boekbesprekingen

This article was downloaded by: [New York University]On: 04 November 2014, At: 22:43Publisher: RoutledgeInforma Ltd Registered in England and Wales Registered Number: 1072954Registered office: Mortimer House, 37-41 Mortimer Street, London W1T 3JH,UK

Bijdragen: InternationalJournal for Philosophy andTheologyPublication details, including instructions for authorsand subscription information:http://www.tandfonline.com/loi/rjpt19

BoekbesprekingenP. C. Beentjesa, P.C. Beentjesa, Martien Parmentiera,Riemer Roukemaa, Martin Parmentiera, MartinParmentiera, Martin Parmentiera, Jos E. Vercruyssea,W. Logistera, G. Rouwhorsta, R.G.W. Huysmansa,Arthur Coolsa, Martin Parmentiera, Arie L.Molendijka, A. Prokopfa, Arie L. Molendijka & M.C.H.van Dijk-Groeneboera

a

Published online: 25 Jul 2013.

To cite this article: P. C. Beentjes, P.C. Beentjes, Martien Parmentier, RiemerRoukema, Martin Parmentier, Martin Parmentier, Martin Parmentier, Jos E. Vercruysse,W. Logister, G. Rouwhorst, R.G.W. Huysmans, Arthur Cools, Martin Parmentier, ArieL. Molendijk, A. Prokopf, Arie L. Molendijk & M.C.H. van Dijk-Groeneboer (1999)Boekbesprekingen, Bijdragen: International Journal for Philosophy and Theology, 60:3,346-367, DOI: 10.1080/00062278.1999.10739740

To link to this article: http://dx.doi.org/10.1080/00062278.1999.10739740

PLEASE SCROLL DOWN FOR ARTICLE

Taylor & Francis makes every effort to ensure the accuracy of all theinformation (the “Content”) contained in the publications on our platform.However, Taylor & Francis, our agents, and our licensors make norepresentations or warranties whatsoever as to the accuracy, completeness,or suitability for any purpose of the Content. Any opinions and viewsexpressed in this publication are the opinions and views of the authors, andare not the views of or endorsed by Taylor & Francis. The accuracy of the

http://www.tandfonline.com/loi/rjpt19

http://www.tandfonline.com/action/showCitFormats?doi=10.1080/00062278.1999.10739740

http://dx.doi.org/10.1080/00062278.1999.10739740

Content should not be relied upon and should be independently verified withprimary sources of information. Taylor and Francis shall not be liable for anylosses, actions, claims, proceedings, demands, costs, expenses, damages,and other liabilities whatsoever or howsoever caused arising directly orindirectly in connection with, in relation to or arising out of the use of theContent.

This article may be used for research, teaching, and private study purposes.Any substantial or systematic reproduction, redistribution, reselling, loan,sub-licensing, systematic supply, or distribution in any form to anyone isexpressly forbidden. Terms & Conditions of access and use can be found athttp://www.tandfonline.com/page/terms-and-conditions

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014

http://www.tandfonline.com/page/terms-and-conditions

346 Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 60 (1999) nr. 3

BOEKBESPREKINGEN

Schwienhorst-Schonberger, Ludger (Hrsg.), Das Buch Kohe/et, Studien zur Struktur, Geschichte, Rezeption und Theologie, (Beihefte zur Zeitschrift fiir die alttestamentliche Wissenschaft, Band 254), Berlin/New York, Walter de Gruyter, ISBN 3-11-015757-8, 1997, 16 x 24, 389 p., DM 188,-.

Het hoek Qohelet, dat onder invloed van Luther in onze streken bekend geworden is onder de naam 'Prediker', mag zich alweer enige tijd in een toenemende belangstelling verheugen. Begin september 1996 stond dit bijbelhoek centraal op een vierdaags symposium van Duitstalige oudtestamentici in Graz. Het omvangrijke verslaghoek is voor ieder die zich in enige vorm van onderwijs of onderzoek met Qohelet bezighoudt zonder meer verplichte literatuur. De tien bijdragen, waarvan sommige een hoek op zich vormen (Lohfmk, pp. 39-121; Uehlinger, pp.155-247) cirkelen om vijf centrale thema's: (1) opbouw vorm en eenheid van bet hoek (N. Lohfmk; F. Backhaus); (2) socio-culturele context van bet hoek Qohelet (C. Uehlinger; R. Bohlen); (3) plaats binnen de canon (Th. KrUger; J. MarbOck); (4) geschiedenis van de uitleg van Qohelet injodendom en christendom, met speciale aandacht voor Hieronymus (E. Bons); (5) fllosofische en theologische relevantie van Qohelet (F. Kutschera; F.-L. Hossfeld). Het zijn stuk voor stuk opstellen van hoog wetenschappelijk gehalte, elk afgesloten met een uitvoerige bibliografie. Het inleidend opstel van L. Schwienhorst-Schonberger, die in 1995 een prachtig Habilitationsschrift over Prediker publiceerde: Nicht im Menschen grundet das GlUck (Koh 2,24), Kohelet im Spannungsfeld jtidischer Weisheit und hellenistischer Philosophie (Herders Biblische Studien, Band 2), Freiburg 1995, geeft een adequaat overzicht van de huidige stand van bet Qoheletonderzoek en de perspectieven ervan. Aldus raakt men snel in medias res. Met een dergelijke keur aan geleerden is bet bijna onnodig te zeggen dat we bier te maken hebben met een zeer waardevolle studie. De toegankelijkheid ervan wordt echter in hoge mate belemmerd door bet systematisch ontbreken van enig register! Het is tegelijk de enige fout die ik in bet werk kan ontdekken.

P.C. Beentjes

Peltonen, Kai. History Debated, The Historical Reliablity of Chronicles in Pre-Critical and Critical Research, (Publications of the Finnish Exegetical Society, 64), Helsinki/Gottingen, The Finnish Exegetical SocietyNandenhoeck & Ruprecht, ISBN 951-9217-19-3 (Finnish Exegetical Society), ISBN 3-525-53641-0 (Vandenhoeck & Ruprecht), 1996, 18 x 25, 422+488 p., DM 198,-.

In 1806 publiceerde W.M.L. de Wette zijn Kritischer Versuch uber die Glaubwurdigkeit der Bucher der Chronik, dat in feite bet eerste modem-kritische onderzoek was waarin de historische betrouwbaarheid van bet hoek Kronieken aan de orde werd gesteld. Ook in daaraan voorafgaande eeuwen, ja zelfs in de vroeg-joodse exegese en de patristiek, was men al met dit vraagstuk bezig geweest. In een zeer omvangrijke monografie, hoogstwaarschijnlijk een te Helsinki verdedigde dissertatie, wordt de lezer een zo volledig mogelijke inventarisatie en evaluatie geboden van al hetgeen er in de loop der tijden is gepubliceerd met bet oog op de historische betrouwbaarheid van bet bijbelhoek Kronieken. Deze lijvige studie in twee banden is een onschatbare "Fundgrube" voor elke onderzoeker die studie verricht naar de geschiedenis van de uitleg van· Kronieken. Overzichten die in bet recente verleden over dit onderwerp zijn verschenen (m.n. M.P. Graham,

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014

Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 60 (1999) nr. 3 347

J.W. Rogerson) hebben er nu een geducht concurrent bijgekregen. Interessant in de studie van P. is o.a. dat er speciale paragrafen zijn gewijd aan rooms-katholieke auteurs over Kronieken, zowel v66r als na de belangrijke bijbelencycliek Divino Afflante Spiritu (1943), waardoor zo'n studie direct over meer gaat dan aileen de historische betrouwbaarheid van Kronieken. Peltonen weet op een uitstekende wijze te beschrijven en te analyseren hoe een aanvankelijk nogal sterk negatieve waardering voor de historische betrouwbaarheid van Kronieken (m.n. Wellhausen en zijn volgelingen) zich gaandeweg heeft ontwikkeld tot een relatief positieve houding op dit moment. Deze verschuiving hangt onder meer samen met de loskoppeling tussen de boeken Ezra-Nehemia en Kronieken. Er is namelijk bijna niemand meer die nog staande houdt dat er zoiets als bet Chronistisch Geschiedwerk dient te worden gepostuleerd. Ook de gedachte dat bet historisch gehalte van de boeken Samuel-Koningen wei eens wat meer ideologisch gekleurd zou kunnen zijn dan altijd is aangenomen spreekt ten gunste van bet historisch gehalte van 1-2 Kronieken. Met een juweel van een Bibliografie (100 pp.!) en een 'Selected index of authors' (pp.903-910) wordt een waar Sisyphus-werk afgesloten. Het enige dat node wordt gemist is een register van besproken teksten uit 1-2 Kronieken. Zoiets had dit prachtige boekwerk helemaal compleet gemaakt.

P.C. Beentjes

Horst, Pieter Willem van der (Vertaling en toelichting). Bronnen voor de studie van de wereld van het vroege christendom, Joodse en pagane teksten uit de periode van Alexander de Grote tot keizer Constantijn, Deel 1, Joodse bronnen, Kampen, Kok, ISBN 90-242-7962-3, 1997, 16 X 24, 268 p./45,-.

Horst, Pieter Willem van der (Vertaling en toelichting). Bronnen voor de studie van de wereld van het vroege christendom, Joodse en pagane teksten uit de periode van Alexander de Grote tot keizer Constantijn, Deel2, Pagane bronnen, Kampen, Kok, ISBN 90-242-7963-1, 1997, 16 X 24, 272 p.,j 45,-.

Vromen, Frans (Vertaling en toelichting). De Perkamentrol van Ravenna, (Liturgie in perspectief, 8), Baam/Heeswijk-Dinther, Gooi en Sticht/Abdij van Berne, ISBN 90-304-0890-1, 1997, 14 X 21, 141 p.,j35,-.

