YABAN HAYATINDA BİTKİLENDİRME

Yrd. Doç. Dr. DENİZ GÜNEY

Bitki yetiştirme hızla gelişmektedir. Bunda ülkemizin sahip olduğu değişik yetişme ortamı koşulları çok sayıda yerli ve yabancı

ağaç, ağaççık, çalı ve diğer otsu süs bitkilerinin yetiştirilmesine imkan tanımaktadır.

Of Orman Fidanlığından Örnekler

Of Orman Fidanlığından Örnekler

Of Orman

Fidanlığından

Örnekler

Of Orman Fidanlığından Örnekler

USA (Michigan State Universty)

USA (Michigan State Universty-Tree Research Center)

USA (Michigan State Universty-Tree Research Center)

USA (Michigan State Universty-Tree Research Center)

3. FİDANLIK

Fidanlık; belirli bir amaç doğrultusunda, daha sonra başka yerlere dikilmek üzere, ihtiyaç duyulan fidanları yetiştirmeye yarayan açık veya kapalı arazi parçalarına “fidanlık” denilmektedir.

Amaç, kaliteli, sağlıklı fidan üreterek toplumun gereksinimlerini sürekli olarak karşılamaktır. Burada esas olan miktar ve tür sayısı değil, standartlara uygun ve orijini belli kaliteli fidan üretmektir. Bu nedenle fidanlık kuruluşunda başlangıçta bazı önemli özelliklerin dikkate alınması gerekir. Bu konu çok çeşitli ekosistemlerin yer aldığı bölgelerde daha da önem kazanmaktadır.

Fidan yetiştirmek için tesis edilen fidanlıklar, geçici fidanlıklar ve sabit (sürekli) fidanlıklar olmak üzere iki tiptir. Her iki fidanlık şekli büyüklük olarak da büyük ve küçük fidanlıklar olmak üzere ikiye ayrılır. Büyük fidanlıklar 20 hektardan daha büyük bir alanda, küçük fidanlılar ise 20 hektarın altındaki alana sahip fidanlıklardır. Fidanlığın büyüklüğü üzerinde çeşitli faktörler etkilidir.

Buna göre bir fidanlığın büyüklüğü:

Yetiştirilen ve yetiştirilecek fidanların miktarına,

Yetiştirilecek türlere,

Fidanların ekim ve repikaj (şaşırtma) yastıklarında kalış süresine,

İklim ve toprak koşullarının uygunluğuna göre değişir.

Amaçlarına göre FİDANLIK Tipleri

Sahiplik Yönünden Fidanlıklar: *Kamu, Özel ve Eğitim Kuruluşları

Fonksiyonları Yönünden Fidanlıklar: *Üretim ve değerlendirme yönünden (perakendeci, toptancı, kar amacı olmayan fidanlıklar) *Siparişle satış yapılması yönünden *Peyzaj fidanlıkları *Araştırma amaçlı fidanlıklar Üretim Sistemleri Bakımından Fidanlıklar *Topraksız ve topraklı fidan üreten fidanlıklar Üretilen Fidan Materyalinin tipleri Bakımından Fidanlıklar *Meyve, orman, erozyon kontrol, aşılı fidan, köklenmiş çelik ve özel formlu fidan v.d.

Amaçlarına göre SERA Tipleri

Faydalanma Şekillerine Göre Seralar

*Üretim

*Yetiştirme

*Koruma

*Satış ve Sergileme

*Araştırma

Kuruluş Şekline Göre Seralar

*Sabit ve Hareketli Seralar

İç Sıcaklıklarına Göre Seralar

*Kışlama seraları-3C ye kadar

*soğuk seralar-

Çatı Şekillerine Göre Seralar

Tek çatılı seralar (Basit Seralar)

İki çatılı seralar (Beşik Çatılı Seralar)

M çatlı seralar

Blok seralar

Cam Sera

Blok Tünel Sera

Tünel Sera

Cam Sera

(M Çatılı)

• Bugün sera işletmeciliği; soğutma, yağmurlama, nemlendirme, soğutma, havalandırma, gölgeleme tesisleriyle gübreleme ihtiyaçlarına kadar bilgisayara bağlanmış ve tamamen otomasyona sahip sistemlerden oluşmaktadır.

• Günümüzde sera yani kapalı saha işletmeciliği, açık saha fidanlık işletmeciliği ile kombine şekilde sürdürülmektedir.

**Fidanlık İşletmelerinde Yer Seçimi** 1. Genel ve Özel mevkİ

• Yetiştirme ortamı yetiştirilecek tür veya türlerin doğal yetişme ortamı isteklerine uygun olmalıdır. Fidanlıkların alçak rakımlarda olması arzu edilmektedir.

• Fidanlıklar deniz kenarlarında kurulmamalıdır. Eğer mecbur kalınırsa taban suyu etkisini en aza indirmek için 100 m kadar içerde kurulabilir.

• Fidanlıklar tarla kenarlarına kurulmamalı yada olabilecek fungal ve entomolojik zararlar için önlem alınmalıdır.

• Fidanlıklar düz sahalarda kurulur. Eğimli bir saha ise teraslamalarla eğim etkisi kademeli olarak ortadan kaldırılır.

• Kurak bölgelerde kuzey, yağışlı bölgelerde güney bakılar tercih edilmelidir.

• Fidanlık yeri olarak derin vadi ve boğazlarda kullanılmamalıdır (Rüzgar zararı ve güneşlenememe sorunu)

2. Makro ve Mikro İklim Koşulları

Fidanlık yeri, iklim bakımından ılıman, vejetasyon dönemi uzun, yağışları yeterli miktar ve dağılımda olan, buna karşılık sıcaklık düzensizlikleri (ani sıcaklık değişimleri, vb.), kuvvetli rüzgâr ve don etkileri olmayan, yüksek hava rutubeti ile hava durgunluğu yaratmayan, mutedil rüzgâr etkilerine sahip yer olmalıdır. Genel olarak aşırı kurak ve çok soğuk iklim bölgeleri ile aşırı derecede fazla yağışlı ve rutubetli bölgeler fidanlık yeri olarak uygun değildir. Zira bir yanda fidanlık alanının sular altında kalması, bir yanda rutubetin neden olduğu mantar hastalıkları fidanlıklarda önemli problemler arasındadır. Buna göre yukarıda belirtilen hususlar dikkate alındığında bir fidanlığın;

Hiç olmazsa yarım gün güneş görmesi,

Çok rutubetli ve çok kurak yerler olmaması,

Don çukuru olmadığı gibi rüzgârdan tamamen muhafazalı yerlerden de kaçınılmalı,

Açık ve havadar yerlerden olması idealdir.

