Nummer 2 I Juni-Juli I 2012Nummer 2 I Juni-Juli I 2012

Wijzer-platen zimmer-torenin lier

Conditie-meting paleis het loo

sint-katelijne-kerk in brussel

BOU

WEN

AA

N M

ON

UM

ENTEN

Vaktijdschrift over monum

entenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed | Num

mer 2 | 2012

Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoedVaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

THEMA RestauratiemortelsKloosTERKwARTiER

siTTARd

KloosTERKwARTiERsiTTARd

olV BAsiliEKTongEREnolV BAsiliEKTongEREn

verzekert vertrouwd

sinds 1852

Donatus Monumenten worden met veel zorg omgeven door eigenaren en beheerders. Dat is belangrijk en nodig. Net als het kiezen van de juiste verzekering. Al sinds 1852 heeft Donatus erva-ring in het verzekeren van monumentale kerken en gebouwen. Als onderlinge maatschappij werken wij zonder winstoog-merk. Wij hebben dan ook geen klanten, maar leden. Maak vrijblijvend kennis met Donatus. Onze expertise zal u ver-bazen en verrassen, evenals onze jaarlijkse premierestitutie.

Op de foto:“Exact weten we het niet, maar aangenomen

wordt dat Slot Doddendael (Ewijk) stamt uit de jaren dertig van de 14e eeuw en haar

naam te danken heeft aan de lisdodden die in de omgeving groeiden. De terrassen

geven een prachtig zicht op het eeuwenoude Slot, de tuinen, boomgaard en slotgracht.

Maar ook binnen waan je je in vroeger tijden. De muren van de vroegere wapen-

kamer, het Arsenaal, zijn beschilderd met wapens door de in trompe-l’oeil

gespecialiseerde schilder Willem Rutgers. De voorwerpen zijn zo levensecht geschil-

derd, dat gasten ze soms van de muur willen pakken. Het hele huis is gerestaureerd met authentieke materialen. De lemen vloeren hebben we vervangen door oude plavuizen en een ingebouwde vide geeft meer ruimte.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat de mensen hier graag vertoeven.”

Dhr. H.A.J.M. Braam, eigenaar van Slot Doddendael te Ewijk

Binnenkort

verschijnt: jubileumboek

Oren van SteenMeer weten?

www.160jaardonatus.nlwww.donatus.nl tel. 073 - 5221700

BOUWAFDICHTING ♦ BOUWONDERHOUD ♦ BINNENWANDAFWERKINGEN ♦ BETONREPARATIE ♦ BETONCONSERVERINGINDUSTRIELE HOUTCOATINGS ♦ DAKBESCHERMINGSPRODUCTEN ♦ GEVELREINIGING ♦ GEVELBESCHERMING ♦ VLOERSYSTEMEN

Bouwelven 19 ♦ 2280 Grobbendonk ♦ Tel +32 (0) 14 84 80 80 ♦ Fax +32 (0) 14 84 80 81www.ftbremmers.com

BOUWAFDICHTING ♦ BOUWONDERHOUD ♦ BINNENWANDAFWERKINGEN ♦ BETONREPARATIE ♦ BETONCONSERVERINGINDUSTRIELE HOUTCOATINGS ♦ DAKBESCHERMINGSPRODUCTEN ♦ GEVELREINIGING ♦ GEVELBESCHERMING ♦ VLOERSYSTEMEN

Bouwelven 19 ♦ 2280 Grobbendonk ♦ Tel +32 (0) 14 84 80 80 ♦ Fax +32 (0) 14 84 80 81www.ftbremmers.com

Restauratie en algemene bouwwerken

Steenhouwerij en marmerbewerking

Schrijnwerkerij, glas-in-lood, smeedwerk

Decoratief stuc- en staffwerk en restauratieschildertechnieken

Speciale restauratietechnieken

Steigers, stut- en schoringwerken

Archeologisch onderzoek

Projectontwikkeling en herbestemmingen

Renovatie bibliotheek Elsegem / Wortegem-Petegem

Group MonumentOostrozebekestraat 548770 IngelmunsterT. 051/31 60 80F. 051/30 22 37info@monument.bewww.monument.be

dasm

edia

.be

VoorwoordBeste Lezer,

Vanaf nu verschijnen Bouwen aan Monumenten Nederland en Bouwen aan Monumenten Vlaanderen/Brussel als één geïntegreerd geheel. We kijken over de landsgrenzen heen naar de mooiste en vaktechnisch interessantste onder-houds-, renovatie- en restauratieprojecten.

De achtergrondartikelen kunnen voor de beleidsverantwoordelijken in beide landen een nuttige reflectie vormen. Want het is goed om af en toe eens over de grens te kijken, in ons geval eigenlijk over de tuinmuur. Ik denk dan terug aan een inleidende les van professor Roland Baetens, in het begin van de jaren tachtig. Baetens was een pionier op het vlak van industriële archeologie, die toen in Vlaanderen nog van de grond moest komen. “Heel Vlaanderen telt xxx beschermde monumenten,” zei de prof. Het exacte getal ben ik allang vergeten, maar voor ons studenten leek het toen ontzaglijk veel. Maar de koude douche volgde meteen. “Dat zijn er bijna zoveel als de stad Amsterdam.” Daarmee was meteen duidelijk dat het noorden ons in meer dingen voor was dan (toen) voetbal en wielrennen.”

Intussen hebben achtereenvolgende Vlaamse ministers het gat flink dichtgereden. Nog belangrijker misschien is de toegenomen publieke en beleidsaandacht voor erfgoed. Een officiële bescherming is niet altijd noodzakelijk om een waardevol bouwwerk of landschap te behouden.

In dit nummer besteden we thematisch veel aandacht aan restauratiemortels, via interviews met diverse specialisten in noord en zuid. Afwisselend zullen mijn Nederlandse collega Jac Buchholz en ik het welkomstwoord tot u richten.

Ik zou alvast graag één Vlaams monumentaal gebouw introduceren bij onze Nederlandse lezers: de Zimmertoren in Lier, een middeleeuwse toren, met daarin een astronomisch klokkenensemble uit de twintigste eeuw. Op de volgende bladzijden leest u over de restauratie van de dertien opvallende wijzerplaten. Het plein voor de toren is veruit de drukste terrasjesbuurt van Lier. De stad viert dit jaar haar achthonderdste verjaardag. Of eigen achthonderd jaar stadsrechten. Want niemand weet hoe oud Lier precies is. Sinds de jong overleden Anton Bergmann (1835-1874), de Vlaamse tegenhanger van Nicolaas Beets, heeft niemand zich meer gewaagd aan een omvattende ‘geschiedenis van Lier.’ Lierenaars zijn geen historici, maar feestvierders. De stad maakt haar bijnaam ‘Lierke Plezierke’ nog altijd waar.

Alomtegenwoordig in de stad, veel meer dan zijn tijdgenoot Louis Zimmer, is Felix Timmermans. Zijn bekendste werk is Pallieter (1916), een ode aan het genieten van het leven, het plukken van de dag. Denkt u dat Timmermans in tegenstelling tot Bergmann geen literaire parallel kende benoorden de Moerdijk? Misschien was die er niet. Maar het is wel een feit dat in 1916 geen enkele Vlaamse uitgever het aandurfde om het naar de toenmalige normen gedurfde werk van Timmermans uit te geven. Maar Timmermans keek over de grens en vond zonder veel moeite die uitgever wel in Amsterdam.