* Tijdens twee studieverloven werkte de vruchtbare Utrechtse wetenschapper P. van der Horst aan twee bronnenboeken ter illustratie van de context van bet vroege christendom. Deel 1 geeft een selectie van joodse bronnen; deel 2 van pagane bronnen. De tijd die wordt bestreken is de periode tussen de twee grote heersers Alexander en Constantijn. Met zijn uitgave plaatst de auteur zich tegenover een "helaas ... groeiend aantal aanhangers" van "zogenaamd tekstimmanente methoden van bestudering van de Bijbel en andere antieke documenten", die "volstrekt a-historisch (willen) zijn" en kennis van de "Umwelt" voor bet verstaan van antieke teksten niet relevant achten. Zijn initiatief is mede veroorzaakt door de teruglopende kennis van de diverse oude talen, waardoor theologen de bronnen ook niet meer kunnen lezen. Er zijn een aantal min of meer vergelijkbare collecties van dergelijke teksten in bet Frans, Duits en Engels, maar afgezien van bet feit dat bet bier om een uniek Nederlands initiatief gaat, hebben de genoemde buitenlandse publicaties elk hun beperkingen. V andaar deze brede opzet in de onderhavige publicatie, waarmee de auteur vooral tijdsbeelden wil oproepen, niet zozeer direct Bijbel of vroegchristelijke literatuur illustreren. Vanuit zijn persoonlijke interesse is de nadruk

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014


daarbij meer op kosmologie, antropologie, psychologie, godsdienst en ethiek komen te liggen dan bijvoorbeeld op economische en politieke geschiedenis. Het aantal verklarende voetnoten is tot bet hoogst noodzakelijke beperkt. Bij bet selecteren vielen gnostische teksten als christelijke teksten veelal buiten de boot, omdat de bundel nu eenmaal joodse en vervolgens pagane teksten zou gaan bevatten. Dit zijn de hoofdstukken van deel 1: Hervertelling van bijbelse verhalen en bijbelvertaling; Apologetiek; Filosofie en exegese; Mystiek en magie; Gebeden; Heersers en politiek; Essenen en Rollen van de Dode Zee; Eschatologie; Rabbijnse literatuur; Grafschriften en synagoge-inscripties. Dit zijn de hoofdstukken van deel II: Heersers; God, goden en theologie; Hymnen en gebeden; Mystiek en magie; Filosofen en filosofie; Levensgeluk en ethiek; Liefde, huwelijk en erotiek; Dromen; Antropologie, etnologie en kosmologie; Beelden van Egypte en tenslotte pagane visies op Joden en christenen. * Het Kerstfeest dateert uit de vierde eeuw; de Advent als voorbereiding daarop uit de vijfde. De in 1882 herontdekte perkamentrol van Rotulus van Ravenna is een belangrijk getuige voor de geschiedenis van de adventsliturgie. De gebeden in deze rol stammen uit dezelfde tijd als de wereldberoemde mozai"eken van Ravenna. Oorspronkelijk bevatte de rol 41 gebeden, waarvan er slechts een gedeeltelijk verloren is gegaan, terwijl er aan bet begin van de rol nog meer gebeden kunnen hebben gestaan waarvan wij niet meer weten. De oorsprong van de gebeden is zeer divers. Ze kunnen worden ingedeeld in drie groepen: eenvoudige oraties, specifiek op Kerstmis voorbereidende oraties en theologisch getinte oraties. De laatste groep vertoont verwantschap met de werken van Petrus Chrysologus en stamt hoogstwaarschijnlijk uit Ravenna zelf. Na een uitvoerige inleiding volgt in bet hoek de Latijnse tekst plus twee vertalingen van elk gebed. Om de bruikbaarheid ervan in bet heden te bevorderen, is namelijk naast een letterlijke vertaling ook een "meer hedendaagse hertaling" toegevoegd. Na de teksten volgen verdere beschouwingen over bet document en de liturgische inhoud ervan, met kleine commentaren op elke oratie.

Martien Parmentier

Lefeber, P.S.A. Keuze en verlangen. Een onderzoek naar de zin en functie van bet gebed in Origenes' preken en zijn tractaat Over het gebed, (Proefschrift), Gorinchem, Narratio, ISBN 90-5263-904-3, 1997, 17 x 24, ix+222 p.,f25,-.

In dieser Doktorarbeit untersucht der Autor erstens in welcher Weise das Gebet in den iiberlieferten Predigten des Origenes vorkommt, und zweitens inwieweit die Art des Betens in diesen Predigten mit dessen Schrift Vom Gebet iibereinstimmt. Der Unterschied ist auf jeden Fall ein formeller, weil man in den Predigten lesen kann, welche Gebete Origenes darin aussprach, wiihrend aus seiner Schrift Vom Gebet hervorgeht, wie er iiber das Beten schrieb und wie er das Vaterunser erklarte. AuBerdem hat man ofters auf inhaltliche Unterschiede hingewiesen, weil Origenes seine Schrift Vom Gebet vor allem in Beziehung zu der damaligen Philosophie geschrieben babe, und in seinen Predigten vielmehr seine personliche Frommigkeit offenbar werde. Nach einer Ubersicht zur diesbeziiglichen Forschung in diesem Jahrhundert gibt der Autor in fiinf Kapiteln einen klaren Einblick in die Art und Weise, wie Origenes seine Predigten mit Gebeten begleitete, und wie er die Gemeinde iiber das Beten unterrichtete. Wir begegnen dem Siindenbekenntnis, dem Gebet urn Reinigung, urn Gottes Hilfe gegen den Teufel, und urn Einsicht in die heilige Schrift. Origenes lehrte das Beten ohne Unterlal3, wonach man verlangen und wofiir man sich entscheiden kann (daher der Titel). Nicht vollig konsequent ist jedoch, daB der Autor sich irn vierten und irn fiinften Kapitel bereits auf die

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014


Schrift Vom Gebet bezieht, obwohl er angektindigt hatte, zuerst nur die Predigten zu besprechen. Im sechsten Kapitel behandelt er zuletzt das Traktat Vom Gebet. Seine Absicht ist dabei zum einen, nachzuweisen, daB diese Schrift gemii.B einer klaren Struktur geschrieben worden ist, und zum anderen, daB sie im groBen und ganzen mit den Auffassungen tiber das Beten, die aus den Predigten des Origenes hervortreten, tibereinstimmt. Die vom Autor erzielten Ergebnisse werden zum groBten Teil tiberzeugend belegt. Trotzdem wird der bekannte Unterschied, daB man gemii.B der Schrift Vom Gebet eigentlich nur zu Gott dem Vater beten sollte, aber Origenes selbst in seinen Predigten fast irnmer zu Jesus Christus betete, meines Erachtens ungentigend erkllirt. 1m allgemeinen gilt jedoch, daB in diesem Buch die tiefe Frommigkeit des Origenes sehr schon dargestellt wird.

Riemer Roukema

Optatus. Against the Donatists, Translated and edited by Mark Edwards, (Translated Texts for Historians, Vol. 27), Liverpool, Liverpool U.P., ISBN 0-85323-752-2, 1997, 15 x 21, xxxi+220 p., £ 12,50.

Hilary of Poitiers. Conflicts of Conscience and Law in the Fourth-century Church, Translated with Introduction and notes by Lionel R. Wickham, (Translated Texts for Historians, Vol. 25), Liverpool, Liverpool U.P., ISBN 0-85323-572-4, 1997, 15 x 21, xxvi+l28 p., £9,95.

Rufmus of Aquileia. The Church History, Books 10 and 11, Translated with notes by Phillip R. Amidon, Oxford, Oxford University Press, ISBN 0-19-5110315, 1997, 15 x 22, xix+l32 p., £ 37,50.

Iambichus. On the Pythagorean Life, Translated with notes and introduction by Gillian Clark, (Translated Texts for Historians, Volume 8), Liverpool, Liverpool University Press, ISBN 0-85323-326-8, 1989, 15 x 21, xxi+l22 p., £ 8,50.

Gregory of Tours. Life of the Fathers, Translated with an introduction by Edward James, Second Edition, (Translated Texts for Historians, Volume 1), Liverpool, Liverpool University Press, ISBN 0-85323-327-6, 1991, 15 x 21, xxv+l43 p., £ 8,50.

Fear, A.T. (Ed.). Lives of the Visogothic Fathers, (Translated Texts for Historians, Vol. 26), Liverpool, Liverpool University Press, ISBN 0-85323-582-1, 1997, 15 x 21, xxxviii+l67 p., £9,95.

* Around the year 384, Optatus, bishop of Mileve in Numidia, wrote against the Donatists, who had been in schism for some eighty years by then. After such a long time, the origins of that schism had become somewhat obscure and it was necessary to reconstruct the past. Although in the fifth century Optatus was regarded as an authority by both parties in the schism, he deliberately seems to have omitted incriminating evidence against the catholic side and does not really know how the schism originated. Yet he brings many pieces of evidence and recounts events to which he is the only witness. This new translation has been made on the basis of the available critical texts, including the new Sources Chretiennes edition. The accompanying French translation to the latter edition proved more helpful than the earlier English translation (1917).

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014


* Hilary of Poitiers wrote exegetical, dogmatic and polemic works. The latter category is represented mainly in the volume under review. It contains two works. First, his "Against Valens and Ursacius", otherwise called "Excerpts from a lost historical work", because it only survives in fragments that moreover are placed in the wrong order by previous editors. The translation follows the order as reconstructed by the editor and listed by the translator in a preface. The texts, compiled between 356 and 367, are from a period that the Church was learning to live with the State as its friend and protector rather than as its enemy. It had to provide a divine basis for the morals and values that the State held. It was the first period of major synods and councils that combated or defended schisms and heresies like Melitianism and Arianism. Secondly, this volume contains Hilary's open letter to the emperor Constantius written in 359 (in vain) to ask him to propagate the Nicene Creed. We can be thankful to the translator for his pioneer translation of an extraordinarily complicated literary product. * When Rufmus abridged and translated Eusebius' Church History from Greek into Latin, he added two books on recent events, allegedly written by himself. However, some scholars claimed that Rufmus had just translated the continuation to Eusebius' church history by Gelasius of Caesarea, now lost but used by later Greek authors. This continuation began with Diocletian's reign (284-305) and ended with the death of Arius (335). The extent to which Rufinus made use of this text is unknown, but may well have been not so very large as some claim. In any case his work continues on to the death of Theodosius in 395. Whether or not he used other lost sources for the period 335-395 is unknown. The book under review offers an English translation and explanatory notes to books 10 and ll of the church history. * Iamblichus, fourth century Platonist, wrote a book "On the Pythagorean Life" as an introduction to a ten-volume sequence on Pythagorean' philosophy, which derived its name from a predecessor who philosophized a millennium earlier. The enterprise was meant to reaffirm the tradition of Graeco-Roman religious thinking in the face of an ever growing Christianity. Although lamblichus had died around the time of the council of Nicaea, his work was avidly read by Julian and by those who joined his pagan revival in the 360's. The audience Julian wanted to reach with lamblichus' book was the pagan clergy; he hoped to use it for their moral and spiritual training. An interesting feature is, that Iamblichus' attitude towards women was unusually positive. This is not the first translation of the work, but it is the first well annotated one. * Gregory of Tours' "Life of the Fathers" has been reissued in a second edition (for a review of the first edition, see Bijdragen 48, 1987, p.88). The introduction, notes and bibliography have been updated, a few improvements were made in the translation and the typescript is much more readable than in the first edition. * More fathers constitute the subject matter of another volume of the Translated Texts for Historians. They are from visigothic Spain. This period is not covered by contemporary historians in a way similar to France by Gregory of Tours' History of the Franks. The main literary production was hagiographic, and this kind of literature hardly lends itself to precise historical reconstructions. Yet it gives us a wide spectrum of viewpoints from which to look at th history of the Visigothic period, provided that we use them with care. The texts translated here are all from the seventh century: king Sisebut's Life of St. Desiderius; Braulio's Life of St. Aemilian; an anonymous deacon's Lives of the Fathers of Merida; lldefonsus of Toledo's Lives of Famous Men and the anonymous Life of St. Fructuosus. This is the first English translation of a series of not very well known texts that however deserve full attention from hagiographers and historians.

