1

İbrahim USTA1

Hakan ÖZTÜRK2

DENETİMLİ SERBESTLİK

GİRİŞ

Ülkelerin kalkınması, toplumda huzur ve güvenliğin sağlanmasını gerekli

kılmaktadır. Ancak bunun yanında, suç geçmişten günümüze bütün toplumlarda var

olmuş ve var olmaya devam edecek sosyal bir olgudur. Suçla mücadele yalnızca kolluk

ve yargı görevlilerinin işi olmayıp, suçu sosyal bir sorun olarak algılayıp, kontrolünün

de sosyal metotlarla olabileceğinin farkında olan resmi kurum ve sivil toplum

kuruluşlarının görevidir.

Ülkemiz, bu kapsamda Avrupa Birliği sürecinde çok önemli reformlar ve yasal

düzenlemeler gerçekleştirmiştir. Bu düzenlemeler çerçevesinde; 5237 sayılı Türk Ceza

Kanunu’yla beraber Türk Hukukuna “denetimli serbestlik” kurumu girmiş ve bu

kurumun uygulanması ile organlarını göstermek üzere 5402 sayılı “Denetimli Serbestlik

ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Kanunu” yürürlüğe konulmuştur.* Bu

makâlede genel olarak denetimli serbestlik kurumu incelenecek olup daha sonra

Ülkemiz ceza adalet sisteminde denetimli serbestlik kurumunun yeri ve problemleri

işlenecektir.

A.DENETİMLİ SERBESTLİK KAVRAMININ GENEL GÖRÜNÜMÜ

Denetimli Serbestlik Kavramı

Suç teşkil eden fiil ile bu fiilin karşılığı olarak uygulanacak müeyyideyi

belirleyen hukuk kurallarının tümüne birden ceza hukuku denilmektedir. Ceza hukuku

bir takım normlar (kurallar) koyarak bunlara tüm bireylerin uymasını ceza tehdidi

altında emreder. Uygulanış şekli ve türleri bugün değişmiş olsa dahi, toplumun kınama

duygusunu açıklayan, failin kusuru ile orantılı olarak verilen, uygulandığı kişi üzerinde

1M A K A L E H A K E M D E N E T İ M İ N D E N G E Ç M İ Ş T İ R

1Adalet Bakanlığı Ceza ve Tevkifevleri genel Müdürlüğü Denetimli Serbestlik ve Yardım Hizmetlerinden Sorumlu Daire Başkanlığı, Tetkik Hâkimi2Türkiye Adalet Akademisi Hâkimi* 03.07.2005 Gün ve 5402 sayılı Kanun. RG. 20.07.2005, No:25881.

2

acı ve ıstırap veren, bozulmuş olan toplum düzenini eski haline getirmeyi amaçlayan

yaptırım cezadır.3 Cezalar, cana,4 özgürlüğe ve mala yönelik olabilir.5Çağdaş anlamda

ceza hukuku sadece cezalandırıcı değil, aynı zamanda suçu önleyici tedbirleri de içeren

bağımsız ve özerk bir hukuk dalı olup, insan haklarını koruyan sosyal bir savunma

aracıdır.6

Foucault, “Hapishanelerin Doğuşu” eserinde gelişimini anlattığı hürriyeti

bağlayıcı cezaların büyük önem kazandığı 18. yüzyılın ikinci yarısından günümüze

kadar, bu cezaların olumlu sonuç vermek, suçluyu iyileştirmek bakımından her zaman

yeterli etki yapmadığı anlaşılmış, bu nedenle infaz rejimlerinde suçlunun iyileştirilmesi

ve topluma yeniden kazandırılması nedeniyle sürekli değişiklikler yapılmıştır. Buna

rağmen, kısa ve uzun süreli hürriyeti bağlayıcı cezaların menfi etkilerini ortadan

kaldırmak mümkün olamamıştır. Çünkü cezanın amacı, faili ıslah etmek, yeniden

sosyalleştirmek, suç işlenmesini önlemek, potansiyel suçluları caydırmak ve toplumda

güven duygusunu güçlendirmek olmasına rağmen7 infaz sistemlerinin bunda pek de

başarılı olamadığı anlaşılmıştır.8 Foucault da, cezaevlerinin bireyleri ıslah etmekten çok

onları daha çok suça eğilimli kıldığını vurgulamaktadır.9

Bedeni cezanın korkutuculuğuna karşı 18. yüzyıldan itibaren ikame edilen

hürriyeti bağlayıcı cezaların suçu önleme ve faili ıslah konusunda yetersiz kalması

nedeniyle, toplumsal düzen ve barış tehlikeye girmiş ve bu nedenle ceza adalet

sistemleri bir çıkmazın içinde kalmışlardır. Bu açmazdan çıkmak için öncelikle Anglo-

Saxon ülkelerinde onarıcı adalet kavramı ortaya çıkmıştır. Onarıcı adalet kavramının

ortaya çıkışını mevcut ceza adalet sisteminin iki konuda başarısızlığı neden olmuştur:

Bunlardan birincisi, cezanın failleri ıslah edemediği, davranışlarını değiştiremediği ve

yeniden suç işlemelerini önleyemediği, ikincisi de; mevcut ceza adalet sisteminin

mağdurları yalnız bırakarak düş kırıklığına uğrattığının anlaşılmasıdır.10 Fail merkezli

olan mevcut ceza adaleti anlayışına karşılık onarıcı adalet, mağdur, fail ve toplum

olmak üzere üç grupla da ilgilenmektedir.11 Onarıcı adalet anlayışına göre, suça

3 Dönmezer, Sulhi; Erman Sahir (1994), Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku Genel Hükümler, 2.Baskı, İstanbul, Beta Yayınevi, C.2, s.7.4Ülkemiz açısından artık uygulanması mümkün değildir.5 Dönmezer;Erman , a.g.e., s.542.6 Taşkın, Ahmet (2004), Türkiye’nin Cezaevi Gerçeği, Ankara, s.200.7 Centel, Nur, (2001), Cezanın Amacı ve Belirlenmesi, Prof. Dr. Turhan Tufan Yüce’ye Armağan, İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, s.356.8 Kızmaz, Zahir, (2006), Cezaevi Müdavimleri-İnatçı Suçlular, Ankara, Orıon Yayınevi, s.344-345.9 Foucault, Michel, (2006), Hapishanelerin Doğuşu, Ankara, İmge, s.256.10 Çetintürk, Ekrem, (2008), Onarıcı Adalet, Ankara, HD Yayıncılık, a.g.e., s.11.11 Umbreıt, Mark S.’den aktaran Ekrem Çetintürk, The Handbook of Victim Offender Mediation, s.1.

3

yalnızca devlet karşılık vermeyecek olup, bu sürece, suçtan doğrudan etkilenen mağdur,

fail ve toplum da doğrudan katılacak ve suça karşılık verilecek tepkinin amacı sırf faile

ceza vermek yerine, failin eyleminin sorumluluğunu üstlenmesi ve verdiği zararları

gidermesi için imkân sağlanması; failin davranışlarına sosyal koşulların da katkıda

bulunduğunun ve bu nedenle toplumun da bu konuda sorumluluğu bulunduğunun kabul

edilmesi; failin ıslah edilerek topluma yeniden kazandırılması ve yeniden suç

işlemesinin önlenmesi; failin yeteneklerinin geliştirilmesi ve toplumsal hayatta verimli

olması için imkanlar sunulması; zor kullanma ve tecritten ziyade, işbirliği ve toplumsal

bütünleşmenin teşvik edilmesi; bozulan sosyal dengenin ve toplumsal barışın yeniden

sağlanması; toplumsal yapının güçlendirilmesi ve böylece kamu güvenliğinin

artırılması; adaletin gerçekleştirilmesi sürecine suçtan etkilenen toplumun katılması ve

toplumun suçun toplumsal nedenlerini anlama ve buna karşı tepki verme yeteneğinin

geliştirilmesi; adalet sisteminin maliyetini azaltıcı ve gecikmesini önleyici usuller

geliştirilmesi hedeflenmektedir.12

Ceza adalet sistemine yeni müesseselerinin getirilmesinde uluslar üstü

kuruluşların çalışmaları da etkili olmuştur. Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliğinin

1980 yılında Karakaş’ta düzenlenen ‘Suçun Önlenmesi ve Hükümlülerin İyileştirilmesi

Kongresi’ çalışma raporunun gereği olarak ifade edilen konular geçerliliğini

sürdürmektedir:

‘’Cezaevinin doğası gereği ortaya çıkan kısıtlayıcı ve rehabilite edici

fonksiyonları arasındaki çelişki konusundaki geleneksel düşüncelerin yanında,

hapsetmenin gayri insanileştirici yönü, toplu olarak yaşamanın insan kişiliğini

zayıflatıcı etkisi, hapis cezasının suçlunun kanunlara itaatkar olarak yaşaması şansını

geliştirmesi ya da suç oranlarını düşürmesinin mümkün olmadığına ilişkin bilincin

artması gibi etkenler suçluların cezaevi dışında ya da cezaevsiz bir muameleye tabi

tutulması yönündeki hareketi güçlendirmektedir.13

Hapis cezasına alternatiflerin geliştirilmesine Avrupa Konseyinin tavsiye

Kararlarının da önemli etkisi olmuştur. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Üye

Devletlere, Cezanın Ertelenmesi, Denetimli Serbestlik ve Hapis Cezasına Diğer

Alternatifler Hakkında R (65) 1 sayılı tavsiye kararında; suçlular hakkında özgürlüğü

bağlayıcı cezalara sadece, cezanın amaçlarına ulaşılması için gerekli görüldüğünde,

özellikle suçun tekrarlanmaması ve suçlunun kendi gidişatını düzenlemesini sağlayacak

12 Çetintürk, a.g.e. s.11.13 Birleşmiş Milletler Sekreterliği, Alternatives to imprisonment, op.cit., p.3.

4

şekilde hükmedilmesi gerektiğini düşünerek; özellikle ilk defa suç işleyenler

bakımından, hapsedilmenin yol açabileceği dezavantajları göz önünde tutarak;

hükümetlere, suçlunun rehabilitasyonunu teşvik edecek ve davranışlarını kontrol edecek

şekilde, hakkında verilen kararda öngörülen süre kadar gözetim altında tutulmasını ve

kendisine yardım edilmesini sağlayacak avantajları içeren ve bu alanda özel bir değere

sahip olan, Denetimli Serbestlik emirlerinin veya benzer tedbirlerin uygulanmasının

sağlanması ve yayılması için mümkün olan bütün adımları atmalarını tavsiye eder.

Suçluların ıslahı ile ceza ve tedbirlerin bireyselleştirilmesi yolundaki en etkili

sistemlerden birisi, günümüzde uygulama alanı oldukça genişlemiş bulunan denetimli

serbestlik ve yardım sistemidir.14 Bu sistem ile şüpheliye ve sanığa, belirlenecek olan

deneme süresinde, sosyal çevrelerinden koparılmadan toplumda kalma şansı verilerek,

toplum düzenini sağlayan kurallara uyma isteklerini ispat etme fırsatı sunulmaktadır.15

Suç işleyen kişilerin topluma yeniden uyum sağlamalarını ve bu sosyal intibak sürecini

kolaylaştıran16; geniş anlamda denetim ve yardımın birleşmesi ile sosyo pedagojik

temelde tanımlanan bir yaptırım metodudur.17

Denetimli serbestlik kavramının tanımı, 18 Nisan 2007 tarihli ve 26497 sayılı

Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe geren Denetimli Serbestlik ve Yardım

Merkezleri ile Koruma Kurulları Yönetmeliğinin 3 üncü maddesinde yapılmıştır. Bu

tanıma göre denetimli serbestlik, mahkemece belirtilen koşullar ve süre içinde, denetim

ve denetleme planı doğrultusunda şüpheli, sanık veya hükümlünün toplumla

bütünleşmesi açısından ihtiyaç duyduğu her türlü hizmet program ve kaynakların

sağlandığı toplum temelli bir uygulamayı” ifade etmektedir.

Denetimli serbestlik konusunda yapılan başka bir tanımda; şüpheli veya

hükümlünün gözetiminin düzenlenmesi ve uygulanması, verilen görevler ve getirilen

kısıtlamalar dahil hapis cezası ile ilişkili olmayan cezaların infazının denetlenmesi, tecil

edilen hapis cezasının denetim süresi boyunca hükümlünün davranışlarının

denetlenmesi ve suçlulara, daha doğru bir yaşam sürmeleri, mahkeme veya Cumhuriyet

savcısı tarafından getirilen koşulları yerine getirmeleri ve böylelikle bozulmuş olan

hukukî ve toplumsal ilişkilerin düzeltilmesi amacıyla bireysel yardım sağlanması ve

14 Nursal, Necati, Selcen Ataç, (2006), Denetimli Serbestlik ve Yardım Sistemi, Ankara, Yetkin, s.33.15 Clear, Todd, F. George Cole’dan aktaran Nursal, a.g.e. , s.33.16 Callıson, G. Herbert’dan aktaran Nursal, a.g.e.,s.33.17 Klaus, F. John’dan aktaran Nursal, a.g.e., s.33.

5

ikna edilmeleri anlamını kapsayan bir sistemdir. (Çek Cumhuriyeti Probasyon Kanunu 2

nci md.)18

Dönmezer-Erman’a göre denetimli serbestlik kurumu, özel şekilde seçilmiş

suçlular hakkında kamu davasının açılmasının veya duruşma yapılmasının ya da

cezanın hükmedilmesinin şartlı olarak geri bırakılmasını ve serbest bırakılan suçlu

hakkında onun kişiliğini hedef tutan bir kontrol, yöneltme ve idare sisteminin

uygulanmasını belirleyen bir tedbirdir. Bu tedbirin amacı; suçluluğu azaltmak ve

suçluyu iyileştirmek olduğu, bu hali ile tedbir niteliğinde ve hapis cezalarının alternatifi

olduğu ifade edilmiştir.19

En geniş anlamıyla denetimli serbestlik bir suçlunun topluma rehabilite edilmiş

bir şekilde yeniden entegre olmasına katkıda bulunacak tüm faaliyetleri kapsar. Bu

anlamda denetimli serbestlik daha düşük suç oranına, daha az yeniden suç işlemeye ve

daha güvenli bir topluma götüren sosyal ve cezai politikanın bir parçası olarak görülür.20

Denetimli serbestlik hizmetleri, soruşturma aşamasından infazın tamamlanması

aşamasına kadar verilmektedir. Bu hizmetin bir parçası olan koruma ve yardım

hizmetleri, infazın tamamlanmasından sonra da yapılmaktadır.21

Denetimli Serbestlik Sisteminin Amacı ve Yararları

Denetimli Serbestlik Sisteminin amaçları şu şekilde belirlenebilir;22

Sınırları yasal bir çerçeveyle belirlenmiş olan belirli kategorilerdeki suçlar için

uygulanan sistemle, adli makamların kararları doğrultusunda suç işleyen kimsenin

denetimini yürütmek,

Denetim altındaki hükümlüye gerekli sosyal ve psikolojik desteklerin

sunulmasıyla rehabilite olmasını sağlamak, bu yolla topluma yeniden uyum sağlamasını

kolaylaştırmak,

Mağdurun uğradığı zarar telafi edilerek mağduru korumak,

Sanığın yeniden suç işleme riskini azaltarak toplumu korumak,

Toplumun suçluya bakışının değişmesini sağlamak.

18 Sağıroğlu, Mustafa ( 2006 ) Koşullu Salıverilme, Mükerrerlik, Özel İnfaz Usulleri ve Denetimli Serbestlik Sistemi ile İlişkileri, Adalet Dergisi, S. 2419 Tırtır, Mustafa (2007), Kişiye Özgü Tedbir, Güncel Hukuk Dergisi, Mayıs, s.1320 Kalmthout, A.M.Van, Uluslararası Denetimli Serbestlik ve Yardım Konferansı’nda yaptığı konuşma, İstanbul, 14-16 Kasım 2005, s.14.21 Kamer, Vehbi Kadri, (2008), Ceza Adalet ve İnfaz Sistemi İçinde Denetimli Serbestlik Sisteminin Önemi, Adalet Dergisi, 31. Sayı, Mayıs 2008, s.69.22 Nursal ve Ataç, a.g.e. s.43.

