2

redakcja

W Numerze

3

od redakcji

5 Sztuka i nowoczeSno

Teresa Grzybkowska, Sztuka i codzienno joanna Puzyna-chojka, Gra w rzeczywiSto. nowe media w TeaTrze janusz janowski, Malarz rnorodny. o maksymilianie kasProwiczu

22 75 131

dyskusje i rozmoWy MiaSto z FilMu i Morza. o 0_1_0 Piotra azarkiewicza i Miecie z Morza andrzeja koTkowskieGo, filmach zwizanych z Gdyni, i o SaMej Gdyni rozmawiaj wojciech Boros, Marek Gajdziski, Pawe huelle, adam kamiski i Piotr Millati 7 Szuka Swojej Prawdy o reliGii, oByczajach, szTuce z Maciejem wieszewskim rozmawia adam kamiski 111

Kwartalnik wydano dziki mecenatowi miasta Gdyni Redakcja skada podzikowania Muzeum Miasta Gdyni za udostpnienie materiaw ilustracyjnych Redaguj: Pawe Huelle (redaktor naczelny) Adam Kamiski (sekretarz redakcji) Piotr Millati (esej) Wojciech Boros (poezja) Projekty graficzne: Jarek wierczek Skad komputerowy: Adam Kamiski Korekta: Katarzyna Szalewska, zesp redakcji ISSN 2080-6213 Wydawca: Leszek Kope Centrum Kultury w Gdyni ul. owicka 51, 81-504 Gdynia tel: (+48-58) 664-73-77, fax: (+48-58) 664-73-77 e-mail do redakcji: kwartalnik.bliza@gmail.com

ycie z zadcieM (1) SaXtenor. z krakowskim gdynianinem Przemysawem dyakowskim, od blisko p wieku wirtuozem gry na saksofonach sopranowym i tenorowym, rozmawia zbigniew Gach 162 Proza jacek dehnel, foToPlasTikon (fragmenty) ignacy karpowicz, PunkT rwnowaGi 103 138 esej andrzej kasperek, encore, jeszcze raz weduG Pawa a. Fiedotowa i jacka kaczMarSkieGo Piotr Millati, ciki SPrzt waGi Pirkowej 60 84 Poezja tadeusz dbrowski, *** [duGiM korytarzeM idzie chirurG, wanie...] 59

4

W Numerze

od redakcji

5

anna wieser, Biel i inne wiersze

100

Szanowni Pastwo!

natalia Malek, ciastka lody Mietana i inne wiersze 150 joanna herman, What sky reMains i inne wiersze Przekady ronny Someck, serWetka i inne wierSze. z hebrajskiego przeoy rafi weichert 128 miejsca i historie joanna ciepliska, GdySkie iluzjony receNzja jarosaw zalesiski, anything goes to nothing. o kSice czy Pan Bg jest szczliWy i inne Pytania leSzka koakowSkieGo zaPiski Marek Gajdziski, zaPiSki londySkie (1) adam wiedemann, ucho w roSole (1) nina, nina, Tam karTina katarzyna Szalewska, yjc na Peryferiach PioTra MillatieGo notatki na odwrocie FotoGraFii tu i teraz Piotr Sobierski, musicalowa sTolica Polski Barbara Pirkowska, literatura w teatrze. naGroda literacka Gdynia 2009 Przemysaw Gulda, Gdynia na rockowo, Gdynia na Folkowo. oPener i GloBaltica wojciech Boros, o PrzyStani Poetyckiej Strych Sw kilka moja GdyNia antoni libera, Gdynia dworzec MorSki 218 186 195 202 214 119 152 173 43 183

o

154

ddajemy w wasze rce pierwszy numer kwartalnika Bliza. Skd ta nazwa? z jzyka kaszubskiego. Bliza oznacza latarni morsk. wprawdzie nie jestemy pismem kaszubskojzycznym, ale jako kwartalnik artystyczny miasta Gdyni czujemy lokaln, wanie kaszubsk, tradycj tego miejsca. i chcemy do niej siga. oczywicie gwnym nurtem naszego zainteresowania jest i bdzie wspczesno. Gdynia jako najbardziej udane dziecko ii rP wprost do tego zachca. dlatego na amach pierwszego numeru znajd Pastwo teksty otwierajce dyskusj na temat polskiej nowoczesnoci: w sztuce, poezji, obyczajach, motoryzacji, architekturze, teatrze czy muzyce popularnej. Prezentujemy te grup znakomit naszym zdaniem poetw std. ze wszech miar zasuguj na uwag, tworzc od kilku lat bardzo ciekawe rodowisko, wietnie wpisujce si w oglnopolski pejza poetycki. chcemy te spenia funkcje archiwistw. w najlepszym tego sowa znaczeniu. reportae i szkice z historii Gdyni zawsze bd w polu naszego zainteresowania. ale postaramy si to czyni w formie nowoczesnej. zaley nam na dobrym reportau, dokumencie, literaturze faktu. jest naszym marzeniem zdoby wielu czytelnikw w Gdyni i poza ni. czy to, co lokalne, z uniwersalnym. wpisa si w pejza polskich przemian jako uczestnicy i czujni obserwatorzy. towarzyszy najwaniejszym wydarzeniom kulturalnym miasta i je wsptworzy. Bliza oznacza latarni morsk. nawizujc do gdyskiej, pomorskiej tradycji, pragniemy, aby wiato tej latarni byo widoczne w Pastwa horyzoncie. w przeywaniu sztuki, w refleksji nad naszym spoecznym i narodowym losem. Mamy nadziej na wiele wsplnych spotka, wymian myli, dyskusji, ktre wzbogac nasze ycie. inaugurujemy take seri audiobiblioteki naszego kwartalnika. Bdziemy w niej prezentowali ciekawych modych twrcw, czytajcych swoje utwory. Przy okazji debiutu prosimy o wyrozumiao. ale liczymy gorco na Pastwa uwagi, pomysy, inicjatywy, teksty, wspomnienia. redakcja

6

Gdynia. wieMiaSto

dyskusje i rozmoWy

7

o 0_1_0 Piotra azarkiewicza i Miecie z morza andrzeja kotkowskiego, filmach zwizanych z Gdyni, i o samej Gdyni rozmawiaj wojciech Boros, Marek Gajdziski, Pawe Huelle, adam kamiski i Piotr Millatiadam kamiski: Podjlimy si zadania, eby porozmawia o fil-

miasto z Filmu i morza

mach, w ktrych Gdynia si pojawia, 0_1_0 i Miecie z morza, oraz o tym, jakie moliwoci to miasto stwarza dla filmw i oglniej dla sztuki.Pawe Huelle: zacznijmy od filmw. Musz przyzna, e kiedy obej-

Obecna ul. Starowiejska w 1904 roku, fot. ze zbiorw Muzeum Miasta Gdyni

rzaem 0_1_0, byem rozczarowany. Mona mwi o tym filmie na rne sposoby, mnie przypomnia si francuski teatrzyk Grand Gui gnol, dziaajcy w Paryu od XiX wieku, ktry specjalizowa si w absurdalnych horrorach. co minut musi spa topr, musz by flaki, krew, przestpstwo, gwat itd. nagromadzenie okropnoci w tego rodzaju estetyce dawao efekt komiczny: zamiast si ba, zamiast duma nad okropnociami ycia, widownia przy kadym kolejnym trupie, morderstwie wybuchaa miechem. no, powiedzmy, e by to prototyp Monty Pythona. wspczesna nie tylko polska dramaturgia modego pokolenia posza mocno w tym wanie kierunku. ale bez francuskiego esprit i pewnego cudzysowu tamtej estetyki. no wic mamy napisany przez scenarzyst, utalentowanego dramaturga Bizio, szereg obrazw, ktre pokazuj nasz wspczesny wiat jako horror. rodzinny, biznesowy, spoeczny, narkotyczny. horror bycia tu i teraz. rozumiem doskonale, e dla kogo istnienie jako takie moe by udrk, cierpieniem, szokiem. ale trzeba to pokaza tak, powiedzmy, jak Faulkner z ca gam przypadoci egzystencjalnych, psychologicznych, kulturowych, gboko zakorzenionych w tradycji danej spoecznoci. tekst Bizia to sekwencja kilku okropnociowych historii, bez adnej spjni. no i bez gbi. nastpujce po sobie historie usiuj nas przekona, e yjemy w piekle. By moe jest tak w istocie ale artystycznie jest to nieprzekonujce. efekt paryskiego teatrzyku Grand Guignol zostaje w tym tekcie i filmie osignity. nie wierzymy jako widzowie ani w autentyczno tych narracji, ani co gorsza w realne cierpienie bohaterw. Mog si tarza na scenie, wy przed kamer a my jako temu nie daje-

8

9 Marek Gajdziski: do scenarzysty nie mona mie pretensji. Bo on napisa histori, ktra nie miaa, najprawdopodobniej, adnego okrelenia, adnej przestrzeni. natomiast mona si zastanowi, dlaczego reyser postanowi umieci t sztuk w Gdyni.

my wiary. Brakuje w tym, zrcznie napisanym, tekcie prawdy psychologicznej, spoecznej, wreszcie realistycznej. Piotr azarkiewicz nieodaowanej pamici reyser i czowiek zbytnio chyba zaufa tekstowi Bizia. nie wymg na nim ani pogbienia postaci, ani zakorzenienia w realiach naszego codziennego ycia. Szkoda. obaj artyci wyranie si spieszyli. a czas to najwiksza tajemnica sztuki. czas dany refleksji, obserwacji, wreszcie samej kreacji. najciekawszym pomysem na dziwn, wstrzsajc histori bya w tym filmie opowie o kobiecie, ktra przechowuje trupa ma. rozmawia z nim, wchodzi w jakie relacje i z tego mona by byo zrobi ca histori. dodatkowo gdyby by przechowywany w jakim wielkim magazynie rybnym mielibymy wtek gdyski i by moe daoby si go rozbudowa. a tak mamy tu film tak zwanego susznego protestu przeciwko temu, e wiat jest zy. okropny. jak mawia Melchior wakowicz co zrobi, bardzo przyjemnie. Gdynia, oczywicie, jest adnie sfotografowana w kilku ujciach, cho, powiedziabym, pocztwkowych, bardzo pocztwkowych gwnie zachody soca. rwnie dobrze historia kadego z tych bohaterw mogaby si dzia np. na Piotrkowskiej w odzi albo na krakowskim kazimierzu. Gdynia nie ufundowaa tu adnych wartoci dodanych jako miejsce. z tego punktu widzenia dla mnie jej obecno w tym filmie nie ma znaczenia. Stefan kisielewski zawsze domaga si od autorw prozy realiw. Gstych i mocnych, jak w lalce Prusa. ten postulat mona rozszerzy na film jako sztuk epick. tu tych realiw nie ma. aden z bohaterw nie jest zakotwiczony w miejscu pracy choby w kiosku na gdyskim dworcu albo firmie spedycyjnej, gdziekolwiek. Gdynia jest w tym filmie przypadkow dePlakat 0_1_0 Piotra azarkiewicza, fot. z archikoracj, niczym wicej. wum Gutek Filmu

sprowadza si tu tylko do tego, Ma si poczucie pewnej satysfakcji zwizanej e jak kto mieszka w Gdyni czy z obrazowoci 0_1_0, fot. z archiwum Gutek Filmu w trjmiecie, to moe si bardzo sympatycznie czu tu rozpoznajemy jaki gara albo warsztat i tylko do tego to si sprowadza nie ma to adnego znaczenia, szkoda, bo mona byoby to jako wygra, mona by co fajniejszego zrobiadam kamiski: ja mam jednak jako gdynianin poczucie pewnej satysfakcji zwizanej z obrazowoci tego filmu, nawet jeli dotyczy to tylko wizytwek Gdyni, miejsc do znanych. S one pokazane w sposb naprawd przyjemny, skorzystano z uj z lotu ptaka, kamery przesuwajcej si nad bulwarem. to, co sprawio mi te du satysfakcj, to krtka scena w trolejbusie gdyskim pojedzie miesznym i tragicznym jednoczenie. Szkoda, e dla potrzeb tego filmu wykorzystano scenariusz dramaturgiczny na scen everywhere, wszdzie i nigdzie. z drugiej strony miasto, ktre jest pokazane piknie, ale nie ma to zwizku ze sztuk. Pawe Huelle: S takie filmy, wiersze, powieci, ktre okrela si jako poezj miasta. emanuj tym czym, pokazuj niepowtarzalne. lizbona z powieci Saramago. Gdask Grassa. Petersburg dostojewskiego i Brodskiego. wilno Miosza. Berlin wandersa. Pary leloucha. tutaj tego w ogle nie ma. co jest poezj miasta? jego tak jak kadej ludzkiej jednostki niepowtarzalno. wanie wyjtkowo. indywidualny charakter. Gdynia ma tak osobowo. ale nie zostao to pokazane, odkryte, objawione. Szkoda. Marek Gajdziski: dwadziecia lat temu zajmowaem si przez chwi-

wojciech

Boros: Gdysko

l biznesem, ktry polega na tym, e jedziem po wsiach niemieckich w okolicach hamburga. Pukaem do chaupy i pokazywaem ludziom zdjcie. Pokazywaem im dugopisem: to jest wasza chaupa

10

11

Najciekawszym pomysem na dziwn, wstrzsajc histori bya w tym filmie opowie o kobiecie, ktra przechowuje trupa ma, fot. z archiwum Gutek Filmu

z satelity. jak ramk bycie do tego chcieli? i e tyle a tyle marek to bdzie kosztowao. a oni na to a co to takiego ta satelita? dlaczego o tym mwi? Bo myl, e ten film sprawia nam podobn satysfakcj jak tamte zdjcia chopom niemieckim. ogldamy swoje miasto z lotu ptaka mamy w filmie przynajmniej kilka takich uj i si cieszymy. Pytanie, czy to wystarczy?adam kamiski: drugi motyw

