İBNFADLAN

SEYAHATNAMESİ

veEkleri

RAMAZANŞEŞEN

İBNFADLANSEYAHATNAMESİveEkleri

RAMAZANŞEŞEN

GenelYayınYönetmeni

MustafaKaragüllüoğlu

©YeditepeYayınevi

T.C.KültürveTurizmBakanlığı

YeditepeYayınevi

AraştırmaİncelemeDizisi

İçTasarım:İrfanGüngörür

KapakTasarım:SercanArslan

YeditepeYayınevi

ÇatalçeşmeSk.No:27/1534410Cağaloğlu-İstanbul

Tel:(0212)5284753Faks:(0212)5123378

www.yeditepeyayinevi.com|bilgi@yeditepeyayinevi.com

ÖNSÖZİbnFadlanX.yüzyılbaşlarındaAbbasiHalifesiMuktedir(ölm.320/932)’indivanında(sekreteryasında)çalışankâtiplerdenveMevlâlardan(Araplaşmışlardan)’dır.Hayatıhakkındakibilgilerimizsadece,309-310/921-922yıllarındaHalifeMuktedirtarafındanEtil(Volga)BulgarlarınagönderilenelçilikheyetisırasındakihatıralarınıanlattığıSeyahatnâme(el-Rihle)’sindeverdiğiilgileredayanmaktadır.

BuseyahatnâmeX.yüzyıldakiTürklerintarihihakkındaencanlı,ensağlamvesikalardandır.İbnFadlangibikültürlü,mütecessisbirkişiningözlemlerinedayanmaktadır.Vecizveakıcıbirüsluplakalemealınmıştır.Yazıldığıtarihtenitibarendoğuda,dahasonrabatıdaçeşitlikişilertarafındankaynakolarakkullanılmış,üzerindeçoksayıdaçalışmayapılmış,çeşitlidillereçevrilmiş,filmlerekonuolmuştur.İbnFadlanelçilikiçingittiğisıradauğradığıTürkkabilelerininidaresi,dinleri,adetleri,hukuklarıhakkındaçokdeğerlibilgilervermiş,okavimlerdenolankişileresorularyöneltmiş,onlarınmantalitesinianlamayaçalışmıştır.DevrindekiOğuzlar,Bulgarlar,Ruslarhakkındasondereceönemlibilgilervermiştir.Buaradabazımübalağalaryapmaktankurtulamamıştır.

İbnFadlan’ıneserindenanlaşıldığınagöre,busıradaAbbasiHalifeliğiiçindebulunduğuçeşitliproblemlererağmenTürkülkelerindeİslâmiyet’inyayılmasıiçinSamanîlerleberaberbüyükgayretsarfetmekteydi.BirtaraftankuzeyistikametindeHarezmlilerinyardımıylaBulgarlar,Hazarlararasında,SamanilerinyardımıyladoğudaKarahanlısahasındaİslamdininiyaymayaçalışıyordu.BuiştesarayağasıNezîrel-Haramîbaşrolüoynamaktaydı.BulgarlarınMüslümanoluşunda,Halife’yeelçigöndermelerindeveHalife’nincevabielçilikheyetigöndermesindeNezîrel-Haramîöncülüketmiştir.

İbnFadlan’ınvediğerbazıkaynaklarınanlattıklarınagöre300/912yılıcivarındabugünküKazanşehriningüneyindebulunanVolga(Etil)BulgarlarıhükümdarıİlteperAlmışb.ŞilkiMüslümanlığıkabuletti.BusıradaBulgarlarYahudiHazarlaraharaçvermekteydiler,onlarınbaskısıaltındaydılar.İlteperAlmışHazarbaskısınakarşıHalife’nindesteğinisağlamakistiyordu.309/921yılınadoğruAbdullahb.Baştuel-HazarîbaşkanlığındaHalifeMuktedir’ebirelçilikheyetigönderdi.Halifedenİslamdininiöğretecekdinadamları,saltanatalametleri,Hazarlarakarşıyapılacakbirkaleiçinharcanacakparaistedi.BuelçilikheyetiningönderilmesindeBağdatSarayağasıNezîrel-Haramîönemliroloynadı.Halifecevabîelçilikheyetiningönderilmesiylede

onugörevlendirdi.Nezîrel-HaramîgönderilecekheyetinbaşınaazadlısıSevsenel-Rassî’yitayinetti.YanınaTürkülkeleriniiyibilenTiginel-TürkiileBârisel-Saklâbî’yiverdi.Ayrıca,İbnFadlan’ıdinadamlarınabaşkanlıketmek,Halifenin,vezirinvekendisininmektuplarınıokumak,hediyeleritakdimetmeklegörevlendirdi.

Elçilikheyeti21Haziran921PerşembegünübirkervanlaBağdad’danhareketetti.HorasanyolunutakipederekKirmanşah,Hamedan,Save,Rey,Dâmeğan,Nisabur,Serahs,Mevr,Amul,Firebr,Beykendşehirlerineuğradı.SamanilerinbaşşehriBuhara’yavardı.SamanîhükümdarıNasrb.AhmedveveziriCeyhânîtarafındanağırlandı.SonraHarezm’egeçti.HarezmşahMuhammedb.Iraktarafındankabuledildi.BukabullersırasındaelçilikheyetiylegeçenmüzakerelerdenanlaşıldığınagöreSamanilerveHarezmlilerelçilikheyetiningitmesinden,Halife’ninbuülkelerledoğrudanilişkikurmasındanmemnundeğillerdi.Bununlaberaber,Halife’ninemrineuyarakgereklihazırlıklarınyapılmasında,kılavuzlar,muhafızlarverilmesindeyardımcıoldular.

Elçilikheyeti921-922kışınıHarezm’deCürcaniyeşehrindegeçirdi.TürklerveTürkülkelerihakkındabilgiedindi.Havalarınısınmayabaşlamasıüzerine4Mart922tarihindebirkervanlaCürcâniye’denkuzeyedoğruhareketetti.ÖnceÜst-Yurt’takiOğuzlarauğradı.Onlarınliderleriyle,bilhassaordukumandanı(Subaşı)ilebuluştu.OnaNezirel-Haramî’ninmektubunu,hediyeleriniverdi.Nezîrel-Haramîmektuptaonuİslamiyet’edavetetmekteydi.FakatSubaşınetcevapvermedi.CevabınımektuplaNezîrel-Haramî’yebildireceğinisöyledi.İbnFadlan’ınverdiğibilgilerdenOğuzlararasındaİslamiyet’inyayılmaktaolduğuanlaşılmaktadır.İbnFadlanOğuzlarınyaşayışları,idareleri,dinleri,ahlakveadetlerihakkındasondereceönemlibilgilervermektedir.

ElçilikheyetiyolunadevamlaPeçeneklere,Başgırtlarauğrar,İbnFaldanonlarındinleri,adetlerihakkındakısabilgilerverir.Nihayet,elçilikheyeti12Mayıs922PazargünüBulgarlarınmemleketineulaşır.İlteperAlmıştarafındankarşılanırveağırlanır.BusıradaBulgarlarhenüzyerleşikhayatageçmemişlerdir.Buaradaheyetbirkaçgündinlenir,hükümdarülkesininilerigelenlerinitoplar,heyetiresmenhuzurunakabuleder.Bukabuldehatunu,beyleri,çocuklarıdabulunur.İbnFadlanhükümdarveyanındakilereHalifeMuktedir’in,vezirHamidb.Abbas’ın,Nezîrel-Haramî’ninmektuplarınıokur,hediyelerini,saltanatalametlerinitakdimeder.Fakathükümdarınkaleyaptırmakiçinistediğiparadanhiçbahsetmez.Buparanıngönderildiğimektuptayazılmaktadır.Hükümdarbukonudaısrareder.İbnFadlanparanınteminedilemediğinisöyler,hükümdarmeseleninüzerindedurursadabirsonuçalamaz.

İbnFadlanBulgarlarınyaşayışları,adetleri,ahlakları,ülkelerininözelliği,ekonomilerihakkındasonderecegüzelveayrıntılıbilgilerverir.HarezmlilerinetkisiyleonlarınHanefimezhebindeolduklarınatelmiheder.NamazlardaikametleriŞafîimezhebinegöreyaptırmayaçalıştığını,fakatbaşarılıolamadığınısöyler.Hükümdarınvehalkıneskiadetlerininbirkısmınıkorumalarınakarşılık,samimiMüslümanolduklarınıortayakoyar.

BuaradaİbnFadlanEtilnehrikıyısındakurulanbüyükbirçarşıyagelenRus(Viking)tüccarlarındanbahseder.Onlarındinleri,geleneklerihakkındaenteresanbilgilerverir.Onlartarafındanyapılanbirölüdüğününüayrıntılarıylaanlatır.Bukısımçokenteresandır.EserininsonundaHazarlarhakkındakısabilgiverir.

İbnFadlandönüşyolculuğundanhiçbahsetmez.Yalnız,Bulgarülkesindenayrılmadanöncegündüzlerinkısalıpgecelerinuzadığınısöyler.Bunagöre922yılıgüzündedönmüşolmalıdır.HazarlarınbaşşehriEtil’euğradığışüphelidir.Belkionlarhakkındaverdiğibilgilerokuduklarına,duyduklarınadayanıyordu.

İbnFadlan’ıneseridefalarcayayınlanmış,çoksayıdadiletercümeedilmiştir.

ButercümeileberaberverdiğimizmetinneşrinihazırlarkeneserinMeşhedKütüphanesi,nr.5229’dakiteknüshasından(bkz.F.SezgintıpkıbasımıMecmufi’l-Coğrafya,Frankfurt1987,s.390-420),Z.VelidiTogan’ın1959yılındakineşrinden,SamiDehhan’ın1939yılındakineşrinden,HelmutRitter’inZDMG,XCVI,s.95-126’dakimakalesindenfaydalandık.Tercümedehazırladığımızmetniesasaldık.

ÇalışmadaİbnFadlan’ınSeyahatnamesi’ndensonraİbnel-Fakîhel-Hamedânî(ölm.340/951)civarında)’ninKitabüAhbarel-BüldanadlıeserininMeşhednüshasınınsonundakiTürklereaitbahisgelir(bkz.F.Sezgin,MecmuFi’l-Coğrafya,Frankfurt1987,s.333-347).BunüshadadahaönceLeyden’deneşredilennüshayagöreepeycefazlabilgivardır.BirkısmıV.Minarskytarafındanyayınlanmıştır.Fakatİbnel-Fakîheserinibircoğrafyacıdanziyadebirhadisçi–edebiyatçıtarzındayazmıştır.Epeycehurafeihtivaeder.Türkşehirlerihakkındaverdiğibilgilertamamenhurafedir.Busebepleçalışmamızaokısımlarıalmadık.VerdiğibilgilerinbirkısmıYakutel-HamavîtarafındanMucemel-Buldan’daaktarılmaktadır.BahsinsonundaTürkvedoğuhükümdarlarıunvanlarınadairverdiğibilgilerMücmelel-Tevârihileparalellikarzeder.

SonraEbûDülefMisarb.Mühelhil’inTürk,Hind,ÇinülkelerindenbahsedenbirincirisalesininTürklerleilgilibahsigelir.BukısmınmetnininhazırlanmasındadaMeşhed,nr.5229’dakinüshaesasalınmıştır(bkz.F.Sezgin,Mecmuufi’l-Coğrafya,Frankfurt1987,s.347-353).EbûDûlef,

SamanîhükümdarıNasrb.Ahmedb.İsmail(ölm.943)’egelenÇinlielçilerindönüşüsırasındaonlarlaberaberÇin’egitmiş,buaradauğradığıTürkülkelerihakkındakısabilgilervermiştir.Yalnız,verdiğibilgilerşüpheuyandırmaktadır.Maverâünnehr’igeçincenormalolarakKarahanlılaravarmasıgerekir.KarahanlılariseKarluklar,Yağmalar,Çiğillerdenmeydanageliyordu.BunlarınyerineTahtahveNecâülkelerindenbahseder.Bunlarınneolduklarıbellideğildir.KarahanlılardanBuğrac(Buğrahanlar)diyebahseder.SonraÇiğillerdensözeder.OnlardaKarahanlılardır.SonraTibet’ten,sonraOğuzlar,Peçenekler,Kimeklerdenbahseder.BunlarKarahanlılaragörekuzey-batıdakalır.Onlarauğramasıimkânsızdır.SonraTokuzoğullarveKırgızlardanbahseder.OnlaraTibet’tensonrauğramışolmalıdır.SonraKarluklardanveKitaylardanbahseder.Söylediğimizgibi,Karluklarilkuğramasıgerekenkabiledir.Verdiğibilgilerhemenhemenaynışeylerintekrarıgibidir.İnsanaitimadtelkinetmez.

Çalışmanınensonundaise1140yılıcivarındayaşayanŞerefezzamanelMervezî’ninTabâyiel-HayavanadlıeserininTürklerdenbahsedendokuzuncubabıbulunmaktadır.BubabınmetninihazırlarkenV.Minorsky’nin1942yılındaLondra’dayayınladığıSharafel-ZamanTahirMavrazî,China,TheTurksandİndiaadlıeserinins.17-26’sındakimetnedayandık.Şerefezzamanel-Mevvezî’ninTürklerhakkındaverdiğibilgilersağlamveönemlidir.Oğuzlar,Kunlar,Kaylar,Kırgızlar,Karluklar,Kimekler,Peçenekler,Hazarlar,Burdaslar,MacarlargibidoğuvebatıdakiTürkkabilelerindenbahseder.OğuzlarıTokuzoğullar,Uygurlar,Üçguzlargibionikikısmaayırır.Türkmenlerdenbahseder.BirçokİslamcoğrafyacısıgibiSlavları,RuslarıTürklerdensayar.VIII-IX.asırlardaOrtaAsya’dameradarlığındanbaşlayıpOrtaAvrupa’ya,Anadolu,diğerİslamülkelerineyayılanTürkkavimlerigöçlerinetemaseder.BugöçlersonucuçoksayıdaTürkkabilesiyerdeğiştirmiş,yenivatanlaredinmiştir.Bazıkabilelerinbirkısmıbatıyagitmiş,birkısmıdoğudakalmıştır.Bazıkabilelerdiğerleriiçindeerimiştir.

BuçalışmadabahsedilenkabilelerinenönemlisiOğuzlardır.Oğuzlar22boyaayrılıyordu.SelçuklularOğuzlarınKınıkboyundan,OsmanlılarKayıboyundandır.ÖnceleriOğuzlarÇin’ekomşuydular.VIII-XI.yüzyıllardaAralGölücivarınageldiler.Bugölünkuzey,doğu,batıtaraflarındayerleştiler.Hazarlara,Maveraünnehr’eveHarezm’ekomşuoldular.İbnFadlanonlarınliderlerinibatıKazakistan’daÜstyurtbölgesinderastlamıştır.BusıradaBulgarhükümdarınınOğuzsubaşısınındünürüolduğuanlaşılıyor.OğuzlarX.asrınikinciyarısıileXI.yüzyıldaHazardeniziningüneyindenSelçuklularlaİslamülkelerineyayılmışlar,önemlibirkısmıAnadolu’yuyurtedinmiştir.BirkısmıHazardeniziveKaradeniz’inkuzeyindenKıpçakbozkırlarına,Balkanlaragitmişlerdir.Birkısmıyurtlarındaputperestolarakkalmışlardır.SultanSencer’i1153yılındaesirederbuputperestOğuzlardır.Dahasonraki

yüzyıllardaMüslümanolmuşlardır.

PeçeneklerinesasyurtlarıİbnFadlan’ınonlararastladığıyerolmalıdır.BirkısmıX.asırdaHazarlarınbaskısıylabatıyagitmiş,Tuna’yıgeçerekBalkanlaragirmişler,Bizans’ıtehditetmişlerdir.AlexiosKomnenostarafındandağıtılmışlar,bazılarıBizans’ınhizmetinegirmiştir.EbûDülefonlarıdoğudagösteririsededoğrudeğildir.Hiçbirkaynakonudesteklemez.

BaşgırtlarınülkesiİbnFadlan’ınonlararastladığıyerdir.BugünküBaşkurdistanCumhuriyeti’ninbulunduğubölgedir.BaşgırtlarınbirkısmıPeçeneklerininardındanbatıyagitmiş,Macarlarlakarışmıştır.1200yılıcivarındaMacaristan’dakiBaşgırtlarMüslüman’dı.HanefifıkhıtahsiletmekiçinHalebmedreselerinetalebegönderiyorlardı.Yakutel-Hamavîbunlardanbiriyleyaptığıkonuşmayınakleder.

Bulgarlaragelince,onlarınanayurdukuzeyKafkasya’ydı.ÖnceleriHazarlaratabiidiler.SonrabirkısmıBalkanlaragittiler.Bulgaristan’dayerleştiler.İbnFadlan’ınelçilikiçingittiğiVolgaBulgarları900yılıcivarındaMüslümanoldular.İbnFadlangittiğindehenüzgöçebeydiler.X.asrınortalarındaBulgarşehrinikurdular.Moğolistilasınakadaryaşadılar.SonraAltınorduDevleti’ndeeridiler.DoğuAvrupa’daTürk-İslamkültürününyerleşmesinevegelişmesineönemlikatkıyaptılar.

Türkçe’deSabir,Farsça’daHazâran,Arapça’daHazardenilenHazarlarbüyükTürkkavimlerindendir.VI.asrınsonlarındaKuzeyKafkasya,Hazarbölgesindekuvvetlibirdevletkurdular.Hz.PeygamberdevrindekiSâsânî–BizanssavaşlarındaBizanstarafınıtuttular.Avarlariseİrantarafındaydılar.İslamtarihininbaşlarındaMüslümanlarlaHazarlararasındaAzerbaycanveKafkasya’dakanlısavaşlaroldu.HazarlarınidarecisınıfıHarunel-Reşiddevrinde800yılıcivarındaBizansYahudilerininetkisiyleMusevioldular.Halkınçoğuiseputperest,Müslüman,Hıristiyan’dı.İbnFadlanzamanındabaşşehirleriVolga’nınHazardenizinedöküldüğüyerdekiEtilşehriydi.Şehirnehrindoğusundavebatısındayeralıyordu.Müslümanlardoğukesimdeoturuyorlardı.BurdaslarHazarlarabağlıolarakBulgarlarakomşuydular.

HalluhşeklindedesöylenenKarluklarönceleriGöktürkFederasyonunabağlıdoğudayaşıyorlardı.GöktürkimparatorluğununparçalanmasındansonraVIII.yüzyıldaTanrıdağlarıbölgesinegeldiler.Müslümanlarakomşuoldular.KaşgarveBulasagun’ukendilerinebaşkentedindiler.KarahanlıdevletihalkınınçoğuKarluklardandı.Çiğiller,Yağmalardabukabileninkollarındandır.MüslümanolduktansonrabunlaraHakânilerdenmiştir.SonraönemlikısmıMaveraünnehrbölgesindeyerleştirmiş.SelçuklularlabatıyagelenTürklerarasındaönemliölçüdeKarluktürkübulunmalıdır.Oğuzların,KarluklarınMüslümanlarınaTürkmendenir.Dahasonralarıgöçebe(yörük)TürklereTürkmendenecektir.

KimeklerdebüyükTürkkabilelerindendir.YukarıİrtişbölgesindeMâverâünnehr’inkuzeyindeOğuzlarakomşuolarakyaşıyorlardı.KıpçaklardaKimekFederasyonu’nabağlıydı.SonrabatıyaKıpçakbozkırlarınagittiler.XII.yüzyılınikinciyarısındaKimekveKıpçaklarınönemlikısmıHarezmşahlarDevleti’ninhizmetinegirdi.Kazaklarbukabilelerintorunlarıdır.Harezmşahların,Gürcülerin,MemluklarınaskerlerigenellikleKıpçak-Kimekkökenliydi.

Mervezi’ninifadelerindenKunlarınveKaylarınÇin’eyakınbirbölgedeoturduklarıanlaşılıyor.Harezmşah,Ekincib.Koçkar(ölm.1097)Kunlardandı.BunagöreKunlarveKaylardaHarezm,Kazakistanbölgelerinegelmişlerdir.Zamanladiğerkabileleriçindeerimişlerdir.

KırgızlardadoğudaMoğalistan’akomşuydular.DahasonraCengiz’inMoğolFederasyonu’nakatıldılar.XVI.yüzyıldabugünküKırgizistan’dayerleştiler.

Tokuzoğuzlar,Uygurlarkaynaklardadaimaberaberzikredilir.UygurDevleti’nibunlarkurmuştur.BaşşehirleriHanbalık’tı.Temimb.Bahrbunlaraelçigitmiştir.İslamcoğrafyacılarıtarafındançokbahsedilenTürklerdendir.Sonra,Budist,maniheist,Müslümanolmuşlardır.BugünküUygurlarmüslümandır.DoğuTürkistan’dayaşamaktadırlar.

Macarlaragelince,onlarönceleriKuzeyKafkasya’daKubannehricivarındaoturuyorlardı.Hazarlarabağlıydılar.Peçeneklerinbaskısıyla890yılıcivarındaKaradeniz’inkuzeyineDonveDinyesternehirleriarasındakibölgeyegeldiler.DahasonraOrtaAvrupa’yagidipMacaristan’dayerleştiler.OradakiHunTürkleriylekarıştılar.ArdındanBaşgırtlarınbirkısmıdaMacaristan’ageldi.

RuslarveSlavlarıİslamcoğrafyacılarıhatalıolarakTürkkavimlerindenkabulederler.RuslarİskandinavkökenliVikinglerdendir.IX-X.yüzyıllardabugünküRusya’yagelmişler,Slavlarlakarışmışlardır.İbnFadlanzamanındabukarışmahenüzgerçekleşmemişti.Ruslar980yılıcivarındaHıristiyanlığıkabulettiler.Mervezî’ninbahsettiğiMüslümanlığageçenRuslardankaynaklardabahsedilmez.BuRuslarbelkideOrtaVolgabölgesindebirRusprensliğinemensuptular.

Türkkabileleribuçalışmadabahsedilenlerlesınırlıdeğildir.İslamCoğrafyacılarınagöreTürkleradlıkitabımızda150kadarTürkkabilesindenveaşiretindenbahsedilmektedir.Dahaçokbilgiedinmekisteyenlerinokitababaşvurmasınıtavsiyeederiz.

RamazanŞeşen

Bibliyografya

-İbnFadlan,el-Rihle,Meşhed,nr.5229,nşr.F.Sezgin,Mecmufiıl-Coğrafya,tıpkıbasım,Frankfurt1987,s.390-420.Baskıda1yaprakeksik.

-Togan,Z.Velidi,İbnFadlan’sReisebericht,Leipzig1939.

-İbnFadlan,el-Rihle,nşr.SamiDehan,Dımaşk1379/1959.

-İbnFadlan,Seyahatname,tercüme:RamazanŞeşen,İstanbul1975,1995.

-İbnel-Fakih,KitabüAhbarel-Büldan,nşr.FuatSezgin,Mecmufi’l-Coğrafya,Frankfurt1987,s.333-346.Meşhed,nr.5229’untıpkıbasımı.

-EbûDülef,el-Risâletel-ÛlâfîBiladel-Türk,F.Sezgin,Mecmufi’l-Coğrafya,Frankfurt1987,s.347-353.KurdSchloezer,Berlin1845neşri.

-Şerefel-Zamanel-Mervezî,Tabâyiel-Hayavan,China,TheTurksandİndia,Arabictext,A.D.1120,nşr.V.Minorsky,London1942,s.17-26.

-RamazanŞeşen,İslamCoğrafyacılarınagöreTürkler,TKAE,Ankara1985.

-R.Şeşen,el-CahızveTürklerinFazilerleri,İSAR,İstanbul2002.

-R.Şeşen,“EskiAraplaragöreTürkler”,TM,XV,1968,s.11-36.

-Nuaymb.Hammad,Kitapel-Fitan,Kahire1991.

-Yakutel-Hamavî,Mucemel-Büldan,Beyrut

İBNFADLANSEYAHATNAMESİBukitapMuhammedb.Süleyman’ınmevlasıveHalifeel-Muktedir’inBulgar(Sakalibe)hükümdarınagönderdiğielçiAhmedb.Fadlanb.el-Abbasb.Râşidb.Hammad’ıneseridir.YazarkitabındaTürk,Hazar,Rus,Bulgar,Başkırdvediğerkavimlerinülkelerindegördüğüdiniayrılıklarından,hükümdarlarınadairhaberlerden,yaşayışlarınadairşeylerdenbahseder.[1]

Ahmedb.Fadlanderki:

BulgarhükümdarıİlteberAlmışb.Şilki’ninEmirel-Mü’minin(Halife)el-Muktedir’eİslamdinini,şeriatınkurallarınıöğretecekfakihlerden,ülkesindeadınahutbeokutacakcamiveminberyapacakkişilerdenmeydanagelenbirheyetyollamasını,ayrıcakendisinedüşmanolanhükümdarlardankoruyacakbirkaleyapmakiçinparagöndermesiniisteyenmektubugeldi.Halifeisteğinikabuletti.OnagönderilecekelçilikheyetiniNezîrel-Haramîdüzenledi.[2]BeniseHalife’ninmektubunuhükümdaraokumak,gönderilenhediyeleriteslimetmek,fakihlere,muallimlerebaşkanlıketmeklegörevliydim.Yapılacakkalenininşasında,fakihlerinvemuallimlerinmasraflarındaharcanacakparaİbnel-Furat’ınHarezm’dekiArtahuşmisençiftliğiningelirindentahsisedildi.

BulgarhükümdarıtarafındandahaönceHalifeel-Muktedir’eAbdullahb.Baştuel-Hazarîelçigönderilmişti.Halife(Sultan)’nincevâbîelçisiiseNezirel-Haramî’ninazadlısıSevsenel-Rassî,Tiginel-Türkî,Bârisel-Saklâbi’denoluşanheyetti.[3]Benisesöylediğimşeyleriyapmakiçinonlarlaberaberdim.Hükümdara,karısına,çocuklarına,kardeşlerine,kumandanlarınaverilecekhediyeleri,hükümdarınNezirel-Haramî’denmektuptaistediğiilaçlarıteslimaldım.

11Sefer309/21Haziran921Perşembegünü[4]Medinetel-Selam(Bağdat)’tanhareketettik.Nehrevan’dabirgünkaldık.Sonrahızlayürüdük.Deskere’yeulaştık.Buradaüçgünkaldık.SonrahareketlehiçbiryeresapmadanHulvan’aulaştık.Buradaikigüneğlendik.SonrahareketleSâve’yevardık.Oradaikigünkaldık.OradanRey’evardık.Huvarel-Rey’debulunanSu’lük’ünkardeşiAhmedb.Ali’yibeklemekiçinRey’deonbirgüneğlendik.[5]SonraHuvarel-Rey’ehareketettik.Oradaüçgünkaldık.SonraSimnan’a,oradanDâmeğan’ageçtik.Dâmeğan’daDâ’î’ninkumandanıİbnKarin’erastladık.Busebeplekafiledekılıkdeğiştiriphızlayolumuzadevamettik.Nisâbur’avardık.[6]BusıradaLeylâb.Nu’manöldürülmüştü.Nisabur’daSamanilerinHorasanordukumandanıHammûyeKösevardı.