6

Amaçları bu şekilde belirlenen Denetimli Serbestlik Sisteminin yararları da

aşağıdaki gibi ifade edilebilir:

Denetimli Serbestlik Sisteminin, adalet sistemlerine sağladığı en önemli yarar,

cezaevine girmeyen suçlu sosyal çevresinden, toplumsal hayattan kopmamaktadır.

Ailesinin, arkadaşlarının, toplumun zihninde sabıkalı olarak damgalanmayan suçlunun

toplumda pozitif ilişkiler içinde yer alması daha kolay kontrol edilmesini sağlar. Ayrıca

sosyal bağların devamını sağlayan denetimli serbestlik rejimi, bu yönüyle aile

parçalanmalarının da önüne geçmektedir. Suçlunun, normal hayat akışını mümkün

olduğu kadar bozmadan ıslah edilmesinin söz konusu olduğu denetimli serbestlik

rejiminde, suçlu tam gün çalışabilmektedir. Böylece kendi ihtiyaçlarını karşılamanın

yanında ailesinin geçimini sağlayabilmektedir.23

Denetimli Serbestlik Sisteminin diğer önemli bir yararı da genç suçluların tekrar

suç işlemelerinin önüne geçmesidir. Günümüzde hapishaneler suç okulu olarak

görülmektedir. Özellikle ilk kez suç işleyen gençler cezaevine girdiklerinde suça daha

fazla eğilimli olarak çıkmaktadırlar. Suçlular sosyal çevrelerinden ayrılmadan denetim

altında bulunduklarından, toplum yapısına uymayan hapishane kültüründen

etkilenmedikleri için bir suç makinesine dönmelerinin önüne geçilir.

Adaletin amacı, suç işleyen kişiye en uygun cezanın verilmesi veya en uygun

tedbirin uygulanmasıdır. Bu nedenle; tutuklama tedbiri yerine, adli kontrol tedbirinin

uygulanması, kısa süreli hapis cezası yerine, eğitim kurumuna devam veya parkta, yaşlı

bakımevlerinde çalışma gibi kamuya yararlı işte çalışma yaptırımının verilmesi ile ceza

bireyselleştirilerek, adaletin tecelli etmesi sağlanır.

Hüküm verirken ve diğer kararları alırken yardımcı olmak için adli ve diğer

makamlara nitelikli bilgi ve değerlendirme sağlamak; bu suçlunun, savcının ya da kararı

verecek olan hâkimin talebi üzerine sosyal soruşturma raporları ya da hüküm öncesi

raporlar hazırlayarak yapılabilir. Bu raporlar, savcı ve hâkimin sadece suça uygun değil,

toplumun, mağdurun ve hatta bir çok durumda normal bir ceza infaz kurumunda

tutulması halinden ziyade daha yoğun ve uzmanlaşmış bir müdahaleye ihtiyaç duyan

suçlunun da çıkarlarına uygun bir karar alınmasında vazgeçilmez unsurlardır.24

Denetimli serbestlik ve yardım, suçlunun ıslah sürecini hızlandırıcı ve topluma

uyum sürecini kolaylaştırıcı bir sistemdir. Cezanın toplum içinde çekildiği sürece

gerektiğinde psikolojik destek ile birlikte kişiyi suça iten sebeplerin önüne geçmek için

23 Nursal, Ataç, age. s.49.24 Kalmthout, a.g.m. s.14.

7

bir takım yükümlülükler yüklendiği gibi, tahliye sonrasında topluma uyum sağlamasını

kolaylaştırıcı yardım da söz konusu olmaktadır.

Failin, yaptığı haksızlık nedeniyle haklarına tecavüz edilen mağdur ve topluma

karşı sorumlu tutulması, bu sürece mağdur ve toplumun katılması ve böylece mağdurun

ihtiyaçlarının karşılanması sağlanır.

Kişi ceza infaz kurumuna girmediğinden, bu kurumlarda yaşanan aşırı

kalabalıklaşma ve bunun beraberinde getirdiği asayiş ve güvenlik sorunlarıyla daha az

karşılaşılacaktır. Aşırı doluluk; olumsuz sağlık koşullarını, ceza infaz kurumu sakinleri

ile infaz personeli arasında giderek artan şiddet olaylarını, ceza infaz kurumunda

bulunanlar ile infaz personelinin stres ve güvensizlik duygusu içinde olmasını birlikte

getirmektedir. O halde sistemin önemli oranda güvenlik yararı vardır.

Suçlu kendi ıslah sürecine kendi verdiği kararla katılabilir. Bütün bu koşulların

uygulanması, denetimin sağlanması suçlunun kabulüne, mahkemece kendisine

yüklenecek mükellefiyetlere uyacağına dair vereceği taahhüde dayanır.

Denetimli Serbestlik ve yardım sistemi yeniden suç işlenmesinden önlenmesinde

daha etkilidir.

Denetimli Serbestlik Kurumunun Görevleri

Denetimli Serbestlik Kurumunun, ceza yargılamasının çeşitli aşamalarında çok

önemli görevleri vardır.

Denetimli Serbestlik Kurumunun ceza yargılamasındaki ilk görevi: Hüküm

verme ve diğer kararlar konusunda yardımcı olmak için adli makamlara ve diğer

makamlara nitelikli bilgi ve değerlendirmeler sunmak25 olarak sayılabilir. Denetimli

Serbestlik Kurumunca “sosyal araştırma raporları” ile savcılar ve hâkimler sanıkları

tanımakta, en etkin cezanın kişiye en uygun ceza olması nedeniyle; cezanın

bireyselleştirilmesinde, hapis cezasının ertelenmesinde veya seçenek yaptırımlara

çevrilmesinde en uygun tedbiri belirlemektedir.26

Denetimli Serbestlik Kurumunun ceza yargılamasındaki ikinci ve kamuoyunca

belki en fazla tanınan görevi, hapis dışı ceza ve tedbirlerin yerine getirilmesidir.

Denetimli serbestlik kavramındaki Kamusal Cezalar ve Tedbirler Avrupa Konseyi

Bakanlar Komitesinin R (92) 16 sayılı tavsiye kararında tanımlandığı üzere, suçluyu

toplum içerisinde tutarak ona bazı mükellefiyetler yüklemek suretiyle, özgürlüğüne 25 Kalmthout, a.g.m. s.35.26 Kamer, Vehbi Kadri, (2008), Ceza Adalet ve İnfaz Sistemi İçinde Denetimli Serbestlik Sisteminin Önemi, Adalet Dergisi, 31. Sayı, Mayıs 2008, s.73.

8

birtakım kısıtlamalar getiren ve kanunen bu amaç için oluşturulmuş birimlerce

yürütülen uygulamalardır. Örneğin Adli Kontrol (adli kontrol ceza muhakemesinin

yapılabilmesi ve hükmün yerine getirilebilmesi amacıyla, tutuklamanın amacını

gerçekleştirmek üzere başvurulabilecek bir koruma tedbiridir. Tutuklamaya alternatif

bir koruma tedbiri olarak uygulanan adli kontrolde şüpheli veya sanığa bir takım

yükümlülükler yüklenebilir.27), Uzlaşma (uzlaşma, mağdur ve suçlunun, tarafsız üçüncü

bir kişi ya da uzlaştırıcı yardımı ile suçtan kaynaklanan sorunların çözümüne aktif

olarak, kendi rızaları ile katılımlarının sağlandığı bir yöntemdir.), Kamu Hizmetinde

Çalışma (Kamu hizmetinde çalışma yaptırımı kamunun yararı için, süresi belirlenmiş

ücretsiz çalışmayı içermektedir), Ev hapsi-elektronik gözetleme sayılabilir.

Denetimli Serbestlik Kurumunun ceza yargılamasındaki önemli diğer bir görevi

de; çocuklar hakkında uygulanacak hapis dışı tedbirlere yer vermesidir. Uluslar arası

belgelerde, çocukların mümkün oldukça suç ve ceza ilişkisi dışında tutulması

gerektiğini, kapalı kurumların çok da faydalı sonuçlar doğurmadığı belirtilmektedir. Suç

işleyen çocuklara kendilerinin toplum faydasının gerektirdiği iyileştirici, terbiye edici,

koruyucu cezalar verilmelidir.28 Yargılama makamının hapis cezasından kaçınmak için

gerekli esnekliğe sahip olması gerekir. Bu esnekliği sağlayacak çeşitli yaptırımlar

bulunmalıdır. Bu yaptırımların başlıcaları şunlardır:29

• Bakım, rehberlik ve gözetim kararları,

• Denetimli serbestlik,

• Kamu hizmetlerinde çalıştırma kararları,

• Mali cezalar, tazminat ve aynen iade; para cezaları ve zararların tazmini,

• Grup istişarelerine ve benzeri etkinliklere katılma kararları,

• Koruyucu aile yanına, toplumsal yaşam merkezlerine ya da diğer eğitim kuruluşlarına

yerleştirme kararları, çocuklar hakkında özgürlüğü kısıtlayıcı ceza yerine uygulanır.

Denetimli Serbestlik Kurumunun yerine getirdiği diğer bir hizmet çeşidi de

koruma ve yardımdır. Denetimli serbestlik hizmetleri kapsamında, suçtan zarar

görenlere ve ceza infaz kurumlarından salıverilen hükümlülere yardımcı olmak

hedeflenmektedir. Ceza adalet sisteminin çeşitli aşamalarında mali, sosyal ve psikolojik

yardım, bakım ve tahliye sonrası yardım hizmeti sağlamak sistemin başlıca

27 Koca, Mahmut, “Tutuklamada Orantılılık İlkesi Çerçevesinde 2002 CMUK Tasarısının Adli Kontrol Tedbirinin Değerlendirilmesi, DEÜHFD, C.5, s.2, 2003, s.177.28 Nuhoğlu Ayşe, Çocuk Ceza Hukukunda Erteleme ve Yargı Dışı Önlemler, Prof.Dr. Nuri Çelik’e Armağan, 2001, s.788.29 BM Çocuk Hakları Pekin Kuralları.

9

görevlerinden birisidir. Suç ile ortaya çıkan maddi zararın yanında mağdur, psikolojik

olarak da etkilenmektedir. Denetimli serbestlik kurumunun sunduğu psiko-sosyal

yardım ve danışmanlık hizmeti ile mağdurun suç işlenmeden önceki psikolojik ve

sosyal düzenine tekrar kavuşması sağlanarak suçun yarattığı etkilerden kurtulmasına

yardımcı olunur.30

B.TÜRK CEZA ADALET SİSTEMİNDE CEZA POLİTİKASINDA

DEĞİŞİKLİK VE DENETİMLİ SERBESTLİK

Ceza adalet sistemlerinde hapis cezasının alternatiflerini aramaya yönelik

çalışmalar 19.yüzyılın ikinci yarısından başlarken ülkemizde alternatif infaz modelleri

1970’li yıllardan sonra yeni yeni tartışılmaya başlanmıştır. Ceza ve infaz sistemindeki

bu yeni arayışların bir sonucu olarak ceza adalet sistemimize 2005 yılında yapılan

değişikliklerle birlikte yeni müesseseler dahil edilmiştir.

Türk Ceza Kanunda ve Ceza Muhakemesi Kanunda bu yeni müesseselerle

birlikte ceza politikasında önemli değişikliklere gidildiği görülmektedir. Kanun koyucu

bu yeni yaklaşımda özellikle kısa süreli hapis cezası yerine seçenek yaptırımları

öngörerek hapis cezasının son çare olarak düşünülmesini ve ilk defa suç işleyen bazı

hükümlülere ikinci bir şans verilmesini öngörmektedir. Artık yeni sistemde bir kısım

hükümlüler suçlarına karşılık gelen cezalarını, kamusal ceza ve tedbirler olarak toplum

içinde çekebilmeleri mümkün olabilmektedir. Toplum içinde hükümlülerin takip,

denetim ve ıslahını yapacak bir idari yapıya olan ihtiyaç denetimli serbestliği gündeme

getirmiştir.

Yeni değişikliklerde ön plana çıkan bir diğer husus, hükümlünün

cezalandırılmasında hâkime geniş taktir yetkisi verilmesidir. Hâkim suç işleyen bir

kişiye, hapis cezası verebileceği gibi, bu cezayı seçenek yaptırımlardan birisine de

çevirebilecek yada bu cezayı erteleyebilecektir. Hâkim cezanın alt sınırı ile üst sınırını

belirlerken yada hapis dışında erteleme dahil diğer seçenekleri düşünürken geniş takdir

yetkisine sahiptir. Bu nokta da yargılama sonrası verilecek cezanın belirlenmesi çok

önemlidir. İşte sistemin kırılma noktası yada ceza politikası dediğimiz durum burada

ortaya çıkmaktadır. Denetimli serbestlik bu noktada hüküm öncesi hazırlayacağı

“sosyal araştırma raporlarıyla” cezanın kişiselleştirilmesini kolaylaştırarak, hâkimin en

doğru kararı vermesine yardımcı olmaktadır.

30 Nursal/Ataç, a.g.e. s.120.

10

Son olarak, hükümlülerin şartla tahliye sonrası denetim ve takibi de suçluların

ıslahı ve topluma kazandırılması bakımından önemlidir. Şartla tahliye, mahkumun

toplumla planlı, yardımlı ve gözetimli bütünleşmesini sağlayarak, yeniden suç işlemeyi

önlemede ve topluma yeniden katılmayı desteklemede etkili ve yapıcı araçlardan

birisidir.31 Daha önceleri hükümlüyü tahliye sonrası toplum içinde izleyecek idari bir

yapı bulunmamaktaydı. Bu nedenle şartla tahliye, hükümlünün topluma

kazandırılmasında etkili bir araç değildi. Yasalarda yapılan değişiklikle birlikte tahliye

sonrası hükümlülerin toplum içinde denetimli serbestlik birimlerince izlenmesinin yolu

açılmıştır.

Denetimli serbestliği kabul eden ülkelerdeki uygulamalara göre denetimli

serbestliğin tanımı ya da anlamı değişmekle birlikte, bir çok ülkede denetimli serbestlik,

ceza yargılamasının parçası ve bir ceza infaz yöntemi olarak kabul edilmekte, sosyal

anlamda, suçlunun ıslahı ve topluma kazandırılması esas alınmaktadır. 32 Ülkemizde de

denetimli serbestliğe yaklaşım tarzının en azından yasal anlamda bu şekilde olduğunu

görmekteyiz.

Ülkemizde son yıllarda yasalarda yapılan değişikliklerle birlikte ceza adalet

sistemimiz yepyeni müesseslerle tanışmıştır. Bunların başında, adlî kontrol, kısa süreli

hapis cezasına seçenek yaptırımlar, kamuya yararlı bir işte çalıştırma, cezanın koşullara

bağlı ve denetimli olarak ertelenmesi, hükmün açıklanmasının geri bırakılması, kamu

davasının açılmasının ertelenmesi, uzlaşma, etkin pişmanlık, koşullu salıverilenler ile

mükerrirler ve özel tehlikeli hükümlüler hakkında denetimli serbestlik, cezanın konutta

infazı gelmektedir. Bu yeni kavramlar, ceza ve infaz politikamızdaki önemli

değişikliklere işaret etmektedir.