Pawe Huelle: ja po prostu nie wierz w adne z tych nieszcz. to jest nieprawdziwe. Sztuczne. Papierowe. tak jak papierowe jest niestety w tym filmie miasto. adam kamiski: Sprbujmy moe przej do Miasta z morza. twrcy oznaczaj jego gatunek jako historyczny. jakby spojrze na to pod tym ktem, to tym cie- puny, nieszczliwe ony, sfrustrowani yupkawsza jest fabua, ktra dzie- pies, nocne my barowe s tu wszdzie, fot. z archiwum Gutek Filmu je si tutaj przy budowie portu i miasta. widzimy lata 19231926, film koczy si w chwili uzyskania praw miejskich przez Gdyni. Pytanie na pocztek powinno zatem brzmie: czy realna historia jest w tym filmie dobrze opowiedziana? By moe punktem odniesienia mogaby dla nas by ziemia obiecana. to jest wielki film, pewnie jeden z najwikszych jednego z najwybitniejszych reyserw polskich, to wysoka poprzeczka. ale pytanie brzmi: czy jeli ta poprzeczka jest tak wysoko, to czy faktycznie trzeba si schyla albo przeczogiwa pod ni, zamiast sprbowa j przeskoczy lub chocia do niej doskoczy? w tym filmie miao si poczucie raczej historii o niewielkim formacie, co byo zapewne zwizane ze scenariuszem, ktry powsta na podstawie powieci popularnej. Piotr Millati: Przeczytaem t ksik i jest to do wierna jej realizacja. w konsekwencji tego film przejmuje wszystkie saboci tej jednak do powierzchownej prozy, ktra bya adresowana do masowego odbiorcy. adam kamiski: chciabym zwrci uwag na jeszcze inn warstw

dyskusji mgby dotyczy samych historii przedstawionych w tym filmie. S to historie do specyficzne, dotyczce obsesji zarwno dramaturga, jak i reysera, w ktrych gwnym wtkiem scalajcym jest wypadek samochodowy, w jakim uczestnicz wszystkie pary bohaterw. Mona domniemywa, e ich ycie si zmienio po wypadku kto umar, kto zosta kalek, kto ma uraz psychiczny i to wszystko si przenosi na partnerw, rodziny. zmienia ycie bohaterw.Pawe Huelle: Myl, e bd reysera polega na tym, e zbyt zaufa

ostremu tekstowi. puny, nieszczliwe ony, sfrustrowani yuppies, nocne my barowe s wszdzie. Prosz mi wierzy tak samo w Gdyni, nowym jorku, Gdasku czy przysowiowym Pcimiu. co z tego wynika? nic. trzeba jak hopper namalowa nocn scen barow z ca jej beznadziejnoci wanie tak, aby nowojorsko tego obrazu wbia nam si w pami. abymy ju na zawsze po jej obejrzeniu przypominali sobie, e dziao si to tam, a nie gdzie indziej.Marek Gajdziski: zalet mogaby by wewntrzna dynamika tego

filmu, ale i to pod warunkiem, e wycioby si pierwsze dwa epizody. one si dziay dosy wolno, za wolno na tle kolejnych, ktre potem tak szybko si toczyy, przez to s troch rozczarowujce dramaturgicznie i moe nawet psychologicznie nie do koca uzasadnione.adam kamiski: Poza tym nie mona wytrzyma przycikiej tematyki. nie ma tutaj tego, czego mona si spodziewa po dobrej sztuce i czym wanie mgby by dobrze rozwinity motyw ma w lodwce. rozbicia tragizmu, kontrapunktowej zabawnoci. Film nuy, przytacza tematyk zbyt mocno.

filmu jzykow. dla mnie przeraajca bya rnica, kiedy moda kaszubka ucka mwi do przyjezdnego jakuba Strzeleckiego czyst, aktorsk polszczyzn, a z drugiej strony, kiedy prbuje odzywa si do ojca po kaszubsku. ten jzyk brzmi do aonie.Pawe Huelle: Panowie! troch sprawiedliwoci! to jest jednak pionierskie przedsiwzicie. Swego czasu byem wspomagajcym recenzentem Pisf. w pierwszej wersji tego scenariusza widziaem saboci, ale te byem absolutnym entuzjast i chciaem, eby ten film powsta. Mj gwny zarzut jest taki, e reyser, majc i histori po-

12

13

litycznogospodarcz, czyli powstanie miasta, i wtek via romance, nie mg si zdecydowa, co chce pokaza. nie potrafi skutecznie zastosowa techniki kontrapunktycznej. Myl, e to jest bd przede wszystkim scenariuszowy. zgnbia mnie estetyka serialowa, to znaczy, e si wygadza pewne kanty. Scena, kiedy nacjonalici niemieccy obrzucaj pocig polski, nie ma prawdziwej wciekoci, epickiego, historycznego realizmu. konduktor mwi: nie rusza si, spokojnie i kanty s zaagodzone. i kolejny istotny problem: nie twierdz, e chciabym oglda radzieckie kino z lat trzydziestych XX wieku, Budowa portu w Gdyni na planie Miasta z mojak si buduje elektrowni czy rza, fot. Wojciech Korsak/Profilm zapor. ale jak nosili te deski na play, to si miaem, bo tak si nie pracowao w ii rP przy budowie portu. wiem co o tym, mj dziadek tworzy w orbicie kwiatkowskiego centralny okrg Przemysowy. tak naprawd to byo mrowisko, straszliwy wysiek fizyczny, tysice ludzi, furmanek, to wszystko jedzio, przepychao si. a tu? Pokazano dramat: zabrako pienidzy i nie wiadomo, co bdzie dalej ale wszystko byo takie wygadzoneadam kamiski: nierealistyczne. obrazy przypominay budow pa-

Filmowy kaszubski rynek, fot. Wojciech Korsak/Profilm

ski, ktry syszymy w filmie, jest czym w rodzaju polszczyzny zabarwionej tylko smakiem kaszubskiej frazy i wtrconymi od czasu do czasu dziwnymi swkami, i ten jzyk, wydaje mi si, wikszo Polakw zrozumie jeli nie w 90%, to przynajmniej w wikszej jego czci. wobec tego rodzi si pytanie: czy pod co takiego podkada jeszcze napisy?Pawe Huelle: ja bym podkada. kaszubszczyzny w tego typu opo-

rafialnego kocioa na uawskiej wsi, a nie wielkiego, morskiego portu.Marek Gajdziski: wrcibym do pytania, jak w polskim kinie przed-

stawi jzyk kaszubski? no bo jeli aktorzy bd mwili normalnie po kaszubsku (przy zaoeniu, e bd potrafili, bo skd wzi aktorw znajcych kaszubski, zwykle trzeba ich uczy metod fonetyczn, zwan w tym rodowisku na map), to Polak, ktry nigdy z kaszubszczyzn nie mia do czynienia, a takich jest, obawiam si, wikszo, bardzo mao z tego zrozumie. ten medialny kaszub-

wieci nigdy za mao. lech Bdkowski latami pisa o tym, e historia Pomorza jest tak naprawd Polakom nieznana. niby co wiedz wanie o budowie Gdyni czy niemieckich szykanach w wolnym Miecie Gdasku, ale ta wiedza jest aonie maa. owocuje to stereotypem dziadka w wehrmachcie, a przecie kaszubi byli niezwykymi patriotami. Mam na myli ich nieustpliwo wobec germanizacji, ich zmys pastwowy w dwudziestoleciu, ich hekatomb w czasie ii wojny.adam kamiski: jak wiadomo, planuje si te rozwinicie tego pe-

nego metrau do serialu. i to zapewne take zaciyo nad konstrukcj, wydobyciem jednych, a zostawieniem innych wtkw

14 Marek Gajdziski: Porwny-

15

Zdjcia do Miasta z morza krcono midzy innymi w Klukach i Helu, fot. Wojciech Korsak/ Profilm

walimy film do ziemi obiecanej, mwilimy, e to jest wysoka poprzeczka, e dobrze tak poprzeczk przeskakiwa, ale najpierw trzeba wiedzie, trzeba ustali, gdzie jest ta poprzeczka, eby j przeskoczy. wedug mnie w ziemi obiecanej chodzi o to, e to jest utwr skoncentrowany na historii ludzi i na dramatach z tym zwizanych, i miasto pojawia si jako tych osobistych dramatw pochodna, a tutaj jest odwrotnie. tu mamy histori miasta w pierwszym rzdzie i do tego ludzie troch jakby na przyczepk, przez co film zblia si niebezpiecznie do konwencji dokumentu brakuje mi tu w peni rozwinitej sceny dramatycznejPawe Huelle: Pozornie jest to

my si robi. a tutaj odwrotnie: ziemia obiecana dzieo z arcydziea, w przypadku Gdyni za przecitny film z przecitnego dzieka.Piotr Millati: dla mnie zbyt mao byo w tym filmie drapienoci walki o byt, ktra cechowaa ycie w Gdyni na pocztku jej powstawania, przez co ta historia jest troch jak z czytanki szkolnej. ale w sporej czci taka wanie jest proza Fleszarowej, ktra unika drastycznoci, wic trudno uczyni z tego zarzut scenarzycie. adam kamiski: nasuwa si taki wniosek, e jeli w 0_1_0 mielimy

nadmiar dramatyzmu, dla ktrego miejsce nie miao znaczenia, to w Miecie z morza odwrotnie. Mamy miejsce, mamy histori, ale pozbawion pazura, dramatyzmu, losy bohaterw s nieciekawe, nieprzejmujce, nawet w historii romansowej jakuba i ucki jest od pocztku pewne, e bohaterka wyjdzie za m wbrew woli ojca.Piotr Millati: jest w tym obecna idea integracji napywowej ludnoci z kaszubami. z tego poczenia ma si utworzy nowoczesna polska spoeczno. to jeden z przewodnich motyww caej ksiki i w pewnym sensie mit zaoycielski Gdyni. niestety film, ktry obejrzelimy, nie ma w sobie mocy mitotwrczej jak choby lisbon story wima wendersa, po obejrzeniu ktrego mnstwo ludzi z caego wiata pojechao oglda lizbon, a szkoda! adam kamiski: Myl, e dlatego take, e tam w ogle nie byo

ta sama historia, chodzi o to, eby zdoby pienidze, zdoby bogactwo, swoje miejsce na ziemi, prawo do godnego, zamonego istnienia. ale dramatyzm ziemi obiecanej jest prawdziwy. co to znaczy? w kadej chwili moe ci zaatwi konkurencja, moesz zbankrutowa. widzimy, e Borowiecki balansuje na linie. taki jest kapitalizm tamtej epoki. w filmie o Gdyni tego dramatyzmu nie ma. a przecie nie by to lejszy kapitalizm. ludzie harowali straszliwie. jedni po paru latach dorabiali si willi i firmy spedycyjnej, inni wracali do swojej wsi z garci drobnych. tego drapienego wtku zabrako. Mwiem ju dlaczego to jest poetyka serialowa, wygadzone kanty. tak jak w Plebanii czy zotopolskich, gdzie wszyscy s zacni, a prawdziwe nieszczcia czy niepomylne wyroki fortuny jeli si zdarz zostan bohaterom wyrwnane.Marek Gajdziski: ale zobaczcie, jaki tu mamy ciekawy paradoks z tymi dwoma przywoywanymi filmami. zwykle jest tak, e z dobrych ksiek powstaj kiepskie filmy, a z kiepskich ksiek bardzo dobre fil-

Gdyni jako miasta, bya Gdynia jako port, czyli port budowany z rozmachem budowy wiejskiej kaplicy, i mielimy tam wicej krajobrazw morskich i wiejskich, polnych, w stylu nad niemnem. na Boga! nasze miasto zasuguje na o wiele lepszy film! i kiedy ogldam, dajmy na to, Popieuszk. Wolno jest w nas, wiem, e taki obraz jest w zasigu polskiego kina!Marek Gajdziski: Pozwol sobie zwrci uwag na jeszcze jeden paradoks: Gdask jest stary i, jak wiemy z rnych filmw, stosunkowo atwo si t jego staro pokazuje. realia Gdaska sprzed stu lat nie s dla filmowcw problemem, z ktrym nie potrafiliby sobie poradzi. z Gdyni jest, tego przynajmniej dowodzi omawiany tu film, zupenie inaczej Gdynia jest

