bÜyÜk buluŞlar -...

i

BÜYÜK BULU!LARJon Que"jo

BÜYÜK BULU!LARii

iii

BÜYÜK BULU!LARJon Que"jo

BÜYÜK BULU!LARiv

Alfa Yay›nlar› 2243Bilim/Tıp 6

BÜYÜK BULU!LARTıp Alanında 10 Önemli Bulu!

Jon Queijo

Özgün Adı Breakthrough!

!ngilizce Aslından Çeviren Ekin Duru

1. Bas›m: Ekim 2011ISBN: 978-605-106-384-3

Serti"ka No: 10905

Yay›nc› ve Genel Yay›n Yönetmeni M. Faruk BayrakGenel Müdür Vedat Bayrak

Yay›n Yönetmeni Rana AlpözDizi Editörü Kerem CankoçakRedaksiyon Hasan Erol Ero#lu

Kapak Tasar›m› Gökhan BurhanGra"k Uygulama Kâmuran Ok

© 2009 by Pearson Education, Inc./FT Press Science © 2011, ALFA Bas›m Yay›m Da#›t›m San. ve Tic. Ltd. $ti.

Orijinal !ngilizce baskısı FT Press olarak Pearson Education, Inc. tarafından yapılan “BREAKTHROUGH!: HOW THE 10 GREATEST DISCOVERIES IN MEDICINE SAVED

MILLIONS AND CHANGED OUR VIEW OF THE WORLD, 1. basım, Jon Queijo” adlı kitabın onaylanmı# çevirisidir.

Kitab›n Türkçe yay›n haklar› Akcalı Telif Hakları Ajansı aracılı$ı ile Alfa Bas›m Yay›m Da$›t›m San. ve Tic. Ltd. %ti.’ne aittir.

Yay›nevinden yaz›l› izin al›nmadan k›smen ya da tamamen al›nt› yap›lamaz,hiçbir #ekilde kopya edilemez, ço$alt›lamaz ve yay›mlanamaz.

Bask› ve CiltMelisa Matbaac›l›k

Tel: (212) 674 97 23 Faks: (212) 674 97 29

Alfa Bas›m Yay›m Da"›t›m San. ve Tic. Ltd. !ti.Ticarethane Sokak No: 53 34410 Ca#alo#lu ‹stanbul, TürkiyeTel: (212) 511 53 03 - 513 87 51 - 512 30 46 Faks: (212) 519 33 00

www.alfakitap.com

[email protected]

v

Babam Anthony A. Que!jo ve annem June Dudley Que!jo’a sevg!, ve m!nnetler!mle.

Ve çalı"malarımın her safhasında çe"!tl! f!-k!rler!, sonsuz enerj!s!, deste#! ve !lg!s!yle bana yardımcı olan Rooshey Hasnaın’e özel te"ekkürler!mle.

BÜYÜK BULU!LARvi

B!l!mde en heyecan ver!c! ve ço#u bulu"un haberc!s! olan dey!m ‘Evreka’ de#!l, ‘amma da gar!p’t!r.

-Isaac As!mov, Amer!kalı yazar ve b!yok!myacı

“Amma da gar!p...”-Alexander Flem!ng,

pen!s!l!n! bulmasına yol açan kü"ü b!r olu#umu gördü$ünde.

vii

#ÇER#$E KISA B#R BAKI!

Te"ekkür ................................................................................ x!xÖnsöz ................................................................................ xx!1. Bölüm Dünyanın $lk Doktoru: H!pokrat ve Tıbbın Ke"f! .....12. Bölüm Kolera Meden!yet! Nasıl Kurtardı: Halk

Sa#lı#ının Ke"f! ........................................................233. Bölüm Görünmez Saldırganlar: M!kropların ve Bunların

Hastalıklara Nasıl Yol Açtı#ının Ke"f! .....................434. Bölüm Dayanılmaz A#rıların Önlenmes!:

Anestez!n!n Ke"f! .....................................................675. Bölüm $ç!n!z! Görüyorum: X I"ınlarının Ke"f! ....................936. Bölüm B!r M!lyon Hayatı Kurtaran Ç!z!k A"ıların Ke"f! ..1197. Bölüm Esk! Kalıplardan Modern Muc!zelere:

Ant!b!yot!kler!n Ke"f! ............................................1458. Bölüm Tanrı’nın %!fres!n! Çözmek: Kalıtım Genet!k ve

DNA’nın ke"f! ........................................................1719. Bölüm Z!h!nsel $laçlar: Del!l!k, Keder ve Korkuları G!deren

$laçların Ke"f!.........................................................20510. Bölüm Geleneklere Dönü": Alternat!f Tıbbın

Yen!den Ke"f! .........................................................235

BÜYÜK BULU!LARviii

Son söz ......................................................................................270Ek A.Ke"!&er!n Dönüm Noktaları ............................................275Ek BKaynaklar ve Ek Okumalar ...............................................281D!z!n .........................................................................................304

ix

#Ç#NDEK#LER

$çer!#e Kısa B!r Bakı" .................................................................. v!!Te"ekkürler .................................................................................. x!xÖnsöz .......................................................................................... xx!

l. Bölüm Dünyanın "lk doktoru: H"pokrat ve tıbbın ke%f" ..... 1 $nsanın yaradılı"ı: 19 ku"ak boyu üfürükçüler ve en ünlü 3 destan ..........................................................4

1. Dönüm Noktası: Gerçek "u: Hastalıklar do#al nedenlerden olu"ur .......................................9

2. Dönüm Noktası: Öneml! olan hastadır, aptal: kl!n!k tıbbın olu"turulması .......................................

3. Dönüm Noktası: Zamana d!renen ahlak kuralları ......................................................10

4. Dönüm Noktası: Gere#! g!b! davranmak: tıbb! uygulamaların profesyonelle"t!r!lmes! ..........12

5. Dönüm Noktası: G!zeml! gerçekler: 60 k!tap ve tıpta sayısız !lk uygulamalar ...............14

6. Dönüm Noktası: $k! dünya nerede b!rle"!yor: Tıbba bütünsel yakla"ım .....................................18

Dünün, bugünün...ve yarının H!pokratları ................20

BÜYÜK BULU!LARx

2. Bölüm Kolera meden"yet" nasıl kurtardı: Halk sa&lı&ının ke%f" ...........................................23

Sanay! Devr!m!: Yen! !" olanakları, yen!l!kler - ve ola#anüstü k!rlenme ............................25

1. Dönüm Noktası: $lk salgın: b!r kömür oca#ının der!nl!kler!nden alınan ders ...................28

2. Dönüm Noktası: M!yazmayı b!r yana bırakıp yen! b!r tür kat!lle yüzle"mek ...............................29

3. Dönüm Noktası: Ep!dem!yoloj!n!n ke"f! ve ölümcül pompanın devre dı"ı bırakılması.............31

4. Dönüm Noktası: Yen! “Yoksulluk Yasası” tüyler! d!ken d!ken ed!yor ve b!l!nçlend!r!yor .......35

5. Dönüm Noktası: Görkeml! b!r rapor b!r sürü yen! f!k!r olu"turuyor ve harekete geçme !ste#! uyandırıyor ........................36

6. Dönüm Noktası: B!r halk sa#lı#ı devr!m!n!n uzun süren sancılı do#umu ................38

Kolera ve sa#lı#ın bozulması: 21. yüzyılda hâlâ canlı ve geçerl! ......................................................40

3. Bölüm Görünmez saldırganlar: M"kropların ve bunların hastalıklara nasıl yol açtı&ının ke%f" ......................43

Sonunda tıp dünyasını de#!"t!ren görünmez “garabet” ...................................................45

1. Dönüm Noktası: B!r dostun acı kaybı (ve ola#anüstü b!r kavram algılaması) ..................47

2. Dönüm Noktası: Bas!t b!r çözüm: eller!n!z! yıkayın ve b!r hayat kurtarın ..................49

3. Dönüm Noktası: Fermantasyondan pastör!zasyona geç!": M!krop kuramının f!l!zlenmes! ...........................................................51

xi

Mayanın #eref!ne !çel!m: M!n!c!k b!r yaratık !çk! sanay!s!n!n ve m!kroplarla !lg!l! yen! b!r kuramın do$masına yol açıyor. ................................ 52

4. Dönüm Noktası: “Ya"amın do#al sürec!” sonunda ölümle yüzle"!yor ...................................54

5. Dönüm Noktası: Can alıcı !l!"k!: Böcekler!n, hayvanların ve !nsanların dünyasındak! m!kroplar .......................................55

6. Dönüm Noktası: Can kurtaran m!krop kırıcılar: Joseph L!ster ve ça#da" cerrah! ..............56

7. Dönüm Noktası: B!r adım daha: Robert Koch ve "arbonun g!zl! ya"amı .................58

8. Dönüm Noktası: N!ha! sonuç: Tüberkülozun nedenler!n!n ke"f! .........................59

9. Dönüm Noktası: B!r m!krobu yargılama yolu: Koch’un dört ünlü varsayımı ................................60

B!r yüzyıl sonrak! m!krop teor!s!: sürpr!zler (ve alınan dersler) devam etmekte .......................... 61

B!rkaç m!lyon !stenmeyen konuktan kurtulmak: yanıt hâlâ aranmakta ............................................ 64

4. Bölüm Dayanılmaz a&rıların önlenmes": Anestez"n"n ke%f" ................................................67

Acılarla dolu b!r bekley!": anestez!n!n bulunması neden 50 yıl sürdü ..............................70