Bu müesseslerin işleyebilmesi için yeni bir idari yapıya ihtiyaç

duyulmaktaydı.Yukarıda sayılan uygulamalar, kamusal ceza ve tedbirleri içermekte, bir

kısım suçluların toplum içinde denetim ve takibini zorunlu kılmaktaydı. Diğer yandan

Avrupa Konseyi kamusal ceza ve tedbirlerin geliştirilmesini, uygulamaların

güçlendirilmesi ve adli makamların kamusal ceza ve tedbirlerin kullanışlı olduğuna

inanmalarını sağlamak için uygun idari yapıların oluşturulmasını ve bu birimlere yeteri

kadar kaynak aktarılmasını üye ülkelere tavsiye etmekteydi.33

31 Avrupa konseyi Bakanlar komitesi’nin Üye Devletlere Şartla Tahliye Hakkında R(2003) 22 Sayılı Kararı32 Usta İbrahim, Sesleniş gazetesi, “ Denetimli serbestlik ve yardım hizmetleri”, Aralık 2005 sayı 45 33 Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Üye Ülkelere Kamusal Ceza Ve Tedbirler Hakkında Avrupa Kurallarının Uygulanmasının Geliştirilmesi Konusunda R(2002) 22 Sayılı Tavsiye Kararı, Kamusal Ceza ve Tedbirlerin Etkin Uygulanması İçin Temel Gereksinimler Bölümü 9 uncu madde “suçluların kişisel

11

Bu nedenle, 5275 sayılı Kanunun 104’üncü maddesinde; cezaları ertelenen,

salıverilen veya haklarında kısa süreli hapis cezası yerine her hangi bir tedbire hükme-

dilen hükümlülerin toplum içinde izlenmesi, iyileştirilmesi, psiko-sosyal problemlerinin

çözülmesi, salıverme sonrası korunması ve yargılanan kişiler hakkında sosyal araştırma

raporlarının düzenlenmesi ve mağdurun korunması gibi görevleri yerine getirmek üzere

kurulması öngörülen “denetimli serbestlik ve yardım merkezleri”ni ve salıverilme

sonrasında hükümlülere iş sağlanması için oluşturulması öngörülen “koruma kurul-

ları”nın kuruluşu, çalışma esas ve usullerinin, ilgili kanunda düzenleneceği belirtil-

miştir. 34 Kanundaki bu açık düzenleme karşısında, 03/07/2005 tarihli ve 5402 sayılı

“Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Kanunu” Resmî

Gâzete’nin 20 Temmuz 2005 tarihli ve 25881 sayısında yayımlanarak yürürlüğe

girmiştir. Bu Kanun gereğince Adalet Bakanlığı Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğü

bünyesinde, Denetimli Serbestlik ve Yardım Hizmetlerinden Sorumlu Daire Başkanlığı

kurularak çalışmalarına başlamıştır.

I.Türk Denetimli Serbestlik Sisteminin Teşkilat Yapısı

Başta Türk Ceza Kanunu ile Ceza Muhakemesi Kanununu olmak üzere bir çok

yasada yapılan değişiklikle Ülkemizde ceza ve infaz politikasında önemli değişikliklerin

yapıldığına yukarıda değinmiştik. Politik anlamada yasalarla ortaya konan bu

değişikliğin uygulamaya aktarılması ancak güçlü bir idari alt yapı ile mümkün olabilir.

Oluşturulacak idari birimlere yeterli kaynağın aktarılması mesleki yetkinliği olan uzman

personelle desteklenmesi ve uygulamaya dönük olarak ulusal standartların

oluşturulması denetimli serbestlik sistemine güveni artırabilir. Aksi halde ceza ve infaz

politikasındaki bu değişimden beklenen sonucu alamayabiliriz.

Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Üye Ülkelere Kamusal Ceza ve Tedbirler

Hakkında Avrupa Kurallarının Uygulanmasının Geliştirilmesi Konusunda R(2002) 22

Sayılı Tavsiye Kararının, Kamusal Ceza ve Tedbirlerin Etkin Uygulanması İçin Temel

Gereksinimler Bölümünde, üye ülkelere, güçlü bir idari yapı oluşturulmasını ve bu

birimlere nitelikli personel atanmasını tavsiye etmektedir.

R(2002) 22 sayılı tavsiye kararının ilgili kısmında yer alan tavsiyelerin

bir kısmını şu şekilde sıralamak mümkündür;

ve sosyal gelişimlerini etkilemek, kamu güvenliğini temin etmek ve adli makamların kamusal ceza ve tedbirlerin kullanışlı olduğuna inanmasını sağlamak amacıyla, kamusal ceza ve tedbirlerin uygulanması için uygun servisler kurmalı, bunlara yeterli kaynaklar verilmelidir” 34 Bkz. 5275 sayılı, Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı hakkında Kanun, Madde 104.

12

“suçluların kişisel ve sosyal gelişimlerini etkilemek, kamu güvenliğini temin etmek ve adli makamların kamusal ceza ve tedbirlerin kullanışlı olduğuna inanmasını sağlamak amacıyla, kamusal ceza ve tedbirlerin uygulanması için uygun servisler kurmalı, bunlara yeterli kaynaklar verilmelidir”

“Eğer Kamusal ceza ve tedbirlerle elde edilmek istenen amaca ulaşılmak isteniyorsa, uygulama servisi yüksek mesleki kaliteye sahip personele sahip olmalı ve bu personel, ceza ve tedbirlerin uygulanmasıyla ilgili personel hakkında R(97)12 sayılı tavsiye kararında yer alan ilkelere uygun olarak işe alınmalı, eğitilmeli ve kullanılmalıdır”

Ülkemizde yasalardaki değişiklikle öngörülen yeni ceza ve infaz politikası

gereğince, bazı suçluların toplum içinde denetim ve takibini zorunlu hale getirilmiştir. O

halde toplum içinde hükümlülerin takip ve denetimini yapan genel idari kolluktan ayrı

bir idari yapıya zorunlu olarak ihtiyacımız vardı. Pratikte denetimli serbestlik veya

benzer bir birime ihtiyacın temelde buradan çıktığını düşünmek yanlış olmayacaktır.

Nitekim 5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanunun,

Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri İle Koruma Kurulları başlıklı 104 üncü

maddesinde denetimli serbestlik sisteminin gerekliliğine açıkça vurgu yapılarak bu

sistemin kurulmasının önü açılmıştır. Kanundaki düzenleme, “(1)Cezaları ertelenen,

salıverilen veya haklarında hapis cezası dışında herhangi bir tedbire hükmedilen

hükümlülerin toplum içinde izlenmesi, iyileştirilmesi, psiko-sosyal problemlerinin

çözülmesi, salıverme sonrası korunması ve yargılanan kişiler hakkında sosyal araştırma

raporlarının düzenlenmesi ve mağdurun korunması gibi görevleri yerine getirmek üzere

denetimli serbestlik ve yardım merkezleri kurulur. (2) Salıverilme sonrasında hükümlülere

iş sağlanması için koruma kurulları kurulur.(3) Denetimli serbestlik ve yardım merkezleri

ile koruma kurullarının kuruluşu, çalışma yöntem ve esasları, ilgili kanununda düzenlenir”

şeklindedir.

Bu kapsamda Ülkemizde denetimli serbestlik (probation) sistemi, 5402 Sayılı

Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Kanunu ile yasalaşarak,

ceza adalet sistemi içerisindeki yerini almıştır. Bu Kanunla; Denetimli Serbestlik ve

Yardım Merkezleri ile Koruma Kurullarının Kuruluş, Görev ve Çalışma Esas ve

Usulleri, Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Danışma

Kurulu, Denetimli Serbestlik ve Yardım Hizmetlerinden Sorumlu Daire Başkanlığı,

Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezi Şube Müdürlükleri ile Koruma Kurullarınca

13

yapılacak yardım ve infaz işlemleri hakkındaki kurallar ile bu sürece katılan kişilerin

görev, yetki, hak ve yükümlülükleri düzenlenmiştir.

1.Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Merkez Teşkilatı

Denetimli serbestlik ve yardım merkezleri ile koruma kurulları, merkezde Adalet

Bakanlığı Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğüne bağlı, “Denetimli Serbestlik ve

Yardım Hizmetlerinden Sorumlu Daire Başkanlığı” olarak kurulmuştur.35 Daire

Başkanlığının oluşum şekli, Kanunun 8’inci maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre,

daire başkanlığının; bir daire başkanı, yeteri kadar tetkik hâkimi, uzman personel ile en

az üç şubeden oluşacağı belirtilmiştir. Buradaki şube müdürlükleri; yetişkin denetimli

serbestlik, çocuk ve genç denetimli serbestlik, koruma kurulları ve yardım şubesi şek-

linde adlandırılmaktadır. Şubelerde bir şube müdürü ile yeteri kadar uzman personel ve

diğer idari personel görev yapmaktadır. Uzman personel kavramına, sosyal çalışmacı,

psikolog, sosyolog ve öğretmen gibi meslek grupları girmektedir.

ŞEKİL: Denetimli Serbestlik Ve Yardım Merkezleri İle Koruma Kurulları Merkez Teşkilatı

35 Bkz. 5402 sayılı Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Kanunu, Madde 6.

14

ADALET BAKANI

MÜSTEŞAR

GENEL MÜDÜR

DAİRE BAŞKANI

GENEL MÜDÜRYARDIMCISI

YAR

DANIŞMA KURULU

Yetişkin Denetimli Serbestlik Şubesi

TETKİK HAKİMLER

Çocuk denetimli Serbestlik Şubesi

Koruma Kurulları ve Yardım Merkezleri

Şubesi

2.Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Taşra Teşkilatı

Denetimli serbestlik ve yardım merkezleri taşrada, Adli yargı ilk derece mahkemesi

adalet komisyonlarının bulunduğu 134 merkezde şube müdürlüğü şeklinde

teşkilatlanmıştır. Şube müdürlüklerinin, adlî yargı ilk derece mahkemeleri adalet komis-

yonlarının bulunduğu yerlerde Cumhuriyet başsavcılığına bağlı olarak kurulacağı

DSYMK. 10’uncu maddesinde hükme bağlanmıştır. Şube müdürlüklerinde her şubede

bir şube müdürü, yeteri kadar uzman personel ve idari hizmetlerde görevli personel

görev yapmaktadır.

ŞEKİL: Denetimli Serbestlik Ve Yardım Merkezleri İle Koruma Kurulları Merkez Teşkilatı

15

GENEL MÜDÜRÜ

DENETİMLİ SERBESTLİK VE YARDIM MERKEZİ ŞUBE

MÜDÜRÜ

DAİRE BAŞKANI

GENEL MÜDÜRYARDIMCISI

KORUMA KURULLARI

Yetişkin Denetimli Serbestlik Bürosu

CUMHURİYET BAŞSAVCISI

Çocuk denetimli Serbestlik Bürosu

Koruma Kurulları ve Yardım Merkezleri

Bürosu

II.Türk Denetimli Serbestlik ve Yardım Hizmetlerinin Amacı

Suçun önlenmesinde ve suçlunun topluma kazandırılmasında hürriyeti bağlayıcı

cezaların tek başına yeterli olmadığı artık bilinmektedir. Diğer taraftan bir kısım kişiler,

bulunduğu çevre, eğitim düzeyi, yanlış arkadaşlıklar, psişik ve ahlaki eğilimleri

nedeniyle tesadüfi suçlu özelliği taşıyabilirler.36 Bu kişilerin cezalarını ceza infaz

kurumlarında çekmelerinin onların ıslahına bir faydası olmayacaktır. Ceza infaz

kurumundaki kalış, kanunla ihtilafa düşmüş olan kişinin iyileşmesini sağlamadığı gibi,

kişinin özgüvenini sarsmasına, sorumluluğunu ve zihni esnekliğini ortadan kaldırmasına

ve topluma uyumunu tahliye sonrasına bırakılmasına sebep olmaktadır. Hapis

cezalarının suçu önlemede ve suçlunun ıslahında etkili olmadığı yapılan bilimsel

araştırmalarla da ortaya konmuştur.

Bu nedenle, Avrupa’da son 20 yılda37 Ülkemizde ise son yapılan değişikliklerle

yaptırım şekilleri değişmiş ve yeni infaz modelleri kabul edilmiştir. Her ülke kendi

ihtiyaçları doğrultusunda denetimli serbestlik (probation) sistemini oluşturmuştur.

Uygulamalarında ve idari yapılanmada değişiklik olsa da bu sistemde, hükümlülerin

ıslahı ve topluma kazandırılması en nihayetinde suç tekrarının önlenmesinin ortak amaç

olarak kabul edilmiştir.

Ülkemizde denetimli serbestlik sisteminin amacıyla ilgili doğrudan bir

düzenlemenin yapılmadığı görülmektedir. Denetimli serbestliği infazın bir parçası

olarak görürsek infaz yasasında, cezaların infazındaki amaçla ulaşılmak istenilen

sonucun denetimli serbestlik içinde geçerli olduğunu kabul etmek doğru olacaktır.

Esasında 5402 sayılı Kanunda denetimli serbestlik sistemi ile neyin amaçlandığını açık

bir şekilde düzenlemek daha doğru bir tercih olacaktır. Bu tür düzenlemelerin net

olarak yasalaşması denetimli serbestliğin bir sistem olarak kabulünü kolaylaştıracaktır.

Biz bugün için yasal anlamda denetimli serbestliğin amaçlarını infaz yasasında

görebilmekteyiz. Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanunun, infazda

temel amaç başlıklı 3’üncü maddesinde, “ceza ve güvenlik tedbirlerinin infazı ile

ulaşılmak istenilen temel amaç, öncelikle genel ve özel önlemeyi sağlamak, bu

maksatla hükümlünün yeniden suç işlemesini engelleyici etkenleri güçlendirmek,

toplumu suça karşı korumak, hükümlünün; yeniden sosyalleşmesini teşvik etmek,

üretken ve kanunlara, nizamlara ve toplumsal kurallara saygılı, sorumluluk taşıyan bir 36 TBMM, 22’inci Dönem, ikinci yasama Yılı, sıra sayısı:66 sh.454 vd37 Kalmthout van A.M. and P.J.P. Tak, Sanctions Systems in the Member States of the Council of Europe Deventer/ Boston 1988 (Part I ) and 1992 (Part 2 )

16

yaşam biçimine uyumunu kolaylaştırma” olarak belirtmektedir. Aslında denetimli

serbestliğin amacı somut olarak Kanunun 104’üncü maddesinde, cezaları ertelenen,

salıverilen veya haklarında hapis cezası dışında herhangi bir tedbire hükmedilen

hükümlülerin toplum içinde izlenmesi, iyileştirilmesi, psiko-sosyal problemlerinin

çözülmesi, salıverme sonrası korunması ve yargılanan kişiler hakkında sosyal araştırma

raporlarının düzenlenmesi ve mağdurun korunması şeklinde belirtilmektedir. Diğer yandan

Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Yönetmeliğinde denetimli

serbestlik; “mahkemece belirtilen koşullar ve süre içinde, denetim ve denetleme planı

doğrultusunda şüpheli, sanık veya hükümlünün toplumla bütünleşmesi açısından

ihtiyaç duyduğu her türlü hizmet, program ve kaynakların sağlandığı toplum temelli bir

uygulama” olarak tanımlandığı görülmektedir.

Tüm bu düzenlemeler birlikte değerlendirildiğinde denetimli serbestlik

sisteminin amacı; cezaları ertelenen, salıverilen veya haklarında hapis cezası dışında

herhangi bir tedbire hükmedilen hükümlülerin toplum içinde izlenmesi, iyileştirilmesi,

psiko-sosyal problemlerinin çözülmesi, salıverme sonrası korunması suretiyle onları

topluma kazandırmak, hüküm öncesinde mahkemelere sosyal araştırma raporları

hazırlayarak yargılama sürecine katkı sağlamak, suç nedeniyle mağdur olan kişilere

yardımcı olmak bu şekilde tekrar suç işlenmesini önlemek ve kamu düzeni korumaktır.

III.Denetimli Serbestlik Sisteminde Temel İlkeler

Denetimli serbestlik ve yardım hizmetleri ülkemizde yeni bir uygulamadır. Ceza

infaz kurumlarında hükümlülerle çalışma konusunda belli bir tecrübemiz olmasına

rağmen toplum içinde hükümlülerle çalışma noktasında daha öncesine dayanan bir

tecrübemiz bulunmamaktadır. Şimdiye kadar toplum içinde genellikle kolluk birimleri

suçlularla ve hükümlülerle muhatap oldu. Ülkemiz için denetimli serbestlik yeni bir

infaz anlayışıdır. Hükümlü ile dışarıda çalışmak kurum içinde çalışmaktan çok farklıdır.

Bu nedenle toplum içinde hükümlülerin denetim ve takibi ile onlara yönelik

uygulanacak rehberlik çalışmalarında belli kriterlerin olması ve hükümlülere yönelik

hizmetlerin standartların oluşturulması ve bunun kurumsal bir kültüre dönüştürülmesi

önemlidir.

Kanunlarda kamusal yaptırımlar ve tedbirlerin neler olduğu ve hangi hükümlüler

için bu tedbirlere hükmedileceği açık bir şekilde düzenlenmiştir. Bu konuda bir problem

bulunmamaktadır. Burada tartıştığımız konu kamusal yaptırımlar ve tedbirlerin

uygulanması ile ilgili temel ilkelerin neler olacağıdır.