Inynier Tadeusz Wenda (Olgierd ukaszewicz), fot. Wojciech Korsak/Profilm

16

17 Piotr Millati: oczywicie taki scenariusz nie mgby by zupenie do-

miastem modym, a mimo to bardzo trudno pokazuje si jej tak krtk przecie histori i zamiast prawdziwej Gdyni trzeba si ucieka do scen filmowanych w Sopocie, w jelitkowie, na helu, kto wie, gdzie jeszcze. Mona te tak to uj: urok Gdaska jest filmowo oczywisty, wystarczy w miar umiejtnie przejecha si kaKaszubka ucka i przyjezdny Jakub Strzelecki mer po kilku starych ulicz przysza para moda, fot. Wojciech Korsak/ Profilm kach i od razu wida, o co tam chodzi. z urokiem Gdyni tak nie jest, ten urok jest bardziej problematyczny przy czym zaznaczam, e nie mwi tego po to, by warto Gdyni dewaluowa, przeciwnie, jest to przecie jedno z moich najukochaszych, obok Sopotu i londynu, miast na wiecie. chodzi mi o to, e urok Gdyni nie rzuca si sam tak atwo w oczy czy te w kadr, nie wiadomo nawet z gry, gdzie i w czym si ten urok kryje, i trzeba go samemu dla siebie, yjc tu, chodzc, zaatwiajc rne sprawy, odsoni, wytropi, dopa. to moe by proces dugotrway, bardzo przy tym osobisty, nieprzekadajcy si atwo na jzyk zrozumiay powszechnie i, co za tym idzie, trudny do uchwycenia kamer.Pawe Huelle: efektem artystycznym filmu powinno by to, eby

wolny. Mit, aby powsta i utrwali si w zbiorowej wiadomoci, musi by w jakim przynajmniej stopniu wiarygodny, czyli powinien odwoywa si do tego, co pokrywa si w jakim stopniu z nawet nikym wyobraeniem widzw czy czytelnikw o danym miejscu. Pewne sytuacje mog si wydarzy tylko w Pradze, inne w nowym jorku, a zupenie inne w Moskwie. uwiadomiem to sobie, gdy pewien czas temu wpada mi w rce ksika franio napisana przez polskiego prozaika mieszkajcego w austrii. klimat hrabalowskiej prozy, wraz z charakterystycznymi dla niej typami ludzkimi, zosta tu przeniesiony w przestrze polskiej prowincji. kto zna polskie realia, nigdy nie uwierzy w bohaterw tej ksiki i perypetie, ktre im si przydarzaj. Pojawia si wic pytanie: jakie historie mog si wydarzy w Gdyni? czy s to historie miosne, czy dramaty egzystencjalne, czy moe polityczne?Pawe Huelle: Moim zdaniem powinna to by klasyczna historia wzrostu i upadku. czyli takiego bohatera, ktry idzie w gr, pnie si sierminie (jak w powieciach Balzaka) na szczyty, a potem przeywa kryzys, upada. niekoniecznie i nie cakiem ze swojej winy. Moe jego syn albo wnuk wrciby tutaj z emigracji i prbowa znowu szczcia? wszystko jest w scenariuszu moliwe. chodzi o to, eby nas przekonao. eby bya w tym epicka prawda. jednostkowa, ale te zbiorowa. eby nie byo jak u Bizia azarkiewicza, e wszyscy s nieszczliwi, no bo s narkotyki, okropne smrodliwe pienidze, kapitalizm i w ogle. adam kamiski: teraz mamy w Gdyni takich kilka dni, co si tutaj chyba drugi raz przydarza, czyli jednoczesny zlot aglowcw z caego wiata, piknych, wspaniaych, i festiwal heinekena, o ktrym warto wspomnie, bo jest on jednym z waniejszych festiwali muzycznych w europie. nagle Gdynia staje si czym w rodzaju takiej stolicy europy, gdzie na ulicach pojawia si multum ludzi, gdzie jest ciko przej, ale gdzie ja mam wraenie, take sami gdynianie znowu maj poczucie tego, e jest to miasto wane, miasto, do ktrego inni ludzie chc przyjeda i w ktrym oni sami mog si dobrze poczu na jakich imprezach towarzyszcych, czujc si kim w centrum. od dziecka spaceruj po miecie i z wielk przyjemnoci obserwuj, e coraz wicej ludzi, nie tylko gdynian, przyjeda tutaj tylko po to, eby pospacerowa po witojaskiej, Skwerze, 10 lutego

widz z Portugalii czy hamburga chcia zobaczy miasto pokazane w obrazie. eby co go przykuo, zafascynowao. Mona to budowa na rozmaite sposoby, take przez urod miejsca, ale decyduje bo na tym polega sztuka filmowa prawda i dramatyzm ludzkich losw.adam kamiski: Powinna to by historia czowieka, ktry przyje-

da tutaj i przeywa przygod zwizan lub wynikajc z zafascynowania miejscem albo z innym czowiekiem, ktry ma silny zwizek z tym miejscem. Mogaby to by historia podobna do historii bohaterw kafkowskich, ktrzy chodz i spotykaj si z elementami przestrzeni zwizanymi z miastem, ale jednoczenie historia dramatu wewntrznego czowieka. w Miecie z morza mielimy sag rodzinn, ktra w dodatku rozsypuje si po trochu, a ja bym oczekiwa historii, jednej konkretnej, tragicznej, dramatycznej, komicznej historii czowieka, ktra dzieje si w tej przestrzeni i jest z ni sprzona.

18 Pawe Huelle: ja przyjedam do Gdyni z Gdaska, eby wanie zazna pardon poczucia wielkomiejskoci, no i oddechu portowego miasta. w Gdasku tego nie ma. Port jest oddzielony od miasta dalek, niewidzialn granic. w Gdyni szalestwo. Statki w centrum miasta! knajpy na bulwarze. i ten widok spod pomnika conrada na wzgrza. wielka przestrze, zaplanowana i zbudowana modernistycznie przez naszych dziadkw. Mieli, jasna cholera, wyobrani. rozmach. Poczucie formy. czuli oddech czasw, nowoczesnoci. i ruch jako zasad miasta. jego puls. jakby czuli, e miasto to nie grodzenie potkw, ale jakie epickie przedsiwzicie. adam kamiski: ruch pieszych, ale te ruch w ogle, rwnie inte-

19

kwita, gdy zarwno sami marynarze, jak i miejscowi kryminalici, dla ktrych ci pierwsi stanowili atwy up, bywali czsto bezkarni nastpnego dnia po bjce z noem ofiary lub napastnicy byli ju na morzu. nie ma ju w europie takich dzielnic. Port owszem w Gdyni, kilonii, Bordeaux jest, ale w taki sposb jak dworzec kolejowy.Pawe Huelle: By moe to ju przeszo. wszystko si zmienia. For-

lektualny, rozkada si tutaj na ogromnym obszarzePawe Huelle: no wanie. Gdynia jest niesychanie rnorodna

my eglugi, porty... nie ma ju setek maych rybackich maszoperii, przedsibiorstw spedycyjnych. kumulacja, globalizacja... ale pamitam z dziecistwa gdaskiego: jak chciao si poczu zapach portu, jechao si do Gdyni. a nie do nowego Portu dzielnicy Gdaska. Gdynia zawsze pachniaa transatlantykami, marzeniem o podry, mczk rybn. to byo co.adam kamiski: dla mnie symbolicznym kresem tego okresu porto-

mimo e taka moda.Piotr Millati: wydaje si jednak, e obecno portu ma dla Gdyni co-

raz mniejsze znaczenie. jeszcze w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych widzielimy na jej ulicach spore grupy zagranicznych marynarzy z przybyych tu statkw. w duej mierze tworzyli oni bardzo specyficzn atmosfer tego miasta. to si najwyraniej skoczyo. ale nie jest to win Gdyni. to samo stao si w rotterdamie czy Sztokholmie. Przyczyn jest globalne zjawisko znacznego zmniejszenia si udziau portw w transporcie towarw, skrcenie czasu rozadunku i zaadunku do absolutnie koniecznego minimum oraz to, e dziki postpowi technicznemu statki s obsugiwane obecnie przez czsto kilkunastoosobowe zaogi.wojciech Boros: wspczenie marynarze nie maj nawet czasu zej z pokadu. Pawe Huelle: Guzik wcza si, wycza i jad z powrotem. Piotr Millati: czym niegdy byo ycie miast portowych, moemy si do-

wego miasta byo cakiem niedawno zamknicie na skrzyowaniu ulic armii krajowej i abrahama Sea Bull Pubu, tradycyjnego miejsca spotka marynarzy. Gdy si tam wchodzio, mona byo posucha jzykw: angielskiego, szwedzkiego, duskiego i innych. natomiast podobnie jak stao si z wiksz czci uytkowej przestrzeni gdyskiej w centrum, lokal zmieni si w bank, kolejny bank w centrum.Piotr Millati: Moe odmy ju ten temat na bok i sprbujmy si

wsplnie zastanowi, czym jest tak zwany duch miejsca Gdyni jego esencja, ktra powinna by jako obecna w kadej fabule dotyczcej tego miasta.Pawe Huelle: Gdynia to najbardziej udane, spenione i kochane

wiedzie choby z Blaszanego bbenka Grassa. w jednym rozdziaw opisany jest nowy Port wwczas prawdziwie portowa, a wic niebezpieczna dzielnica, codziennie zalewana przez kolejne fale schodzcych ze statkw mczyzn z caej europy, szukajcych niewybrednej rozrywki. ich obecno w miecie sprawiaa, e wytwarzao si cae zaplecze przeznaczone dla ich przyjcia, a waciwie dla przejcia ich pienidzy. Mam tu na myli choby te wszystkie portowe spelunki, szulernie, bary czy poktne domy publiczne, w ktrych spotykali si Szwedzi, niemcy, Finowie czy estoczycy. Przestpczo w takich miejscach

dziecko naszej niepodlegoci. naszej ii rzeczypospolitej, ktra oczywicie miaa swoje grzechy, ale miaa te wspaniae sukcesy. Polacy jak si okazuje nie lubi sukcesw. nie potrafi cieszy si tym, co naprawd moe napawa ich jak Gdynia dum. w ogle to jest szerszy temat: czy fakt, e Polska staa si po ii wojnie krajem w peni morskim, wpyn jako decydujco na ksztat naszej kultury, mentalnoci? Moim zdaniem nie. nie wypowiadam si o gospodarce chodzi mi o co, co okrela si mianem paradygmatu kultury. ot on si nie zmieni. w sercu polskim nadal centrum zajmuje Soplicowo, nie doki czy nabrzea Gdyni. jak gdyby paradygmat nowoczesnoci tak wietnie w Gdyni zrealizowany by czym na marginesie.Piotr Millati: tak, Gdyni si nie zauwaa, nie docenia. jeliby poprosi kogo o wymienienie jednym cigiem powiedzmy 10 najwaniej-

20

21

szych polskich miast, to jest niemal pewne, e wrd nich Gdynia si nie znajdzie. to naprawd osobliwe, jak sabo istnieje to miasto w wiadomoci Polakw jako znaczcy organizm miejski.Pawe Huelle: ale istnieje, pord kilku jeszcze miast w tak zwanej

adam kamiski: tutaj wida zaoenie, e pierwotn ide by port

i on by najistotniejszy. z niego wyrasta miasto, ktre jest cile z nim sprzone.Piotr Millati: Mam odczucie, e Gdynia byaby naturaln przestrzeni

geografii wyborczej. chodzi mi o miasta, ktrych mieszkacy wybieraj swoich wodarzy w pierwszej turze wyborw bez dogrywki, miadc przewag gosw. to jest znaczce. daje duo do mylenia.adam kamiski: wystpuje te w tych statystykach, ktre pokazu-

j, gdzie ludziom yje si dobrze. z jakim miastem czuj si pozytywnie zwizani. ale to jest chyba bardziej zasuga lat ostatnich. tego, co nasi prezydenci zrobili dla miasta, e ludziom yje si tu dobrze.Pawe Huelle: c. to, co lubi w Gdyni, to fakt, e historia nie jest w tym miecie terroryst. Marek Gajdziski: to jest jak maa ameryka Pawe Huelle: Mao jest takich miejsc na Pomorzu, gdzie mona so-

dla fabu w ostatecznym swym wydwiku optymistycznych. dwudziestowieczna historia, cho kilkakrotnie pokazaa tu swe ky i pazury, nie zdoaa jednak naznaczy w sposb nieusuwalny Gdyni swym tragicznym pitnem, jak to si stao np. z warszaw, ktra chyba ju zawsze bdzie istniaa w naszej wiadomoci w kontekcie masakry powstania warszawskiego.adam kamiski: istotne jest to, e nawet ludno napywowa, kt-

ra przyjechaa do Gdyni, nie przyjechaa po to, eby zaj wolne lokale, tylko eby si wybudowa i zainwestowa, pracowa w porcie, w stoczniach. Bo Gdynia stwarzaa wiele miejsc pracy, ktre byy cenne. dawaa jednoczenie moliwo planowania przyszoci.wojciech Boros: Gdynia pokazuje te, jak mogaby wyglda Polska,

bie przyjecha i powiedzie: to jest miasto czasu teraniejszego. nie ma tu tego historycznego bagau. tu nie przyjeda jaki niemiec, eby zobaczy swoje bye mieszkanie w twojej kamienicy. to jest rzeczywicie miasto z morza. Pozbawione kompleksw.adam kamiski: tak, takich elementw, ktre sigaj do gbszej

gdyby nie wybucha wojna mit zaoycielski, ktry jest troszeczk niedoceniony, w rodku, in the middle of nowhere, robimy co. Przyjeda kupa ludzi, reyseruj co, czego nie ma, i to nagle powstaje. to jest pikne, dla mnie to jest niesamowite, e to jednak byo moliwe w tym kraju.dyskusja odbya si 3 lipca 2009 roku w siedzibie Pomorskiej Fundacji Filmowej w Gdyni.

historii, chociaby w obrazie miasta, jest niewiele. to s kociki, w ktrych mamy tradycj, najwyej koo stu lat istnienia z wyjtkiem, oczywicie, oksywia.Piotr Millati: historia Gdyni to dwudziestolecie midzywojenne.

Przede wszystkim. refleksja nad naszymi klskami i sukcesami powinna zawsze obejmowa Gdyni. jako sukces, co, co si nam, Polakom, naprawd udao. od pomysu po materialn realizacj. Bez kultu zmarych i przegranych powsta. Bez lamentu. za to z otwarciem na wiat, czyli morze.adam kamiski: Gdynia jako jedyne miasto trjmiejskie ma przestrze portow, o ktrej mwilimy, e nie odgrywa ju takiego znaczenia jak dawniej, ale jest to jedyne miasto architektonicznie otwarte na port. Piotr Millati: Praktycznie te jedyne due miasto, ktre naprawd ley nad morzem. Gdask jest od morza odcity peryferyjnymi dzielnicami, Szczecin za ley w gbi ldu.