Veel leesgenot,

Koen Mortelmans

Restauratie en algemene bouwwerken

Steenhouwerij en marmerbewerking

Schrijnwerkerij, glas-in-lood, smeedwerk

Decoratief stuc- en staffwerk en restauratieschildertechnieken

Speciale restauratietechnieken

Steigers, stut- en schoringwerken

Archeologisch onderzoek

Projectontwikkeling en herbestemmingen

Renovatie bibliotheek Elsegem / Wortegem-Petegem

Group MonumentOostrozebekestraat 548770 IngelmunsterT. 051/31 60 80F. 051/30 22 37info@monument.bewww.monument.be

dasm

edia

.be

10 18

20 26

www.bouwenaanmonumenten.nl Jaargang 4, nummer 2, 2012Sinds 2009, Verschijnt 6 x per jaarISSN: 1879-4351

verantwoordelijke uitgevers

Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland t +31 (0)495 450095 e info@louwersuitgevers.nl w www.louwersuitgevers.nl

H.B.J.M. LouwersWildlaan 7, 3910 NeerpeltPostbus 85 ,3900 OverpeltT +32 (0)11 605540 F +32 (0)11 605541E info@louwersmediagroep.be W louwersmediagroep.be

redactieJac Buchholz, Martijn van den Bouwhuysen, Dave Cuypers, Henri Gielen, Lilian Heijmans, Tim Janssens, Koen Mortel-mans, Senne Starckx, Bert Verbeke, Jan-Kees Verschuure

redactieadres nederlandSchatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland t +31 (0)495 450095 e info@louwersuitgevers.nl

redactieadres vlaanderenKoen MortelmansKempenlaan 5B-2160 Wommelgemt +32 (0)3 3536066 e koen@mortelmans.com

Bladmanagement nederlandNiek Oostendorpe n.oostendorp@louwersuitgevers.nl

Bladmanagement vlaanderenPascal Op de Beecke p.opdebeeck@louwersmediagroep.be

secretariaatManuela Depenbrock

advertentiesOnline aanleveren:http://ftp2.louwersuitgevers.nlUsername: monumentenof Username: monumenten beWachtwoord: gastPostbus 249, 6000 AE Weert, Nederlandt +31 (0)495 450095

aBonnementsPrijs nederland€ 54,- per jaar excl. BTWING 41 71 65t.n.v. Louwers Uitgeversorganisatie BVo.v.v. Bouwen aan MonumentenInformatie over abonnementen:t +31 (0)495 450095

aBonnementsPrijs vlaanderen€ 54,- per jaar excl. BTWABN Amro: 723-5404718-21t.n.v. Louwers Mediagroep BVBAo.v.v. Bouwen aan Monumenten BelgiëInformatie over abonnementen:t +32 (0)11 605540

adreswijZingenSchriftelijk ten minste drie weken voor verhuizing naar: Postbus 249, 6000 AE Weert

vormgeving / art directionLogo Reclame- Ontwerpbureau BVt +31 (0)495 450065e info@logobv.nl

oPZeggingenIndien twee maanden voor het verstrijken van de abonnements-periode geen schriftelijk bericht van opzegging is ontvangen, wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd.

doelgroePAbonnees, betrokken ministeries en rijksdiensten, provinciale, gemeentelijke en andere betrokken overheden, monumenten-wachten, landelijke, regionale en lokale organisaties, stich-tingen en instellingen m.b.t. cultureel erfgoed. Aannemers, adviesbureaus, architecten en andere betrokken marktpartijen.

Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of vermenigvuldigd zon-der uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en zonder bronvermelding. Hoewel dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Zij aanvaarden dan ook geen enkele aan-sprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van han-delingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op deze informatie.

9 MonumenTTaal, Michiel van Hunen, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

10 Kloosterkwartier Sittard

16 Lezing wandstoffering toont veldwerk specialisten

18 Interview Christine Mattheeuws

20 Gevelrestauratie Berlage Lyceum

26 Restauratie Sint-Katelijnekerk Brussel

31 Dag van de bouw 2012

44 Zimmertoren in Lier

48 Consolidatie Kasteelruïne Valkenburg

50 Conditiemeting Paleis het Loo

53 Journaal

58 Thema Restauratiemortels

76 OLV-Geboortebasiliek in Tongeren

58

101

48

7680 “Beter een vakman opleiden tot duiker dan andersom”

82 St. Joriskerk in Amersfoort

86 Heleblitz, ervaren beveiligers tegen blikseminslag in gebouwen

88 Renovatie Panorama Mesdag

92 Atelier Richard Roland Holst helemaal opnieuw opgebouwd

94 Elleboogkerk in Amersfoort

96 Onconventionele aanpak woonhuis Baambrugge

98 Erfgoed Vlaanderen: Nieuwe zuurstof voor kasteelpark Beauvoorde

101 Flamey Advocaten: Vlaams premiestelsel versoepeld

104 Ensemblewaarde vesting Hellevoetsluis

106 Hellevoetsluis Ooms Construction

108 VCB buigt zich over aangepast ontwerp van onroerend erfgoeddecreet

111 Wie doet wat?

inhoud

Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 IIIIIIIIIIIIIII Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli IIIIIIIIIIIIIII 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012

ZIMMER-TORENTE LIER

PALEIS HET LOO

SINT-KATELIJNE-KERK TE BRUSSEL

Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 Nummer 2 IIIIIIIIIIIIIII Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli Juni-Juli IIIIIIIIIIIIIII 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012

Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoedVaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoedVaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoedVaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoedVaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoedVaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoedVaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoedVaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoedVaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoedVaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoedVaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoedVaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoedVaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoedVaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoedVaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

THEMA RestauratiemortelsKLOOSTERKWARTIER

SITTARD

KLOOSTERKWARTIERSITTARDKLOOSTERKWARTIERSITTARD

OVL BASILIEKTONGERENOVL BASILIEKTONGERENOVL BASILIEKTONGEREN

Op de cOverSlot Moermond in Renesse

50

Acaciastraat 14cB-2440 Geelinfo@renotecTel: 014 81 60 21Fax: 014 86 60 16www.renotec .be

Restauratie en RenovatieGevelInterieurDakwerkenGlas-in-loodSpeciale technieken

9Bouwen aan monumenten

‘Restaureren in crisistijd is nu investeren’ stelde Casper de Bonth in de column hiervoor. Daar sluit ik me daar graag bij aan, evenals bij zijn pleidooi om te werken met erkende partijen. Met een toe-nemend aanbod van aantoonbaar gekwalificeerde vakmensen zijn we binnen de restauratiebranche op de goede weg.

Helaas blijkt kwaliteit zich nog te vaak uit de markt te prijzen. Kennelijk is de vraag naar hogere kwaliteit nog onvoldoende. En dat terwijl de meeste eigenaren wel degelijk een goede uitvoe-ringskwaliteit verlangen. En velen van hen willen ook dat bij de ingreep het oude materiaal wordt gerespecteerd en dat monumentwaarden behouden blijven. Opdrachtgevers kiezen voor de laagste prijs als voor hen het kwaliteitsverschil onvoldoende duidelijk is. Blijkbaar is dat zo.