Fidanlık toprağı neden önemlidir?

3.Toprak KoşullarI

• Toprak asiditesi 5.0-7.2 arasında değişmelidir.

• pH 4.0-4.5 olduğunda bitkiler N, P, K, Ca ve Mg dan faydalanamamaktadır. Oysa N ve P çap artımını, K ise transpirasyonla kaybedilen su miktarını azaltarak kuraklığa dayanıklılığı arttırmaktadır.

• pH 7.8-8.5 olduğunda bu defa Fe, Cu, Zn, B ve Mn gibi elementlerin alımını sınırlamaktadır. B dona dayanıklılığı arttırmaktadır.

• Alkalen (bazik) topraklarda mikoriza faaliyeti azalırken damping-off zararları da artmaktadır.

• Optimal pH seviyeleri türlere göre değişmekle beraber; iğne yapraklılarda 4.5-6.0, yapraklılarda 7.0-7.5 ideal seviyeler olarak kabul edilmektedir.

4. Fidanlık Su İhtiyacı

İçinde veya yakınında yeterli miktarda, ucuz ve uygun vasıfta su bulunmayan yerlerde kesinlikle fidanlık kurulmaz

Kuyu ve klorlu şehir şebekesi suları yerine uygun özelliklere sahip akarsulardan elde edilecek sular sulamalarda tercih edilmelidir.

Su analizleri, yılın herhangi bir zamanı değil, suyun sıklıkla kullanıldığı dönemlerde yapılmalıdır. %0.05 den fazla kalsiyum içeren suyun pH’ı yüksek olacağı ve bunun da mantar hastalıkları ve kloroza neden olacağı için istenmez

Genel olarak fidanlıklarda dekara dakikada ortalama 6-10 lt su verebilecek bir su kaynağı gerekmektedir.

Fidanlık Su İhtiyacı

5. Yer Seçiminde Aranan Ekonomik Şartlar

• Üretim alanları pazarlama alanlarına yakın olmalıdır. Ancak bu sorun transport ve saklama imkanları ile ortadan kalkmaktadır.

• Fidanlık kurulacak saha ileride gerektiğinde genişletilebilecek bir alanda tesis edilmelidir.

• Piyasada rekabet üstünlüğü olan türlere ve fidanlara yönelmek için iyi bir pazar etüdü yapılmalıdır.

• Şu nokta unutulmamalıdır; “İyi fakat pahalı bir arazi, az elverişli fakat ucuz bir araziden daima daha ekonomiktir”.

• Fidanlık işletmeciliğine girişecek olan teşebbüscünün her şeyden önce birkaç yıl yeterli kar sağlayamayacağını dikkate alması gerekir. Yetiştirilmesi öngörülen türlerin başlangıçta bir kısmının daha kısa rotasyonlu yani hızlı büyüyen tür ve kültüvarlar olmaları, ilk yıllar giderlerini karşılaması bakımından önem taşır

Fidanlık Planı

• Fidanlıklarda yetiştirilecek tür sayısına, yıllık üretim miktarına, yetiştirilecek türlerin yaşlarına ve fidanlıkta kalış sürelerine göre değişen belli alanların bulunması gerekir.

• Örneğin; 1.50 metre boyunda Göknar fidanı yetiştirilecekse bu fidanlıkta fidanların en az 10 yıl kalacağı anlamına gelir ki, buna göre bir mekan planlamasının yapılması gereklidir.

Fidanlık taksimat planı;

Ana ve tali yol şebekelerini, parselasyon taksimatını, sera, camekan, gömü ve ambalaj yerleri, gölgelikler, makine hangarları, tamir atölyesi, ambalaj tesisleri, gübrelik ve kompostluklar, su depo ve şebekesi, drenaj ağı gibi tesisleri topluca gösteren bir plandır.

Bu planlama içinde fidanlıklar ana yollarla (5-6

m) adalara (2 veya 4 ada), adalar tali yollarla (3 m genişlikte) parsellere, parseller tali yollarla tarlalara, tarlalar yastık yolları ile (30 cm genişlikte) yastıklara ayrılmaktadır.

Parsellerin büyüklükleri 0.4 ha dan az olmamalı tercihan 1 ha olmalıdır

Ekim ve repikaj işlemleri bu yastıklar üzerinde yapılmaktadır

Büyük bir fidanlığın iç taksimat planı

Sınırlandırma ve Toprak işleme

• Fidanlık etrafının her türlü olumsuz dış etkiye karşı korunması amacıyla etrafının çitlerle çevrilmesi gerekir. Bu canlı çitlerle yapılabildiği gibi cansız çitlerle de olabilir. Cansız çit olarak “dikenli tel çiti”, “kafes tel çiti” ve “çıtalı parmaklık çiti” söz konusudur.

USA (Michigan State Universty-Tree Research Center)

Fidanlık İşletmelerinde Üretme Çalışmaları

• Eşeyli (tohumla üretim-generatif üretim)

• Eşeysiz (vejetatif üretim)

• 1. Makrovejetatif üretim • A.Autovejetaif üretim

• B.Heterovejetaif üretim

• 2. Mikrovejetatif üretim

• Sporlarla üretim

Üretim tekniklerine geçmeden önce tohum teknolojisi hakkında kısa bilgi vermekte yarar vardır. Burada; tohum ihtiyacının nereden karşılanacağı, tohum toplama zamanı, yöntemleri, toplama sırasındaki işlemler ile tohumun saklanmasının nasıl olacağı bilinmelidir.