22

Sztuka i nowoczeSno

23

Sztuka i codziennoMaluj przedmioty tak jak o nich myl, a nie tak jak je widz (Pablo Picasso)

teresa Grzybkowska

a

rtyci towarzysz niemal wszystkim wielkim odkryciom wanym w codziennym yciu czowieka. dziki wynalazkowi szka przez Fenicjan, udoskonalonemu w wenecji, zaczto wytwarza butle, kielichy, czary, przedmioty praktyczne, ale te niezwykle pikne, kolorowe naczynia, wreszcie szyby i cudowne witrae. w kocu wiato elektryczne zamknito w kulistym szkle. arwka speniaa rol soca, rozjaniajcego ciemnoci nocy, i tak pozostao do dzisiaj. dziaajcy na przeomie XV i XVi stulecia leonardo da Vinci boski malarz, ale przede wszystkim wielki konstruktor i wynalazca narysowa prototyp roweru, czogu, odzi podwodnej i maszyny latajcej. z tych pomysw zrodziy si samochody, samoloty i wozy pancerne, a take rower, ktry pozosta najbardziej zwizan z czowiekiem maszyn komunikacyjn, poruszan jedynie si mini. w XVii wieku, zwaszcza w holandii, rozpowszechnia si w pracowniach malarskich camera obscura, i z niej wanie swj pocztek bior urzdzenia, z ktrych narodziy si aparaty fotograficzne, kamery filmowe, kino i w kocu telewizja. Media te w XX i XXi wieku najsilniej ksztatuj rzeczywisto dnia codziennego w niemal kadej dziedzinie, zwaszcza mody, obyczaju, gustw artystycznych i kuchni. Pomys leonardowskiej maszyny latajcej zrealizowano u progu modernizmu. w 1909 roku louis Blroit przelecia kana la Manche. w roku 1927 maym samolotem Spirit of Saint louis charles lindbergh odby swj samotny lot przez atlantyk, z nowego jorku do Parya. do dzi jego samolot budzi wzruszenie w national air and Space Museum (narodowym Muzeum lotnictwa i Przestrzeni kosmicznej) w waszyngtonie. dokonanie lindbergha byo nade wszystko wyczynem szaleczej odwagi, tym wikszej e owa maszyna pozostawiaa pilotowi bardzo ograniczone pole widzenia. w waszyngtoskim muzeum znajduje si take pojazd kosmiczny, ktrym w lipcu 1969 roku pierwsi ludzie dolecieli na ksiyc, w ten sposb speniajc marzenie staroytnego artysty i wynalazcy deda-

la. wanie w zwizku z lotem na ksiyc wymylono telefon komrkowy, umoliwiajcy porozumienie midzy astronautami. Samolot, internet i telefon komrkowy odmieniy ycie codzienne czowieka w sposb zasadniczy. Pozwoliy na dotd niewyobraalne, szybkie pokonywanie przestrzeni, byskawiczne przekazywanie informacji, rwnie tych zwizanych z dziaalnoci artystyczn. ju niewielu ludzi potrafi funkcjo- Telefon komrkowy w doni kobiety w Iranowa bez tego typu urzdze. nie sta si ostatnio symbolem rewolucyjnych telefon komrkowy w doni ko- przemian w Iranie biety, umoliwiajcy porozumienie ponad reimem, sta si ostatnio symbolem rewolucyjnych przemian w iranie, uwiecznionym na zdjciu, ktre obiego pras caego wiata. te wszystkie nowoci stay si moliwe w ogromnym stopniu dziki modernizmowi. artyci tego nurtu nie widzieli przeszkd ani dla mylenia, ani dla dziaania, istotna staa si nieustanna prowokacja i przekraczanie wszelkich granic. Pocztek wieku XX przynis rewolucyjn zmian w nauce, polityce i sztuce. artyci pragnli sprosta nowemu, naukowemu widzeniu wiata, bogatszemu o teori wzgldnoci alberta einsteina, odkrycie radu przez Mari Skodowskcurie, badania Sigmunda Freuda i carla junga penetrujce tajemnic ludzkiej psychiki, wreszcie krwawe dowiadczenia rewolucji rosyjskich 1905 i 1917 roku. kubici, ekspresjonici, futuryci, dadaici i surrealici zmienili nieodwracalnie wiat malarstwa, rzeby, architektury, filmu, rzemiosa artystycznego czy mody. w latach dwudziestych XX wieku coco chanel, narzucajc swj styl, odmienia ycie milionw kobiet na caym wiecie, ktre masowo zaczy nosi krtkie wosy i krtkie, wygodne stroje z mikkich tkanin. rewolucj okazaa si moda na kobiece spodnie. ju w i poowie XiX wieku George Sand gorszya paryan spodniami zakadanymi zamiast bufiastych dugich spdnic, ktre praktycznie uniemoliwiay chodzenie po ulicach, przed haussmannowsk przebudow toncych w bocie. chanel, pierwsza kobietakreatorka mody na wielk skal, wylansowaa sztuczn biuteri, ktr sama nosia ra-

24

25

zem z biuteri prawdziw. rozpowszechnia mod na sznury pere, teraz ograniczone na og do jednego, maego sznurka noszonego przez kobiety na caym wiecie, jako wyrazu elegancji i dobrego gustu. chanel swoim stylem wpyna na kobiecy sposb ubierania si po dzie dzisiejszy, niezalenie, jakim ekstrawagancjom ulegaa moda przez ostatnie sto lat. Modernizm, panujcy od pocztku XX wieku do niemal poowy stulecia, przeszed w faz postmodernizmu i sztuki przeomu tysicleci, zwanej art now. zmiany, jakie wprowadzi w mentalnoci ludzkiej, byy fundamentalne odrzucono pikno i mio na rzecz brutalnego seksu i przemocy. wystarczy przypomnie proz Georgesa Bataillea, jeana Geneta i heinricha Manna czy oper albana Berga lulu. ogromn rol odegrao take kino. Bulwersujce publiczno w latach dwudziestych obrazy zoty wiek i Pies andaluzyjski luisa Buuela i Salvadora dalego stay si, podobnie jak pierwsze filmy grozy o demonicznych postaciach, doktorze caligari, Frankensteinie i drakuli, prototypami dzisiejszych thrillerw. Spadkobiercw tego wczesnego kina grozy mona upatrywa w wielu utworach wspczesnej kinematografii, jak choby w kulminujcym te wpywy niedawnym antychrycie larsa von triera, filmie epatujcym seksem i lkiem przed mierci. artysta stara si wyeksponowa rzeczywisto psychiczn, niewidzialn, wkraczajc w wiat gronej, przeraajcej podwiadomoci. wszystko staje si moliwe w przestrzeni irracjonalnych emocji. wrcz wstrzsajce relacje midzy filmem a polityk uj przed z gr 50 laty filmolog i socjolog Siegfried kracauer w studium od caligariego do hitlera. w byskotliwej analizie wykaza, jak mroczne filmy Friedricha Murnaua i Fritza langa wyraay lki i obsesje wczesnych niemcw, ktre niebawem przerodziy si w koszmar hitleryzmu. Mwic w wielkim uproszczeniu, od czasw staroytnych po ii poow XiX wieku artyci starali si odtwarza wiat takim, jakim go postrzegali, chcieli zatem jak najwierniej odda pikno i dobro, doskona anatomi postaci ludzkiej oraz idealizowany pejza. impresjonici jako pierwsi na szerok skal porzucili portretowo rysw i sylwetki na rzecz gry wiata, oglnego wraenia. otworzyli tym samym pole manewru dla dalszych deformacji: fowistycznych, ekspresjonistycznych, futurystycznych, kubistycznych, dadaistycznych, surrealistycznych i wszelkich innych. wydaje si, e pomysowo artystw w zastpowaniu Pana Boga nie ma granic. w rezultacie okazao si nieprawdziwe przypuszczenie immanuela kanta, na ktrego pogldy teoretycy sztuki czsto si powoywali. kant uwaa bowiem,

e w przeciwiestwie do nauki, sztuka ma swj kres, wyznaczon granic, ktrej nie mona przekroczy. wedle kanta sztuka si nie rozwija, cho zawsze posiada jaki cel. z perspektywy dowiadcze XX wieku moemy powiedzie, e dziki modernistycznym artystom rozumienie sztuki stale ulega zmianie i coraz to now rol spenia ona w naszym yciu. tylko czy nadal mamy do czynienia ze sztuk, czy ju z inn form ludzkiej aktywnoci? Sztuka jest coraz bardziej dostpna, prawie kady, kto tego pragnie, moe sobie pozwoli na wizyt w niegdy elitarnych muzeach, wielkich galeriach europy i ameryki. z drugiej strony jednak wikszo ludzi czynnych zawodowo cierpi na stay brak wolnego czasu i poerajcy swobod mylenia popiech. nawet uprzywilejowani, wykonujcy profesje intelektualne, narzekaj na niemono przeciwstawienia si wszechogarniajcej szybkoci. ludzie szybko chodz, szybko jedz, le znosz oczekiwanie, nie maj czasu na cisz i kontemplacj, ale s coraz to lepiej wyposaeni w sprzt techniczny, ktrego atrakcje nie pozwalaj na samotno, bo ta przeraa. oglny chaos i zamieszanie dezorientuj, czowiek traci instynkt szczcia na rzecz powierzchownych przyjemnoci. w tej sytuacji sztuka musi przesya szybki, atwo zrozumiay komunikat lub szokowa, by na moment zatrzyma biegncego fizycznie i duchowo czowieka, ktry dostrzega jedynie zjawiska proste, nienastrczajce kopotw w odbiorze, niewymagajce wysiku i refleksji. a zaczo si tak niewinnie w 1863 roku w Paryu grupa malarzy w protecie przeciwko werdyktom oficjalnego corocznego Salonu wystawia swe obrazy w Salonie odrzuconych. artyci ci programowo porzucili boginie klasykw, arystokratyczne pasterki romantykw, baniowe, egzotyczne haremy, metafizyczne pejzae i bezpieczestwo biedermeierowskiego dostatku. douard Manet i Gustave courbet, kady w inny sposb, pragnli, by ich malarstwo pokazywao codzienno, ycie zwykych ludzi. courbet malowa niemal fotograficzne obrazy: kamieniarze, dziewczyny nad sekwan, sen. w tym ostatnim ukaza dwie pogrone we nie, przytulone do siebie, nagie, pikne kobiety. Swoje erotyczne credo zawar w po dzie dzisiejszy odwanym i szokujcym niewielkim obrazie Pocztek wiata. courbet w zakresie erotyki sta si zwiastunem przemian, w sztuce XX wieku bowiem mocny seks bdzie jednym z gwnych tematw malarstwa, grafiki i filmu. tematy zaczerpnite z codziennoci stay si programowym tworzywem pcien Maneta. jego obrazy, jak Pijak, niadanie na trawie czy Bar w folies Bergre, bulwersoway pozbawionym pruderii wy-

26

27

borem tematu i niedopracowanym sposobem malowania. impresjonici poszli dalej, zacierali kontury ludzi i przedmiotw na rzecz wraenia, a przede wszystkim wiata, ktre stao si gwnym bohaterem obrazu. tak malowa przede wszystkim claude Monet. jego nenufary zachwycaj nas dzisiaj niemal abstrakcyjn ekspresj. artyci sigali po tematy dosownie wzite z ulicy. henri de toulouse lautrec poszed wwczas najdalej w konsekwentnym przedstawianiu ycia prostytutek, grupy najbardziej pogardzanej przez buruazyjne spoeczestwo, dajc w swych dzieach przejmujcy obraz ich tragicznego ycia. ten temat na stae wejdzie do sztuki, a wybr artysty mona zinterpretowa jako jeden z pierwszych przejaww feminizmu. wczeniej Manet w niadaniu na trawie, obok dwch ubranych mczyzn: swojego brata Gustawa i jego przyjaciela, pokaza nag Victorine Meurent. kobiet t w literaturze przedmiotu uznano za prostytutk, podczas gdy w rzeczywistoci bya profesjonaln modelk, malark i intelektualn przyjacik Maneta. Pozowaa rwnie do jego olimpii i piewaczki ulicznej. tej niezwykej kobiecie eunice lipton powicia ksik, wydan w 1992 roku. udowodnia w niej, e niadanie na trawie z 1863 roku jest dzieem feministycznym. na obrazie widzimy nag, niezalen kobiet siedzca obok dwch odzianych mczyzn. miae spojrzenie modelki studzi mskie podanie. jej posta wprowadza element niepokoju, gdy burzy stereotyp biernej kobiecoci, nie spoufala si z widzem. jej seksualno naley wycznie do niej samej. ciekawe, jak na ten obraz zareagowaaby sufraystka angielska, ktra w 1892 roku rzucia si z noem na Wenus diego Velzqueza w londyskim national Gallery, uznajc obraz za zbyt powolny mskim gustom. czy dostrzegaby inn postaw modelki Maneta wobec wiata mczyzn? odwrcona plecami do widza, posta z ptna Velzqueza ma odbit w lustrze anonimow twarz wszystkich kochanych kobiet wiata, podczas gdy modelka Maneta nosi konkretne rysy kobiety wybranej, wyraajcej pen aprobat na cakowite obnaenie. kolejnym obrazem, bdcym wanym etapem w ewolucji powszechnego mylenia o kobiecie, a nawet pewnego rodzaju manifestem feministycznym, byy Panny z ulicy avinyo w Barcelonie Pablo Picassa, pomylane jako hod zoony toulouselautrecowi. Picasso dokona w tym dziele prawdziwej rewolucji. Przede wszystkim w sposb programowy i ostentacyjny zerwa z trwajc dwa i p tysica lat tradycj greckorzymskorenesansow, wielbic harmonijne pikno ludzkiego ciaa. Picasso podda tutaj kubistycznej deformacji trzy kobiety i chyba jednak dwch mczyzn marynarza i studenta