1. Dönüm Noktası: Hayırseverl!kten hovardalı#a: Güldürücü gazın (N!trous ox!de) ke"f! (ve yok sayılması) .................................................72

2. Dönüm Noktası: 25 yıllık “cümbü"” ve “alemler” toplumun küçük dü"mes!ne ve umutların yok olmasına yol açıyor. .......................75

BÜYÜK BULU!LARxii

3. Dönüm noktası: Sonunda anestez!: Letheon ("ey yan! “eter”) ke"fed!l!yor ...................78

4. Dönüm Noktası: Olgunluk ça#ı: yen! b!r anestez!k ve tartı"malara yol açan yen! b!r uygulama ..............................................................79

5. Dönüm Noktası: Gazlı bez ve eld!venlerden modern farmakoloj!ye: Yen! b!r b!l!m dalının do#u"u .................................................................82

Altta yatan g!zem: Kend!nden geçme ve ayılma arasındak! ba$lantı ................................................ 85

B!l!mde gel!#me: Hastayı “yıkmak” yer!ne moleküler kokteyller!n t!t!zl!kle hazırlanması ......................... 88

5. Bölüm #ç"n"z" Görüyorum: X ı%ınlarının ke%f" ..................93 G!zler, sırlar ve açıklamalar: Dört gerçek öykü ..........93 Ürkütücü ve saldırgan: Dünyayı "a"ırtan ve

de#!"t!ren, görünmez b!r ı"ık huzmes! ..................95 1. Dönüm Noktası: Gece yalnız ba"ına çalı"an

b!r adam ola#anüstü “yen! ı"ık huzmes!n!” nasıl ke"fett! .........................................................96

2. Dönüm Noktası: B!r yıl süren yangın ve o “ele avuca sı#maz” ı"ınlar ......................................99

3. Dönüm Noktası: B!l!nmeyen ülken!n har!tasını çıkarmak: X ı"ınları tanısal tıpta devr!m yaratıyor..................................................104

4. Dönüm Noktası: Üstü kıllı do#um lekeler!nden ölümcül kansere: Yen! b!r tedav! "ekl! ....................................................................107

5. Dönüm Noktası: Kötü b!r yan açı#a çıkarıldı: X ı"ınlarının ölümcül tehl!keler! ........................109

6. Dönüm Noktası: Modern ça#a b!r sıçrayı": Cool!dge’!n ısıtılmı" tüpü ...................................112

xiii

7. Dönüm Noktası: Son b!r g!z aydınlanıyor: X ı"ınlarının gerçek do#ası .................................114

Y!rm!nc! yüzyıl ve sonrası: dönüm noktaları devam ed!yor. .....................................................115

Ola#anüstü kullanım alanları; ama da!ma tıbbın güven!l!r rehberl!#!nde.............................117

6. Bölüm B"r m"lyon hayatı kurtaran ç"z"k: A%ıların ke%f"....119 Clara ve Edgar: 1. Bölüm .......................................... 119 Clara ve Edgar: 2. Bölüm .......................................... 120 Clara ve Edgar: Sonuç ............................................... 121 14 Mayıs 1796: Olayların tar!hsel dönemec! .............. 123 A"ıların hünerl! sırrı: Sava"mak yer!ne bedene

hastalı#ı yenmes!n! ö$retmek .............................. 123 1. Dönüm Noktası: Sütçü kadın ne b!l!yordu:

Otlakta cesur b!r deneme ...................................124 2. Dönüm Noktası: folklordan ça#da" tıbba:

Jenner a"ı b!l!m!n! ke"fed!yor .............................126 Yayından kamu onayına b!r sıçrama .......................... 129 3. Dönüm Noktası: Uzun b!r tat!l ve !hmal

ed!lm!" b!r deney a"ılarla !lg!l! yen! b!r kavram olu"turuyor ............................................131

4. Dönüm Noktası: Ku"lar !ç!n yen! b!r “ölü” a"ı (aynı zamanda kolera, t!fo ve veba !ç!n de) ....133

5. Dönüm Noktası: Pas!f kalmanın gücü: D!fter! ve tetanos !ç!n yen! a"ılar ........................135

6. Dönüm Noktası: Yen! b!r anlayı"ın gel!"mes! ve ba#ı"ıklı#ın do#u"u ........................................136

Ters b!r bakı# açısı ba$ı#ıklık s!stem!n!n ke#f!ne yol açıyor. ............................................................. 137

BÜYÜK BULU!LARxiv

Yen! b!r varsayım, ba$ı#ıklı$ın sırrını çözmeye ve ant!korların nasıl olu#tu$unu anlamaya yardımcı oluyor .................................................... 137

20. ve 21. yüzyıl a"ıları: Altın ça# ve ötes! ................139 Günümüzdek! görünüm: End!"eler, dönü"ümler

ve umutlar ..........................................................141 Afr!ka: 16.000 yıl önce...ve "!md! ............................143

7. Bölüm Esk" kalıplardan modern muc"zelere: ant"b"yot"kler"n ke%f" ......................................................................... 145

$k! !nc!r ye ve sabah ben! ara ...................................146 Sahne hazırlanıyor: Esk! üfürükçülerden

m!kroplar arası sava"lara. ....................................148 1. Dönüm Noktası: “Amma da gar!p”:

Pen!s!l!n!n tuhaf ve rastlantısal ke"f! ..................151 Gezg!n b!r küfün gar!p g!zler! ................................... 152 2. Dönüm Noktası: K!msen!n !"! de#!l:

$lk ba"arılı (ama sonradan unutulmu") tedav!ler .............................................................155

3. Dönüm Noktası: Prontos!l: Unutulmu" b!r !laç dünyayı de#!"t!ren b!r dönüm noktasına es!n kayna#ı oluyor.............................................156

4. Dönüm Noktası: Lazımlıktan sına! fıçılara: N!hayet devr!m gerçekle"!yor .............................158

5. Dönüm Noktası: “Kara Büyü”: Pen!s!l!nle !y!le"t!r!len !lk hasta ...........................................161

6. Dönüm Noktası: Topraktak! sava": $k!nc! (ve üçüncü ve dördüncü ve ant!b!yot!#!n ke"f!) ..163

Günümüzde ant!b!yot!kler: Yen! özgüven, yen! !laçlar, yen! end!"eler ...................................166

Hatalı kulanım ve !hmal: Ezel! b!r sorun yepyen! b!r tehl!ke olu"turmakta ........................168

xv

D!ren!"!n üstes!nden gelmek: Çares! geçm!"e m! dayalı? .............................................168

8. Bölüm Tanrı’nın !"fres"n" Çözmek: Kalıtım, Genet"k ve DNA’nın Ke%f" ..................................................171

Tahm!n oyunlarından genet!k devr!m!ne ................172 Kalıtım söylenceler!n!n yıkılı"ı: ba"sız

bebeklerdek! umulmadık azalma ........................174 $lk sezg! kıpırdanı"ları: M!kroskoplar

konumun bel!rlenmes!ne yardımcı oluyor ..........176 1. Dönüm Noktası: Bezelyelerden !lkelere:

Gregor Mendel kalıtım kurallarını ke"fed!yor....177 Evreka: 20.000 k!"!sel özell!k bas!t b!r oranlama

!le !k! temel yasanın yolunu açıyor .....................178 Her zaman görülen durum: Özgüven ve ancak

öldükten sonra de#er! b!l!nmek .........................181 2. Dönüm Noktası: Sahne hazırlanıyor:

Hücren!n g!zemler!ne der!n dalı" .......................182 3. Dönüm Noktası: DNA’nın ke"f! ve göz

ardı ed!lmes! .......................................................183 4. Dönüm Noktası: Yen!den do#u": B!r

manastır rah!b!n!n ve onun kalıtım b!l!m!n!n yen!den d!r!l!"! ...................................................185

5. Dönüm Noktası: $lk genet!k hastalık: Akraba evl!l!kler!, kara !drar ve tanıdık b!r oranlama ......186

6. Dönüm Noktası: $nc! taneler! g!b!: Genler ve kromozomlar arasındak! ba#lantı .......................188

7. Dönüm Noktası: De#!"!m yaratan b!r gerçek: DNA’nın yen!den ke"f! ve onun kend!ne özgü özell!kler! ...................................................190

8. Dönüm Noktası: Çocuk oyunca#ı g!b!: DNA’nın ve kalıtımın sırları n!hayet aydınlanıyor .............193

BÜYÜK BULU!LARxvi

9. Dönüm Noktası: Büyük b!r ger! sayım: $nsanlarda kaç tane kromozom var? ...................195

10. Dönüm Noktası: %!fren!n çözülmes!: Har&erden ve kel!melerden ya"amla !lg!l! yapıtlara .............................................................196

Ell! yıl sonra: Ba"ka dönüm noktası ve daha çok sır ...............................................................198

SNP’ler!n g!zl! ya"amı ve kalıtım deneylerden beklent!ler ..........................................................199

“Bunu çözece#!z!”:Gen terap!s!nden beklent!ler .....201

9. Bölüm Z"h"nsel #laçlar: del"l"k, keder ve korkuları g"deren "laçların ke%f" ........................................205

Günümüzde akıl hastalı#ı: Hastalıkların en karma"ı#ı............................................................208

Del!l!#!n çe"!tl! görünümler!: Akıl hastalıklarının anla"ılması !ç!n !lk g!r!"!mler ..............................210