17

Toplum içinde infaz edilen ceza ve tedbirler konusunda, Avrupa Konseyi

Bakanlar Komitesi’nin Üye Ülkelere Kamusal Cezalar ve Tedbirler Hakkındaki R(92)

16 sayılı Tavsiye Kararı, temel ilkelerin belirlenmesi noktasında rehber alınabilecek

temel kriterlere yer vermektedir. Bu belgede, kamusal ceza ve tedbirlerin tanımı,

konulması ve uygulanmasına ilişkin düzenlemelerin yasalarla yapılması, hükümlünün

infaz sırasında hakkında verilen kararlara karşı şikayet hakkının olması, bu kararların

uygulanması sırasında hükümlünün temel haklarına saygı gösterilmesine ilişkin temel

yaklaşım ilkelerini görmek mümkündür.38

Denetimli serbestlik sistemi ile ilgili temel mevzuat olan 5402 sayılı Kanunda

bir takım temel ilkeleri görmek mümkündür. Buradaki ilkeler, toplum içinde infaz

edilen ceza ve tedbirleri uygulayan personele yönelik temel kriterlerdir. Ancak

Konseyin tavsiye kararlarında yer alan, kamusal ceza ve tedbirlerin yasalarla

düzenlenmesi,39 şikayet prosedürü40 yasalarımızda düzenlenmiştir. Biz denetimli

serbestlik sisteminde, kanunda düzenlenen ve personelin uyması gereken temel ilkeleri

açıklayacağız. Kanunda önemli üç temel ilke düzenlenmiştir. Bunlar, insan onuruna

saygı ve dürüstlük, gizlilik, tarafsızlık ilkeleridir.

1-İnsan Onuruna Saygı ve Dürüstlük

Suç ve ceza tartışmalarında aslında tartışmanın konusu insandır. Suç işleyende

işlediği suç nedeniyle ceza verilecek olanda bu cezaları infaz edecek olanlarda insandır.

İşlediği suç nedeniyle ceza alanların bazı haklarının kısıtlanması söz konusu olsa da bu

kişilerin onuru ve şerefi yasalarla her zaman güvence altına alınmıştır.

İnsan onuru izzetinefis, haysiyet, özsaygı, şeref, erdem, vakar, gurur, saygınlık,

kendine saygı duyma ve başkalarını da kendine saygılı kılma olarak açıklanmaktadır.41

İnsan onuru ve haysiyeti konusunda ulusal ve uluslararası bir çok düzenleme

yapılmıştır. İnsan Hakları Evrensel Bildirisi'nin resmi çevirisinde, 1’inci maddede şöyle

yazılıdır: "Bütün insanlar hür, haysiyet ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve

38 Bkz. Avrupa konseyi balkanlar Komitesi’nin Üye Ülkelere, kamusal Cezalar ve Tedbirler hakkındaki R(92) 16 sayılı Tavsiye Kararı39 Bkz. 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu Madde 2. 40 Bkz. 5402 sayılı Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Kanunu, Madde 1841 Özön Mustafa Nihat, Osmanlıca Türkçe Sözlük, Bilgi Yayınevi, Ankara,1971 Özön Nejat, Büyük Dil Kılavuzu, YKY.,İstanbul,1995,

18

vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik zihniyeti ile hareket etmelidirler." Bildirinin 5’inci maddesinde ise bu konu çok daha açık bir şekilde, “Hiç kimseye

işkence yapılamaz, zalimce, insanlık dışı veya onur kırıcı davranışlarda bulunulamaz ve ceza verilemez” şeklinde düzenlenmiştir. Anayasa’mızın 17’nci maddesinde de insan

onuru güvence altına alınmıştır. Anayasadaki düzenlemeye göre, “Kimseye işkence ve

eziyet yapılamaz; kimse insan haysiyetiyle bağdaşmayan bir cezaya veya muameleye

tâbi tutulamaz” denilmektedir.

Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Kanunda,

denetimli serbestlik sisteminde çalışanlar için belirlenen temel ilkelerin ilki, “insan

onuruna saygı ve dürüstlüktür.” Denetimli serbestlik görevlileri kamusal ceza ve

tedbirlerin infazı sırasında; insan haklarına saygı, dürüstlük ve kararlılık çerçevesinde

hareket etmeleri gerektiği belirtilirken, görevlerini yerine getirirken aşağılayıcı, onur

kırıcı veya küçük düşürücü davranışlarda bulunmaları da yasaklanmaktadır. Denetimli

serbestlik görevlileri, kişinin sosyal hayatını olumsuz etkileyecek, kararda belirtilen

yükümlülüklerden daha fazla yükümlülüğü hükümlüden yerine getirmesini

istememelidir. Denetimli serbestlik görevlileri infaz sırasında hükümlünün toplum

içinde denetim ve takiplerinde kişiyi rencide etmemeye özen göstermeli, onlara

ailelerinin yanında ya da sosyal ortamlarda küçük düşürücü şekilde davranmamaları

gerekir.

Onur kırıcı davranış ve kötü muamele genellikle kişilerin bazı haklarının

kısıtlanması durumunda söz konusu olabilmektedir. Bu nedenle kolluk görevlileri ile

denetimli serbestlik ve infaz personelinin hükümlü ve tutuklulara yaklaşımı önemlidir.

Kişi ne kadar kötü olursa olsun kötü muamele yapılamaz, onur kırıcı şekilde

davranılamaz. Suçların ceza olarak karşılığı kanunlarda belirtilmiştir. Yargılama

sonrasında kişi yasalara göre cezalandırılmıştır. Denetimli serbestlik ve infaz

personelinin görevi bu kişiyi topluma kazandırmak ve tekrar suç işlemesini önleyecek

tedbirler almaktır. Suçluların ıslahında ve topluma kazandırılmasında en etkili yöntem

suçluda olsa o kişiye insanca muamelede bulunmak ve ona yakın olabilmektir. Ceza

infaz kurumlarındaki tecrübemiz bunu açıkça göstermiştir. Bu nedenle kanunda

belirtilen bu temel ilke uygulamada denetimli serbestlik görevlileri için özel bir öneme

sahiptir.

19

2-Gizlilik

Denetimli serbestlikte sisteminde gizlilik ve karşılıklı güven hükümlünün

topluma kazandırılmasında önemlidir. Denetimli serbestlik sisteminde, cezaların ve

tedbirlerin toplum içinde infazı söz konusudur. Hapis cezasının aksine burada hükümlü

toplum içinde bir kişidir. Ailesi ile hayatını devam ettirebilmekte, okuluna devam

edebilmekte ya da çalışıyorsa işine devam edebilmektedir. Gizliliğe dikkat edilmediği

taktirde kişinin toplum içindeki sosyal hayatının olumsuz etkilenme ihtimali yüksektir.

Bu nedenle kanundaki istisnalar hariç ilgiler dışında denetimli serbestlik sistemi

içerisindeki hükümlülerle ilgili bilgilerin paylaşılmasını kanun yasaklamıştır. Özellikle

gençlerle çalışmada gizliliğe daha çok önem verilmelidir. Okuyan bir gencin

durumunun deşifre olması halinde o kişinin okulda eğitimine devam etmesi zorlaşacağı

gibi arkadaşları tarafından dışlanabilir onuru kırılabilir. Gizliliğin ihlali çalışan bir

kişinin çalıştığı yerde benzer olumsuzlukları yaşamasına yol açabilir. Dolayısıyla

kamusal ceza ve tedbirden beklediğimiz sonucu alamayabiliriz.

Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Kanunu,

denetimli serbestlik görevlilerinin öğrendikleri bilgileri, ilgisi dışındaki kişilerle

paylaşmasını yasaklamıştır. Kanun gizlilik ilkesini benimseyerek çalışanların bu ilkeye

göre hareket etmesini istemekte ve görevlilerin; suçtan zarar gören, şüpheli veya sanık,

hükümlü ya da bunların ailesi hakkında öğrenmiş olduğu bilgilerin gizliliğini korumak

zorunda olduklarını, bu bilgiler kanunun zorunlu kıldığı haller dışında hiçbir kurum ve

kişiye verilemeyeceğini düzenlemektedir. Denetimli serbestlik görevlileri cezaların

infazında suçlunun ve ailesinin saygınlığına ve özel hayatın gizliliğine zarar vermemeye

özen göstermelidirler.

Gizlilik, denetimli serbestlik çalışmalarında hükümlü ile daha iyi çalışmanın

önünü açarak hükümlü ile denetimli serbestlik görevlisinin daha çok işbirliği yapmasını

sağlayacaktır. Diğer taraftan kişilerin denetimli serbestlik sistemine dolayısıyla adalete

olan güvenlerini artıracaktır.

3-Tarafsızlık

Denetimli serbestlik görevlileri, kamusal ceza ve tedbirlerin uygulanmasında

ırk, renk, etnik köken, milliyet, cinsiyet, dil, din, siyasal veya başka düşünce yada

20

fiziksel yada akli koşullar nedeniyle ayrımcılık yapamaz, herkese tarafsız ve adil

davranmak zorundadırlar. Kanun denetimli serbestlik çalışanlarının tarafsız davranması

gerektiğini belirtmekte ve çalışanların; davanın taraflarına eşit uzaklıkta olmaları

gerektiğini belirtmektedir.

Denetimli serbestlik uygulamalarında tarafsızlık nasıl sağlanmalıdır?

Kanundaki tarafsızlık ilkesi yeterli olabilecek midir.?

Denetimli serbestlik sisteminde tarafsızlığı sağlamanın en temel yolu

hükümlüler için uygulanacak standartları oluşturmaktır. Başta hükümlülere yönelik

standart ölçme ve değerlendirme aracının olması ve hükümlülere uygulanacak standart

programların bulunması zorunluluktur. Aksi halde çalışanlar hükümlülerin ıslahında ve

topluma kazandırılmasında kendi mesleki bilgi ve deneyimlerine göre hareket

edeceklerdir. Hükümlüler için programlar oluşturulurken farklı farklı uygulamalar

ortaya çıkabilecektir.

Denetimli serbestlik görevlileri, denetim planlarını oluştururken ya da kararları

infaz ederken, hükümlü ile işbirliği yaparak, hükümlünün bireysel ihtiyaçlarını ve

onların sosyal sorumluluklarını göz önünde bulundurmalıdır. Hükümlünün uyması

gereken kuralları cezanın amacını anlayacağı şekilde açıklamalıdır. Hükümlüye karşı

şeffaf olma ve birlikte çalışma denetimli serbestlik görevlisinin tarafsızlığını

pekiştirecektir.

IV.Denetimli Serbestlik ve Yardım Hizmetlerinin Görevleri

Ülkemizde denetimli serbestlik ve yardım hizmetlerinin görevlerini çeşitli

kategorilere ayırarak incelemek mümkündür. Türk Denetimli serbestlik sisteminde,

5402 sayılı Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Kanunu

en temel Kanundur. Adı geçen kanunda denetimli serbestliğin görevlerinin bir çoğu tek

tek sayılmak suretiyle belirlenmiştir.42 Kanun kategorik bir yaklaşım benimseyerek,

denetimli serbestliğin görevlerini, soruşturma evresindeki görevler, kovuşturma

evresindeki görevler, kovuşturma evresinden sonraki görevler, salıverilme sonrası

görevler olarak dört kısma ayırmıştır.

Ülkemizde denetimli serbestlik, soruşturma ve kovuşturma evresinde bir kısım

görevler üstlenerek aynı zamanda ceza muhakemesinin de bir parçası haline gelmiştir.

42 Bkz. 5402 sayılı Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Kanunu, Madde 12, 13, 14, 15 inci maddeler.

21

Bu yönüyle denetimli serbestlik sadece mahkemelerin verdiği kararları infaz eden bir

birim olmaktan öte yargılama sürecinde hâkime/mahkemeye de yardımcı olmaktadır.

Türk denetimli serbestlik hizmetlerinin görevlerini genel olarak iki başlık altında

incelemek mümkündür: Denetim ve yardım.

Denetim : Mahkemelerce haklarında alternatif tedbir veya cezalara hükmedilen

şüpheli, sanık veya hükümlülerin takibini yaparak cezalarını toplum içinde çekmelerini

sağlamak ve bunun denetimini yapmak.

Yardım : Suçtan zarar gören mağdurların karşılaştıkları sosyal ve ekonomik

sorunların çözümü ile ceza infaz kurumlarından salıverilen hükümlülerin toplumun bir

bireyi olarak normal insanlar gibi toplum içinde yerini almasını sağlamak için meslek

veya sanat edinmelerinde, iş bulmalarında ve karşılaştıkları diğer güçlüklerin

çözümünde onlara yardımcı olmak.43 Bunun yanında denetimli serbestlik birimi karar

öncesinde mahkemelere rapor hazırlayarak hakimin kişi hakkında en doğru kararı

vermesine de yardımcı olmaktadır.

Buna göre biz denetimli serbestliğin görevlerini genel hatlarıyla ayrıntıya

girmeden üç başlık altında incelemenin uygun olacağını düşünmekteyiz.

1. Toplum İçinde Hükümlülerin Takip ve Denetimi

Denetimli serbestlik (probation) denildiğinde en genel anlamıyla toplum içi

yaptırımları ve tedbirleri kastederiz. Denetimli serbestlik, hükümlülerin topluma

kazandırılmasında alternatif olarak düşünülen bir sistemdir. Alternatif cezalandırma

yolu olarak benimsenen denetimli serbestlikte üç kavrama işaret edilmektedir;

özgürlüğün tamamen ortadan kaldırılması yerine kısıtlanması, sabit bir deneme süresi

için cezanın şarta bağlı olarak ertelenmesi ve ihlali halinde hapse çevrilmesi, bu amaç

için kurulmuş bir birim tarafından hükümlünün denetim ve takibinin yapılması.44

Avrupa Konseyi bu tür cezalandırma şekline “kamusal cezalar ve tedbirler adını

vermektedir.” Bizde bu doğrultuda hapsin alternatifi olan seçenek yaptırımlar için

kamusal ceza ve tedbirler kavramını kullanacağız.

Türk Ceza Adalet Sisteminde, yasalarda yapılan değişikliklerle kamusal ceza ve

tedbirler sisteme dahil olmuştur. Hemen belirtmek gerekirse bizdeki kamusal ceza ve

43 Usta İbrahim, Sesleniş gazetesi, “ Denetimli serbestlik ve yardım hizmetleri”, Aralık 2005 sayı 45 44 Gandini Lusia, Türkiye’de Denetimli Serbestlik ve Yardım Hizmetlerinin geliştirilmesi Semineri, “Avrupa’da diğer ceza yargı sistemindeki denetimli serbestlik servislerinin rolleri”, Ankara 25-28 Ocak 2005

22

tedbirler kanunlarımızda müstakil bir ceza olarak yer almamaktadır. Yasalarımızdaki

düzenlemeye göre kamusal ceza ve tedbirler, hapis cezası yerine seçenek yaptırımlar

(TCK.50), hapis cezasının ertelenmesi (TCK.51) veya hükmün açıklanmasının geri

bırakılması (CMK.231) hallerinde karşımıza çıkmakta ve hapis cezası ile yakın ilişki

içerisinde ve aslında hapis cezasının parçası gibi durmaktadır. Kanunlarımızdaki bu

tedbirlerin ortak özellikleri hapis cezası yerine düşünülmüş olmalarıdır. Bu tedbirler

hapis cezasından ayrı müstakil ceza olmasa da biz anlatımlarımızda bu

tedbirler/yaptırımlar için Avrupa'daki uygulamalara paralel olarak kamusal ceza ve

tedbirler ifadesini kullanacağız.

Kamusal ceza ve tedbirlerle, hapis cezasına alternatifler getirilmiş ve kanunlarda

özel olarak belirlenmiş bazı suçlulara bir şans tanınmıştır. Kamusal ceza ve tedbirler

ülkemizde denetimli serbestlik teşkilatının kurulmasıyla birlikte yeni yeni uygulanmaya

başlanmıştır. Bazı kesimlerce ve toplumun bir kısmı denetimli serbestliğe tereddütle

yaklaşmaktadırlar. Yıllarca ceza olarak sadece hapis cezasının uygulanması, suçu

önlemek için kanunda suçun cezası olarak öngörülen hapis cezasının miktarının

artırılmasının istenildiği bir ceza adalet geçmişine sahibiz. Bu tepkileri anlayışla

karşılamak gerekmektedir. Burada şunu da belirtmek gerekir ki; bazı suçlular için ne

yapılırsa yapılsın, toplum içinde bir ceza da verilse, kişiye uzun süreli hapis cezası da

verilse bu kişilerin ıslahı ve topluma kazandırılması mümkün olamayabilmektedir.