najczstszych klientw burdeli. dla kompozycji sceny w domu publicznym artysta wybra, pojawiajcy si czsto w malarstwie dawnym, motyw Sdu Parysa, nadajc mu nowe, ironicznopersyflaowe znaczenie. Boginie zastpi bowiem dziewczynami z domu publicznego z ulicy avinyo w Barcelonie. (Picasso czsto je spotyka, nie tylko noc, mieszka bowiem niedaleko, kupowa farby w pobliskim sklepie z przyborami malarskimi.) ten obraz by tak szokujcy i rewolucyjny, e dugo nie odwaono si go publicznie pokaza. namalowany w 1907 roku, zosta wystawiony dopiero po kilku latach. dramatyczne, kubistyczne obrazy Picassa oraz kracowo rny w temperamencie, miay, zmysowy pocztkowo fowistyczny koloryt henriego Matissea zmieniy sposb dostrzegania wiata. kolejnym przeomem, tym razem w perspektywie patrzenia na tragedi, jak nios z sob wojny, bya guernica Picassa. wwczas okazao si, e kubizm zosta jakby wymylony po to, by pokaza ruin wiata, destrukcj, jak powoduje przemoc. dnia 26 kwietnia 1937 roku baskijskie miasto Guernika po nalocie hitlerowskich samolotw zamienio si w kubistyczn kup gruzw. tak ukarani zostali jego mieszkacy za sprzeciw wobec dyktatury generaa Franco. ju i wojna wiatowa zmienia diametralnie relacje midzyludzkie, niemieccy ekspresjonici, a wrd nich otto dix, pokazali marno ludzkiej egzystencji, zredukowali j do fizycznego cierpienia, zmasakrowanego, jak zwierzce, ciaa zasugujcego tylko na wzgard. Mio zastpia prostytucja i szeroko pojta pornografia pena przemocy. Futuryzm, dadaizm, surrealizm wyrosy na gruncie buntu wobec istniejcego porzdku. artyci chcieli zniszczy wszystko, co pozytywne, wic nie tylko mio, ale i bdce wyrazem pozytywnych emocji muzea, wykaza niedorzeczno ludzkich dziaa, niewiele wicej wartych ni dziecinne sowa da da, oznaczajce drewnianego konika. jeden z rysunkw andr warnoda pokazuje wenecj po futuryzmie. nad serrenissim unosz si cepeliny i dymi kominy fabryczne to jedna z koszmarnych wizji futurystycznych. Surrealici deklarowali zniesienie granic midzy tym, co rozumne, a tym, co fantastyczne. dyli do stworzenia lepszego wiata ni ten zastany. Pragnli osign swj artystyczny cel dziki zasadzie wolnych skojarze i podwiadomoci. w malarstwie dokumentowali to, co widzieli, std wielka rola fotografii w ich sztuce. chcieli anarchii we wszystkich dziedzinach, zerwali z wszelk tradycj, atakowali kady autorytet. jak daleko posuwali si w swych fantazjach, dobrze ukazuje postulat autora ich manifestu, andr Bretona: najlepsze dziaanie surrealistyczne polega na wyjciu z rewolwerem na ulice i strzelaniu do tumu. kady,

28

29

kto nigdy nie odczu chci rozprawienia si z t straszn zasad ponienia i ogupienia, najwyraniej naley do tego tumu, a jego brzuch powinien znale si na linii ognia. Postulat ten zosta speniony z nawizk codziennie dowiadczamy niezwykle bolenie przejaww terroryzmu w kadej postaci. epatuje nim nader czsto ycie, film, literatura, malarstwo, estrada, nawet moda. egzystencjalny i intelektualny wybryk sta si ponur rzeczywistoci. kiedy dawny porzdek wiata dosownie leg w gruzach, artyci sprostali temu wyzwaniu nowej rzeczywistoci. Meret oppenheim w 1936 roku pisaa: wolnoci si nie dostaje, trzeba j wywalczy. w tym samym roku stworzya swoj najsynniejsz prac filianka, spodek i yeczka pokryte futrem, nazwan przez Bretona futrzanym niadaniem, w ironicznej opozycji do sawnego niadania na trawie Maneta. aprobata surrealistw dla tego dziea wynikaa z penego spenienia przez oppenheim kolejnego postulatu Bretona, wyraonego w jego eseju kryzys przedmiotu. Poeta nawoywa, by przedmiotom codziennym nada inn funkcj, ukatrupi besti nawyku, wywoa poczucie absurdu i zaskoczenia. od tej pory artysta nie czeka na aplauz publicznoci, lecz chcia widza sprowokowa, spowodowa wybuch gniewu lub miechu. w tym sensie praca oppenheim jest symptomatyczna dla losw dziea i twrcy w XX wieku. Sama artystka nie przywizywaa takiego znaczenia do tej kompozycji, powstaej w wyniku rozmowy z Picassem w paryskiej kawiarni, a dotyczcej roli kawiarni jako miejsca artystycznych spotka. Filiank z futra pokazano na pamitnej wystawie nowojorskiej Sztuka fantastyczna, dada i surrealizm w 1936 roku, gdzie alfred h. Barr kupi j dla Museum of Modern art. ten dziwaczny i absurdalny pomys jednych zachwyca, innych oburza, i to byo wane od tej pory w sposb istotny wzrosa rola marchandw i krytykw sztuki, ktrzy stali si w kocu XX wieku bohaterami spisku sztuki, tak wnikliwie zanalizowanego przez jeana Baudrillarda. wystawa, zorganizowana w 2006 roku w paryskim centre Pompidou, zatytuowana dada, udowodnia, jak siln i trwa poywk dla artystw na dugie dziesiciolecia stay si absurdalne, szalone pomysy surrealistw i dadaistw. Mistrzem intelektualnej dekonstrukcji, ktra zadecydowaa o obliczu sztuki nastpnych dziesicioleci XX stulecia, by Marcel duchamp. Sztuk renesansow tworzyli gwnie wosi, reprezentowani przez trzech geniuszy: leonarda da Vinci, rafaela i Michaa anioa. wiek XX nalea do hiszpanw i Francuzw, mistrzami tego stulecia stali si Pablo Picasso, Salvador dali i Marcel duchamp. Sztuka Picassa i dalego obdarzya wiat

rewolucyjnymi formami i nieograniczon niczym wyobrani, czsto jednak ujt w klasyczn form. dali by wielbicielem rafaela i nauk cisych. zarwno dali, jak i Picasso znaleli wielu naladowcw. natomiast duchamp wycisn nieodwracalne pitno na sposobie mylenia nie tylko o sztuce, ale i o yciu. nie byo rzeczy niemoliwych od momentu, kiedy w 1914 roku wnis do galerii pisuar, nastpnie koo rowerowe, a potem suszark na butelki. Przyniesion prosto ze sklepu muszl klozetow nazwa fontann i owiadczy, e tylko artysta decyduje o tym, czy dany przedmiot jest dzieem sztuki. duchamp, chcc porzuci mit artysty jako twrcy, dowid, e do rangi dziea sztuki mona wynie przedmioty codziennego uytku produkowane masowo, rzeczy gotowe ready made. tylko artysta podejmuje decyzj, co zasuguje na miano dziea sztuki, a zatem, paradoksalnie, duchamp nie osabi, lecz umocni mityczn, demiurgiczn rol twrcy. Po niespena dekadzie kurt Schwitter sformuowa wszechwadz artysty w dosadnych sowach: wszystko, co wypluje artysta, jest dzieem sztuki. konsekwencji tego zdania nie mona przeceni. Stao si ono programem wielu, tomek kawiak zrozumia myl dadaisty dosownie, wysyajc na wystawy swoj plwocin. niemal wszystko, co wystawia duchamp, byo prowokacj. Skandal, ktry zawsze czy si z dziaaniami dadaistw, sta si na dziesitki lat dewiz artystw, ktrzy pragnli widza sprowokowa, zaskoczy, oszoomi, zadziwi, oburzy, epatowa brzydot, wstrtem, bezczeci, a nade wszystko wykaza swoje lekcewaenie dla sztuki dawnej, zwaszcza wielbionych arcydzie. obok fontanny drugim przeomowym dzieem gotowym, ktre miao fundamentalne konsekwencje dla sposobu mylenia o sztuce, sta si akt wyszydzenia arcydziea kultury zachodniej powszechnie podziwianej Mona lisy leonarda da Vinci. w 1919 roku duchamp na kolorowej reprodukcji tego obrazu domalowa kobiecie wsy i brdk oraz dopisa tajemnicze litery l.o.o.Q., ktre w jzyku francuskim oznaczaj elle a chaud au cul (ona ma gorcy tyek lub ona ma ogie midzy nogami, czyli jest seksualnie rozpalona). ten wulgarny komentarz w odniesieniu do uwiconego arcydziea by wwczas szokujcy, dzisiaj za nikogo nie dziwi, co dowodzi ogromnego sukcesu idei dadaistycznych, fundamentalnych zmian w myleniu nie tylko o sztuce, ale i o caym wiecie wartoci. w programowym bezczeszczeniu uznanych wartoci duchamp znalaz wielu naladowcw, od dadaistw po artystw wspczesnych, na polskim gruncie wystarczy przywoa choby prace katarzyny kozyry i doroty nieznalskiej.

30

31

Malarstwo, rzeba, grafika, muzyka, literatura to sztuki czyste, natomiast architektura i rzemioso artystyczne speniaj gwnie funkcje uytkowe. Przekraczajcy wszelkie dotychczasowe normy artyci oraz zwykli ludzie przez nich uwiedzeni zapragnli mieszka w innych ni dotychczas domach. w caej europie Gombrowiczowscy Modziakowie odczuli potrzeb zmian, nie tylko w sferze mentalnej, ale i codziennego otoczenia. w rnych krajach zaczto budowa odmiennie, po nowemu, nierzadko czerpic inspiracj z lokalnej tradycji. Symbolem nowych czasw stay si amerykaskie drapacze chmur witynie kapitalizmu. wznoszono je zwaszcza w nowym jorku i chicago. najsynniejszy z nich, liczcy niemal 230 m wysokoci, woolworth Building w nowym jorku, stan w 1913 roku. drapacze chmur symbol amerykaskiego dobrobytu budowano take w Moskwie i innych miastach objtych wadz sowieck. tak genez mia rwnie warszawski Paac kultury. w niemczech pocztki modernizmu byy odmienne, tu monumentalne formy nadawano fabrykom, nowym wityniom mocy, ktre powstaway w Berlinie, z fasadami przypominajcymi witynie greckie jak ta w Paestum. Gdy w ameryce wznoszono drapacze chmur, we wrocawiu hans Poelzig w 1913 roku skonstruowa ekspresjonistyczn, elbetonow hal Stulecia o gigantycznej szklanej kopule, wwczas najwikszej na wiecie, ktra miaa uczci setn rocznic zwycistwa niemiec nad napoleonem. Budynek ten, podobnie jak wielki teatr dla piciu tysicy, zbudowany dla Maxa reinhardta, wyraa icie nietzscheask wol mocy. Bya to przestrze bez podziau na scen i widowni, wszystkie miejsca w duchu egalitaryzmu sprzedawano po jednakowej cenie. dzisiaj stanowi doskona scenografi dla wystawianych tam oper richarda wagnera. tworzc przeszklone, kopuowe wntrze, Poelzig pozostawa pod duym wpywem Brunona tauta, twrcy mitologii szka. taut wierzy, e szklane budowle zmniejsz zo na wiecie, kolorowe szko niszczy nienawi pisa zaprzyjaniony z architektem poeta Paul Scheerbart. architektura ekspresjonistyczna dowodzia wielkiego wpywu myli nietzschego, wyraajcej dionizyjskie upojenie nadczowieka speniajcego si w woli mocy, stanie emocjonalnego dynamizmu. w malarstwie doskonaym przedstawicielem tego nurtu by rosjanin wassily kandinsky, twrca pierwszych akwarel abstrakcyjnych, a ich muzycznym odpowiednikiem stay si dodekafoniczne utwory arnolda Schnberga, po latach za pojawi si sonoryzm.

na przeomie XiX i XX wieku wany wkad w rozwj nowej architektury wnis dziaajcy w Glasgow architekt charles r. Mackintosh, zwizany z ruchem arts & crafts. twrc tego nurtu by william Morris, zmary w 1896 roku angielski pisarz, malarz i rysownik, dziaajcy pod wpywem johna ruskina. artyci ruchu arts & crafts odpowiadali na potrzeby codziennoci. Pragnli stworzy jednolity styl czcy wszystkie dziedziny sztuki: architektur, malarstwo, rzemioso artystyczne, a nawet okrelajcy wygld ksiki lecej na stole, w zaprojektowanym przez nich pokoju i domu. ich celem bya utopijna wizja uksztatowania nowego spoeczestwa, dziki sztuce obejmujcej wszystkie dziedziny ycia. Podobne ideay przywiecay grupie artystw skupionych pod wodz waltera Gropiusa w powstaym w 1919 roku w weimarze Bauhasie, ktrego oddziaywanie okazao si silne i trwae. w tej architekturze wielk rol speniay proste bryy, szklane paszczyzny i paskie dachy. (zbiene z ich programem ideay prostoty przywiecay muzykom, literatom i artystom rnych bran nurtu minimal art, dziaajcym w latach szedziesitych XX wieku.) w pierwszych latach istnienia Bauhausu kadziono wielki nacisk na rzemioso artystyczne. Program tej budowlanej szkoy wykada mistyk johannes itten. jego pogldy w poczeniu z dziaaniami futurystw, dadaistw i surrealistw w pewnym sensie day podstawy modernistycznego stosunku do sztuki. wiczy on swych uczniw w umiejtnoci usuwania emocjonalnych oraz intelektualnych barier. itten postulowa cakowite zniszczenie przeszoci, zanim zbuduje si doskonale spoeczestwo oparte na ideach socjalistycznych. to stae negowanie poprzednikw, powtarzane po wielekro, nie tylko przecie przez artystw Bauhausu, wpyno wreszcie na inne sfery ycia, zwaszcza na polityk. Politycy zachowywali si tak, jakby tylko ci bdcy aktualnie u wadzy mieli monopol na dobre rzdy. Mieszanie z botem poprzednikw stao si regu, czego najboleniejszym przykadem by faszyzm. architekci eksponowali infrastruktur techniczn, co doprowadzio po wielu latach do wzniesienia w 1977 roku centre Georges Pompidou w Paryu, pocztkowo bulwersujcego umieszczonymi na zewntrz rurami i windami. dzieo dwch architektw, wocha renzo Piana i anglika richarda rogersa, do dzi nie ma sobie rwnych w tym wzgldzie. Budynek wci szokuje swym zewntrznym naskrkiem, ale wewntrz posiada do konwencjonalne sale, nawet zbyt mae dla modnych, wielkowymiarowych obrazw.