SonraSerahs’a,oradanMerv’e,oradanÂmulçölükıyısındakiKuşmahan’ageçtik,Kuşmahan’daüçgünkaldık,çölegirmekiçindeveleridinlendirdik.SonraçölügeçipÂmul’eulaştık.SonraCeyhun’ugeçipTahirb.AliRibatıdadenenFirebr’evardık.[7]

[MâverâünnehrveHarezm]

Firebr’denBeykend’egeçtik.SonraBuharaşehrinegirdik.Samanîhükümdarınınkâtibi(veziri)Ceyhânî’ninyanınavardık.OnaHorasandiyarındael-Şeyhel-Amid(vezir)denir.Hemenbizebirevsağlanmasınıemretti.İhtiyaçlarımızıgörecek,istediklerimiziteminedecekbiradamgörevlendirdi.GünlercebeklediktensonraSamanihükümdarıNasrb.Ahmed’denhuzurunakabuledilmemiziçinizinaldı.Hükümdarınhuzurunaçıktık,sakalsız-bıyıksızbirçocuktu.Onaemirlik(hükümdarlık)selamıverdik.Oturmamızıemretti.[8]

Bizeilksözü“EfendimEmirülmü’minîn(Halife)’inasılbıraktınız?Allahona,adamlarına,dostlarınauzunömürlerversin”oldu.Biz“İyilikveafiyettebıraktık”dedik.Oda“Allahiyiliğiniartırsın”dedi.Sonra,Artahuşmisençiftliğininİbnel-Furat’ınkâhyasıHrıstiyanFadlb.Musa’danalınıpAhmedb.Musael-Harezmî’yeteslimini,elçilikseferimizeengelolunmayıpgönderilmemizi,yanımızakılavuzverilmesiniemredenHalife’ninmektubuokundu.Hükümdar“Ahmedb.Musanerde?”dedi.Biz,“OnuMedinetel-Selam(Bağdat)’tabıraktık.Üçgünsonraardımızdanyolaçıkacak”dedik.Oda“EfendimEmirülmü’minin(Halife)’inemribaşımınüstünde”dedi.

İbnFadlanşöyledevameder:

İbnel-Furat’ınkâhyasıFadlb.Musa’yaçiftliğinkendisindenalınıpAhmedb.Musa’yaverileceğihaberiulaşınca,Ahmedb.Musa’yakarşıhiledüşündü.Serahs’tanBeykend’ekadarHorasanyoluüzerindekijandarmakumandanlarına“Hanlarda,karakollardaAhmedb.Musael-Harezmî’yiyakalamakiçingözcülerçıkarın.Oşöylebiradamdır.Onuyakalayanonunlailgilimektubumuzgelinceyekadartutuklasın”diyemektuplaryazdı.AhmedMervşehrindeyakalanıptutuklandı.BiziseBuhara’daonsekizgünkaldık.Fadlb.MusaarkadaşlarımızAbdullahb.Baştuvediğerleriyledegizliceanlaşmıştı.Onlar“Buhara’dafazlakalırsakkışhücumeder.Türkülkelerinegirmefırsatımızkaçar.Ahmedb.Musagelipgizekatılır”dediler.

İbnFadlanşöyleder:Buhara’daçokçeşitliparalargördüm.Bunlararasındağıtrifiyyedenenbakır,sarıbakırdanimaledilmişdirhemlervardı.Tartılmadan100tanesi1gümüşdirhemesatılıyordu.Onlarkadınlarınamihrverirken“Falanoğlufalan,falankızıfalanlaşukadarbirğıtrifiyyedirhemineevlendi”derler.Gayr-imenkul,kölealırkendeaynıdirhemlerikullanırlar.Başkadirheminadınıanmazlar.[9]

Onlarınsadecesarıdanyapılmışbaşkabirdirhemleridevardır.Bunların40’ıbirgümüşdâniktir.[10]Onlarınyinesarıdansemerkandiyyedenenbaşkabir

dirhemlerivardır.6’sıbirgümüşdâniktir.

Abdullahb.BaştuvediğerlerininkışınhücumundankorktuklarınadairsözleriniişitinceBuhara’dangeriCeyhunnehrinedöndük.Harezm’egitmekiçinbirgemikiraladık.GemikiraladığımızyerdenHarezm’e200fersahtanfazlaydı.[11]Gününbirkısmındayolalıyorduk.Soğuktanbütüngüngitmekmümkünolmuyordu.NihayetHarezm’evardık.HükümdarıHarezmşahMuhammedb.Irak’ınhuzurunagirdik.[12]Bizeikrametti,yanınaoturttu,birbüyükeve(saraya)indirdi.Üçgünsonrabizihuzurunaçağırdı.Türkülkelerinegirmemizkonusundabizimletartıştı.Veşöylededi:“Bukonudasizeizinveremem.Kanınızıhederetmenizemüsaadeetmembanaharamdır.”Tigin’ikastederek“Biliyorumbuişbuçocuğunuydurduğubirhiledir.Zirao,bizimyanımızdademircilikyapıyordu.Kâfirülkelerindedemirticaretiyapmayıbilir.Nezîrel-Harami’yialdatan,onaEmîrülmümininhalifeyebukonuyukonuşmayasevkeden,Sakalibe(Bulgar)hükümdarınınmektubununhalifeyeulaştırıpmasınısağlayankişiodur.Birçaresinibulsa,BüyükEmir(Samanihükümdarı)buülkelerdeHalifeadınadiniyaymayadahalayıktır.Sizinle,bahsettiğinizbumemleketarasındabinkâfirkabilesivar.Buhusussultanı(Halifeyi)aldatmaktır.Sizedoğruyukonuştum.HalifeyemektupyazıpmeseleyidanışmasıiçinSamanihükümdarınamutlakabirmektupyazmamgerekiyor.Cevapgelinceyekadarbekleyin”dedi.

Bugünonunyanındaneliboşayrıldık.Sonrayenidenmüracaatettik.Devamlıonakarşınezaketlidavranıyor,dümenindengidiyorduk.“İşteHalife’ninemrivemektubu.Bukonudayenidenmüracaatınnemanasıvar?”diyorduk.Nihayet,gitmemizeizinverdi.BununüzerineHarezm(Kat)’denCürcâniye’yeindik.İkişehirarasında50fersahnehiryoluvar.Harezm’dekalp,kurşun,karışık,sarı(tunç)dirhemlergördüm.Onlardirhemetazederler.Dirhemlerinağırlığı4,5dâniktir.Sarraflarıtavlazarı,topaçşeklindeparalar,dirhemlersatarlar.

Harezmlilerinsanlarınsözvetabiatbakımındanentuhaflarıdır.Sözlerisığırcıkkuşlarınınseslerineçokbenzer.OrayabirgünlükmesafedeErdeküadındabirköyvar.HalkınaKerdelilerdenir.Konuşmalarıkurbağavakvaklarınaçokbenzer.[13]BunlarhernamazdansonraAlib.EbîTalib’tenuzakolduklarınısöylerler.

Cürcaniye’degünlercekaldık.Ceyhunnehribaştanbaşadondu.Buzunkalınlığı17karıştı.Atlar,katırlar,eşekler,arabalaryoldagidergibibuzunüzerindengeçiyordu.Buzsabitti,oynamıyordu.Buşekildeüçaykaldı.Öylebirülkeydiki,karakıştanüzerimizesankibirkapıaçılmıştı.Oradanezamankaryağsaçokşiddetlirüzgâreser.Birkişiarkadaşınahediyevermek,iyiliketmekisterse,ona“Evimegel,konuşalım.Ziraevimdehoşateşvar”der.Bunudaçokiyilikyapmakistediğizamander.Yalnız,Allahonlaraodun

konusundacömertdavranmış.Birarabadağdağan(seksek)odunuonlarındirhemiyle2dirhem.Birarabada3000rılt(birrıft130dirhemcivarı)ağırlığındaodunbulunur.

Onlarınadetinegöredilencievinkapısındabeklemez.Evegirer.Birmüddetateşinkarşısındaoturur,ısınır.“Ekmek?”der.Birşeyverirlersealır,vermezlerseçıkargider.

Cürcaniye’dekalmamızuzadı.OradaRecepayınınbazıgünleriileŞaban,Ramazanaylarını,Şevvalayınınbirkısmını(Kasım921ortalarından-Şubat922’ekadar)geçirdik.Uzunkalmamızınsebebişiddetlisoğuktu.Duyduğumagöreikikişibirormandanodungetirmekiçindevelerlegitmişler.Yanlarındaçakmak,kavgötürmeyiunuttuklarıiçinateşyakmadangecelemişler.Soğuğunşiddetindenadamlar,develersabahölübulunmuşlar.Havanınsoğukluğundançarşılar,caddelerbomboşolur.Hattâinsancaddelerin,çarşılarınçoğunudolaşırbirkişiyerastlamaz.Benhamamdançıkıpevegiriyordum.Soğuktansakalımınbuztuttuğunugörüyor,ateşeyaklaştırıpbuzuçözüyordum.

Bireviniçindebulunanikincibirodadauyuyordum.BuodadakeçedenkubbeliTürkçadırıvardı.Beniseelbiselervekürkleresarınmışyatıyordum.Çokdefayanağımbuztutupyastığayapışıyordu.[14]

Harezm’deküplerçatlamasınveyakırılmasındiyekoyunderisindenpostlarlasarılır.Fakathiçbirfaydasıolmaz.Oradasoğuğunşiddetindenyerinbüyükvadilergibiyarıldığınıgördüm.Büyük,eskiağaçlarsoğuktanikiyeayrılıyordu.[15]

15Şevval309/16Şubat922sıralarındahavalarısınmayabaşladı.Ceyhunnehrininbuzlarıçözüldü.Bizyolculukiçinihtiyacımızolanaletveedevatıtedariketmeyebaşladık.Türkdevelerisatınaldık.Türkülkelerindekinehirlerdengeçebilmekiçindevederisindenkelekler(sofra)hazırladık.Üçayyetecekekmek,karacadarı,kurutulmuşettedarikettik.Harezmlitanıdıklarımızmümkünolduğukadarçokgiyecekelbisealmamızıemrettiler.Olayıgözümüzdebüyüttüler,korkuttular.Sonragerçeğigörüncesöylediklerindenkatkatfazlaydı.Herbirkişininüzerindebirgömlek,onunüzerindekaftan,kaftanınüzerindepost,onunüzerindekeçe,onunüzerindebornozvardı.Sadecegözlerigörünüyordu.Bacaklarımızdaşalvar,onunaltındauzundon,ayağımızdasahtiyanmest,onunüzerindebaşkabirmestvardı.İçimizdenbiriüzerindekielbiselerinağırlığındandeveyebinincekımıldanamıyordu.

TürkülkelerinegirmektenkorktuklarıiçinbizimleBağdat’tanyolaçıkanfakih,muallim,memluklar(hizmetçiler)Cürcaniye’dekaldılar.Ben,elçiSevsen,onunbacanağı,memluklarTigin,Parsyolumuzadevamettik.[16]

Hareketetmeyekararverdiğimizgüngelince“Arkadaşlar.YanımızdaBulgarhükümdarınınelçisivar.Bütünyaptıklarımızıbiliyor.Ayrıca,Halife’ninmektuplarıyanımızda.Şüphesizbumektuplardahükümdara4000müseyyebiyyealtınınıngönderildiğiyazılı.Mutlakabuparayıhükümdarister”dedim.Onlarise“Bundankorkma.Parabizdenistenmez”dediler.Benise“Biliyorum,hükümdarparayısizdenisteyecek”dedim.Fakatkabuletmediler.

Kafileninhazırlıklarıtamamlandı.Cürcâniyehalkındanbirkılavuzkiraladık.Allah’atevekküledipişimizionahavaleettik.

[TürkÜlkelerineGiriş]

2Zilkade309/4Mart922pazartesigünüCürcaniye’denhareketettik.

TürkkapısıdenenZencanRibat’ındakonakladık.[17]ErtesigünüburadanhareketleCitdenenmenzileindik.[18]Karbaşladı.Hattadevelerdizlerinekadarkardayürüdüler.Cit’teikigünkaldık.Sonrahiçbiryeresapmadan,kimseilekarşılaşmadandağbulunmayanbirovadaTürkülkelerininiçindeilerledik.Buşekildeongünyürüdük.Çokzahmetçektik.Çokşiddetlisoğuk,devamlıkarvardı.Harezm’insoğuğubununyanındayazgibiydi.Bütünçektiğimizzahmetleriunuttuk,ölecekdereceyevardık.Birgünçoksoğukvardı.Tiginbenimleberaberyürüyordu.YanındabirTürkvardı,onunlaTürkçekonuşuyordu.BiraraTigingüldü.“BuTürksana‘Rabbimizbizdenneistiyor!Soğuktanbiziöldürecek.Neistediğinibilsekonukendisinetakdimederdik,’diyor.”dedi.Bende‘Onasöyle,Allahsizden‘Lâilâhaillâ’llah’demeniziistiyor”dedim.Türkgüldü.“Bilsekyerinegetirirdik”dedi.

Bundansonraçokdağdağan(dağ)ağacıbulunanbiryerevardık.Oradakonakladık.Kafiledekilerateşyakıpısındılar,elbiseleriniçıkarıpkuruttular.Sonratekrarhareketettik.Hergüngeceyarısındanikindiveyaöğlevaktinekadarhızlıbirşekildeyürüyor,sonrakonaklıyorduk.Onbeşgünyürüdüktensonraçoktaşlıkbirdağavardık.Buradapınarlarvardı,suyugöletlereakıyordu.

[Oğuz,Peçenek,BaşgırtÜlkeleri]

BudağıgeçtiktensonraOğuzlardenenTürkkabilesininyanınavardık.Bunlargöçebeydiler.Kılçadırlardakonupgöçüyorlardı.Göçebelerdeolduğugibiyeryergruphalindeçadırlarıvardı.Zorşartlariçindeydiler.Yolunuşaşırmışeşeklergibibirdineinanmıyorvebaşvurmuyorlardı,akıllarınagörehareketediyorlar,[19]hiçbirşeyeibadetetmiyorlar,büyüklerine“rabb”diyorlar.[20]Aralarındanbirireisinebirşeydanışınca“EyRabbimşuşukonudanasılhareketedeyim”der.İdarelerişura(aralarındadanışma)iledir.Yalnız,bazenbirkonudaittifakedipoişiyapmayakararverirler.İçlerindenendeğersizbirigelirbuittifakıbozabilir.

İçlerinde,inandıklarıiçindeğilde,sadeceülkelerindengeçenMüslümanlarayaranmakiçin“Lâilâheillallah,Muhammedrasulullah”diyenlervar.Aralarındanbirizulmeuğrarveyabaşınakötübirşeygelirsebaşınısemayadoğrukaldırır,“birTanrı!”der.“Bu,Türkçede“birAllah”demektir.TürkçedebirArapçadakivahid,TanrıiseAllahkarşılığıdır.

Oğuzlarbüyüktuvaletyaptıktan,işediktensonratemizlenmezler,cünüplüktenvediğerşeylerdendolayıyıkanmazlar.Suylailişkileriyokgibidir.Bilhassakışınyoktur.Kadınlarıerkeklerindenveyabancılardandolayıörtünmezler,gizlenmezler.Aynışekildekadıninsanlardanbedenininhiçbiryerinigizlemez.

Birgünonlardanbiradamınevine(çadırına)indik.Oturduk.Adamınkarısıdabizimleoturdu.Bizimlekonuşurkencinsiorganınıaçtıvekaşıdı.Bizgörüyorduk,yüzlerimizikapadık.“Estağfirullah!”dedik.Kocasıgüldü.Tercümana,“Onlarasöyle,sizinyanınızdaonuaçıyor,sizgörüyorveonukoruyorsunuz.Onabirşeyolmuyor.Buonukapatıpdabaşkalarınamüsaadeetmesindendahaiyidir”dedi.

Zinadiyebirşeybilmezler.Birindeböylebirşeygörürlerseonuikiparçayabölerler.Ağaçlarındallarınıbiryeregetiripfailinellerini-ayaklarınıağacabağlarlar,sonraodallarıserbestbırakırlar,adamikiyeayrılır.

AralarındanbiribeniKur’anokurkendinledivebeğendi.Tercümanadönüp“Onasusmamasınısöyle”dedi.BuOğuzbirgüntercümanıaracılığıyla“BuArap’asor,Rabbimizinkarısıvarmı?”dedi.BunubüyükgünahsayıpAllah’ıtesbih(Sübhana’llahdedim)veistiğfar(afvdileme)ettim.Oda,benimgibitesbihveistiğfaretti.Türkünâdetiböyledir.Müslümanıtesbihvetehlil(SübhanellahveLâilâheillallah)derkenduyarsaonungibiyapar.

Evlenmeâdetlerişuşekildedir:BiridiğerininharemindenbirkadınıbellibirHarezmelbisesikarşılığıister.Bukişikızı,kızkardeşiveyavelayetiüzerinde

olanbaşkabiriolabilir.Okişiteklifinikabulederse,mihriveliyegötürür.Bazenmihrdeve,at,sığırvebaşkabirşeyolabilir.İsteyenkişianlaştığımihrikızınvelisineteslimetmedikçekızayaklaşamaz.Teslimedersegelir,rahatbirşekildekızınevinegirer,anasının,babasının,kardeşlerininhuzurundakızıalırgider.Kimseengellemez.

Biradamölüncekarısıvarsa,özanasıolmamakşartıyla,büyükoğluonunkarısıylaevlenir.

Tüccarlarvebaşkalarıonlarınyanındayıkanamazlar.Ancakgeceleyingizliceyıkanabilirler.Onlarbirininyıkandığınıgörürlersekızarlar.“Buadambizesihiryapmakistiyor.Zira,suyabakıpbirşeyleranlamakistiyor.”derler.[21]

Müslümanlardanhiçbirimüsafirolacağıbirarkadaşedinmeden,İslamdiyarındanonabirelbise,karısınabirbaşörtüsü,birmiktarkarabiber,karacadarı,kuruüzüm,cevizhediyegötürmedenonlarınülkesindengeçemez.MüslümanbuşekildearkadaşınınyanınagelincearkadaşıonuniçinkubbelibirTürkÇadırıkurar,imkânınagöreonakesmesiiçinkoyunverir.ZiraTürklerhayvanlarıkesmezler,ölünceyekadarkoyunvekeçininbaşınavururlar,böyleöldürürler.

BuMüslümanonlarınyanındanayrılmakisterse,develerinden,hayvanlarındanbiriyolculukedemezhalegelmişseveyabirşeyeihtiyacıolursaçokyorulanhayvanınıarkadaşıTürkünyanındabırakır,ihtiyacıolanhayvanvemalıondanalır,yolunadevameder.Gittiğiyerdendönüncealdığıdeveleri,hayvanları,eşyayıgeriverir.

AynışekildeTürkünyurdundanbilmediğibirinsangeçse,ona“Benseninmüsafirinim.Develerinden,hayvanlarından,malındanşukadarihtiyacımvar”deseTürkonaistediğiniverir.Tüccarbuyolculuğusırasındaölür,kafiledönerseTürkkafileyegelir.“Müsafirimnerde?”diyesorar.“Öldü”derlersekafileyiindirir.Kafileninreisiolantüccaragelir,mallarınıgözününönündeaçar,ölentüccaraverdiğimalkadarınıalır,birhabbefazlaalmaz.Aynışekildedevelerinden,hayvanlarındanverdiğikadarınıalır.“Oseninamcaoğlundu.Onunborcunuseninödemengerekir”der.Eğerotüccarfirarettiyseyineaynışeyiyapar.“OdaseningibibirMüslüman’dı.Senondanborcunual”der.EğerMüslümanmüsafirinikervanyolunda(caddede)rastlayamazsa,onunülkesini,nereliolduğunusorar.Yolgösterirlerseonuaramayakalkar,onubulur,verdiğimallarıgerialır.Aynışekildehediyelerinidegerialır.

ŞudaTürk’ünbirgeleneğidir.Cürcâniye’yegelincemüsafirinisorar.Onunevineiner,dönünceyekadarevindekalır.Türk,MüslümanarkadaşınınevindeölürsevebumüslümanınbulunduğukafileonlarınülkesindengeçerseMüslüman’ıöldürürler.“Onu,senyanındaalıkoyupöldürdün.Sen

alıkoymasaydınölmezdi”derler.AynışekildearkadaşıTürk’enebiz(şarap)içirir,Türksarhoşhaldedamdandüşerölürseşarapiçirenarkadaşınıöldürürler.Kafiledeonubulamazlarsakafilereisiniöldürürler.

Homoseksüellikonlarnazarındabüyükbirsuçtur.TürklerinhükümdarınınnaibiKüzerkin(Kül-erkin)’inaşiretindebirTürk’eHarezmlibiradammüsafirolmuş,Koyunsatınalmakiçinyanındabirmüddetkalmış.BuTürk’üntüyübitmemişbiroğluvarmış.Harezmlibunukandırmakiçinuğraşmış.Sonundaonuisteğinerâmetmiş.Türkikisiniişbaşındayakalamış.OlayıKüzergin’egötürmüş.Odaçocuğunbabasına“Türkleritopla”demiş.OdaTürkleritoplamış.OnlartoplanıncaKûzerginçocuğunbabasına“Doğrukararvermemimi?sahtekararvermemimiistersin?”demiş.Oda“Doğrukararvermeniisterim”demiş.BununüzerineKûzerginadamaçocuğunugetirmesiniemretmiş.Çocukgetirilince“Çocuğunda,tâcirindeöldürülmesigerekir”demiş.Türkbunamemnunolmamış,“Oğlumuteslimetmem”demiş.BununüzerineKusergin“Tacirfidyevererekcanınıkurtarır”demiş.SonuçtatâcirTürk’ebellimiktardakoyunvermiş,kendisinibugailedenkurtaranKûzergin’ede,ayrıca400koyunvermiş.Türklerinyanındanayrılmış.[22]

OğuzlarınhükümdarlarındanvereislerindenilkrastladığımızkişiKüçükYınal’dı.Müslümanolmuş.“Müslümanolursanbizereisolamazsın”deninceMüslümanlıktanvazgeçmiş.[23]Onunbulunduğuyerevarınca“Sizingeçmenizemüsaadeetmem.Böylebirşeyişimdiyekadarhiçduymadık,gerçekleşeceğinidezannetmiyoruz”dedi.Onayumuşakdavrandık,nihayet10dirhemlikbirCürcankaftanı,birparçapaybaf(çuha),birkaçekmek,biravuçkuruüzüm,100cevizvererekrazıettik.Bunlarıverincebizeteşekküriçinsecdeetti.ZiraTürklerdebiradambiradamaikramdabulunursaikramedilenikramedenesecdeeder.KüçükYınalardından“Evlerimkervanyolunauzakolmasasizekoyunvebuğdaygetirirdim”dedi.

ErtesigünüyoldagiderkenTürklerdençirkin,pis,kalbikarabiradamönümüzeçıktı.Şiddetliyağmuryağıyordu.“Durun!”dedi.3000hayvan,5000adamdanmeydanagelenkocakafiledurdu.Ona“BizKuzerkin’indostlarıyız”dedik.Gülmeyebaşladı.“Kuzerkinkimoluyor.BenKuzerkin’insakalınapisleyeyim”dedi.Sonra“pekend”yani,“ekmek!”dedi.Onabirkaçparçaekmekverdim.Onlarıalınca“Geçin!Sizeacıdım”dedi.

İbnFadlanşöyleder:

Oğuzlardanbirihastalanıncacariyeleri,kölelerivarsaonabakarlar.Evhalkındanbaşkabirkimseonayaklaşamaz.Hastaiçinevlerden(çadırlardan)uzakbiryerdebirçadırkurarlar.Hastaölünceyeveyaiyileşinceyekadaroradakalır.Hastaköleveyafakirseonukıraatıpbırakırlar.

İçlerindenönemlibiradamölürseevgibionuniçinbirçukurkazarlar,ölüye

gömleğinigiydirirler,kemerinitakarlar,yayınıkuşandırırlar,elineiçindeşarap(nebiz)olanağaçtanbirkadehverirler.Herşeyinigetiripbuodagibimezarakoyarlar.Sonraonuoturtupodanınüzerineçamurdankubbegibibirtümsekyaparlar.Sonrahayvanlarınınyanınavarırlar.Miktarınagöre100veya200,bazen1hayvanıöldürürler.Başları,ayakları,derisi,kuyruğudışındakietleriniyerler.Kalankısımlarınısırıklarüzerinekoyupmezarınınetrafınaasarlar.“Bunlarcennetegiderkenbineceğihayvanlar”derler.Eğerölenkişisağlığındainsanöldürmüş,yiğitbirkişiyseöldürdüğüadamsayısıkadarağaçtansûretyontupmezarınınbaşındadikerler.“Bunlaronunhizmetçileri,Cennetteonahizmetedecekler”derler.[24]

Bazenhayvanlarıöldürmeyibir-ikigüngeciktirirler.Büyüklerindenbiryaşlıonlarıhayvanlarınıöldürmeyeteşvikeder.Ölüyükastederek“Falanırüyamdagördüm.Banaİştegörüyorsun!Arkadaşlarımbenigeçtiler.Yalınayakyürümekten,onlarıtakipetmektenayaklarımçatladı.Onlarayetişemiyorum.Tekbaşımakaldım’dedi”der.Bununüzerinehayvanlarınınyanınavarırlaronlarıöldürürler,kabrininyanındasırığaasarlar.Bir-ikigüngeçtiktensonrayaşlıadamgelir.“Falanırüyamdagördüm.Bana‘Aileme,arkadaşlarımasöyle.Benigeçenlereyetiştim.Yorgunluktandinlendim’dedi”der.[25]

Türklerinhepsisakallarınıtıraşeder(yolar),bıyıklarınıbırakırlar.Çoğudefaonlardansakalınıyolmuş,çenesininaltındabirmiktarınıbırakmışveüzerinepostalmışihtiyarbiradamgörürsün.Uzaktanbakıncatekezannedersin.

OğuzTürklerininhükümdarınaYabgudenir.Bu,hükümdarınunvanıdır.Oğuzlarınbaşınageçenherkişibuunvanıalır.Onunvekiline(naibine)Kûzerkin(Külerkin)denir.Yineonlardanherreisinnaibineaynıunvanverilir.