Ancak diğer taraftan bazı hükümlülerin hapis cezası verilmeden, kamusal ceza ve

tedbirler sonucunda topluma kazandırıldığını ve iyi birer birey olduğunu denetimli

serbestlik uygulamalarındaki tecrübelerimizden görmekteyiz.

Hapis cezası, suçu önlemede ve suçluyu ıslahta beklentileri karşılayamamıştır.

Hapis cezasının suçu önleyeceği yönündeki yüksek beklentinin büyük oranda

gerçekleşmediği görülmektedir.45 Hapis cezasının özünde tecrit ve korkutma vardır.

Hükümlünün toplumdan uzak tutulması ve kısıtlı mekanlara hapsedilerek

özgürlüğünden kısıtlanması söz konusudur. Ceza infaz kurumları bütün çabalara

rağmen gelişmeye ve üretkenliğe tam olarak elverişli olmayan ortamlardır.

Ceza infaz kurumlarımızda bir çok çalışma yürütülmektedir. Kamu kurum ve

kuruluşlarıyla, sivil toplum örgütleriyle işbirliği içerisinde bir çok ortak çalışma

yapılmaktadır. Ancak ceza infaz kurumunda hükümlünün geçirdiği süre, kanunla

ihtilafa düşmüş olan kişinin iyileşmesini beraberinde getirmediğini, hükümlünün 45 Kalmthout, Anton M. Van, From Community Service to Community: Albrecht H-J& A.M Van Kalmthout Community Sanctions and Measures in Europa and North America. Max- Planck- Institut für auslandisches und internationales Strafrecht, Freiburg i. Br. 2001

23

topluma uyumunun tahliye sonrasına bırakılmasına sebep olduğunu görmekteyiz. Ancak

belirtmeliyiz ki, suçlu bir geçmişi olmayan, çevresel ve sosyal şartların etkisiyle suça

karışan hükümlülerin genellikle tekrar suça karışmadıklarını söyleyebiliriz.

Ceza infaz kurumlarında yapılan çalışmalar tek başına yeterli değildir.

Hükümlünün ıslahını ve topluma kazandırılmasını sadece ceza infaz kurumlarındaki

çalışmalardan beklemek gerçekle bağdaşmamaktadır. Topluma kazandırmada başarılı

olabilmek için hükümlü ile toplumu mutlaka buluşturmak gerekiyor. Burada gerçek

anlamda bir buluşma kastedilmektedir. Aksi halde toplum olmadan topluma

kazandırmada başarılı olmak neredeyse imkansız gibi gözükmektedir. Hükümlüye

toplumun bir bireyi olduğuna inandırmak gerekiyor. Tecrit, toplumsal dışlanmış ve

ötekileştirme kısır döngüsünü kırmak gerekiyor.

Türk Ceza Adalet Sisteminde, hükümlülerin toplum içinde takip ve denetimini

öngören uygulama genellikle iki halde mümkün olmaktadır. Bunlardan ilki;

mahkemeler hükümlü hakkında, hapis cezası yerine ya alternatif yaptırımlara

hükmetmekte yada hapis cezasını belli şartlar altında ertelemekte ve hükümlüye bir

denetim süresi belirlemekte veya kamu davasının açılmasını erteleyerek hükümlü

hakkında denetimli serbestlik tedbirine hükmetmektedir. Diğer taraftan ceza infaz

kurumlarından şartla salıverilen hükümlülerin geriye kalan cezalarını belli şartlar altında

(bi hakkın tahliye tarihine kadar) toplum içinde tamamlamaları gerekmektedir.

Haklarında yukarıda açıklandığı üzere kamusal ceza ve tedbirlere hükmedilen

kişilerin toplum içinde denetim ve takibi yasalarda belirtilen kurallara uygun olarak

denetimli serbestlik birimlerince yerine getirilmektedir. Bu kararların nasıl infaz

edileceği, infaz sırasında uyulması gereken kurallar ile standartlar, Denetimli Serbestlik

ve Yardım Merkezleri İle Koruma Kurulları Yönetmeliğinde ayrıntılı olarak

düzenlenmiştir. Biz kararların ne şekilde uygulandığı üzerinde durmayacağız. Toplum

içinde hükümlülerin denetim ve takibi ile ilgili olarak önemli birkaç noktaya temas

ederek bu konuyu sonlandırmak istiyoruz.

Burada iki hususun üzerinde durmanın yararlı olacağını düşünüyoruz;

Birincisi, ilk defa basit suç işleyen ve tekrar suç işleme riski bulunmayan

suçluların hapis cezası ile cezalandırması yerine toplum içinde bir cezaya çarptırılması

yerinde olacaktır. Bu kişilerin cezaevine gönderilmeden toplum içinde iyileştirilmesi

denenmelidir. Ancak kamusal ceza ve tedbirlere hükmedilirken, mahkemelerce,

kişilerin tekrar suç işleme riskleri ile başkalarına zarar verme riskleri çok iyi

değerlendirilmelidir. Bazen basit suç işlese de kişinin tekrar suç işleme riski

24

bulunuyorsa kamusal cezaların yada diğer tedbirlerin yeterli olmayacağı

unutulmamalıdır. Aksi halde toplum içine riskli bir kişiyi tekrar bırakmış oluruz ve buda

telafisi imkansız zararların doğmasına neden olmaktadır. O halde hâkimlerimizin

sanıklar için en doğru kararları vermeleri ve isabetli cezalar için, “risk değerlendirme

sistemine”46 mutlak anlamda ihtiyaç bulunmaktadır. Bu aslında etkili bir denetimli

serbestlik sistemi anlamına gelmektedir.

İkinci husus; hükümlülerin topluma kazandırılmasında şartlı salıverilme sistemini

etkin olarak kullanmak önemlidir. Ceza infaz kurumlarındaki uygulamalarla

hükümlülere uygulanan programların ne kadar etkili olduğunu ölçmek tam olarak

mümkün olamamaktadır. Kurumlarda kalan hükümlüler şartlı salıverilme hakkından

yararlanmak için kurumlardaki kurallara uygun hareket etmeleri disiplin suçu işlememiş

olmaları, onların ıslah oldukları, iyileştikleri ve tekrar suç işlemeyecekleri anlamına

gelmez. Şartla salıverilme, hükümlünün belli şartlar altında salıverilmesi anlamına

gelmektedir. Bu süre hükümlüler açısından bir deneme süresidir. Hükümlü hakkında

herhangi bir tedbire hükmedilmeden kurumdan salıverilmesi tehlikeli sonuçların

doğmasına sebebiyet verebilir. Genellikle tehlikeli suçluların salıverildikten sonra

deneme süresi içerisinde bir suça karıştıklarını görmekteyiz.

Ceza infaz kurumlarından salıverilen hükümlüler, denetimli serbestlik

birimlerince toplum içinde takip ve denetimi47 onların topluma kazandırılmasında ve

tekrar suç işlemelerini önlemede etkili olabilmektedir. Ancak bu hususun şartla

salıverilme kararında belirtilmesi gerekmektedir. Hükümlünün henüz cezası

tamamlanmadan toplum içine salıverilmesi sürecinde, infaz dosyasını hazırlayan

cezaevi görevlileri ile şartla tahliye kararını verecek olan hâkimlerin çok dikkatli

olmaları ve özenli davranmaları gerekir. Şartla salıverilme, hapis cezasının henüz

tamamlanmadığı, hapis cezasının geriye kalan kısmının toplum içinde belli şartlar

altında tamamlanacağı anlamına gelmektedir.

Hükümlülerin kapalı kurumlardan toplum içine salıverilmeleri durumlarında bu

hükümlüler hakkında belli kurallar oluşturmak, bu hükümlülerin bir müddet toplum

içinde denetim ve gözetim altında tutmak, suçun tekrarını önlemede ve kişinin topluma

kazandırılmasında etkili olabilecektir. Bu aşamada denetimli serbestliğin belli kurallar

46 Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Üye Ülkelere Kamusal Ceza Ve Tedbirler Hakkında Avrupa Kurallarının Uygulanmasının Geliştirilmesi Konusunda R(2002) 22 Sayılı Tavsiye Kararı, etkili müdahale ve programların oluşturulması, 22. madde.47 Kızmaz age. s.354-355

25

dahilinde hükümlüyü gözetim altında tutarak kontrollü bir şekilde topluma uyumunu

sağlamalıdır.

Bu nedenle etkin bir şartlı tahliye sistemi oluşturulması, tahliye sonrası

hükümlülerin denetimli serbestlik birimlerince takip ve denetimini öngören standartların

belirlenmesi, suçun tekrar edilmesinde, hükümlünün topluma kazandırılmasında ve

dolayısıyla kamu düzeninin korunmasında etkili olacaktır.

Denetimli serbestlik sistemi içerisinde hükümlülerin haricinde birde şüpheli ve

sanıkların toplum içinde takip ve denetimi gibi bir görevi bulunmaktadır. Şüpheli ve

sanıklar hakkında tutuklama yerine verilen adli kontrol tedbirlerinin infazı denetimli

serbestlik tarafından yerine getirilmektedir.

Denetimli serbestliğin soruşturma ve kovuşturma evresindeki görevlerinden ilki,

“Adli Kontrol Tedbirleri”nin infazını gerçekleştirmektir. Adli kontrol, Ceza

Muhakemesi Kanunun 109’uncu maddesinde düzenlenen ve tutuklamaya alternatif

olarak getirilen bir tedbirdir. Adli kontrol, faili özgürlüğünden tamamen yoksun

bırakma yerine, failin belli şartlar altında toplum içinde denetlenmesini ve gözetimini

öngören tutuklamaya alternatif bir sistemdir. Bu haliyle adli kontrol hem özgürlükçü

hem de kamu düzenini koruyucu nitelikte olduğu söylenebilir.48 Ceza Muhakemesi

Kanunu’nun 112’nci maddesinin gerekçesinde, adli kontrol tedbirleriyle kişinin kaçma

riski azaltılması ve hürriyetten tümü ile yoksun kılmanın zararlarının da ortadan

kaldırılmasının amaçlandığı belirtilmektedir.

Adli kontrol tedbirlerinin, suçu önleyici yada suçluyu ıslah edici yönü pek

bulunmamaktadır. Adli kontrol tedbirleri, ceza soruşturmasının/kovuşturmasının

selametle sonuçlandırılmasını hedefleyen genellikle bir kısım önleyici (yurt dışına

çıkmama, belirli yerlere gitmekten men, silah bulundurmamak ve taşıyamamak, hakim

tarafından belirlenen güvence miktarını yatırmak, taşıt kullanmamak gibi) tedbirlerden

oluşmaktadır. Ancak adli kontrol tedbirlerinin bir kısmı da kişinin ıslahına ve topluma

kazandırılmasına (tedavi ve muayene tedbirlerine uymak, eğitime devam etmek, bir

meslek ve sanatla uğraşmak gibi) katkı sağlayacak nitelikte olduğunu söylemek yanlış

olmayacaktır.

Adli kontrol bir koruma tedbiridir ve bu tedbirle ceza yargılamasının en kısa

sürede selametle sonuçlandırılması hedeflenmektedir. Bu nedenle tedbirlerin infazı

sırasında şüpheli kişinin ıslaha ve topluma kazandırılmasına yönelik çalışmalar

48 Öztürk SEZAİ, “Adli Kontrol”, http://www.cte-dsm.adalet.gov.tr/duyuru/baskanlik/rize_cisenti.pdf

26

yürütmek mümkün değildir. Yukarıda da açıklandığı üzere tedbirlerin yerine getirilmesi

kişinin toplum içinde denetimi ve izlenmesi ile yerine getirilebilecektir.

Burada, adli kontrol tedbirlerinin infazının denetimli serbestlik birimlerince mi

yoksa kolluk birimlerince mi yerine getirileceği konusunu tartışmak gerekmektedir.

Adli kontrol tedbirleri içerisinde sayılan, yurt dışına çıkmamak, hâkim tarafından

belirlenen yerlere, belirtilen süreler içinde düzenli olarak başvurmak (karakollara

düzenli imza atmak gibi), sürücü belgesinin alınması, silah taşımamak gibi tedbirlerin

infazı bir takım polisiye tedbirlerle önlenebilecek nitelikte tedbirlerdir. Bu tedbirlerin az

sayıda çalışanı bulunan denetimli serbestlik görevlilerince yerine getirilmesi neredeyse

imkansızdır. Bu nedenle adli kontrol tedbirlerinin yerine getirilmesinde kolluk

birimleriyle sıkı bir işbirliği yapılmaktadır. Aslında bu işin dolaylı olarak kolluk

birimlerine yaptırılması anlamına gelmekte ve lüzumsuz bir bürokrasi

oluşturulmaktadır.

Diğer taraftan denetimli serbestlik sisteminde, hedef kitleyi hükümlüler

oluşturmakta, hükümlülerin ıslahı ve topluma kazandırılması hedeflenmektedir. Henüz

suç işlediği kesinleşmeyen şüpheli yada sanıkların denetimli serbestlik sistemi dahilinde

takibi ve denetimi polisiye tedbirlerin ötesine geçmemektedir. Bu haliyle bünyesinde

sosyolog, psikolog, sosyal çalışmacı, öğretmen gibi uzmanları da barındıran denetimli

serbestlik birimlerinin şüpheli ve sanıklarla bu şekilde meşgul olması emek ve mesainin

boşa harcanması anlamına gelmektedir.

Uygulamada adli kontrol tedbirlerinin büyük kısmı kolluk aracılığı ile takip

edilmektedir. Burada ki açmaz, adli kontrol tedbirlerinin infazından sorumlu olan

denetimli serbestlik birimleri tedbirlerin yerine getirilmesinde kolluk olmadan etkinlik

sağlayamamakta, kolluk birimleri ise bu görevin kendilerine ait olmadığı halde yapıyor

olmaları nedeniyle isteksiz olabilmektedirler. Bu durum adli kontrol tedbirlerinin etkin

bir şekilde infazını olumsuz yönde etkilemektedir. Bu nedenle adli kontrol tedbirlerinin

kolluk birimlerince yerine getirilmesinin daha uygun olduğunu düşünmekteyiz.

2. Mahkemelere Yardımcı Olma

Denetimli serbestlik servislerinin en önemli görevlerinden biriside mahkemelere

yardımcı olmaktır. Hâkimlerin sanıklar hakkında en isabetli kararı verebilmeleri için

yargılama tamamlandıktan sonra hüküm kurarlarken çok dikkatli olmaları

gerekmektedir. Cezanın kişiselleştirilmesi bu noktada önemlidir ve hâkimlerin uzman

kişilerden hüküm öncesi yardım almaları isabetli kararlar açısından önem taşımaktadır.

Denetimli serbestlik ve yardım merkezlerinde görevli uzmanlar, hâkimlerin talepte

27

bulunması halinde hüküm öncesinde sosyal araştırma raporları hazırlamak suretiyle

mahkemelere yardım hizmeti sağlamaktadırlar.

Sosyal araştırma raporu; şüpheli veya sanığın kendisinin ve çevresinin sistemli bir

bakış açısıyla değerlendirildiği ve toplumla bütünleşmesi amacıyla ihtiyaç duyduğu her

türlü hizmet, program ve kaynaklarla ilgili önerileri içeren, soruşturma veya kovuşturma

sırasında şube müdürlüğü veya büroda görevli denetim görevlisi tarafından hazırlanan

bir rapordur49. Sosyal araştırma raporlarıyla, sanığa ve işleği suç/suçlara yönelik

ayrıntılı bilgiler yer almaktadır. Kişinin içinde bulunduğu sosyal çevre, aldığı eğitim

hayatı ve olayları algılayış şekli araştırılmakta ve aslında kişiyi suç işlemeye sevk eden

etkenler etraflıca raporlanmaktadır. Bu rapor cezaların bireyselleştirilmesinde ve hâkim

tarafından kamusal cezaya hükmedilmesi durumunda sanığın ihtiyaçlarını göz önünde

bulundurmasında yardımcı olabilecek nitelikte hazırlanmaktadır. Sosyal araştırma

raporları tamamen hâkimlere karar öncesinde yardımcı olmayı hedeflemektedir.