Martin Parmentier

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014


McGuckin, John A. St. Cyril of Alexandria: The Christological Controversy, Its History, Theology, and Texts, (Supplements to Vigiliae Christianae, Volume XXIII), Leiden/New York/Koln, Brill, ISBN 90-04-09990-5, 1994, 17 x 25, xiii+425 p.,f255,-/$ 145,75.

Miinch-Labacher, Gudrun. Naturhaftes und geschichtliches Denken bei Cyril/ von Alexandrien, Die verschiedenen Betrachtungsweisen der Heilsverwirkung in seinem JohannesKommentar, (Hereditas, 10), Bonn, Borengiisser, ISBN 3-923946-29-5, 1996, 16 x 23, xxii+200 p., DM 54,-/Sfr. 54,-/0S 395,-.

Bergjan, Silke-Petra. Theodoret von Cyrus und der Neuniziinismus, Aspekte der Altkirchlichen Trinitiitslehre, (Arbeiten zur Kirchengeschichte, Band 60), Berlin/New York, De Gruyter, ISBN 3-11-013955-3, 1993, 16 x 23, x+246 p., DM 148,-.

Need, Stephen W. Human Language and Knowledge in the Light of Chalcedon, (American University Studies, Series Vll, Theology and Religion, Vol. 187), New York/Washington, D.C., Baltimore/Bern/Frankfurt am Main/Berlin/Vienna/Paris, Lang, ISBN 0-8204-2728-4, 1996, 16 x 24, xiii+248 p., Sfr. 56,-.

*The christology of Cyril of Alexandria (t 444) had a major influence on the councils of Ephesus (431) and Chalcedon (451). McGuckin's study surveys a good deal of it. In chapter 1, the historical introduction, he sketches the early life of Cyril until the outbreak of the Nestorian crisis in 428, the history of this crisis until Ephesus, focussing on the theotokos-controversy, the events at Ephesus and the aftermath until Cyril's death. Chapters 2 and 3 are on the christologies of Nestorius and Cyril respectively. Chapter 2 begins with a survey of Nestorius' works; Cyril's are listed separately in the back of the book. Nestorius' christology is presented as strongly dyophysite and anti-Apollinarian. He could not see Cyril's position, with its unification language, as one between those two. This made Cyril suspect him of a Two Sons position as held by his predecessors Eustathius and Diodore. Much of the debate centered around the correct use of the terms ousia, hypostasis, physis and prosopon. Nestorius formulated: two ousiai, two physeis, two prosopa. Nestorius began his christology by asking after the concrete experience the Church has of Christ in his double, divine-human, reality. Cyril did the opposite and started on the side of the divine Logos. Nestorius insisted that although there are two prosopa in Christ, the Church's experience is of Christ as a single prosopon - a single subject of reference for the faithful. For him, the oneness of Christ is not compromised by being composited. He rejected a christological union based on natural/ousia terms but wanted to demonstrate it by notions from the moral domain instead. Cyril recognized the single-subjectivity as formulated by Apollinaris as a failure, but appreciated his search for a dynamic soteriology. He was careful not to confuse the two natures. On the other hand, he did not regard the human nature as appropriated by the Logos as a distinct human person, but as the manner of action of the Logos as subject - this made it possible for him to use one nature language. Christology is the paradigm of the salvation of the whole human race. Nestorius and Cyril fought about the same Biblical texts claimed by each for his own position and about the communicatio idiomatum which had its consequences for the legitimacy of the theotokos title. Cyril's unification language enabled him to confess the single subjectivity of Christ as mia physis and one hypostasis. The christological union was a hypostatic union. Both Nestorius and Cyril are sometimes hard to follow. But since Cyril's language for expressing the one subject with its double origin sounded more convincing to his contemporaries, his theology won the day. What is commonly known as the history of a constant misunderstanding is presented in coherent detail in this book. And,

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014


what is more, the philosophical and semantic backgrounds of the diverging interpretations of the famous (or infamous) four terms by Alexandrines and Antiochenes are explained so that one can see how the two parties failed to fmd a common language while meaning to express the same. A helpful section with translated texts, mainly by Cyril, concludes this work. * Nineteenth century German Protestant theology characterized the doctrine of salvation taught by the Greek church fathers as a "physical soteriology ", such in contrast to that of the Latin fathers. The Greeks were supposed to have conceived the unity of human nature understood in a Platonic way as the ground of the universal salvation of humanity, i.e. the ground of the fundamental extension of salvation to all human beings on the basis of the incarnation. According to these nineteenth century theologians, the human nature assumed by the Logos then ought to be seen as the platonic idea "humanity". "Physical" stood over against "moral-personal"; salvation was a kind of automatic process working by "infection"; the whole of salvation was already achieved in the incarnation. The present book argues that for Cyril at least this view is one sided. Cyril also knows of a disturbed relationship between God and human beings that needs to be restored, thus in his works there are elements of a soteriology through the Cross. Furthermore, human faith is important in the process of salvation. Finally, Cyril does not see salvation as the healing of an abstract idea "humanity", but of all concrete human beings who ever lived. After a German translation of key passages from the Commentary on John follow six chapters in which these passages are studied. On the one hand the fall of humanity can be seen in such a way here that it suffices for the Saviour to simply come and deliver salvation (this concurs with a "physical" view of salvation). On the other hand this fall is sometimes seen as so deep that the Saviour must suffer for it (this concurs with a historical/personal view of salvation). Finally, the ascension of Christ receives special attention. The author's idea that the "physical" elements in Cyril's soteriology can be explained from the Arian debate can only be true indirectly, as a heritage of Athanasius. In Cyril's case, the debate with the Antiochenes, who laid more emphasis on the historical/personal element, may have been far more important. * S.-P. Bergjan's book on Theodoret of Cyrus and neonicenism begins by putting Antiochene tradition into context. The secular and religious history from the city's foundation in the fourth century B.C. until the fourth/fifth century A.D. is sketched so that important links to especially Cappadocia become visible. The debate between the four parties identifying themselves by a specific term for the relationship between the Father and the Son is of great importance in Antioch also. Some, like Meletius, moved from one party to another (i.e. from homoios to homoiousios). Chapter 2 deals with continuity and development in the Cappadocian doctrine of the Trinity, starting with Basil of Caesarea and his famous model of one ousia - three hypostases, forged in the controversy with the Anhomoian Eunomius, who wanted to equate God's being with ingeneracy. Basil argued that "ingenerate" was one of many names for God and could not be applied to the single ousia. God's being is incomprehensible, inexpressible by a specific term. Gregory of Nazianzus formulated specific names for Father, Son and Spirit on the hypostasis level as ingenerate, generate and proceeding. (A comparison between the Basilian and the Plotinian three hypostases model does not lead up to much, the author argues in an excursion.) With Gregory of Nyssa, the doctrine of the Trinity receives a new basis. He criticizes the unclarity of the concept of generacy when applied to the Son. He also introduces the concept "unlimitedness" as a denotation of God destroying every possibility to apply specific names to God's being. Chapter 3 is about Theodoret's doctrine of the Trinity. This is not a uniform doctrine, but one functioning in a time when the fourth century debates had left some questions unanswered. Points of interest are 1. the absoluteness of the distinction between God and

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014


creation at a time when there were no longer any serious concrete opponents like the Pneumatomachi to actually debate this; 2. the image of the derivative relationship between the Father (as Nous) and the Son as fire and radiance; 3. the distinction between ousia and hypostasis as a model for unity and difference: they denote the general over against the particular. At the end of the chapter the specific links between Theodoret and each of the Cappadocians are listed. In its now "traditional" anti-pneumatomachian argumentation and reception of the hypostases formula, Theodoret's can be called a typical reception of Cappadocian theology. Chapter 4 is on the importance of the doctrine of the Trinity for the christological controversy. First, the observation is made that Theodoret's and Cyril's trinitarian theology hardly conflict with one another, but that christologically speaking their points of departure are very different. Cyril expressed the unity of Christ with the word hypostasis, Theodoret did not. According to Theodoret, Cyril's insufficient distinction between the two natures in Christ led to an Arian degradation of the Logos. Cyril accused Theodoret of teaching two Sons. Finally, Richard's classification of Theodoret as the first neochalcedonian (i.e. no longer equating hypostasis and nature, but now equating hypostasis and prosopon), is contested since it is based on a questionable interpretation of just one text. *Need's book aims "to rehabilitate the Chalcedonian Defmition specifically with a view to enabling a more fruitful notion of human language about God", because he fmds that the rejection of Chalcedon goes hand in hand with an erroneous notion of how language and knowledge operate in relation to God. Two authors whom Need confronts are George Lindbeck and Sallie McFague, who according to him drift in the direction of subjectivism. Lindbeck discerns three ways of understanding the language of religion. First there is the 'cognitive-propositionalist view' which makes statements informative and descriptive and permanently true. Secondly, there is the 'experiential-expressive' which makes theological language instrumentalist or voluntarist. These first two views combine in a 'two-dimensional' view which is not developed further. The third and main view is the 'cultural-linguistic view', according to which religious doctrines are community based linguistic rules. Along these lines, Nicaea and Chalcedon do not offer first-order propositions with ontological reference, but second-order rules of speech. Sallie McFague warns that if theological language is taken literally, it results in idolatry. All talk about God is therefore metaphorical: it stands in the dialectic of 'is and is not'. Along these lines, she sees Jesus as 'the parable of God' and rejects incamational christology, which according to her is static and nature-oriented, rather than dynamic and human-oriented. Need however argues that Chalcedon preserved precisely that metaphorical 'is and is not' aspect which McFague was keen to maintain. Chalcedonian christology combined the Antiochene 'model of distinction' and the Alexandrian 'model of unity' in relation to the person of Christ; its inner logic therefore lies in a 'distinction in unity' of the human and the divine, expressed by the four terms fysis, hypostasis, ousia and prosopon and by the famous four negative adverbs. Need emphasizes again and again that the metaphorical element in language should be taken serious as a medium of truth-telling, as pre-Enlightenment theologians did, but that this must be linked with christology. His case is well argued and convincing (except that it is unlikely that Nestorius himself used the term anthropotokos), but one wonders whether the nature of e.g. the Antiochene-Alexandrian debate about.fYsis (nature) is just one about two different but abstract metaphors, or that more concrete associations did not play a more important role. I wonder whether the conviction of a Theodoret of Cyrus (in his Refutation of Cyril of Alexandria's third anathematism) about .fYsis being too much connected with constraint and being lacking in will does not raise the question whether different metaphors are not based on different perceptions of reality. No doubt the analogies drawn from our concrete experience of nature

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014


determine the contents of the "metaphor". Theodoret says: whether we like it or not, it is our nature to get hungry, therefore we cannot believe that God and man are united in one nature only. To arrive at their different convictions about Christ having two natures or one, Theodoret and Cyril may have adduced different analogies, but then the same may apply to McFague on the one hand and Need on the other. McFague associates nature language with a static approach to christology; Need fmds it suitable to express a (presumably dynamic) distinction in unity. The argument now is not about two natures or one, but about nature language or no such language at all. Therefore the question ought to be asked on the basis of which analogies 'nature' can or cannot be a suitable metaphor for a modem christology.