Bahsettiğimizkişilerinyanındanayrıldıktansonraordukumandanlarının(subaşının)yanınavardık.OnunadıEtrul(Ertuğrul)b.el-Katağan(Alptoğan)’dı.KalmamıziçinkubbeliTürkçadırlarıkurdu.Onlarabiziyerleştirdi.Genişbirailesi,kalabalıkmaiyeti,büyükevleri(çadırları)var.Kesmemiziçinkoyunlar,binmemiziçinhayvanlargetirdi.Ailesinden,akrabalarındanbirkalabalığıçağırdı,yemeleriiçinçoksayıdakoyunöldürdü.Onaelbise,kuruüzüm,ceviz,karabiber,karacadarıgibihediyelervermiştik.Dahaöncebabasınındakarısıolaneşibirmiktaret,süt,hediyeettiğimizşeylerdenalıpçadırlarındışındakikıragitti.Birçukurkazıpbunlarıgömdü.Birşeylersöyledi.Tercümananelersöylediğinisordum.Oda“Bunlar,AraplarınEtrul’ünbabasıel-Katğan’averdiğihediyelerdir”dediğinisöyledi.[26]

GeceoluncatercümanlaberaberEtrul’unyanınagirdim.Kubbeliçadırındaoturuyordu.YanımızdaNezîrel-Haramî’ninonayazdığımektupvardı.Mektuptaonuİslamdininegirmeyeteşvikediyordu.Ayrıca,ona50dinar(altın)göndermişti.Bunlararasındabazımüseyyebîaltınlarıdavardı.Ayrıca,

Nezîrona3miskalmisk,sahtiyanderiler,Mervimalielbiseler,kumaşlargöndermişti.Buşeylerdenonaikigömlek,birmest,birdibâelbise,beşipekelbisekestik.Onabütünhediyeleriverdik.Karısınadabirbaşörtüsü,biryüzükverdik.[27]

Subaşıya,Nezîrel-Haramî’ninyazdığımektubuokudum.“Dönünceyekadarsizekesinbirşeysöylemeyeceğim.Neyapacağımısultana(Halife’ye)yazarım”dedi.[28]

Bahsettiğimyenielbiselerigiymekiçinüzerindekielbiseyiçıkardı.Altındakigömleğinbirdenparçaparçaolduğunugördüm.Zira,onlarınadetinegörebedenetemasedenelbiseparçalanıpdağılıncayakadaryıkanmaz.Odasakalını,bıyığınıtamamıylayolmuştu(tıraşetmişti).Birçocukgibikalmıştı.Türkleronunaralarındaneniyisüvariolduğunusöylüyorlardı.Birgünbizimleberaberatınabinmişgidiyordu.Üzerimizdenuçarakbirördekgeçti.HemenEtrul(subaşı)yayınıçekti,ördeğinaltınadoğruatınısürdü.Onabirokattı,düşürdü.

Yanındakaldığımızgünlerdenbirindesubaşıemrindekikumandanlaraadamlargönderdi,yanınaçağırdı.BunlarTarhan,Yinal,bunlarınkardeşininoğluİlguzidi.Tarhanonlararasındaenakıllıvebüyükolandı.Topal,körveçolaktı.Subaşıonlara“BunlarAraphükümdarınındünürümAlmışb.Şilki’yegönderdiğielçiler.Sizedanışmadanonlarıbırakmakistemedim”dedi.[29]

CevabenTarhan“Buhiçgörmediğimiz,duymadığımızbirşey.Bizvebabalarımızzamanındaülkemizdenbirsultanınelçisigeçmedi.Öyletahminediyorumki,Sultan(Halife)birhiledüşündü.Hazarlarıüzerimizesalmakiçinbunlarıgönderdi.Eniyisibunlarıikişerparçayabölelim,yanlarındakieşyalarıalalım”dedi.

Diğeri“Hayır,bizimHazarhükümdarınınyanındaesirlerimizvar.Bunlarıgönderiponlarıkurtaralım”dedi.

Yedigünbuşekildearalarındatartıştılar.Bizkorkumuzdanölmeküzereydik.Nihayet,bizibırakıp,yolumuzadevametmemizeittifaklakararverdiler.Tarhan’abirMervkaftanı,ikiparçapay-baf(çuha),arkadaşlarınabirergömlek,Yınal’adabenzerşeylergiydirdik.Ayrıca,onlarakarabiber,karacadarı,ekmeksomunlarıverdik.Çekipgittiler.

SübaşınınyanındanayrıldıktansonraYağındınehrinevardık.İnsanlardevederisindenhazırladıklarıkelekleriçıkarıpyaydılar.Develerinüzerindenyuvarlakbiçimindekieşyadenkleriniindiripkelekleriniçinekoydular,keleklerşişti.Ayrıcaelbiselerini,diğereşyalarınıdakelekleriniçinedoldurdular.Dolankeleklerinüzerinebeşer,altışar,dörder,dahaazveyaçokinsanbindi.Kayınağacındantahtalarıkürekgibikullanarak,suüzerindedöne

dönenehrinkarşıtarafınageçtiler.Hayvanlara,develereisebağırıyorlar,onlardayüzerekgeçiyordu.İnsanlarnehrigeçerkenBaşgırdlarınbaskınyapmamasıiçinmuhafızlardansilahlıgrubunöncenehrigeçmesigerekmişti.

BuşekildeYağındı,sonraCam,sonraCâhaş,sonraEzel,sonraErden,Verş,Ahtı,Vebnânehirlerinigeçtik.Hepsidebüyüknehirlerdi.[30]

SonraPeçeneklerinyanınavardık.Onlardenizebenzer,akmayanbirsuyunyanınakonmuşlardı.Çokesmerdiler.Sakallarınıtıraşediyorlardı,Oğuzlarınaksinefakirdiler.ZiraOğuzlardan10.000hayvana(deve,atvs.)100.000başkoyunasahipkişilergörmüştüm.Koyunlargenellikletırnaklarıylakarıeşipaltındaotarıyor,yiyorlar.Otbulamazlarsakaryiyorlar.Çoksemizleşiyorlar.Yazgelipotyiyincezayıflıyorlar.[31]

PeçeneklerinyanındabirgünkaldıktansonrahareketedipYayık(Ural)nehrinevardık.Buşimdiyekadargördüğümüzenbüyükendeliakannehirdi.Nehirdengeçerkenbirkeleğindevrildiğini,üzerindekiinsanlarınnehirdeboğulduğunugördüm.Çokkişi,deve,hayvanbunehirdeboğuldu.Binbirgüçlüklegeçtik.Günlerceyürüdük.Caha,Bacağ,Samur,Kenal,Şuh,Kencelü[32]nehirlerinisıraylageçtiktensonraBaşgırdlardenenTürkkavmininülkesindedurduk.Onlardançokkorktuk.Ziraonlar,Türklerinenkötü,enbelalı,enkatilolanlarıdır.Biradambiradamarastlarsabaşınıkeseryanındagötürür,vücudunubırakır.Onlarsakallarınıtıraşeder,bitleriyerler.Onlardanherhangibirigömleğinindikişyerlerindebitarar,buluncadişleriyleezer.Yanımızdaonlardanbirivardı.Müslümanolmuş,bizehizmetediyordu.Biraraonabaktım,elbisesindebirbitbuldu,tırnağıylaezdi.Sonrayaladı.Baktığımıgörünce“hoş”dedi.

Onlardanherbirierkeklikuzvubüyüklüğünde,aynışekildebirağaçyontupüzerineasar.Sefereçıkmakisterseveyabirdüşmanlakarşılaşırsaonasecdeeder,“EyRabbim!Banaşöyleşöyleyap”der.Tercümanasordum,“Bumeseleyiiçlerindenbirinesor.NiçinonuRabkabulediyor?”dedim.Adamcevaben“Benonunbirbenzerindençıktım.Ondanbaşkabeniyaratantanımıyorum”dedi.[33]

Aralarındanbazılarıonikirabbıolduğunusöyler:kışınrabbı,yazınrabbı,yağmurunrabbı,rüzgârınrabbı,ağaçlarınrabbı,insanlarınrabbı,suyunrabbı,geceninrabbı,gündüzünrabbı,ölümünrabbı,yerinrabbı.[34]Göktekirab(GökTanrı)bunlarınenbüyüğüdür.Odadiğerleriyleanlaşır.Herbiridiğerininyaptığınarazıolur.“Allahkâfirlerinzannettiğindençokyücedir.”[35]İçlerindenbirgrubunyılanlara,birgrubunbalıklara,birgrubunturnakuşunataptıklarınıgördük.Banaanlattıklarınagöre,birgündüşmanlarındanbirkavimlesavaşıyorlarmış,düşmanlaronlarıyermiş,busıradaturnalarbağırıncadüşmankorkupkaçmış,galipkenmağluphaledüşmüş.Bunun

üzerineturnayatapmayabaşlamışlar,“Bunlarbizimrabbimiz.İşteyaptıkları.Düşmanlarımızıyendiler”demişler.Bundandolayıturnalaratapıyorlarmış.

İbnFadlanderki:

Bunların(Başgırdların)ülkesindenayrıldıktansonraCirimsan,Uran,Uram,Baynah,Vetiğ,Niyasna,Cevşirnehirlerinigeçtik.Bunlardanherbirininarasındaikişer,üçer,dördergünlükyolvardı.Bundandahaazveyaçoktu.

[BULGARLAR]

ElçilikiçingittiğimizBulgarhükümdarınınbulunduğuyerebirgünbirgecelikyolkalınca,kendisinebağlıdörthükümdarı,kendioğullarını,kardeşlerinibizikarşılamayagönderdi.Onlarbiziekmek,et,karadarıilekarşıladılar,[36]bizimleyürüdüler.Hükümdarınkaldığımenzile(konağa,kampa)ikifersah(6mil)kalıncakendisibizikarşıladı.Bizigörüncesecdeyekapandı.Yenindebulunandirhemleri(gümüşparaları)üzerimizesaçtı.Bizimiçinkubbeliçadırlarkurdu,orayaindik.

Onunyanına12Muharrem310/12Mayıs922Pazargünüvardık.Cürcaniye’denonunbulunduğuyere70günlükmesafevardı.Pazar,Pazartesi,Salı,Çarşambagünlerikubbeliçadırlarımızdakaldık.BuaradahükümdarHalife’ningönderdiğimektubudinlemeleriiçinbeyleri,kumandanları,halkıtopladı.PerşembegünühalktoplanıncaHalifetarafındangönderilenikibayrağıaçtık.YineHalifetarafındangönderileneğerlehükümdarınatınıeğerledik.HükümdaraHalife’ningönderdiğisiyahhilatı,siyahsarığıgiydirdik.[37]SonraHalife’ninmektubunuçıkardım.Hükümdara“Halife’ninmektubuokunurkenoturmamızcaizolmaz”dedim.Ovememleketininilerigelenlerindenhazırbulunanlarayağakalktılar.Hükümdarçokşişmandı.

Mektubuokumayabaşladım.Başlangıçkısmınıokudum.“Sanaselamolsun.KendisindenbaşkailaholmayanAllah’ıhamdederim(överim)”cümlesinegelince,hükümdara“Emirülmü’minin’inselamınıiadeet”dedim.Ovebütünyanındakiler“Aleykümüsselam”diyeiadeettiler.Benmektubuokuyorum,tercümanharfbeharftercümeediyordu.Mektubunokunmasıbitincehükümdarveyanındakilerbirağızdantekbirgetirdiler.Yerlersarsıldı.

SonrahükümdarayaktaykenVezirHâmidb.el-Abbas’ınmektubunuokudum.Sonra,onaoturmasınısöyledim.Nezirel-Haramî’ninmektubuokunurkenoturdu.Nezîr’inmektubunuokumayıbitirinceadamlarıhükümdarınüzerineçoksayıdaaltınpara(dinar)saçtılar.[38]

Sonrahediyegönderilenkokuları(parfümleri),elbiseleri,hükümdaravekarısınagönderilenincileriçıkardım.Hükümdaraveeşinebirerbirertakdimediyordum.Buişibitirincekarısınainsanlarınhuzurundahilatgiydirdim.Karısıhükümdarınyanındaoturmuştu.Buonlarınadetivetarzıdır.Hükümdarıneşinehilatgiydirincekadınlarüzerinedirhemler(gümüşparalar)saçtılar.Sonraçadırlarımızagittik.

Birazvakitgeçtiktensonrahükümdaradamgönderipbiziyanınaçağırdı.Huzurunagirdik.Kubbeliçadırındaoturuyordu,beylersağındaydı.Bizesolunaoturmamızıemretti.Çocuklarıönündeoturuyorlardı.Kendisiiserum

dibasıylaörtülütahtıüzerineoturmuştu.Sofranıngetirilmesiniemretti.Sadecekızartılmışetbulunansofraonatakdimedildi.

Öncebirbıçakalıpbirlokmaetkestiveonuyedi.Sonraikinci,üçüncülokmalarıdaaynışekildeyedi.SonrabirparçakesipelçiSevsenel-Rassî’yeverdi.Hemenküçükbirsofragetiriliponunönünekondu.Adetleriböyledir.Hükümdarbirlokmatakdimetmedenkimseyemeğebaşlamaz.Kimebirlokmaverirsehemenönünebirsofragetirilir.

Hükümdarsonrabanabirlokmaverdi.Banabirsofrageldi.Sonrabirparçaetkesipsağındakibeyeverdi.Onabirsofrageldi.Sonraikincibeyeverdi.Onabirsofrageldi.Sonraüçüncübeyeverdi.Onabirsofrageldi.Sonradördüncübeyeverdi.Onabirsofrageldi.Sonraevlatlarınalokmalarverdi.Onlarasofralargeldi.Herkeskendisofrasındanyiyor,onakimseortakolmuyordu.Başkabirionunsofrasındanbirşeyyemiyordu.Yemeğibitirinceherkessofrasındankalan,evinegötürüyordu.

Yemekyendiktensonrahükümdarbirgünbirgeceöncedenhazırlanmışolanvesücüdenenbalşerbetiningetirilmesiniemretti.Birkadehiçti.Sonraayağakalktı.“Bu,efendimEmirülmü’minin’ekarşımemnuniyetininişaretidir”dedi.Oayağakalkıncadörtbeyveçocuklarıdaayağakalktılar.Bizdeayağakalktık.Hükümdarbunuüçdefatekrarladı.Sonrayanındanayrıldık.

Benvarmadanöncecamisininminberiüzerindeadınahutbe“Allah’ım!Bulgarlarınhükümdarıiltabar’ıislahet”şeklindeymiş.Ona“GerçekhükümdarsadeceAllah’tır.Ondanbaşkasıminberüzerindebuadlaanılmaz.İşteefendimEmirülmü’minin.O,doğudavebatıdakiminberlerdeadına“Allah’ımkulunvehalifenEmirülmü’mininCa’ferel-Muktedir-billah’ııslahet”şeklindehutbeokunmasıylayetinir.Hz.Peygamber“HıristiyanlarınHz.İsa’yıaşırıövdüğügibibeniövmeyin.Benbirkulum.‘Allah’ınkuluveRasulü’deyin”demiştir.[39]

“Ohalde,adımanasılhutbeokunmasıcaizdir?”dedi.“Seninvebabanınadıyla”dedim.Oda“Babamkâfirdi.Minberdeonunadınıanmakistemem.Kendiismimideanmakistemem.Babambenkâfirkenbanaoismiverdi.AcabaefendimEmirülmü’minin’inadınedir?”dedi.Ben“Ca’fer”dedim.“Benimonunadınıalmamcaizmi?”dedi.Ben“Evet”dedim.Bununüzerine“KendiadımıCa’fer,babamınadınıAbdullahkoyuyorum.Hatibebukonudaemirver”dedi.Bendedediğiniyaptım.Bundansonraadına“Allah’ım!BulgarlarınEmîri,Halife’ninmevlâsıkulunCa’ferb.Abdullah’ııslahet”şeklindehutbeokunuyordu.

Mektubunokunmasından,hediyelerintakdimindenüçgünsonrabanaadamgönderipçağırdı.4000dinar(altın)meselesiniveonungecikmesikonusundaHıristiyanFadlb.Musa’nınhilesiniöğrenmişti.Paralardanmektupta

bahsediliyordu.

Huzurunagirinceoturmamıemretti.Oturdum.ÖnümeHalife’ninmektubunuattı.“Bumektubukimgetirdi?”dedi.“Ben”dedim.Sonravezirinmektubunuönümeattı.“Yabunu?”dedi.“Ben”dedim.“Bunlardasözüedilenparayaneoldu?”dedi.“Toplanamadı,vakitdarlığıgecikmekorkusuyla,arkadanyetiştirilmesiiçingeridekaldı”dedim.Hükümdar“Sizhepberabergeldiniz.BeniesiretmekisteyenYahudilere(Hazarlara)karşıkorunacakbirkaleinşaetmemiçinbuparayıgetirmenizuğrundaefendimHalifesizeçokparaharcadı.Hediyeleribenimelçimdegetirirdi”dedi.Ben“Evet,doğru.Fakatbizelimizdengeleniyaptık”dedim.

Hükümdartercümanabanakastederek“Onasöyle.Benbunlarıtanımıyorum.Sadecesenitanıyorum.Bunlaryabancı.Üstad(Nezirel-Harami)onlarınseninyaptığıntebliğiyapacaklarınakaniolsa,hukukumukoruman,banagönderilenmektubuokuman,cevabımıdinlemeniçinayrıcasenigöndermezdi.Sendenbaşkasındanbirdirhemparaistemem.Parayıçıkar,buseniniçindahaiyiolur”dedi.

Korkmuşveürkmüşbirhaldeyanındanayrıldım.Manzaralı,heybetli,şişman,cüsselibiradamdı.Sankibüyükbirküpiçindenkonuşuyormuşgibiydi.Onunyanındançıkıncaarkadaşlarımıtopladım.İkimizarasındageçenkonuşmayıanlattım.“Bundandolayısizedahaöncetembihetmiştim”dedim.

Hükümdarınmüezziniikametsırasındaezanınifadeleriniikişerdefasöylüyordu.Ona“EfendimEmirülmü’mininsarayındaikametiteklisöyler”dedim.Müezzine“Onundediğiniyap.Muhalefetetme”dedi.Bundansonramüezzingünlerceikametitekliifadelerleyaptı.Hükümdariseparakonusundabanasorularsoruyor,benimlemünakaşayapıyordu.Benisedelillerilerisürerekonunümidinikesmekistiyordum.Paradanümidinikesincemüezzineikametinifadeleriniikişerlemesiniemretti.Odaikişerledi.Böylecebenimlemünakaşayayolaçmakistiyordu.Müezzininifadeleritekrarladığınıduyuncaonabağırdımvemenettim.Hükümdaryaptığımıduyuncabenivearkadaşlarımıyanınaçağırdı.[40]

Bizyanınavarınca,banakastederektercümana“Onasöyle!İkimüezzinvar.Biriikametitekli,biriçiftlisöylüyor.Sonraherikisiaynıcemaatlenamazkılıyor.Namazcaizmidir?değilmidir?”dedi.Ben“Namazcaizdir?”dedim.“İttifaklamı?İhtilafmıcaizdir?”dedi.Ben“İttifakla!”dedim.Ardından“Onasöyle!Biradamkuşatılmış,köleyapılmakistenenzayıfbirkavmeyardımetmekiçinbirgrubaparaverse,onlardahıyanetetseler.Onlarhakkındaneder?”dedi.Ben“Bucaizdeğildir.Bunlarkötüinsanlardır”dedim.“İttifaklamı?ihtilaflamı?”dedi.Ben“İttifakla”dedim.

Sonratercümana“Onasöyle!BiliyorsunHalifebenimüzerinebirordu

göndersebirşeyyapabilirmi?”dedi.“Hayır,yapamaz”dedim.“YaHorasan(Samani)hükümdarı?”dedi.Yine“Hayır,yapamaz”dedim.“Bununsebebiaramızdakimesafeninuzaklığıvearamızdabulunankâfirkabilelerinçokluğudeğilmi?”dedi.“Evet,öyle”dedim.Tercümana“Onasöyle,Vallahibenbukadaruzakyerdeolmamarağmen,bendenhalifeyesevmediğibirşeyulaşırdaaleyhimdebedduaeder,bukadaruzaklığarağmen,benimahvederdiyekorkuyorum.Siziseonunekmeğiniyiyor,elbisesinigiyiyor,onuhergüngörüyorsunuz.Bununlaberaber,sizibizimgibizayıfbirkavmeyardımiçingönderdiğikısabirmüddetiçindeonaihanetediyorsunuz!Sözündesamimiolduğunainandığımbirkimsegelmedikçedinikonulardasöylediklerinikabuletmem.Böylebirkimsegelirsesöylediklerinikabulederim”dedi.Bizisusturdu,söyleyecekcevapbulamadık.Yanındanayrıldık.

İbnFadlanderki:

Bundansonrabeniarkadaşlarımaterciheder,yanınaoturtur,EbûBekrel-Sıddıkderdi.

Onunülkesindesayılamayacakkadarçokacayipşeylergördüm.Bunlardanbirişuydu.Ülkesindekaldığımızilkakşamgüneşbatmadanbirsaatkadaröncesemayabaktım,kıpkırmızıidi.Havadanşiddetlisesler,gürültülerduydum.Başımıkaldırdım.Yakınımdaateşgibikırmızıbirbulutgördüm.Busesler,gürültülerondangeliyordu.Ondainsanlar,hayvanlargibişeylervardı.İnsanabenzergörüntülerinellerindemızraklar,kılıçlarbulunuyor,bunlarıgözümleseçebiliyordum.Bunungibibaşkabirgrupdahavardı.Ondadainsanlar,hayvanlar,silahlargörünüyordu.Biraskeribirliğinbaşkabirbirliğesaldırdığıgibibirkıt’a(grup)diğerkıt’aüzerinesaldırıyordu.Bundançokkorktuk,Allah’ayalvarmaya,duaetmeyebaşladık.Bulgarlarbizegülüyorlar,halimizehayretediyorlardı.Bakıyorduk,birkıtadiğerkıtanınüzerinehücumediyor,birmüddetbirbirlerinekarışıyorlar,sonraayrılıyorlardı.Gecebirmüddetböylegeçtiktensonragörüntüler,seslerkayboldular.Hükümdarabununneolduğunusorduk.Atalarınınbunlarıncinlerinmüminleri,kâfirleriolduklarınısöyledikleriniaktardı.Herakşamböylesavaştıklarını,eskidenberibunundevamedegeldiğinisöyledi.[41]

İbnFadlanderki:

Hükümdarın,Bağdad’danburalaragelmişolanterzisiylekonuşmakiçinkubbeliçadırınagirdim.İnsanın,Kur’an’ınondörttebirinin(sübununyarısını)denazınıokuyacağızamankadarkonuştuk.Yatsıezanınınokunmasınıbekliyorduk.Ezanokundu,çadırdançıktık.Sabaholmuştu.Müezzine“Neezanıokudun?”dedim.Oda“Sabahezanı”dedi.“Yatsıezanınerede?”dedim.Bizyatsıyıakşamlaberaberkılarız”dedi.“Geceyeneoldu?”dedim.“Gördüğüngibi.Sizgelmedendahakısaydı.Uzamayabaşladı”dedi.

Sabahezanınınvaktinigeçiririmkorkusuylabiraydırgeceuyumadığınısöyledi.Öyleki,insanakşamnamazısırasındatencereyiateşekor,ardındansabahnamazınıkılar,halatenceredekiyemekpişmemiştir.[42]

İbnFadlanderki:

Onlarınülkesindegündüzlerçokuzundur.Seneninbirkısmındagündüzleruzar,gecelerkısalır.Sonrageceleruzar,gündüzlerkısalır.Vardığımızınikincigecesioluncakubbeliçadırımındışındaoturdum.Semayabaktım.Çokazsayıdayıldızgördüm.Zannederimşuradaburada15yıldızvardı.Akşamnamazındanöncekikırmızışafakhiçkaybolmuyor.Gecepekkaranlıkdeğil.Birokatımlıkmesafedeninsaninsanıtanıyordu.

İbnFadlanderki:

Ayabaktımsamanınortasınagelmiyor.Birmüddetkenarındadoğduktansonrasabaholuyor,sonraaykayboluyor.Hükümdarbanaülkesininüçaylıkötesinde(kuzeyinde)Visuadlıbirkavminyaşadığını,onlarınülkesindegeceninbirsaattenkısaolduğunusöyledi.[43]

İbnFadlanderki:

Bulgarlarınülkesindegüneşdoğduğusıradayeryüzü,dağlar,herşeykırmızıbirrenkalır.Güneşsankibüyükbirbulut.Güneşgöğünortasınagelinceyekadarkırmızılıkdevameder.Ülkehalkıkışgelincegecelerinyazınkigünlerinuzunluğuna,gündüzlerinisegecelerinkısalığınadöndüğünüsöylediler.“Hattabulunduğumuzyerebirfersah(3mil)tandahaazuzaklıktaolanEtilnehrinegitmekiçininsansabahyolaçıksayatsıvaktinekadarorayavaramaz,yıldızlardoğar”dediler.Bizülkeyiterketmedengeceleruzamış,gündüzlerkısalmıştı.

Onlarköpeklerinulumasınıuğurayorarlar,sevinirler,“Busenebolluk,bereket,sulhyılıolacak”derler.Onlarınülkesindeçoksayıdayılangördüm.Hattaağacınbirdalında10veyadahafazlayılanındolandığıgörülür.Onlaryılanlarıöldürmezler,yılanlardaonlarazararvermez.Biryerde100ziradanfazla(50m)uzunbirağaçgördüm.Devrilmiş,büyükbirağaçtı.Durmuşonabakıyordum.Hareketetti,korktum.Dikkatedinceüzerindeaynıuzunlukvekalınlıktakibiryılanınhareketettiğinigördüm.[44]Benigörünceağaçtanindi.Ormandakayboldu.Korkuiçindedöndüm.Hükümdaravemeclisindekileredurumuanlattım.Aldırışbileetmediler.Hükümdar“Korkma,sanabirzararvermez”dedi.

Bulgarhükümdarıylabaşkabiryerdekonakladık.BenvearkadaşlarımTigin,Sevsen,Pars(Bâris)vehükümdarınadamlarındanbiriağaçlararasına(ormana)girdik.İğkadarince,uzun,yeşil,küçükbirdalgördük.İçindeyeşilbirdamar,budamarınucundageniş,otgibiyereyayılmışbiryaprakvardı.

Buyaprakiçindetanelervardı.Yiyenkişibutanelerintatlınarolduğunusanardı.Butanelerdenyedik.Çoklezzetliydi.Durmadanonuarıyor,yiyorduk.

