‘i tomonga qarashi

to‘liq tinchlik saqlashni ta’minlash, boshga muz qo‘yish va shifoxonaga

jo‘natish

Diabetik (gipergli-

kemik)

holsizlik, og‘izning qurishi, chanqoqlik, chiqarayotgan nafasidan atsetonning hidi kelishi. Koma asta-sekin rivojlanadi shoshilinch shifoxonaga yotqizish

Gipoklikemik to‘satdan holsizlanish, uyqusirash, ko‘p miqdorda terlash, yurak o‘ynog‘i. Koma tezda rivojlanadi

shirin choy berish, shifoxonaga tezda yotqizish

Jigar komasi

ko‘z sklerasi, teri va shilliq qavatlarning sarg‘ayishi, bemorning tezda ozib qolishi, burun va oshqozondan qon ketishi shoshilinch shifoxonaga yotqizish

Uremik kuchli bosh og‘rigi, shish, qon bosimining ko‘tarilishi, terining qurib qolishi, chiqarayotgan nafasidan siydik hidi kelishi

siydiruvchi dorilar berish, shoshilinch shifoxonaga yotqizish

Alkagolli koma

harakatning qo‘zg‘alishi, terlash, og‘izdan alkogolning hidi kelishi. Koma asta-sekin rivojlanadi toksikologik shifoxonaga yotqizish

K O M A N I N G T U R L A R I

79

Turlari Kelib chiqish sabablari Birinchi tibbiy yordam

Travmatik a’zolar va tana qismlarining shikastlanishi. Belgilari:

kuchli og‘riq, qon yo‘qotish, zararlangan to‘qimalarning parchalanishi natijasida zaharlanish

nafas o‘tkazish yo‘llarini tiklash, qon ketishini to‘xtatish, singan sohasini harakatsizlantirish,

og‘riqsizlantirish, bemorni ehtiyotkorlik bilan tezda yaqin oradagi shifoxonaga yetkazish

Kuyish shoki jabrlanuvchining 15-20% tanasi kuyganda rivojlanadi yonayotgan o‘tdan olib chiqish, kuygan joyning

hajmini aniqlash, og‘riqsizlantirish, zararlanmagan tomoniga yotqizilgan holatda transportiroka qilish

Gemorragik qon yo‘qotish natijasida shok holatiga tushib qolishi

muz qo‘yish, qon to‘xatish, to‘liq tinchlikni ta’minlash, shoshilinch shifoxonaga yotqizish, yon

boshlatgan holatda kasalxonaga transportirovka qilish

Elektr shoki elektr toki bilan shikastlangandan 2-3 soat o‘tgandan

keyin uzunchoq miyadagi hayot uchun muhim bo‘lgan markazlarning falajlanishi hisobiga boshlanadi

tok bilan shikastlangan joyga aseptik bog‘lam qo‘yish, shoshilinch shifoxonaga yotqizish

Anafilaktik kompleks allergik reaksiyalar allergen kirgan joyga jgut qo‘yish, suprastin yoki

dimedrol tabletkasini berish, kislorod berish, shoshilinch shifoxonaga yotqizish

SHOK(inglizcha so‘zdan olingan bo‘lib «ZARBA» degan ma’noni anglatadi)

80

13-blok. EKSTREMAL HOLATLARDA YORDAM KO‘RSATISH (Klinik o‘lim)

TAVSIFI KLINIK BELGILARI

Agoniya oldi holati

umumiy karaxtlik, hushini yo‘qotish, qon bosimining tushib ketishi, tomir urishi son va uyqu arteriyalarida, yuzaki nafas olishi, teri qavatlarining ko‘karishi

Agoniya

hushida emas, uyqu va son arteriyalarida juda qiyinchilik bilan qon-tomir urishi aniqlanadi, yurak tonlari keskin bo‘g‘iq