Kan alma, lavman yapma ve dayak atma: Del!l!kle “ba" edeb!lmek” !ç!n !lk g!r!"!mler ......................214

1. Dönüm Noktası: Hastalık, nöbetler, amel!yat ve "ok: Akıl hastalı#ı !ç!n !lk tedav!ler ................216

2. Dönüm Noktası: C!nnetle ba"a çıkmak: “Ko#u"tak! en a#ır hasta” !ç!n l!tyum .................219

3. Dönüm Noktası: Ps!kozun ses!n! kesmek: Chlorpromaz!ne hastaları ve ps!k!yatr!y! de#!"!me u#ratıyor ..............................................222

4. Dönüm Noktası: Yen!den gülme yetene#!ne kavu"mak: Ant!depresanların ke"f! .....................225

5. Dönüm Noktası: “Annen!n küçük yardımcısı”nda öte: Kaygı tedav!s!nde daha güvenl! ve ba"arılı b!r yöntem .............................228

xvii

Dört yen! tedav! öneml! b!r bulu"un yolunu nasıl açtı .............................................................231

Ba"arının ba"arısızlı#ı: Akıl hastalıklarının tedav!s!nden alınan öneml! b!r ders ....................232

10. Bölüm Geleneklere dönü%: Alternat"f tıbbın yen"den ke%f" .....................................................235

1. Olgu: Batı tıbbı !ç!n kötü b!r gün ......................235 2. Olgu: Do#u tıbbı !ç!n kötü b!r gün ....................236 Geçm!"ten alınan dersler: Do#u Batı !le

bulu"uyor “Tekrar” .............................................238 1. Dönüm Noktası: Geleneksel tıbbın do#u"u:

B!r zamanlar bakımla tedav! mümkündü ...........241 Geleneksel Ç!n tıbbı ............................................. 241 H!nd!stan’dak! Ayuverd!k tıp ............................... 242 Yunanlı H!pokrat tıbbı ........................................ 243 2. Dönüm Noktası: Aydınlanma:1200 yıllık

gelenekler altüst oluyor ve tıbba yen! b!r yön ver!l!yor .......................................................245

3. Dönüm Noktası: B!l!msel tıbbın do#u"u: Tedav! bakımı gölgel!yor ....................................248

4. Dönüm Noktası: alternat!f tıbbın do#u"u: sa#altıcı dokunu" ve ve “gözü pek” tıbba tepeden bakma ...................................................251

Homeopat! ........................................................... 252 Ch!roprakt!k (Masajla tedav!) ............................. 253 5. Dönüm Noktası: Beden u#runa sava":

“%arlatanlı#a” kar"ı b!l!msel tıbbın zorlu mücadeles! ........................................................256

6. Dönüm Noktası: (Dü" kırıklı#ı) salgınına kar"ı reçete: Alternat!f tıbbın yen!den ke"f! ........258

BÜYÜK BULU!LARxviii

Kulak verme: B!r dönü"ümü tet!kleyen beklenmed!k olay ...............................................263

Parçaların toplamından daha büyük: yen! b!r tamamlayıcı tıp ..................................................264

Do#u tıbbı !ç!n güzel b!r gün: Denge sa#lanıyor ...............................................266

Son Söz Ders 1: Aykırılıklara - ve göz önününde bulunanlara

d!kkat ed!n .......................................................... 270 Ders 2: Ku#kular ve a#a$ılamalarla kar#ıla#sanız

b!le kend! !nandıklarınızda d!ren!n ...................... 270 Ders 3: Aklınızı kullanarak kend! #ansınıza

güven!n ............................................................... 271 Ders 4: Gözü kapalı otor!teye ve gelene$e kar#ı

koymaya hazır olun .............................................. 272 H1N1 salgını: Ders alındı mı? .................................. 272

Ek A Ke%"'er"n Dönüm Noktaları .......................................275Ek B Kaynaklar ve Ek okumalar ..........................................281D"z"n ................................................................................304

xix

Te"ekkürTüm Pearson/FT Press Sc!ence çalı"anlarına ve özell!kle T!m Moore, Russ Ha!l, G!ne Kanouse, Anne Goebel, Jul!e Ph!fer, Megan Colv!n, K!rk Jensen, Amanda Moran, Chr!ssy Wh!te, Laura Robb!ns ve Pam Boland’a bu k!tabın gerçekle"mes!ndek! büyük çaba ve te"v!kler! !ç!n te-"ekkürler. Ve, son olarak, ben! k!tap yazma dünyasına tanı"tırdı#ı !ç!n J!m Markham’a da te"ekkür ed!yorum.

BÜYÜK BULU!LARxx

xxi

ÖnsözAslında söze ba"larken !ç!mden “yen! bulu"lar” dey!m! !ç!n özür d!lemek gel!yor. Bu dey!m, ona bakı" açınıza ba#lı olarak, kasıtlı b!r abartı ya da göz kama"tırıcı b!r arma#an plaket! kadar ayartıcı bulunab!l!r. Her !k! ko"ulda da merak etmemek elde de#!ld!r. Ne g!b! yen! bulu"lar? Kanser tedav!s!, kolay zayı&ama, ölümsüzlü#e ula"ma yöntemler! m!? Oysa bu o tür b!r k!tap de#!l ve tüm tıp dünyasındak! en öneml! on yen! bulu"tan söz ederken özür d!lemeye gerek yok. Maalesef bunların h!çb!r! kolay zayı&ama ya da ölümsüzlü#e kavu"ma alanlarını kapsamıyor. Buna kar-"ın, heps! de çok daha öneml!, çünkü üç temel kr!tere dayanmaktalar: 1) m!lyonlarca hayatı düzene soktular ya da çek!len acıları azalttılar, 2) tıp uygulamalarında de#!"!me yol açtılar ve 3) dünya görü"ümüzü yen!den b!ç!mlend!rd!ler. Tıptak! tüm “yen! bulu"ların sa#lık ve hek!mler!n çalı"-ma tarzları üzer!nde ola#anüstü b!r etk!ler! oldu. Bunun dı"ında, dün-yaya bakı" açımızı temel!nden de#!"t!rerek sadece neden hastalanıyoruz ve neden ölüyoruz g!b! soruların yer!ne nelerden olu"uyoruz ve do#ayla ba#larımızı ne "ek!lde sa#lıyoruz g!b! konuların üzer!ne e#!lmem!ze yol açtı.

Bu on yen! bulu"un her b!r! tar!h!n !nsanlı#ı yıldırım çarpmı"a dön-düren b!r dönemde ortaya çıktı ve sarsıcı b!r uyanı"ın ardından !nsan b!l!nc! aydınlandı. Ne? Hastalıklara kötü ruhlar ya da tanrıların gazabı de$!l do#al güçler m! neden oluyor? C!#erlere çek!len b!rtakım gazlar hastayı öldürmeye de$!l acıları d!nd!rmeye m! yarıyor? B!r mak!ne !le be-den!n!z!n !ç! m! görüntülen!yor? Bunlar bugün b!z!m !ç!n ola#an "eyler; ama b!r zamanlar m!lyonlarca k!"! duyduklarına !nanamıyordu. Bunlara

BÜYÜK BULU!LARxxii

!nanmayı redded!yordu. Sonunda !nandılar ve bundan sonra dünya artık asla esk!s! g!b! olamayacaktı.

L!sten!n ba"ında yer alan on bulu" ço#u kez ele"t!rmenler!n heyecan-lanmasına neden olur. Anında bunların ardında yatan n!yetler ara"tırılır, her b!r! üzer!nde varsayımlar yürütülür ve b!rçok “daha !y!” seçenekler !-ler! sürülür; ama her b!r bulu"un acı, hastalık ve ölüm olaylarındak! etk!s! de#erlend!r!lmeye çalı"ılınca tarafsızlık ortadan kalkar. Gene de geçerl! b!r ele"t!r!, l!ste ba"ındak! bu on bulu"un fazlasıyla bas!t olu"undan kay-naklanmaktadır. %öhret pe"!nde ko"ulan günümüzde b!r avuç süper stara çevr!lm!" projektörlerle kama"an gözler!m!z onların yollarını açan ço-#unlu#u seçemez. Oysa hayranlık uyandıran öneml! b!r bulu"un ardında bu son “sıçramayı” mümkün kılan b!r sürü ufak adım bulunmaktadır. Bu k!tabın amacı bu adımları kutlamak ve onların, her b!r dönüm noktasın-dan öbürüne, nasıl n!ha! on yen! bulu"a do#ru yol aldı#ını göstermekt!r.

Bu !lerlemelerde dah!ce hesaplar ve kolay elde ed!len ba"arılarla kar-"ıla"aca#ınızı sanmayın. Aks!ne, tıptak! en büyük bulu"lar apansız ortaya çıkan !nsan öyküler!n!n ve duygularının karı"ımından do#ar. Çok sayıda bulu"un sayısız kez ba"arısızlı#a u#ranılsa b!le !natla çalı"maların sürdü-rülmes!nden kaynaklandı#ını ö#renmek s!z! "a"ırtmasa b!le, b!r sürü bu-lu"un sadece "ans eser! ya da Tanrı’nın !nayet! sayes!nde ortaya çıktı#ını duymakla "oke olab!l!rs!n!z. Alexander Flem!ng’!n pen!s!l!n! ke"fetme-s!ne yol açan “rastlantılar” k!m! ate!stler!n !nançlarını yen!den sorgula-malarına neden olab!l!r. B!r ba"ka "a"ırtıcı olay !se b!r sürü !nsanın çalı"-malarının günün b!r!nde öneml! b!r bulu"a dönü"eb!lece#!n!n ayırdında olmamasıdır Bunun b!r örne#!, $sv!çrel! doktor Fr!edr!ch M!escher’!n DNA’yı 1869’da -bunun kalıtımda oynadı#ı rolün b!l!m adamlarınca fark ed!lmes!nden 70 yıl önce- ke"fetmes!d!r.