Wellicht komt dat doordat opdrachtnemers nog onvoldoende helder en volledig beschrijven wat precies de onderscheidende kwaliteit is van het product of de dienst die zij aanbieden. Ook denk

ik dat veel eigenaren niet genoeg inhoudelijke kennis hebben om de aangeboden werkzaamheden te kunnen beoordelen; ze kunnen het verschil in aanpak niet goed op waarde schatten. Uitvoerende partijen moeten duidelijker aantonen dat hun product beter is dan dat van de minder gekwalificeerde concurrent. Zeker institutionele opdrachtgevers hebben harde feiten nodig om niet verplicht te zijn de laagste prijs te kiezen. Opdrachtnemers kunnen dat doen door in hun offerte te verwijzen naar kwaliteitsnormen en uitvoerings-richtlijnen. Zeker wanneer deze zijn opgesteld door de branche in samenspraak met deskundigen en belang-hebbenden bewijzen zij hun nut. Degelijke documenten geven, wanneer ze goed zijn uitgewerkt, zowel meer inzicht in welke aspecten bij de uitvoering van belang zijn, als welke aanpak precies wordt aangeboden. Het gezamenlijk uitwerken van dergelijke documenten is dan ook iets dat de Rijksdienst voor het Cultuur-erfgoed met het programma Restauratiekwaliteit wil bereiken. In dat kader brengt ook de stichting ERM de belanghebbenden binnen de sector samen om hieraan te werken.

Voor een hoge uitvoeringskwaliteit is inzet van kennis essentieel. Kennis die evenzeer is gebaseerd op toege-past wetenschappelijk onderzoek als op de praktijkervaringen van vakman en eigenaar. Het is juist ook die kennis die ons vaak inspireert en enthousiasmeert. Wanneer we nu de sores van geld en vergunningen even achter ons laten om gezamenlijk met de vakinhoud aan de slag te gaan, snijdt het mes aan twee kanten. We verhogen zowel de uitvoeringskwaliteit als ons werkplezier. Dat die vakinhoud ons bindt en ons energie geeft, ervaar ik ook nu weer, bij het samenstellen van een boek over historisch metselwerk, waar twintig auteurs en redactieleden veel tijd in steken. Het boek wordt gepresenteerd tijdens het symposium dat de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed op 10 oktober organiseert om ons onder te kunnen dompelen in de rijke vakinhoud die ons werk zo boeiend maakt. En met die specialistisch kennis zijn we nog beter in staat ingrepen af te stemmen op wat het monument en de gebruiker vragen. ■

Zie ook: www.cultureelerfgoed.nl/restauatiekwaliteit en www.stichtingerm.nl www.cultureelerfgoed.nl/historischmetselwerk

MonuMenTTaal■ Michiel van hunen, Rijksdienst vooR het cultuReel eRfgoed

10

kloosterkwartier sittard:

Ga er maar aan staan: het restaureren en herbestemmen van een enorm histo-risch complex van twee met elkaar vergroeide kloosters, gebouwd en verbouwd in verschillende eeuwen vanaf 1653: het Kloosterkwartier in Sittard. LAUDY Bouw & Ontwikkeling durfde het aan. Sterker nog: het bedrijf had specifiek zijn zinnen gezet op dit project in het centrum van de stad. “Wij zijn al vanaf eind negentiende eeuw betrokken bij het Kloosterkwartier”, legt coördinator pro-jectverwerving Martijn Elders uit. “Ons archief bevat nog facturen voor het maken van een nieuwe toegang voor het complex in 1883.”

HERBESTEMMINg VOOR EEN gIgANTISCH HISTORISCH COMPLEx

HERBESTEMMINg VOOR EEN gIgANTISCH HISTORISCH COMPLEx

foto: Alain Dacier Fotografie, Sittard

SITTARD Kloosterkwartier

BOUWEN AAN MONUMENTEN 11

LAUDY Bouw & Ontwikkeling begon 160 jaar geleden in de stad als aannemer. Intussen is het bedrijf, nu onderdeel van

Ballast Nedam, al jaren bedreven in pro-jectontwikkeling. Jan Drummen, hoofd projectontwikkeling: “Wij kopen zelf vastgoed aan om te herontwikkelen. We verwierven dit complex in 2006 van een andere ontwikkelaar. Herontwikkelen bleek voor hem toen onhaalbaar, onder meer doordat er geen goede oplossing was voor het parkeren van bewoners en bezoekers.”

stedenBouwkundig PlanArchitect Harold Janssen van SATIJN-plusArchitecten uit Born vult aan: “Dat werd opgelost door het stedenbouwkun-dige plan Sittard Revisited. De histori-

sche binnenstad werd daarin benoemd als kwaliteit en de oude schootsvelden zouden weer vrij worden van bebou-wing.” Elders: “Onder die schootsvelden konden we wel de voor het klooster-

kwartier benodigde parkeerplaatsen realiseren. Perfect voor ons plan!” Dat plan behelst luxe appartementen, een viersterren hotel, een restaurant met groot terras aan de groene voormalige kloostertuin, short stay appartemen-ten voor expats die tijdelijk in de regio werken bij bedrijven als DSM en Sabic, exclusieve winkeltjes en kantoorruimte. “Een marktverkenning wees uit dat daar behoefte aan was”, aldus Drummen. “De grote vraag was echter: past wat wij willen ook in de historische context van het gebouw?”

resPect voor historische waardenHerontwikkelen doe je namelijk alleen maar met respect voor de historische waar-den van een monument, zo vinden zowel de

mannen van LAUDY als architect Janssen. Een uitgebreide studie naar de geschiede-nis van het gebouw volgde. Dat verleden bleek zo interessant, dat LAUDY Bouw & Ontwikkeling er een boek aan wijdde: ▼

Het wonder van Sittardhet kloosterkwartier bestaat uit twee kloosters: het dominicanenklooster en het aangrenzende ursulinenklooster. het oudste deel van het dominicanenklooster werd tussen 1652 en 1668 gebouwd. sindsdien is het verschillende keren uitgebreid en veranderd. de vleugel solanus stamt uit 1851 als internaat voor de jezuïeten. ongeveer 25 jaar later werd ook, als eerste Basilica minor in nederland, de rijkelijk versierde Basiliek van onze lieve vrouw van het heilig hart gebouwd. nadat het wonder met de naald zich in sittard voltrok. in juni 1866 slikte agnes verheggen, leerlinge in het naastgelegen ursulinenklooster, een naald in. Ze was ten dode opgeschreven, maar toen de zusters 33 keer (het aantal levensjaren van christus) tot mariahadden gebeden, schoot de naald los, was agnes gered en groeide sittard uit tot drukbezochte bedevaartsplaats. het hoofdgebouw van het ursunlinenklooster stamt uit de zeventiende eeuw en werd ook meerdere keren uitgebreid. de laatste uitbreiding aan het begin van de vorige eeuw verbond de beide kloosters met elkaar. de ursulinen, dominicanen, jezuïeten en Franciscanen die de kloosters in de loop der tijd bewoonden, hadden allemaal hun plaats in de sociale en maatschappelijke structuren in de stad. nadat halverwege de twintigste eeuw de laatste religieuzen vertrokken, was het kloosterkwartier nog jaren in gebruik als gezellenhuis, opleidingsschool voor sportleraren en onderkomen voor een lerarenopleiding. sinds 1999 stonden de gebouwen grotendeels leeg. met de herbestemming wordt het kloosterkwartier opnieuw onderdeel van het leven in sittard.

laudY Bouw & ontwikkeling: ‘de gRote vRaag was, past wat wij willen

ook in de histoRische context?’