Vegetatif Üretme Yöntemleri

Tohum İhtiyacının Karşılanması

• Tohum ihtiyacı, tohum satıcılarından yada doğrudan tohum kaynağından elde edilir.

• Tohum satıcıları: ulusal veya uluslararası satıcılardır. Bunların mutlaka sertifikalı fidan satıcısı olması ve fidan kalite belgesine sahip olmaları aranır.

• Tohum kaynakları: Daha çok orman ağaçları için belirlenmişlerdir.

1. Tohum meşcereleri

2. Tohum bahçeleri

3. Tohum plantasyonları

TOHUM KAYNAKLARI

• Tohum Meşcereleri

• Tohum Bahçeleri (Aşılı Tohum Bahçeleri)

• Tohum Plantasyonları (Aşısız Tohum Bahçeleri)

1. Tohum Meşcereleri

Bu meşcereler, doğal meşcereler arasından toplumsal (kitlesel) seleksiyonla fenotipik olarak seçilmektedirler. Günümüzde ve gelecekte yapılacak olan ağaçlandırma çalışmalarına kaynak teşkil etmek üzere, türün doğal yayılış alanını temsil edecek şekilde doğal meşcerelerden seçim yapılmaktadır. Bu seçimin her bir tohum kullanım yöresi ve farklı yükseklik kademesinde, tohum transfer rejyonlaması prensiplerine göre yapılması esastır. Benzer yüksekliklere ağırlık veren dengesiz bir seçim, kullanımda büyük problemler yaratır.

Seleksiyon sonucunda tohum meşcerelerinin belirlenmesi ve tohumların bu meşcerelerden elde edilmesi %5-10 arasında bir genetik kazanç elde edilmektedir.

Tohum meşcerelerinin seçilmesi sırasında alan miktarı, yükseklik farkı, yaş gibi önemli konuların dikkate alınması zorunludur.

Sarıçam tohum

meşceresi (Çatacık)

Lübnan Sediri tohum meşceresi (Elmalı)

Kestane tohum meşceresi (Balıkesir)

Doğu Kayını tohum

meşceresi (Bafra)

Karaçam tohum meşceresi (Edremit) (Silvikültürel müdahalesi yapılmış)

Karaçam tohum meşceresi

(Silvikültürel müdahalesi yapılmış)

Kızılçam tohum meşceresi (Pos)

Doğu Karadeniz Göknarı tohum meşceresi (Şavşat)

2. Tohum Bahçeleri

Tohum bahçeleri irsel bakımdan daha yüksek nitelikli tohum elde etmek üzere, bir anlamda damızlık olarak

seçilen üstün ağaçlardan alınan aşı kalemleriyle aşılanan

fidanlardan meydana gelen bir çeşit meyve bahçesidir. Bu

fidanlar, aşı kalemleri yaşlı ağaçlardan alındığı için, o

ağacın fizyolojik yaşını temsil eder ve dolayısıyla bu

kalemlerden gelişen fidan çok erken yaşta kozalak ve tohum

vermeye başlar. Fenotipik (=dış görünüş) olarak diğer

bireylere göre daha üstün gözüken ve daha iyi artım yapmış

olduğu için seçilen ağaçlar “plus ağaç” olarak

adlandırılmaktadır.

Şekil 1. Bir Tohum Bahçesinin Kurulum ve Faydalanma Şeması

Tohum bahçeleri sağlamış oldukları yüksek genetik kazancın dışında bazı önemli avantajlara da sahiptirler. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz:

Tohum bahçelerinden çok erken yaşlarda tohum hasadına başlanır.

Ağaçlar devamlı tepe budamasına tabi tutulduğunda meyve ağaçları gibi kısa ve dallı yetiştirilebildiklerinden, tohum toplama tohum bahçelerine kıyasla çok daha kolay ve ucuz olur.

Elde edilen tohumun çimlenme yeteneği ve 1000 tane ağırlığı yüksektir.

Tohum bahçelerinin verimleri çok bol ve tohum yılları sıktır. Tohum meşcerelerine kıyasla birim alanda 10 kat daha fazla tohum elde edilebilmektedir.

Tohum üretimine çok erken yaşlarda başlamak mümkündür.

Antalya Kızıldağ orijinli Kızılçam tohum bahçesi yakından ve uzaktan görünüşü

• Tesis yılı:1977

Kozan

Bolu Aladağ suyu orijinli Sarıçam tohum bahçesi yakından ve uzaktan görünüşü

• Tesis yılı:1976

Alanya-Mahmut Seydi orijinli Kızılçam tohum bahçesi (Tesis yılı :1978, Antalya)

Piramidal Karaçam tohum bahçesi (Tesis yılı: 1977, Eskişehir)

3. Tohum Plantasyonları (Aşısız Tohum Bahçeleri)

Üstün ağaçlardan alınan açık veya kontrol

altında tozlaşma ürünü tohumlardan yetiştirilen

fidanlarla tohum elde etmek amacıyla normal

ağaçlandırmalarda kullanılan aralık ve mesafeye

göre daha geniş aralık mesafeyle tesis edilen

plantasyonlardır. Bu plantasyonların tohum verme

yaşı, tohum bahçelerinde olduğu gibi kısa sürede

olmayıp, daha geç olmaktadır. Bu anlamda tohum

bahçeleri daha çok tercih edilmektedir.

Uludağ Göknarı tohum toplama sahası (Daday)

Resim: Mavi sedir tohum toplama sahası (Kızıldağ Milli Parkı)

TOHUM VE KOZALAK

HASADI

Hasat Hazırlıkları Hasat hazırlıklarına başlanmadan önce,

kozalak ve tohum temininde 3 önemli noktanın

göz önünde bulundurulmalıdır;

1. Mahsul durumunun tahmini

2. Hasat zamanı

3. Hasat tekniği

1. Mahsul durumunun tahmini

Kozalak verim tespiti

Tohumun olgunlaşması, embriyonun ve çimlenme süresince onu besleyecek olan endospermin yeterince besin maddesi depolamasıyla ilgili bir durumdur.