Gene de gerçe#! el yordamı !le aramak ho" görüleb!l!r; ama tar!h bo-yunca korkuları ya da günü geçm!" !nanç ve geleneklerden kurtulmaları-nı engelleyen katı dü"ünceler! yüzünden b!r bulu"u haf!fseyenlere anlayı" göster!lemez. Bunun b!rçok örne#! var: John Snow ve Jacob Semmehve!s tarafından 1800’ler!n ba"larında m!krop teor!s! üzer!ndek! öncü çalı"ma-

xxiii

larının yadsınması; Gregor Mendel’!n - on yıllık zorlu b!r ara"tırmanın ardından -1860’ta gel!"t!rd!#! kalıtım yasalarını dönem!n seçk!n b!r b!-l!m adamının Mendel’!n çalı"masının “daha yen! ba"ladı#ını” söyleyerek haf!fe alması g!b!. Ku"kusuz tıptak! en öneml! bulu"lar, uzun zamandan ber! süren ve ço#unlukla yanlı" olan dünya görü"ler!n! temel!nden sars-ma yürekl!l!#!n! gösteren b!reyler tarafından gerçekle"t!r!lm!"t!r. Sonun-da bulu" ben!msen!p yer!n! sa#lama aldı#ında dünyanın çok de#!"!k b!r konumuna geçmes!nde !se "a"ılacak b!r yan yoktur.

;�;�;

Bu arada b!r soru akla takılıyor: Neden bu on yen! bulu" bu kadar öneml!? Ba"ka f!k!rler!n!z varsa ve zamanınız elver!rse s!z de örne#!n Google’da “tıpta yen! bulu"lar” yazarak kend! l!sten!z! olu"turab!l!rs!n!z, ama 2009 yılında gerçekle"t!r!len b!r ara"tırmada ortaya çıkan 2.1 m!lyon madde-den kend! terc!hler!n!z! seçmek u#runa sabahtan ö#leye kadar u#ra"mak zorunda kalab!l!rs!n!z. Neyse k! ben!m seç!m!m daha kolay oldu; 2006 yılında Br!t!sh Med!cal Journal’ın (BMJ) düzenled!#! b!r ankette katılım-cıların (BMJ’nın !lk yayınlandı#ı tar!h olan) 1840 yılından bu yana tıpta kend!ler!n!n en fazla önemsed!kler! yen! bulu"ları bel!rtmeler! !stend!. Sonunda gelen 11.000’! a"kın yanıt arasından 15 aded! seç!ld!.

Yanıtlardan gayr! c!dd! olanları (plast!k, dem!r karyola, ayba"ı bez!, v!agra, sosyal yardım) ve k!m! geçerl! seçenekler (kan testler!, def!br!-latör, embol!y! engelleyen !laçlar, ensül!n, hem"!reler ve a#ır vakalar-dan sorunlu hastabakıcılar) BMJ’n!n 15 seçene#! arasında yer almadı. Bununla beraber, seç!len 15 bulu" hem gar!pt!, hem de (ço#unlukla) !sabetl!yd!: 1) sa#lık h!zmetler! (suyun arıtılması ve kanal!zasyon); 2) ant!b!yot!kler; 3) anestez!; 4) a"ılar; 5) DNA yapısının ke"f!; 6)m!krop teor!s!; 7) gebel!#! önley!c! haplar; 8)kanıta dayalı tıp; 9) tıbb! görüntü-leme (X ı"ınları g!b!); 10) b!lg!sayarlar: 11) a#ızdan sıvı verme tedav!s! ( kusma ve !shal sonucu kaybed!len sıvıların telaf!s!); 12) s!gara !çme-n!n zararları; 13) ba#ı"ıklık s!stem!;14) klorpromaz!n (!lk ant!ps!kot!k !laç); 15) doku kültürü.

BÜYÜK BULU!LARxxiv

BMJ’n!n 15 seç!m! !sabetl!yd!; ama n!ha! sayılamazdı. 1999 yılında Hastalık Kontrol ve Engelleme Merkez!’n!n yayın organı Morb!d!ty and Mortal!ty Weekly Report (MWR) 1900 yılından 1999’a kadar “Kamu sa#-lı#ında ula"ılan en öneml! 10 a"ama” !s!ml! l!stes!nde !lg!nç b!r saptama yaptı. MMWR b!r sıralama yapmadan BMJ l!stes!ndek! k!m! maddeler! (a"ılar ve “salgın hastalıkların denet!m!”) payla"ırken motorlu araçların gel!"t!r!lmes! ve çalı"ma yer!n!n güvenl!#!, daha güvenl! ve sa#lıklı bes!n-ler, kalp hastalıklarında ve kalp kr!zler!ndek! azalma ve tütün kullanımı-nın tehl!keler! g!b! ba"ka geçerl! bulu"ları da d!le get!r!yordu.

Her ne kadar kend! on yen! bulu" seç!m!mde BMJ ve CDC l!steler!n-den etk!lend!ysem de her !k!s!n!n de eks!k yönler! vardı. Örne#!n tıpta 1840 önces!nde gerçekle"en yen! bulu"ları kapsamıyorlardı (bu karara H!pokrat ve d!#erler! kar"ı çıkab!l!rlerd!). Ayrıca BMJ’n!n”klorpromaz!n ke"f!” daha gen!" anlamda “Akıl sa#lı#ı !ç!n !laçlar” kapsamına alınab!l!r-d!: 9. Bölümde açıklandı#ı üzere, bu yen! bulu" tıp tar!h!nde en d!kkate de#er on yıllık b!r süreçt!r. 1948 yılından 1950’ler!n sonuna kadar b!l!m adamları "!zofren, man!k-depresyon, depresyon ve ger!l!m g!b! !nsanla-rın akıl sa#lı#ını en fazla etk!leyen dört rahatsızlı#ın tedav!s! !ç!n !laçlar ke"fetm!"lerd!r.

Herhang! b!r alanda “ba"ı çeken on unsur” konusunda “Bunun bura-da !"! ne?” sorusu akla geleb!l!r. Örne#!n, ço#u k!"! “tıptak! yen! bulu"ları” çe"!tl! teknoloj!k gel!"melerle (MRI görüntüsü, lazer ı"ınları, yapay be-den organları), amel!yatlardak! büyük a"amalarla (organ nakl!, tümörle-r!n tem!zlenmes!, anj!yoplast!) ya da muc!zev! !laçlarla (asp!r!n, kemote-rap!, kolesterol dü"ürücü !laçlar) !le !l!"k!lend!r!r. Oysa, bu kategor!ler!n her b!r!nde sayısız örnek d!le get!r!lse b!le, daha eWel sözü ed!len kr!-terler do#rultusunda bunların h!çb!r! !lk ona g!remez. Asıl !lg!nç olan BMJ’n!n 15 maddel!k l!stes!nde yer alan !k!s!n!n kes!nl!kle dü#ük düzeyde teknoloj! !çermes!d!r: halk sa#lı#ının gel!"!m! (No. 1) ve a#ızdan sıvı ver-me (No.11).Oysa her !k!s! de öneml! oranda hayat kurtarıcıdır. Örne#!n, son 25 yılda a#ızdan sıvı verme tedav!s! !le gel!"mekte olan ülkelerde 50 m!lyondan fazla çocu#un hayatının kurtuldu#u tahm!n ed!lmekted!r.

xxv

Aynı "ek!lde, k!m!ler! buradak! yen! bulu"lar arasından bazılarına kar"ı çıkab!l!r, örne#!n alternat!f tıbbın yen!den ke"f! g!b!. Burada aklı-ma New England Journal of Med!c!ne’!n esk! ed!törler!nden b!r! gel!yor. “Alternat!f tıp d!ye b!r "ey yoktur; sadece !"e yarayan ve yaramayan tıbb! yöntemler vardır.” d!yerek k!tabım hakkında ele"t!r! yazmak !stemem!"t!. Onun dü"ünceler!n! anlıyorum, ama saygılı b!r b!ç!mde kar"ı çıkıyorum. Alternat!f tıbbın leh!nde ve aleyh!nde !ler! sürülecek b!r sürü görü" ola-b!l!r ve umarım bunların bazılarına “Gelene#e Dönü"” ba"lı#ını ta"ıyan 10. bölümde yeter!nce yer verm!"!md!r. Bununla beraber, ko"ullara daha gen!" b!r açıdan - neredeyse tüm !nsanlık tar!h!n! kapsayan b!r perspek-t!ften -bakıldı#ında bunun konuya dah!l ed!lmes!nden yanayım.