Martin Parmentier

Kessler, Eckhard (Hrsg.). Aristoteles Latine, Interpretibus variis, edidit Academia Regia Borussica, Berlin 1831, Nachdruck herausgegeben und eingeleitet von Eckhard Kessler, (Humanistische Bibliothek, Reihe II, Texte, Band 30), Miinchen, Fink, ISBN 3-7705-2930-8, 1995, 22 x 30, xxxi+750 p., DM 340,-.

Alexander Aphrosiniensis. In VIII Libros Topicorum Aristotelis Commentatio; PseudoAlexander. Annotationes in Librum Elenchorum Aristotelis, Dbersetzt von Guillelmus Dorotheus, Neudruck der 1. Ausgabe Venedig 1541, Mit einer Ein1eitung von Sten Ebbesen, (CAGL, Band 6), Stuttgart-Bad Cannstatt, Frommann-Holzboog, ISBN 3-7728-1226-0, 1996, 22 x 31, xvi+103 p., DM 358,-.

Johannes Philoponus. In Libros Priorum Resolutivorum Aristotelis, Ubersetzt von Guillelmus Dorotheus, Neudruck der Ausgabe Venedig 1543, Mit einer Einleitung von Koenraad Verrycken und Charles Lohr, (CAGL, Band 4), Stuttgart-Bad Cannstatt, Frommann-Holzboog, ISBN 3-7728-1224-4, 1994, 22 x 31, xvi+87 p., DM 261,-.

Johannes Philoponus. In Libros Priorum Resolutivorum Aristotelis, Dbersetzt von Guillelmus Dorotheus, Neudruck der Ausgabe Venedig 1543, Mit einer Einleitung von Koenraad Verrycken und Charles Lohr, (CAGL, Band 5), Stuttgart-Bad Cannstatt, Frommann-Holzboog, ISBN 3-7728-1225-2, 1994, 22 x 31, xvi+154 p., DM 261,-.

Johannes Philop<>nos. De Opificio Mundi, I, Uber die Erschaffung der Welt, I, Griechisch/Deutsch, Ubersetzt und eingeleitet von Clemens Scholten, (Fontes Christiani, Band 23/1), Freiburg/Basel/Wien/Barcelona/Rom/New York, Herder, ISBN 3-452-23801-2, 1997, 13 x 20, 271 p., DM 48,-/0S 350,-/Sfr. 46,-.

Johannes Philop<>nos. De Opificio Mundi, II, Dber die Erschaffung der Welt, II, Griechisch/Deutsch, Dbersetzt und eingeleitet von Clemens Scholten, (Fontes Christiani, Band 23/2), Freiburg/Basel/Wien/Barcelona/Rom/New York, Herder, ISBN 3-451-23802-0, 1997, 13 x 20, pp.271-497, DM 46,-/0S 336,-/Sfr. 44,-.

Johannes Philoponos. De Opificio Mundi, III, Uber die Erschaffung der Welt, III, Griechisch/Deutsch, Ubersetzt und eingeleitet von Clemens Scholten, (Fontes Christiani, Band 23/3), Freiburg/Basel/Wien/Barce1ona/Rom/New York, Herder, ISBN 3-451-23803-9, 1997, 13 x 20, pp.498-728, DM 46,-/0S 336,-/Sfr. 44,-.

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014

Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 60 ( 1999) nr. 3 355

* In 1831, the Royal Prussian Academy at Berlin published a large edition of the works of Aristotle. Volume I and II contained the Greek texts. It is still the standard edition of the whole of the Greek corpus. Volume ill was devoted to Latin translations by various authors. It is this volume which has been reprinted now. Andronikos of Rhodes began translating Aristotle into Latin in the first century BC. His work was not followed up until Boethius translated a few works in the sixth century. In the 12th-13th century, nearly the whole of Aristotle was done into Latin from Arabic. Western knowledge of the Greek language returned in the 15th century. Twenty five works of Aristotle (sixteen of them even two or three times) were thus translated into Latin in that century and printed. In the 16th century, France was the centre of translating Aristotle. Medieval commentaries on Aristotle were also printed, accompanied by the medieval and also later Latin translations. In this volume we find fifteenth century translations largely made by Greek emigres, sixteenth century translations made in France and Spain and finally translations of smaller, not always genuine Aristotelian works. After the Introduction, a short biography of the translators is given. This well introduced reprint discloses the world of renaissance translation scholarship of one of the most influential classical philosophers. * One of the most influential and well known commentators of Aristotle was Alexander of Aphrodisias (ca. 200 A.D.) Two Latin translations by Guilielmus Dorotheus of two works by and allegedly by Alexander have been reprinted in one volume. Alexander, an adept of Galenus, commented most of Aristotle in his own day in the form of scholia to considerable passages. The works concerned are a commentary to Aristotle's Topica (Alexander asks: "What is a topos, a law of logic or a hint for the argumentation?), and PseudoAlexander's, i.e. Michael of Ephesus' commentary on the Sophistici Elenchi, written about 1120, when the empress Anna Comnena in Constantinople tried to supply the need for commentaries on the difficult works of Aristotle. In the West, commentaries on Aristotle began to be translated by Jacob of Venice and William of Moerbeke in the 12th and 13th century. The latter made the first translations of commentaries by Alexander. Our translator, Guilielmus Dorotheus,lived and worked in the 16th century. His work was part of the humanist enterprise to make the Greek commentaries on Aristotle known once again. Our texts had been published in Greek by Aldus Manutius, early in the same century. The commentary on the Topica was unknown in the Latin Middle Ages. Michael's commentary on the Elenchi had already been translated by Jacob of Venice in 1130, but was lost in the 13th century. The ascription of the latter work to Alexander took place in the 15th century the West, possibly for commercial reasons. The present translations were published in Venice in 1541. * In 529, the last philosophy lecture was given in Athens. In this very year, John Philoponus published his De aeternitate mundi contra Proclum, a defence of the Christian doctrine of creation against the work of the head of the (neo)platonic school in Athens, Proclus, who had died in 485. But Philoponus had adapted Christianity to philosophy to such a degree, that by his attack on philosophy in Athens he in fact helped philosophy in Alexandria to survive. He gave Greek philosophy a Christian character and prepared the way for Christian commentaries on Aristotle. With the work he published in 529, he renounced his own neoplatonist past and became the champion of the Christian doctrine of creation. It is likely that this "conversion" was demanded of him. From now on, he began to write Christian philosophy. Later in his life, he was drawn into the arguments of the council of Constantinople of 553. Philoponus was a staunch defender of monophysitism, so several of his theological works are only available in Syriac translation. As to the commentaries on Aristotle, the same division in works before and those after 529 must be made. In the first period, he interpreted Aristotle in the sense of Alexandrian neoplatonism. The commentary In Analytica priora, given in Latin translation here, belongs to the

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014


early period. It was only partially known in the Latin Middle Ages, in a translation made by William of Moerbeke in 1268. In the 16th century, most of Philoponus' commentaries on Aristotle were done into Latin. The present work was again translated by Guilielmus Dorotheus, and equally published in Venice in 1541. * In his the later period, Philoponus objected to the harmonization of Plato and Aristotle, as this had become current in Greek philosophy. Plato became the great alley against the neoplatonic and aristotelian doctrine of the eternity of the world. The Timaeus was explained as a document teaching temporal creation by God. Three of Philoponus' commentaries on Aristotle bear the marks of a reworking after 529: In Physica, In Meteoro/ogica, and In Analytica Posteriora. The 1542 Venice edition of the Latin translation of the latter work, made in the middle of the 16th century by Andreas Gratiolus, is reprinted here. * After an introduction into the life and work of John Philoponus and a most useful list of all available texts and translations of his works, a new set of volumes in the German series Fontes Christiani introduces and gives text and German translation of the late work De opificio mundi. In this work, the author wants to develop a cosmology on Biblical basis and connect it with a scientific approach to cosmology. Not surprising, he wants to show that both approaches do not contradict one another and that the second is in line with the first. The form of the work is not that of a cosmological treatise, but of a commentary to Genesis 1. Thus it stands in the Hexaemeron tradition of earlier fathers like Basil of Caesarea and Gregory of Nyssa. Basil is in fact Philoponus' main example. But he also makes use of the Genesis commentaries by Antiochenes like Theodore of Mopsuestia and Theodoret of Cyrus. The present editor dates the work to between 546/547 and 560. The Greek text is known through one manuscript only. It was edited critically in 1897. The German translation is the first one into a modem language. Philosophical terms, like dynamis, energeia, ousia, hypostasis and fysis, translated concordantly by one particular German term are listed at the end of the preface.

Martin Parmentier

Akerboom, T.H.M. Vrije wit en/of genade. Een theologie-historisch onderzoek naar het dispuut tussen Erasmus en Luther over de (on)vrijheid van het menselijk willen, (Proefschrift), Nijmegen, Akerboom, ISBN 90-9008574-2, 1995, 15 x 21, ix+498 p., f 59,50.