foto: Leon Abraas Fotografie, Sweikhuizen

foto: Leon Abraas Fotografie, Sweikhuizenfoto: Leon Abraas Fotografie, Sweikhuizen foto: Leon Abraas Fotografie, Sweikhuizenfoto: Leon Abraas Fotografie, Sweikhuizen

Kloosterkwartier SITTARD

Timmerfabriek BrounsWestbroek 68, 6243 CJ GEULLE (L)T 043-3641472 F 043-3580242M 06-51423217 www.brounstimmerfabriek.nl

12880220_brouns.indd 1 18-06-12 14:33

G L

A S

Ha

nde

lsce

ntru

m B

erg

erw

eg

| S

itta

rd |

ww

w.ja

csa

lvin

o.nl GLASREPARATIE

24-uur service

ALLE SOORTEN GLAS

hardglazen deuren

isolatieglas

gespoten glas voor o.a.

keuken en badkamer

glas in lood

spiegels

beloopbaar glas

grafmonumenten

meubels

kunst

Industriestraat 6

Handelscentrum

Bergerweg

Sittard

T. 046-451 55 53

info@jacsalvino.nl

www.jacsalvino.nl

foto: Airvision - John Dummer Fotografie, Valkenburg

13Bouwen aan monumenten

‘Het Kloosterkwartier, Venster op het ver-leden’. Vanuit die blik op de geschiedenis bekeken ze per gebouw waar het geschikt voor was. Soms was dat makkelijk, zoals met het oude pensionaat waar de school-meisjes verbleven. “Dat is perfect als hotel te herbestemmen”, vertelt Drummen.

Soms was het moeilijker, bijvoorbeeld met het oude nonnenverblijf. Drummen: “Dat was met kleine kamertjes en raam-pjes en de staat waarin het verkeerde eigenlijk nergens meer voor geschikt.” Dus vroeg LAUDY toestemming aan de verantwoordelijke instanties om dat te kunnen vervangen door nieuwbouw appartementen. “Door het minste van het monument op te offeren, konden we het beste behouden”, legt Drummen uit.

lagen toevoegen aan de geschiedenisArchitect Janssen moest daardoor naar een goede balans tussen oud en nieuw zoeken. “Als architect moet je je ervan bewust zijn dat je een nieuwe laag aan de geschiedenis toevoegt. Die laag moet herkenbaar zijn in de toekomst, maar daarbij moet je altijd respect hebben voor het bestaande.” Dus ontwierp Janssen een modern, maar sympathiek

appartementencomplex dat herkenbaar is als eigentijds, maar bescheiden zijn plaats inneemt tussen de monumenten.

Zijn rol bij de ontwikkeling van het hotel lag op een heel ander vlak. “Het au-thentieke casco was al geschikt voor het hotel. De kunst zit voor mij vooral in het implementeren van de juiste bouwtech-niek. Hoe zorg je ervoor dat het voldoet aan bijvoorbeeld alle eisen op gebied van brandveiligheid, zonder dat het histori-sche uiterlijk wordt aangetast? Dat vereist bovendien kennis van oude ambachten als schilderwerk en een regisseursrol van de architect. Het vereist dat je je onder-geschikt kunt maken aan bijvoorbeeld een restauratie-atelier. Als architect ben je daarin een partner van de verschillende partijen, je staat er nooit boven.”

BuikgevoelZo zien ook Drummen en Elders dat. “In dit geval zijn wij opdrachtgever én uitvoerder”, zegt Drummen. “De architect zit daar tussen. Niet alles wat wij willen, is mogelijk. Een architect als Janssen is dan een belangrijke spar-ringpartner.” Een partner bovendien die zich al 25 jaar toelegt op herbestem-ming. Janssen: ▼

Jac Salvino Glasdecor uit sittard zorgde voor de glazen deuren waarmee de ‘natte ruimtes’ in het hotel ingenieus zijn af te sluiten van de rest van de hotelkamer. ook maakte het bedrijf een tochtportaal met twee glazen deuren en zijpanelen, evenals de glazen deuren voor de toegang naar de kantoren. allemaal van veiligheidsglas. “ons sterke punt is dat wij zelf produceren”, vertelt remy salvino. “we hebben een groot machinepark en kunnen maatwerk leveren.” en dat is nodig bij een project als dit. “we willen leveren wat de klant vraagt, maar daar gaat veel communicatie aan vooraf. daarin moeten beide partijen elkaar vertrouwen en zich kunnen aanpassen.” vertrouwen dat er zeker is tussen salvino en laudy Bouw. Beide partijen komen uit sittard en kennen elkaar goed. remy salvino: “Ze verwachten van ons dat we flexibel zijn en onder tijdsdruk goed kunnen presteren. en dat kunnen we ook. drie kwartier voor de opening van het hotel deden we bijvoorbeeld nog aanpassingen aan een spiegel. maar andersom heeft laudy ook respect voor onze expertise.” salvino praat met trots over het project. “het hotel is echt een aanwinst voor sittard. ik vind het een eer dat we daar aan mochten meewerken. en dat geldt ook voor onze medewerkers. die zijn blij dat ze hier toch een beetje hun eigen stempel op konden drukken.”

FOTO’SMonumentale trap in een van de kloosters.

foto: Leon Abraas Fotografie, Sweikhuizen

foto: Fotostudio G2 - Henry Peters, Geleenfoto: Fotostudio G2 - Henry Peters, Geleen

foto: Airvision - John Dummer Fotografie, Valkenburg

Kloosterkwartier SITTARDKloosterkwartier SITTARD

Iedere dag monumentendag

50JaarJaar1961-2011

50JaarJaar1961-2011

Conserveert & Herstelt Hout | Verdrijft Vocht

ONDERZOEK | HOUTINSECTENBESTRIJDING | ZWAMSANERING | HOUTRESTAURATIE MET EPOXYTECHNIEK

HETELUCHTMETHODE | ZUURSTOFARMELUCHTMETHODE | MICROGOLVENMETHODE | VOCHTWERING

KRUIPRUIMTERENOVATIE | BODEMISOLATIE | CONSTRUCTIEDROGING | INSPECTIEABONNEMENTEN

www.vanlierop.nl

Martinikerk, Groningen

Zuiderzeemuseum, Enkhuizen

Vredespaleis, Den Haag

Paleis Het Loo, Apeldoorn

Kasteel de Haar, Haarzuilen

Dom, Utrecht

Westerkerk, Amsterdam

Sint Jan, ‘s-Hertogenbosch

Een greep uit meer dan 100.000 behandelde objecten

Stoomgemaal De Cruquius, Cruquius

Alphen aan den Rijn 0172 433 514 | Heerhugowaard 072 574 18 56 | Assen 0592 359 172Liempde 0411 632 647 | Echt 0475 488 378 - VCA* & ISO 9001 gecertifi ceerd en Lid NVPB

Chateau Neercanne, Maastricht

Mechelen (B) +32 (0) 15 400 11 Geregistreerd en erkend (cat. d8, d21, d23, d24) aannemer

Van Lierop advertentie A4.indd 1 22-05-12 08:56

15Bouwen aan monumenten

timmerfabriek Brouns in geulle is gespecialiseerd in het maken van kozijnen, ramen en luiken voor (zeer) oude panden die gerestaureerd moeten worden. “echt vakwerk”, zegt henk Brouns. “we streven ernaar om exacte kopieën te maken.” Brouns kan alles, ook nieuwbouwwerk, maar het restauratiewerk bepaalt het grootste deel van de omzet. en daar is Brouns blij mee. “we restaureren door het hele land. dat is mooi werk, omdat het gevarieerd is en nog om het oude ambacht vraagt. daar komt het vak nog echt kijken en dat maakt het leuk. vroeger maakten ze de mooiste dingen met alleen een beitel, een schaaf en een hamer. dat was heel arbeidsintensief en daar nemen we tegenwoordig vaak de tijd niet meer voor.” Brouns vervaardigt zelf intussen ook bepaalde delen machinaal, maar een groot gedeelte gebeurt nog altijd met de hand. voor het kloosterkwartier maakte Brouns bijna tweehonderd kozijnen. een groot project dus. “maar wij zijn heel flexibel. daarom werken we ook al jaren prettig samen met laudy Bouw.” van buiten zien alle kozijnen in de gerestaureerde delen er nu weer authentiek uit. “maar van binnen passen we de sponningen natuurlijk wel zo aan dat ze meekunnen in de moderne tijd. Qua tochtweringen bijvoorbeeld, maar ook wat betreft hang- en sluitwerk.”