Tohum ve kozalak olgunluğunu gösteren en önemli gösterge, renklerinde meydana gelen değişikliktir. Olgunlaşmayı takiben yeşilden kahverenginin çeşitli tonlarını gösteren renk değişimi olmaktadır. Bu renk değişimleri taksonlara göre değişebilmekte ve kırmızı renkten kahverengi ve siyaha kadar değişen farklı renklere bürünmektedir.

2. Hasat Zamanı

• Olgunluk belirtileri içinde yukarıda değinildiği gibi, renk oldukça pratik bir yöntem oluşturmaktadır.

• Çünkü, ham meyveler ve kozalaklar klorofil etkisiyle başlangıçta yeşil renkler taşırlar. Olgunlaşma ilerledikçe klorofil parçalanır ve ortadan kaybolur.

• Çam türleri, Serviler, Ardıçlar ve bilhassa yapraklılardan Meşe, Ceviz, Akçaağaç ve Dişbudak cinslerine ait türlerde olgunlaşmayı bu renk değişimlerinden takip edebiliriz.

• Tohumların olgunlaşma zamanı; tohum toplanan yerin coğrafik mevkii, iklim koşulları, yükseklik ve bakıya göre değişir.

Tohum toplamada dikkat edilecek konular

• Tohumlar sağır ve kendileşme ürünü olmamadır.

• Bol tohum yıllarında daha sonra da kullanılmak üzere yeterli tohum toplanmalıdır.

• Tohumlar sağlıklı ve istenilen özellikteki bireylerden toplanmalıdır.

• Tohum toplanacak türün özellikleri ile ilgili yeterli bilgiye sahip olunmalıdır.

3. Hasat Teknikleri

Tohum toplanacak

bireyler ne çok genç ve

ne çok yaşlı

olmamalıdır.

Siparişler kuru ağırlık

üzerinden verilmektedir.

Bu durum dikkate

alınarak tohum

toplanmalıdır.

Toplanan tohumların

mutlaka havalanabilir

torbalar içinde

taşınması gerekir.

Hasat Teknikleri

• Orman ağacı tohumları yaygın olarak dikili ağaçlardan veya yerden toplamak şeklinde hasat edilir. Ancak en yaygın metot dikili ağaçlardan tohum hasadıdır.

Huş gibi bazı yapraklı ağaç türlerinde, tohumlar yapraklarla birlikte

dallardan sıyrılarak toplanırlar. Kızılağaçlarda ise kozalaklar güneş altında bırakılarak iğne yapraklı

kozalaklar gibi tohumların çıkması sağlanır. Kızılcık, Alıç, Üvez, İğde, Gül, Kızamık gibi etli ve üzümsü meyve ve

tohumlara sahip türler, ezici makineler kullanılarak veya baskı ile sürterek ezmek suretiyle temizlendikten sonra kullanıma hazır hale getirilebilirler.

Akçaağaç

Tohumu

http://www.pbase.com/scherrer/nature

Dişbudak Tohumları

Kızılçam Kozalağı

TOHUMUN ELDE EDİLMESİ

1. Yapraklı Ağaç Tohumlarının Elde Edilmesi

2. İbreli Ağaç Tohumlarının Elde Edilmesi Güneş Yöntemi

Sıcak Oda Yöntemi

Modern Tohum Çıkarma Makineleri

3.Tohumun Kanatlarından Ayrılması Temizlenmesi

Resim : Kızılçam tohum bahçesinden kozalak üretimi

• Hasat zamanı ve tekniği

Erken toplanan tohumlar ekseriye çimlenme kabiliyeti bakımından zayıf olurlar. Bu nedenle hasat, tohumlar olgunlaştığı zaman yapılmalıdır. Tohumlar, bu konuda özel olarak eğitilmiş ve yetiştirilmiş, ağaca tırmanma alet ve malzemeleri ile teçhizatlaşmış ağaca tırmanma işçileri tarafından toplanılır.

Tohum meşceresinden kozalak üretimi

Resim: Sarıçamdan kozalak toplama

Kozalaktan Tohum Çıkarma ve Temizleme

• A) Tohumun çıkarılması • Tohumları kozalaktan çıkarmak için birinci şart ısı, ikinci şart ise

devamlı hava değişimidir. Kozalaktan tohum çıkarmanın en basit yöntemi güneş metodudur. Uygulanacak metot tohumun türüne göre belirlenir.

• Üst Resim : Güneş metodu ile açık alanda açılan Kızılçam kozalakları Alt Resim : Güneş metodu ile Kızılçamda tohum çıkarma

B) Tohumun Temizlenmesi

Kozalaktan çıkan kanatlı tohumların kanatlarından ayrılması ve temizlenmesi zorunludur. Az miktarlar için bu işler basit olarak yapılabilir. Ancak büyük

miktarlar için kanat kırma makinesi ve selektör kullanmak gereklidir.

Selektörde tohum temizliği

Termoblok sistemli tohum çıkarma evinden kozalakların kompartımanlara konulması.

• C) Hasat sonrası işlemleri

• Toplanan tohum ve kozalaklar türlerine göre işlemine tabi tutulmak üzere pistlere ve kozalak hangarlarına getirilir, tekniğine uygun şekilde serilir.

TOHUMUN SAKLANMASI (DEPOLANMASI)

Tohumların saklama süreleri; 1-Ağaç türüne 2-Tohumların toplama zamanına 3-Saklama yöntemlerine göre değişir.

Tohumların saklanması

Soğuk hava deposunda tohum saklanması

• TOHUMUN SAKLANMASI (DEPOLANMASI)

Bilindiği gibi ağaç türlerinin zengin tohum yılları periyodik olarak meydana gelmektedir. Zengin tohum yıllarında elde edilen tohumların daha sonraki yıllarda da kullanılması için saklanması gerekir.

Bazı ağaç türlerinin tohumlarını 1 yıldan daha uzun saklamak mümkün olamazken, bazı ağaç türlerinde ise 20 yıldan daha uzunca bir süre tohumun saklanabilmesi mümkündür.