De vrijheid van de wil om het goede te doen werd de inzet van een lang dispuut tussen Erasmus en Luther. In Luthers ogen werd daarmee het kemstuk van zijn strijd met de katholieke leer geraakt. Dit strijdgesprek bleef naderhand de Lutherexegeten bezig houden. De studie van Akerboom opent met twee inleidende hoofdstukken. Het eerste handelt over het hermeneutische uitgangspunt in het Iicht van de modeme hermeneutiek. Daarmee wil de auteur een theoretische basis scheppen om het verleden met het huidige denken te confronteren om zo de oude problematiek opnieuw als relevant ter sprake te brengen. Hoe kwamen Luther en Erasmus ondanks veel gemeenschappelijks tot zo verschillende antwoorden? In het tweede hoofdstuk wordt een overzicht van de katholieke Erasmus- en Lutherinterpretatie geboden. In het deel over Erasmus ontbreekt de naam van L.E. Halkin die meer dan Chantraine een open katholiek Erasmusbeeld vertegenwoordigt. In het derde hoofdstuk wordt de ontwikkeling van Luthers uitgesproken anti-semi-pelagiaanse opvatting omtrent het liberum arbitrium v66r 1525 bestudeerd. Voor een juiste orientering van de vraagstelling moet men onderstrepen dat Luther niet het bestaan van de vrije wil in de mens wil ontkennen, maar ontkent, dat hij een vermogen is, dat tot iets in staat is met

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014

Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 60 ( 1999) nr. 3 357

betrekking tot bet heil (75). Luthers stellingname is augustiniaans en past binnen de katholieke traditie, wanneer men deze niet identificeert met de (laat)scholastieke theologie. In bet vierde hoofdstuk wordt Erasmus' de libero arbitrio Diatribe sive Collatio in zijn ontstaan, structuur en gedachtengang voorgesteld. In deze "collatio" of "diatribe" bespreekt Erasmus de verschillende opinies om zo tot de meest waarschijnlijke te komen. Daarbij zoekt hij naar de middenweg tussen een vals gevoel van godsvertrouwen, waardoor de eigen verantwoordelijkheid van de mens wordt opgeheven, en een arrogant vertrouwen in de eigen verdiensten. Erasmus kijkt vooral naar de praktische kant van de kwestie. In bet vijfde hoofdstuk komt Luthers antwoord in de Servo arbitrio aan de beurt. Was Erasmus in zijn collatio op zoek naar de meest waarschijnlijke opvatting, dan geeft Luther een assertio af, een geloofsbelijdenis. Voor hem holt Erasmus bet Evangelie uit. De vrijheid van Gods genade is bet enig denkbare uitgangspunt voor zijn theologie. Het zesde hoofdstuk handelt over bet antwoord van Erasmus in de tweedelige Hyperastistes diatribae adversus servum arbitrium Martini Lutheri. Erasmus wil Augustinus niet verloochenen maar neigt toch naar de opvatting die hij in de diatribe aan de Scotisten toeschreef en die de onvergelijkbaarheid tussen de verdiensten en de genade en bet belang van de vrije wil trachten te verzoenen. Het facit in bet zevende hoofdstuk luidt uiteindelijk: Erasmus en Luther konden elkaar niet verstaan, daar hun uitgangspunten wezenlijk verschillend zijn. Erasmus aanvaardt de klassieke ontologie en gaat uit van de keuzevrijheid ook al wil hij Gods voorrang zeker stellen. Luther geeft aan God de absolute prioriteit. In bet achtste hoofdstuk over de relevantie van dit onderzoek voor de hedendaagse theologische problematieken wordt de belofte van bet eerste hoofdstuk enigszins ingelost. De behandelde problemen zijn eerst de eigenheid van de 'academische' en de 'kerkelijke' theologie. Dan volgen de relatie tussen Schrift, Traditie en kerk, de problematiek van de (on)vrije wil in bet Iicht van de hedendaagse vrijheidsbegrip en ten slotte de modeme godsproblematiek. Eerlijk gezegd, dit hoofdstuk heeft mij niet overtuigd. Het sluit m.i. niet nauw bij bet centrale stuk van de thesis aan. De behandeling van de eigenheid van de theologie verwijst feitelijk naar een discussie in Nederland maar lijkt niet ter zake in de visie van wat "wetenschappelijke" I "academische" theologie was in de zestiende eeuw. De sectie over Schrift en Traditie bevat een overzicht van de problematiek maar sluit nauwelijks aan bij Erasmus en Luther. Dat doen de twee laatste secties over bet vrijheidsbegrip en bet godsbeeld beter maar de consideraties zijn dan wei grotendeels overgenomen uit O.H. Pesch en J. Pohier en groeien niet tot een persoonlijke tekst uit. De hoofdstukken die een analyse bieden van de controverse (ill tot VII) steunen op een nauwkeurige lezing van de teksten, die in de voetnoten overvloedig geciteerd worden. Zij zijn aile op hetzelfde stramien opgebouwd, namelijk ontstaan en structuur van bet geschrift, hoofdbedoeling als diatribe of assertio, en ten slotte een bespreking van enkele specifieke aspecten van de discussie over de vrije wil en haar gevolgen voor de theologie. Ook al is bet klimaat thans veranderd, toch blijven de interpretatie van de vrije wil en de gevolgen voor de antropologie en de godsleer een kempunt in bet interconfessionele gesprek over de rechtvaardigingsleer. Daartoe Ievert ook de studie van Akerboom een verhelderende bijdrage.

Jos E. Vercruysse

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014


D'hert, Ignace. Een spoor voor ons getrokken, De Jezustrilogie van Edward Schillebeeckx, Baam/Nijmegen, Nelissen/Stichting Edward Schillebeeckx, ISBN 90-244-1540-3, 1997, 14 X 21, 95 p./19,50/Bfr. 390,-.

In dit boekje worden op een bevattelijke manier de rode draden van Schillebeeckx-theologie beschreven. De eerste drie hoofdstukken gaan terug op presentaties van "Jezus, het verhaal van een Levende", "Gerechtigheid en Liefde" en "Mensen als verhaal van God" in Tijdschrift voor Geestelijk Leven uit 1974, 1978 en 1990. Ben vierde hoofdstuk situeert Schillebeeckx in de items van de laatste decennia. Hij reageert op de noodzaak om te komen tot een nieuw godsgeloof en een nieuwe kerkelijkheid met een centrering op Jezus. Daarbij staat hij dichter bij de politieke theologie van Metz dan bij de psychologische benaderingen van Pohier en Drewermann. Ook ten aanzien van de interreligieuze dialoog stelt Schillebeeckx de aandacht voor Jezus centraal, zonder te verdoeze1en dat Jezus een historische en particuliere mens is. Maar juist in deze Jezus die helemaal mens en niet een supermens was, kan God verschijnen. Theologie onderzoekt hoe de presentie van deze Jezus in het verleden is bewaard en hoe zij tegenwoordig het Ieven kan bevruchten. Als introductie in het werk van Schillebeeckx is dit boekje zeker geslaagd. Wellicht had de auteur wat meer kunnen wijzen op de aporieen die in dat werk aanwezig zijn: de samenhang van particulariteit en universaliteit, het Evangelie dat enerzijds een politieke vertaling moet krijgen en anderzijds een utopisch karakter behoudt, het democratisch karakter van de kerk waarin een eens gegeven boodschap centraal staat. Schillebeeckx gaat deze aporieen niet uit de weg en suggereert geenszins dat ze gemakkelijk kunnen worden opgelost.

W. Logister

Schrnidt-Lauber, Hans-Christoph; Bieritz, Karl-Heinrich (Hrsg.). Handbuch der Liturgik, Liturgiewissenschaft in Theologie und Praxis der Kirche, Leipzig/Gottingen, Evangelische Verlagsanstalt/Vandenhoeck & Ruprecht, ISBN 3-374-01524-7 (Evangelische Verlagsanstalt), ISBN 3-525-57191-7 (Vandenhoeck), 1995, 18 x 25, 1023 p., DM 158,-.

De afgelopen jaren is en wordt er in verschillende Ianden en taalgebieden gewerkt aan de publicatie van meerdere handboeken van de liturgiewetenschap. Op een enkele uitzondering na is de redactie van deze werken in handen van rooms-katholieke liturgisten. Dat heeft consequenties voor de opzet en het karakter ervan. Deze blijven, hoe breed en oecumenisch de benadering van de redacties en de auteurs mogen zijn, ondanks alles toch sterk rooms-katholiek bepaald. Dit is onvermijdelijk en valt niemand te verwijten. Wel rijst bij het gebruik van de betreffende handboeken de vraag inhoeverre een andere confessionele achtergrond zou kunnen leiden tot een andere opzet. Alleen a1 bezien vanuit dit perspectief is het lijvige handboek dat wij hier voor ons hebben, een grote aanwinst. De aanpak is breed, oecumenisch en interdisciplinair. Er wordt ingegaan op ontwikkelingen in verschillende kerken en de auteurs zijn afkomstig uit tamelijk uiteenlopende kerken en kerkgenootschappen. Niettemin is het geheel toch duidelijk opgezet vanuit een evangelisch-lutherse invalshoek, tamelijk sterk georienteerd op de lutherse traditie en ook op de recente ontwikkelingen binnen de evangelisch-lutherse kerk in Oost- en West- Duitsland (de voorbereiding van de Emeuerte Agende) en men kan in zekere zin zelfs spreken van een nieuwe 'RietscheVGraff'. De lutherse aanpak weerspiegelt zich onder andere in de (goed doordachte) structuur van het handboek. In het eerste deel, dat de 'Grundlagen des christlichen Gottesdienstes'

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014


bebandelt, wordt niet begonnen met een antropologisch gedeelte - zoals in de verschillende delen van Gottesdienst der Kirche -,maar met een artikel van J. Roloff over de liturgie in het oerchristendom waaraan expliciet een normatieve betekenis wordt toegekend (p.9). Daarop volgt dan een systematiscb-theologische bijdrage van de hand van de Amerikaanse methodist G. Wainwright. Pas hierna worden de antropologische fundamenten behandeld door K. Bieritz, die overigens wei zeer uitvoerig, diepgaand en met grote kennis van zaken op dit onderwerp ingaat (m.i. vormt deze bijdrage een van de meest fundamentele en originele van het hele hoek). Het tweede gedeelte is historisch-genetisch van opzet en behandelt de ontwikkeling van de verschillende liturgische 'vormen'. Daarbij wordt een zekere rangorde aangebracht die gebaseerd is op een onderscheid tussen 'hoofdvormen' en de overige 'gottesdienstliche Handlungen'. Binnen de eerste categorie wordt op grond van de vroeg-christelijke gegevens het primaat toegekend aan de eucbaristieviering die wordt bescbouwd als de 'Normalgestalt' (Roloff), maar ook de preekdienst (uiteraard) en de getijden en de doop worden gerekend tot de hoofdvormen. Tot de tweede categorie worden de overige rooms-katholieke 'sacramenten' gerekend en ook de uitvaartliturgie en de zegeningen. Een aantal betrekkelijk summiere bijdragen over de niet-verbale 'Ausdrucksformen' (ruimte, tijd, muziek, gebaren) sluiten bet historisch-genetische gedeelte af. Opmerkelijk -zeker voor een sterk reformatorisch werk- is dat ze expliciete aandacht krijgen. Van de andere kant is bet toch ook veelzeggend dat deze elementen als laatste worden behandeld. Het belang van antropologische aspecten wordt duidelijk onderkend, maar de norm van de Schrift - of het oerchristendom?- blijft toch vooropstaan. Het derde boofdgedeelte is gewijd aan de vormgeving van de liturgie. De opzet is zeer breed en in bepaalde opzichten ook origineel (in ieder geval in vergelijking met wat men in andere bestaande handboeken aantreft). Er is aandacbt voor praktiscbe zaken die verband houden met de directe vormgeving en voorbereiding van de liturgieviering, maar er wordt ook op een meer systematische wijze ingegaan op de relatie tussen enerzijds de liturgie en anderzijds de cultuur en de samenleving (K.-F. Daiber en J. Langer) en vervolgens ook op de verhouding van de eredienst tot andere pastorale velden, zoals de gemeenteopbouw, de godsdienspedagogiek, de diaconie etc. Wat de meer praktische gedeelten betreft, is opmerkelijk dat rekening wordt gehouden met verscbillende doelgroepen (kinderen; gezinnen) en situaties (grotere en kleinere groepen) en dat aandacht wordt besteed aan minder gangbare vieringen, zoals 'kirchenrnusikalische Gottesdienste', 'Gesprachsgottesdienste', oecumenische vieringen etc. Door de veelbeid aan onderwerpen die aan de orde komen en de vaak summiere wijze waarop ze veelal worden behandeld, maakt dit gedeelte al met al overigens wei een wat rommelige indruk. Op de verschillende bijdragen als zodanig kan uiteraard niet worden ingegaan. AI lezend stoot men op aanmerkelijke verscbillen onder andere ook vanuit kwalitatief oogpunt. Ook kan men van mening verschillen over de opzet van bet handboek als geheel, maar alles bij elkaar is bet toch een rijk en informatief naslagwerk dat niet aileen door lutherse liturgisten en liturgen met vrucht ter hand kan worden genomen.