“Dat begint altijd met het monument zelf en een buikgevoel: wordt het een succes of niet? LAUDY heeft dezelfde kennis en ervaring. Struikelblokken zijn er om op te lossen. Dat doen we samen.”

Intussen is het hotel een gezamenlijk wapenfeit. Op 15 mei 2012 opende het onder de naam Merici. “Dat klinkt lek-ker internationaal”, vertelt Drummen. “Maar er is ook een link met de historie: de oprichtster van de kloosterorde van

het Ursulinenklooster heette zo.” De appartementen zijn nog niet allemaal verkocht en ook de ontwikkeling van de kantoor- en winkelruimten verloopt niet volgens planning. “Helaas zijn we ingehaald door de tijd”, zegt Drummen. “Maar we hebben een lange adem. We geloven in ons concept.” Janssen: “Het structuurplan van de gemeente Sittard blijkt een goede drager, ondanks de huidige economie. Stap voor stap veran-keren dingen zich.” ■

FOTO bOvenhet oude pensionaat waar de schoolmeisjes verbleven is perfect als hotel te herbestemmen.

FOTO OnDeRde historische omgeving werd op een eigentijdse wijze passend aangekleed.

foto: Fotostudio G2 - Henry Peters, Geleenfoto: Oud en Teak, Nieuwegein

foto: Oud en Teak, Nieuwegein

Kloosterkwartier SITTARD

16 Bouwen aan monumenten

door het Franse hof. “Daardoor werd bijvoorbeeld ook de parketvloer ingevoerd.” De architectonische belang-stelling voor wandstoffering uit zich in het gebruik van geweven wollen kleden en goudleer, soms slechts met spijkers aan de bovenzijde bevestigd. Ook de techniek van kopergravures wordt gebruikt als bedrukking van stoffen voor wandbekleding. “Reconstructie van interi-eurs is moeilijk; vaak zijn wij afhankelijk van omschrij-vingen of boektekeningen; zelfs bewaarde poppenhui-zen uit die tijd zijn een belangrijke ingang. Het is hoe dan ook altijd een interpretatie.” De productiemethoden van wandstoffering moeten eveneens worden gerecon-strueerd. “We zijn in ons land helaas minder trots op het industrieel erfgoed dan in landen als Frankrijk. Wij gaan daarom zelf op zoek naar productietechnieken.”

marotBij Ruys Interiors wordt veelvuldig contact gezocht met ambachtslieden in binnen- en buitenland. Indien nodig leidt het interieurbedrijf de medewerkers zelf op. Zoals voor de reproductie van het na 1650 in zwang gekomen bedrukte behang. De internationaal gere-

RECONSTRUCTIE INTERIEURS

“HOE DAN OOK EENINTERPRETATIE”

Ruys Interiors organiseerde in maart en april een aantal lezingen over de geschiedenis van de (monumentale) wandstoffering. Op de via tijdschrift More Than Classic gecommu-niceerde actie reageerden 150 mensen, waardoor de ‘stoffenzolder’ in de rijk geoutil-leerde showroom aan de Zeister Utrechtseweg zes keer vol zat met enthousiastelingen. Dankbaar overwerk voor mede-eigenaar Dirk van Beek, die de ‘cruciale’ periode 1600-1800 behandelde. “Als stoffering in je genen zit duik je vanzelf de geschiedenis in.”

Het bijna acht decennia oude Ruys Interi-ors is gespecialiseerd in de reconstructie van historische interieurs. Vanuit de corebusiness van meubelbekleding werd

deze activiteit aangevat in de jaren tachtig. Oprichter Jan Ruys maakte meteen naam met de interieurres-tauratie van Paleis ‘t Loo en Slot Zeist, laat zeven-tiende-eeuwse buitenverblijven voorzien van rijke stijlkamers. Wandstoffering in de breedste zin van het woord is volgens Van Beek juist tot bloei gekomen in de gouden Eeuw, toen om esthetische redenen het gebruik van wandkleden, vaak slechts provisorisch bevestigd aan de bovenzijde, in zwang kwam. “1600 is een belangrijk ijkpunt omdat toen de architect de leiding in het bouwproces begon over te nemen van ambachtslieden als timmerlui en steenhouwers.”

PoPPenhuiZenDie ontwikkeling kwam in de Noordelijke Nederlanden in een stroomversnelling nadat stadhouder Frederik Hendrik en zijn vrouw Amalia van Solms zich op voorspraak van hofarchitect Pieter Post lieten inspireren

de villa ruys interiors werd ruim 75 jaar geleden opgericht door jan ruys als ‘behangerij en stofferderij’, op de plek waar nu het hotel Figi staat in het centrum van Zeist. in 1989 verhuisde het inmiddels in de reconstructie van historische interieurs gespecialiseerde bedrijf naar het huidige onderkomen enkele honderden meters verderop, de rijksmonumentale villa Bloemheuvel aan de utrechtseweg 89.

17Bouwen aan monumenten

nommeerde Franse tapissier Daniël Marot was toen een belangrijke inspiratiebron – zeker in Nederland waar de gevluchte Hugenoot zich in 1686 vestigde. Zo ont-wierp Marot het interieur van Paleis ‘t Loo en de Trêveszaal op het Haagse Binnenhof. “Wandbekleding werd steeds persoonlijker en batikachtige ‘indiaanse’ motieven doen hun intrede, maar de productiemethoden bleven traditioneel tot aan de uitvinding van de stoommachine. Dat zie je terug in de breedte van de banen”, vertelt Van Beek de zaal terwijl stoffen rondgaan onder de enkele tientallen gasten (“stof moet je voelen”). Naast het gebruik van motieven raakt ook het materiaalgebruik ‘geïnter-nationaliseerd’ met de opkomst van sitsen. “In Frankrijk moest men daar niets van hebben uit protectie van de zijde-industrie, in Nederland veel meer.”

gauFrageDe esthetische verfijning van het interi-eurontwerp neemt toe in de achttiende eeuw, met de barok- en rococo-stijlen als inspiratiebronnen. Van Beek: “Het interieur wordt een ‘doos’; meer en meer worden elementen die esthetisch versto-rend werken aan het zicht onttrokken. Je ziet meer miniatuurschilderingen. Stoffen hangen niet meer los, maar worden in vakken bespannen en de ‘gaufrage’ komt op.” Deze techniek voor het bedrukken van velours wordt in de eerste helft van de achttiende eeuw snel populair, mede omdat de motieven niet ingeweven dienen te worden maar kunnen worden gewalst. “Wij hebben zelf walsen aange-kocht en de techniek uitontwikkeld voor reproductie.”