Onlarınülkesindeçokyeşil,şarapsirkesigibiekşibirelmayetişir.Buelmayıkızlaryerler,semizleşirler.Bulgarülkesindefındıkağacındançokbaşkaağaçgörmedim.Fındıkağacındanormanlarvar.Uzunlukları,genişlikleri40x40fersahkadarsahakaplıyor.

Onlarınülkesindeçokuzun,gövdesiyapraksız,başıhurmaağacıgibitoplu,yapraklarıolanbirağaçgördüm.Neolduğunubilmiyorum.Buağacıngövdesindenbellibiryeridelerler,altınabirkapkorlar.Budeliktenkababaldandahatatlıbirsuakar.İnsanbusudançokiçerseşarapgibisarhoşeder.[45]

Ençokyedikleriyiyeceklerkaracadarıveettir.Bununlaberaberülkelerindebuğday,arpaboldur.Buğdayvs.ekenkişihükümdarapay(öşür)ödemez.Herevvergiolarakhükümdarayıldabirsamurderisiverir.[46]Hükümdaryağmaiçinbiryereaskergönderir,ganimeteldeederseganimettenpayalır.Herdüğünyapan,davetverenziyafetinegörehükümdarabirmiktaryiyecek,birsahracbalşarabı,birmiktarbozulmuşbuğdayverir.[47]Zira,onlarıntoprağısiyah,kokutucudur.Yiyeceksaklıyacakyerleriyoktur.Bununyerineyerdekuyularkazarlar,yiyeceklerinioralarakorlar.Birkaçgüngeçtiktensonrabozulur,kokar,kullanılmaz.

Onlarınülkesindezeytinyağı,susamyağı,tereyağıyoktur.Bunlarınyerinebalıkyağıkullanırlar.Buyağıkullandıklarıherşey(yiyecek)fenakokar.Arpadanbirçorbayaparlar,onukızlarveoğlanlariçer.Çoğudefaarpayıetlepişirirler.Erkeklereti,kızlararpayıyer.Tekebaşıylapişirilirsekızlardaetiniyerler.

Bulgarlarınhepsikalansüve(kalpak)giyerler.Hükümdaratabinersehizmetçisiveyabaşkabirkimseyanındaolmaz.Tekbaşınahayvanınabiner.Hükümdarçarşıdangeçerseherkesayağakalkar,kalpağınıbaşındançıkarır,koltuğununaltınaalır.Hükümdargeçtiktensonrakalpağınıtekrarbaşınakoyar.Yinehükümdarınyanınagirenherkes,küçükolsunbüyükolsunkalpağınıçıkarıpkoltuğununaltınaalır.Hatta,hükümdarınçocukları,kardeşlerionugörünceaynışeyiyaparlar.Hükümdarınhuzurundakikişihükümdarabaşıylaselamverdiktensonraoturur.Tekrarayağakalkar,oturmasınıemredinceyekadarayaktabekler.Huzurundaoturandizçökerekoturur.Yanındanayrılıncayakadarkalpağınıkoltuğununaltındançıkarmaz,göstermez.Yanındançıkıncakalpağınıgiyer.

Hepsikubbeliçadırlardaotururlar.Yalnız,hükümdarınçadırıçokbüyüktür.1000veyadahafazlakişiyialır.İçiermenihalılarıyladöşelidir.Çadırın

ortasındahükümdarınrumdibasıylakaplıbirtahtıbulunur.

Onlarınâdetinegörebiradamınerkekçocuğudoğarsaonubabasıdeğil,dedesialır.“Adamoluncayakadaronubakmayababasındandahaçokhaksahibiyim”der.İçlerindenbiriölürseonaçocuklarıdeğilkardeşlerimirasçıolurlar.Hükümdara,bununcaizolmadığını,mirasınnasıltaksimedilmesigerektiğinianlayıncayakadarizahettim.

Onlarınülkesindeençokgördüğümşeylerdenbiriyıldırımlardır.Bireveyıldırımdüşerseonayaklaşmazlar,onuveiçindebulunaninsanveeşyayıtelefoluncayakadarbırakırlar.“BuevAllah’ıngazabınauğramış”derler.

Biradamdiğerinikasdenöldürürsekısasolarakonuöldürürler.Onuhataileöldürürsekayınağacındanbirsandıkyapıponuniçinekoyarlar,üzeriniçivilerler,yanınaüçsomun,birtestisukoyarlar,darağacıgibiüçağaçdikerler,bunlarınarasınaasarlar.“Onuyerilegökarasındabırakıyoruz.Yağmurvegüneşaltındakalsın.BelkiAllahonaacır”derler.Zamançürütünceye,rüzgârlargötürünceyekadarasılıkalır.

Cevval,bilgilibirinsangörürlerse,“Bukişininrabbimizehizmetetmesigerekir”derler.Onualırlar,boynunabiripgeçirirler,birağacaasarlar.İpkopupparçalanıncayakadaroradakalır.

Hükümdarıntercümanıbanaşunuanlattı:

“Sindli(Indüsvadisinden)biradamBulgarülkesinegeldi.Birmüddethükümdarınhizmetindeçalıştı.Cevval,zekibirkişiydi.Yerlihalktanbirgrupticaretyapmakiçinsefereçıkmakistediler.Sindli,hükümdardanizinalarakonlarlagitmekistedi.Israredincehükümdarizinverdi.Tüccarlarlabirgemideyolaçıktı.OnlarSindliyihareketli,zekigördüler.Aralarındakonuşup“Buadamrabbimizehizmetetmeyeçokuygun.Onurabbimizegönderelim”dediler.Yoldagiderkenbirormandangeçtiler.Sindliyigemidençıkarıpboynunabiripbağladılar.Yüksekbirağacınbaşınabağlayıpgittiler.”

Onlaryoldayürürkeniçlerindenbiriüzerindesilahbulunurkenişerseüzerindekisilahı,elbiseyiyağmalarlar.Adetleriböyledir.Silahınıüzerindenalıpbirkıyıyakor,sonraişersebirşeyyapmazlar.

Erkekler,kadınlarnehreinerhepberaberçıplakyıkanırlar.Birbirlerindenkaçmazlar.Bununlaberaberaslazinaetmezler.Aralarındanzinaedenbirini,kimolursaolsun,dörtkazıkçakıpkollarındanvebacaklarındanbukazıklarabağlarlar.Baltaileonubaştanayağaikiyebölerler.Kadıniçindeaynıcezayıverirler.Bundansonrazinaedenkadınveerkeğinparçalarındanherbirinibirağacaasarlar.Yüzerkenkadınlarınerkeklerdengizlenmesiiçinçokuğraştım.Fakatbaşaramadım.Hırsızıdazinayapankişigibiöldürürler.

Ormanlarındakiarıyuvalarındaçokbalolur.Onlarbunubilir,aramaya

çıkarlar.Bazendüşmanlarındanbirgrubunsaldırısınauğrarlar,onlartarafındanöldürülürler.

Onlararasındaçoksayıdatüccarvardır.Türkülkelerinegiderkoyungetirirler,Visuülkesinegidersamurvesiyahtilkikürkügetirirler.

Onlararasındakadınveerkek5000kişidenmeydanagelenBerencerdenenvehepsiMüslümanolanbüyükbirailegördüm.Ahşapbirmescidkurmuşlar.Oradanamazkılıyorlar.FakatKur’anokumayıbilmiyorlar.AralarındanbirgrubanamazkılacakkadarKur’anokumasınıöğrettim.BenimelimleTalutadındabiriMüslümanoldu.[48]OnaAbdullahadınıverdim.BanakendiadınıMuhammedadınıvermeniistiyorum”dedi.BendeonaMuhammedadınıverdim.Karısı,anası,çocuklarıdaMüslümanoldular.HepsiMuhammedadınıaldılar.[49]Ona“el-Hamdü-lillah=Fatihasuresi”ile“KulhüveAllahüahad=İhlassuresi”niöğrettim.BuikisureyiöğrenmektendolayıduyduğusevinçsankiBulgarhükümdarıolmuşkadarbüyüktü.

HükümdarınyanınavardığımızdaHalceadlısuyanındakonaklamıştı.Busuüçgöldenmeydanagelir.İkisibüyük,biriküçüktür.Fakat,herüçününderinliğiulaşılamayacakderecededir.BuyerileHazarDenizi’nedökülenEtil(Volga)denennehirarasında1fersahkadarmesafevardır.Bunehirüzerindekısamüddetaralıklarlaçarşı(panayırı)kurulanbiryerbulunur.Buradaçoksayıdadeğerlimalsatılır.

Tiginel-TürkîbanaBulgarhükümdarınınülkesindeçokbüyükcüsselibiradamolduğunusöylemişti.Ülkeyevarıncahükümdarabuadamısordum.Oda“Evet,ülkemizdeböylebiradamvardı,öldü.Memlekethalkındannormalinsanlardandeğildi.Şöyleki,tüccarlarherzamankigibiEtilnehrinegitmişlerdi.Nehrinsularıyükselmişvetaşmıştı.Ansızınbirgüntüccarlardanbirgrupyanımageldi.Bana,“Eyhükümdar.Suyun(nehrin)içindebiradamdurmuş,eğerbizeyakınıbirkavimdensebudiyardakalmamızmümkündeğil,mutlakayerimiziterketmemizgerek”dediler.Onlarlahayvanımabinipnehregittim.Biradamgördümki,benimziram(arşınım)ile12arşınuzunluğunda.Büyüktencere(kazan)gibibirbaşı,birkarıştanfazlaburnu,ikibüyükgözü,birerkarıştanuzunparmaklarıvar.Manzarasıbenikorkuttu.Tüccarlarıniçinedüşenkorkubenimiçimededüştü.Onabirşeylersöylüyordukcevapvermiyordu.Sadecebizebakıyordu.YurdumagetirdimvebizdenüçayuzaktaolanVisukabilesinemektupyazıpsordum.Banacevapyazıp“BuadamYe’cücveMe’cückavmindendir.Bizimleonlararasındaüçaylıkmesafevardır.Onlarçıplakoluparamızdadenizbulunur.Onlardenizinkarşıkıyısındadırlar.Hayvanlargibibirbirleriyleçiftleşirler.HergünAllahonlaradenizdenbirbalıkçıkarır.Onlardanherbiribüyükbirbıçaklagelirbalıktankendisineveailesineyetecekkadaretkeser.İhtiyacındançokkesersekarnıağrır.Ailesimensuplarınındakarnıağrır.Çoğudefaetikesenveailesihepsi

ölürler.İhtiyaçlarıkadaraldıktansonrabalıkdöner,nehregirer.Hergünaynışeytekrarlanır.Bizimleonlararasındadenizvardır.Diğertaraflarıdağlarlaçevrilidir.Eskidendışarıçıktıklarıkapınınönündesedvardır.AllahonlarımamuryerlereçıkarmakisterseSeddiaçacakbirsebepyaratır,denizinsularıçekilir,balığındenizdençıkmasıkesilir”diyeyazdılar.[50]

İbnFadlanderki:

Buadamınneolduğunusordum,Hükümdar“Yanımızdabirmüddetkaldı.Onabakançocukölüyor,hamilekadınçocuğunudüşürüyordu.Birinsanıyakalarsaölünceyekadaronueliylesıkıyordu.Bunugörünce,onuyüksekbirağacaastım,oradaöldü.Kemiklerini,kafasınıgörmekistiyorsanseninlegiderim,gösteririm”dedi.Bende“Vallahibunuçokarzuediyorum”dedim.Benimlebirbüyükormanagitti.Oradayüksekağaçlarvardı.Benialtınaadamınkemiklerinin,başınındüştüğübirağacınyanınagötürdü.Başıbüyükbirarıkovanı,kaburgakemiklerihurmayapraklarıgibiydi.Baldırvekolkemiklerideaynışekildeydi.Hayretettim,geridöndüm.

İbnFadlanderki:

HükümdarHalcesuyununyanındanCevşirnehrininyanınagöçtü.Halceyanındaikiaykalmıştı.HalceyanındanayrılmakisteyinceSuvaradlıkavmeadamgönderipkendisiyleberabergelmeleriniemretti.[51]Onlarkabuletmediler.İkikısmaayrıldılar.Birkısmıhükümdarındamadıylaberaberdi.Virağadlıbukişionlarınbaşınahükümdarolmuştu.Hükümdarbukişinintaraftarlarınaadamgönderip“Allahbanaİslâmiyet’i,Emirülmü’minin’indevletiniihsanetti.Ben,Halifeninhizmetkârıyım.Bumillethükümdarlığıbanaverdi.Kimbanakarşıgelirseonunkarşısınakılıçlaçıkarım”dedi.DiğerkısımEskihükümdarıylaberaberdi.Onaitaatediyordu.YalnızMüslümanolmamıştı.Muhalefetedenlerebahsedilenhaberigönderinceondankorktular,hepsionunlaCevşirnehrinegittiler.Bunehirdar,genişliği5zirakadar.Suyugöbeğekadarçıkıyordu.Bazıyerleriiseköprücükkemiklerinekadardı.Pekçokyeriisebiradamboyuydu.Etrafındaçokmiktardakayınağacıvediğerçeşitağaçlarvardı.Buraya(Cevşir’e)yakınbiryerdegenişbirbozkırvar.Söylediklerinegöre,bubozkırdadevedenküçük,öküzdenbüyük,başıdevebaşı,kuyruğuöküzkuyruğu,vücudukatırvücudu,tırnaklarıöküztırnağıgibibirhayvanvardır.Başınınortasındakalın,yuvarlakbirboynuzbulunur.Buboynuzuzadıkçaincelir,sonundamızrağınucundakitemren(demir)gibiolur.Buhayvanınboynuzununuzunluğubeşveyaüçziradahaazveyadahafazlaolur.Çokyeşilağaçyapraklarınıyer.Birsüvarigörürsehücumeder.Eğeraltındaiyikoşanbiratvarsasüvarizorkurtulur.Hayvanonayetişirseboynuzuylahayvanınınüzerindenalır,onuhavayaatarsonraboynuzuylatekrarkarşılar,havayaatar.Öldürünceyekadarbunutekrarlar.Hayvanınahiçdokunmaz.Onlarbuhayvanıbulupöldürmekiçinonubozkırlarda,

ormanlardaararlar.Şöyleki,bulunduğuormandakiyüksekağaçlarazehirlioklaratanbirkaçadamçıkar,hayvanortalarınagelinceonuöldürünceyeokatarlar.HükümdarınyanındaYemengözboncuğunabenzerrenktegeniş,derintabaklargördüm.Onlarınbuhayvanınboynuzundanyapıldığınısöyledi.Ülkehalkındanbazıkişilerbuhayvanıngergedanolduğunusöylediler.[52]

İbnFadlanderki:

Aralarındakırmızıbenizliinsangörmedim.Çoğuhastalıklıdır.Pekçoğukarınağrısındanölür.Hattakarınağrısıküçükçocuklardabilevardır.OnlardanbirMüslümanveyaHarezmlibirkadınınkocasıölürseonuMüslümanlargibiyıkarlar.[53]Sonraonuönündebirbayrakolanbirarabayakoyarlar,gömecekleriyeregötürürler.Cenazesininetrafınabirçizgiçekipbuçizgininiçindemezarınıkazarlar.Onabirlahityapıpgömerler.Kendiölülerinedeaynışeyleriyaparlar.

Ölününarkasındankadınlarağlamaz.Erkeklerağlar.Öldüğügüneve(çadıra)gelirler.Kapısındadururlarenacıklı,enseslişekildeağlarlar.Bunlarhürkişilerdir.Onlarınağlamasıbittiktensonrakölelergelir.Yanlarındaderidenörülmüşkırbaçlarbulunur.Durmadanağlarlar,kırbaçlarlayanlarını,bedenlerininaçıkyerlerinivururlar.Kırbaçbedenlerindedarpizleribırakır.Ölününkubbeliçadırınınkapısınamutlakabirbayrakdikerler.Silahlarınıgetiripkabrininetrafınakorlar.İkisenematemyaparlar.İkisenesonaerinceçadırınınkapısındakibayrağıindirirler.Saçlarınıkeserler.Ölününakrabalarıbirdavetverir.Böylecematemdençıktıklarıanlaşılır.Dulkarısıvarsaevlenir.Bumerasimlerreisler(büyükler)içinyapılır.Halkiseölülerinebunlarınbirkısmınıyapmaklayetinir.

Bulgarhükümdarıhersene,herhaneiçinHazarHakanı’nabirsamurderisiharaç(vergi)verir.HazarlardanBulgarlarabirgemigelirsehükümdargemiyeçıkar,içindekimallarısayar,hepsindenöşür(gümrük)vergisialır.Ruslarveyabaşkalarıkölegetirirlersehükümdaronköledenbirtanesiniseçeralır.

BulgarhükümdarınınoğluHazarHakanıyanındarehintutulur.[54]HazarHakanı,Bulgarhükümdarınıngüzelbirkızıolduğunuduymuş,onuistemiş.Hükümdarbuisteğigeriçevirmiş,HakankendiYahudi,kızMüslümanolduğuhaldeonuzorlaalmış.Kızonunyanındaykenölmüş.Buseferhükümdarınbaşkabirkızınıistemiş.Hükümdarbunuduyunca,Hakan’ın,kızınıöncekikardeşigibi,gasbetmesindenkorkmuş.Eskilhükümdarıylaevlendirmiş.BulgarhükümdarınaHalifeyemektupyazmaya,birkaleyaptırmakiçinparaistemeyesevkedeniştebudur.

İbnFadlanderki:

Birgünhükümdarasordum.“Ülkengeniş,malınçok,vergilerinfazla.Niçin,

Halife’denbirkaleyapmakiçinönemsizmiktardaparaistedin”dedim.Oda“İslamsultanlarının(Halifelerin)devletlerininparlak,mallarınınhelalindeneldeedildiğinigördüm.İştebusebeptenparaistedim.Eğerkendimallarımlagümüştenveyaaltındanbirkaleyapmakistesemyaparım.Halife’ninparasındanuğurgelmesinibeklediğimiçinbahsedilenparayıistedim”dedi.

[Ruslar][55]

İbnFadlanderki:

TicaretyapmakiçinEtilnehrikıyısındakiçarşıya(panayıra)gelenRuslarıgördüm.Onlardandahaboylupostlukişilergörmedim.Hurmaağacıgibi,sarışın,kızılinsanlar.Gömlekvekaftangiymezler.Erkeklerivücutlarınınbirkısmınıtamamiyleörten,kollarındanbirinidışarıdabırakantekparçaelbisegiyerler.Herbiriyanındabirbalta,birkılıç,birbıçaktaşır.Bunlarıyanındanayırmaz.Kılıçlarıgenişyüzlü,Frenkkılıçlarıgibiyivlidir.Herbirininbedeniayaktırnaklarındanboynunakadarağaçyeşilidövmeveresimlerlekaplıdır.Kadınlarındanherbirininmemesiüzerindekocasınınzenginliğinegöreyademirdenyagümüştenyabakırdanyadaaltındanbirhukkabulunur.[56]Herhukkadabirhalkavardır.Buhalkayabağlımemeüzerindebirbıçakbulunur.Kadınlarınınboyunlarındaisegümüşvealtınhalkagerdanlıktakılıdır.Ziraonlardanbiradam10000dirhemparayasahipolursakarısınabirhalkagerdanlıkyaptırır.20000dirhemparayasahipolursaikihalkagerdanlıkyapar.Her10000dirhemdebirhalkagerdanlıkilaveeder.Bazenonlardanbirkadınınboynundaçoksayıdagerdanlıkbulunur.

Onlaragöreenmakbulzineteşyasıgemilerinüzerindesatılanseramikcinsindenyapılmışmaviboncuklar(nazartaşları)dır.Bunaçokdeğerverirler,birboncuğuntanesinibirdirhemealıpkadınlarınagerdanlıkyaparlar.

RuslarAllah’ınenpismahluklarıdır.Büyükveküçüktuvaletten,cünüplüktensonrayıkanmazlar,yemekyediktensonraelleriniyıkamazlar.Yollarınışaşırmışeşeklergibidirler.[*]ÜlkelerindengelincegemilerinibüyükbirnehirolanEtil’dedemirlerler.Kıyısınaahşapbüyükevleryaparlar.Herevdeon,yirmi,dahaçokveyaazinsantoplanır.Herbiribirsedirüzerineoturur.Yanlarındaticaretiçingetirdiklerigüzelcariyelervardır.Onlardanbiriarkadaşlarınıngözüönündecariyesiyleçiftleşir.Bazenbirbirlerininhizasındabirgrupbuşekildeçiftleşirler.Çoğudefabirtacirbircariyesatınalmakiçinyanlarınagirer,adamıcariyeyleçiftleştirirkenbulur.Adamişinibitirmedencariyeninüzerindenkalkmaz.

Hergünyüzlerini,başlarınıenpis,enmurdarşekildemutlakayıkarlar.Hersabahbircariye(kadınhizmetçi)büyükbirkaptasugetirir,efendisininönünekoyar.Efendisibusuileellerini,yüzünü,saçlarınıyıkar,kabıniçinetarar.Sonrasümkürür,tükürür.Bukabayapmadığıpislikkalmaz.Oişinibitirincecariyekabıonunyanındakiadamınönünegötürür.Odabiröncekininyaptığışeyleriyapar.Cariyebuşekildekabıevdebulunanlarınhepsininönündedolaştırır.Herbiribusuileyüzünü,başınıyıkar,içinesümkürürvetükürür.

Gemileribuiskeleyeulaşıncaherbiribirmiktarekmek,et,soğan,süt,şarapalır,yüzüinsanyüzünebenzeyen,etrafındaküçüksuretler,busuretlerinardındayeredikilmişuzunkütüklerbulunanbüyükbirkütüğünönünegelir,onasecdeeder.Sonrabuputa“Eyrabbimuzunyoldangeldim,yanımdaşukadarbaşcariyeşukadaradetsamurderisivarder”.Getirdiğiticaretmallarınınhepsinisıralar.Sonra“Sanaşuhediyelerigetirdim”der.Getirdikleriniputunönünekoyar.[57]Ona“Çokaltın,gümüşparasıalanbirtâcirgöndermeniistiyorum.İstediğimfiyatamallarınıalsın,banaitirazetmesin”der.Sonrayerinedöner.

Malınısatmasızorlaşır,kalmasıuzarsaikinci,hattaüçüncübirhediyetakdimeder.Malınıyinesatamazsa,bahsedilenküçükputlarınherbirinebirerhediyetakdimeder,ondanyardımister.“Bunlarrabbiminkadınları,kızları,oğulları”der.Buşekildeputlarıbirerbirerdolaşır,ondanşefaatdiler,önündeyalvarır.Bazenmalınısatmaimkânıdoğarvesatar.”Rabbimdileğimiyerinegetirdi.Onumükâfatlandırayım”der.Birkaçkoyunvesığırgetirir.Onlarıöldürür,etlerininbirkısmınısadakaverir,kalanınıalıpbahsedilenbüyükveküçükputlarınönünekoyar.Başlarınıyeredikilmişkütüklerinüzerineasar.Geceoluncaköpeklergelir,hepsiniyerler.Adam“Rabbimbendenrazıoldu.Hediyeminhepsiniyedi”der.

İçlerindenbirihastalanıncauzakçabiryereonuniçinbirçadırkurarlar.Onuçadırakorlar,yanınabirmiktarekmekilesuverirler.Onayaklaşmazlar.Hastalığıdevamettiğigünleronunlailgilenmezler.Bilhassakölevefakirseböylemuameleederler.İyileşir,ayağakalkarsaarkadaşlarınınyanınadöner.[58]Ölürseonuyakarlar.Eğerölenhastaköleyseonuolduğugibibırakırlar.Köpekler,yırtıcıhayvanlaryer.

Birhırsızıelegeçirirlerseonukalınbirağacınyanınagetirirler,boynunasağlambiripgeçiripasarlar.İpkopuncaya,rüzgârlar,yağmurlargötürünceyekadarasılıkalır.

BanaRuslarınreisleriölünceenazıyakmakolanmerasimleryaptıklarınısöylerlerdi.Bunuyakındangörmeyiarzuediyordum.Nihayetonlardanbüyükbiradamınöldüğühaberinialdım.Önceonubirmezarakoyupüzerinitavanladılar.Ongünböylekaldı.Buaradaonaelbiselerkesipdiktiler.

Eğerölenadamfakirseonuniçinküçükbirgemiyaparlar.Adamıncesediniiçinekoyupyakarlar.Ölenzenginsemallarınıtoplayıpüçeayırırlar.Üçtebiriailesininolur.Üçtebiriyleonaelbiselerdikerler.Üçtebiriyleşarapalırlarcariyesikendisinionuniçinöldüreceği,onunlayakılacağıgüniçerler.

Ruslarşaraba(içkiye)çokdüşkündürler.Gece-gündüziçerler.Çoğudefaiçlerindenelindekadehölenlerolur.Aralarındanbirreisölürseailesionuncariyelerinevekölelerine“İçinizdenhanginizonunlaölmekister”diye

sorarlar.Aralarındanbiri“Ben”der.Bunusöyleyinceölmesikesinleşir,aslavazgeçemez.Vazgeçmekistesemüsaadeedilmez.Bunuisteyenlerinçoğucariyelerdir.[59]

Bahsettiğimadamölünce,cariyelerine“Hanginizonunlaölmekister?”dediler.İçlerindenbiri“Ben”dedi.Bununüzerine,cariyeyikoruyacak,nereyegiderseonahizmetedecekikikızateslimettiler.Hattakızlaronunayaklarını,ellerinibileyıkıyorlardı.Onuniçindehazırlıkyapmaya,elbisedikmeyebaşladılar.Cariyesevincinden,neşesindenhergüniçiyordu.