32

33

dla modernistycznych architektw znamienne byo zainteresowanie domami i osiedlami robotniczymi. w 1925 roku domy dla robotnikw projektowa le corbusier w osiedlu Passac koo Bordeaux. Budynki te, cho byy bardzo niewygodne i niepraktyczne, realizoway ide moralnej odnowy i reformy spoecznej. owe maszyny do mieszkania speniay postulaty ideowe, lecz nie praktyczne. wpyw le corbusiera na codzienny krajobraz osiedli mieszkalnych nie w kadym przypadku okaza si pozytywny. jego unit d habitation, elbetonowe bloki mieszkalne w Marsylii z lat 19461952, inspirowane pogldami socjalistycznymi rodem jeszcze z XiX wieku, byy punktem zwrotnym we wspczesnej architekturze osiedlowej. te zaprojektowane jako idealne budynki jednostki mieszkalne wpyny silnie na o wiele bardziej prymitywne mrwkowce, znane z niemal kadego kraju dawnego bloku wschodniego, liczne rwnie w Polsce. le corbusier by zafascynowany, podobnie jak futuryci, szybkoci i samochodami, ta pasja osigna kulminacj w XXi wieku. w latach siedemdziesitych ubiegego stulecia alina Szapocznikow proponowaa, bez powodzenia, wykonanie gigantycznej marmurowej rzeby samochodu. dzisiaj rzeby przedstawiajce sawne marki aut, wykonane w krysztale lub metalu, stay si niebywale modne. ku chwale szczeglnie cenionych marek tworzy si wielkie rzeby kinetyczne, gigantyczne instalacje. na festiwalu szybkoci w angielskim hrabstwie west Sussex, w setn rocznic audi, Gerry judah wznis 32metrow, strzelajc w gr, metalow ptl autostrady, a na jej kocach umieci stary i nowy model tego samochodu. auta inspiruj twrcw wszelkiego typu od tych projektujcych muzea po tych wymylajcych wzory na torebkach i formy laptopw. le corbusier by te prekursorem innych pomysw. na wystawie powszechnej w Paryu wznis wityni nowoczesnoci. Miaa to by rekonstrukcja hebrajskiego namiotu witynnego na pustyni. Polityczny charakter tej budowli manifestowa napis: zaczyna si nowa era solidarnoci, bdcy hasem Frontu ludowego, lewicowej koalicji wwczas rzdzcej Francj. namiot uznano za wityni nowej modernistycznej wiary, a haso solidarnoci zrobio wielk karier rwnie w Polsce p wieku pniej. dziaajcy wspczenie z le corbusierem auguste Perret tworzy supowobelkow architektur, bardzo lapidarn, przypominajc budownictwo drewniane. cho pracowa w elbecie, oddziaa silnie na swoich artystycznie bliskich i dalszych nastpcw. na przykad modny obecnie japoski architekt tadao ando korzysta z elbetu, w ktrym tworzy proste formy nawizujce do stylisty-

ki japoskiej wityni. w tym duchu zaprojektowa Muzeum Sztuki nowoczesnej w Fort worth koo miasta dallas w teksasie. rwnie norman Foster stosuje smuke supy kolumny jak te w carr d art (1993) w prowansalskim nmes, gdzie nawiza do stojcej tu obok, doskonale zachowanej rzymskiej wityni zwanej Maison carre. tadao ando, podobnie jak jego poprzednicy, jest zafascynowany rol szka, czego najlepszy wyraz da w konstrukcji szklanej nad dziedzicem Muzeum Brytyjskiego w londynie. Szko jest jednym z ulubionych tworzyw amerykaskiego architekta chiskiego pochodzenia ieoh Ming Peia, twrcy midzy innymi wejciowej piramidy na dziedzicu luwru (1989) i szklanych schodw w Muzeum historycznym w Berlinie (2000). jeden z najwybitniejszych architektw modernistycznych, Frank lloyd wright, tworzy wille wtopione w krajobraz, jak synny ju od dawna dom nad wodospadem w Pensylwanii, wzniesiony dla edgara kaufmanna w 1936 roku. Po dziesiciu latach wright wymyli chyba pierwszy budynek zoomorficzny, limacznikow form dla Muzeum Guggenheima w nowym jorku. zoomorfizm w architekturze sta si modny w pocztkach XXi wieku, zwaszcza za spraw hiszpaskiego architekta Santiago calatravy, autora wspaniaych budynkw muzealnych w walencji, z ktrych jeden przypomina pszczo, inny wieloryba. Przebudowane przez niego Muzeum w Milwaukee, usytuowane nad jeziorem Michigan, zyskao form wielkiego ptaka, ktry co rano rozpociera skrzyda, a zamyka je wieczorem. Ptaki inspiroway te calatrav, gdy projektowa lotnisko w lyonie (1994). rozwaajc wpyw modernizmu na nasze codzienne ycie, nie moemy zapomnie o zmianie funkcji budynku muzealnego, wynikajcej z fundamentalnej rewolucji, jaka dokonaa si w sztuce na przeomie XX i XXi wieku. w 1997 roku w baskijskim stoczniowym miecie Bilbao stan najbardziej znany budynek muzealny na wiecie, wzniesiony wedle projektu Franka Gehryego. Skonstruowana na terenach dawnych dokw, rozoysta forma rzebiarska ni to statek flagowy, ni to rozkwita ra z blachy tytanowej nie jest podobna do adnego budynku, jaki kiedykolwiek przedtem powsta. Budowla ta staa si dzieem sztuki, podziwianym bardziej ni eksponaty znajdujce si w jej wntrzu. w kubicznych salach najczciej prezentowane s rnej wartoci instalacje lub pokazy wideo, std obiekt trudno nazwa muzeum, gdy jest to raczej galeria nieustannie zmieniajcych si wystaw. ostatnio andrea Fraser pokazaa tam film wideo May frank i jego karp. artystka wykonaa lubieny taniec, w kt-

34

35

rym oddawaa si budynkowi. na koniec doznaa erotycznej rozkoszy, ocierajc si o jeden ze supw. w gruncie rzeczy spenio si marzenie futurystw, odrzucajcych wszelkie autorytety i dosownie niszczcych muzea, do czego nawoywa poeta Filippo Marinetti w swoim manifecie z 1909 roku, a wic dokadnie przed stu laty. obecnie wielu kuratorw muzew sztuki dawnej pod przymusem mody umieszcza w staej ekspozycji, obok dzie starszych, rwnie instalacje i twory najnowsze. tak sytuacj moemy oglda w castello Sforzesco w Mediolanie, gdzie dziea mistrzw woskiego renesansu, wraz z Piet rondanini Michaa anioa, musz znosi towarzystwo wspczesnych obrazw oraz instalacji. takie zestawienia budz irytacj, a jednak istnieje caa rzesza odbiorcw aprobujcych ten stan rzeczy. Moe ich przyzwolenie wynika z ignorancji? a moe z kultu brzydoty? Pikno stao si niemodne, jest wrcz synonimem kiczu, na margines spycha si artystw, ktrzy do niego d. ju w 1939 roku sawny krytyk clement Greenberg powici studium zagadnieniu awangardy i kiczu. obecnie angielski filozof roger Scruton gosi, e odrzucenie pikna pozbawio wspczesnego czowieka radoci ycia. ostatnia inscenizacja krzysztofa warlikowskiego, krl roger w operze Paryskiej, jest znakomitym przykadem niszczenia pikna. w miejsce mioci pokazano tam mier, narcyzm i profanacj. taka wizja nie daje szczcia, ale w zakresie inscenizacji operowych mamy na szczcie znakomitego Mariusza treliskiego, dla ktrego pikno jest istotnym skadnikiem spektaklu. Pomysowo w zakresie ekspansji nowej sztuki nie zna granic. wspczesne obrazy i rzeby prezentuje si w hotelach, gdzie znajduj one widzw niejako z przymusu. takie hotele istniej midzy innymi w atenach, Berlinie, Budapeszcie, a nawet w Polsce, np. dzka Manufaktura i sopocki hotel o dadaistycznej nazwie i wyposaeniu lalala. Galerie w hotelach doskonale ukazuj potrzeb zwizania sztuki z codziennoci. Prekursorami takich pomysw byli japoczycy, ktrzy od lat siedemdziesitych XX wieku lokowali galerie sztuki na najwyszych pitrach domw towarowych. nowa sztuka nie potrzebuje muzew w tradycyjnej formie. wideo, happening, instalacja w samej swej istocie s niemuzealne. Mona je bowiem pokazywa w innych, specjalnie stworzonych przestrzeniach. dobrze na ten cel nadaj si wntrza poprzemysowe, jak sawne ju tate Modern w londynie, urzdzone w starej elektrowni. w Polsce niedawno otwarto wspaniae muzeum sztuki wspczesnej w Manufakturze w odzi, czyli dawnej fabryce Poznaskiego. w kra-

kowie tego typu instytucj ulokowano w fabryce Schindlera emalia, w ktrej podczas okupacji waciciel ocali od zagady ponad 1000 ydw (co ukaza Steven Spielberg w znakomitym filmie lista schindlera). w rzymie wzniesiono futurystyczny budynek Muzeum Sztuki XX i XXi wieku projektu sawnej irakijki zahy hadid, pierwszego muzeum mieszczcego archiwa wielkich architektw. w San Francisco daniel libeskind zaprojektowa nowoczesn cz doczon do starej elektrowni, w ktrej mieci si Muzeum ydowskie. Bkitne bryy skadaj si na hebrajskie sowo l chaim ycie. kilka budynkw muzealnych Plany budowy zespou falujcych jak pomiewznis lub zmodernizowa nie wie w Dubaju w Stanach zjednoczonych Piano, midzy innymi dla mieszczcego skarby sztuki modernizmu art institute w chicago. nowe siedziby muzew stanowi obecnie najbardziej twrczy dzia architektury. nie ulega wtpliwoci, e to architektura, a nie malarstwo, bya przez ostatnie dziesiciolecia krlow sztuk, cho czasy wietnoci ma za sob. wszyscy s ju mocno zmczeni dziwacznoci i ekstrawagancj budynkw, technologia bowiem pozwala na wykonanie nawet najbardziej wykrzywionej i niedorzecznej konstrukcji. z powodu kryzysu odrzucono wielkie plany budowy zespou falujcych jak pomienie wie w dubaju oraz szklanej 612metrowej wiey projektu Fostera w Moskwie. zaniechano take cakowitej przebudowy Brook lynu w nowym jorku, wedug projektu Gehryego (wikszo domw wygldaaby, jakby miaa za chwil run). ta nonszalancja i dziwaczno dotyczy te sztuk plastycznych. wiele tworw powstaych w ostatnich dziesicioleciach nie przetrwa prby czasu, gwnie ze wzgldu na kiepskie materiay, wtrno, brzydot, obrzydliwo, arogancj, epatowanie zbrodni, ale te nud. na wiecie, rwnie w Polsce, podejmuje si prby odejcia od tego starego ju schematu. jedn z nich bya figuratywna sztuka