Mahkemelerin suçun faili hakkında isabetli karar vermesi, o kişinin ıslahı ve

topluma kazandırılmasında şüphesiz çok önemlidir. Yargılama sonucunda suç işlediği

kesinleşen sanıklar hakkında ceza yasalarında çeşitli cezalar öngörülmüştür. Bu

cezalardan herhangi birini tercih etme hâkimlerin takdirine bırakılmıştır. Hakim suçun

faili hakkında, hapis cezası verebileceği gibi bu cezanın ertelenmesine yada hükmün

açıklanmasını geri bırakılmasına da karar verebilir. Burada cezanın bireyselleştirilmesi

ve sanığa en uygun cezanın verilmesi esastır. Türk Ceza Kanununa göre tüm bunlara

karar vermek hâkimin takdirine bırakılmıştır. Hâkim hangi ceza türünü neden tercih

ettiğini gerekçelendirmek ve kararında açıklamak durumundadır.

En uygun cezanın belirlenmesinde tek başına hâkimin bilgi ve tecrübesi yeterli

olabilecek midir? Özellikle kamusal ceza ve tedbirlerin uygulanabildiği durumlarda en

uygun cezanın belirlenmesinde hâkimin uzman yardımına ihtiyacı olabilir. Hâkim,

hüküm öncesinde en uygun kararı verebilmek için sosyal araştırma raporu istemesi

kararında isabet açısından yararlı olacaktır. Bu nedenle denetimli serbestlik

uygulamalarında sosyal araştırma raporları önemli bir yer tutmaktadır ve denetimli

serbestlik görevlilerince de sosyal araştırma raporu önemsenmektedir.

Türk Ceza Adalet Sisteminde, sanıkların yeterli bir değerlendirmeye tabi

tutulmadan haklarında bir ceza verilmesi sistemin zayıf noktalarından birisidir. Ceza

yargılaması esasında iki kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısım; delillerin

49 Bkz. Denetimli Serbestlik Ve Yardım Merkezleri İle Koruma Kurulları Yönetmeliği, Madde 95

28

değerlendirildiği ve suçun o kişi tarafından işlenip işlenmediğinin araştırıldığı maddi

vakıanın tespiti kısmıdır. Ceza yargılamasının ikinci kısmını ise maddi vakıanın

tespitinden sonra, bu eylemin karşılığı olan cezanın tespiti kısmıdır. Bizim üzerinde

durduğumuz kısım bu ikinci kısımdır. Hâkim suçlu bulduğu sanığa nasıl bir ceza

vermelidir?

Uygulamada ne yazık ki, ceza yargılamasında böyle bir ayrım bulunmamaktadır.

Delilerin değerlendirilmesiyle birlikte hâkim, sanığın kişiliğini ve bu kişiliğe uygun

cezanın ne olabileceğini tam olarak araştıramadan hüküm verme durumunda

olabilmektedir. Bu da cezanın kişiselleştirilmemesine ve dolayısıyla cezalandırmadan

beklenen amaca kavuşulmamasına yol açmaktadır. Bu nedenle, hâkim maddi vakıayı

tespit ettikten sonra, hakkında karar vereceği sanığa tanımak için denetimli serbestlik

biriminden rapor isteyebilmelidir. Yasalardaki eksikliklere rağmen bu süreçte hüküm

öncesi hazırlanan sosyal araştırma raporları etkili olabilir.

3. Yardım Hizmetleri Denetimli serbestliğin önemli görevlerinden birisi de yardım hizmetleridir.

Ülkemizde denetimli serbestlik ve yardım merkezlerince hem suçtan zarar gören

mağdurlara yardım hizmeti sağlanmakta hem de ceza infaz kurumlarından tahliye olan

hükümlülere yardım yapılmaktadır.50

Denetimli serbestliğin doğuşunda ve günümüzde bir infaz modeli olarak

gelişimine, İngiltere, Hollanda, Danimarka, İsviçre ve Fransa gibi bazı ülkelerde

çoğunlukla Hıristiyan hayır kurumları tarafından mahkumlara cezaevinde kaldıkları

süre içerisinde ve tahliye olduktan sonraki dönemde yaptıkları yardımların51 ve bu

yöndeki organizasyonların etkili olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bu nedenle

denetimli serbestlik sisteminde hükümlüye yardım çok önemlidir.

Türk Ceza Adalet Sisteminde, denetimli serbestlik ve yardım hizmetleri birlikte

ele alınmıştır. 5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanunun,

Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri İle Koruma Kurulları başlıklı 104’üncü

maddesinde, “Cezaları ertelenen, salıverilen veya haklarında hapis cezası dışında

herhangi bir tedbire hükmedilen hükümlülerin toplum içinde izlenmesi, iyileştirilmesi,

psiko-sosyal problemlerinin çözülmesi, salıverme sonrası korunması ve yargılanan

50 Bkz. 5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı hakkında Kanun madde 104.51 Kalmthout, A.M.Van, “ Denetimli serbestlik ve Denetimli Serbestlik Hizmetlerine Avrupai Bir bakış Açısı” , Uluslar arası Denetimli Serbestlik Konferansı, Adalet Bakanlığı, Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğü yayınları, s.13, Ankara

29

kişiler hakkında sosyal araştırma raporlarının düzenlenmesi ve mağdurun korunması

gibi görevleri yerine getirmek üzere denetimli serbestlik ve yardım merkezleri kurulur.”

denilmek suretiyle hükümlülerin toplum içinde takip ve denetimi ile birlikte hükümlüye

ve mağdura yardımı da paralel olarak hüküm altına almaktadır.

Türk denetimli serbestlik hizmetleri, denetimi ve yardımı birlikte ele alan bir

anlayışa sahiptir. Şüphesiz denetimli serbestlik tedbirlerinin yerine getirilmesi,

hükümlünün bir program kapsamında ele alınarak değerlendirilmesi ve planlı bir şekilde

denetlenmesi ile mümkün olacaktır. Denetimli serbestliğin hapis cezasının alternatifi

olan bir infaz sistemi olduğunu söylemiştik. Burada bir kısım suçluların ele alınışı ve

cezalandırılmalarında farklı bir yaklaşım bulunmaktadır. Suçlunun ıslahı için hapis

cezası yerine alternatif tedbirlere veya yaptırımlara hükmedilmektedir. Suçlu

özgürlüğünden tamamen yoksun bırakılmıyor ama denetim altında bir serbestliliğe tabi

tutuluyor. Denetimli serbestliğin bu faklı yaklaşımının altında yatan aslında suçlulara

yardımdır. Denetimli serbestliğin özünde yardım vardır. Bu bakımdan denetimli

serbestlik suçlunun ıslahı ve sosyal ortamdan koparılmaması yönünde suçlulara tanınan

bir fırsattır.

Kamuoyunda suç ve suçlu tartışılırken genellikle cezanın üzerinde durulmaktadır.

Ancak hapis cezaların tek başına suçu önlemede yetersiz kaldığı ve caydırıcı olmadığı

belirtilmektedir.52 İşlediği suç nedeniyle yasalar gereği haklarında ceza verdiğimiz

kişilerin aynı zamanda yardıma ve desteğe ihtiyacı olan kişiler olduğu

unutulmamalıdır.

Suç işleyen ve topluma zarar veren kişi kötü olabilir, kaldı ki bu nedenle de

hakkında mahkemeler tarafından bazı hakları kısıtlanmakta ve bir cezaya

çarptırılmaktadır. İnfaz işiyle uğraşan profesyoneller hükümlünün kötü kişi olduğu

üzerinde durmamalıdırlar.53 Cezaların infazından sorumlu cezaevi çalışanları ve

denetimli serbestlik görevlileri hükümlülerin iyi yönleri üzerinde çalışmayı,

hükümlülerin topluma uyumunda ihtiyaç duydukları becerilerini güçlendirmeyi

hedeflemelidirler.

Denetimli serbestlikte, “denetim ve yardım” birlikte ele alınmaktadır. Denetim

ve yardım madalyonun iki yüzü gibidir. Eğer denetimli serbestliği sadece denetimle

sınırlı tutarsak, suçlulara denetimle birlikte rehberlik, danışmanlık ve psiko-sosyal

yardımlar götürmezsek denetimli serbestlikten beklenen amaç gerçekleşmeyebilir. 52 Faucault, age. s.384, 53 Erem, Faruk, “Suç Bilimi Açısından Adalet Psikolojisi, Suçlu Psikolojisi-Usul Psikolojisi -Mahpusun Psikolojisi”, s. 323, Adil Yayınevi, 1997, Ankara

30

Sadece denetim, kolluk tarafından da rahat belki daha etkili bir şekilde yerine

getirilebilirdi. O halde denetimli serbestlikte, denetimi ve yardımı birlikte ele almak

gerekiyor.54

Türk denetimli serbestlik sisteminde, suçtan zarar gören mağdurlara da yardım

yapılacağı55 hükme bağlanmıştır.56Şimdiye kadar suç ve suçlunun üzerinde durulurken,

sanığın hakları güvence altına alınırken, suç nedeniyle zarara uğrayan mağdurlar

genellikle ihmal edilmekteydi. Yasalarda yapılan son değişikliklerle birlikte mağdurun

hakları da güvence altına alınmıştır.57 Ayrıca mağdurun denetimli serbestlik sistemi

içerisinde ele alınması çok önemlidir. Bir çok Avrupa ülkesinde, denetimli serbestlik

servisleri mağdurları ihmal ederek suçlular üzerinde yoğunlaşmışlardır. Son yıllarda

denetimli serbestlik faaliyetlerine mağdurları da dahil etmeye yönelik eğilimlerin arttığı

gözlemlenmektedir.58

Denetimli serbestlik servislerince yapılan yardım hizmetlerini, suçtan zarar gören

mağdurlar ile ceza infaz kurumlarından tahliye olan hükümlülere yardım olmak üzere

iki başlık altına toplamak mümkündür.

3.1.Suçtan Zarar Gören Mağdurlara Yardım

Suç toplumsal düzene bir saldırıdır. Suçlu davranış sonucu kamu düzeni

bozulduğu gibi o suç nedeniyle doğrudan bir zarar da söz konusudur. Aslında hemen

her suçta bir insan da mağdur olmaktadır. Toplumsal düzeni korumak için suç işleyen

kişiler cezalandırılmakta ve bir takım güvenlik tedbirleri uygulanmaktadır. Bu noktada

suçtan zarar gören kişinin de ihmal edilmemesi ve sürece dahil edilmesi çok önemlidir.

Suçtan zarar gören, kanunun suç saydığı haksız bir fiil nedeniyle doğrudan zarara

uğrayan kişidir. Suçtan zarar görenler genellikle suçun olumsuz sonuçlarına katlanmak

zorunda kalmaktadırlar. Sanık hakları ve sanıklara ilişkin düzenlemelerden sıkça söz

edilirken, suçtan zarar görenler hep ihmal edilmiştir. Bütün dikkatlerin suçluların ıslahı

üzerinde toplandığı, her açıdan mağdurun ihmale uğraması ceza adalet sistemine

yönelik yapılan eleştirilerden birisiydi. Mağdur haklarına ilişkin olarak yasalarda

54 USTA İbrahim, Sesleniş gazetesi, “ Denetimli serbestlik ve yardım hizmetleri”, Aralık 2005 sayı 45 55 Nursal, age. s.313, 56 Bkz. 5402 Sayılı Denetimli Serbestlik Ve Yardım Merkezleri İle Koruma Kurulları Kanunu Madde 13/1 (c), “Suçtan zarar gören kişilerin karşılaştıkları psiko-sosyal ve ekonomik sorunların çözümünde danışmanlık yapmak ve bu kişilere yardımcı olmak.”57 Bkz. 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu, 233 ve devamı maddeler. 58 Kalmthout, A.M.VAN, “ Denetimli serbestlik ve Denetimli Serbestlik Hizmetlerine Avrupai Bir bakış Açısı”, Uluslar arası Denetimli Serbestlik Konferansı, Adalet Bakanlığı, Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğü yayınları, s.14, Ankara

31

yapılan yeni düzenlemeler ve denetimli serbestlik kapsamında mağdurun ayrı ve özel

olarak ele alınışı çok anlamlıdır.

Çağdaş toplumlarda suçun toplum üzerindeki etkisi ve topluma maliyeti çok

tartışılmakla birlikte, suçun suç mağdurları üzerindeki etkileri çok fazla

bilinmemektedir. Bir suçun mağduru olan kişi fiziksel ve psikolojik pek çok sıkıntısı

olabilmektedir. Mağduriyet sürecini genelde aşağılanma ve kayıp duyguları izler. Kayıp

maddi olabileceği gibi, bazı manevi değerlere bağlı olarak da ortaya çıkabilmektedir.

Malı çalınan ya da dolandırılan mağdurun kaybı maddidir. Cinsel saldırıya uğrayan

bir genç kızın kaybı daha çok manevidir. Hiç kimse, o kadar kişinin arasından seçilip de

mağdur olmuş olmayı kendine yediremez. Bu, kişilerde psikolojik sıkıntılara neden

olur. Ayrıca suçun yol açtığı hastalıklar da söz konusu olabilir. 59

Etkili bir ceza ve infaz sisteminde mağdurun kesinlikle ihmal edilmemesi gerekir.

Suç nedeniyle mağdurun maddi-manevi kayıplarını, psikolojik durumunu ve yaşadığı

travmayı görmeyen bir ceza adalet sisteminin kamu düzenini sağlamakta zorlanacağını

ve toplumda adalet duygusunu zayıflatacağını belirtmek isteriz.

Bu nedenle yeni yasalarda mağdur hakları düzenlenmiş ve mağdurun zararın

giderilmesine yönelik yaptırımlar öngörülmüştür. Diğer taraftan yasalarda uzlaşma

müessesi60 düzlenerek, mağdur ile fail bir araya getirilmiştir. Bu şekilde mağdura

kendine karşı işlenen suç konusunda karar vermesi sağlanarak sisteme dahil edilmiştir.

Diğer taraftan denetimli serbestlik sistemi içersinde, suçtan zarar gören kişilerin

karşılaştıkları psiko-sosyal ve ekonomik sorunların çözümünde danışmanlık yapmak ve

bu kişilere yardımcı olmak mümkün olabilmektedir. Denetimli serbestlik servislerinde

görevli uzman personel tarafından, mağdurların psiko-sosyal destek sağlanabilmektedir.

Mağdurların suç nedeniyle maddi kayıplarının telafisi ve ekonomik sorunlarının

59 Erem, age. s. 323. .60 Bkz. Ceza Muhakemesi Kanunu madde 253 ve 254

32

çözümü noktasında denetimli serbestlik şubelerinde oluşturulan koruma kurulları61

aracılığı ile yardımcı olunmaktadır.

3.2. Tahliye Sonrası Hükümlülere Yardım

Tahliye sonrası hükümlüye yardım, toplumun pek alışık olmadığı bir kavram.

Denetimli serbestlik sistemi içerisinde tahliye sonrası hükümlülere yardım yapılması

zaman zaman ciddi eleştiri konusu da olmaktadır. Topluma ve kişilere ciddi zarar veren

bir hükümlüye en ağır cezaların verilmesini isteyen toplum, aynı kişiye yardım

edilmesini henüz anlayabilmiş değildir. Tahliye sonrasında hükümlülere yardım

yapılmasına yönelik organizasyonu yapan koruma kurullarında bu tartışmaların halen

devam ettiği bilinmektedir.

Ceza infaz kurumundan salıverilen hükümlü, cezaevi yaşamından sonra yeni bir

hayata adım atmaktadır. Uzun süre ceza infaz kurumlarında kalan mahkumlar için

toplum içinde yaşam hiçte kolay olmamaktadır. Özellikle salıverilme sonrasındaki ilk

haftalar belirsizliklerle doludur. Hükümlünün yeni hayatını planlaması ve bu belirsizliği

ortadan kaldıracak atımlar atması gerekmektedir. Bu ilk dönemler toplumla barışma ve

yeni bir hayat kurma adına hayati öneme sahiptir. İlk dönemlerinde başarılı olamayan

hükümlüler ne yazık ki başarısız olma ve tekrar suç işleme ile karşı karşıya

kalabilmektedir.

Bugün ceza infaz kurumlarında hükümlülerin iyileştirilmesine yönelik bir çok

faaliyet yürütülmekte, hükümlülere yönelik geliştirilen psiko-sosyal destek programları 61 Koruma Kurulları 5402 Sayılı Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri İle Koruma Kurulları Kanunun 16 ve 17’inci maddesinde düzenlenmiştir.