Ağaç Türü Tohum Su İçeriği Sabit Sıcaklık

(0C) Saklama Süresi (yıl)

İbreli

Melez %8 +4 0C 5 yıla kadar

Duglas %6 +4 0C, -4 0C 10 yıla kadar

%5 -10 0C 10 yıldan fazla

Göknar %12-13 -15 0C 3 yıla kadar

%7-9 -10 0C, -15 0C 3 yıldan fazla

Ladin (Ld) %8 +3 0C 5 yıl

Karaçam (Çk) %8 +3 0C 7 yıl

Sarıçam (Çs) %8 +3 0C 4-5 yıl

Kızılçam (Çz) %8 +3 0C 5-6 yıl

Yapraklı

Akçaağaç, Ihlamur,

Gürgen

İyi kurutulmuş -4 0C, -10 0C 2-3 yıl

Dişbudak %6-8 -4 0C, -10 0C 2-3 yıl

Karaağaç %8 -4 0C, -10 0C

Huş %16 -4 0C, -10 0C 2 yıla kadar

%6 -4 0C, -10 0C 2 yıldan fazla

Kızılağaç %7 -4 0C, -10 0C 2 yıla kadar

Kayın %11 -10 0C, -15 0C 1-2 yıl

Meşe %40 > 0 0C 1-2 yıl (hava

alışverişi olacak)

Hava girmeyen kapalı kaplarda ve düşük sıcaklıklarda tohumların saklanması

• Tohumların saklama süreleri;

• 1-Ağaç türüne,

• 2-Tohumların toplama zamanına,

• 3-Saklama yöntemlerine göre değişir.

• Süs bitkisi türüne göre

• Kısa ömürlü tohumlar; Kavak, Söğüt ve Karaağaç gibi türler ancak birkaç hafta saklanabilirler Göknar, Meşe ve Kayın da ise bu süre 6 aydır. Yine Ihlamur, Gürgen, Akçaağaçlar çimlenme kabiliyetini yüksek oranda muhafaza etmek şartıyla 1.5 yıl kadar saklanabilirler.

• Orta ömürlü tohumlar; Bu gruba giren Çam ve Ladinler 4-5 yıl, Sedirde soğuk saklamada 2 yıl kadar çimlenme kabiliyetlerini iyi derecede muhafaza ederler.

• Uzun ömürlü tohumlar; Akasya, Gülibrişim ve Sofora’ların tohumları 20 yıl süreyle saklanabilmektedir.

Genel olarak Meşe, Kayın, Kestane, Ceviz gibi nişastaca zengin ağaç türü tohumları çimlenme yeteneklerini, yağ ve reçine bakımından zengin Ladin ve Çam gibi türlere göre daha çabuk kaybederler.

Alnus glutinosa (SAKALLIKIZILAĞAÇ)

Kısa ömürlü tohumlar

Cedrus libani(TOROS SEDİRİ)

ORTA ömürlü tohumlar

Pinus pinea (FISTIK ÇAMI)

ORTA ömürlü tohumlar

Albizzia julibrissim (GÜLİBRİŞİM)

UZUN ömürlü tohumlar

• Saklama yöntemine göre • Tohumun saklama sürecine etki eden ve onların

sağlıklı kalmasını sağlayan önemli iki faktör Sıcaklık ve Nem içeriğidir.

• Başarılı bir saklama için düşük sıcaklık esastır. Saklama sıcaklığı -1ºC ile +5ºC arasında değişmektedir.

• Kısa ömürlü tohumlar sınıfında yer alan yumuşak kabuklu Göknar ve Sedir tohumları, %7-12 rutubet içeriğinde, 15ºC’de, 3-5 yıl kadar çimlenme kabiliyetine zarar vermeden saklanabilmektedir.

• Tohumlar genel olarak hava geçirmeyen kapalı kaplar içerisinde saklanmaktadır. Ancak her ağaç türünün tohumunu bu şekilde saklamak mümkün olmaz. Bu nedenle ağaç ve çeşitli süs bitkisi türlerinde saklama şekline göre tohumlar,

• Kuru saklananlar ve

• Rutubetli saklanan tohumlar

olarak iki grupta toplanır.

• Tohumları düşük rutubette saklamak için ağzı kapalı kaplar (metal, cam, polietilen torbalar) kullanılır. Ancak burada da rutubetin miktarı önemli olmaktadır.

Rutubetli saklamayı gerektiren türlerin tohumları ise yüksek rutubet içerikleri muhafaza edilerek saklanır. Bu türlerin en önemlileri Meşe, Kayın, Kestane, Ceviz, Atkestanesi, Fındık gibi türlerdir.

Yüksek rutubet içerikleri ile saklanması gereken

bu türlerin tohumları rutubet içeriklerini muhafaza etmek şartıyla, soğuk saklama yöntemiyle iki yıl veya daha fazla saklanabilmektedir. Bunlar kış ayları boyunca da dışarıda katlamaya tabi tutularak ilkbahara kadar depolanabilirler. Bu saklama şeklinde rutubeti sürekli kılmak için tohum veya meyveler kum, turba gibi materyalde saklanmalıdır.

• Tohumların saklanması sırasındaki rutubet içerikleri %5-14 arasında değişmekle birlikte, genel olarak %8-10 civarına düşmektedir.

• Fakat nişastaca zengin tohumlarda (Meşe, Kayın, Kestane gibi) saklamanın genel esası, tohumların toplandıkları sırada içerdikleri rutubet içeriğinde saklanmasıdır.