36

37

nowych dawnych Mistrzw, sprowadzonych przez donalda kuspita i krzysztofa izdebskiego z los angeles, ktra natrafia na gwatowny, zwarty opr awangardykw, jak nazywa twrcw postsztuki Pawe huelle. wystawa zostaa zaprezentowana w 2008 roku w Paacu opatw w Gdaskuoliwie. krytyka prasowa zrobia wszystko, by obrazy dwch artystw gdaskich, ktrzy tam wystawiali: krzysztofa izdebskiego i Macieja wieszewskiego, zlekceway, cho stanowi one nadal, ju dziki samej tylko rzetelnoci warsztatowej, propozycj alternatywn wobec dominujcego blagierstwa. i to nie tylko w Polsce, ale na caym wiecie, wszystko bowiem, co si ostatnio dzieje w sztuce, ma swoje odpowiedniki w skali globalnej. Modernizm i postmodernistyczny wiat sztuki przyzwyczaiy nas do absurdu, a nawet kultu brzydoty. Potrzeba pikna niemal nie istnieje, reliktami s w tym wzgldzie pewne domeny rzemiosa artystycznego w tradycyjnym swym znaczeniu, jak np. stale atrakcyjna porcelana rosenthala. takie firmy, jak zaoone jeszcze w XiX wieku christofle czy Puiforcat, naleca teraz do domu mody hermes, wytwarzaj naczynia stoowe, dzbanki i cukiernice w tradycyjnych formach, cho nie tylko ze zota czy srebra, ale take z modnych materiaw rowego tytanu i plastiku przypominajcego kamie, zwanego corianem. te luksusowe przedmioty to w gruncie rzeczy sztuka dla sztuki, nie s bowiem potrzebne do zjedzenia niadania czy napicia si kawy. Peni rol wspczesnej biuterii stoowej, jak dawniej solniczka celliniego wykonana dla krla Franciszka i lub figurki minieskie umilajce uczty od czasw saskich. Modernizm zmieni zastawy stoowe, formy talerzy, noy czy widelcw na proste, geometryczne, czsto kanciaste. w znacznym stopniu przyczynili si do tego twrcy Bauhausu, dc do jak najwikszej prostoty. czasy art dco, tak teraz modne, syny ze specyficznych, krysztaowych dekoracji. w latach dwudziestych pojawio si sporo twrczych indywidualnoci specjalizujcych si w tym zakresie. niedawno, z okazji aukcji dzie sztuki nalecych do yves Saint laurenta i jego przyjaciela, Pierrea Berg, przypomniano niezwyk artystk eileen Gray. zaprojektowany przez ni fotel Serpent, skrzany z wymylnymi, rzebionymi, drewnianymi oparciami, zosta sprzedany za 22 mln euro to najwysza cena, jak kiedykolwiek zapacono za obiekt sztuki dekoracyjnej powstay w XX stuleciu. jego twrczyni bya niezwykle modna w latach dwudziestych. zaprojektowaa, z myl o siostrze, ktra lubia je niadania w ku, stolik e1027, najbardziej bodaj znany sprzt modernizmu. Gray bya wszechstronna, zaprojektowaa rwnie

dom dla siebie zwany willa e1027, lecy na morskim urwisku, z piknym widokiem, wedle zasady: maksimum komfortu na minimalnej przestrzeni. le corbusier, ktry si z ni wwczas przyjani, wiele zawdzicza talentowi Gray. artystka poznaa doskonale metod produkcji wyrobw z laki, projektowaa wykonywane z niej parawany do kreowanych przez siebie luksusowych wntrz, ktre przyniosy jej saw. Mniej wymylne przedmioty codziennego uytku o nowych formach tworzono na wiksz, masow skal. zarwno w rzemiole artystycznym, jak i w modzie czsto zwracano si wwczas do sztuki japoskiej lub iberyjskiej, ktra inspirowaa krawcw, fryzjerw i modystki. nie mona te zapomina, e wielka sztuka wpywaa przez dziesitki lat na wygld witryn magazynw i sklepw. dzisiaj projektanci mody przecigaj si w dadaistycznych pomysach. w nowej kolekcji mody na jesie/zim 2009/2010 alexander McQueen proponuje na gowie klatki dla ptakw lub parasole, karl lagerfeld hem kosmiczny pokryty futrem, Giorgio armani za poleca paszcz obszyty czym w rodzaju pyt kompaktowych. w tym zalewie nonsensw oraz irracjonalnym zamcie s artyci, ktrzy tworz dziea pod kadym wzgldem niezwyke, jak np. olaf eliasson, niegdy skandynawski mistrz breakdance, ktry w 2002 roku zainstalowa gigantyczny, wieccy krg soca w londyskiej Sali turbin w tate Modern. ogromne, sztuczne soce, stale wiecce we wntrzu, wywouje w pierwszej chwili wraenie cudu, przechwycenia jednej z boskich tajemnic. eliasson doskonale zrozumia zasady dzisiejszego rynku sztuki, ktr tworzy si nie przez wzgld na subtelno pomysu, lecz na efekt zaskoczenia. zgodnie z takim zaoeniem artysta ustawi w 2008 roku, w nowym jorku na east river, cztery sztuczne wodospady, wysokie na 30 m. ostatnio i on uleg magii samochodu, projektujc wielki model BMw wystawiany w monachijskiej Pinakothek der Moderne. eliasson, wykonujc wielkie rozmiarami prace, nie moe pracowa sam, zatrudnia wic cay zesp ludzi. Ma w tym zreszt znakomitego poprzednika w osobie mistrza popartu, andyego warhola, ktry angaowa znajomych do swoich serigrafii, multiplikujcych puszki po coca coli lub zupie campbella. Produkowany wwczas na wielk skal banalny przedmiot codzienny, wedle recepty duchampa, sta si dzieem sztuki. dzisiaj artyci czsto nawet nie ogldaj swoich produkowanych seryjnie prac, ktre sprzedaj w internecie. eliasson zaprzyjani si z polskim akcjonist Pawem althamerem i w planowanej przez niego galerii rzeby na warszawskim Brd-

38

39

nie wystawi swj kalejdoskop lodowy. artyci odchodz od tradycyjnych stojcych, wiszcych lub nawet opakowanych rzeb czy budynkw, jak to uczynili joseph Beuys i christi, by stworzy zupenie now form rzeby spoecznej. obiekty zaczynaj istnie nie jako przedmiot, lecz jako sytuacja, relacja midzy ludmi. trzeba przyzna, e niektre z tych pomysw s porywajce. althamer z okazji 20. rocznicy wolnych wyborw, 4 czerwca 2009 roku, zaprosi 150 swoich ssiadw z mrwkowca na warszawskim Brdnie, gdzie mieszka od 30 lat, by w zotych kombinezonach jako zoci kosmici polecieli zotym samolotem do Brukseli. wszyscy przeyli radosny dzie w stolicy unii europejskiej i wieczorem wrcili do swoich mieszka. idea fantastyczna, efekt oszaamiajcy! althamer od lat realizuje pomys bycia kosmonaut, ktry odkrywa planet ziemi. rodek kosmosu znajduje si zawsze tam, gdzie aktualnie przebywa artysta, ppkiem wiata w tej wizji jest zatem jego osiedle Brdno. jak wiele zmienio si od czasw, gdy w pocztkach XiX wieku izabela czartoryska zot szpilk zaznaczaa na mapie wiata swoje Puawy jako jej centrum? wwczas czynno ta miaa aspekt elitarny, teraz, dziki internetowi i telewizji, w takim wicie uczestnicz miliony. na ostatnim Biennale w wenecji widzw przechodzcych koo pawilonw norwegii, Szwecji i danii zaskoczy wielki kwadratowy basen z pywajcym manekinem trupa. ten pomys rodem z filmw alfreda hitchcocka zatrzyma na chwil spacerowiczw spieszcych do nowych atrakcji, od ktrych kbio si w tym wymylnym lunaparku, jakim bya tegoroczna przestrze Biennale. Modernizm i postmodernizm przyzwyczaiy nas do tego, e kady absurd jest moliwy, albo inaczej e nie ma rzeczy niemoliwych. ostatnio bylimy wiadkami sytuacji jeszcze niedawno niewyobraalnej. Gdy 26 czerwca 2009 roku umar Michael jackson, krl popu, wiat dosownie zamar w alu. wiadomo o jego mierci obiega wszystkie kontynenty, wywoaa burze emocji, transmisj z uroczystego poegnania piosenkarza ogldao miliard ludzi na caym wiecie, czyli 1/6 ludzkoci. nigdy aden artysta ani Micha anio, ani Maria callas, ani nawet elvis Presley nie by tak opakiwany. nie mona i nie ma potrzeby w tej sytuacji odcedza prawdziwego alu od komercji. czarny piosenkarz wykreowa siebie na rodzaj nadczowieka, stwarzajc jakby inn ras. nie by czarny ani biay, nie by mczyzn ani kobiet, nie mia te wieku. z tsknoty za doskonaym piknem upodobni si do swojego ideau piosenkarki diany ross operacje plastyczne day mu jej twarz, ksztat ust

i oczu. By ojcem trjki dzieci, a jednoczenie zawsze niedojrzaym psychicznie Piotrusiem Panem. jego szczupe ciao promieniowao niezwyk energi, jego taneczne ruchy zwinnej pantery dynamizoway atmosfer, ale jednoczenie miay w sobie co mechanicznego, przywodzc na myl Frankensteina jakby jackson by piknym i sprawnym, ale jednak sztucznym czowiekiem. waciwie nie mia ycia prywatnego, wasnej intymnoci, spala si cay na scenie, w blasku fleszy i reflektorw Jackson zosta wykreowany na rodzaj work in progress, upiornego projektu biologicznego laserowych. jackson, posta niezwyka, zaspokaja tajemnicze, wrcz mroczne potrzeby niemiertelnoci, zaznanej tu, na ziemi. cho niezaprzeczalnie by idolem popkultury, powstaje pytanie: jakim sta si z biegiem lat czowiekiem? jak napisa ukasz Musia w tygodniku Powszechnym, zastanawiajc si nad antropologicznym fenomenem jacksona, krl popu zosta wykreowany na rodzaj work in progress, upiornego projektu biologicznego, moe w chwili mierci zatrzymanego w p drogi, midzy istot ludzk a cyborgiem, mczyzn a kobiet, dzieckiem a dorosym, hetero a homoseksualist, biaym a czarnym. dy do ideau pikna, ktre opiera si czasowi. Majc 50 lat, wyglda jak bezczasowy manekin. czyby nowy, lepszy czowiek stworzony dziki postpowi nauki? Pod koniec ycia przypomina raczej upiora z pierwszego teledysku thriller (1982), ktry przynis mu saw i fortun. czyby losy jacksona stay si ostrzeeniem dla wielu artystw gotowych dla sukcesu na kady eksperyment, nawet jeli prowadzi do mierci, w tym zatraceniu granicy midzy yciem a sztuk? wyglda na to, e krl popu by dramatycznym przykadem najdalej idcej w samozniszczeniu sztuki ciaa, bo nie bya to droga samozagady ani Vincenta van Gogha, ani yves kleina. Sia oddziaywania jacksona bya piorunujca, a jej konsekwencje grone i niezwykle powane w skali powszechnej. w pewnym sensie ten czarnobiay piosenkarz uatwi wyborcze zwycistwo prezydentowi Barackowi obamie. Spoeczestwo amerykaskie miao

40

41

ju czarnego bohatera popkultury, teraz ma te swego czarnego prezydenta. Fenomen ameryki polega jednak na tym, e tamtejsze wyniki wyborw maj wpyw na losy wiata. tak jak jackson sta si wiatowym idolem pewnej ciemnej strony mocy, tak wyksztacony, racjonalny, kulturalny obama jego cakowite przeciwiestwo awansowa na krla porzdku i jasnoci, panujcego nad irracjonalnym, mrocznym chaosem. trudno o wikszy wpyw sztuki na ycie. Saint Laurent twoSztuka, moe nawet barrzy suknie o wzodziej ni kiedykolwiek, wpyrze zaczerpnitym wa na zwikszenie poczucia z obrazu Pieta Mondriana powszechnego luksusu ycia codziennego. w nowojorskim Metropolitan Museum urzdzono ekspozycj zegarkw, na ktrych tarczy odtworzono z wielk precyzj maski afrykaskie i polinezyjskie. Pamitamy, jak przed laty Saint laurent tworzy suknie o wzorze zaczerpnitym z obrazu Pieta Mondriana, a Pablo Picasso i lucian Freud projektowali etykiety na butelki wina chteau Mouton rothschild. waciciele domw mody angauj wybitnych architektw. Firma chanel w 2007 roku zamwia u modnej, wspominanej ju architekt hadid pawilon, specjalnie na pokaz sztuki zainspirowanej torebkami chanel. w 2009 roku pomys ten znalaz analogi w aktualnie czynnej wystawie zabytkowych torebek ze zbiorw Muzeum narodowego w krakowie. wytwrca luksusowych akcesoriw podrnych, louis Vuitton, powierzy Gehryemu zaprojektowanie wntrza budynku firmy w Paryu. na wykonanej ze zota i emalii biuterii oraz szalach Frey wille (sklep firmy znajduje si rwnie na warszawskim nowym wiecie) umieszcza si motywy z obrazw claudea Moneta i Gustava klimta oraz wzory japoskie. Suknie, torby, buty, zegarki, biuteria staj si coraz czciej dzieami sztuki, ich kupowanie za lokat kapitau w przedmioty artystyczne.

Mimo rnych ekstrawagancji sztuka dawna ma si dobrze. w atenach, u stp akropolu, amerykanin Bernard tschumi zaprojektowa optycznie lekki, dugi budynek, otwarty w czerwcu tego roku. Mieci on zbiory dawnego Muzeum akropolu, ktre oddychaj w duej przestrzeni, dziesiciokrotnie wikszej ni ta w starym gmachu z 1874 roku. Stale powstaj nowe budynki przeznaczone do przechowywania dawnych zbiorw. Muzeum Sztuki islamskiej w dausze w katarze, ze zbiorami pochodzcymi z okresu od Vii do XiX wieku, zaprojektowa 91letni ieoh Ming Pei. w katarze ma te stan nowoczesny gmach Muzeum narodowego projektu innej gwiazdy architektury, Francuza jeana nouvela. na sztucznej wyspie Saadijat ten sam nouvel tworzy Muzeum louvre abu dhabi, ktrego otwarcie jest planowane na 2013 rok. Szejk za prawo uywania nazwy i wypoyczone z luwru eksponaty zapaci 555 mln dolarw pomys do niedawna niewyobraalnie ekstrawagancki, ale znamienny dla nowych czasw, jednoczcych na prawach rwnoci wschd z zachodem, i doskonay temat dla dalszych dyskusji midzy profesorem Saidem i dyrygentem Barenboimem! dawna sztuka, ktrej podstaw byo wyobraenie pikna i gbsza refleksja nad czowiekiem, nadal stanowi niewzruszony bastion ludzkiej kultury. Sztuka ta, a mwimy o malarstwie, rzebie, grafice, przetrwaa niezniszczona pod dobr opiek w wielkich i sawnych muzeach londynu, Parya, Madrytu, Florencji, rzymu i w Stanach zjednoczonych, szczeglnie w nowym jorku, waszyngtonie i w Bostonie. te wielkie muzea wziy na siebie ciar oferowania sztuki milionom ludzi na caym wiecie, nie tylko w wystawach staych, ale take w formie wspaniaych ekspozycji czasowych, ktrym towarzysz imponujce katalogi, dajce kompendium wiedzy o wielkich mistrzach i najwaniejszych nurtach. Muzea stay si instytucjami czsto zastpujcymi uniwersytety. Pracujce tam zespoy ludzi o najwyszych kwalifikacjach badaj dziea dawnych twrcw, stosujc najnowoczeniejsze osignicia wiedzy humanistycznej i technicznej. Sztuka, ta dawna i ta nowa, to najistotniejsza cz kultury. Mimo wielu krytykw i oponentw, pozostanie nieodcznym elementem ludzkiego wiata, nieustannie wpywajc na nasz codzienno. a dawna sztuka nie umiera, jest wci ywa dowiedli tego wosi, ustawiajc na tegorocznej wystawie portretu barokowego we florenckim Museo nazionale del Bargello naprzeciw siebie popiersia Gianlorenza Berniniego i constanzy Bonarelli, namitnie w siebie wpatrzonych. Midzy artyst i jego modelk, ktr do szalestwa

42

miejsca i historie

43

kocha, nawet dzisiaj wytwarza si wyczuwalne dla widza erotyczne napicie. wielka sztuka barokowa ulega tutaj aktualizacji, przypomniaa jeden z codziennych dni w yciu zakochanych. czowiek potrzebuje mioci i pikna, dy do szczcia, wbrew okrutnej tendencji do bezczeszczenia wszystkiego, co przynosi rado i harmoni, tendencji utrzymujcej si od czasw obu wielkich wojen XX wieku.