Ölününvecariyesininyakılacağıgüngelinceölününgemisininbulunduğunehregittim.Negöreyimgeminehirdençıkarılmış,kayınağacındandörtsütunüzerinekonmuş,etrafıahşapbüyükağaçlarlaçevrilmiş.Sonragemibuağaçlar(kızak)üzerinealındı.İnsanlargidipgeliyorlar,anlamadığımbirşeylersöylüyorlardı.Henüzölüyümezarındançıkarmamışlardı.Sonrabirsedirgetiripgemiyekoydular,üzerinirumdibasındanminderlerveyastıklarladöşediler.Ardındanölümmeleğidedikleriihtiyarbirkadıngeldi.Zikrettiğimörtüleri,minderveyastıklarıkaryolaüzerineserdi.Bunlarıdikenvehazırlayanbukadındı.Ölüileyakılacakcariyeleriöldürendeoydu.Enerjik,şişman,asıksuratlıbirkadındı.[60]

Sonraölününkabrinevardılar.Üzerindekitoprağıveağaçlarıbirtarafaattılar.Öldüğüelbiseilemezardançıkardılar.Ülkeninsoğukluğundancesedsimsiyaholmuştu.Dahaöncemezarınaşarap,meyve,birtanburdakoymuşlardı.Onlarıdaçıkardılar.Henüzcesedkokmamış,rengindenbaşkadeğişiklikolmamıştı.Ölüyeşalvar,don,mest,gömlek,altındüğmeleriolanbirkaftangiydirdiler.Başınasamurkürklüdibabirkalpakgeçirdiler.Sonraalıpgemiüzerindekikubbeliçadırıniçinekoydular.Minderledöşelisedirinüzerineoturttular,yastıklaradayadılar.Şarap,meyve,reyhançiçeğigetiripyanınakoydular.Ardındanekmek,et,soğangetiripönüneattılar.Sonrabirköpekgetiripikiparçayakestiler,gemiyeattılar.Sonraölününbütünsilahlarınıgetiripyanınakoydular.Sonra,ikiatgetiripterleyinceyekadarkoşturdular.Sonraonlarıkılıçlaparçalaraayırıpetlerinigemiyeattılar.Sonraikiinekgetiripbunlarıdaparçalaraayırıpgemiyeattılar.Öldürülmekisteyencariyebuaradakubbeliçadırlaragiriyor,herbirininsahibionunlaçiftleşiyor,ona“Efendinesöyle,bunusenisevdiğimiçinyaptım”diyordu.[61]

Nihayet,Cumagünüikindivaktigelincecariyeyikapıçevresinebenzerbirşeyinyanınagetirdiler.Ayağınıadamlarınelleriüzerinebasıpbuçerçeveniniçinebaktı.Birşeylersöyledi.[62]Sonraindirdilervetekrarellerininüzerineçıkardılar.Cariyeyineçerçeveniniçinebaktı,aynışeyleriyaptı.Sonraindirdiler,üçüncüdefaellerininüzerineçıkardılar.İlkikidefadayaptıklarınıtekrarladı.Sonraonabirtavukverdiler.Başınıkesipattı.Tavuğualdılargemiyeattılar.

Tercümanacariyeninneleryaptığınısordum.Cevaben“Adamlarellerininüzerinealdıklarıilkdefada‘İşteannevebabamonlarıgörüyorum’dedi.İkincidefada‘İştebütünölmüşyakınlarını,oturmuşlarıgörüyorum’dedi.Üçüncüdefa‘işte!EfendimiCennetteoturmuşgörüyorum.Cennetgüzel,yemyeşil.Yanındaadamlar,hizmetçilervar.Beniçağırıyor.Benionunyanınagötürün’dedi.”dedi.

Sonracariyeyigemiyedoğrugötürdüler.Üzerindekiikibileziğiçıkardı.Onlarıkendisiniöldürecekolanveölümmeleğidenenkadınaverdi.Sonraikihalhalınıçıkardı.OnlarıkendisinehizmetedenveÖlümMeleğininkızlarıolanikicariyeye(kıza)verdi.

Sonracariyeyigemiyeçıkardılar,fakatkubbeliçadırasokmadılar.Ardındanyanlarındakalkanlar,sopalarbulunanadamlargeldi.Cariyeyebirkadehşarapverdiler.Şarkısöyleyipkadehtekişarabıiçti.Tercüman“Bununlaarkadaşlarınavedaediyor”dedi.Sonra,onabaşkabirkadehverdiler.Onuelinealdı,şarkısöylemeyiuzattı.İhtiyarkadınonuşarabıiçmeye,efendisininbulunduğukubbeliçadıragirmeyeteşvikediyordu.Kendindengeçmişolduğunu,kubbeliçadıragirmekistediğinigördüm.Başınınyarısınıçadırasoktu.İhtiyarkadınbaşınıtutuponuçadıraaldı,kendisideiçerigirdi.Bağırmalarıduyulmasın,başkacariyelerürküpdeefendileriileölmektenkaçmasınlardiyeadamlarellerindekisopalarlakalkanlaravurmayabaşladılar.

Sonra,kubbeliçadıraaltıadamgirdi.Hepsidecariyeyleçiftleştiler.Bundansonracariyeyiefendisininyanınayatırdılar.Adamlardanikisielleriniikisiayaklarınıtuttu.ÖlümMeleğidenenihtiyarkadınboynunaikiucuayrıtafraçıkanbiripgeçirdi.İpinikiucunuçeksinlerdiyekalanikiadamaverdi.Yanındagenişyüzlübirhançervardı.Adamlarkızıboğarkenbukadınhançeriyeryercariyeninkaburgalarıarasınasokuyordu.Nihayetcariyeöldü.

Sonra,ölününenyakınakrabasıgeldi.Elineodunaldı,onuateşletutuşturdu.Çıplakbirhalde,birelindeyananodunolduğu,diğereliylearkasınıkapattığıhalde,yüzünüinsanlaradönmüşolarakgerigerigitti.Gemininaltınakonmuşolanodunlarıtutuşturdu.Ardındaninsanlarodunlar,ağaçlargetirdiler.Herkesinyanındaucututuşturulmuşodunvardı.Onuodunlarıniçineatıyordu.Ateşönceodunları,sonragemiyi,sonrakubbeliçadırı,çadırdakiadam,cariye,herşeyikapladı.Ardındanbüyükbirrüzgâresti.Ateşiyicealevlendi,iyicekızıştı.YanımdaRuslardanbiradamvardı.Yanımdakitercümanlakonuşuyordu.Onanesöylediğinisordum.Tercüman“SizAraplarahmaksınız”diyordedi.“Niçin?”dedim.Oda“Ençoksevdiğiniz,değerverdiğinizinsanıalıyortoprağaatıyorsunuz.Onutoprak,haşerat,kurtlaryiyor.Biziseonubirandayakıyoruz.DerhalCennetegiriyor”dedi.

Sonra,aşırışekildegüldü.Sebebinisordum.“Rabbionusevdiğiiçinrüzgâr

gönderdi,hemenyanınaaldı”dedi.[63]Birsaatgeçmemiştiki,gemi,odunlar,cariye,efendisikuloldular.Sonragemininyerineyuvarlaktepeyebenzerbirmezaryaptılar.Ortasındakayınağacındanbirsütundiktiler.Sütununüzerineölenadamın,RushükümdarınınadlarınıyazdılarOradanayrıldılar.

İbnFadlanderki:

Rushükümdarlarınıngeleneklerindenbirisarayındaaskerlerininenkahramanlarından,engüvenilirlerinden400kişibulundurmaktır.Onlaronumüdafaauğrundacanlarınıfedaederler.Herbirininhizmetlerinigören,başınıyıkayan,yiyecek,içeceklerinihazırlayanbircariyesi,ayrıcaçiftleştiğibaşkabircariyesibulunur.Bu400kişihükümdarıntahtınınyanındabulunurlar.Onuntahtıbüyük,kıymetlimücevherlerlesüslüdür.Tahtıüzerindeçiftleştiği40cariyesivardır.Çoğudefamuhafızlarınınhuzurundabucariyelerdenbiriyleçiftleşir,tahtındanbileinmez.Tuvaletihtiyacınıbirtasayapar.Tahtındanayrılmakisterseatıtahtayanaştırılıratınaöylebiner.Askerlerikumandaeden,düşmanlasavaşan,halkınişlerinebakanbirnaibi(vekili)vardır.

[HAZARLAR][64]

HazarlarınhükümdarınaHakandenir.Sadecedörtaydabirgezintimaksadıylasarayındançıkar.BunabüyükHakandenir.VekilineiseHakanBeydenir.Orduyukumandaeden,ülkeninişlerinibakan,halkiletemastaolan,savaşlaragidenHakanBey’dir.Etrafındakihükümdarlaronaboyuneğerler.HergünBüyükHakan’ınhuzurunaedepvesükûnetiçindeçıkar,izahatverir.Yanınagirerkenyalınayaktır,elindebiroduntutar.Hakanaselamverincebuodunuönündeyakar.YaktıktansonraBüyükHakan’ınsağtarafınatahtınüzerineoturur.HakanBey’inKündürHakandenenbirnaibi(vekili),KündürHakan’ındaHazÇavuşu[65]denenbirvekilivardır.

BüyükHakan’ınhalkiçinoturumyapmaması,onlarlakonuşmamasıbirgelenektir.Onunhuzurunabahsettiğimizkişilerdenbaşkasıgiremez.Anlaşmazlıklarıhalleden,işleriyöneten,cezalarıveren,ülkeyifiilenidareedenHakanBey’dir.[66]

BüyükHakanölünceonuniçin20odalıbüyükbirmezaryapılır.Herodasındabirmezarkazılır.Tozhalinegelinceyekadartaşkırılır.Butozmezaradöşenir.Tozunüzerinekireçdökülür.Evinüzerinden(metinde,altından)nehirgeçer.[67]Nehirakanbüyükbirnehirdir.Mezarıbunehrinaltında(metinde,üstünde)yaparlar.“onaşeytan,insan,kurt,haşeratzararvermesin”derler.Defniişlevleritamamlanınca,mezarınodalardanhangisindeolduğubilinmesindiye,onugömenlerinbaşlarınıvururlar.OnunmezarınaCennetderler.Gömülünce“Cennetegirdi”denir.Definhazırlıklarıyapılırkenmezarodalarıaltınyıldızlıdika(birçeşitmakulipekkumaş)iledöşenir.

HazarHakanı’nın25kadınedinmesigelenektir.Bukadınlarınherbirietraftakihükümdarlardanbirininkızıdır.İsteyerekveyacebrenalır.Ayrıca,odalıkiçin60cariyesibulunur.Herbiriçokgüzeldir.Buhürkadınların,cariyelerinherbiriayrıbirsaraydaoturur.Saraylarınsacağacındankubbeleri,etraflarındaçadırkuracakavlularıvardır.Ayrıcaherbirininbirmuhafızıbulunur.Hakankadınlardanbiriyleçiftleşmekistersemuhafızınaadamgönderir.Odagözaçıpkapayıncayakadarkadınıgetirir,yatağınabırakır.Kapınınönündebekler.Hakanişinibitirincekadınıelindentutar,sarayınagötürür.Birangeciktirmez.Buhükümdaralayıylaatınabinincediğeraskerlerdeatlarınabinerler.Yoldaonunlaaskerlerarasında1milmesafebulunur.Tebaasındanonugörenherkessecdeyekapanır,ogeçinceyekadarbaşınıkaldırmaz.

Hakanlarınhükümdarlıkmüddeti40senedir.Bumüddetibirgündahigeçseonuöldürürler.“Bunadı,aklıazaldı”derler.Biryerebirbirlikgönderirseasla

yüzçeviripdüşmandankaçmaz.Yenilipkaçanlaröldürülür.

NaibiHakanBeyvekumandanlarıdüşmanayenilipkaçarlarsaonları,kadınlarını,çocuklarıbaşkalarınahibeeder.Aynışekildeatlarını,eşyalarını,silahlarını,evlerinidebaşkalarınaverir.Çoğudefaonlarıikiyebölüpçarmıhagerer.Veyaboyunlarındanağaçlaraasar.Bazendamerhametegelir,onlarıseyisyapar.

HazarHakanı’nınEtil(Volga)nehriüzerindebüyükbirşehrivardır.[68]Buşehirnehrinikitarafındadır.BirtarafındaMüslümanlar,diğertarafındaHakanveadamlarıoturur.MüslümanlarınbaşındahükümdarınmemurlarındanHazÇavuşudenenbirMüslümanvardır.HazarülkesindeyaşayanMüslümanların,buülkeyegelipgidenMüslümantüccarlarınhukukiişleribumemurabırakılmıştır.Başkasıonlarıidareedemez,aralarındahükümveremez.

EtilşehrindekiMüslümanlarınCumanamazıkıldıklarıbircamilerivardır.Cumagünleribucamidetoplanırlar.Camininyüksekbirminaresi,birkaçmüezzinibulunur.Hicrî310/Miladi922yılındaHazarHakanı’na,MüslümanlarınDarülbâbûnec[69]’tekihavrayıyıktıklarıhaberiulaşıncaminareninyıkılmasınıemretti.Veyıkıldı,müezzinleriöldürüldü.Hakan“Müslümanülkelerindekihavralarınhepsininyıkılmasındankorkmasamcamiyideyıkardım”dedi.

HazarlarınhepsivehükümdarlarıYahudi’dir.Bulgarlar(Slavlar)veetrafındakibütünülkeleronlaraitaatederler,boyuneğerler,kulluklarınıarzederler.[70]

İbnel-Fakih,KitabüAhbarel-Buldan[*](s.333)…

TürklereDairHaberler

Huzeyfe’denşöylerivayetedilir:

“TürklerKufeşehrini,Hazarlarel-Cezîre,RumlarŞambölgeleriniişgaledecekler.”[71]HazretiPeygamberdenise,“TürklerIrakhalkınıülkelerindenmutlakaçıkaracaklar.”[72]diyerivayetedilir.Hz.Ömervalilerine“Türklerdenbirinerastlarsanızboynunuvurun.Şüphesizonlar200H.yılındansonraisyanedecekler.Onlarortayaçıkıncasizinelinizdekilerieldeetmearzularıkendiellerindekindendahafazlaolacak”diyeyazdı.[73]

Hz.Peygamber’den“Türklerümmetimeverilennimetiilköncegasbedecekkavimdir.”[74]dediğirivayetedilir.İbnAbbas’tan“Vallahi,çekiçledövülmüşgibikırmızıyüzlükavimlergalipgelinceyekadarHilafetbenimoğullarımdakalacak”[75]dediğirivayetedilir.EbuHüreyre’denise“Genişyüzlü,yayvanburunlubirkavimgelipatlarınıDiclekıyısınabağlamadıkçakıyametkopmaz”[76]dediğirivayetedilir.YineMuaviye’den“İkiçökmüşü(uyuyanı)uyandırmayın.Onlarsizedokunmadıkçasizonlaradokunmayın.BunlarTürkler,Habeşlilerdir”[77]dediğirivayetedilir.

MerfubirhadisteHz.Peygamber’in“Türklersizedokunmadıkçaonlaradokunmayın”[78]dediğisöylenir.

Derlerki,Türklerdekoyundörtyavrudanazdoğurmaz.Çokdefaköpekgibibeşveyaaltıyavrudoğurur.İkiveyaüçdoğurduğuçokazdır.Bukoyunlarçokbüyüktür.Kuyruklarınıyerdesürürler.

İbnel-Fakihşöyleder:

Tuğuzğuz(Takuzoğuz)TürklerininülkesiTürkülkelerininengenişidir.Çin,Tibet,Karluklar,Kimekler,Oğuzlar,Cağrılar(Cefr),Peçenekler,Türgişler,Ezgişler,Kıpçaklar,Kırgızlarlasınırdaştırlar.Oradamiskvardır.(s.334)Butaraflarında(batılarında)nehirbulunur.

Farab’taMüslümanların,Karluklarıncephelerivardır.Türkşehirleri16’dır.[79]

Türkleriiyibilenbiralimşöylededi:Türklerincinslerinegelince,KarluklarSemerkandtaraflarındaotururlar,Türklerinsoylularıdır.Bezgişîler(Ezkişiler)büyüksakallıdırlar.Oğuzlar,Tokuzoğuzlar,KimeklerTürklerinhükümdarları,enköklüleri,enitibarlılarıdır.Biştakiler,Çağrılar,Türkuzoğuzlar,TürklerinAraplarıgibidir.Bunlarçadırlardakonupgöçerler.Ezkişîlerinbinaları,köylerivardır.

İbnel-Fakihderki:

HalifeHişamb.Abdülmelik(ölm.743)İslamdininedavetmaksadıylaTürkhükümdarına(hakanına)adamgönderdi.Gönderilenkişişöyleder:

Hakan’ınyanınagirdiğimsıradabireğeryapıyordu.Tercümana“Buadamkim?”dedi.Oda“Araplarınhükümdarınınelçisi”dedi.Hükümdar“Benimhizmetkârımolanmı?”dedi.Tercüman“Evet”dedi.Hakan,benimetibol,ekmeğiazbirevdeoturmamıemretti.Günlerdenbirgün,herbiribirsancaktaşıyan10kişiyleatınabindi.Benidebiratabindiriphareketetti.Etrafındaormanolanbirtepeyeçıktı.Güneşdoğuncayanındaki10kişidenbirinesancağınıaçmasınıemretti.Osancağınıaçınca“cah,cah”diyerek10.000silahlıaskergeldi.Kumandanlarıylatepeninaltındadurdular.Hakan’aselamverdiler.Hükümdar(hakan)yanındakilerebirerbirersancağınıaçmasınıemrediyor,açınca10.000silahlısüvarigeliptepeninaltındaduruyorlardı.Tepeninaltında100.000süvaritoplandı.

Hükümdar(hakan)tercümanadönüp“Buelçiyesöyle,Efendisinesöylesin.Bunlararasındakanalan(tabib),ayakkabıcı,terziyok.Müslümanolurlarsaneredenekmekyiyecekler?”dedi.[80]

ŞaştarafındaHorasan’ınenuçnoktasıNuşcanel-A’lâ’dır.[81]Nuşcan’danTokuzoğuzHakanı’nınşehrinebüyükköyler,münbittopraklar,çarşılararasındangeçenüçaylıkyolvardır.BuşehrinhalkıTürklerdendir.AralarındaateşetapanMecusiler,Manidinindezındıklarvardır.Hükümdarkalabalık,çarşılarıolanbubüyükşehirdeoturur.Şehrinon(s.335)ikidemirkapısıbulunur.BuşehrinsolundaKimekler,önünde300fersahmesafedeÇinlilerbulunur.Kimekhükümdarı,halkıgöçebedir.Yağmuryağanyerlerdekonargöçerler,otlakararlar.

Mazyar’ınkâtibiAlib.Rabban[82]şöyleder:

Yeryüzündekurulanenmüstahkemşehirşudur:Türkhükümdarlarındanbiriülkesindeçorak,acısutoplananbirbataklığavardı.Orayagelensuyunyönünüdeğiştirdi.Sonra40zira(arşın)genişliğindebirtemelkazdı.Butemelüzerindetuğla,kireçleikisuryükseltti.Herbirsurungenişliği10ziraidi.İkisurarasında20ziramesafevardı.Surlaryerseviyesininüstüneçıkıncaikisiarasındakiboşluğukumveçamurladoldurdu.Surlaryükseldikçeikisiarasınakumilaveetti.Böylecesurları50zirayüksekliğeulaştırdı.Bundansonraevleri,sarayları,şehrikurdu.Bunlarınetrafınıdahendekleçevirdi.Hendeğesuverdi.Çokgeçmedenbirsenesonrabüyükbirormanhalinialdı.Hükümdarbuşehreailesini,kıymetlimallarınıkoydu.Dağbaşlarındaveyaovalardakurulmuşşehirlerinenmüstahkemioldu.SonraTürkhükümdarlarındanbaşkabiribuşehirüzerineyürüdü.Türkleruzakmesafelerdenlağımaçarakşehirleri,kalelerielegeçirmekteçokustadırlar.

BahsedilenTürkhükümdarışehrinönünegelipbirkaçfersahuzaktakonakladı.Lağımcılarınalağımaçmalarıemriniverdi.Şehrinetrafındakiormanlıkaraziyegelincesuönlerineçıktı.Uğraştılar,bazenonlarsuya,bazensuonlaragalipgeliyordu.Nihayet,biryerdengeçitbuldularşehrielegeçirmeküzereolduklarınısandılar.Surunyanınavarıncalağımaçtılar.Buseferönlerinekumçıktı.Önlerindekikumuatıyorlar,diğertaraflardandahaçoğuakıyordu.Bunugörünceçarebulamadılar.Ümitlerinikesipdöndüler.

Derlerki;KoyunlarTürkülkelerindebirbatındabirkaçyavruverirler.Çoğudefayedişer,altışar,beşerdoğururlar.Dörtveyaüçdoğurmayagelince(s.336),bütünsürühayvanlarıböyledir.

Türklerbirhükümdarveyakişiyleanlaşmayapmakisterlersebakırdanimaledilmişbirputunyanınagelirler.Sonraiçindesubulunanbirkapgetirirler.Onuputunönünekorlar.Sonrakababirparçaaltın,biravuçkaracadarıkoyarlar.Sonrakadınşalvarlarıgetiripkabınaltınakoyarlar.“Sanayeminveriyoruz.Buyeminibozar,hainlikyaparsanAllahsenikadınyapsın.Buşalvarıgiy.Allahsana,budarıgibiunufakyapacakbirdüşmanımusallatkılsın,benzinbualtıngibisararsın”derler.Adamyeminettiktensonrasuyuiçer.Eğeryemininibozarsaölürveyabaşınabirbelagelir.

Türkülkelerindedeğerlifenek(korsuk),samurbulunur.Türklerbütünmilletleriçindeeniyiokatandır.Onlardanbiradamınerkekçocuğudoğarsabüluğaerinceyekadaronubakar,yetiştirir.Büluğaerinceonabiryayileoklarverir.Evindençıkarır“Çarenebak”der.Bundansonraçocuğuyabancısayılır.Çocuklarıhususundakiadetleriböyledir.Onlardanbirkısmınınoğulları,kızları,evlendirmelerişuşekildedir.

Kızlarınınbaşlarıaçıktır.Biradamevlenmekistediğikızınbaşınabirbaşörtüsüatar.Bunuyapıncakızeşisayılır.Kızınnebabasınedekardeşionuengelleyebilir.

Türklerinülkesindemakbulhutüvvbulunur.Hutüvvonlarınülkesindeavlananbirhayvanınalınkemiğidir.[83]

Temimb.Bahrel-Mutavvirîşöyleder:Onlarınülkesiçoksoğuktur.Altıaydakatedilir.TemimTürkHakanıtarafındanTuğuzğuzHakanı’nınülkesinepostaşeklindeelçigönderildiğisıradahergünvegeceüçpostalıkmesafekatediyordu.Yirmigünpınarlar,otlarbulunanbozkırlardagitti.Bubozkırlardapostamenzilleridışındabirköy,birşehiryoktu.Halkıçadırlardaoturuyorlardı.Yirmigünyolculukiçinyanınaazıkalmıştı.Buşehrebozkırlardan20günlükmesafeolduğunubiliyordu.Bundansonra20günbirbirinebitişikköyler,mamuryerlerdengeçti.HalkınınhepsiveyaçoğuTürklerdendi.İçlerindeMecusilergibiateşetapanlar,zındıklarvardı.Bugünlersonundahükümdarınşehrineulaştı.Şehrin,büyük,müstahkem

olduğunu,etrafındamamurlukyerler,devamlıköylerbulunduğunu,demirdençokbüyükonikikapısıolduğunusöyledi.“Şehrinkalabalıkhalkıvar,çarşıları,ticaretiçok,halkınınçoğuzındıklarındininde”dedi.SonraÇin’egeçtiğini,oradanÇin’e300fersahveyabirazfazlaolduğunusöyledi.

Temimsözüneşöyledevametti:

“TokuzoğullarınşehrininsağındayabancılarıngitmediğiTürkülkesi,solundaKimekülkesi,önündeÇinülkesibulunur.Şehrevarmadan5fersahöncesarayınınüzerindebulunanhükümdarınaltınişlemeliotağınıgördüm.Otak(çadır)100kişiyialacakkadarbüyük,Tuğuzğuz(Tokuzoğuz)Hakanı,Çinhükümdarınındünürü.Hükümdar,Hakan’aheryıl500000kılıçharaçverir”dedi.Tarazyoluyla,Şaş’tanNuşcanel-A’lâ’yakafilelerinkırkgündekatettiğinibildirdi.[84]Birkişinintekbaşınaatıylayolubiraydakatedebileceğiniifadeetti.

Nuşcanel-A’lâ(YukarıNuşcan)’da4büyük,4küçükşehirvardır.Temimburadabirgölkıyısındakibirşehirdekisavaşçılarısaydı.Tamtechizatlı20000civarındakişiolduklarınıgördü.“Türklerarasındabunlardandahasavaşçıinsanlaryoktur.BunlarKarluklarlaberabersavaşırlarsabunlardan100kişiKarluklardan1000kişibulunur.Bütünsavaşlarabusayıylagiderler”dedi.Temimbugölündörtgenbirhavuzabenzediğini,etrafındayüksekdağlarbulunduğunu,budağlardahertürlüağacınyetiştiğinisöyledi.“Buradaeskibirşehrinkalıntılarıbulunur.Türklerarasındabuşehir,şehrinkurucusu,halkı,nezamanharapolduğuhakkındabilgisahibibulamadım.Buşehriikiyebölenbirnehirvar,derinliğibilinmez.İçindehiçgörmediğimkadarçeşitlidenizhayvanıbulunur.(s.338)Oradadiğeryerlerdebenzerinigörmediğimkuşlaryaşar”dedi.

Temimderki:Nuşcan,etrafındakiköylerin,şehirlerinhalkısenedebirdefailkbaharzamanındamutlakabugölünetrafındaturatarlar.GöleTibettarafından150büyük-küçüknehirdökülür.Tokuzoğuzlar,Kimeklertarafındandaaynımiktardanehirdökülür.Gölünuzunluğudevelerle40günlükyoldur.Süvarihızlıgidersebuyolubiraydakateder.

Temimsözünedevameder:“OrayavardığımdaHakan’ışehreyakınbiryerdekonaklamışbuldum.Etrafındakiaskerlerisaydım.12.000civarındaydı.Bunlardanbaşka17kumandanı,herkumandanınemrinde3.000askervardı.

İkikumandanarasındaçadırlarbulunuyordu.Çadırlarkarargâhıkuşatmışdurumdaydı.İkiçadırarasındakarargâhaaçılan4kapıgenişliğindearavardı.Hükümdarınhayvanlarıçokkaliteliydi.Hükümdarınçadırıylakumandanlarınçadırlarıarasındaotluyordu.Çadırlarındışınahiçbirhayvançıkamıyordu”der.

OnaTaraz’danKimekleregidenyolusordum.Taraz’ınsolundanKevakib

denenyerdekimamurvemeskûnikiköyekadar7fersah(21mil)olduğunusöyledi.“Kevakib’denKimekhükümdarınınolduğuyereatüzerindehızlıgidişle80gündevarılır.Yolboyuncaotuvesuyubolgenişbozkırlarileçöllerbulunur.Kimeklerinmeralarıbubozkırlardadır”dedi.

YineTemim,kendisininbuyoldangittiğini,Kimekhükümdarınıaskerleriyleçadırlardaikametederkenbulduğunu,karargâhınınyakınındaköyler,mamurelerolduğunu,hükümdarınotlakbulmakiçinbiryerdenbiryeregöçtüğünü,hayvanlarınınçok,tırnaklarınıninceolduğunu,hükümdarınaskerlerinin20000civarındasüvaridenmeydanageldiğinisöyledi.