• Kayın tohumları çoğunlukla %20-25 rutubet içeriğiyle 5ºC’de saklanırken Meşelerde rutubetin kuru ağırlığa oranı olarak %40’ın altında olmaması gerektiği belirtilmektedir. Saklamanın 1 yıl sonrasında en az %50 yaşama yeteneği kaybolabilir

TOHUMUN KALİTESİ VE KONTROLÜ 1. Çimlenme Fizyolojisi ve Çimlenme Koşulları

2. Tohum Kontrolü ve Hayatiyeti 2.1. Tohum Saflığının Kontrolü 2.2. Tohum Ağırlığının Kontrolü

2.3. Tohum Hayatiyetinin Kontrolü 2.3.1. Tohumun Yaşama Yeteneğini Çimlendirerek Tayin Eden

(Direk) Yöntemler 2.3.2. Tohumun Yaşama Yeteneğini Çimlendirmeden Tayin

Eden (İndirek) Yöntemler A-Basit Yöntemler

Kesme Yöntemi: Yakma Yöntemi:

Yüzdürme Yöntemi: Nem İçeriği Yöntemi: B-Modern Yöntemler

Röntgen Yöntemi: Tetrazolium Yöntemi

ÇİMLENME FİZYOLOJİSİ

VE

ÇİMLENME KOŞULLARI

Tohum yeni bir bitkiyi oluşturacak bütün öğeleri içermektedir. İbreli ve yapraklı ağaç tohumlarının besin dokuları pek çok noktada farklılıklar oluşturmaktadır.

Çimlenmeyi, tohumun durgunluk durumundan vejetatif hayata geçişi şeklinde tanımlayabiliriz.

• Çimlenmenin oluşumu üç aşamada gerçekleşir. Birincisi, tohumun hidratasyona uğraması yani su alarak şişmesi, ikincisi bunun bir sonucu olarak büyüme işlemlerinin aktif hale gelmesidir. Üçüncü olarak da Embriyonun büyüme ve gelişme süreci başlar.

• Tohumun çimlenmesi için ağaç türüne göre değişen minimum bir sıcaklığa ihtiyaç vardır. Sıcaklık yükseldikçe çimlenme hızlanır ve bu durum optimum sıcaklığa kadar devam eder.

• Laboratuarda yapılan çimlendirme denemelerinde ISTA

kurallarına göre sıcaklık, gündüz 30ºC, gece 20ºC olarak uygulanmaktadır. Öte yandan laboratuarda yapılan çimlendirme denemelerinde 20–30ºC arasında esas alınan bir sabit sıcaklıkta da çimlenmeler gerçekleştirilmektedir.

Effect of Temperature on Germination

Species Temperature

15 20 25 30 oC

• Pinus mugo 19% 41% 38% 45%

• Pinus resinosa 8% 85% 86% 86%

Çimlenmenin ilk aşamaları bütün tohumlu bitkilerde

aynıdır. Yani tohum önce su alarak şişer, sonra radikula

(kökçük) çıkar ve primer kök gelişmeye başlar. Bu safhadan

sonra çimlenmede epigeik ve hipogeik olmak üzere iki tip

ayırt edilir.

Çenek yaprakları (kotiledon) çimlenme sırasında

toprak dışına çıkan tohumlara epigeik çimlenen tohumlar

denir. Picea sp., Abies sp. ve Pinus sp. bunlara örnek olarak

verilebilir.

Buna karşın çimlenme sırasında kotiledonları toprak

altında kalan tohum ve meyvelere hipogeik çimlenen

tohumlar denir. Bunlara örnek olarak Quercus sp., Castanea

sp., Aesculus sp., Corylus sp., Juglans sp. verilebilir.

Hipogeik çimlenenler, epigeik çimlenenlere göre daha hızlı

büyüme yaparlar.

Tohum kanadı

Kökçük

Kotiledon

Perikarp

Tohum

kabuğu

Hipokotil

Milkropilk

Em

briy

o

Tohum kabuğu

Kotiledon

Hipokotil

Megagametofit

Kökçük

Milkropilk

Em

briy

o

Epikotil

Kök

Yaprak

Hipokotil

Kök

Kotiledon

Şekil 2. Solda Kızılağaç, sağda Karaçam tohumunun anatomisi

Şekil 3. Çimlenmenin aşamaları a) Meşe tohumunun hipogeik çimlenme süreci, b) Ladin tohumunun epigeik çimlenme süreci

Tohumun Yapısı

A) Halislik Bazı orman ağacı tohumları birbirine çok benzediği için ekilmesi istenilen tohum yerine başka tohum kullanılması ihtimali mevcuttur. Bu hususu önlemek için gelen tohum kontrol edilerek halis olup olmadığı belirlenir. B) Temizlik yüzdesinin tayini Temizlik yüzdesi ağırlık itibariyle tohum numunesinde bulunan gözle görülen ve çimlenme kabiliyetinde olmayan bütün cisimlerin (kozalak pulları parçaları, dal parçaları, kanat kırıkları, ibre parçaları, parçalanmış tohumlar, toz, toprak, taş vs) yabani ot tohumları ve yabancı kültür tohumların miktarıdır.

TOHUMUN KALİTESİ VE KONTROLÜ

C) Rutubet yüzdesinin tayini Tohumların ihtiva ettikleri su miktarı onların saklanmasında çok önemli bir

role sahiptir. Zira tohumdaki su miktarı uygun miktarda olmaz ise saklanma sırasında çimlenme kabiliyetini büyük ölçüde kaybeder (Soldaki Resim)

D) 1000 tane ağırlığı Ağaçlandırma ve fidanlık çalışmalarında kullanılacak tohum miktarını

belirleyebilmek için tohumun 1000 TA’nın bilinmesi gerekmektedir (Sağdaki Resim)

TOHUMLARIN NEM İÇERİĞİNİN BELİRLENMESİ İÇİN 105 C’DE 24 SAAT KURUTULDUKTAN SONRA TARTILMASI

TOHUMLARIN 1000 TA AĞIRLIKLARININ BELİRLENMESİ İÇİN TARTILMASI

• Tohumun yaşama yeteneğini

direk (çimlendirerek)

ve

indirek (çimlendirmeden )çeşitli yöntemler kullanarak) yollardan tayin etmek mümkündür.

Tohumun Hayatiyetinin Kontrolü

• Tohumun Yaşama Yeteneğini Çimlendirerek Tayin Eden (Direk) Yöntemler.

• Çimlendirmeye dayanan direk metot ile çimlenme yüzdesi, çimlenme enerjisi veya hızı tespit edilir.