GdySkie iluzjonyMotywy Pejzaowe zGoa ruySdaelowskie z FraGmeNtami laNcreta i PoussiNa

joanna ciepliska

j

eszcze w 1911 roku najmielszym wizjonerom trudno byo uwierzy, e obok sezonowo rozhulaego kurortu w zoppotach, ostseebadu penego kurgastw i patynowego i gwarliwego danzigu powstanie port nowoczesny, narodowy, duma najjaniejszej rzeczypospolitej. tu wanie wybrano miejsce na budow nowego portu, czcego Polsk z Batykiem. Miejsce byo nieprzypadkowe, jak pisa bowiem Melchior wakowicz: nad morzem rozoyo si nowe pastwo. Szukao sobie jak zwierz, jakby najwygodniej zlec. jezioro arnowieckie za blisko niemiec, Puck guzdra by si trzeba przez mulist zatok, tczew trzeba by kana rdldowy budowa dugoci 30 kilometrw. Pado tedy na Gdyni1. wybrano wic pikn nizin osonit od wiatrw pnocnych i pnocnowschodnich przez Pwysep helski na budow najpierw maej przystani, ktra w byskawicznym tempie rozwina si w port wyspecjalizowany w eksporcie wgla, a pniej w dalekomorski, konkurujcy w handlu zagranicznym z najwikszymi portami Batyku. Poza moliwoci pracy przybywajcych wabio pikne otoczenie, skadajce si na lasy witomiskie i redowskie, kuracyjny szyk orowa, stoki kamiennej Gry poronitej gogiem i dzik r, przepastne brunatnozielone torfowiska, jodowobukowy las Panieski, a przede wszystkim morze. nowi osadnicy i turyci zachwycali si odmiennoci Gdyni od pobliskich miast wybrzea batyckiego. w Gdyni czuo si spokj i patriarchalno, jak pisa adolf nowaczyski: Po zoppockiej Sodomie odkryta arkadia pasterska i patriarchalna. wie maa porozrzucanych w szerokim krgu czy zasigu kilkadziesit checz, gdzieniegdzie maych domkw [...]. Motywy pejzaowe zgoa ruysdaelowskie z fragmentami lancreta i Poussina2. Pniejszy wielki port dalekomorski posiada wwczas jedynie dwa geszefty niemieckie, niewielk cegielni, poczt ulokowan razem ze szko, jedn karczm, rzenika i piekarza. cywilizacj reprezentowa kurhaus, z automatami na ansichtskarty i niewielkim sztegiem (molo), zbudowanym przez towarzystwo kpielowe weichsel. napywajca w pniejszym okre-

44

45

sie ludno szybko zdominuje autochtonw kaszubw, cae dnie spdzajcych nad zatok przy swoich odziach i kutrach, nazywanych tu botami. w 1911 roku odwiedzajcy Gdyni nowaczyski napisze o tutejszych, e to ludzie, ktrzy tu przez szeset lat wytrwali, wszystko przetrzymali, ruszy si nie dali, czekali przez dwadziecia kilka generacji. ciche, spokojne, niby to niemrawe, niezbyt zgrabne, milczce, nieufne, odburkliwe, kosym okiem na Poluchw z zaziemia (hinterlandu) patrzce plemi. [...] rebaki, ciko borykajce si z maorybnym i maosolnym Batykiem, czsto o poprzekrcanych nazwiskach i przekrconej wiadomoci narodowej3.

Nadmorskie eldoradosaisonstadt, jakim miaa by Gdynia w propagandowym ujciu, zaprzecza swojej rzekomej tymczasowoci, szczeglnie mocno akcentowanej w niemieckich gazetach wolnego Miasta Gdaska, wczepiajc si w Batyk kolejnymi kamiennymi molami, zakotwiczajc si w wodach zatoki basenami portowymi. wrd krajobrazu portowych kranw, uszczarni ryu, magazynw owocw poudniowych, kolosw, elewatorw i olejarni, cumujcych w porcie jednostek morskich, w jasnoelewacyjnym rdmieciu i na przedmieciach robotniczych kolonii, na gdyskiej ulicy opanowanej przez niemiecki jzyk interesu, lwowski dialekt jzyka polskiego i jego wileski piewny akcent przybyszw oraz gdzieniegdzie syszalny kaszubski, odbywa si inny spektakl spektakl postpu, jak go okreli tadeusz Peiper po swojej wizycie w batyckim porcie, zachwycony nowym polskim obywatelem morzem i spektakularnym rozwojem sennej kaszubskiej wioski, nabierajcej w niezwykym tempie wielkomiejskich rozmiarw. jako zjawisko cywilizacyjne miaa by Gdynia unikatem i nawet w ameryce spektakl postpu nie rozgrywa si tak spektakularnie jak nad t zatok ubogich do niedawna owcw morskich4. a z ameryk czyo polskie eldorado jeszcze co innego sabo do kinematografu. kontrasty spoeczne, koegzystencja biedy i bogactwa nie byy niczym wyjtkowym w dwudziestoleciu midzywojennym, jednak na mod Gdyni zwrcone byy oczy caej Polski, czujnie przypatrywano si rozwojowi nowego portu take w ssiedzkim Gdasku. dla wielu odwiedzajcych j dziennikarzy staa si jaskrawym przykadem antynomii spoecznych, ekonomicznych kontrastw egzystencji, ktr jednoczenie wypeniaa wystawno i elegancja, bogactwo

i nowoczesno nadmorskiej miejscowoci z rozwijajcym si portem i ambicjami kurortowymi oraz z drugiej strony pyncy bez przerwy potok pieszych kolumn bezrobotnych, cigncych tu z caej Polski w poszukiwaniu lepszego losu5. w 1931 roku 65% zabudowy Gdyni stanowiy prowizoryczne budynki mieszkalne, a brak nawet tego rodzaju kwater prowadzi do rozkwitu lichwy, sublokatorstwa, ktownictwa (wynajmowania ktw do spania), i skutku wyej wymienionych epidemii chorb zakanych6. zauway to zjawisko Melchior wakowicz, ktry po rozmowie z naczelnym lekarzem ubezpieczalni, znan gdysk postaci, doktorem dziusem, napisa, e te zjawiska szpec obraz miastacudu, najwikszego portu ii rzeczypospolitej, jak zeszpecony zostaje kadub okrtu wodorostem. ujrza spoeczno gdysk toczon trdem chorb, nieuleczalnej biedy i moralnego rozpadu, rozwijajcego si na fali chuci, nawoonej do naszego wielkiego portu wszystkimi okrtami wiata7. ten sam wakowicz porwnywa gdyskie dzielnice biedy do casablanki: Gros ludnoci Gdyni, bo prawie caa ludno robotnicza, koczuje w barakach. Straszliwe dzielnice demptowo, Grabwek, obue, kack May, dzielnica chiska, drewniana warszawa... tam wszdzie stoj domy ze skrzyni sklecone, istna ville des botes pod casablanc. zwaszcza Budapeszt... wpar si tu pod same wietnoci gdyskie. otaczaj go wokoo eleganckie domy8. rzeczywicie w tym czasie Gdynia borykaa si z problemem mieszkaniowym, bya miastem sublokatorw. na leszczynkach ludzie mieszkali w szaasach, do ktrych wchodzio si po drabinach, gdy teren by podmoky. wobec takiego stanu rzeczy nastpia fala wysiedle i likwidacji dzikiej zabudowy, co jednak nie rozwizao problemu mieszkaniowego w modym portowym miecie. napywowi pracownicy zapenili miejsca pracy w porcie, przy budowie linii kolejowej Gdynia kokoszki, w koszarach Marynarki wojennej, a marsz mas robotniczych z caej Polski nieprzerwanym strumieniem par w kierunku Gdyni w takich ilociach, e rada Portu Gdyni apelowaa do wojewody pomorskiego o ograniczenie migracji ludnoci. Problem bezrobocia i dzikiego budownictwa, ktrego zabudowania stanowiy domostwa ze skrzynek po owocach poudniowych, uczyni przedmiecia miastacudu zon dzikich slumsw. w zastraszajcym tempie budowano tymczasowe zabudowania z desek potajemnie podkradanych ze stoczni i portowych magazynw, umieszczane w przypadkowych miejscach na podmokych terenach przyportowych, na zboczach chyloni i Grabwka. w pewnym sensie przypominay one filmowe dekoracje, z ich chwilowoci

46

47

i przypadkowoci pooenia, niedopasowaniem do otoczenia. Gdyni otacza zaczy dzielnice o wymylnych nazwach Pekin znajdowa si na terenach przyportowych, w okolicach dzisiejszej ul. witego Piotra, drewniana warszawa powstaa w Maym kacku, Meksyk ulokowa Gdyski Pekin w 1934 roku, fot. ze zbiorw Musi w chyloni, a Budapeszt zeum Miasta Gdyni (od powstajcych na jego terenie bud) obejmowa rejony midzy ul. lsk a witomisk. Grabwek by przystani emigrantw, z uwagi na znajdujcy si tam urzd emigracyjny wraz z zapleczem noclegowym. lepianki Grabwka, szaasy leszczynek, domkijamy chyloni, ktrych przypadkowo i charakter zabudowy byy owocem popiesznego dziaania spekulantw, ssiadoway z prawdziwymi perami midzywojennej architektury, awangardowego funkcjonalizmu, ktrego charakter wyznaczay nowoczesne jasne budynki-okrty o pcylindrycznej zabudowie, nawizujcej ksztatem do mostka kapitaskiego. nieopodal prowizorycznych drewnianych barakw pozbawionych kanalizacji usadowiy si potne budowle o eleganckich elewacjach z jasnego piaskowca lub kremowotych pytek ceramicznych symbolizujcych barw i ksztatem otwarty, letniskowy charakter miasta. Przedmiecia robotnicze przymiy wielu obserwatorom z Polski architektoniczn poezj rdmiecia falujce naroniki budynkw, miae przeszklenia fasad domwstatkw i innych symboli odwanej modernistycznej myli architektonicznej, miaoci urbanistycznej koncepcji.

trudne iluzjonu Pocztkina obecne miano nieoficjalnej stolicy sztuki filmowej Gdynia zapracowaa duo wczeniej, pokochawszy kinematograf ju na samym pocztku swojego istnienia. Mio nadmorskiego miasta ciekawego nowoci, polskiego okna na wiat, do iluzjonu zacza si ju wwczas, gdy wywietlano pierwsze pokazy premierowe wytwrni filmowych MetroGoldwynMayer, warner Bross czy Paramount. kiedy w krajobraz modego portowego miasta wrastay pierwsze budynki

kin, czy jak je wwczas okrelano kinoteatrw, niemal natychmiast ulubion rozrywk gdyskiej publicznoci stay si seanse filmowe, pokazy ruchomych fotografii otwieray przed ni nowe nieznane wiaty, zamorskie pejzae, ktre w Gdyni jak nigdzie indziej w Polsce zdaway si by na wycignicie rki. w kinach wyposaonych w sprzt marki Philips wywietlano pierwsze owoce rodzimej produkcji, ekranizacje trdowatej czy Przedwionia, przy czym wikszo prezentowanych produkcji filmowych pochodzia zza granicy. Pierwszym projekcjom towarzyszy rozrywkowy nadprogram: koncerty, rewie bd wystpy liliputw jak to byo w przedwojennej zorzy, do ktrej odwiedzania zachcay znikowe bilety dla czonkw organizacji wojskowych, szk i onierzy. Gdynia, podobnie jak wczesny kinematograf, bya kontrowersyjna, moda, wiea, stanowia owoc buntu i zapowied przyszoci. Spektakl postpu nie przynosi jednakowych efektw, wymaga sporych ofiar, oferowa szybkie kariery i byskawiczne fortuny, z drugiej strony z uwagi na napywajce zewszd masy robotnikw Gdynia drczona bya licznymi problemami spoecznymi. Miasto byo w owym czasie bardzo zrnicowane: obok letniskowych willi przycupny skromne kaszubskie checze, nieopodal nieskanalizowanych drewnianych koczowniczych zabudowa przedmiecia wznosiy si budynki na podobiestwo okrtw. wiatru w agle nabrali architekci zapatrzeni w dziea le corbusiera, budujcy nowy port rzeczypospolitej, wszechpolski, stanowicy swoist odpowied na Gdask, czy raczej na jego brak. Mode miasto miao sta si portem narodowym,