rococoDe opkomst van de rococo in de tweede helft van de achttiende eeuw brengt asymmetrische ontwerpen in beeld. De ‘decadente’ interieurstijl, voorzien van beddenhoofden, spiegels en chinoiserie (behang in Chinese stijl), is opmerkelijk genoeg in de Noordelijke Nederlanden erg populair – meer nog dan in Frankrijk, waar met het aantreden van Louis xVI juist een terugkeer naar het classicisme wordt ingezet. De monumentale interi-eurinrichting in het calvinistische noorden ging zo de moderne tijd in als eigenzinnig en eclectisch, waardoor de rol van moderne interpretators als restauratie-architecten en interieurspecialisten nog groter wordt. De rijkheid en variatie die daardoor ontstond levert de ‘stofferingshistorici’ van Ruys Interiors nog dagelijks werk op. ■

18 Bouwen aan monumenten

christine mattheeuws:

“NIEUWE UITDAgINgEN VOOR AMBACHTELIJKE BEROEPEN”

“Het vinden van geschikte medewerkers is één van de zwaarste problemen bij veel van onze leden,” zegt Christine Mattheeuws, voorzitter van het Neutraal Syndicaat Voor Zelfstandigen (NSZ). Dat is niet nieuw. Maar alarmerend is wel dat het probleem almaar nijpender wordt. “Op vijf jaar tijd is het aantal jongeren, dat onderwijs combineert met een leercontract, met 26% gedaald.

tekst: Koen MortelmansfotogRafie: nSZ

CHriStine MattHeeuwSsinds 1999 staat christine mattheeuws (43) als voorzitter aan het roer van het nsZ. Ze stamt uit een familie van kleine zelfstandigen. na haar studies rechten behaalde ze nog een diploma in de fiscaliteit. voor ze bij het nsZ terechtkwam was ze actief bij Febecoop, de federatie van Belgische coöperaties.het nsZ is een neutrale organisatie. Ze vertegenwoordigt meer dan 40.000 zelfstandigen, ondernemers, kleine en middelgrote bedrijven uit heel België, maar toch voor meer dan 70% uit vlaanderen. de horeca en de bouw zijn de sterkst vertegenwoordigde sectoren. veel nsZ-leden zijn ondernemingen met minder dan vijf personeelsleden. het nsZ verdedigt de sociale, economische en culturele belangen van zijn leden bij de overheid, de publieke opinie en in de media. daarnaast adviseert het hen bij problemen met onder meer contracten, personeelsbeleid, onbetaalde facturen, sociaal statuut, handelspraktijken, bemiddeling, huur en administratieve verplichtingen.Meer info: www.nsz.be

19Bouwen aan monumenten

Het watervalsysteem is al lang gekend en herkend. Veel ouders, ongeacht hun eigen achtergrond, stimuleren

hun twaalfjarige kinderen om zich in het middelbaar onderwijs in te schrijven in de richting die ze als het meest waardevol beschouwen. “En dat is het algemeen se-cundair onderwijs (ASO). Daarin komen dan ook veel kinderen terecht die geen aanleg hebben voor puur theoretische stu-dies. Ze kunnen het niet aan of worden er schoolmoe. Ze behalen slechte resultaten, zodat ze met een negatief zelfbeeld naar een lagere geachte richting vertrekken. Daar hebben ze intussen ook de speci-fieke basis gemist, zodat ze nog verder afglijden. Het zou veel nuttiger zijn en vele miserie besparen mochten kinderen op basis van hun capaciteiten meteen kiezen voor technisch middelbaar onderwijs (TSO). Ze komen dan terecht in een rich-ting waarin ze zich thuis voelen en halen betere resultaten. Bovendien vindt 90% van de TSO-afgestudeerden na minder dan een jaar vast werk. Een ASO-er heeft meestal een extra diploma nodig om op de arbeidsmarkt indruk te maken.”

NSZ is samen met Syntra, een verstrekker van opleidingen, aan het uitzoeken hoe ze de technische beroepen kunnen herwaar-deren. “Mogelijkheden zijn het inbouwen van meer criteria in leercontracten. Enkele drempels kunnen maken dat wie slaagt

daarover meer fier kan zijn. En we moeten vooral de ouders overtuigen.” Deze argumentatie is helemaal op maat van de werkgevers. Maar wie zich als zelfstandige of als zaakvoerder van een klein bedrijf wil vestigen heeft toch niet genoeg aan een puur vaktechnische opleiding? “Veel mensen die heel goed zijn in de uitoefe-ning van hun vak voelen zich veel veiliger als medewerker, zonder andere beslom-meringen dan die van de uitvoerende taken. Dergelijke mensen zijn onmisbaar. Maar doorgroeien met een TSO-diploma is mogelijk. Ik ken voldoende voorbeelden van stielmannen die een extra opleiding boekhouding of fiscaliteit volgden om een onderneming te kunnen leiden.”

wedstrijdenHet technisch en beroepsonderwijs staan niet stil. In nationale en internationale wedstrijden scoren Vlaamse studenten niet hoog. Is dit omdat de scholen hen vooral leren werken met de nieuwste machines van de belangrijkste regionale bedrijven? Stimuleren bedrijven dit, zodat ze zelf minder inspanningen moeten doen voor interne opleidingen? Verschrompelt door het gewijzigde accent de opleiding in ambachtelijke technieken?

“Een wedstrijd winnen is wel leuk, maar we moeten mee met onze tijd,” vindt Mattheeuws. “Tradities en de beheersing van hedendaagse machines moeten er

allebei zijn. Machines zijn vandaag meer ‘cool’. Bovendien staan de werkgevers open voor het gebruik van hun machi-nepark voor stages of andere vormen van opleiding. Verder focust het onder-wijs zich natuurlijk op de richtingen die de meeste leerlingen aantrekken. Wanneer er meer kandidaten zijn voor een technische of beroepsopleiding zul-len de scholen meer diversiteit kunnen inbouwen en zullen ook de traditionele ambachten weer meer aan bod komen.”

eigentijdse omschrijving ZoekenHet NSZ is actief betrokken bij twee jaarlijkse manifestaties die ambachte-lijke beroepen promoten: de Dag van de Ambachten en Ambacht in de Kijker. Die laatste is een wedstrijd, waar Mattheeuws deel uitmaakt van de jury. Laureaten zijn onder meer meubelmakers, ebenisten, makers van klokken en barometers en marmerbewerkers. De wedstrijd moet de sector promoten bij het grote publiek en jongeren ervoor warm maken. “We merken dat het publiek meer en meer op zoek gaat naar niet-standaardproducten. De meeste beoefenaars van ambachtelijke beroepen zijn begeesterd door hun werken en rekenen zelden hun daadwerkelijk gepresteerde arbeidsuren door. Maar het woord ‘ambachtelijk’ klinkt ouderwets, we moeten op zoek naar een vlag die de huidige lading beter dekt. De Franstaligen hanteren het begrip ‘artisanaal’, dat klinkt niet alleen positiever, in Wallonië ligt de waardering van artisanale beroepen ook beduidend hoger dan in Vlaanderen.”