Alternat!f tıbbın dah!l ed!lmes! hususunda !lk ve en bas!t gerekçe, alternat!f tıp !le b!l!msel tıbbın gel!"mekte olan ortaklı#ı ve her !k! gele-ne#!n en ba"arılı uygulamalarına dayalı yen! b!r tedav! felsefes!n!n do#-masıdır. “Bütünley!c! Tıp” adı ver!len bu yen! ve hızla gel!"mekte olan alan "!md!lerde hem alternat!f, hem de b!l!msel tıp uygulayıcılarınca des-teklenmekted!r. $k!nc! b!r husus !se, b!l!msel tıbbın yöntem b!lg!s!nden yoksun olsa dah!, alternat!f tıbbın

Batının salt b!l!msel sa#lık ve hastalık model!ne pek bel ba#lamayan (ya da bunu onaylamayan) m!lyonlarca !nsanın sa#lı#ı ve manev!yatı ü-zer!nde çok olumlu etk!ler! bulunmasıdır. Öte yandan, b!r üçüncü ve bel-k! de daha öneml! b!r husus !se, tıpta alı"ılmı"ın dı"ındak! yakla"ımlara kar"ı ön yargılı davranmak, tıp tar!h! boyunca çe"!tl! olayları anımsatarak b!z! ted!rg!n etmekted!r. Örne#!n W!ll!am Harvey’!n dola"ım teor!s!n!n, Rene Laennec’ın stetoskopunun de#er!n!n, Edzard Jenner’!n ç!çek has-talı#ına kar"ı a"ısının, m!kropların hastalıklara yol a"ab!lece#! teor!s!n!n, Mendel’!n kalıtım yasalarının, amel!yatta kullanılan eter!n de#er!n!n, pe-n!s!l!n!n bakter!yel hastalıkları önleyece#! savının redd! g!b!...

Ne demek !sted!#!m anla"ıldı, de#!l m!?;�;�;

BÜYÜK BULU!LARxxvi

Tıpta ba"ı çeken on yen! bulu"un belk! de en güzel tarafı, aktarılan öykü-ler!n toplumun her kes!m!nden !nsanları kapsamasıdır: doktorlar, b!l!m adamları, hastalar ve sıradan k!"!ler g!b!... Öyküler, ku"kudan b!rdenb!re ortaya çıkan do#anın g!zem!ne tanık olmanın yarattı#ı hayranlı#a, hasta-ları acılarından arındıran ve ölümden döndüren yen! b!r alet ke"fetmek-ten kaynaklanan rahatlık ve mutlulu#a kadar çok çe"!tl! duyguları yan-sıtmakta, ama her b!r!, !nsan ruhunun b!lg!n!n sınırlarını nasıl yepyen! ve "a"ırtıcı b!ç!mde zorladı#ını ortaya koyuyor. Örne#!n:

H!pokrat, Mel!boea’dan gelen ve “a"ırı !çk! ve c!nsel !l!"k!” sonucu a#ır a#ır ve ıstırap !ç!nde ölen çocuk g!b! hastaları d!kkatle !zlemes! sonucun-da kl!n!k tıbbı buldu..

Doktor Ignaz Semehve!s tat!lden döndü#ünde yakın b!r dostunun sadece kadınlara özgü oldu#u sanılan b!r hastalıktan öldü#ünü ö#renme-s! üzer!ne !ler!de sayısız hayatı kurtaracak b!r görü"e ula"tı.

1800’ler!n ba"larında gençler düzenled!kler! “e#lencelerde ” ve “!çk! alemler!nde” gaz koklamaya kalkı"ırken bu deney!mler!n!n !ler!de anes-tez!n!n ke"fed!lmes!ne yol açaca#ı akıllarının ucundan b!le geçm!yordu.

Edward Jenner’den 20 yıl önce Ç!ftç! Benjam!n Jesty a"ıları “ke"fet-t!”, a!les!n! b!r otla#a get!rd! ve !ç güdüler!ne ve esk! b!r kocakarı masalı-na dayanarak onlara ç!çek a"ısı yaptı.

Ço#u kez, !nsanların çabalarının ve çekt!kler! acıların b!r gün m!lyon-larca ya"amı etk!leyece#!n! ve dünya görü"ümüzü de#!"t!rece#!n! akılla-rına b!le get!rmed!kler! öyküler!n! okurken duygulanmamak elde de#!l. $"!n tuhafı, !ster haberlerde, !sterse Google’da ara"tırırken rastladı#ımız 2 m!lyon seçenekte yen! b!r bulu"tan haberdar oldu#umuzda bugün de buna akıl erd!rem!yoruz. Bunların de#!l !k! yüzyıl, !k! yıl sonra b!le ger-çek b!r yen! bulu" olaca#ını k!mse !ler! süremez. Büyük b!r olasılıkla, yarın yen! b!r kanser tedav!s!, kolay zayı&ama, ya da ölümsüzlü#e kavu"-ma ke"fed!leb!l!r. Bu arada, zamanın sınavını ba"arıyla verm!" oldu#unu b!ld!$!m!z on yen! bulu"a sah!b!z. Bunlar olmasaydı böyle varsayımlar üretemez; belk! de dünyaya b!le gelmem!" olurduk.

DÜNYA'NIN $LK DOKTORU: H$POKRAT VE TIBBIN KE%F$ 1

1. Bölüm

Dünyanın #lk Doktoru: H"pokrat ve Tıbbın Ke%f"

Ege Den!z!’ n!n b!llur sularında bulunan ve 70 m!l boyundak! altın sah!lle çevrelenen Yunan adası %stanköy, hastalanmak - ya da sa$lıklı ya#amak - !ç!n gezegen!m!z!n en güzel yerler!nden b!r!.

12 Adadan b!r! olan %stanköy, At!na’nın 200 m!l güney do$usunda ve Türk!ye’n!n güneybatı sah!ller!nden sadece be# m!l açıklarında yer almakta. Uzun, dar ve yemye#!l olan ada kuzeydo$u kıyısındak! !k! alçak da$ dı#ında dümdüzdür. Aslında bu adanın büyüsü ve tıbb! gel!#!mler, kuzeydo$u kıyı-sında bulunan %stanköy kasabasında olu#mu#tur.

%stanköy’ün destansı geçm!#!n!n bereketl! topra$ından ve zeng!n yer altı sularından kaynaklandı$ı varsayılab!l!r: Kasabaya gelen z!yaretç!ler !lk önce heybetl! palm!ye, serv! ve çam a$açlarıyla, yasem!nlerle ve parlak kırmızı, pembe ve portakal reng! gülhatm!lerle kar#ıla#ırlar, ama %stanköy’ün gerçek ya#amının ve 2.500 yıllık m!rasını ayırdına varmak !st!yorsanız gez!n!ze devam etmek zorundasınız...

Önce yüzünüzü batıya dönün ve !k! buçuk m!l kadar yürüyüp kasabanın dı#ına çıkın. Burada, daha da zeng!n ye#!ll!kler arasında yer alan b!r ya-maçla kar#ıla#acaksınız. Bu yamaçtan tırmanırken çevren!zde b!r d!z! teras

BÜYÜK BULU!LAR2

üzer!nde yükselen ve gen!# b!r alana yayılan tar!h! kalıntıların yanından geçers!n!z. Merakınıza yen!lmey!n ve tırmanmayı sürdürün. Kısa b!r süre sonra b!r kuleye ula#acaksınız. Bu yüksek noktadan çevreye baktı$ınızda do-nup kalacaksınız: Sank! dünya !k!ye bölünmü# g!b!d!r.

Önünüzde Ege sah!ller!n!n nefes kes!c! görüntüsü uzanmaktadır. Terte-m!z den!z havasını !ç!n!ze çekerken !k! ayrı dünyanın g!zem!n! !çeren bu küçük adanın gerçek ruhunun kıpırtılarını h!sseders!n!z. Bunlardan b!r!, “!ç dünya” s!zs!n!z: !ç!nde kan, kem!k, duygu ve bey!n!n yer aldı$ı, sıkıca ba$-lamı# b!r torbayı andıran beden!n!z. Ötek!, yan! “dı#” dünya !se çevren!zdek! f!z!ksel evrende bulunan tüm d!$er #eyler.

B!r an bu !k! dünyanın yalnızca var oldu$unu de$!l, henüz tümüyle an-layamadı$ımız b!r yerde b!rl!kte bulundu$u olasılı#ını dü#üneb!l!yorsanız, tebr!kler. Sonunda %stanköy adasına f!z!ksel ve metaf!z!ksel olarak ula#mı# bulunuyorsunuz. Çünkü burası dünyanın !lk “rasyonel doktorlu$unun”, tüm ya#amın, ölümün, sa$lı$ın ve hastalı$ın - ve dolayısı !le tıbb! uygulamaların ve tedav!n!n - ba#ladı$ı yerd!r.

;�;�;

Bu tar!hsel kalıntılar esk! Yunancada “sa#altıcı tapınak” anlamına gelen Asklep!on adı !le b!l!n!r. Oysa $stanköy Asklep!on’u ba"kalarından çok daha farklı b!r tapınaktır. Günümüzde yıkılmı" duvarlardan, çatısı yok olmu" b!r odadan ve havayı desteklerces!ne yükselen sütunlardan !ba-ret olsa da, zamanında burası çok !"lek b!r sa#lık merkez!yd!. Her türlü hastalık ya da yaralardan "!kayetç! !nsanlar mümkün olan en !y! tedav! "ekl!ne kavu"mak !ç!n buraya gel!rlerd!.