• Tohumun çimlenme yeteneğinin oransal değeri “çimlenme yüzdesi” olarak nitelendirilir.

• Bunun için çimlenme denemesine konan belirli sayıda (3x100 veya 4x100 adet) tohumdan çimlenenlerin yüzde olarak ifadesi

• “çimlenme yüzdesi” veya “çimlenme gücü” olarak tanımlanır.

• Çimlenme değerleri birçok türlerde, deneyin 7, 10, 14 ve 21.gün çimlenmesi daha uzun süren türlerde ise 28.günlerde sayılması ile elde edilen değerlerin belirlenmesiyle hesaplanır.

• Bunun için 3x100 veya 4X100 tohum örneğinde, belirtilen günlerde elde edilen çimlenme değerleri toplamlarının ortalamaları alınarak çimlenme yüzdesi belirlenir.

• Dormansi nedeniyle çimlenmenin olmaması durumunu ortadan kaldırmak için tohumlar çimlenme deneyinden önce ön işleme tabi tutulurlar.

• Düzgün çimlenen ve anormal çimlenen bütün tohumlar sayılır. Dönem sonunda bütün çimlenmeyen tohumlar incelenir.

• Çimlenen tohumlar ilk sayımdan son sayıma kadar düzenli olarak çimlenme dönemi boyunca sayılırlar. Haftada bir defa sayım yapmak yeterli olmakla birlikte hızlı çimlenen tohumlar için 2 günde bir sayım yapmak uygun olur (Örnek Kızılağaçlarda iki günde bir, Kavaklarda hergün sayım yapılır.

• Çimlenme hızı, ilk gün, 4. gün, 7. gün veya 10. günde çimlenen tohumların yüzdesinin belirlenmesi ile bulunur. Tohumun saklama süresi uzadıkça çimlenme enerjisi giderek düşmektedir. Taze toplanmış tohumların çimlenme hızları yüksektir. Ayrıca tohumun olgunluğu ve saklama şekli de çimlenme enerjisini etkilemektedir.

• Test edilen tohumlar arasında hızlı çimlenen türlerde (Örneğin Kavaklarda) 24 saat içinde en iyi çimlenme gösteren tohum sayısının yüzde değeri de çimlenme hızını vermektedir.

• Tohumun kullanma değerini ifade eden bir diğer kavram da “fidan yüzdesidir”. Açık arazide normal koşullar altında ekilen 100 tohumdan yaşama yeteneğine sahip, kışı geçirebilen fidanların sayısı

fidan yüzdesi olarak ifade edilir.

1) Çimlendirerek tohumun yaşama

kabiliyetinin tayini.

Üst Resim: Çimlendirme ile

yaşama kabiliyeti tayini –Jacobsen cihazında

Alt Resim : Rodewald cihazında çimlendirme

ve çimlenen tohumların sayımı

Jacobsen cihazında çimlenme testi Çimlenme testindeki karaçam (Pinus nigra) tohumları

Çimlendirme dolabındaki çimlenmiş Okaliptus tohumları

Çimlendirme dolabındaki çimlenmiş Kokulu akasya (Acacia farnesiana) tohumları

Çimlenme hızı (enerjisi)

0

20

40

60

80

100

Günler 7 10 14 21 28

Günler

Çim

lenm

e y

üzdesi

Çimlenme hızı (enerjisi)

0

20

40

60

80

100

0 7 10 14 21 28

GünlerÇ

imle

nm

e y

üzdesi

Çeşitli günlerde elde edilen değerler yardımıyla çimlenme grafikleri oluşturulabilir. Bu grafikler çimlenme, dolayısıyla tohum hayatiyetinin anlaşılması bakımından önem taşımaktadır.

Çimlenme yüzdesi ve hızı (enerjisi) tayini

Tohumun Yaşama Yeteneğini Çimlendirmeden Tayin Eden (İndirek) Yöntemler.

A-Basit Yöntemler

• 1.Kesme Yöntemi:

• 2.Yakma Yöntemi:

• 3.Yüzdürme Yöntemi:

• 4.Nem İçeriği Yöntemi:

B-Modern Yöntemler

• 5.Röntgen Yöntemi:

• 6.Tetrazolium Yöntemi:

Kesme Yöntemi

Kesme deneyi yaşama kabiliyeti testine altlık olarak standart testler içerisinde kullanılamaz, ancak çimlenme testlerinde çimlenmeyen tohumların koşullarının incelenmesinde kullanılır. Tohumun boş, böcek zararına uğramış, gelişmekte olan veya başka özellikler gösterip göstermediği görülebilir.

Bu yöntemde tohumlar keskin bir bıçakla kesilir ve yaşama yeteneği, endosperm ve embriyonun rengine ve sağlığına, endospermin tohum kabuğunu doldurup doldurmamasına göre değerlendirilir.

KESME DENEYİ

Kesme deneyinde Meşe palamutlarının kesilmesi

Endospermin rengi türün tohumuna göre değişmektedir. Endospermin renginin

Meşe’de sarımsı beyaz,

Kayın ve Göknarlar’da biraz daha açık,

Sedir’de hafif yeşile çalan sarı,

Akçaağaç’ta yeşilimsi beyaz,

Dişbudak’ta mavimsi beyaz olması sağlıklı olduğunun göstergesi olarak kabul edilmektedir.

Soldaki palamut çimlenmeyecektir. Sağdaki kısmen zarar

görmüş olmasına karşın çimlenebilir.

Ihlamurda kesme deneyi

Yakma Yöntemi:

Özellikle Ladin ve Çam türlerinde uygulanan bir yöntemdir. Kızgın bir levha üzerine bırakılan belirli sayıdaki tohumlar, rutubet içeriklerini kaybettikten sonra patlamaya başlarlar. Sağlam olamayan tohumlar ise patlamayarak kömürleşirler. Patlayan tohumların sayısı çimlenebilir tohumların yaklaşık sayısını vermektedir.