Klinik o‘lim

bosh miya, qon aylanish doirasi va nafas a’zolari faoliyatining to‘xtashi

Biologik o‘lim

o‘lik dog‘larining paydo bo‘lishi, mushaklarning taxtasimon qotishi, tana haroratini atrof- muhit harorati bilan tenglashishi

YURAK TO‘XTASHINING

SABABLARI

Kardiogen: miokard infarkti, yurak ritmining buzilishi,

yurakning tashqaridan qisilishi, yurak tomirlar emboliyasi

Kardiogen bo‘lmagan: nafas olishining buzilishi, umumiy

moddalar almashinuvi, neyroendokrin sistemasida

buzilishlar

81

SUN’IY NAFAS OLDIRISH QOIDASI

Jabrlanuvchini chalqancha yotqizish (tekis va qattiq joyga). Bo‘g‘ib turgan yoqaning tugmasini va ko‘ylakni yechish

O‘ng qo‘lingiz bilan bo‘yin ostiga, chap qo‘lingiz bilan peshona qismiga qo‘yib, boshni maksimal orqaga tortib valik qo‘yamiz

O‘ng qo‘lingiz bilan pastki jag‘ni pastga tortib og‘iz bo‘shlig‘ini ochamiz va doka bilan og‘iz bo‘shlig‘ini tozalaymiz

O‘pkani sun’iy nafas oldirish

reanimator chuqur nafas olib, bemorning og‘iz bo‘shlig‘ini og‘zi bilan mahkam berkitib sun’iy havo beradi

havo chiqib ketmasligi uchun burun teshigi qo‘l yoki qisqich bilan berkitiladi

aktiv sun’iy nafas berilgandan so‘ng reanimator boshini ko‘tarib, yon tomonga buradi. Bemor passiv nafas chiqaradi

nafas oldirish orasidagi vaqt intervali 5 sekundni tashkil etadi (1 daqiqada 12 sikl)

jabrlanuvchini nafas olishi tiklanmaguncha va o‘zi mustaqil nafas olmaguncha sun’iy nafas berish muolajalarini to‘xtatmaslik kerak

Yurakning bilvosita massaji

ko‘krak qafasi va umurtqa pog‘onasi oralig‘idagi yurak mushagi to‘qimalarining zichlashishi asosida yurakning chap qorinchasidan katta va o‘ng qorinchasidan kichik qon aylanish

doirasiga yurak bo‘shliqlarida qolib ketgan qonlarni haydashga sabab bo‘ladi

82

Bilvosita massaj muolajalari

yurak massajini bajarishdan oldin bemorning istalgan tomonidan ko‘krak to‘sh suyagi beshinchi qovurg‘a birikadigan joyidan (to‘sh suyagi chuqurchasidan ikki barmoq tepaga) kaftlarni bir biriga qo‘yib bosim orqali massaj bajariladi

qo‘llarning kaft sohalari laylaksimon bo‘lib, tirsak bo‘gimlarida bukilmagan bo‘lishi shart. Belgilangan nuqtadan siljimaslik uchun qo‘llar olinmaydi

bosim vaqtida ko‘krak qafasining egilishi 4-5 smni tashkil qilishi kerak, ammo bosim ta’siri 0,5 sek, bosimlar oralig‘idagi vaqt esa 0,5-1 sek.ni tashkil qiladi

agar tiriltirish muolajasini bir kishi bajarayotgan bo‘lsa, 2 ta nafasdan so‘ng 15 marotaba bosim muolajasini bajarish kerak

agar tiriltirish muolajasini ikki kishi bajarayotgan bo‘lsa, bir nafasdan so‘ng besh marotaba bosim muolajasini bajarish kerak

Diqqat! 12 yoshgacha bo‘lgan bolalarga yurak yopiq massaji bir qo‘l bilan bajariladi. Bir daqiqada 80 marotaba, tug‘ilgan chaqaloqlarga esa, bosh barmoq bilan, bir daqiqada 120 marotaba

qilinayotgan muolajalarning to‘g‘ri bajarilayotganligi bevosita uyqu arteriyasida to‘lqinsimon pulsning paydo bo‘lishi bilan ifodalanadi