M.Ö. be"!nc! yüzyılda ya"ayan b!r hasta olarak buraya gelm!" olsay-dınız, b!rkaç gün !ç!nde burada bulunan ve her b!r!nde de#!"!k tanı, kon-sültasyon ve sa#altım !"lemler! yapılan dört terastan geç!r!l!rd!n!z. Salt rahatlamanın yanı sıra tedav!n!z büyük havuzlarda yıkanmak, z!h!nsel ve f!z!ksel egzers!zlerden sonra çe"!tl! parfüm, ya# ve kremlerle masaj, perh!z, b!tk!ler ve a#ızdan alınan d!#er !laçlar konusunda b!lg!lend!r!lme, göçüp g!tm!" ruhlarla derd!n!z! payla"mak g!b! unsurları da !çereb!l!rd!.


Ha, b!r "ey daha var. Buraya M.Ö. 490 ve 377 arasında gelm!" ol-saydınız, b!r kazancınız daha olacaktı: yalnızca tıbb! uygulamaları !le ünlenmekle kalmayıp aynı zamanda sezg!ler! !k! b!n yıldan fazla etk!n-l!#!n! sürdürmü" olan, dünyanın “!lk” tıp doktoru tarafından da z!yaret ed!leb!l!rd!n!z.

;�;�;

Ço#umuzun H!pokrat’ın k!ml!#! konusunda bell! bel!rs!z b!r f!kr! var-dır. Ço#u kez (ve haklı olarak) “Tıbbın Babası” dey!m! aklımıza gel!r. Ayrıca b!r de, doktorların !y! davranmalarını öneren H!pokrat Yem!n! de var. Öte yandan, H!pokrat’ın “h!pokras!” yan! !k! yüzlülük !le h!çb!r !lg!s! bulunmadı#ı da unutulmamalı. Aslında Yunancadan gelen h!pok-ras! kel!mes!n!n köken! hypokr!s!s olup “rol yapmak” anlamına gel!r ve günümüzde düzenbazlar !ç!n kullanılır.

Oysa H!pokrat kes!nl!kle böyle b!r! de#!ld!.H!pokrat k!md! ve “Tıbbın Babası” ve “Tıbbın Ka"!f!” unvanlarını

nasıl kazandı?B!r k!"!n!n ululu#u “yen! bulu"lar”ının ba"kalarınınk!lerle kıyaslan-

masından çok, bu kıyaslama !ç!n bulu"larından hang!s!n!n seç!lmes! ge-rekt!#! !le ölçüleb!l!r. H!pokrat !ç!n l!ste çok uzundur ve:

yol açtı#ını gören,

-maktan kurtarıp saygın b!r meslek hal!ne dönü"türen,

b!rçok yen! bulu" gerçekle"t!ren!lk doktor olmasını kapsar.Gene de...

;�;�;

BÜYÜK BULU!LAR4

M.Ö. 440 yılları dolaylarında b!lg!ye susamı# genç b!r doktor do$du$u ada !le bugün Güneybatı Türk!ye d!ye b!ld!$!z yöre arasındak! dar bo$azı a#tı. Karaya çıktı$ında 50 m!l kuzeyde %yonya adıyla b!l!nen bölgeye do$ru yol aldı. M!let kent!ne g!r!p o zamank! ünlü f!lozof Anaxagoras !le tanı#tı At!-nalıları felsefeyle tanı#tırmakla !s!m yapmı# olan Anaxagoras aynı zamanda ayın parlaklı$ının güne#ten yansıyan ı#ınlardan kaynaklandı$ını !lk gören k!#!yd!. Aralarında !lg!nç konu#malar geçm!# olmalı. H!pokrat’ın Apollo’un o$lu ve sa$altım tanrısı olan Asklep!us’un soyundan geld!$! r!vayet ed!l!yor-du. Öte yandan, Anaxagoras d!nsel geleneklerden etk!lenecek b!r k!#! de$!ld!:

M.Ö. 450 yılında güne#!n tanrı olmadı$ını !ler! sürdü$ü !ç!n hapse atıl-mı#tı. Bu umulmadık !dd!a %stanköy’dek! ba#ka sa$altıcıların tüyler!n! d!ken d!ken edeb!l!rd!, ama muhtemelen genç H!pokrat’ın gözler!n! parlatmı#tı. Ve b!r de oturup sohbet etme davet!...

;�;�;

Gene de H!pokrat’a atfed!len b!rçok “!lk” arasında bulunan ve ö#ret!-ler!n!n temel!n! olu"turan b!r yen! bulu"u günümüzde ço#u kez ya u-nutuluyor ya da önemsenm!yor. Belk! bu yanılgının neden! bu bulu"un çel!"k!s!nden kaynaklanmakta. Bu bulu" bugünkü tıp uygulamalarına hem kar"ı çıkmakta, hem de do#rulamakta. Bu hang! yen! bulu"? Bunu yanıtlamadan önce bu k!"! ve onun tar!htek! yer! hakkında b!raz daha b!lg! sah!b! olmamız gerek.

#nsanın yaradılı%ı: 19 ku%ak boyu üfürükçüler ve en ünlü üç efsaneGünümüzdek! !ler! teknoloj! dünyasının ürünler! olan CAT, MRI, PET, SPECT ve benzer! g!zeml! görüntü yöntemler!, tıpta g!derek artan uz-manla"ma ve moleküller!n ayrı"ması, en sa#lıklıdan en ölümcül konum-dak!ne uygulanan !laçlar sayes!nde ça#da" tıbbın töreler!ne bell! oranda b!r güven duyuyoruz. Hastane odalarında hastaların ça#da" teknoloj!n!n hortum ve tüpler! !le yumu"ak yataklarına ba#lanması b!z! rahatlatıyor.


Hal böyle !ken, "u ya da bu nedenle hastalanıp gözler!n!z! açtı#ınızda kend!n!z! M.Ö. be"!nc! yüzyılda gaz lambası !le aydınlanan lo" b!r odada bulsanız ve ba"ınızda dua eden b!r papaz görsen!z en azından kend!n!z! güvende h!ssetmez, hatta korkuya kapılırdınız.

H!pokrat da aynen böyle h!ssetm!" olab!l!rd!.Oysa M.Ö. 460 yılında $stanköy’de do#du ve böyle b!r dünya !ç!nde

yet!"t!r!ld!. Günümüzdek! b!rçok doktor g!b! H!pokrat da nes!ller boyu tıp dünyası !ç!nde yer almı" b!r doktorlar sülales!nden gel!yordu. Ba"lan-gıçta babası Heracle!des, büyük babası ve zamanın d!#er ünlü ö#retmen-ler! tarafından e#!t!ld!, ama bu fazla alçak gönüllülük oluyor. Aslında a!-les! aynı zamanda en az 19 nes!ld!r, sa#altma konusunda yarı tanrı olarak b!l!nen Asklep!e!os’ a kadar uzanan b!r tıp gelene#!n! sürdürmekteyd!. $lahlar b!r yana, H!pokrat’ın tıpla !lg!l! !lk görü"ü büyük b!r olasılık-la d!nsel sa#altıcı ve papazlardan olu"an uzun geçm!"!n!n etk!s! altında olu"mu"tur.

Tıp fakültes!ne g!rmek !ç!n hazırladı#ınız ba"vurunuzda sa#altım tanrısının on dokuzuncu ku"a#ından geld!#!n!z! bel!rtmeye kalkarsa-nız, bu s!z!n !nandırıcılı#ınızı zedeler, ya da belk! de kabul ed!lmen!z!n ba"lıca neden! olur. Her !k!s! de mümkün. Öncel!kle, H!pokrat’ın ya"a-mı hakkında çok az "ey b!l!n!yor. H!pokrat’ın yazdı#ı !ler! sürülen çok sayıda eser var - bunlar Corpus H!ppocrat!cum ya da sadece H!pokrat!k Koleks!yon olarak b!l!nen 60 kadar eser - bunların gerçekten H!pok-rat tarafından mı kaleme alındı#ı, yoksa onun ölümünden yıllar hatta yüzyıllar sonrasında onun f!k!rler!n! gel!"t!ren hayranları tarafından mı yazılmı" oldu#u hâlâ tartı"ma konusu. Gene de, belgeler! kıyaslayıp yo-rumlayan tar!hç!ler H!pokrat ve onun ba"arıları hakkında akla yakın b!r öykü olu"turdular.

;�;�;

Dürüst olmak gerek!rse, H!pokrat hakkındak! en renkl! üç öykü muh-temelen hem gerçeklere, hem de efsanelere dayanmakta, ama kısmen gerçek b!le olsalar, ünü yalnız kend! küçük adasına de#!l, ülkes!n!n dü"-

BÜYÜK BULU!LAR6

manlarını barındıran uzak d!yarlara kadar yayılan H!pokrat’ın nasıl b!r !nsan oldu#una ı"ık tutuyorlar.

$lk ve belk! de en !y! b!l!nen öykü M.Ö. 430 yılında Peloponez Sava"-larında yer alıyor. Ispartalılarca yıkıma u#ramasından kısa b!r süre sonra At!na’da veba salgını ba" göster!r. H!pokrat ve etrafındak!ler yardım !ç!n At!na’ya g!derler. H!pokrat yalnızca dem!rc!ler!n vebadan etk!lenmed!-#!n! fark ed!nce mantıklı b!r sonuca varır: Bu d!renç onların kuru ve sı-cak çalı"ma ortamlarından kaynaklanıyor olsa gerekt!r. Hemen reçetes!n! yazar. At!nalı vatanda"lar evler!nde ate"ler yakarak havayı kuru tutmalı, cesetler! yakmalı ve sularını kullanmadan önce kaynatmalıdır. Vebanın önü alınır ve At!na kurtulur.