Ebü’l-Fazlel-BaşgırdîTüğuzğuz(Tokuzoğuz)hükümdarınınÇinhükümdarıylaberaberMâverâünnehr’eHarunel-Reşidzamanında,zayıfbirrivayetegöreiseMehdîzamanında,ikidefaseferyaptığınısöyledi.[85]TokuzoğuzhükümdarınınseferiUsrûşeneileSemerkandarasınayapılmıştı.Semerkandvalisionunlaçeşitlisavaşlaryaptı.Savaşlarşiddetliydi.SonundaSemerkandvalisinezafermüyesseroldu.Hakanıyendi,adamlarındanbirkısmınıöldürdü.HükümdarınordusununÇinhalkından600000civarındasüvari,yayadanmeydanageldiğisöylenir.Müslümanlarçokganimetveesiraldılar.İştebuesirlerinçocuklarıSemerkand’damakbulkâğıt,silahlar,HorasandiyarındasadeceSemerkand’daimaledilennadiraletleryaparlar.

Türkülkelerininacayiptaraflarındanbirionlarınistediklerizamanyağmur,kar,doluyağdırdıklarıbirçeşittaşa(çakıla)sahipolmalarıdır.[86]Butaşonlararasındameşhur,yaygındır.Türklerdenhiçbirkimsebunuinkâretmez.ButaşbilhassaTokuzoğuzhükümdarınınyanındabulunur.Türklerdenbaşkahükümdarınyanındabulunmaz.

BanaEbûAbdullahel-Huseynb.Üstâzeveyhsöyledi.OnaEbûİshakİbrahimb.el-Hasan,onaHişamb.Lührâsibel-Sâibel-Kelbî,EbîMalih’tennakletmiş,odaİbnAbbas’tannaklensöylemiş.İbnAbbasşöyleder:

İbrahimPeygamber,Saraölünceyekadarbaşkabirkadınlaevlenmedi.OölünceözAraplardan(Kahtan’dan)KanturâbintMeftunadlıbirkadınlaevlendi.[87]BukadındanMedyen,Medain,Nisan,Uştuk,Sûcadlıoğullarıdoğdu.İbrahimPeygamberoğullarındanİsmail,İshak,Medyen,Nisan’ınyanındakalmasını,Medayin,Uştuk,Sûc’unyanındanayrılmasınıistedi.Onlar“Eybabamız,İsmail,İshak,Medyen,Nisan’ıyanındaemniyetvebollukiçindebırakıpdabizigurbet,yalnızlık,vahşetegöndermeyinasıluygungörürsün?”dediler.Oda“Böyleemrolundum.Fakat,sizeAllah’ınisimlerindenbazılarınıöğreteceğim.Buisimlerledüşmanlarımızagalipgelecek,kuraklıkoluncayağmuryağdıracaksınız”dedi.Onlarabuisimleriöğretti.Onlardayanındanayrıldılar.Horasan’ageldiler.Oradaçoğaldılar,bahsedilenisimledüşmanlarınızagalipgeldiler.Yafesb.Nuh’un

çocuklarındanolanHazarlarbunuöğrendiler.Onlarınyanınagittiler,onlarlaittifakyaptılar,evlendiler.İkitarafkarıştılar,birbirlerininyanındakaldılar.Karışmayanlarülkelerinedöndüler.

(s.340)Ebü’l-AbbasÎsâb.Muhammedb.Îsâel-Mervezîşöyleder:

Tokuzoğuzlar,Oğuzlar,Karluklar–kibunlarıngenişülkesi,ünleri,düşmanlarüzerindebüyükzararlarıvardır.-gibikâfirTürkülkelerinehududolanMaverâünnehirvebaşkayerlerdekiHorasankûrelerihalkından,Türklerarasındaseferlersırasındavebaşkazamanlardayağmuryağdıranlar,istediğikadaryağmur,dolu,karmeydanagetirenlerolduğunudevamlıduyardık.Kimimizbunukabuleder,kimimizinkârederdi.Nihayet,Davudb.Mansurb.EbîAliel-Badğîsîilekarşılaştım.Horasan’davalilikyapmış,idaresibeğenilmişmakbulbiradamdı.OğuzTürklerininhükümdarınınoğlunarastlamış.BuoğulaBelkıkb.Cebğuye(YabguoğluBelkık)deniyormuş.Ona“Bize,Türklerinistediklerizamanyağmur,dolu,karyağdırdıklarısöyleniyor.Bukonudanebiliyorsun?”demiş.

Belkık“TürklerAllahindindeböylebirşeyyapmaktançokuzak,acizkişilerdir.Amasanaulaşanşeygerçektir.Bukonudabirhabervar.Onusanaanlatayım:

“Atalarımdanbirizamanınhükümdarınınhaksızlığınauğramış.Ondanayrılmış.Memluklarındanvebaşkakişilerdenhaydutluğusevenarkadaşlaredinmiş.Onlarlaönünegeleniyağmalamak,avlanmakiçindoğuya,batıyagitmiş.Nihayet,birkavmevarmış.Onlaraaitbirdağınardınakimsegeçemiyormuş.Onlara“Niçinböyle?”diyesormuş.Onlar“Zirabudağınarkasındagüneşyereçokyakındoğar.Herşeyiyakar”demişler.Oda“Oradasakinolankimseyokmu?”demiş.Onlar“Evetvar”demişler.Dedem“Dediğinizşekildeoradanasıloturuyorlar?”demiş.Onlar“İnsanlarınyeraltındadehlizleri,dağlardamağaralarıvar.Güneşdoğuncaoralaragirerler.Güneşyükselinceyekadarkalırlar.Hayvanlariseoradabulunanbirçeşitçakıltaşındanbirertaneağızlarınaalırlar,başlarınıgöğekaldırırlar.Busıradabirbulutonlarıgölgelendirir,onlarlagüneşarasınagirer.Butaşlakorunmaonlarailhamedilmiştir”demişler.

Belkıkderki:Dedembahsedilenyeregitmiş,olayıanlattıklarıgibibulmuş.Oşöyledemiş:“Güneşdoğmayabaşlayıncahayvanlarbutaştanbirertaneağızlarınaaldırlar.(s.341)Başlarınısemayakaldırdılar.Bulutlaronlarıgölgelendirdi.”Belkıkdevamla“Atamvearkadaşlarıkovalamakiçinhayvanlarüzerinehamleetmişler.Oklaronlaraulaşınca(veyayorulunca)hayvanlartaşlarıağızlarındanatmışlar.Dedemtaşıtanımakiçinarkadaşlarınatoplanmalarınıemretmiş.Onlardatoplayıptaşlarıgetirmişler.Ovearkadaşlarıbukırdabutaşıarayıptoplamışlar.İncelemişler.Güneştarafınatutmuşlar.Bulutlaronlarıgölgelendirmiş.Güneşinyakmasındankurtulmuşlar.

Sonra,butaşlardantoplayabildiklerikadartoplayıpülkelerinegötürmüşler.Onlarbirsefereçıkıncaveyayağmuryağmasınıisteyincebutaştanbirmiktarçıkarıptutarlarmış.Hemenbirbulutpeydaolur,yağmuryağdırırmış.Eğerkarvedoluyağmasınıisterlersebiraztaşıartırırlar,karvedolugelirmiş”dedi.Söylendiğinegöre,onlarbutaşlabirtarafaişaretederlerseotarafayağmuryağarmış.

Onlarınanlattıklarıböyledir.BuonlarınbirmaharetivekudretiyledeğilAllah’ınkudretiyleolur.

Ebü’l-Abbassözüneşöyledevameder:“Şaşşehrinevardım.YanımaTürkleriiyibilenbirtoplulukgeldi.Onlarabuhusususordum.“Bizdeseninbildiklerinibiliyoruz”dediler.

Belkık’ınanlattığıyorumagelince,omeseleyieniyibilendir.Ziraatalarındannakletmektedir.

Ebü’l-Abbasderki:Şaş’taeskikâtiplerdenHabibb.Îsâadlıihtiyarbirkişiyerastladım.Nuhb.Esedb.Saman’ınTürklerlesavaşlarınadairhaberleritoplanmıştı.Bubölgeyiiyitanıyordu.Bana,Abdullahb.Tâhir’inNuhb.Esed’egönderdiğibirmektubuçıkarıpgösterdi.MektubunsonundaMe’munonaTürklerinyadataşıylayağmuryağdırmalarıkonusunuaraştırmasınıemretmekteydi.Habibşöyleder:“Abdullahşehrinâlimlerini,MüslümanTürkleritopladı.Onlarabumeseleyisordu.Gerçekliğindeihtilâfadüşmediler.Yalnız,meseleningerçeksebebinibilemediler.”[*]

Ebü’l-Abbasel-Mervezîşöyleder:“Horasanhükümdarıİsmailb.Ahmed’inşöyledediğiniduydum:

“Birsene20000kadarMüslümanaskerleTürklerekarşısefereçıktım.Onlardan60.000kadartepedentırnağasilahlanmışaskerkarşımaçıktı.Günlerceonlarlasavaştım.Birgüngeldi.TürkmemluklarvesığınmışdiğerTürkaskerleryanımageldiler.“Bizimkâfirordusundaakrabalarımız,arkadaşlarımızvar.Falanıngeldiğinibildiripbiziuyardılar”dediler.

(s.342)İsmailb.Ahmed“Bahsettiklerikişionlarnazarındakahingibiydi(şamandı).Okişinindolu,karvs.şeyleryağdırdığını,bulutmeydanagetirdiğini,bununladüşmanlarınımahvettiğinisöylüyorlardı.Askerler“Ordumuzüzerineisabetettiğiherkişiyiöldürecekbüyükdolularyağdırmayakararverdi”dediler.Onlara“Henüzkâfirlikkalplerinizdençıkmamış,birinsanbunuyapabilirmi?”dedim.Onlar“Bizsanagereklitembihiyaptık,senbilirsin.Yarıngüneşyükseldiğizamanyapacakmış”dediler.

Ertesigünügüneşyükselince,askerlerimlesırtımıverdiğimdağınbaşındakorkunçbüyükbirbulutpeydaoldu.Yavaşyavaşgenişledi,büyüdü.Ordumunhepsinigölgesialtınaaldı.Siyahlığıvevaziyeti,ondangelen

korkunçseslerbeniürküttü.Bununbirimtihanolduğunuanladım.Atımdaninipikirekâtnamazkıldım.Busıradaaskerlerneyapacaklarınıbilmiyorlar,birbirlerinegiriyorlardı.Belanıngeleceğindenşüpheetmiyorlardı.Allah’aduaedipyüzümütoprağasürdüm.“EyAllah’ım,bizeyardımet.Kullarınimtihanınkarşısındazayıflar.Şüpheetmiyorumki,kudretancakseninelindedir,insanlarafaydavezararancaksendengelir.BubulutüzerimizeyağmuryağdırırsaMüslümanlariçinfitne(bozgunculuk)kâfirlerzafer(satvet)olur.Kuvvetvekudretinleonuüzerimizdendefeteykuvvetvekudretsahibi”dedim.Sonra“YüzümsecdedeAllah’açokyalvardım.Hayırınancakondangeleceğini,ondanbaşkasınınkötülükleridefedemeyeceğinibiliyordum.”

BuşekildeAllah’ayalvarırken“Askerlerdenmemluklarvebaşkalarıyanımagelipselameteerdiklerinimüjdelediler.Kolumdantutupsecdedenkaldırdılar.“Eyemirbak,bak!”diyorlardı.Başımıkaldırdım.Negöreyim,bulutaskerlerinüzerindenkalkmış,Türklerinordusununüzerinegitmiş,onlarüzerinebüyükdolularyağdırıyordu.Onlarbirbirlerinegiriyorlardı,hayvanlarıürküyor,çadırlarısökülüyordu.Bulutherdüştüğüaskeriöldürüyor,berbadediyordu.Arkadaşlarım“Onlarüzerinehücumedelim”dediler.Ben“Hayır,Allah’ınazabıdahabeterveacı”dedim.Aralarındançokazıkurtulabildi.Karargâhlarınıbütüneşyalarıylabırakıpkaçtılar.Ertesisabah(s.343)karargâhlarınavardık.Hesapsız,tarifedilemezderecedeçokganimetbulduk.Hepsinigötürdük.SelameteerdiğimiziçinAllah’ahamdettik.Onunbizekolaylıkgösterdiğini,buşeyleriverdiğinianladık.HamdâlemlerinRabbinedir.”[97]

BazıTürkŞehirleri,OnlarınAcâiblikleri

Saidb.el-Hasanel-Semerkandîşöyleder:

Türklerdenbirkısmıgöçebedir.Konarlar,göçerler.İslamülkelerindekigöçebelergibiyağmuru,otlakyerleritakibederler.Bunlarbirhükümdaraboyuneğmezler.Kimseyeitaatetmezler,birbirlerineyağmayaparlar.Kadınları,çocuklarıesirederler.Çoğudefaonlardabiraşiretbirkabiledenayrılır,başkabiraşiretegider,onakatılır.Yanlarındakatıldıklarıaşiretinesiredilmişkadınları,çocuklarıolur,onlardanbuesiredilmişkişileriistemezler,onlarakölegözüylebakarlar.Buonlararasındabiradetvebirleştikleribirkuraldır.

Türklerinçokşehirlerivardır.Bazışehirlerdetüccarlar,mallarbulunur,herşehirdeçarşılarvardır.[88]

BuşehirlerdenbiriTokuzoğullarınşehridir(Hanbalık).Bu,Türkşehirlerininenbüyüğü,enmüstahkemidir.Taştanyapılmışbüyükbirsuru,etrafındasudoluhendeğivardır.Halkıgüçlü,savaşçıdır.Silahlarınınçoğukılıçtır…[İbnel-Fakihburadanitibarenikisayfakadarbaşkakaynaklardageçmeyen,uydurmaolduğuanlaşılanbazıTürkşehirlerindenbahseder.Verdiğibilgilerhurafemahsulüdür.Busebepleçalışmayaalmadık.]

Türklerin,buradabahsetmediğimiz,Müslümanların,diğerinsanlarınulaşamadığıbaşkaçoksayıdaşehirlerivardır.Bunlaradairhaberlerbizegelir.Zirabuşehirlerçokdoğudadır.Orayakimseulaşamaz,tacirlerveyabaşkalarıgidemez.

Horasan,Doğu,TürkÜlkeleriveBuralaraKomşuBölgelerinHükümdarlarınınLakapları:

NisaburhükümdarınaKeyan,MervhükümdarınaMâhiye,SerahshükümdarınaZâdiye,EbîverdhükümdarınaBehmene,Nesâhükümdarınaİran,GürcistanhükümdarınaTuran-bende,MerverruzhükümdarınaGilan,ZâbulistanhükümdarınaFîruz,KâbulhükümdarınaKâbul-şah,TirmizhükümdarınaTirmiz-şah,BamyanhükümdarınaŞîr-iBamyan,SuğdveFerganahükümdarınaİhşid,RuyşanhükümdarınaRuyşan-şah,CüzcanhükümdarınaKökbar-hüdâ,HarezmhükümdarınaHarezmşah,HâneşhükümdarınaHaneş-iGilan,BuharahükümdarınaBuhârâ-hudah,UsrûşenehükümdarınaAfşın,SemerkandhükümdarınaTarhun,SicistanveDaverülkesihükümdarınaRutbil,Herat-BûşencBudğîshükümdarınaNeraran,Kiş-RuhachükümdarınaBendun,MâverâünnehrhükümdarınaŞârşahdenir.

Türkhükümdarlarınagelince;HeylubHakan,Cebğûye,ŞâbeHakan,SencirHakan,Mabuş(Manuş)Hakan,FîruzHakandenir.

KüçükTürkhükümdarlarınaTarhan,Zeyrek,Çurtigin,Yumrun,Suhrab,Fûrekdenir.[89]Buradaİbnel-FakihdiyetanınanAhmedb.Muhammedb.İshakel-Hemedânî’ninKitabüAhbarel-Büldan’ıbiter.

EbûDülefMis’arb.Mühelhilel-Benâzicî’ninTürk,Hind,ÇinÜlkelerindeGördükleriniAnlattığıBirinciRisâle[*]

Allah’ahamd,(s.348)peygamberleresenadansonradoğuülkelerininyollarını,siyasetlerivehükümdarlarıarasındakifarklılıkları,mabedlerini,hükümdarlarınınihtişamlarını,idarecilerininhükümlerinivederecelerinianlatmaklaburisaleyiyazmayabaşladım.Zirabunlarıbilmekinsanıngörüşleriniartırır,gidişatınakatkıyapar.

Allahoralarauyanık,ibretalan,akıllıvebasiretlikişilervermiştir.AllahTeâla“Yeryüzündedolaşmadılarmı?Kendilerindenöncekikavimlerinakıbetlerinigörsünler.Okavimlerdahakuvvetli,yeryüzünüdahaçokimareden,eserlerledonataninsanlardı.Onlaradeliller(ayetler)lepeygamberlergeldi.Allahonlarazulmetmedi.Fakatonlarkendilerinezulmettiler.”[90]dedi.Böylece,seyahatifarz,uzakyerlerdekieserlerigörmeyimecburikıldı.Sizinbusevapyolunagirdiğinizi,iyiadlaanılmayıistediğinizizannediyorum.Sizinlearamızdakikardeşlik,sevgibağınıkuvvetlendirmeyeyardımettiğinizigörüyorum.Allah’tanyardımistiyor,hatalardankaçınıyorum.Benisaadetegötüren…odur.Azizvehakimdir.

VatanımdanuzaklaşıpyürüyerekHorasan’agelincebubölgeninhükümdarı,emiri…Nasrb.Ahmedb.İsmailb.Ahmed[el-Sâmânî]’ninşânınınbüyük,saltanatınınuluolduğunugördüm.Onunyanındaimkansahipleriönemsiz,kuvvetvekudretsahiplerininağırlığıhafifkalır.YanınavarıncaÇinhükümdarıFâlinb.el-Şehir’in[91]elçilerininonunlasıhriyetakrabalığıkurmakistediklerini,kızınıÇinhükümdarınaistediklerinigördüm.ŞeriatyasakladığıiçinNasrb.Ahmedonlarınisteğinikabuletmedi.OnunreddetmesiüzerineelçilerNasr’ınçocuklarındanbiriyleÇinhükümdarınınkızınınevlenmesiniteklifettiler.Odabunukabuletti.ElçilerleÇin’egitmeyifırsatbildim.Türkülkelerininyolunututtuk.

Horasan,Mâverâünnehr’dekiİslamşehirlerinigeçtiktensonrailkvardığımızkabileHarkah[92]diyebilinir.Buğday,arpayiyerekbuülkeyibiraydakatettik.

Sonra,Tahtah[93]denenkabileyevardık.Buülkedearpa,karacadarı,çeşitlietler,kırbaklalarıyedik.Yirmigünbuülkedeemniyet,bollukiçindeyürüdük.(s.349)BuülkehalkıÇin’ebağlıdırlar,yakınzamandaMüslümanolduklarıiçinHarkah’avergiverirler.ÇoğuzamanHarkah’labirleşipuzaklarındakiputperestleregazayaparlar.

Sonra,Necâ[94]denenkabileyevardık.Buülkedekaracadarı,mercimek,nohudyedik.Birayemniyetiçindebukabilenintopraklarındayürüdük.BunlarputperestolupTahtah’avergiverirler.Hükümdarlarınasecdeederler,öküzükutsalsayarlar.Ülkelerindesığıryoktur,hürmetenonasahipolmazlar.Buülkedeçoküzüm,incir,siyahmuşmulabulunur.Yinebuülkedeateşteyanmayanbirağaçvardır.Buağaçtanputlaryaparlar.[Hristiyanyolcularbuağacınİsa’nınçarmıhagerildiğiağacıncinsindenolduğunusöylerler.Busebepleağaçtanyanlarınahatıraparçalaralırlar.][95]

SonraPeçenekler[96]denenbirkabileyevardık.Uzunsakallı,bıyıklı,vahşiinsanlar.Birbirleriniyağmalarlar.Onlarınerkekleriyolüzerindekadınlarlaçiftleşirler.Sadecekaracadarıyerler.Bukabilearasındaonikigünyürüdük.OnlarınülkesininkuzeydeBulgarlartarafınadoğrugenişolduğunusöylediler.Hiçbirhükümdaravergivermezler.

SonraÇiğiller[97]denenbirkabileyevardık.Arpa,börülce,koyunetiyerler.Devekesmezler,sığıröldürmezler.Ülkelerindesığıryoktur.Elbiseleriyünvekürktendir.Başkaçeşitelbisegiymezler.AralarındaazsayıdaHıristiyanvardır.Güzelyüzlüdürler.Aralarındanbiradamkızı,kızkardeşi,diğermahremleriyleevlenebilir.FakatMecusideğillerdir.Nikâhkonusundagelenekleriböyledir.Süheyl,Zühal(Satürn),İkizler,BüyükAyı,KüçükAyıyıldızlarına,OğlakBurcu’nataparlar.ÇobanYıldızı’narablerinRabbiderler.Bollukiçindedirler,kötülükyapmazlar.EtraflarındakiTürkkabilelerionlarıyağmalar,onlarahâkimolmakister.Onlarınülkesindekiklandiyebilinenbirtatlıotvardır.Etlepişirilir.Yineonlarınülkesindebadzehr(panzehir)taşımadeni,hutüvvalnıbulunur.Hutüvvoradayaşayanbirçeşitöküzdür.[98]Kanilebuğdaybirasından,çoksarhoşedenbiriçkiyaparlar.Evleriahşapvekemiktendir.[99]Hükümdarlarıyoktur.Emniyet,kıtlıkiçindeonlarınülkesini40gündekatettik.

SonraBuğraç[100]adındakikabileyevardık.Onlarbıyıklı,sakalsızdırlar.Süvariveya(s.350)yayaolsunmızrağıçokiyikullanırlar.Onların,Yahyab.Zeydsoyundangelen,alevî,büyükbirhükümdarlarıvardır.Yanlarında,üzerindeZeydaleyhisselamınmersiyeolaraksöylediğibeyitlerbulunantezhiplibirMushafvardır.Bumushafataparlar.OnlaragöreZeydAraplarınhükümdarı,Alib.EbiTalipilahıdır.Başlarınaancakalevibirhükümdartayinederler.Semayabaktıklarızamanağızlarıaçık,gözleridışarıfırlamışolurlar.

“Araplarıntanrısıoradaniner,orayaçıkar.”derler.Zeyd’inçocuklarınınsoyundangelenhükümdarlarınınözelliğisakallı,burunlarıdüz,gözleribüyükolmalarıdır.Onlarkaracadarı,erkekkoyunetiyerler.Onlarınülkesindesığır,keçibulunmaz.Keçeelbisegiyerler.Zencilerinateşteyakılmasıgerektiğineinanırlar(?).Onlararasındabiraykorkuiçindeyürüdük.Yanımızdakiher

şeyinöşürünü(gümrükvergisini)verdik.

SonraTübbet(Tibet)denenkabileninyanınavardık.Onlararasında40günemniyetverahatiçindebuğday,arpa,bakla,et,balık,bakliyat,üzüm,meyveyiyerekyolaldık.Onlarhertürlüelbisegiyerler.Onlarınkamıştaninşaedilmişbirşehrivar.Buşehirdeyağlıderidenimaledilmişbirmabed,bumabediniçindehutüvvden,gazelboynuzlarındanyapılmışputlarbulunur.BuşehirdeMüslümanlar,Yahudiler,Hıristiyanlar,Mecusiler,Hindularyaşar.Buğraçalevîhükümdarınaharaçverirler.Başlarınakurailehükümdartayinederler.Suçlularıkoyduklarıhapishanelerivardır.Kıbleyedönereknamazkılarlar.[101]

BunlardansonraKimekkabilesinevardık.Bunlarınevlerideridendir.Nohud,bakla,erkekkoyun-keçietiyerler.Dişihayvanıboğazlamayıcaizgörmezler.Ülkelerindetanesininyarısıbeyaz,yarısısiyahbirçeşitüzümbulunur.Onlarınyanındasuyuçekenbirçeşittaşvardır.Butaşlayağmuryağdırırlar.Düzbirarazidealtınmadenleribulunur,onuparçalarhalindebulurlar.Yine,sellerinüzeriniaçtığıelmasmadenleri,tatlı,uyuşturucu,uyutucubirçeşitbitkilerivardır.Kendilerinehasalfabeleribulunur.Başlarındabirhükümdarları,mabedleriyoktur.(s.351)bunayanlar,görünürdekusurluolanlardışında,aralarında80yaşınıgeçenleretaparlar.Bunlararasında35günyürüdük.

SonraOğuzlardenenkabileyevardık.Taştan,ahşaptan,kamıştaninşaedilmişbirşehirlerivar.İçindeputlarolmayanbiribadethaneleribulunur.Onlarınvergialanbüyükbirhükümdarlarıvar.Hind’e,Çin’eticaretyaparlar.Sadecebuğdayyerler.Bakliyatyetiştirmezler.Erkekvedişikoyun-keçietiyerler.Keten,pamukluelbiselergiyerler.Yünlüelbisegiymezler.Onlarınülkesindekarınağrısınaiyigelenbeyazbirtaş,kılıçüzerinesürüncekeskinliğiniortadankaldırankırmızıbaşkabirtaşvardır.Onlararasındabirayemniyetveselametleyürüdük.

SonraTokuzoğuzlarınülkesinevardık.Onlarboğazlanmışhayvanetiyerler,pamukluvekeçeelbisegiyerler.Onlarınmabediyoktur.Atahürmetederler,onugayetiyibakarlar.Onlarınülkesinde,burnuvebaşkabiryerikanayaninsanüzerineasılıncakanamayıdurduranbirçeşittaşvardır.Onlargökkuşağınıgörüncebayramyaparlar.Batıyadönereknamazkılarlar.Kalemlerisiyahtır.Onlarınülkesinde20günbüyükkorkuiçindeyürüdük.

SonraKırgızlardenenkabileyevardık.Karacadarı,pirinç,deveetihariç,sığır,koyun,keçivediğerhayvanlarınetleriniyerler.Onlarınbirmabedi,yazıyazdıklarıalfabelerivardır.Onlarfikir,düşüncesahibikişilerdir.Yanacakmaddesitükeninceyekadarlambalarınısöndürmezler.Namazvakitlerindeokuduklarımanzumelerivardır.Onlarınazmiskiveyıldaüçbayramları

bulunur.Bayraklarıyeşildir,güneyedoğruibadetederler.SatürnveVenüsyıldızlarınasaygıgösterirler.Merihyıldızınıuğursuzsayarlar.Çocukdoğuncaonasecdeederler.Onlartüccardır,mevsimleri,zamanıölçentakvimlerivardır.Ülkelerindeyırtıcıhayvançoktur.Onlargeceleyinlambayerineyakılanbirçeşittaşasahiptirler.Butaşbaşkayerdeyanmaz.Onlarınaralarındakianlaşmazlıklarıhalledenâlimveitaatedilenbirhükümdarlarıbulunur.Onunönündeancakkırkyaşınıgeçenleroturabilir.(s.352)Bunlararasındabirayemniyetvebollukiçindegittik.