G. Rouwhorst

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014


Alberigo, Giuseppe; Komonchak, Joseph A. (Eds.). History of Vatican II, Vol. I, Announcing and Preparing Vatican Council II, Toward a new Era in Catholicism, Maryknoll/Leuven, Orbis/Peeters, ISBN 1-57075-049-1 (Orbis), ISBN 90-6831-724-5 (Peeters), 1995, 17 x 25, xviii+527 p., Bfr. 2300,-.

Dit boek is bet eerste deel van een project van een intemationaie groep van r.-k. geleerden, historici en theologen. De historici meenden in 1988, dat Vaticanum II historisch ais gebeurtenis volgens rigoureuze geschiedkundige maatstaven te reconstrueren was, ook ai speelde dit Concilie zich pas dertig jaar geleden af. Het project in vijf boeken, te publiceren in vijf talen, volgt de verschillende perioden ervan. Onder de historische interesse is een andere aanwezig. Aan dit Concilie wordt tekort gedaan, ais bet achteraf aileen gezien en opgenomen wordt ais kerkvergadering, die teksten en documenten voortbracht, ais bet aileen voortleeft in een verzameling van officit:Ie geschriften. Dan gaan de vernieuwingsopdracht, bet engagement in bet zoeken, de openheid voor bet evangelie en de solidaire aandacht voor aile mensen verloren. Volgens G. Alberigo uit Bologna, aigemeen uitgever van de reeks, in zijn voorwoord heeft bet gebeuren van bet Concilie prioriteit, zelfs in verhouding tot de besluiten. Die moeten niet ais abstracte, normatieve voorschriften, maar ais uitdrukking en ver1enging van bet gebeuren zelf gelezen worden. Het voorliggende eerste deel over de voorbereidingsfase (1959-1962) bevat vijf bijdragen. De ondertitels ervan tekenen de ontwikkelingen. G. Alberigo behandelt de aankondiging ais gang van de zekerheid van bet bolwerk naar de verlokking van de zoektocht, E. Fouilloux de antipreparatorische fase ais bet langzame oprijzen uit de inertie en J.A. Komanchak de strijd om bet pastoraal en leerstellig karakter van bet Concilie en om regeling, duur en oecumenische betrokkenheid ervan in de voorbereiding. J.O. Beozzo schetst bet uitwendige klimaat en K. Wittstadt de laatste vier maanden voor de opening in oktober 1962. G. Alberigo sluit af met de vraag, wat voor soort Concilie er werd voorbereid. De voorbereiding duurde Ianger dan bet Concilie zelf. Zij laat een onheldere, onmachtige of onvoorbereide kerk zien in verhouding tot haar pastoraal aggiomamento, zowel bij de toenmaiige paus ais bij de Romeinse Curie ais bij bisschoppen en anderen in de Ianden. De voorbereide stukken werden bij de aanvang van bet Concilie voor negentig percent ongezien gelaten, hoewel zij daama ondanks ailes wei soms doorwerkten. Het moeilijkst te achterhaien is bet zicht van paus Johannes XXIII op de eenheid van de christenen, bet oecumenische in de modeme zin van bet woord, dat zeer velen in de kerk aansprak. Interessant in bet boek zijn de verschillende en soms tegengestelde lijnen van aanvoer en beheersing van voorstellen en voorstellingen in Rome zelf, en wei enerzijds via de Curie en anderzijds via bet Eenheidssecretariaat van Bea. De bijdragen in dit eerste deel zijn goed gedocumenteerd, levendig geschreven en gaan steeds op en neer tussen vrije ontwikkeling en structurele filtering van ideeen met bet oog op bet aanstaand Concilie. Het project blijkt in dit boek een goed en doenlijk initiatief te zijn geweest.

R.G.W. Huysmans

Derrida, Jacques. Geweld en metafysica, Essay over bet denken van Emmanuel Levinas, Ingeleid en vertaald door Dirk De Schutter, Kampen/Kapellen, Kok Agora/Pelckmans, ISBN 90-391-0634-7 (Kok), ISBN 90-289-2182-6 (Pelckmans), 1996, 15 x 22, 134 p., /29,90.

Het vierendertig jaar oude essay van Derrida, dat nu in vertaling voorligt, heeft niet de intentie bet parcours te schetsen of de ruimte te exploreren waarin Levinas' filosofie zich

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014


heeft gevormd, van de publicatie van zijn doctoraat Theorie de /'intention dans Ia phenomenologie de Husser/ (1930) tot en met de publicatie van Difficile Liberte (1963). Veeleer stelt Derrida in zijn essay Levinas een aantal fundamentele vragen, of liever formuleert hij "vragen die Levinas tot ons richt" (p.32). Is het mogelijk de ethische relatie te denken als "een van geweld verstoken verhouding met het oneindige ... , met de ander" (p.31)? Welke problemen ontmoet een denken dat terug wil gaan tot voor de oorsprong van de Griekse logos en in de taal "een adem, een profetisch woord, een bezieling" (p.30) wil Iaten klinken die zich aan de Griekse heerschappij van het Zelfde onttrekt? Kan zo'n denken zich nog wel definieren als een metafysica? En als het dit doet, drukt het daarmee niet, zoals het scepticisme, de onvermijdelijkheid uit van de Griekse logos waarvan het de heerschappij wil door- of op zijn minst onderbreken? Derrida toetst met andere woorden Levinas' intentie aan het betoog dat deze door de joodse talrnudische traditie gelnspireerde denker construeert. Hij doet dit door het denken van Levinas in te schrijven in het geheel van de westerse wijsgerige traditie, en meer in het bijzonder door Levinas te confronteren met Husser! en Heidegger die als twintigsteeeuwse representanten van de Griekse wijsgerige traditie voor Levinas de discussiepartners bij uitstek vormen. Derrida toont overtuigend aan dat Levinas' kritieken op zijn twee leermeesters niet altijd correct zijn. Bovendien beargumenteert hij dat zowel de transcendentale eidetiek van Husserl als Heideggers zijnsdenken (verschillende) mogelijkheidsvoorwaarden expliciteren die in de ontmoeting met de ander (en dus door Levinas' filosofie) noodzakelijk worden verondersteld. Uit een en ander blijkt dat de Griekse logos meer weerstand biedt dan Levinas lijkt te vermoeden en dat die logos, op een andere manier dan Levinas wil toegeven, zich alweer heeft ingekapseld in zijn eigen betoog. Door een dergelijke groots opgezette aanpak is Derrida's essay tegelijk boeiend als moeilijk. De tekst laat zien wat er bij Levinas op het spel staat en doet daarbij beroep op een voorkennis van de wijsgerige traditie die bij menig lezer niet vanzelfsprekend is. Aan deze lacune wil de vertaler, Dirk De Schutter, in een bescheiden, maar toegankelijke inleiding tegemoet komen. Hij schetst daarin de krachtlijnen van Derrida's betoog en geeft een korte introductie bij de fenomenologie van Husserl, bij het zijnsdenken van Heidegger en bij de metafysica van Levinas. Maar het is zeer de vraag of deze toelichtingen volstaan om de lezer bij de lectuur van de tekst te orienteren. Men kan wellicht betreuren dat Dirk De Schutter niet de uitdaging is aangegaan om Derrida's tekst te annoteren. Het had de toegankelijkheid van de tekst alsook de actualiteitswaarde ervan, waamaar de vertaler herhaaldelijk verwijst, kunnen verhogen. Een tekst van Derrida naar het Nederlands vertalen is zeker geen sinecure. De vertaling die Dirk De Schutter voorlegt, is erin geslaagd Derrida's stijl weer te geven zonder al te zeer het Nederlands geweld aan te doen. Een van de keuzes, die een vertaling onvermijdelijk met zich brengt, is echter bijzonder ongelukkig, temeer omdat het om een fundamenteel begrippenpaar gaat dat in de economie van de tekst een centrale rol speelt: 'autrui' vertaalt De Schutter door 'de ander als vreemde' om deze notie te onderscheiden van '(l')autre' dat de vertaler overwegend als 'de ander' weergeeft. Het verschil tussen beide noties bestaat erin dat 'autre' een andersheid aanduidt die in het ongewisse laat waarover die andersheid wordt uitgezegd (ander, anders, (de of het) andere), terwijl 'autrui' uitsluitend van een mens (de ander) kan worden gezegd. Niet alleen is het spijtig dat de ambigulteit van de eerste notie in de vertaling verloren gaat, bovendien is het problematisch de term 'vreemd' (waarvoor het Frans overigens de notie 'etranger' heeft) zonder meer te verbinden met [de andersheid van] de ander.

Arthur Cools

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014


Middlemiss, David. Interpreting Charismatic Experience, London, SCM, ISBN 0-334-02625-0, 1996, 14 x 22, xvii+278 p., £ 14,95.

Kern, Thomas. Zeichen und Wunder, Enthusiastische Glaubensformen in der modemen Gesellschaft, Frankfurt a.M./Berlin/Bern/New York/Paris/Wien, Lang, ISBN 3-631-31373-X, 1997, 15 x 21, x+475 p., Sfr. 95,-.

Poewe, Karla (Ed.). Charismatic Christianity as a Global Culture, Columbia, University of South Carolina Press, ISBN 0-87249-996-0, 1994, 26 x 24, viii+300 p., $ 34,95.