$k!nc! öykü H!pokrat’ın doktorluktan ruhb!l!me kadar uzanan tanı yetenekler!yle !lg!l!d!r. At!na’dak! salgından sonra H!pokrat’ın ününü duyan Makedonya Kralı Perd!ccas o güne kadar h!çb!r doktorun tanı koyamadı#ı can sıkıcı hastalı#ına çare bulması !ç!n ona ça#rıda bulunur. Davet! kabul eden H!pokrat kralı görmek üzere Makedonya’ya g!der. Muayene sırasında Perd!ccas babasının car!yes! olan Ph!la adındak! gü-zel b!r kız yanlarına geld!kçe kızarıp bozarmaktadır. H!pokrat bunu fark eder. Ara"tırmaları sonucu Perd!ccas’ın Ph!la !le b!rl!kte büyüdü#ünü ve b!r gün onunla evlenmey! umut ett!#!n! ö#ren!r. Bu umut, kralın genç kı-zı kend! !ç!n car!ye olarak seçt!#!nde suya dü"mü"tür. Öte yandan, babası kısa süre önce ölünce Perd!ccas’ın Ph!la’ya olan a"klı yen!den alevlenm!" ve onun hastalanmasına yol açmı"tır. H!pokrat’ın öner!ler! sonunda kral !y!le"!r.

H!pokrat’ın sadakat!yle !lg!l! üçüncü öykü Yunan!stan’ın Perslerle sava" dönem!ne a!tt!r. O dönemde H!pokrat’ın ünü o denl! artmı"tır k! Pers Kralı Artaxerxes halkını ülkes!nde hüküm süren salgından kurtar-ması !ç!n ona ça#rıda bulunur. Kralın “kend! malvarlı#ına denk” oranda arma#anlar ve servet vaatler!ne kar"ın H!pokrat davet! naz!kçe reddeder. Kralın durumunu anlayı"la kar"ılasa b!le ülkes!n!n dü"manına yardım el!n! uzatmak onun !lkeler!ne aykırıdır. Bunun üzer!ne kral $stanköy adasını yerle b!r etmeye ant !çer; ama b!r bey!n kanaması sonucu ölünce bu tehd!d!n! uygulayamaz.


Öyküler! b!r yana bırakırsak, tıbbın ke"f! konusundak! ara"tırma-mızı H!pokrat’ın ba"arılarını belgeleyen küll!yatı !nceleyerek sürdür-mem!z daha do#ru olur. Her ne kadar tar!hç!ler bu belgeler!n geçer-l!l!#! konusunu tartı"maktaysalar da, bu belgeler ı"ı#ında H!pokrat’ın “tıbbın ke"f!” alanındak! ba"arıları altı dönüm noktasına ba#lı olarak yorumlanab!l!r.

Gene de...;�;�;

Her ne kadar H!pokrat !le Anaxagoras’ın esk! M!let kent!nde sürdürdükler! görü#meler kayıtlı de$!lse de, genç doktorun kend! a!les!n!n yarı tanrılara, hurafelere ve sa$altıcı papazlara dayanan geleneksel tıbb! uygulamalarını sorgulamaya ba#ladı$ını varsaymak zor olmasa gerek. H!pokrat onların te-okrat!k yakla#ımlarını tümüyle reddetm!yordu, ama tıp ve sa$lık konuların-da ba#ka gerçekler!n de bulundu$u kanısındaydı. Bu nedenle, Anaxagoras’ın ünü ve onun felsefes!n!n %stanköy g!b! küçük b!r adaya kadar ula#mı# olma-sı, H!pokrat’ın sormak ve ö$renmek amacıyla buraya gelmes!ne yol açmı#tı. Kent dı#ındak! b!r a$acın gölges!nde otururlarken H!pokrat yalın b!r ça$rıda bulundu.”Ben!m geçm!#!m! ve gelenekler!m! b!l!yorsun. &!md! de sen kend!n-den söz et...”

1.Dönüm NoktasıGerçek %u: Hastalıklar do&al nedenlerden olu%ur.

“(Ep!leps!) bence d!#er hastalıklardan h!ç de daha tanrısal ya da kut-sal de#!l. $nsanlar cehaletler! ve "a"kınlıkları yüzünden onu tanrısal nedenlere ba#lıyorlar.”

-H!pokrat, Tanrısal Hastalık Hakkında, M.Ö. 420-350

H!pokrat dönem!nden önce tüm hastalıkların nedenler! ço#unlukla tek ve bas!t b!r açıklamaya dayanıyordu: Cezalandırma. K!m! kötü ya da ah-

BÜYÜK BULU!LAR8

laksızca davranı" sonucu tanrılar ya da kötü ruhlar suçluları hasta ederek cezalandırıyorlardı. S!z!n ıslahatınız, ya da günümüz dey!m! !le “tedav!-n!z”, yakınlardak! b!r Asklep!on tapına#ına g!derek oradak! papazların duaları ve adayaca#ınız kurban !le mümkündü.

Mesle#!n!n daha ba"larında H!pokrat bu kuralları de#!"t!rd!. Ask-lep!on papazları ve onların sa#altıma teokrat!k yakla"ımları !le arasına mesafe koyarak hastalıkların tanrılardan de#!l, do#al nedenlerden kay-naklandı#ında ısrar ett!. Onun bu görü"ünü en !y! yansıtan, H!pokrat’a atfed!len Kutsal Hastalık Üzer!ne k!tabında sıkça y!nelenen bölümdür. Ep!leps! konusunda !lk yazılmı" bu k!tabın adı, o dönemde nöbetler!n kızgın b!r tanrının “kutsal” el! !le olu"tu#u !nancına gönderme yapmak-tadır.

H!pokrat bunun aks!n! savunur:

“Bu bence d!#er hastalıklardan h!ç de daha tanrısal ya da kutsal ol-mayıp ba"ka rahatsızlıklar g!b! do#al nedenlerden kaynaklanmakta. Ba"ka h!çb!r hastalı#a benzemed!#! !ç!n, !nsanlar cehaletler! ve "a"-kınlıkları yüzünden onu tanrısal nedenlere ba#lıyorlar ve bu hasta-lı#ın tanrısallı#ı, onların anlayı"sızlı#ı yüzünden sürüp g!d!yor...Bu hastalı#ın tanrılarla ba#lantılı oldu#unu !lk !dd!a edenler bence hok-kabaz ve "arlatanlardır...

Bu t!pler, çözüm bulmaktak! yeteneks!zl!kler!n! örtmek !ç!n tanrısalBa#ları !ler! sürmü" ve hastalı#ı da kutsal !lan etm!"lerd!r...”Bu ve buna benzer yazılarda H!pokrat’ın yükselen ses!nde yalnızca

hastalıkların do#al nedenlerden kaynaklandı#ı konusundak! ısrarını de-#!l, aynı zamanda bunun aks!n! !dd!a eden “"arlatanlara” duydu#u öfkey! de sez!nlemek mümkün. $"te böyle b!ld!r!lerle ve kend! ölümlü güçler! !le H!pokrat do#aüstü varsayılan hastalıklarla sava"mı" ve onları akılcı ve do#al b!r ortama oturtmu"tur.


2.Dönüm NoktasıÖneml" olan hastadır, aptal: kl"n"k tıbbın olu%turulması

“Serg!led!#! bel!rt!ler t!treme, kusma, uykusuzluk ve susuzluk çekme-mes!yd!. Sayıklıyordu ama sak!n, terb!yel! ve sess!zd!.”

-H!pokrat, Ep!dem!ler 3, M.Ö. 420-350

“Kl!n!k tıp” dey!m! bugün her !y! doktordan bekled!#!m!z uygulamala-rın ço#unu !çer!yor: Hastanın detaylı tar!hçes!n! kaydetmekten t!t!z b!r muayeneye, bel!rt!ler!n saptanmasına, tanıya, tedav!ye ve hastanın bu tedav!ye yanıtının do#ru saptanmasına kadar... H!pokrat’tan önce tıp uygulayıcıları bu teferruatla pek !lg!l! de#!llerd!. Hastanın a#rılarına ve yakınmalarına yo#unla"acakları yerde esk! Yunanlı doktorlar hastalarına kalıpla"mı", önceden bel!rlenm!", k!"!ye özgü olmaktan çok uzak, herkese uygulanan tek t!p b!r yakla"ım serg!lemekteyd!ler. H!pokrat bu yakla"ımı de#!"t!rerek kl!n!k tıp sanat ve b!l!m!n!n temel!n! atmı"tır.

“Kl!n!k” tıp nasıl !cat ed!l!r? K!m!ler! Herodot’un kl!n!k sevg!ler!n!n $stanköy’dek! Asklep!yon’un köklü ve gar!p gelene#!nden kaynaklandı-#ını !ler! sürer. Uzun yıllar boyu !y!le"en hastalar, ba"kalarının da ya-rarlanmasını sa#lamak amacıyla, buradak! deney!mler!n! yazıya döküp tapınakta bırakmı"lardı. Bu öyküye göre, H!pokrat bu yazıları derlemey! üstlenm!" ve bu b!lg!lere dayanarak kl!n!k tıbbı olu"turmu"tur.