83

Chora- tadbirlar Muolajalarni o‘tkazish zarurligi

Muolajaning to‘g‘riligini ko‘rsatuvchi dalillar

Noto‘g‘ri bajarilgan muolaja asoratlari

Chora tadbirlarni to‘xtatish

o‘pkani sun’iy nafas oldirish

ko‘krak qafasida nafas olish ekskursiyasining yo‘qligi

ko‘krak qafasida ekskursiyasining

ko‘rinishi

epigastral sohasining shishishi

nafas olishining to‘liq tiklanishi

bilvosita

massaj qilish

yirik qon-tomirlarda qon- tomir urishi yo‘qligi

uyqu arteriyasida to‘lqin-simon pulsning paydo

bo‘lishi bilan ifodalanadi

qovurg‘alarning sinishi, o‘pka to‘qimasining shikastlanishi, jigar

to‘qimasi va kapsulasining yirtilishi

uyqu arteriyasida to‘lqinsimon pulsning

paydo bo‘lishi, teri to‘qimalarining qizil rangga kirishi, ko‘z

qorachig‘i reflekslarining tiklan-

ganligi va hushiga kelishi bilan ifodalanadi

REANIMATSION CHORA - TADBIRLARNI O‘TKAZISH UCHUN KO‘RSATMALAR

84

14-blok. TO‘SATDAN BO‘LADIGAN TUG‘RUQ JARAYONIDA YORDAM BERISH

TUG‘ISH

Fiziologik jarayon bo‘lib, bunda tug‘ish yo‘llari orqali bachadondan homilani, yo‘ldoshni, uning tashqi pardasini hamda homila oldi suvini tashqariga itarib chiqaradi. Fizioligik tug‘ish 280 kun yoki 40 haftadan so‘ng yuz beradi

TUG‘RUQ JARAYONINING KECHISHI

Bachadon mushak-larining doimo qis-

qarishi

Homila pufagining paydo bo‘lishi

Qon aralash suyuqlikning

chiqishi

Asta-sekinlik bilan bachadon bo‘ynining

tekislanishi va ochilishi

Tug‘ruqda itaruvchi kuchlarga

quyidagilar kiradi

bachadon mushaklarining qisqarishi – «dard»

qorin mushaklarining qisqarishi – «kuchanish»

85

TUG‘RUQ

DAVRLARI Bachadon bo‘ynining

ochilish davri Homilaning tashqariga

itarilish davri Yo‘ldoshning

tug‘ilishi

TUG‘ISHNI QABUL QILISH QUYIDAGI KETMA-KETLIKDAN IBORAT

Chiqib kelayotgan chaqaloq boshini boshqarish, bunda o‘ng qo‘lning 3 ta barmog‘ini yumshoq tomoni chaqaloq boshiga qo‘yib turiladi. Dardlar orasidagi muhlatda o‘ng qo‘l barmoqlari qin

xalqasining ichki yon devori to‘qimalarining cho‘zilishidan saqlaydi

Boshni chiqarib olish. Ensa qismi tug‘ilgandan so‘ng, sekinlik bilan boshni to‘g‘rilash natijasida boshlanishida peshona, so‘ngra yuz qismi va iyagi ko‘rinadi

Yelka sohasining tug‘ilishi. Tug‘ilgan chaqaloq boshini yuz qismi onasining chap yoki o‘ng soniga buraladi. Shundan so‘ng ikki qo‘lning kaft yuzalarini chaqaloq quloqlari ustiga qo‘yib, oldin pastga

va yuqoriga tortib, boshni yuqoriga tortib pastki yelkalar chiqarib olinadi

Tananing tug‘ilishi. Yelkalar tug‘ilgandan so‘ng ikki tomondan chaqaloqni ko‘krak qafasidan ushlab yuqoriga tortiladi, bunda hech qanday qiyinchiliksiz tananing pastki qismi tug‘iladi