* David Middlemiss was a minister to a charismatic congregation for eight years and emerged from this experience with profound questions, which he decided to cope with in a Glasgow PhD thesis. His central question is: If charismatics claim that they have encountered God in their experience, how can we tell whether they really have? The question is difficult to answer, because of the diversity of theology (if any) and experience (much of it) in the charismatic movement. Middlemiss tends to focus his research on the more radical and less churched representatives of that movement and therefore fmds plenty to criticize. He begins with a historical survey, leaning heavily on Ronald Knox's study on Enthusiasm. Enthusiasts want to restore the primitive spirituality of the Church. They are impatient: they want heaven and the second coming now, not later. They have a distinctive epistemology: their knowledge is directly revealed by God, rather than achieved by rational argument. This is the feeling of the charismatic movement also. The author continues by showing that enthusiasm cannot be assessed by strict rational proof, or by empiricism (Locke), or by rationalism (Leibniz), or by rationalism in a broader sense (Swinburne), or by particularism (Plantinga), or by any other specific method, but that one needs to use a cumulative argument, including the insights of sociology, psychology, church history, medicine and theology. And enthusiastic phnomena can be fruitfully explained by referring to hypnotic techniques. * Another doctoral thesis by someone who has spent eight years on the charismatic scene comes from Germany. This time it is a sociologist's approach, starting from the observation that churches are emptying out and alternatives flourish. Thus, the charismatic movement is largely studied as a phenomenon outside the churches; its more moderate churched form once more receives no attention. Therefore it is easy to brand the charismatic movement from the outset as a fundamentalist movement, even though this is seen as a gradual phenomenon, one of tendencies, and Roman Catholic charismatics are taken as a class apart. The study has a fourfold division and aim: 1. The investigation of the relationship between religion and modernity from different perspectives; 2. The investigation of the modification of religious life in Germany since the Reformation; 3. An empirical investigation of a free charismatic group in Frankfurt; 4. The investigation of the social effects of the forms of charismatic faith. The study on modernity characterizes it as a market of possibilities, created by the pluralization of social life worlds and technological progress. The individual is forced to botch together his own identity. He shows how fundamentalism is a modem protest movement against modernity and how especially in the USA fundamentalist groups use ultramodern means of communication and managerial techniques to combat modernity (the studies of Margaret Poloma seem to be unknown to the author: it would have been good to compare her vision on this point). The historical part ranges from pietism to Dennis Bennett and Larry Christenson. Hollenweger's provoking conviction is mentioned that present day charisms do not in fact constitute a revival of primitive Christian phenomena but stem from Afro-American religions. Kern distinguishes three periods of the development of the charismatic movement:

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014


1. The beginning; 2. Confessionalization untill980; 3. The growth of fundamentalism in the USA and of the ideal of world evangelization, which has brought the charismatic movement closer to the pentecostal. A survey of the development of the movement in Germany follows. The empirical part written by the author as a partipant observer in a free group, sketches important elements like conversion, evangelization, prophecy, healing, tongue speaking, baptism in the Spirit, resting in the Spirit and charismatic ministry. In this kind of group, ecumenism boils down to searching for like minded spirits and potential opportunities for evangelization in other groups. The issue of power in charismatic groups can be quite tricky. The conclusions of the book are that positive impulses of the charismatic movement are that it satisfies the demands of the modern individual. A key role belongs to the intensively experienced forms of its faith. It is close to the mystical tradition. But it seems as if charismatics recoil from the radical consequences of their own religious individualism, with the result that the social and progressive potential of the mystic faith remains underdeveloped. The charismatic movement therefore is a successful adaptation of orthodox Christianity to the conditions of modern society, in which Christianity as to its contents and institutionally has become a variable. Kern speaks of a "subpolitical shake-up of the traditional church system", but nevertheless also sees positive challenges to the churches. * Charismatic Christianity as a Global Culture is a volume of eleven studies, originally presented to an international and interdisciplinary conference, held in Canada in 1991. Chapters one and two are on methods and models. In chapter one, the Dutch anthropologist Andre Droogers constructs a heuristic model showing how scholars who operate outside the structures of believers tend to see religiosity as somehow deviant, whereas those who operate from inside those structures prefer to see religiosity as normal. Chapter two handles criticisms of South African charismatic Christianity and shows that charismatics walk away from every politically correct position, whatever it may be. Pentecostalism is a 'walkout from all social antecedents'. Chapters three to five are on regional overviews and variations in Latin America (a walk out from the status quo), Korea (Pentecostalism shamanized) and the USA (on the differences between fundamentalism and pentecostalism). Chapters six to nine illustrate the turning of orality into literary narrative. They deal with the construction of prophetic history in the early American pentecostal-charismatic movements, the African Legio Maria movement, third generation pentecostals in Canada and elite pentecostals versus poor ones. Chapters ten and eleven are on charismatic Christian thought as represented by Roman Catholic charismatics in Antwerp and on scientists who became charismatic Christians following conversion experiences that made them change the basic assumptions on which their work and lives were based. They changed their epistemologies and ontologies because they now trusted in an invisible person, God. This book challenges the common conviction that science and religion are incompatible. Since the methods of anthropology and other social scientists were invented by Catholic and Pietist scholars, the question arises why this is so. The answer may be that these people were in conflict with the official church and that they were mainly French and English Enlightenment scholars. The conversion of those modern scientists however indicates that there is more than one way of knowing and conveying knowledge and that science and faith need not to be separated.

Martin Parmentier

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014

364 Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 60 ( 1999) nr. 3

Chidester, David. Savage Systems, Colonialism and Comparative Religion in Southern Africa, (Studies in Religion and Culture), Charlottesville/London, University Press of Virginia, ISBN 0-8139-1664-X, 1996, 16 x 24, xviii+324 p., $ 49,50.

De godsdienstwetenschapper David Chidester (University of Cape Town) Ievert in deze studie een bijdrage aan de geschiedschrijving van zijn vakgebied ("comparative religion"). Dat geschiedt op een innoverende wijze. Het hoek is geen geschiedschrijving van de bestudering van religie(s) in de westerse academische wereld, maar beoogt een "critical analysis of the emergence of the conceptual categories of religion and religions on colonial frontiers" (1). De analyse beperkt zich tot zuidelijk Afrika (dat voor een belangrijk deel samenvalt met bet huidige Zuid-Afrika), maar Chidesters vermoeden is dat zijn resultaten bredere geldingskracht hebben. De koloniale periferie was niet een gebied waar simpelweg "raw religious materials" verzameld werden, maar waar wel degelijk theoretische concepten ontwikkeld werden. Verder laat Chidester zien hoe de geschiedschrijving van de godsdienstgeschiedenis van o.a. de Hottentotten, de Zoeloes en de Xhosa ('Kaffers') gerelateerd is aan de koloniale geschiedenis. In bet voetspoor van auteurs als Michel Foucault en Edward Said toont hij aan hoe macht en kennis met elkaar vervlochten waren. De belangrijkste these in dit verband is dat religie pas ontdekt werd, nadat de lokale bevolking onderworpen was aan de koloniale macht. Daarvoor werd eenvoudigweg ontkend dat bier religie aan te treffen was. Het feit dat de inheemse bevolking geacht werd geen religie - en trouwens iiberhaupt geen cultuur - te hebben, rechtvaardigde de gewelddadige onderwerping. De beschrijvingen en interpretaties van de betreffende religie(s) door vertegenwoordigers van de koloniale macht, die hun kennis vaak weer betrokken van lokale informanten ("indigenous comparativists"), vallen vooral op door hun grote verschillen. Het beeld dat religie hier inderdaad tot op grote hoogte geconstrueerd wordt, dringt zich op. Bovendien had deze koloniale "comparative religion" invloed op de ontwikkeling van de westerse godsdienstwetenschap. Aan de hand van veel onbestudeerd materiaal laat Chidester zien dat "comparative religion" ruimer genomen moet worden dan gebruikelijk is: godsdienstwetenschappelijke categorieen en theorien werden niet aileen in de "metropolis", maar ook in de gekoloniseerde gebieden zelf gevormd. "Savage Systems" is een belangrijke studie. Het enige nadeel is dat de wijze waarop een grote hoeveelheid materiaal wordt gepresenteerd bet zicht op bet geheel wel eens bemoeilijkt.

Arie L. Molendijk

Daiber, Karl-Fritz. Religion in Kirche und Gesellschaft, Theologische und soziologische Studien zur Priisenz von Religion in der gegenwlirtigen Kultur, Stuttgart/Berlin/K.oln, Kohlhammer, ISBN 3-17-014828-1, 1997, 16 x 23, 301 p., DM 79,-/0S 577,-/Sfr. 72,-.

Der Titel des Buches "Religion in Kirche und Gesellschaft" von Karl-Fritz Daiber ist programmatisch zu verstehen: Bei seiner Auseinandersetzung mit dem Phiinomen der Religion und dessen verschiedenen Erscheinungsformen in der Modeme geht es ibm darum, aus praktisch-theologischer Sicht aufzuzeigen, dass die gegenwlirtige Situation christlicher Lebens-praxis keineswegs ausschlie6lich mit Blick auf die institutionalisierten Formen christlicher Religion zu erfassen ist. Daiber legt Wert darauf, dass die Praktische Theologie als "Theorie der Praxis" ihren Gegenstand nicht primii.r in der (chrlstlichen) Tradition zu suchen babe, sondem in "einzelnen Handlungssituationen, vor die der christliche Glaube sich gestellt sieht".

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014


So versucht Daiber, verschiedenste gesellschaftliche Handlungssituationen durch das Feststellen mannigfaltiger Vorglinge mit religioser Relevanz im weitesten Sinne als etwas Sinnhaftes von ihrer gesellschaftlichen Genese her zu verstehen. Eine wichtige Funktion theologischer Praxisreflexion besteht nach Daiber darin, gesellschaftlich glingige Praxis entweder zu legitimieren oder zu kritisieren. Die dazu notige Theoriebildung soH nach Daiber in konkreten Le-bensvollziigen eingebunden bleiben. Urn dies zu erreichen, wendet er in erster Linie phlinomenologische Beschreibungskategorien von gesellschaftlicher Wirklichkeit an und kommt somit, in der 'Schiitz/Luckmann' Tradition stehend, zu funktionalen Betrachtungsweisen von Religion. So sieht er das Umfeld der Volkskirchen beispielsweise nicht atheistisch bestimmt, sondern versucht aufzuzeigen, dass kulturchristliche Momente und religiose lndividualisierung nicht mit "Gottlosigkeit" zu verwechseln sind. Systemtheoretisch stellt Daiber auf gesellschaftliche Differenzierung ab, die Formverlinderung, aber nicht unbedingt das Verschwinden von Religion zur Folge hat. Mit Durkheim versucht er, die gesellschaftliche Funktion von "Civil-Religion" als identitiitstiftendes Moment der Religion in der Gesellschaft herauszustellen, Pluralismus schlie6lich sieht er nicht als Gefahr fiir die Homogenitiit der Religion in der Gesellschaft, sondern vielmehr als fundamentale Erkenntniskategorie, die kirchliches Programm werden sollte. Diese Erkenntniskategorie "Pluralismus" ist nach Daiber geeignet, auch den seiner Meinung nach iiberall auftauchenden Alltagssynkretismus religios zu integrieren. Urn dies zu verdeutlichen, verweist er zum Beispiel auf Sport und Kunst als Agenturen religioser Aktivitiit heute. Kritisch fragt Daiber die Theologie an, ob sie deflzitiir bei der Entwicklung von (pluralistischen) Weltbildern agiere. Kritisch mag die Soziologie bei Daiber anfragen, ob er sich nicht zu undifferenziert an funktionalistische Deutungsmuster des Religiosen in der heutigen Zeit angelehnt hat, ohne differenziert auf modiflzierte Sakularisierungstheorien einzugehen, die einen substantiellen Religionsbegriff als Ausgangspunkt vorschlagen. Und kritisch mag auch die Theologie an Daiber zuriickfragen, wie sie denn als Gemeinschaftsreligion im pluralen Individualismus iiberleben soli. Daiber macht dazu, wie ich fmde, fruchtbare Hinweise in der Richtung, dass die Gemeinschaft der Kirche niemals in ihrer Eigenschaft als Organisation aufgeht, sondern immer auch als unsichtbare Gemeinschaft im menschlichen Handeln wurzelt. Das Buch ist eine Anregung dazu, differenzierter nach Formen religioser Prasenz in der Moderne zu suchen.