KORUMA KURULLARI Madde 16 - (1) Koruma kurulları; adalet komisyonunun bulunduğu yerlerde Cumhuriyet başsavcısının veya görevlendireceği Cumhuriyet başsavcı vekili ya da Cumhuriyet savcısının başkanlığında; baro temsilcisi, belediye başkanı veya görevlendireceği yardımcısı, Cumhuriyet başsavcısı tarafından belirlenecek bir ceza infaz kurumu müdürü, denetimli serbestlik ve yardım merkezi şube müdürü, milli eğitim müdürü, sosyal hizmetler müdürü, sosyal yardımlaşma ve dayanışma vakfı temsilcisi, teşkilatı bulunan yerlerde Türkiye İş Kurumu müdürü, Ziraat ve Halk Bankası müdürleri, varsa ticaret ve sanayi odaları, ziraat odaları, borsalar, esnaf ve sanatkarlar birliği yöneticileri ile; varsa kamuya ait fabrikalar ile istekleri halinde o yerde şubesi bulunan kamuya yararlı dernek veya vakıflar ve özel bankaların yönetici seviyesindeki temsilcilerinden Cumhuriyet başsavcısı tarafından uygun görülenlerin katılımı ile oluşur. (2) Koruma kurullarının yazı işleri hizmetleri, şube müdürlüğünce yürütülür.

KORUMA KURULLARININ GÖREVLERİ Madde 17 - (1) Koruma kurullarının görevleri şunlardır:a) Şube müdürlüklerinden iletilen suçtan zarar gören kişilerin karşılaştıkları sosyal ve ekonomik

sorunların çözümü ile ceza infaz kurumlarından salıverilen hükümlülerin meslek veya sanat edinmelerinde, iş bulmalarında, sanat sahibi olanlar ile tarım işletmeciliği yapmak isteyenlere araç ve kredi sağlanmasında, işyeri açmak isteyenlere yardım edilmesinde ve karşılaştıkları diğer güçlüklerin çözümünde yardımcı olmak, çocuk ve genç hükümlülerin öğrenimlerine devam etmelerini sağlamak, diğer hükümlülere bu konuda yardımcı olmak. b) Kanunla verilen diğer görevleri yapmak.

33

uygulanmaktadır. Ceza infaz kurumlarının fiziksel ortamları eskiye oranla ciddi

anlamda iyileştirilmiştir.Tüm bu olumlu gelişmelere rağmen, ceza infaz kurumlarında

hükümlülerle yapılan çalışmalarda hükümlülerin tahliye sonrası yeni bir başlangıç

yapamama kaygılarının62 fazla olduğunu görmekteyiz. Bu kaygı düzeyi hükümlüleri

umutsuzluğun esiri haline getirmekte ve biz bu yolun yolcusuyuz söylemini

güçlendirmektedir.

Kişileri suç işlemeye iten faktörler konusunda çok şey söylenebilir. Ancak belli

başlı nedenler arasında, ekonomik durum, eğitim, yaşanan sosyal ortam, arkadaş

çevresi, uyuşturucu madde kullanımı..vs. sayılabilir. Bu olumsuzluklar devam ettiği

müddetçe kişinin suç işleme riskinin yüksek olduğunu belirtmek gerekir. Ceza infaz

kurumundan salıverilen hükümlünün, salıverilme sonrası kalacak bir yerinin olmaması,

çalışacağı bir işinin bulunmaması ve birlikte olacağı bir ailesinin de bulunmaması bu

kişilerin yeni bir suçun faili olma ihtimallerini yükseltir. Denetimli serbestlik sistemi

içerisinde salıverilme sonrası hükümlüyle yardım yapılmasındaki temel amaç kişilerin

tekrar suç işlemesini önleyici tedbirler almaktır.

Ne yazık ki salıverilme sonrası hükümlüler toplumsal dışlanmışlıkla karşı karşıya

kalmaktadırlar. İşveren suç işleyip ceza infaz kurumlarından salıverilen bir hükümlüye

iş vermek istememekte, ev sahibi evini böyle birine vermekte zorlanmakta, komşular

dışlamakta, okulda akranlar böyle birinden uzak durmaktadırlar. Hükümlünün

iyileştirilmesi ve topluma kazandırılmasına yönelik yapılan çalışmalar ne kadar etkili

olursa olsun toplumun bu bakışı değişmediği müddetçe hükümlülerin ıslahında başarılı

olmak oldukça zor olacaktır. Hükümlülerin topluma kazandırılmasında toplumsal duruş

ve davranış belirleyici olacaktır. Toplum olmadan topluma kazandırmadan bahsetmek

mümkün değildir. Yasalar tarafından bir defa cezaya mahkum olan bir hükümlü,

salıverilme sonrası toplum tarafından devamlı şekilde cezalandırıldığını

düşünebilmektedir. Hükümlülere salıverilme sonrası bir şans verilmediği takdirde onları

suçtan uzak tutmak ve suçu önlemek bu kişiler bakımından kolay olmayacaktır. Toplum

tarafından ikinci bir şans verilmeyen hükümlüler yeni bir hayat kurmak için tekrar suç

işleyerek yeniden cezaevine dönüş yapmaktadır.

Ceza infaz kurumlarında mükerrir suçlularla ilgili yapılan bir araştırmada;

hükümlülere cezaevinden çıktıktan sonra neden tekrar suç işledikleri sorulmuş: Bazı

suçlular yeniden suç işleyip cezaevine geri dönme nedenlerine ilişkin olarak; “toplumsal

dışlanmışlık”, “çevrenin olumsuz bakışı”, “cezaevinden parasız çıkma ve yardım edecek 62 Kızmaz. Age. s.306,

34

kimsenin olmayışı”, “işsiz kalma”, “arzuladıkları bir iş bulamama”, “sabıkalı olma”,

“cezaevinin yarattığı alışkanlık”, “dışarıya ayak uyduramama”, “parasızlık”, “cezaevi

dışındaki hayal kırıklığı”, “suç işlemeyi alışkanlık edinmiş olmak” gibi nedenler

sıralamışlardır.63

Bu nedenle salıverilme sonrası hükümlülere yardım yapılması, o kişilerin topluma

kazandırılmasında önemli bir fonksiyonu yerine getirmektedir. Türk Denetimli

Serbestlik sistemini diğer ülke uygulamalarından ayıran önemli bir özellik koruma

kurulları aracılığı ile salıverilme sonrası hükümlülere yapılan yardımlar

oluşturmaktadır.

Ancak bu yardımların etkili olabilmesi için hükümlülerin toplum içinde etkin

takibi ve denetimi de önemlidir. Ülkemizde şartla salıverilme kurumu etkin olarak

kullanılamadığından tahliye sonrası hükümlüleri kontrollü bir şekilde topluma uyumunu

sağlamada başarılı olunduğunu söylemek mümkün değildir. Bu nedenle salıverilme

sonrası hükümlülerin etkin takip ve denetimini sağlayacak bir şartla salıverilme

modelinin oluşturulması, koruma kurullarının bu kapsamda revize edilerek fonksiyonel

hale getirilmesi, koruma kurullarınca toplum içinde denetim ve gözetim altında tutulan

hükümlülere bir program dahilinde gerekli maddi ve psiko-sosyal desteğin verilmesi

halinde, hükümlülere yapılan yardımları işe yarayacaktır. Aksi halde mevcut

uygulamada hükümlüler bir de denetimli serbestliğe müracaat edelim belki işimize

yarar kolaycılığını tercih etmektedirler. Şu an uygulanan modelde, hükümlüler

açısından Koruma Kurulları, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı ya da Türkiye

İş Kurumu niteliğinde bir organ olarak görev yaptığı değerlendirilmektedir.

V.Genel Değerlendirme ve Sonuç

Suç ve ceza tüm toplumların her zaman gündeminde olmuş insanlık tarihi kadar

eski iki kavramdır. Suçlar, cezalar ve suçların önlenmesi bundan sonrada tartışılacak,

yeni arayışlar hep devam edecektir. Ülkemizde denetimli serbestlik sistemi bu yeni

arayışların bir sonucu olarak kurumsal bir yapıya kavuşmuş yeni ve modern bir

uygulamadır. Denetimli serbestliğin ülkemizde suçluların ıslahı ve topluma

kazandırılması sürecinde alternatif bir model olarak varlığı eksikliklerine rağmen

önemlidir.

63 Kızmaz, age. s.310,

35

Kısa bir sürede, 134 merkezde teşkilatın oluşturulması ve görev yapacak

personelin eğitilerek atanması ciddi bir kazançtır. Bundan sonraki süreçte denetimli

serbestlik sisteminin eksik yönlerinin giderilerek geliştirilmesi ve daha etkin hale

getirilmesi gerekmektedir. Denetimli serbestlik sistemi diğer kurumlarla işbirliği içinde

uygulamalarını güçlendirmesi ve etkinliğini artırması halinde hükümlülerin ıslahına ve

onların tekrar suç işlemesini önlemede önemli bir rol üstlenecektir.

Henüz yeni olan bir sistemi ve bu sistemin sonuçlarını değerlendirmek oldukça

zordur. Uygulamaların zayıf ve güçlü yanlarını belirlemek için biraz daha zamana

ihtiyaç vardır. Ancak dört yıllık uygulamanın sonuçları da bize bir kısım

değerlendirmeleri yapmamamız açısından bazı ip uçları vermektedir.

Denetimli serbestlik servisleri, çeşitli alanlardan uzmanları da barındıran genç ve

dinamik bir personele sahiptir. Çok önemli eğitimler alarak göreve başlayan bu ekip,

devamlı gelişime ve değişime açık bir yapıya sahip olması nedeniyle, yeni sistemin

kendi kurumsal kültürünü oluşturması açısından çok önemli bir fırsattır.

Denetimli serbestlik sisteminin ülkemiz içinde bir fırsata dönüştürülmesi için bazı

tedbirlerin alınması gelecek dönem için lüzumlu gibi gözükmektedir. Geçmiş dört yıllık

tecrübenin çok iyi değerlendirilerek ceza ve infaz alanında denetimli serbestliğe ilişkin

bazı yeni düzenlemeler yapmak sistemi daha güçlü ve etkili kılacaktır.

Denetimli serbestlik ve yardım merkezleri tarafından 2008 yılı içerisinde toplam

64.744 hükümlü ve tutuklu takip edilmiştir. Bunların 17.162’sini adli kontrol tedbiri

uygulanan şüpheli ve sanıklar, 27.110’unu ise Türk Ceza Kanunun 191’inci maddesi

gereğince tedavi ve denetimli serbestlik tedbiri kararı verilen hükümlüler

oluşturmaktadır. Denetimli serbestlik birimlerince takip edilen hükümlü ve tutukluların

% 72.8’ini, haklarında adli kontrol kararları ile tedavi ve denetimli serbestlik tedbiri

verilen kişiler oluşturmaktadır. Denetimli serbestliğe asıl rengini veren kamusal ceza ve

tedbirler anlamına gelen seçenek cezaların çok tercih edilmediği görülmektedir. 2008

yılı içerisinde haklarında mahkemelerce seçenek yaptırımlara karar verilen hükümlü

sayısı 6.688’dir. Bu rakam denetimli serbestlik birimlerince takip edilen vaka sayısının

% 14.8’ini oluşturmaktadır. Denetimli serbestliğe ilişkin kararların dengeli bir dağılım

göstermediği özellikle iki alanda ciddi bir yığılmanın olduğu, asıl seçenek yaptırımların

tercih edilmediği görülmektedir.64

64 Adalet Bakanlığı Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğü Denetimli Serbestlik ve Yardım Hizmetlerinden Sorumlu Daire Başkanlığı İstatistikleri

36

Denetimli serbestlik servisinin temel kanunu olan 5402 Sayılı Denetimli

Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Kanunun genel gerekçesinde,

sistemin kurulmasının gerekliliği belirtilmiş,65 genel gerekçedeki değerlendirmeler

doğrultusunda, denetimli serbestlik sisteminin kurulması halinde ceza infaz

kurumlarındaki artışın önemli oranda66 azalacağı,67 hükümlü ve tutukluların toplum

içinde takip ve denetiminin yapılarak maliyetlerin düşürüleceği gibi beklentiler

oluşmuştu. Ancak Kanunun yürürlüğe girdiği 2005 yılından bu yana ceza infaz

kurumlarının mevcudu 2005 yılı Aralık ayı itibariyle 55.870 iken 2009 yılı Ekim ayı

itibariyle 116.870 olmuştur. Üç yıl içinde ceza infaz kurumları mevcudunun % 100

arttığı görülmektedir.68

2005 yılında denetimli serbestlik dahil ceza ve infazla ilgili bir çok yasa

yürürlüğe konuldu. Bu yasalarla ceza ve infaz politikasında önemli değişiklikler

yapıldı.69 Burada ceza infaz kurumlarında bulunan hükümlü tutuklu oranlarının ülke

nüfusu da düşünüldüğünde fazla olup olmadığı,hükümlü ve tutuklu sayılarındaki artış

tartışılabilir. Ancak biz bu tartışmaların detayına girmeden konuyu denetimli serbestlik

açısından değerlendirerek daha etkin bir denetimli serbestlik sistemini oluşturmak için

naçizane birkaç öneride bulunacağız.

Kamusal Ceza ve Tedbirler Müstakil Bir Yaptırım Olarak Ceza Kanununda Düzenlenmelidir:

Ceza ve infaz politikalarının temel dayanağı yasalardır. Burada üzerinde durmak

istediğimiz husus denetimli serbestliğin temel ceza yasalarındaki duruşu ile ilgilidir.

Ceza kanunlarında hapis ve para cezası belirleyici özelliğini ve ağırlığını

hissettirmektedir. Bir suç karşılığında uygulanan yaptırım eskiden olduğu gibi yine

hapis ve para cezasıdır.70

Denetimli serbestlik sisteminin etkin olabilmesi için, Türk Ceza Kanununda,

temel ceza olarak hapis ve para cezasına ilaveten, kamusal cezalarında müstakil ceza

olarak kanunda yer alması çok önemlidir. Hapis cezalarının çeşitlerinin sıralandığı gibi

Kanunda kamusal cezaların neler olduğu da tek tek sıralanabilir. 65 Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Kanunu, Genel Gerekçesi,66 Nursal/Selcen, age. s. 444, 67 Kamer Vehbi Kadri, "Denetimli Serbestlik Kararlarının İnfazı", s.7, adalet yayınları, 2007 ANKARA68 Adalet Bakanlığı Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğü İstatistikleri, http://www.cte.adalet.gov.tr/69Adalet Bakanı Cemil ÇİÇEK’in Türkiye’de Denetimli Serbestlik Hizmetlerinin Geliştirilmesi Projesi Açılış Konuşması, Denetimli Serbestlik ve Yardım Hizmetleri Daire Başkanlığı yayınları, yayın no: 2, s.6-7, Ankara70 Bkz. 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu Madde 45 vd.

37

Kamusal cezaların kanunlarda yer almadığı halde kurulan bir denetimli serbestlik

sisteminin etkinliği her zaman tartışma konusu olacak ve denetimli serbestlik

servislerinin varlığı tartışılır hale gelebilecek hatta zamanla denetimli serbestlik

çalışanları var olma mücadelesi verebilecektir.

Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin, Üye Ülkelere Kamusal Ceza ve Tedbirler

Hakkında Avrupa Kurallarının Uygulanmasının Geliştirilmesi Konusunda R(2000) 22

sayılı Tavsiye Kararında, üye ülkelere, kamusal ceza ve tedbirlerin daha etkin

uygulanması için, kamusal ceza ve tedbirlerin oluşturulması, hükmedilmesi ve

uygulanmasına ilişkin mevzuat, uygulama ve politikaların gözden geçirilirken tavsiye

kararının ekinde düzenlenen ilkeleri rehber edinmeleri tavsiye edilerek, kamusal ceza ve

tedbirlerin kullanımının geliştirilmesi için ve özellikle yeni yasalar yapılırken, yasa

koyucu belirli suçlar bakımından bir referans ceza olarak hapis cezası yerine, bir hapis

dışı ceza ve tedbire yer vermeyi dikkate almayı, yeni kamusal ceza ve tedbirler

oluşturması için düzenlemeler yapılmasını tavsiye edilmektedir.71

Sanık/Hükümlü Risk değerlendirme Sistemi Oluşturulmalıdır:

Etkin bir ceza ve infaz sisteminden bahsetmek için, sanık ve hükümlülerin

sistematik olarak değerlendirilmesini sağlayacak risk değerlendirme sisteminin

oluşturulması gerekmektedir. Yeni yasalarda hâkimlere verecekleri cezalar konusunda

geniş takdir yetkileri verilmiştir. Yargılama sonrası hâkimin isabetli karar verebilmesi

için karşısında yargıladığı kişiyi iyi tanıması gerekmektedir. Bugün ceza adalet

sisteminde hüküm öncesinde sanıkların, infaz sırasında hükümlülerin sistematik olarak

değerlendirildiği ve değerlendirme sonuçlarına göre karar verildiği bir risk

değerlendirme sistemi bulunmamaktadır. Diyebiliriz ki, ceza adalet sisteminin belki de

en zayıf noktalarından birisini bu eksiklik oluşturmaktadır.