86

CHAQALOQNI BIRLAMCHI PARVARISHLASH

Chaqaloqning badanini sterillangan doka va vazelin

bilan artish

Ko‘ziga ishlov berish: sterillangan paxta bilan artib,

30% albutsid eritmasidan bir tomchidan har bir ko‘ziga

tomiziladi

Kindik oralig‘i 5% yod eritmasi bilan artiladi va

kesiladi. Qolgan qismini bosh barmoq bilan qisib, kindik

halqasidan 0,5-0,7 sm tashlab steril skoba yoki ip bilan

mahkam bog‘lanib so‘ngra kesiladi. Kesilgan sohaga 5%

yod eritmasi qo‘yilib, toza aseptik bog‘lam qo‘yiladi

CHAQALOQ VA UNING ONASINI TRANSPORTIROVKA QILISH

bemor tug‘ish jarayonining asoratli kechishi hollarida tug‘ruqxonaga yotqizilishi shart. Qolgan holatlarda shifoxonadan tashqarida yordam ko‘rsatilgandan so‘ng, parvarish qilish uchun shifoxonaga yotqizish maqsadga muvofiq

87

15-blok. FAVQULODDA HOLATLARDA (YER QIMIRLASHI, SUV BOSISHI, BOSIB QOLISH) BIRINCHI TIBBIY YORDAM KO‘RSATISH

Tezligiga

Kuchiga Shikastlanish

joyiga Jabrlanuvchining

yoshiga

SHIKASTLANISHLARDA PATOLOGIK HOLATLARNING SABABI

Shikastlanish davomiyligiga

Shikastlanish mexanizmlari

zarbali, kompression,

aralash

bosh miyaning chayqalishi, bosh miyaning shikastlanishi, hushini yo‘qotish, xotiraning yo‘qolishi, yumshoq to‘qimalarning shikastlanishi, har xil sinishlar

88

Davrlar Klinik belgilari

Birinchi bosqichi (erta davri) yurak qon-tomir yetishmovchiligi bilan

ifodalanadi

o‘tkir yurak qon-tomir yetishmovchiligi davri, yumshoq to‘qimalarning ezilishidan hosil bo‘ladigan plazmarogiya (qon plazmasini tomirlardan tashqariga chiqishi) bilan namoyon bo‘ladi. Birdan ozod qilib olingan jarohatlanganning holati qoniqarli bo‘ladi. Ozod qilingandan so‘ng tananing shikastlangan qismlarida shish paydo bo‘lib, ularning hajmi kattalashib boradi. To‘rt soatdan bir kungacha shish maksimal kattalashadi, oyoq va qo‘llari ko‘karib, juda qattiq va sovuq bo‘lib qoladi. Jarohatlanganning umumiy holati yomonlashib, oqarib, bo‘shashish, arterial qon bosimi pasayishi va nerv sistemasi tormozlanishi paydo bo‘ladi

Ikkinchi bosqichi (Buyrak yetishmovchiligi

davri)

bu davr 3-4 kundan keyin boshlanib, 7-9 kun davom etadi, bu vaqtda kasal siydigida qon paydo bo‘lishi mumkin. Uremik koma holatiga olib keladi

Asoratlashgan davri

oxirgi davrlarda esa muskullar, nerv tolalarining shikastlanishi natijasida nekroz paydo bo‘lishi, shuningdek terining archilishi hamda flegmonalar paydo bo‘lishi mumkin