A. Prokopf

Drehsen, Volker; Sparn, Walter (Hg.). Vom We/tbildwandel zur Weltanschauungsanalyse, Krisenwahrnehmung und Krisenbewii.ltigung urn 1900, Berlin, Akademie Verlag, ISBN 3-05-002622-7, 1996, 18 x 25, 244 p., DM 98,-/0S 715,-/Sfr. 89,-.

De bijdragen in deze bundel richten zich op de vraag, hoe de rond 1900 in Duitsland heersende crisisstemming binnen de wetenschap gethematiseerd werd. Over de aard en de oorzaken van deze crisis bestond meningsverschil, maar dat er sprake was van een cultuurcrisis werd door bijna niemand betwijfeld. Technische en economische veranderingen leidden tot morele en religieuze onzekerheid. De macht van bet "unstete und wandernde" kapitaal werd als een bedreiging voor moraal, staat en kerk gezien. Het gevaar van "Amerikanismus"- "die Sucht, alles in Geldwert zu verwandeln und alles nach Geldeswert zu schiitzen" (175)- moest bezworen worden. Toch werd de vermeende crisis niet uitsluitend negatief beoordeeld. Integendeel. In zijn bijdrage "Der Triumph der Technik und die

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014

366 Bijdragen, tijdschrift voor fllosofie en theologie 60 (1999) nr. 3

Genese der lngenieurwissenschaften" wijst Hans-Liudger Dienel op de welhaast utopische verwachtingen die leefden. De nieuwe elektrotechniek zou de schadelijke gevolgen van de industriele revolutie ongedaan maken! De bouw van de Gotthard-tunnel werd als volgt bezongen: "Frisch setzt der Bohrer wieder an. Was kiimmert uns jetzt das Ersticken. Und stirbt beim nachsten SchuB ein Mann. Er stirbt in siegendem Entziicken" (201). Ook op levensbeschouwelijk gebied zag men kansen. Ernst Haeckels Monistenbond uit 1906 bood een quasi-religieuze levensbeschouwing die op wetenschappelijke leest geschoeid was. Oskar Pfister zag in de psychoanalyse het middel voor een vernieuwing van christendom en pastoraat. Een aantal bijdragen laat in het bijzonder zien hoe de theologie op de veranderde situatie van een levensbeschouwelijk pluralisme reageerde. De opkomst van de vergelijkende godsdienstwetenschap paste in dit kader. Vanuit een hedendaagse optiek valt echter op hoe sterk de overtuiging nog was dat het mogelijk moest zijn de levensbeschouwelijke verschillen in een geheel te integreren. De knappe bijdrage van Christian Kahrs over de geschiedenis van de pedagogiek laat dit scherp zien. Ondanks de pogingen het oude idealistische concept van "Bildung" achter zich te Iaten, zoekt men toch naar morele of religieuze homogeniteit. Mooi vond ik ook de bijdrage van Bernard Pie over "Das Ende der Kameralistik", waarin hij de betekenis van het spreken over maatschappelijke "ziekten" ("crisis" is van oorsprong een medisch begrip) analyseert. De bundel biedt nog meer dan ik hier heb aangeduid. De heterogeniteit van de bijdragen maakt zowel de kracht als de zwakte van de bundel uit. Er is voor elk wat wils, en er staan zondermeer goede bijdragen in, maar het achterliggende concept wordt toch niet geheel duidelijk.

Arie L. Molendijk

Smaling, Adri; Hijmans, Ellen (Red.). Kwalitatief onderzoek en levensbeschouwing, Amsterdam, Boom, ISBN 90-5352-313-8, 1997, 14 x 21, 206 p.,f39,50.

Deze bundel bevat zeven bijdragen, en een inleiding daarop, van zeven auteurs die gesproken - vanuit hun eigen invalshoek - hebben op een studiedag met gelijknamige titel. In de inleiding wordt op heldere wijze een begripsbepaling gegeven van de concepten 'kwalitatief onderzoek' en 'levensbeschouwing'. Hierbij wordt erop gewezen dat de kwalitatief onderzoeker bereid moet zijn om zijn of haar eigen mens- of wereldbeeld of levensbeschouwing kritisch te herzien of verder te ontwikkelen, en wordt onderscheid gemaakt tussen de begrippen levensbeschouwing en levensovertuiging. Hijmans geeft in haar bijdrage aan dat religie, levensbeschouwing en zingeving drie verschillende begrippen zijn, waarbij de eerste twee worden gezien als onderdelen van de zingevende activiteit van een mens. Opvallend is haar indeling van deze drie zaken, waarbij levensbeschouwing een bepaalde manier van zingeving is en religie weer een nadere specificatie van levensbeschouwing. Tot deze conclusie komt zij dankzij de openheid van de kwalitatieve onderzoeksmethode; de onderzoeker gaat met het op deze manier hanteren van de methode een open uitwisseling met de empirie aan. Van der Veen presenteert een kwalitatief onderzoek naar basisschoolcatechese; de verhouding tussen professionele eisen aan het vak en de, inhoudelijke, geloofs-component ervan staan centraal en hoe de leerkracht door deze twee aspecten wordt bei"nvloed. Zij geeft hiermee aan, evenals Hijmans dat deed, dat bij een kwalitatief onderzoek naar levensbeschouwing ook de onderzoeker zelf, en zijn of haar levensbeschouwing, deelnemen aan dat voortdurende uitwisselingsproces tussen onderzoeker en empirisch materiaal. In zijn bijdrage begint Baart met het omschrijven van wat hij verder zal verstaan onder praktische theologie en het weergeven van vijf kenmerken van kwalitatief onderzoek. Hij

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014


geeft aan dat theologen en pastores dol zijn op kwalitatief onderzoek en na vier, naar zijn mening te basale, redenen daarvoor, geeft hij enkele diepgaander kenmerken van bet jonge vak van de praktische theologie die eveneens mogelijke redenen voor de verbondenheid tussen kwalitatief onderzoek en praktische theologie vormen. Dan komt hij tot zijn meest wezenlijke punt: de overeenkomsten tussen de geeigende pastorale houding en de houding die gevraagd wordt van een kwalitatief onderzoeker. Hij geeft bijzonder treffend aan hoe er overeenkomsten bestaan tussen bijvoorbeeld de basishouding van pastores naar hun omgeving en hun contemplatieve houding enerzijds en de open houding van een kwalitatief onderzoeker anderzijds om echt de ander(en) te kunnen leren kennen. In bet volgende hoofdstuk problematiseert Coenen de objectiviteit die onderzoekers aan religieuze uitingen verbinden uit oogpunt van wetenschappelijkheid. Hij stelt dat de kwalitatieve onderzoeker juist vernieuwende kennis kan verwerven door verder te gaan, door deel te nemen aan de religieuze uitingen (zoals Hijmans en VanderVeen hebben Iaten zien), en trekt in zijn betoog een mooie en illustratieve parallel met diverse kunstuitingen. Maso benadrukt de waarde van affectieve en persoonlijke ervaringen en overtuigingen in de wetenschap, waarbij hij wijst op bet feit dat hierdoor andere antwoorden worden gevonden dan die ( cognitieve) uitspraken die voor iedereen waar zouden zijn. De waarde van deze subjectieve bevindingen ligt in bet helpen van andere individuen bij hun zoektocht naar de geheimen van bet bestaan. In kwalitatief onderzoek is bij uitstek hiervan sprake: bet zoekt naar waameembaar-gemaakte ervaringen en overtuigingen van individuen, heeft als doel bet zoeken naar moge/ijke aspecten van de aard van een verschijnsel in plaats van naar de defmitieve vorm van aile aspecten hiervan en onderzoekers geven bet unieke en toevallige van hun zoektocht juist een exp/iciete plaats. Dit laatste noemt hij radicale subjectiviteit. Smaling breekt een lans voor de hedendaagse argumentatietheorie als kern voor de kwalitatieve methodologie. Hierbij gaat bet om de geloofwaardigheid van een redenering, waarbij zoveel mogelijk factoren die rond de redenering een rol spelen, dienen te worden betrokken. Hij wijst daarmee op de relationele kwaliteiten van de onderzoeker als cruciaal voor de waarde van kwalitatief onderzoek. Na dit goed onderbouwd te hebben, illustreert hij zijn betoog met twee voorbeelden van principes die onder de argumentatieleer vallen: bet cooperatieprincipe en bet caritasprincipe, en hun relevantie voor kwalitatief onderzoek. Dit laatste motiveert hij op drie manieren, waarbij de ethische overtuiging bet meest in bet oog springt, zeker in bet kader van kwalitatief onderzoek naar (en eventueel vanuit een) levensbeschouwing. De bundel wordt afgesloten met een bijdrage van Kunneman, die wijst op de vaak optredende neutralisering van bet spanningsveld tussen kwalitatief onderzoek als wetenschappelijke kennisverwerving enerzijds en levensbeschouwelijkheid anderzijds. Hij stelt dat in de postmoderne samenleving een andere manier gevonden kan worden om met deze spanningsverhouding om te gaan, omdat wetenschap minder objectivistisch en levensbeschouwing minder gesloten aan bet worden is. Middels een wetenschapstheoretische en een meer praktisch gerichte invalshoek werkt hij dit verder uit. Met een ingewikkeld wetenschapsfilosofisch betoog duidt hij op bet belang van een meervoudige rationaliteitsopvatting en van bet goed trainen van kwalitatieve onderzoekers tot normatieve professionals. Een bundel met zeer waardevolle bijdragen tot de discussie over de relatie tussen kwalitatief onderzoek en levensbeschouwing, aan te raden voor zowel (kwalitatieve) onderzoekers in-bet-veld en hun opleiders als voor theologen.

M.C.H. van Dijk-Groeneboer

Dow

nloa

ded

by [

New

Yor

k U

nive

rsity

] at

22:

43 0

4 N

ovem

ber

2014

boekbesprekingen

Documents