“De term ambachtelijk heeft de bijklank van een uit de hand gelopen hobby. Toegegeven, 46% van de mensen die een artisanaal beroep uitoefenen doen dit in bijberoep. Maar dat heeft vooral met de economische leefbaarheid te maken, niet met de inhoud. Een artisanaal atelier kan gerust hoogtechnologisch zijn. Machines vervangen meer en meer het handwerk, maar de meerwaarde ligt nu nog altijd en meer uitgesproken in de creativiteit. Een computergestuurde machine kan perfect decoratieve figuren graveren in houten meubelen, maar het uittekenen van het patroon met en het afstellen van de computer gebeurt nog altijd door een creatieve man of vrouw.” ■

FOTO bOvenchristine Mattheeuws als jurylid in ambacht in de kijker.

20

gevelrestauratie Berlage lyceum

“VOORTDUREND SPARREN OM DE OVERLAST TE BEPERKEN”

De school is naar hem genoemd, maar de gebouwen waarin het Berlage Lyceum is gehuisvest, zijn niet van de hand van Hendrik Petrus Berlage. Wel was hij verantwoordelijk voor Plan Zuid, het uitbreidingsplan voor Amsterdam en de locatie waar de school gevestigd is. De ontdekking enkele jaren geleden dat de gevel-beelden van Hildo Krop flink aangetast waren, was de opmaat voor een omvangrijke gevelrestauratie.

Het Berlage Lyceum behoort tot de Esprit Scholengroep. In tegenstelling tot veel andere onderwijsinstellingen kende de school in de afgelopen jaren

een forse groei. Er kwamen tussen de 250 en 300 leerlingen bij. Dat had onder meer consequen-ties voor het restauratieproject, vertelt Facility Manager Hans den Breejen. “Toen we een aantal jaren geleden begonnen, was er nog ruimte vrij in het gebouw. Die dachten we te kunnen benutten om noodlokalen in te richten. Vanwege de groei konden we die plannen niet uitvoeren en hebben we samen met de hier werkzame partijen andere oplossingen moeten bedenken om overlast te

beperken.” In eerste instantie had Den Breejen niet het idee dat het een omvangrijk project zou worden, vertelt hij. “Het begon met de beelden van Hildo Krop, die waren aangetast en daar moest dus wat aan gebeuren. We zijn in overleg gegaan met de gemeente, onder andere voor subsidie, en hebben restauratiearchitect Ben Massop van BBM bv als projectleider ingeschakeld.”

twee verschillende ontwerPenDie ontdekte tijdens een verdere inventarisatie dat er meer moest gebeuren dan alleen het herstellen van de beelden. Massop verwerkte zijn bevindin-gen in een bestek dat de basis werd voor nieuwe

werken tiJdenS de vakantieS elk project vindt hij bijzonder, maar de gevelreiniging van zijn vroegere middelbare school was voor ras-amsterdammer roy nordsiek van superlook wel een hele speciale ervaring. Zo’n drie jaar geleden begon het werk, dat in fases wordt uitgevoerd. “dat bestond tot nu toe onder meer uit het kalkwassen van alle natuursteen en het met biologische algendoder afstomen van de beelden die onderdeel van de gevel uitmaken”, vertelt nordsiek. “tevens hebben we graffiti en roest bij de kelderingang verwijderd. en na het afbreken van de steigers hebben we de steigerslagen gereinigd.” vervolgens, zegt nordsiek, werd supreme od bijenwas op de gevel aangebracht, ter bescherming tegen het indringen van water en vuil. het stralen van de gevels gebeurde met het door superlook zelf ontwikkelde supradol kalkwassysteem. dankzij een speciale straalkop kan met behulp van kalk met een lage druk een goed resultaat worden bereikt terwijl beschadigingen worden voorkomen.het bijzondere groen dat met name bij de keermuren bij de kelder in de voegen zat werd door superlook – na overleg met de gemeente amsterdam – ontzien, maakt roy nordsiek duidelijk. “we hebben die delen afgedekt of hebben er meer dan een meter omheen gewerkt.”omdat er gewoon les werd gegeven, moest superlook de werkzaamheden op specifieke tijdstippen verrichten, om overlast te voorkomen. “we hebben veel tussen vier uur ’s middags en acht uur ’s avonds gewerkt, verder ook in de weekeindes en gedurende vakanties. daar hadden ze 35 jaar geleden niet mee aan moeten komen”, lacht nordsiek tot besluit.

AMSTERDAM Berlage lyceum

21Bouwen aan monumenten

gesprekken met de gemeente. Hij vertelt dat de twee gebouwen waarin het Berlage Lyceum is ge-vestigd – gelegen aan de Pieter Lodewijk Takstraat 33 en 34 – midden jaren twintig zijn gebouwd, naar het ontwerp van twee verschillende architecten en gerealiseerd door twee verschillende aannemers. “Ze zijn gebouwd in de stijl van De Amsterdamse School met invloeden van het Nieuwe Bouwen. Door de vervuiling van de gevels kon je de verschil-len tussen beide gebouwen nauwelijks nog zien.” Een van de problemen, zegt Massop, was dat voor de beelden maar ook voor andere natuurstenen elementen Weiberner Tufsteen was gebruikt. “Normaal gaat dat tot zo’n 800 jaar mee. Tijdens het Interbellum kwam uit Duitsland echter veel materiaal van slechte kwaliteit. Dit is er een voor-beeld van. Het is na zeventig jaar al versleten.” Ter vervanging is gebruik gemaakt van Beiers graniet, voor de beelden al met al 22 m3. In overleg met de RCE was voor de kwetsbare delen zoals onderdor-

pels gekozen voor Beiers graniet. Op voorschrift van de gemeente moest echter voor met name de tufstenen dorpels opnieuw tufsteen worden toege-past in plaats van het voorgestelde Beiers graniet, zegt Massop. “Voor de minder kwetsbare onderde-len als raamlijsten en dergelijke is gewoon gekozen voor de oorspronkelijke Weiberner tufsteen.”

deelProjectenVerder was er sprake van nogal wat achterstal-lig onderhoud. Het herstel van de natuursteen elementen zoals dorpels, van het dak, voeg- en metselwerk, houtrotherstel, schilderwerk en het reinigen van de gevels werd vervolgens in handen gegeven van De Heeren Bouwmeester. Dat bedrijf schakelde enkele gespecialiseerde partners in. Met het gevelherstel werd circa drie jaar geleden begon-nen, met het gebouw op nummer 33, vertelt Martin Oosterom, directeur/eigenaar van restauratieaan-nemer De Heeren Bouwmeester. ▼

Berlage lyceum AMSTERDAM

Gildenweg 4postbus 430 - 3440 AK Woerdentelefoon 0348 49 83 64fax 0348 49 83 69dhb@deheerenbouwmeester.nlwww.deheerenbouwmeester.nl

Elftweg 24941 VP Raamsdonksveertelefoon 0162 51 26 88fax 0162 51 98 10info@rabbm.nlwww.restauratiearchitectuurbbm.nl

Heilige Hartkerk Breda

Berlasgeschool Amsterdam

Heilige Hartkerk Breda

BOUWEN DOE JE SAMEN

Zowel bij de Berlageschool en de Oude kerk te Amsterdam als bij de Heilige Hart Kerk te Breda worden door de opdrachtgevers, de architect en aannemer met liefde en passie gewerkt aan de restauratie van beide monumenten want...