EZILISH SINDROMLARI

89

BIRINCHI TIBBIY YORDAM KO‘RSATISH

1.Jabrlanuvchini bosib qolgan inshoatlar ostidan chiqarib olish zarur va chiqarib olishdan oldin bosib qolgan sohadan yuqorisiga jgut qo‘yish kerak. 2.Og‘riqsizlantirish. 3. Yuqori nafas yo‘llarini o‘tkazuvchanligini tiklash, jarohatlanganni boshini orqa tomonga maksimal egish, pastki jag‘ini oldinga tortib, barmoq bilan og‘iz bo‘shlig‘i va tomog‘ini yot jismlardan tozalash. 4. Ekspirator sun’iy (og‘izdan-og‘izga yoki og‘izdan-burunga) nafas berishni amalga oshirish.5. Tashqi qon ketishni bosuvchi bog‘lam yoki jgut yordamida to‘xtatish. 6. Koma holatiga tushgan bemorlarga zarur bo‘lgan holatni berish. 7.Shok holati kuzatilgan bemorlarga zarur bo‘lgan holatni berish. 8. Shikastlangan sohani immobilizatsiya qilib, shifoxonaga jo‘natish

I guruh og‘ir holatda yotganlar, zudlik bilan birinchi tibbiy yordam muolajalariga muhtoj. Shikastlanganlar 20% ni tashkil etadi

Og‘irlik darajalariga qarab tibbiy sortirovkani o‘tkazish

II guruh ahvoli o‘rtacha og‘irlikda, tibbiy yordam 6-8 soatga kechiktirilsa bo‘ladi (20%)

III guruh yengil jarohatlanganlar, ambulator sharoitida yordam ko‘rsatsa bo‘ladi (40%)

IV guruh juda og‘ir holatda (20%), ularning ahvoli faqatgina yengillashtiriladi

Shikastlanganlarni transportirovka qilish faqat sanitar transportida amalga oshirilishi kerak. Yordamchi transport vositasi sifatida yuk avtomobillaridan, avtobuslardan foydalanish mumkin, bunda bemorlarni matrasli shitlarga yotqizib olib borish maqsadga muvofiqdir. Olib boriladigan shifoxona 20 km va undan uzoq bo‘lsa, vertolyotdan foydalanish ma’quldir

90

16-blok. YO‘L-TRANSPORT HODISALARI VA YONG‘IN PAYTIDA

BIRINCHI TIBBIY YORDAM KO‘RSATISH

Jarohatlanishlar tavsifi – tananing barcha sohalarining shikastlanishi, ichki a’zolar va bosh miya jarohatlari kuzatiladi. Shulardan: bosh miya jarohatlari, ko‘krak qafasining sinishi (qovurg‘alar va to‘sh suyagi), oyoq-qo‘l suyaklarining sinishi, ichki a’zolarning jarohatlanishi (jigar, taloq va boshqa a’zolar)

Shok holati

O‘lim holatining sabablari

Kuchli qon ketishi Bosh miyaning shikastlanishi

Shikastlanganlarni avtomobil ichidan chiqarib olish qoidalari

jabrlanganlarni avtomobil ichidan olayotganda kuch ishlatib, tortmasdan, surib, ko‘tarib, halaqit berayotgan avtomobil qismlarini sindirib bo‘lsa ham bemorni asta-sekin 2-3 kishi yordamida ajratib olish kerak

agar jabrlanganni bir kishi ajratib olayotgan bo‘lsa, holatini o‘zgartirishga to‘g‘ri keladi, lekin shunda ham bosh va bo‘ynini qimirlatmasdan qo‘ltiq s ohasidan olinadi

agar mashinadan yonayotgan elektr simlari va benzin hidi kelib tursa, u holda jabrlanuvchi va yo‘lovchilarni uzoqroq masofaga olib borish lozim