SonraKarluklardenenkabileyevardık.[102]Bunlarnohudvemercimekyerler.Karacadarıdanbiriçkiyaparlar.Tuzlanmışetyemezler.Yünlüelbisegiymezler.Duvarlarındaeskihükümdarlarınınresimleriolanbirmabedlerivardır.Bumabedeteşteyanmayanbirağaçtanyapılmıştır.Buağaçonlarınülkesindeçoktur.Aralarındazulüm,işkenceyaygındır.Birbirleriniyağmalarlar.Zinaonlararasındaaçıkçayapılır,mahzurlugörülmez.Onlarkumarbazdırlar.Birkişidiğerininkarısını,kızını,oğlunu,anasınıütebilir.Eğerkumarmeclisidağılmamışsaütülenfidyeveripkendinikurtarabilir.Ütenmeclistenayrılırsaüttüğüonundur.Onutüccarlaraistediğigibisatar.Kadınlarıgüzel,fakatahlaksızdırlar.Onlarazkıskançtır.Ülkelerinekafilelergelincekadın,kızı,kızkardeşiveyabaşkabirikafilereisineveyadiğerlerinegeliryüzlerinebakar.Biradamıbeğenirseonuevinegötürür,evindeağırlar.Kocası,çocukları,kardeşlerideadamahizmetederler.Yabancıadamevdekaldıkçakocasıkarısınayaklaşamaz.Ancak,birhizmetvarsaonuyapar.Sonrakadınileadamyiyipiçmeyedalar.Kocasıadamakarşıkıskanmaz,onunyaptığınıkötügörmez.[103]Onlarınipekelbiselergiydikleribirbayramlarıvardır.İpekelbisegiymeimkânıolmayanelbisesinebiripekparçasıyamar.Onlarınülkesindecıvaileçıkarılangümüşmadenibulunur.Onlarınülkesindehelileağacıyerinekullanılan,gövdesidikbirağaçvardır.Onunusaresi(suyu)ateşlişişyaralarüzerinesürülürsehemeniyieder.Onlarınülkesindeululadıkları,yanındamuhakemeyaptıkları,uğrunakurbankestikleribüyükbirkayabulunur.Butaşyeşilvedüzdür.Bunlararasında25günemniyetlegittik.

SonraKutlukdenenkabileyevardık.Onlararasında10günyürüdük.Onlarsadecebuğday,kesilmemişhayvanların(öldürülmüşhayvan)etiniyerler.Türklerarasındaonlardankahramangörmedim.Etraflarındakikabileleriyağmalar,talanederler.Onlararasındayetişenkişiyebirşeyyapmazlar.Kızkardeşleriyleevlenirler.Kadınhayatıboyuncabirerkektenfazlasıylaevlenmez.Kocasıölürsetekrarevlenmez.Onlarfikir,tedbirsahibidirler.Biradamonlarınülkesindezinaederseadamvekadınyakılır.(s.353)Onlararasındaboşanmayoktur.Kadınaadamınbütünmalımihrverilir.Ayrıca,evlenenkadınınvelisinebirsenehizmeteder.Onlaradamöldürenekısastatbikederler.Yaralamalardatazminatverirler.Eğeryaralanantazminatı

aldıktansonraölürsebirşeytalepedemez.Onlarınhükümdarıkötülüklerdenmeneder,evlenemez.Evlenirseöldürülür.

SonraKitaylardenenkabileyevardık.Onlararpavemürdümek,boğazlanmışhayvanetiyerler.Doğrubirşekildeevlenirler.Onlarınhükümleriaklihükümlerdir.Bunagörecezaverirler.Hükümdarlarıyoktur.Onlardanherkişianlaşmazlıklarınınhalliiçinbirihtiyara(şamana)başvurur.[104]Onunhuzurundamahkemeolurlar,verdiğikararlarıkabulederler.Ülkelerindengeçenlereeziyetetmezler,öldürmezler.Biray,dahaçokveyaazîtikafaçekildikleribirmabedlerivardır.Boyalıelbisegiymezler.Onlarınülkesindemakbulmiskbulunur.Ülkedışınaçıkarılıncadeğişir,etkisikalmaz.Onlarınçokfaydalıbakliyatcinsiyiyeceklerivardır.Ülkelerinde,görenleriöldürenyılanlarbulunur.Yalnız,buyılanlardağlardadır,dışarıçıkmazlar.Onlararasındaateşlihastalıklarıteskinedenbirçeşittaşvardır.Başkayerdeetkietmez.Onlarınülkesindeyeşildamarlıpanzehirtaşıvardır,mumludur.Bunlararasında20günyürüdüktensonraBehiülkesinevardık.[105]

Şerefel-Zamanel-Mervezî,Tabâyiel-Hayavan[*]

(s.2a)DokuzuncuHakkındadır

Türklerçokcinslere,çeşitlereayrılan,kabileleri,aşiretleriçokbirbüyükmillettir.Aralarındakasabalarda,köylerdeoturanlar,bozkırlarda,çöllerdekonupgöçenlervardır.

OnlarınbüyükkabilelerindenbiriOğuzlarolup12kabiledir.BirkısmınaiseTokuzoğuz,birkısmınaUyguz(Uygur),birkısmınaÜçguzdenir.TokuzoğuzlarınhükümdarınaTokuzoğuzHakandenir.Onunçokmiktardaaskerivardır.Eskidenonlarınhükümdarının1000ücretliaskeri(çakeri),400cariyesivardı.Ücretliaskerlerhergünyanındaüçdefayemekyerler,suiçerlerdi.Hükümdarlarıhalkınkarşısınaancakaydabirdefaçıkardı.Onlarıngüzelsiyasigelenekleri,kanunlarıbulunur.Birkısmışehirlerde,birkısmıkırlarda,çadırlarda,karargâhlardaotururlar.OnlarınbozkırlarıMâverâünnehrhizasındadır,birkısmıiseHarezmhizasınadüşer.OnlarİslamülkelerinekomşuoluncaMüslümanoldular.Türkmenlerdendiler.TürkmenlerleMüslümanolmayanOğuzlararasındamücadeleleroldu.Sonra,Müslümanolanlarıçoğaldı,iyiMüslümanoldular,kâfirleregalipgeliponlarıkovdular.KâfirTürklerdeHarezm’denPeçeneklerinülkesineçekildiler.Türkmenler(MüslümanOğuzlar)İslamülkelerineyayıldılar.Oralardaiyiidaredebulundular,çoğunuelegeçirdiler.Hükümdarlar,sultanlaroldular.[106]

TürklerdenbaşkabirgrubaKun(Hun)denir.NasturîHıristiyanolanKitayhanındankorkarak,meralarıdargeldiğiiçinyurtlarındanayrıldılar.HarezmşahEkincib.Koçkar(ölm.1097)Kunlardandır.

KunlarıKaydenenvedahakalabalık,dahakuvvetlibirmillettakibetti.Onlarımeralarındanattılar.Kunlar,Şârilerinülkesinegittiler.ŞarileriseTürkmenlerinülkesinegeldiler.TürkmenleriseOğuzlarındoğusuna,OğuzlarHazardenizisahilineyakınolanPeçeneklerinülkesineyerdeğiştirdiler.[107]

TürklerdenbirkısmınaKırgızlardenir.Onlarbüyükbirmilletolup,yurtlarıyazlıkdoğuilekuzeyarasındayeralır.KuzeylerindeKimekler,batılarındaYağmalar,Karluklar,kışlıkbatıilegüneylerindeKucaveErglerbulunur.Kırgızlarınölüleriniyakmalarıadetlerindendir.Ateşinölüleritemizleyippakladığınısöylerler.Eskidenadetleriböyleydi.Müslümanlarakomşuoluncaölülerinigömmeyebaşladılar.[108]KırgızlardahalktanFağının(Kam)denenbiradamvardır.Hersenebellibirgündebuadamgetirilir.Yanındaşarkıcılar,çalgıcılartoplanır.İçkiiçmeye,şarkı,musikiileeğlenmeyebaşlarlar.Meclishoşhalalıncabuadambayılır,saralıgibiyeredüşer.Sonraonabusenenelerolacağını(21a)sorarlar.Yılınbolluk,kuraklık,kıtlıkyağmurlumu?olacağını

vediğerşeylerisöyler.Bunlarıngerçekolduğunainanırlar.

Kırgızlarınülkesindebüyükbirırmağadökülendörtvadi(ırmak)vardır.Bubüyükırmakdağlarvekaranlıkçukurlararasındanakar.AnlatıldığınagöreKırgızlardanbiradambirgemiye(kayığa)binipbubüyükırmağasaldı.Üçgüngüneş,yıldız,ışıkgörmedenbuvadideyolaldı.Sonra,aydınlık,boşbirdüzlüğevardı.Kayıktançıktı,hayvanlarıntırnak(ayak)sesleriniduydu.Birağacaçıkıpbeklemeyebaşladı.Sonrauzunboyluüçsüvarigördü.Herbirsüvarininboyuuzunkargılıbirmızrakkadardı.Yanlarındaineklerkadarbüyükköpeklervardı.Onayaklaşıpgörünceacıdılar.Aralarındanbirionuağaçtanindirdi.Hayvanınüzerinebindirdi,köpeklerinparçalamasındankorudu.Adamıağırlıklarınınyanınagetirdiler.Birçadırınüzerineattılar.Yemeklerindenyedirdiler.Onungibibirvarlıkgörmedikleriiçinhayretediyorlardı.Sonraaralarındanbirionualıpyurdununyakınınadöndü.Hiçkimseonlarınkim,necinsinsanolduklarınıanlayamadı.

TürklerdenbirkısmıKarluklardır.AltındağıdadenenTulasdağındaoturuyorlardı.Tokuzoğuzlaratutsaktılar.OnlaraisyanedipTürgişlerinülkesinegeldiler,burayıelegeçirdiler.Onlarıyenipsaltanatlarınasonverdiler.Sonra,Türgişlerinülkesindenİslamülkelerinegeldiler.Karluklardokuzgrubaayrılır.ÜçünüÇiğiller,üçünüAskeliler,biriniBulaklar,biriniGüğerçinler,biriniTuhsılarmeydanagetirir.

TürklerdenbaşkabirkabileKimeklerdir.Onlarınköyleri,evleriyoktur.Ormanlarda,ağaçlıklarda,suveotbulunanyerlerdeyaşarlar.Çoksığırvekoyunasahiptirler.Onlarınülkesindedeveyoktur.Çoğudefatüccarlaronlaratuzgötürürler,birbatmantuzusamurkürkünedeğişirler.Onlaryazınkısraksütü,kışınkurutulmuşetlebeslenirler.Oradaçokkaryağar.Hattakarbirmızrakboyuyağar.BöyleolursaveOğuzlarlasulhiçindeyselerKimeklerhayvanlarınıOğuzlartarafınagötürürler,Kimeklerinkışiçinhazırladıklarımahzenleri,tünellerivardır.Çoksoğukgünlerdeoralardaotururlar.Onlardanbirisamur,kakımvebaşkahayvanavlamayaçıkmakisterseherbiriüçarşınuzunluğunda,birkarışgenişliğindeikiağaçalır.Bunlardanbirininbaşıgemigöğsügibikalkıktır.Adambuağaçlarımestli(ayakkabılı)ayağınabağlar.Biriüzerinedayanarakkarüzerindegeminindenizsuyunuyardığıgibigider.

Kimeklerinsağındayineonlardanateşe,sularatapanüçkabilevardır.Bunlaryabancılarlaalış-verişederler.Alışverişşekilleridillekonuşarakdeğilişaretledir.Yabancıkişisatacağımalıbirağacınüzerindegetirir.Kimekligelironunmalınınkarşılığınıyanınabırakır.MalsahibiKimeklinindeğişmekistediğimalarazıolursaonualır,kendimalınıbırakır.Razıolmazsamaladokunmaz.Onlarınençokaradıklarımallarsarıdanimaledilmiştaslar,kırmızıküplerdir.Onlarheryılbirgünoruçtutarlar,ölüleriniyakarlar.Ölülerininardındanağlamazlar.“Allah’ıntakdirinerazıyız”derler.

Kimeklerinkıble(güney)tarafındaNasriyyedenenbirkabilevardır.Onlarınmüstakilreislerivardır.Yazvekışağaçlıklarda,ormanlardaotururlar.

[…]Peçenekleryağmurveotbulunanyerleritakibedengöçebe(yörük)kavimdir.Peçeneklerinülkesiyürüyüşle30x30günlükyoltutangenişliktedir.Etraflarınıçoksayıdakabilekuşatmıştır.KuzeytaraflarındaKıpçaklar,güneyvebatılarındaHazarlar,doğularındaOğuzlar,batılarındaSlavlar(Bulgarlarolmalı)vardır.BukavimlerPeçeneklerüzerine,Peçenekleronlarüzerineseferyaparlar.Peçeneklerservet,hayvan,koyun,eşya,altın,gümüş,silah,buyruk,sancaksahibidirler.PeçeneklerleHazarlararasıbozkırlar,ormanlararasından10günlükyoltutar.Aralarındakibumesafeyiyıldızlara,alametlerebakarakzahmetlekatederler.

Hazarlaragelince,onlarınülkesigeniştir.Birtarafıbüyükbirdağabitişir.BudağınbaşındaTürklerdenikikavim(22a)oturur.BunlardanbirineTulas,diğerineLu’ardenir.BudağTiflis’ekadaruzanır.OnlarınşehriSarığşen’dir.Hanbalık(Etil)denenbaşkabirşehirleridahavardır.Kışınbuşehirlerdeotururlar.Bahargelincekırlaraçıkarlar,bütünyazıoralardayazlarlar.Onlarınhükümdarıbirtarafagiderse10.000kişiylegider.Onlarınâdetinegöre,birsefereçıkıncaheraskerkavakağacından20kazıktaşır.Herkazık2arşınuzunluğundadır.Biryerdekonaklarlarsaheraskeryanındataşıdığıkazıklarıhizasındayereçakar,bukazıklarakalkanlardayanır.Birsaattenazzamandaaskerlerinetrafındabirsuroluşturulur.Hiçbirkimseonlarabaskınyapamaz.[109]

BurdaslardaTürklerdendir.BurdaslarınülkesiHazarülkesinedahildir.OnlarlaHazarlararasında15günlükmesafevardır.OnlarHazarhükümdarınatabidirler.Onlararasından10000süvarilikaskerçıkar.Onlarıbiraradatutanveüzerlerindehükmedenbirreisleriyoktur.Hermahalledeanlaşmazlıklarıhakkındahükümvermesiiçinmüracaatettikleribirihtiyar(şaman)vardır.Onlarınülkesigeniştir.Ağaçlıklardayaşarlar.Bulgarlara,Peçeneklereyağmaakınıyaparlar.Onlarparlak,cüsseli,gösterişlikişilerdir.Onlararasındabirkızbüluğaerincebabasınınhükmündençıkar,erkeklerdenistediğinibabasındanistemesiiçinseçer.Babasıisterseonunlaevlendirir.Onlardomuzvesığırsahibidirler.Çokballarıvardır.Paralarınınçoğusansarderisidir.Burdaslarikikısımdır.Birkısmıölüleriniyakarlar,birkısmıgömerler.Onlardüzbiryerdeyaşarlar.Ağaçlarınınçoğukayınağacıdır.Tarlalarıvardır.Ülkeleriningenişliği17x17günlükmesafetutar.Ülkelerindemeyveyetişmez.İçkileribaldandır.

MacarlarTürklerdenbirkavimdir.Onların100x100fersahgenişliğindebüyükbirülkelerivardır.ReislerineKünde(Kündür)denir.20000askerlesefereçıkar.Kündehükümdarınunvanıdır.Onlarkubbeliçadırlardaotururlar,otlakvebollukyerleritakibederler.OnlarınülkesininbirsınırıKaradeniz’e(Bahr

el-Rum’a)bitişir.[110]BuülkedeRumdenizinedökülenikinehirvardır.BiriCeyhun’danbüyüktür.Macarlarbuikinehirarasındayaşarlar.BunehirlerinadlarıDonveEtil’dir.[111]Macarlarınülkesiağaçlıktır.Tarlalarıvardır.(22b)OnlarkendilerinekomşuolanSlavlaraveRuslaragalipgelirler.OnlardanesirleralıpsatmakiçinRumlaragötürürler.Oradasatarlar.Macarlarparlak,güzelmanzaralı,cüsseliinsanlardır.Çokticaretyaptıklarıiçinservetvemalsahibidirler.

Slavlaragelince,onlarçoksayıdakabiledir.OnlarlaPeçeneklerinülkesiarasındabozkırlardan,meskûnolmayanyerlerdengeçen10günlükmesafevardır.Bumesafedebirbirinegirmişağaçlar,suçıkankaynaklar(pınarlar)vardır.Onlarbuağaçlıklardaotururlar.Onlarınülkesindeüzümbağlarıyoktur.Çokballarıvardır.Domuzgüderler,ateşetaptıklarıiçinölüleriniyakarlar.Ençokkaracadarıekerler.İçkileribaldandır.Onlarınçeşitlinefeslimusikialetlerivardır.Bunlardanbirininuzunluğuikiarşındır.Onlarınududüzsatıhlıve8tellidir.Tellerinbağlanacakyerlerininboncuğuyoktur.Telleribağlayacakkısmıdüzdür.Bollukiçindedeğillerdir.Silahlarımızrak,kargıvegüzelyapılmışkalkanlardanibarettir.Onlarınenbüyükbaşkanınaşevitdenir.Onunsevicdenenbirvekilivardır.[112]Hükümdarınbeygirlerivardır.Onlarınsütüylebeslenir.HükümdarınoturduğuşehreHajerat[113]denir.Oradaherayüçgünçarşı(panayır)kurulur.Slavlarınülkesiçoksoğuktur.Onlarderinmahzenlerkazıpüzerleriniahşaplaörterler.Gübreveodunlaısıttıklarısuyunbuharıylabumahzenleriısıtırlar,kışıoradageçirirler.Macarlarkışınonlarayağmaakınlarıyaparlar.BirbirleriniyağmaladıklarıiçinSlavlarçokköleyesahiptirler.

Ruslaragelince,onlardenizortasındabiradada(İskandinavya’da)yaşarlar.Adanıngenişliği3x3günlükyoltutar.Buadadaormanlar,ağaçlıklar,etrafındagöllerbulunur.Onlarkalabalıktır.Geçimleri,kazançlarıkılıçladır.Onlardanbiradamölürkenmallarınıkızlarınaverir,oğullarınıkılıçlarıylabaşbaşabırakır.Çocuklarına“Babanızkılıcıylahayatınıkazanırdı.Onauyun,onunyerinialın”derler.Hicri300(M.912)yılındaHıristiyanoluncayakadarbuşekildeyaşıyorlar,yetişiyorlardı.Hıristiyanolmalarıüzerinedinonlarınkılıçlarınıkınlarınasoktu.Kazançkapılarıkapandı.Zararaveiflasauğradılar,yaşamaimkânlarızorlaştı.Cihadvegazanınmübaholması,eskialışkanlıklarınadönerekayağakalkmakiçin(23a)Müslümanolmakistediler.Harezmşah’aelçilergönderdiler.Elçilerhükümdarınyakınlarındandörtkişiydi.[114]Ziraonlarınmüstakil,kendikendineayaktaduranbirhükümdarlarıvardır.TürklerinhükümdarınaHakan,BulgarlarınhükümdarınaİlteperdendiğigibiRushükümdarınaVilademirdenir.ElçileriHarezmşah’agelipgörevlerinitamamlayınca,MüslümanolmakistedikleriiçinHarezmşahçokmemnunkaldı.Onlaraİslamiyet’inkurallarınıöğretecekkişilergönderdi.

Müslümanoldular.

Ruslarkuvvetli,kudretliinsanlardır.Sefer(gaza)yapmakiçinuzakyerlereyayagiderler.Ayrıca,gemilerleHazardenizindeyolculukyaparlar.Denizdekigemileri,mallarıyağmalarlar.Karadeniz’deyolculukyapar,Halici’ndezincirbulunanİstanbul(Kostantıniyye)’aseferyaparlar.BirdefasındaHazardenizindeseferyapıpkısabirmüddetAzerbaycan’dakiBerdea’yıelegeçirdiler.[115]Onlarıncesareti,kahramanlığımeşhurdur.Hattaonlardanbirkişidiğermilletlerdenbirkaçkişiyebedeldir.Atlarıolupsüvarîolsalarinsanlarüzerinebüyükbelakesilirlerdi.

Türklerhakkındayaygınvemeşhurolanbilgileriuzatmadananlattık.Ziraonlarıncinsleri,çeşitleri,tarihleri,kanunları,adetlerianlatılamayacakkadarçoktur.HipokratileGalinos’unonlarhakkındasözlerivardır.Bazılarınıburadazikredelim:

Hipokratşöyleder:

AvrupakıtasındanTürklerdenbirkavimvardır.Birbirlerinebenzerler.Diğerlerinebenzemezler.AynışekildeMısırhalkıdabirbirlerinebenzer.YalnızMısırhalkısıcakülkede,Türklersoğukülkedeyetişmişlerdir.”

Galinos“Surmata(Sarmat)deneninsanlarküçükgözlü,uzunbakışlıdır”der.Hipokrat“Türkleringıdaları,âdetleribirbirinebenzer.Bununiçinsadecekendilerinebenzemişler,diğermilletlerebenzememişlerdir.Fizyonomilerinde,adetlerindeonlardanayrılırlar”der.

Galinosşöyleder:

“Türkülkelerisoğuk,rutubetli,suları,sahraları(23b),madenleriçokbiryerdir.Onlarişsizkişilerdir.Zorişlerleuğraşmazlar.Bununiçineklemyerlerigörülemez.Yanieklemleriçokettengörülmez.Zirarutubetlimizaçlarıçoketüretir…”

(24a)Hipokrat“BubahsettiğimizhususlardandolayıTürklerinçoğuiğdişgibidirler.Kadınlarakarşıiktidarsızdırlar”der.BuhususbazıTürkülkelerindeoturanlardagörülür.Bozkırlarda,sahralardaoturanlar,kışın-yazınyerdeğiştirenTürklerinsanlarınenkahramanı,savaştaensabırlısıdır.

Türklerikikısmaayrılır.Birkısmınınbeyleri,hükümdarlarıvardır.Onlaraitaatederler,emirlerinetabiolurlar.Birkısmıisekimseyeitaatetmezler.Onlarakimsehâkimolamaz.Bunlarencesur,enyiğitinsanlardır.Hipokrat“Asyahalkındanbirkısımvardır.Onlarkimseyeboyuneğmez.Başkalarıonlarahâkimolamaz.Bunlarencesur,enyiğitinsanlardır.Yunanlılar,Türklergibi.Ziraonlarhürkişilerdir.Kendikendilerinehâkimdirler.Başlarınabaşkabirinihükümdaryapmazlar.Kendileriiçinçalışır,çabalarlar,başkalarıiçindeğil.Bunlardiğerinsanlardandahafazlasavaşçıveatılgandır.Kendileriyle

savaşanlarakarşısabırgösterdikleriiçinganimetlerimüsavi(eşit)paylaşırlar”der.

Galinosbaşkabiryerde“Buinsanlarınkadınlarıadamlarıgibisavaşırlar.Bütünkuvvetlerikollarınagitsin,bedenlerihafiflesinveatlarüzerinesıçrayıpbinebilsinlerdiyebukadınlarmemelerininbirinikesmişlerdir”der.

Hipokratbirkitabındabukadınlardanbahseder.VeonlaraAmazonlarder.Bukelimeninmanasıtekmemelilerdemektir.Ziradiğermemelerinikesmişlerdir.Memelerindenbirinibırakmalarınınsebebiçocuklarınıemzirmek,neslidevamettirmektir.Memelerindenbirinikesmeleriningayesiatüzerindeokatarkenengellemesiniönlemektir.

Türklerdenhükümdarları,reisleriolanlarçoksayıdakabileyeayrılır.Yukarıdanbunlardanbahsettik.

[1]Halifeel-Muktedir885-932yıllarıarasındaAbbasiDevletihalifesiolmuştur.Muhammedb.SüleymaniseönceleriTalunoğullarıemirlerindendi.SonraAbbasilerinhizmetinegirdi.MuktedirzamanındaKarmatileriyendi.292/905yılındaTolunoğullarınasonverdi.Aynıyıltutuklandı.305/917yılındaReyönündesavaştaöldü.İbnFadlanonunmevlasıolduğunagöreArapasıllıdeğildir.DahasonrakiyıllardaİbnFadlanailesindençoksayıdaâlimyetişecektir.Kendisidebirilimadamı,divankâtibiydi.

[2]Nezirel-Haramî,Halifeel-Muktedir’insarayağasıbirhanımdı.Çoknüfuzlubirkişiydi.Hüseyinb.Hamdan’ınyakalanıpsaraydahapsedilmesisırasındaonuhalifeninyanındagörüyoruz.NezirkendisisadeceBulgarlarlaelçiteatisinidüzenlemiştir.Elçiolarakgitmemiş,azadlısıSevsenel-Rassî’yielçilikheyetininbaşkanlığıylagörevlendirmiştir.

[3]DahaileridegörüleceğiüzereTeginel-TürkiHarezmbölgesindedemirticaretiyleuğraşmış,Türklerlebukonudaticâretyapmıştır.Bârisel-SaklâbîSâmânîhükümdarıAhmedb.İsmail’inhacibiydi.BiranlaşmazlıksonucuaskerleriyleHalife’ninyanınagelmişti.BukişilerinhepsiTürkülkeleriyleilgileneninsanlardı.İbnel-Furatise912,917,918yıllarındaüçdefavezirliğegetirilmiş,924yılındaidamedilmiştir.

[4]İbnFadlanArapgeleneğinegöregünyerinedaimagecekelimesinikullanır.GörüleceğiüzereelçilikheyetidoğuyadoğruHorasanKervanYolu(Cadde)’nutakipedecektir.Kervanlaberaberbulunmalarıgerekir.

[5]BuradazikredilenyerlerBağdadileHulvanarasındakiIraktopraklarındadır.Hulvan’dansonrakiyerlerbugünİran’dadır.Rey,Tahranyakınındaönemlibirşehirdi.Su’lükaleviDeylemilerdendi.Abbasileredüşmandı.KardeşiAhmedb.Ali311/923yılındaYusufb.Ebi’l-Sacileyaptığısavaştaöldürülmüştür.Huvarel-Rey,Tahran’ındoğusunda,Kumisvilayetindebirşehirdi.