Oude Kerk Amsterdam

12880221_De Heeren Bouwmeester.indd 1 14-06-12 09:49

23

“Aan een schoolgebouw dat gewoon in gebruik is en dat zoals Hans den Breejen al aangaf uitein-delijk weinig mogelijkheden bood om te impro-viseren. Dat moest dus van ons zelf komen. Dat betekent flexibel zijn en anders werken dan we gewend zijn. Zo hebben we het werk in deelpro-jecten verdeeld en die afgestemd op de momenten dat de school niet in gebruik was, zoals tijdens weekenden, vakanties en later op de dag voor de geluidsoverlast veroorzakende werkzaamheden. Verder hebben we ook naar andere oplossingen

gezocht. Zo zijn de kozijnrenovaties van buiten af gedaan; hebben we niet alles eruit gehaald. Dat is behoorlijk arbeidsintensief. We waren eigenlijk voortdurend met elkaar aan het sparren om de overlast zo veel mogelijk te beperken.”

sPeciale verFsystemenRoy Weevers van Slotboom Steenhouwers – dat herstelwerk en vervangingen aan de natuurstenen elementen uitvoert – wijst eveneens op de proble-matiek van werken aan een schoolgebouw dat in gebruik is. “De werkzaamheden zelf zorgen niet voor veel problemen. Renovatie en restauratie is ons dagelijks werk, we hebben wat dat betreft heel wat ambachtelijke kennis en ervaring in huis. Maar als er lessen zijn, of meer nog examens, kun je niet al te veel lawaai maken. Verder is een regelmatig in- en

uitlopende stroom leerlingen niet te combineren met het plaatsen van kranen.” Ook voor Slotboom Steen-houwers brengen onder meer de vakanties uitkomst, maar niet alle. “Onder een bepaalde temperatuur kunnen we geen werkzaamheden uitvoeren, ▼

in Het werk GeGroeid niet complex, wel omvangrijk, noemt martinus van milt de werkzaamheden die van milt restaurateurs sinds 2009 gefaseerd aan het Berlage lyceum uitvoert. het bedrijf is onder meer ingeschakeld vanwege de specifieke kennis. “we vervangen bijvoorbeeld het voegwerk conform de traditie van de amsterdamse school. dat is een strakke, terugliggende voeg met een bepaalde mortelstructuur. in overleg met de architect hebben we naar de juiste receptuur gezocht en proeven gezet. dat vroeg om een gedegen voorbereiding.”andere werkzaamheden die van milt restaurateurs uitvoert zijn kleinschalig metselwerkherstel en steenreparaties of –vervanging. “tot een bepaalde mate van beschadiging kiezen we voor herstel, anders gaan we over tot vervanging. verder kleuren we bij om het geheel te ontstoren.” van milt geeft aan dat de werkzaamheden waar nodig zijn afgestemd op de wensen van school en omgeving, om overlast zo veel mogelijk te beperken. “dat betekent werken in vakanties en op niet reguliere tijdstippen.” het eerste jaar was het drukst, zegt van milt, “vanwege de voorbereiding, het samenstellen van de juiste receptuur. nu loopt alles soepel.”

“dooR de veRvuiling van de gevels kon je de veRschillen tussen Beide geBouwen nauwelijks nog zien”

AMSTERDAMBerlage lyceum

WSB schilders staat garant voor duurzaam renovatiewerk en onderhoud door kwaliteitscerti- ficering, training en instructie.

WSB schilders is zeer bedreven in het uitvoeren van nieuw en onderhoudsschilderwerk.

WSB schilders is gespecialiseerd in het het schilderen van zwem-baden en het aanbrengen van zwembadcoatings.

WSB schilders adviseert u bij het kiezen en aanbrengen van een geschikte kunststof gietvloer.

WSB schilders polijst natuurstenen vloeren zodat er weer glans op de vloer komt.

WSB schilders biedt een stof- arme oplossing voor het schuren en frezen van beton, egalines, zandcement en coatings.

Schilderwerk Epoxy vloersystemen

WSB schilders werkt door!!!WSB schilders beschikt over een eigen overdekte steiger waardoor er afgeschermd doorgewerkt kan worden tijdens regen en, met verwarming, tot een buitentemperatuur van -6 graden.

Nijverheidstraat 22, 1135 GE EDAM Tel: 06 - 531 548 26 E-mail: info@wsbschilders.nl Web: www.wsbschilders.nl

WSB schildersde houtsaneringspecialist

Diamant schuren

Klein gerenommeerd bouwkundig adviesbu-

reau op het gebied van bouwmateriaalkunde

en restauratietechnologie zoekt jonge civiel-

technisch of bouwkundig ingenieur of hbo

bouwkunde met praktijkervaring, op termijn

de adviespraktijk over te nemen.

Kandidaat beschikt over uitgesproken onderne-

mersvaardigheden en passie voor morteltech-

nologie en bouwfysica. Interesse in historische

bouwkunst en ervaring in de procesmatige kant

van bouwprojecten aanbevolen. Na wederzijd-

se oriëntatie is voorafgaand een opleidingsperi-

ode in het bedrijf voorzien.

BIJ BELANGSTELLING EEN VERKORTE CV STUREN AAN: RESTA42@KPNMAIL.NL

OPVOLGER ADVIESPRAKTIJK

GEZOCHT

Groot Gunneweg.indd 1 11-06-12 10:31

25

dus in de winter was het steeds afwachten of het weer meewerkte.” Het houtrotsherstel en schil-derwerk wordt uitgevoerd door WSB Schilders. “Onder andere de toplaag van dorpels aan de zuidzijde was door weersinvloeden aangetast”, vertelt directeur/eigenaar gerard Koekkoek. “Alle tussen- en onderdorpels hebben we gelamineerd. We hebben 3 centimeter van de toplaag afgehaald en het vervolgens hersteld met epoxy. Waar nieuwe houten delen nodig zijn, wordt gebruikt gemaakt van Sipo Mahonie, dat sluit goed aan bij het oorspronkelijke gebruikte Noorse grenen.” Naast het houtherstel – “een omvangrijk werk”, aldus gerard Koekkoek – doet WSB Schilders tevens het schilderwerk. Daarvoor worden speciale verfsyste-men toegepast, bijvoorbeeld voor het tufsteen, dat van een regendichte, waterdamp doorlatende laag wordt voorzien. “Zodat de steen blijft ademen.”

Een bijzondere uitdaging vormde het groen op bepaalde delen van de muren, merkt Ben Mas-

sop aan het eind van het gesprek op. Beschermde plantjes, zoals tongvarens, zo liet een ecologisch medewerker van de gemeente Amsterdam weten. “Daar zijn we dus zorgvuldig mee omgegaan. Het was noodzakelijk ze uit de plint verwijderen, maar voor de rest hebben we ons geconformeerd aan de voorschriften.” Massop geeft aan dat het gebouw met nummer 33 aan de buitenzijde klaar is, dat de eerste fase van nummer 34 in uitvoering is en de laatste fase van dat gebouw in voorbereiding. “Die ronden we aan het eind van het jaar af.” Daarmee is het werk echter niet gedaan, zegt Hans den Bree-jen. “Ook binnen moet er het een en ander gebeu-ren. Bij nummer 33 is al onderhoudsschilderwerk verricht en zijn de toiletten gerenoveerd. Dat is een eerste stap. We willen uiteraard het authentieke karakter behouden, maar het gebouw tevens zo goed mogelijk afstemmen op de hedendaagse eisen en voorschriften. We concentreren ons nu eerst echter op het afronden van de werkzaamheden aan de gevels.” ■

Berlage lyceum AMSTERDAM