Suç işleyen kişilerin, hüküm öncesinde yeniden suç işleme riski olup olmadığı,

topluma yada kendisine zarar verme riski taşıyıp taşımadığı yönlerinden

değerlendirilmesi ve suçluların bu değerlendirme sonuçlarına göre cezalandırılması

gerçek adaleti sağlama açısından önemli bir avantaj sağlayabilir. Aksi halde

mahkemelerden hâkimlerin takdirine göre benzer durumlar için farklı farklı kararların

çıkması muhtemeldir.

71 Nursal Necati, “Uluslar arası Cezaevi Kuralları”, s.59, 60, II. Baskı, 2006 ANKARA.

38

Bazı tehlikeli suçluların tam bir değerlendirmeye tabi tutulmadan kamusal

cezalara hükmedilmesi toplum açısından bir risk teşkil edeceği gibi denetimli serbestlik

sisteminin de başarısızlığını beraberinde getirecektir. Bazı durumlarda da hapis cezasına

hükmedilmeden kamusal cezalarla ıslahı ve iyileştirilmesi mümkün olan bir kişinin

hapis cezası alarak toplumdan tecrit edilmesi o kişi için çok yıkıcı olabilmektedir.

Uygulamada hâkimlerin suçlular hakkında seçenek cezalara hükmetme

konusunda çekingen davranmalarının altında suçluları tam olarak tanıyamamaları

gelmekte, risk almak istemeyen hâkimler genellikle klasik yöntem olan hapis cezasını

tercih etmektedirler. Suçu işlediği sabit olan kişilere hangi cezaların verilmesi gerektiği

konusunda hakimlerin uzman yardımına ihtiyaçları bulunmaktadır. Objektif bir risk

değerlendirme sisteminin oluşturularak, hüküm öncesi raporlarla hâkimlere bu noktada

katkı sağlanmalıdır.

Risk değerlendirme sisteminin oluşturulması hâkimlere isabetli karar vermelerini

sağladığı gibi, hüküm sonrasında kişiye uygulanacak iyileştirme programlarının

belirlenmesine de katkı sağlayacaktır. Risk değerlendirme sistemi ceza infaz

kurumundan salıverilecek hükümlüler içinde çok önemlidir. Kişinin yargılama

sürecinden salıverilme sürecine kadar geçirdiği tüm süreçlerin değerlendirildiği

durumlarda cezaların da etkin infazını sağlanmış olacaktır.

Etkin Bir Şartlı Tahliye Sistemi Oluşturulmalı Tahliye Sonrası

Hükümlülerin Toplum İçinde Takibi Yapılmalıdır:

Şartla tahliye, hükümlülerin, hapis cezalarının bir kısmını ceza infaz

kurumlarında tamamladıktan sonra geriye kalan cezalarını belli şartlar altında toplum

içinde çekmek üzere salıverilmeleri anlamına gelmektedir. Bu şekilde tahliye olan ve

toplum içine salıverilen hükümlüler, geriye kalan cezalarını toplum içinde

çekeceklerinden denetimli serbestlik ile şartla tahliye arasında bir ilişkinin varlığını

kabul etmek gerekir.

Ceza infaz kurumlarında kalan hükümlülerin nasıl ve hangi yöntemlerle tahliye

edilecekleri 5275 sayıl Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanunda

ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiştir.72 Kanundaki düzenlemede açık olmamakla birlikte

şartla tahliye edilen hükümlülerin denetim altına alınması gerektiğine vurgu

yapmaktadır. Ancak uygulamada tahliye sonrası denetim altına alınarak haklarında 72 Bkz. 107 ve 108’inci maddeleri.

39

yükümlülük verilen hükümlü sayısı çok azdır. Bu kapsamda şartla tahliye edilerek

denetimli serbestlik birimlerince takip edilen hükümlü sayısı 2006 Ocak-2009 Nisan

tarihleri arasında toplam 605 kişidir.73 Oysa Ceza infaz kurumundan bu rakamdan kat

kat fazla hükümlünün tahliye edildiği bilinmektedir. Bu hükümlülerin toplum içinde

denetim ve takibi mutlaka yapılmalıdır.

Öncelikle etkin bir şartla tahliye sistemi oluşturulmalıdır. Şartla tahliye

hükümlünün cezaevi yaşamından toplum içinde yasalara uygun bir yaşama geçişlerine

yardımcı olmayı amaçlamalı, kamu güvenliğini sağlamaya ve toplumda suçluluğu

azaltmaya katkıda bulunmalıdır.74 Bunu sağlamak için şartla tahliyesine karar verilecek

hükümlülerin salıverilmeleri halinde tekrar suç işleyip işlemeyecekleri, topluma için bir

tehlike oluşturup oluşturmadıkları standart ölçme değerlendirme araçlarıyla belirlenmeli

ve bu durum raporlaştırılmalıdır.

Şartla tahliyelerine karar verilen hükümlülerin topluma uyumlarını

kolaylaştıracak şekilde bazı yükümlülükler öngörülmeli ve cezalarını dışarıda

tamamlayana kadar denetimli serbestlik birimlerince bu kişilerin etkin denetimi

sağlanmalıdır. Dışarıda gözetim altında takip edilmeyen özellikle tehlikeli hükümlüler

suç örgütlerine katılabilmekte ve toplum açısından ciddi tehlike oluşturabilmektedirler.

Suçu önlemede etkinliği sağlamak için şartla tahliye edilen hükümlülerin bir program

dahilinde takibi75 zorunludur. Bunu sağlamak için infaz yasasında şartla tahliyenin

esasları yeniden belirlenmeli, tahliye olan hükümlünün dışarıda denetim ve takibinin

nasıl yapılacağına dair temel ilkelere tespit edilmelidir. Bu noktada tahliye sonrası

hükümlülere yardım yapma görevi bulunan koruma kurullarının hükümlülere yardım

fonksiyonu devam ederken toplum içinde özellikle tehlikeli hükümlülerin denetim ve

takibinde tekrar suç işlemeyi önleyecek tedbirlerin alınmasında kurumlar arası

işbirliğini sağlamalıdır. Tahliye olan bir tehlikeli suçlunun takip ve denetiminde

denetimli serbestlikle birlikte kolluk birimleri, sosyal hizmetler, yerel yönetimlere de

görevler düşebilir. Bu nedenle koruma kurullarının bu çerçevede yeniden revizyonu

kamu düzenini sağlamada etkinliği artırabilir.

Denetim ve Uygulamaya Yönelik Ulusal Standartlar Oluşturulmalı,

Hükümlüler için Programlar Geliştirilmelidir:

73 Adalet Bakanlığı Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğü verileri74 Nursal Necati, “Uluslar arası Cezaevi Kuralları”, s.46, 47, II. Baskı, 2006 ANKARA. 75 Kızmaz, age. s.355,

40

Hükümlülerin toplum içinde takip ve denetimi belli bir disiplini gerektirir. Kabul

etmek gerekir ki, toplum içinde belli hakları kısıtlanmış olan hükümlülerin denetim ve

takibi sonrasında iyileştirilerek topluma kazandırılması kolay olmamaktadır. Denetimli

serbestlik çalışanlarının sorumluluğu cezaevi çalışanına göre daha fazladır. Denetimli

serbestlik görevlileri, kamusal ceza ve tedbirlerin infazı sırasında, hem kendilerini

koruyacaklar, hem toplumun zarar görmemesini sağlayacaklar hem de hükümlünün

topluma kazandırılması ve tekrar suç işlemesini önleyici uygulamaları

gerçekleştireceklerdir. Denetimli serbestlik, bir çok çalışmanın birlikte yürütüldüğü bir

uygulamadır.

Tüm bu çalışmaları bir standarda bağlamadan, uygulamaya yönelik temel ilkeleri

belirlemeden yürütmek oldukça riskli ve belirsiz bir durumdur. Denetimli serbestlik

birimleri bu çalışmaları belli bir standart içinde yürütmektedir. Yönetmelikte yer alan,

denetim planı ve denetleme planı formlar bu standartlardan bir kısmıdır. Ulusal

standartların oluşturulması için bu yöndeki çabalar geliştirilerek devam ettirilmelidir.

Diğer taraftan, denetimli serbestlik birimlerince takip edilen hükümlülerin

topluma kazandırılması ve tekrar suç işlemelerini önlemek için etkili müdahale

programları geliştirilmelidir.76 Hükümlüyü suç ilemeye iten faktörler belirlenmeli,

kişinin tekrar suç işlememesi için diğer kurum ve kuruluşlarla işbirliği içinde

hükümlüye belli bir program dahilinde bazı programlar uygulanmalıdır.

Denetimli Serbestlik Kararlarının İnfazında Toplumsal Katılım

Sağlanmalıdır:Denetimli serbestlik, toplumla çalışmanın zorunlu olduğu bir ceza ve infaz

modelidir. Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları

Yönetmeliği denetimli serbestliği, mahkemece belirtilen koşullar ve süre içinde,

denetim ve denetleme planı doğrultusunda şüpheli, sanık veya hükümlünün toplumla

bütünleşmesi açısından ihtiyaç duyduğu her türlü hizmet, program ve kaynakların

sağlandığı toplum temelli bir uygulama olarak tanımlamıştır.

Yıllarca suçun karşılığında hapis cezasını uygulayan bir toplumsal geleneğe

sahibiz. Bu geleneksel yaklaşım halen devam etmektedir. Kamuoyu halen cezaların

caydırıcı olmadığını tartışarak daha fazla hapis cezası isterken, kamusal ceza ve 76 Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Üye Ülkelere kamusal ceza ve tedbirler Hakkında Avrupa Kurallarının Uygulanmasının Geliştirilmesi Konusunda R(2000) 22 sayılı Tavsiye Kararı,Ek-2 “Etkili Müdahale ve Programların Oluşturulması” Madde 19 vd.

41

tedbirlerin kanunlarda yer almasında ve mahkemelerce verilen bu cezaların

uygulanmasında zorlanılacağı açıktır. Kamuoyundaki bu baskı yasa koyucuyu da

etkilemekte ve toplumdaki anlayış ve beklenti doğrultusunda kanunlar yasalaşmaktadır.

Denetimli serbestlik uygulamalarında toplumsal katılımı sağlamak üzere bazı

yasal tedbirlerin alındığını görmekteyiz. 5402 sayılı yasada, denetimli serbestlik

servislerinde gönüllü kişilerin77 çalışmasına imkan verilmiş, kamu kurum ve

kuruluşlarıyla işbirliği yapılmasına açıkça düzenlemiştir.78

Kamusal ceza ve tedbirlerin yerine getirilmesinde yer alan özel kişiler kamu

kurum ve kuruluşları dahil toplum genelinin bu ceza ve tedbirleri anlamasını ve bu

tedbirlerin, suçlunun davranışına karşı uygun ve inanılır yaptırımlar olduğunu

kavramasını sağlamak için, kamusal ceza ve tedbirlerin özelliklerini ve içeriğini, bu

tedbirlerin kim tarafından nasıl yerine getirildiğini topluma anlatılması gerekmektedir.79

Hapis cezasına başvurunun azaltılarak kamusal ceza ve tedbirlerin

artırılmasından elde edilen yararlar konusunda, siyasi ve idari liderler ile toplumun

geneli bilgilendirilmelidir. Bunun yanında kamusal ceza ve tedbirlerin anlatılması için

basın ve halkla ilişkiler konusunda açık politikalar belirlenmelidir.80

77 Bkz. 5402 sayılı Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Kanunu, Madde:2278 Bkz. 5402 sayılı Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Kanunu, Madde:979 Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Üye Ülkelere kamusal ceza ve tedbirler Hakkında R(92) 16 sayılı Tavsiye Kararı, “Toplumsal Katılım” Bölüm VII80 Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Üye Ülkelere kamusal ceza ve tedbirler Hakkında Avrupa Kurallarının Uygulanmasının Geliştirilmesi Konusunda R(2000) 22 sayılı Tavsiye Kararı, EK-2, Kamusal Ceza ve Tedbirlerin İnanırlığının Geliştirilmesi (Adli makamlar, tamamlayıcı kurumlar, kamuoyu ve politikacılar bakımından)

42

KAYNAKÇA

Adalet Bakanlığı Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğü İstatistikleri, http://www.cte.adalet.gov.tr/ (erişim tarihi: 11.09.2009)

Centel, Nur, (2001), Cezanın Amacı ve Belirlenmesi, Prof. Dr. Turhan Tufan Yüce’ye Armağan, İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını.

Çetintürk, Ekrem, (2008), Onarıcı Adalet, Ankara, HD Yayıncılık.

Dönmezer, Sulhi; Erman Sahir (1994), Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku Genel Hükümler, 2.Baskı, İstanbul, Beta Yayınevi, C.2.

Erem, Faruk, (1997) Suç Bilimi Açısından Adalet Psikolojisi, Suçlu Psikolojisi-Usul Psikolojisi -Mahpusun Psikolojisi, Adil Yayınevi, Ankara

Foucault, Michel, (2006), Hapishanelerin Doğuşu, Ankara, İmge.

Gandini Lusia, Türkiye’de Denetimli Serbestlik ve Yardım Hizmetlerinin geliştirilmesi Semineri, “Avrupa’da diğer ceza yargı sistemindeki denetimli serbestlik servislerinin rolleri”, Ankara 25-28 Ocak 2005

Kamer Vehbi Kadri, (2007), Denetimli Serbestlik Kararlarının İnfazı, Adalet Yayınları, ANKARA.

Kamer, Vehbi Kadri, (2008), Ceza Adalet ve İnfaz Sistemi İçinde Denetimli Serbestlik Sisteminin Önemi, Adalet Dergisi, 31. Sayı, Mayıs 2008, s.66-74.

Kalmthout, A.M.Van, Uluslararası Denetimli Serbestlik ve Yardım Konferansı’nda yaptığı konuşma, İstanbul, 14-16 Kasım 2005.

Koca, Mahmut, Tutuklamada Orantılılık İlkesi Çerçevesinde 2002 CMUK Tasarısının Adli Kontrol Tedbirinin Değerlendirilmesi, DEÜHFD, C.5, s.2, 2003, s.174-181.

Kızmaz, Zahir, (2006), Cezaevi Müdavimleri-İnatçı Suçlular, Ankara, Orıon Yayınevi

Nuhoğlu Ayşe, Çocuk Ceza Hukukunda Erteleme ve Yargı Dışı Önlemler, Prof.Dr. Nuri Çelik’e Armağan, 2001.

Nursal, Necati, Selcen Ataç, (2006), Denetimli Serbestlik ve Yardım Sistemi, Ankara, Yetkin.

Nursal Necati, (2006), “Uluslar arası Cezaevi Kuralları”, 60, II. Baskı, Ankara

Özön Mustafa Nihat, Osmanlıca Türkçe Sözlük, Bilgi Yayınevi, Ankara,1971

Özön Nejat, Büyük Dil Kılavuzu, YKY.,İstanbul,1995,

43

Öztürk SEZAİ, “AdliKontrol”,http://www.ctedsm.adalet.gov.tr/duyuru/baskanlik/rize_cisenti.pf (erişim tarihi: 11.08.2009)

Sağıroğlu, Mustafa ( 2006 ) Koşullu Salıverilme, Mükerrerlik, Özel İnfaz Usulleri ve Denetimli Serbestlik Sistemi ile İlişkileri, Adalet Dergisi, S. 22-31.

Taşkın, Ahmet (2004), Türkiye’nin Cezaevi Gerçeği, Ankara.

Tırtır, Mustafa (2007), Kişiye Özgü Tedbir, Güncel Hukuk Dergisi, Mayıs, s.11-16.

Umbreıt, Mark S.’den aktaran Ekrem Çetintürk, The Handbook of Victim Offender Mediation, s.1.

Usta İbrahim, Sesleniş Gazetesi, “ Denetimli Serbestlik ve Yardım Hizmetleri”, Aralık 2005, sayı 45.

44