[6]NisaburosıradaİranHorasanı’nınmerkeziydi.Samanilerebağlıydı.ZamanzamanRey’ekadarkiyerlerSamanilerinkontrolünegeçiyordu.AleviDeylemileronlarlamücadelehalindeydi.BuradakastedilenDeylemilerdenUtruşHasanb.Kasım’dır.928yılındaEsfarel-Cilitarafındanöldürülmüştür.İbnKariniseŞervinb.Rüstümb.Kârin’dir.Leylâb.Nu’mandaDâîUtruş’unkumandanıydı.Birarabölgeyehâkimolmuştu.Bukişileriçinayrıcabk.AydınUsta,TürklerinİslamlaşmaSerüveni(Samaniler),YeditepeYayını,İstanbul2007,s.123-130.

[7]Amul,Horasankervanyoluüzerinde,Ceyhun’ungüneyindeydi.BugünŞercuiadıylaanılır.FirebriseCeyhun’unötesindeolupMâverâünnehr’inbaşlangıcıdır.Buhara’yabağlıbirşehirdi.İbnHavkaliseRibatuTahirb.Ali’yiTahiri’yeadıylaanar.Ceyhun’unHorasantarafındaHarezm’inbaşlangıcıolduğunusöyler.

[8]Nasrb.Ahmed913-944yıllarındahükümsürmüştür.Sekizyaşındatahtaçıkmıştı.İbnFadlanBuhara’yavardığısıradaonbeş-onaltıyaşlarındaydı.

[9]GıtrifiyyedirhemlerivealtınlarıHarunel-Reşid’inHorasanvalisiĞıtrifb.Attabtarafındanbasılmıştır.KardeşiMüseyyebdeaynışekildevaliliğisırasındadirhemlerbastırmıştır.BudirhemlerdenİbnHavkalveMakdisidebahsederler.BunlardanbaşkaMuhammediyyedirhemlerideMaveraünnehir’deçokkullanılıyordu.

[10]Dânik:dirheminaltıdabiri.

[11]Fersah:üçmillikmesafe.

[12]Ifrîğîlerhanedanınınsontemsilcilerindendi.BuhanedandanbüyükmatematikçiMuhammedb.Irakçıkmıştır.el-Bîrûni’ninhocasıvearkadaşıdır.

İbnFadlanHarezm’egüzünvarmışolmaksoğukkonusundamübalağalıkonuştuğubellidir.

[13]BusıradaHarezm’inbaşşehriKat’tı.BurayaŞehristandadenirdi.CürcaniyeiseHarezm’inenbüyükticaretmerkeziydi.BuradanHorasan’a,Mâveraünnehre,kuzeydekiTürkülkelerinekervanlarkalkardı.Kervanyoluüzerindeydi.Oğuzlarınticaretmerkeziydi.

Erdekü:Erdehîveolmalı.

[14]İbnFadlan’ınaşırımübalağayaptığıkesin.

[15]Geneaşırımübalağayapıyor.

[16]Şüphesizyolculukbüyükbirticaretkervanıylayapılıyordu.Muhafızlarvardı.

[17]Cürcaniye’ninkuzey-batısındaüst-yurtplatosununbaşlangıcındaolmalı.Samanilerebağlıbirhudutkarakoluvekervansarayıidi.

[18]MakdisîzamanındaCitbirşehirhalinegelmişti.Oğuzülkesininkapısıydı,(İslamCoğrafyacılarınagöreTürkler,s.259,261).

[19]Metinde“Akıllarınadanışmıyorlar”şeklinde.Doğrusu“Akıllarınagörehareketediyorlar,birkitababaşvurmuyorlar”şeklindeolmalı.Gelecekcümlelerdendebuanlaşılıyor.

[20]Buradarabkelimesibüyükmanasına,Allahmanasınadeğil.Yahudilerdehahamlararabderler.Ayrıca,busıradaOğuzlarSamanizmdediğimizilkelkabilelerindinindeydiler.Putperesttiler.Dinsizdeğillerdi.

Oğuzlar,GöktürkDevletizamanındadoğudaMoğolistanhududundaydılar.VIII.YüzyıldaÜst-Yurtvekuzeyinegelmişler,Hazarlara,Müslümanlarakomşuolmuşlardı.BazıaşiretleriMâveraünnehrbölgesinegelmiş,HalifeMehdizamanındaMüslümanolmuştu.Aralgölününetrafındayaşıyorlardı.

[21]Oğuzlarda,Cücenlerde,Moğollardasutabuidi.Onukirletmemekgerekiyordu.Vücudu,elbiselerisudayıkamakyasaktı.Onlaragöresudayıkanmakötüruhlarıcelbeder,şimşeklerin,yıldırımlarınboşanmasınasebepolurdu.Suyunyeredökülmesisuçtu.CengizYasası’ndadayıkanmayasaktı.Birkapileelin,yüzünüzerinesudökülebilirdi.EskiŞamanistlerelbiseleriniyıkamazlar,giyebildiklerikadargiyerlerdi.İnsanınsukullanmasının,yıkanmamasınınbüyüsebebiolduğunainanırlardı.

[22]ÖnceleriKülerkin,Yapgununnaibinedenirdi.

[23]YınaliseYapgu’nunveliahdınadenirdi.SonralarıOğuzlarınbütünreislerineYinalunvanıverilmeyebaşlamıştır.

[24]İbnFadlanburadacennettenbahsediyor.HalbukiŞamanistleregöreöbürdünyabudünyanınbirbenzeridir.Köyler,mahallelervardır.İnsanlarbudünyadakinebenzerbirhayatsürerler.Onuniçineşyalarımezarakonur.Mezarınetrafınadikilenbusuretlerebalbaldenir.

[25]Buyaşlıkişişamandır.Kurbanlarıkesenodur,Öbürdünyabudünyayabenzediğiiçinaradadainsanınbinecekhayvanaihtiyacıvardır.Hattabazıkişilerbutürlüinançlarıİslamdininedesokmuşlardır.Cennetegiderkenkurbanlarabinileceğineinanırlar.

[26]Butakdimedilenşeylerölüleresunulansaçıdır.Aynışekildeputlaradasaçıyapılır.BugünHindlilerputlarınayiyecek,içeceksaçıyaparlar.

[27]Görüldüğüşekildeordukumandanı(Subaşı)Oğuzlararasındahükümdar(Yabgu)dandahayetkilidir.BunubilenNezirel-Haramîİslam’adavetedenmektubu,kıymetlihediyelerionagöndermişti.Öyleanlaşılıyorki,Abbasîsarayıbuülkelerdekiİslamlaştırmahareketlerinebüyükönemveriyordu.SubaşınınhükümdardandahaitibarlıolmasıTürklerinorduyaverdikleriönemigösterir.Ayrıca,yukarıdaĞıtrifiyye,Müseyyebiyyedirhemlerindenbahsedilmişti.BunlarHarunel-Reşîd’inHorasanvalileriolanikikardeştir.

[28]İbnFadlan’ıneserindedönüşkısmıeksiktir.Busebeplesubaşınınnasılbircevapverdiğibilinmiyor.Fakat,SelçuklularındabulunduğubazıoğuzaşiretlerininbirmüddetsonraMüslümanolduklarıbilinmektedir.

[29]KaşgarlıMahmudanasıhatunolan,babasıhalktanolankişiyeİnaldendiğini,TigininMevla(efendi)manasınageldiğini,KarlukbüyüklerineKülerkindendiğinisöyler.Öyleanlaşılıyorki,Tarhan,Yinal,İlguzkelimeleriburadasubaşıdansonragelenbüyükkumandanlar.

[30]Bunehirlerhakkındakaynaklardabilgiyok.Belkidesularınbololduğubaharmevsimindeakan,sonrakuruyannehirlerdi.

[31]Bugünrengeyikleridekarlarınaltındakalankuruotlarlakışıgeçirir.Karyedikleridoğrudeğildir.PeçeneklerOğuzlarakomşuydu.Lehçelerihemenhemenaynıydı.Onlarınbirkısmıdahasonrabatıya,Balkanlaragidecekler,Bizansiçindeeriyeceklerdir.

[32]Bunehirlerinçoğudayazınkuruyan,baharzamanıcoşannehirlerolmalı.SadeceUralnehridevamlı,büyükbirnehirdir.

[33]Eskikavimlerdeerkeklikuzvunatapmayaygındır.Arkeolojikkazılardaçoksayıdaörneğigörülür.

[34]BusıradaBaşgırdlarınanayurdlarıUralbölgesidir.BirkısmıbatıyaMacaristan’agitmişlerdir.Yakutel-HamavîMacaristan’dakiBaşgırdlarınMüslümanolduklarınısöyler.Başgırdlarıntabiatkuvvetlerinetaptıklarıanlaşılıyor.

[35]İsrâsuresi,ayet43.

[36]Et,ekmek,darıBulgarlarınyetiştirdiğiveyediklerianagıdamaddeleridir.Genelliklesunakyapılanşeylerdir.BunlarEskil,Suvar,Bursula,Bulgarbeyleridir.Dörtbeydörtyönütemsileder.

BulgarlarOrtaçağİslamcoğrafyacılarıtarafındanittifaklaTürklerdensayılırlar.BulgarlarönceleriVolga-Dinyesternehirleriarasındakisahadaydı.BuradaVII.yüzyıldabüyükbirdevletkurmuşlardı.KubrathanınölümündensonraoğullarındanAsparuhBulgarlarınbirkısmıylabugünküBulgaristan’ınbulunduğuyeregitti.BirkısmıbaşkabiroğluylaOrtaVolgasahasına,buradabahsedilenBulgarlarınyurdunagitti.BunlarEtilBulgarDevleti’nikurdular.İbnFadlangittiğisıradaBulgarlargöçebeydiler,henüzyerleşikhayatageçmemişlerdi.Bundanbirazsonrayerleşikhayatageçecekler,Bulgarşehrinikuracaklardır.

[37]Halifetarafındangönderilenbuşeylervemektuphükümdarlıkalametleridir.

[38]GörüldüğüüzereNezirel-Haramîrütbecevezirdensonrageliyordu.İslâm’ınbuülkelerdeyayılmasıyla,Bulgarlarladiplomatikilişkilerkurulmasıylailgileniyordu.

[39]Buhâri,el-Câmiel-Sahih,Kitabel-Enbiya,nr.48;Dârimî,Sünen,K.el-Rakâik,nr.68;Ahmedb.Hanbel,Müsned,I,23,24,47,55,60.

[40]İkametintekrarlanmasıHanefiMezhebinegöredir.HalifeŞafiiolduğuiçinsarayındaikamettekrarlanmıyordu.BulgarlariseHarezmhalkınınetkisiyleMüslümanolmuşlar,HanefiMezhebi’nionlardanöğrenmişlerdi.BelkideHarezmli,yerlidinadamlarınınitirazıüzerinehükümdarınmüezziniikametinifadelerinitekrarlamayabaşlamıştı.

[41]Aslındaburadakuzeyülkelerişafağındanbahsedilmektedir.Bugündeinsanlarınilgisiniçekmektedir.

[42]ŞüphesizİbnFadlanmübalağayapıyor.MayısayındaBulgarlarınyurdunavarmıştı.Gecelerindahakısaolmasımümkündeğildi.

[43]İslamcoğrafyacılarıbukabiledenbahsederler.BunlarBeyazDenizcivarındaoturanRusVieskabilesidir.Bunlararasındasessizdeğişimvardı.

[44]İbnFadlangenemübalağaediyor.

[45]Kanada’daçokimaledilenağaçşurubunabenzerbirşurupolmalı.

[46]Bu,aynızamandasamurderisininparayerinekullanıldığınaişaretediyor.Kuzeyülkelerindesincap,sansarvs.hayvanlarınkürkleriosıralarparayerinekullanılıyordu.

[47]İbnRustehherdüğünyapanınhükümdarabiratverdiğinisöyler.Sahrackelimesisahrakşeklindedeokunabilir.Miktarıbilinmiyor.

[48]TalutYahudiadıdır.AcabaadamYahudimiydi?Selçukluailesindedebenzerisimlerbulunur.

[49]KitabınbaşındaİbnFadlan’ınadıAhmedşeklindedir.Öyleanlaşılıyorki,AhmedileMehmedarasındabirfarkgörmüyor.

[50]Tevrat’agöreYafes’inoğullarındanbirininadıGok(Ye’cüc)’dür.YahudilerKafkasya’nın,Karadeniz’inkuzeyindekikavimlereYe’cücderlerdi.TürkdeİslamkaynaklarınagöreYafes’inoğludur.Tevrat’tasadeceYe’cücgeçtiğihaldesonraMe’cückelimesideortayaçıkmıştır.Ye’cücveMe’cückıyametedoğruortayaçıkacak,Müslümanlarazararverecekbirkavimdir.Zülkarneynbukavminönünesedyaptığıiçinçıkamamaktadır.İnanışagöreahirzamanadoğrubusedyıkılacakveİslamülkelerinegeleceklerdir.İslamtarihiboyuncaYe’cücMe’cücinsanlarınkafasınımeşguletmiştir.SebebiKur’an’dazikredilmesindendir.ÖnceleribukavminTürklerolduğu,küçükboyluolduklarısöylenmiştir.Hadislerdebukonudaçokrivayetnakledilir.BurivayetlerdekifizyonomileriTürk–Moğolfizyonomisinebenzer.Endülüsmenşelirivayetlere,kuzeyMüslümanlarınagörebukavimVikinglerolabilir.Uzunboylu,sarışındırlar.İslavlarınkuzeyindeyaşarlar.BurivayetleregöreYe’cücveMe’cücbiradadayaşar.BununiçinBulgarülkesindekibuinsanazmanınınYe’cücveMe’cüc’tenolduğusöylenmektedir.Ye’cücveMe’cücSeddiiçindeçeşitliyorumlaryapılmıştır.BazılarınagöreDerbend,bazılarınagöreSemerkand’ınötesindekised,bazılarınagöreÇinseddidir.Eskiçağlardanberikuzeykavimlerininderbendyoluylagüneyedevamlıakışlarıburivayetlerintemelidir.KâtipÇelebiCihannümâadlıeserindeYe’cücveMe’cüc’ünbirerşehiradıolduğunusöyler,enlemveboylamlarınıverir.Buhikâyeninbirçokkişininzihninidahauzunmüddetmeşguledeceğianlaşılıyor.

[51]SuvarlarTürkkavimlerindendi.HazarlaraveBulgarlaratabiidiler.

[52]Buhayvanıngergedanolmasışüphelidir.Zira,boynuzu3-5ziraarasındadır.

[53]BuradadaHarezmileBulgarlararasındakiilişkilergörülür.BulgarlarileHarezmlilerarasındagenişbirticaretvardı.Bulgarlararasındaİslamiyetiyayanlardaonlarolmalıdır.

[54]Bu,birdereceyekadarBulgarİlteberi’ninHazarHakanı’nabağlıolduğunugösterir.

[55]BuradasözüedilenRuslarVikingler(Navmanlar)dır.Ruslardanayrıdır.BahsedilençarşınınyerindedahasonraBulgarşehrikurulacaktır.

[56]Sutienşeklindekibuhukkamemeninbüyüyüpsarkmamasıiçintakılmışolmalı.

[*]Yukarıdaoğuzlariçinaynışeylerisöylemişti.BusıradaRuslarşamanisttiler.

[57]Putlarabuşekildeyiyecek,hediyetakdimetmeâdetibugünHindulararasındayaygındır.Buyiyecekleronlarınürettiğiesasmahsüllerdendir.

[58]YukarıdaOğuzlarhakkındadabenzerşeylersöylenmişti.Hastayakınolursakötüruhlarıninsanlaragireceğindenkorkuyorlardı.

[59]Bunaölüdüğünüdenir.EskiTürklerde,başkakavimlerdeHindulardavardı.Öldürülencariyeöbürhayattaonuneşiolacaktır.

[60]CermenölümtanrıçasıHel’inşahıslaştırılmışşeklidir.

[61]Ölüöbürdünyadabudünyadakinebenzerbirhayatsürecek.Bütünbunlaramuhtaçolacaktır.

[62]Kapıçevresinebenzerşeyöbürdünyanınkapısınıtemsilediyor.

[63]Görülüyorki,Ruslarbirtanrıyainanıyorlar.

[64]HazarlarbüyükTürkkavimlerindendir.İslamiyetortayaçıktığısıradaHazarlarınkuvvetlibirdevletivardı.Azerbaycan-Kafkascephesindeikitarafarasındaşiddetlisavaşlarolmuştu.Harunel-Reşiddevrinde800yılıcivarındaHazarHakanıveidarecisınıfYahudi(Musevi)olmuşlardı.İbnFadlangittiğisıradaHazarDevletihâlâkuvvetliydi.Hazarlarınçoğuhenüzputperestti.AralarındaMüslümanlıkyayılmaktaydı.Müslümanlarınişlerinebakanönemlibiridarecivardır.960yılıcivarındaRuslarEtilşehrinitahribettiktensonraHazarDevletiçöktü.

[65]BirazsonragörüleceğiüzerebukişiHazarülkesindekiMüslümanlarınişlerinibakanenbüyükidarecidir.AcabaHazarlarMüslümanlara“Haz”mıediyorlardı?

[66]HakanBeyyüksekyetkisahibivezirgibidir.GerçekyetkisahibiiseBüyükHakan’dır.Kutsaldır.

[67]Yazmanüshada“Evinaltındanehirbulunur.”şeklinde.Fakatdiğerkaynaklardanveörneklerdenbiliyoruzki,böyleönemlihükümdarlarınmezarlarınıgizlemekiçinüzerlerindennehirgeçirilir.

[68]Etilasılbuşehrinadıdır.VolgaburadaHazarnehrinedöküldüğüiçinonadaaynıadverilmiştir.ŞehrindoğukısmındaMüslüman,batıkısmındaHakanveadamlarıotururdu.

[69]DârülbâbûnecbelkideBağdat’takiDârel-Bûnecolabilir,kelimefarsçadır.

[70]İbnFadlandönüşühakkındahiçbilgivermiyor.Hazarlarauğrayıpuğramadığıbilinmiyor.“Hazarlarınhepsiyahudidir.”demesionlarıiyibilmediğinigösteriyor.DiğerkaynaklarHakanveetrafındakielittabakanınYahudiolduğunu,Hazarlarınçoğununputperestkaldığını,Oğuzlarındininebenzerdinleriolduğunuyazarlar.BazıkaynaklarMüslümansayısınınYahudilerdençokolduğunusöyler.960yılındaRuslarınEtil’itahribindensonraHazarlargenellikleMüslümanolmuşlardır.Oradaİslâmiyet’inyayılışındaHarezmlilerinhizmetibüyüktür.

[*]Meşhednüshasınıntıpkıbasımı,Frankfurt1987.

[71]Bunabenzerhadisleriçinbk.Nuaymb.çHammad,Kitabel-Fiten,Kahire1991,s.676-677,680;EskiAraplaragöreTürkler,s.22-25.

[72]Kitabel-Fiten,s.686;Muammerb.Râşid,Câmi,yap.190b;EskiAraplaragöreTürkler,s.22

[73]Buhaberikaynaklarıdabulamadık.

[74]BeyhâkiDelâilel-Nübüvve,Köprüsü,nr.287,yap,77b-78a;el-Münâvi,Feyzel-Kadir,nr.110;EskiAraplaragöreTürkler,s.18

[75]el-Buharî,Sahih,Bulaktabı1311,IV,48,144;Ahmedb.Hanbel,Müsned,II,53,271,493;EskiAraplaragöreTürkler,s.27

[76]el-Buhari,Sahih,IV,196-197;Kitabel-Fiten,s.681,685;EskiAraplaragöreTürkler,s.21.

[77]Kitabel-Fiten,s.680;Mucemel-Büldan,II,23;EskiAraplaragöreTürkler,s.19not2

[78]Fazailel-Etrak,s.94;Mucemel-Büldan,II,28;EskiAraplaragöreTürkler,s.18

[79]BuibareİbnHurdadbih’tennaklenbirçokkitaptageçer.Fakatşehirlerinadlarıverilmez.İbnel-FakihbazıTürkşehirlerindenbahseder.Buşehirlerdiğereserlerdegeçmediğiiçinverdiğibilgilergüvenvermez.

[80]MucemelBûldan,Türkistanmaddesi;İslâmCoğrafyacılarınagöreTürkler,s.134-135.

[81]Kırgızistan’ındoğusundakalır.İslamCoğrafyacılarınagöreHarezm,MâverâünnehrHorasan’dansayılır.

[82]Halifeel-Mütevekkil’intabiblerindendir.Yahudiasıllıolupihtidaetmiştir.Firdevsel-Hikmeadlıeseriylemeşhurdur.860yılıcivarındaölmüştür.

[83]Kaynaklarınçoğunagöreantilop,gergedancinsibirhayvanınalnındakiboynuz,bazıkaynaklaragöremamutfosillerindekidişler.

[84]Mübalağaetmektedir.

[85]Miladi751yılındaSemerkandvalisiZiyadb.SalihileÇinlikumandanKaoSien-tchearasındayapılanTaraz(Talas)savaşınaişareteder.Busavaşlailgiliolarakbkz.LinEn-Lin,“TalasSeferiHakkındaYapılanBirİnceleme”,VIII.TürkTarihKongresiTebliğleri,I,Ankara1972,s.414-420;DoğuştanGünümüzeBüyükİslâmTarihi,İstanbul1986,III,53-58.

Ebû’l-Fazlel-Başgırdîhakkındabaşkabilgibulamadık.

[86]Yadataşındanbahsediyor.

[87]KantûrâbintMeftunveBenûKantûrâhakkındabkz.el-CâhızveTürklerinFaziletleri,s.23-102,Arapçametin,s.91;EskiAraplaragöreTürkler,s.19-22;Nuaymb.Hammad,Kitabel-Fiten,s.677-678,681,683

[*]Mucemel-Büldan,Türkistanmad.;İslamCoğrafyacılarınagöreTürkler,s.136-137

[*]Mucemel-Büldum,Türkistanmad.;İslamCoğrafyacılarınagöreTürkler,s.137-138.

[88]Buradabahsedilecekşehirlerinçoğundanbaşkakaynaklardabahsedilmez.Türklereaitçoksayıdaşehirdeniseburadahiçsözedilmez.Öyleanlaşılıyorki,İbnel-Fakihbukonudapekbilgisahibideğildir.Verdiğibilgilerinbirkısmıhurafemahiyetindedir.

[89]BuhükümdarunvanlarıMücmelel-Tevârih’dedegeçer,(İslamCoğrafyacılarınagöreTürkler,s.35)

[*]MeşhednüshasınıntıpkıbasımıFrankfurt1987.

[90]Rumsuresi,ayet9

[91]BusıradaÇin’deTangsülalesinitakibedenhükümdarlarvardı.KelimeçokdeğişikliğeuğradığıiçinÇincesinitesbitetmekmümkündeğildir.

[92]BuyerKarahanlılarınbaşşehriOrdukendolabilir.

[93]Başkakaynaklardageçmez.Kimolduğunutayinedemedik.

[94]Kaynaklardabuadgeçmez.AcabaKuca,Koçudenenşehirdenmibahsediyor?

[95]Paranteziçi.KurddeSchloezerneşrinden.

[96]BütünkaynaklardaPeçeneklerEtilnehricivarında,Oğuzlarınkuzeyindedir.EbûDülef’inorayauğramasıimkânsız.

[97]ÇiğillerbusıradaKarahanlılaratabiidiler.EbûDülef’inyoluüzerindeyaşıyorlardı.

[98]Hutüvvbirçeşithayvanınalınkemiğialnındakiboynuzveyamamutdişidir.Hayvanadıdeğildir.Bumaddedenkıymetlieşyalaryapılır.

[99]KurddeSchloezerneşrinden“kilden”.[100]BuğrahanlaryaniKarahanlılarolmalı.[101]KurddeSchloezerneşrinde:“Mücrimleri,suçlularımuhakemeettikleribirmeclislerivardır.Kâbe’yedönereknamazkılarlar.”şeklinde.[102]EbûDülefnormalolarakMâverâünnehr’densonraKarluklaravarmalıydı.KarluklarbusıradaKarahanlıDevleti’ninhalkıydılar.[103]Buradayineanaerkilevliliğetemasedilmişolmalı.Yazarmeseleyianlamadığıiçinbambaşkabirşekildeanlatıyor.Öyleanlaşılıyorki,bildiklerikulaktandolmadır.Ayrıca,busıradaKarluklargenellikleMüslümanolmalıdır.[104]Bunabenzerbiradetsuvarlararasındavardı.[105]BehîülkesiÇinsınırlarıiçindeolmalı.[*]nşr.V.Minorsky,London1942[106]Buradael-MervezîTokuzoğuzları,Uygurlar,Oğuzlarınbirparçasıkabuleder.TokuzoğuzlarıanlatırkenOğuzlardanbahseder.[107]BuifadelerTürkkabileleringöçlersonucuX-XI.asırlardabüyükölçüdekarıştıklarınıgösterir.Bazıbüyükkabilelerinadlarınınkaybolupyenilerininortayaçıktığınıbirdereceyekadarizaheder.BudevirdehenüzÖzbek,Kazaktopluluklarınınadlarıgeçmez.İlerideonlaryenitopluluklarolarakortayaçıkacaklardır.[108]KırgızlarınXII.asırbaşlarındadoğudanbatıyadoğruhareketleriniaçıklıyor.XVI.asırdaşimdikiKırgızistan’ageldiler.[109]BusıradaHazarDevletiyıkılmışolmalı.Mervezîeskikaynaklarınverdiğibilgiyinakleder.[110]VolgabölgesindekiMacarlarlaMacaristan’dakiMacarlarıkarıştırıyor.[111]DonveDimyester.[112]BahsedilenşevitvesevickelimeleriGerdîziileAvfî’nineserlerinde,Mücmelel-Tevarih’tedegeçer.Nasılokunacaklarıbilinememektedir.(İslamCoğrafyacılarınagöreTürkler,s.35,86,94).KâtipÇelebiCihan-nümâ,s.372’debirinciismiserpata,ikinciismisubahşeklindeverir.[113]BuisimAvfî’deHararanşeklindedir.IslavlarınbaşşehrigenellikleKiev(Küyaba)idi.[114]KaynaklardaRuslarınX.AsrınikinciyarısındaHıristiyanoldukları

söylenir.Müslümanolduklarındanbahsedilmez.BuradabahsedilenRushükümdarıbelkidebirprenslikti.

OrtaçağİslamcoğrafyacılarıRuslarıveSlavlarıTürklerdensayarlar.BelkideyaşayışlarıTürklerebenziyordu.GerçekteRuslar,SlavlarAvrupaırklarındandır.[115]Mesûdî,RuslarınAzerbaycan’aseferinin300/910yılındansonrayapıldığınısöyler.İbnel-Esir’egörebusefer333-334/945-946yılındayapılmıştır.