91

Shif

okor

kel

gun

cha

tib

biy

yor

dam

ko‘

rsat

ish

ch

ora-

tad

bir

lari

agar shikastlangan behush holatda bo‘lsa, saralash «o‘likmi- tirikmi» degan qoida bilan boshlanadi. Fojiya yuz bergan joyda o‘lim kuzatilsa, u holda ko‘proq bosh miya

va ko‘krak qafasi jarohati to‘g‘risida o‘ylash kerak

tez yordam mashinasi kelgunga qadar bemor ahvoli, uning jarohati og‘ir yoki yengilligini baholash lozim. Jarohatlanganda deformatsiya belgilari bor, jarohati, qon ketish

jadalligi, yurak faoliyati aniqlanadi

bemorda suyak sinishlari to‘liq inkor etilmaguncha yurgizish kerak emas. Qo‘shimcha jarohatlardan holi bo‘lish uchun kiyimlarini yechish, zarur bo‘lsa yirtish kerak

bemorning nafas olishi va yurak urishi tekshiriladi, agar «klinik o‘lim» holati sodir bo‘lgan bo‘lsa, tiriltirish muolajalari o‘tkaziladi

nafas olishining qayta to‘xtab qolishining oldini olish maqsadida bemor yonbosh holatida yotqiziladi

fojia yuz bergan yerda jarohatlanuvchida hayot uchun xavfli tashqi qon ketish bo‘lganda uni to‘xtatish kerak

92

MUNDARIJA

So‘z boshi…………………………………………………………………………………………………………………….…..…..3 1-blok. Odam anatomiyasi va fiziologiyasi…………………………………………………………………………………..............4 2-blok. Qon ketish va qon yo‘qotish………………………………………………………………………………….......……..…...8 3-blok. Desmurgiya asoslari va prinsiplari…………………………………………………………………………....………..…..12 4-blok. Jarohat va uning turlari………………………………………………………………………………………........…..........16 5-blok. Kuyish, sovuq olish va elektr jarohatlar……………………………………………………………………………..….…..21 6-blok.Tayanch-harakat a’zolarining shikastlanishi.……………………………………………………………..............................29 7-blok. Shikastlanganlarni tashish va transportirovka qilish…………………………………………………. …….….................39 8- blok. Aseptika va antiseptika. O‘tkir jarrohlik infeksiyalari, «o‘tkir qorin og‘rig‘i» kasalliklari…………..................……...….43 9-blok. O‘tkir yurak qon-tomir kasalliklari va b.ronxial astmada birinchi tibbiy yordam. Epileptik va esterik tutqanoqlarda hamda ruhiy bemorlar kasalligining qo‘zg‘alish davrida birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish………………………………………………………………………………………………..….52 10-blok. Asosiy yuqumli kasalliklarning alomatlari. O‘ta xavfli infeksiyalar……………………………………......……..…..….60 11-blok. Teri-tanosil kasalliklari. OITS (Orttirilgan immun tanqisligi sindromi)…………………………….…….....….………..72 12-blok. Hayot uchun xavfli bo‘lgan holatlarda (cho‘kish, bo‘g‘ilish, zaharlanish) yordam ko‘rsatish. Obmorok, kollaps va shokda yordam ko‘rsatish…………………………………………………………………..……................76 13-blok .Ekstremal holatlarda yordam ko‘rsatish (klinik o‘lim)………………………………………………….…………….…80 14-blok.To‘satdan bo‘ladigan tug‘ruq jarayonida yordam berish …………………………….......................................................84 15- blok. Favqulodda holatlarda (yer qimirlashi, suv bosishi, bosib qolish) birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish………………………………………………………………………………………….……………........……87 16- blok. Yo‘l-transport hodisalari va yong‘in paytida birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish ……….................……….........……...90

93

MIRTURSUNOV OBID RAMAZANOVICH,

tibbiyot fanlari nomzodi, dotsent;

ALIQULOV ZAFAR ERGASHEVICH; QURBONOV KOMIL SOATOVICH

BIRINCHI TIBBIY YORDAM ASOSLARI

FANIDAN

CHIZMALAR ALBOMI

Muharrir B. Q. Ergashev Texnik muharrir D.Х. Hamidullaev

Bosishga ruxsat etildi 2014-y. Nashriyot hisob tabog‘i 5,8. Adadi nusxa. Buyurtma №

O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi 100197, Toshkent sh., Intizor ko‘chasi, 68