Yüzdürme Yöntemi: Meşe, Kayın, Kestane gibi iri tohumlu türlerde uygulanan bu yöntemin esası, su, alkol gibi ortamlarda tohumların yüzdürülmesidir. Dibe batan tohumlar sağlıklı, yüzeyde kalan tohumlar ise boş ve sağlıksız olarak kabul edilir ve dibe batanların oranı çimlenebilir tohum olarak kabul edilir. Ancak bu yöntemde yüzeyde kalan tohumlar içinde sağlıklı olanlar olabileceği gibi, dibe batanlarda da sağlıksız oldukları halde su aldıkları için batanlar olabilir. Bu durum yanıltıcı olabilir.

Meşe palamutlarının yüzdürme yöntemi ile

sağlamlık testi

Nem İçeriği Yöntemi:

• Tohumun hayatiyetini çimlendirmeden kontrol eden bir diğer yöntem ise Nem İçeriği Yöntemidir. Bu yöntemin esası tohumun içerdiği rutubet içeriğinin kurutma ile belirlenmesidir.

• Nem içeriği depolama ve uzun yaşama konusunda oldukça önemlidir. Nem içeriği havadaki nem oranıyla alakalı olmasından dolayı testten önce atmosferdeki nem değişiminin minimize edilmesi gerekir.

Nem İçeriği Yöntemi:

• Nem içeriği laboratuar koşullarında fırın kurusu yöntemiyle test edilir. Nem içeriği tohumun kurutma esnasında kaybettiği su miktarıdır. Orijinal örneğin ağırlığının yüzde değeri olarak ifade edilir (ISTA 1996).

• Nem içeriği ölçüm aşamaları aşağıdaki gibidir:

• Küçük tohumlu türlerde 3x10 g veya 2x10 g, büyük tohumlarda 3x20 g veya 2x20 g lık üç örnek üzerinde su içeriği tayini yapılır. Tohum örnekleri tartılıp ağırlıkları belirlendikten sonra kurutma dolabına yerleştirilerek 103±3ºC de 17±1 saat süreyle kurutulur. Kurutulduktan sonraki ağırlıkları tartılarak, nem içeriği belirlenir.

• Bunun için aşağıda belirtilen formül kullanılır:

• A -E

• WA = ------------ X100

• A

• WA = nem içeriği,

• A=Başlangıçtaki ağırlık,

• E=Kurutulduktan sonraki ağırlık

• Bulunan su miktarına göre tohumun kalitesi tayin edilir. Bu yöntem daha çok Kayın ve Meşe tohumlarında uygulanır. Ayrıca Ladin ve Çam türlerinde de kullanılmaktadır.

• Su içeriği daha önceden de açıklandığı gibi tohumların saklanmasında da önemlidir.

• Türlere göre tohumların içermesi gereken rutubet miktarları tohumun çimlenmesinde önemli bir göstergedir.

• Kayında su içeriği %13.2, Meşede %25, Çam türlerinde %5-8, Doğu Ladininde

ise %6.7-7 rutubet içeriklerinde iyi çimlenmelerin olduğu belirtilmektedir.

TOHUMLARIN NEM İÇERİĞİNİN BELİRLENMESİ İÇİN 105 C’DE 24 SAAT KURUTULDUKTAN SONRA TARTILMASI

Röntgen Yöntemi • Bu yöntem boş, gelişmemiş, böcek zararı veya

fiziksel olarak bir zarara uğramış tohumlarla birlikte sağlıklı gelişmiş tohumların kolay bir şekilde belirlenmesini sağlar (ISTA 1996).

• Tohumlar X-Ray cihazının algılayacağı bir alana yerleştirilir ve röntgenleri çekilir. Bu yöntem orman ağacı tohumlarının kalite analizlerinde etkin bir şekilde kullanılmaktadır.

• Röntgen yöntemi tohumun dış kısmında zararın tam olarak oluşmadığı aşağıda belirtilen durumlarda da kullanılan bir yöntemdir:

• 1.Embriyosu olmaksızın çam, okaliptüs ve diğerlerinde boş tohumlar tam büyüklüğe ulaşabilir ve bunlar belirlenir.

• 2.Böcek zararlarının oluştuğu ancak böcek giriş deliğinin görülmediği durumlarda etkilidir.

• 3. Tohumun yoğun bir meyve tabakasıyla kaplı olduğu durumlarda etkilidir.

• 4. Tohum çıkarma esnasında embriyoya zarar verilen durumların tespitinde kullanılır.

• 5. Olgunlaşmamış embriyoların tespitinde kullanılır.

Tetrazolium Yöntemi • Biyokimyasal bir yöntemdir. Tohum embriyoları

dormansiye sahip olsalar da olmalsalarda boyanma eğilimindedirler.

• Bu yöntem tohum embriyolarının boyanma durumunu göstermektedir.

• Yöntemde kullanılan organik tuz tohumun embriyolarını kırmızı renge boyamaktadır.

• Embriyonun boyanmaya verdiği tepkiye göre tohumun sağlıklı olup olmadığına karar verilir.

• Kimyasal maddenin adı: Tetrazolium (Triphenyl tetrazolium chloride)

Şekil 1. Tetrazolium tuzunun tartılması (a) ve saf su ile karıştırılarak çözeltinin hazırlanması (b)

(a)

(b)

Tetrazolium Yöntemi

• 4X100 tohum örneğinde çalışılır.

• Deney için tetrazolium tuzunun %1-2 lik eriyiği kullanılır.

• Aşamaları

• Kabuk soyumu

• 12-24-48 saat süreyle 30 oC’de eriyikte karanlıkta bekletme

• %70 alkol içine konularak dokuların boyama durumuna bakılması

(a)

(b)

Şekil. Suda bekletilen (a) ve embriyoları tohum gömleğinden soyulmuş Kayın tohumları (b)

(a)

(b)

Tohumların 30°C’lik fırında 12 saat bekletilmesi (a) ve daha sonra alkolle fikse edilerek boyanma durumuna göre canlılığının incelenmesi (b)

Mısır Tohumlarında tetrazolium testi

Akçaağaç da tetrazolium testi ile tohumun yaşabilirliğinin tayini