Daha büyük b!r olasılıkla H!pokrat ve yanda"ları yıllar boyu b!rçok hasta !le kurdukları !l!"k!ler sonucunda kl!n!k yetenekler!n! gel!"t!rd!ler. Bu yeteneklerden en renkl! ve t!p!k örne#! Ep!dem!ler 3 !s!ml! k!tapta sö-zü ed!len, Yunan ahlak anlayı"ına çok aykırı b!r ya"antısı olan Mel!boea’lı gençt!r. H!pokrat’ın anlattı#ına göre bu genç, “uzun süred!r a"ırı !çk! ve c!nsel !l!"k!ler yüzünden ate"len!yordu...Hastalık bel!rt!ler! t!treme, kus-ma ve susuzluk çekmemes!yd!.” Yüre#! kaldıramayanlar dı"ında, gençle !lg!l! kl!n!k gözlemler!n kaydı günümüzdek! herhang! b!r tıp ö#renc!s!ne ı"ık tutacak n!tel!kted!r:

BÜYÜK BULU!LAR10

“B!r!nc! Gün: Dı"kısının büyük b!r bölümü çok sulu katı parçalar ha-l!nde. Sonrak! günlerde dı"kısı sulu ve ye"!l!ms! renkte. $drarı sulu, seyrek ve kötü renkl!. Solunumu b!r süre sonra uzun aralıklarla ve der!n nefeslere dönü"tü. Karın bölges!n!n üst tarafı !k! yana do#ru pörsümü" durumda. Kalp atı"ları düzens!z... Onuncu gün: Sayıklıyor, ama sak!n, terb!yel! ve sess!z. Der!s! kuru ve gerg!n: dı"kısı ço#u kez ya çok fazla ve cılız ya da sarı ve ya#lı. On dördüncü gün: Tüm be-l!rt!ler "!ddetlend!. Ço#u kez kend!nden geçm!" durumda sayıklıyor. Y!rm!nc! gün: %uurunu y!t!rd!: sürekl! dönüp duruyor. $drar yok: az m!ktarda sıvı alab!l!yor. Y!rm! dördüncü gün: Öldü.”

B!reyler ve onların serg!led!#! bel!rt!ler üzer!nde yo#unla"an böyle kl!n!k gözlemler sayes!nde H!pokrat tıbbı !bl!sler!n ve töreler!n karanlık ortamından çıkarıp t!t!z b!r !nceleme ve !rdeleme aydınlı#ına kavu"tur-mu"tur ve sonunda H!pokrat’ın görü"ü

dünya çapında akla yakın bulunmaya ba"ladı: hastalıklar do#al neden-lerden kaynaklanıyorsa, bel!rt!ler! daha d!kkatle !nceleyerek bu nedenler hakkında !puçları elde ed!lemez m!? Üstel!k, her b!r hastaya odaklanan bu yen! yakla"ım, bugün tıbbın temel ta"ı saydı#ımız b!r ba"ka ko"ulun da önünü açtı: “doktor-hasta !l!"k!s!.”

3.Dönüm NoktasıZamana d"renen ahlak kuralları

“Tüm yetenek ve de#erlend!rmeler!mle, hastaların yararına olan te-dav!ler! uygulayaca#ım. Ba"kalarına zarar vermek ya da haksızlık et-mekten kaçınaca#ım.”

H!pokrat, Yem!n, M.Ö. 420-340

Ant!k ça#dan kalan tüm yazıtlar !ç!nde H!pokrat Yem!n!, k!m!ler! !ç!n %nc!l’den sonrak! en öneml! kuraldır. Tar!h boyunca tüm doktorlar ta-


rafından b!r davranı" b!ç!m! olarak ben!msenen Yem!n ço#u tıp adamı tarafından önemsenmekte ve okul k!taplarında ve gazetelerde tıp uygu-lamaları !ç!n en öneml! kural olarak sık sık d!le get!r!lmekted!r.

Tek b!r sayfadan !baret olan Yem!n, doktorun, “hek!m Apollo ve Ask-lep!us..ve tüm tanrılar ve tanrıçalar "ah!t olsunlar k!” sözler! !le ba"lar ve Yem!n’e ve onun kurallarına sadık kalaca#ını bel!rtmes!yle devam eder. Daha sonrak! beyanlarda !se doktorun ahlak ve davranı" b!ç!m! konula-rında çe"!tl! yükümlülükler! d!le get!r!l!r, örne#!n:

sanatımın !ncel!kler!n! ö#retece#!m”

ba"tan çıkarıcı ya da ayartıcı davranı"lardan kaçınaca#ım” -

"amları !le !lg!l! gördükler!m! ve !"!tt!kler!m! sır olarak saklayaca-#ım” g!b!...

Bazı b!yograf!lerde H!pokrat’ın kend!ne as!stan olarak seçt!#! k!"!ler!n önceden yem!n etmes!n! zorunlu kıldı#ı yazılı !se de, günümüzde b!l-d!#!m!z Yem!n’!n aslı bell! olmadı#ı g!b! belk! de de#!"!k kültürler!n ge-reks!n!mler!n! kar"ılamak !ç!n tekrar tekrar düzelt!lm!" olab!l!r. Aslında Yem!n H!pokrat’ın tıp uygulamaları !le !lg!l! ahlak ve dürüst davranı" ko-nusundak! son sözünü de olu"turmaz. Örne#!n, Ep!dem!ler k!tabında en !y! b!l!nen kurallarından b!r! yer almaktadır ve bunu amel!yat odalarına götürülmekte olan günümüz hastaları da doktorlarına anımsatab!l!rler:

“Hastalıklarla !lg!l! olarak, !k! "ey! da!ma uygulayın: yardımcı olun, h!ç de#!lse zararlı olmayın.”

BÜYÜK BULU!LAR12

4.Dönüm NoktasıGere&" g"b" davranmak: Tıbb" uygulamaların profesyonelle%t"-r"lmes"

“Tem!z olmalı, !y! g!y!nmel! ve ku"ku uyandırmayacak "ek!lde koku-lar sürünmel!...”

-H!pokrat, Doktor, M.Ö. 420-350

M!lattan sonra y!rm! b!r!nc! yüzyılda ya"arken, M.Ö. be"!nc! yüzyıllada-k! sa#altıcıların günlük ya"amlarını nasıl sürdürdükler!n! tahm!n etmek zor oluyor. Bununla beraber, sa#lı#a aykırı kokular sürünmü" olan pa-pazların ve çe"!tl! gezg!n sa#altıcıların tıbb! uygulamalarının günümüz standartlarına kıyasla çok daha gev"ek oldu#u varsayılab!l!r. H!pokrat yazdı#ı k!tap ve makaleler !le bunu da de#!"t!rd!. Tıp mesle#!n! sıradan b!r t!caret aracı olmaktan kurtarıp kes!n kurallara ba#layarak tıbbın her alanında öner!lerde bulundu.

Örne#!n, herkes!n tıp e#!t!m! !ç!n uygun olmadı#ı b!l!nc!yle H!pok-rat b!r k!tabında "u uyarıda bulunuyor:

“Hek!ml!k konusunda gerçek b!r anlayı"a er!"mek !steyen k!"! "u özell!klere sah!p olmalıdır: do#al yetenek, b!lg!, çalı"mak !ç!n uygun b!r mekân, çocuktan ber! süregelen e#!t!m, çalı"kanlık ve zaman. Her "eyden önce gerekl! olan do#al yetenekt!r, z!ra do#ası uygun de#!lse, ne yapılsa kar etmez.”

B!r ba"ka yazısında doktorların tıp uygulamalarında ba"arılı olmaları !ç!n gereken f!z!ksel ve k!"!sel özell!kler!n! "öyle tanımlamakta:

“Yetenekl! b!r doktor do#al olarak sa#lıklı ve topluca olmalıdır...Bu-nun yanı sıra k!"!sel tem!zl!#!ne ve g!y!m!ne özen göstermel!, kullan-dı#ı parfümler ku"ku uyandıracak kadar a"ırı olmamalıdır.”


Bununla beraber H!pokrat kend!n! be#enm!"l!#!n zararlarına da d!k-kat çekmekte:

“Hastaların güven!n! kazanmak !ç!n a"ırı süslü "apkalar g!ymekten ve a#ır kokular sürünmekten kaçınmalısınız.”

Ayrıca, doktorlar davranı"larında d!kkatl! davranmalı, olur olmaz her "eye gülmekten kaçınmalıdır. “Dı" görünüm bakımından aklı ba"ında, ama sertl!kten uzak b!r !zlem!m yaratmalıdır; z!ra sert tutumlar ısrarcılık ve kar"ısındak!ler! küçük görmek g!b! algılanab!l!r. Öte yandan, durma-dan kahkahalar atmak ve a"ırı ne"el! görünmek de pek ho" kar"ılanmaz. Böyle b!r tutumdan özell!kle kaçınılmalıdır.”

Günümüzde hang! hasta yata#ının ba"ındak! doktora H!pokrat’ın yaptı#ı "u öner!lerle rahatlamaz k!?..

“B!r hastanın odasına g!rd!#!n!zde...burada ne yapaca#ınızı önceden saptamı" olun... G!rd!kten sonra oturu"unuza, a#ır ba"lı, görgülü ve yetkel! davranmaya, kısa ve özlü konu"maya, so#ukkanlılı#ınızı koru-maya, b!r sorunla kar"ıla"tı#ınızda s!ze yönelt!len !t!razları d!kkatle ve kend!n!zden em!n b!r tavırla yanıtlamaya özen göster!n.”

Arada b!r sorun yaratan b!r!s! !le !lg!l! olarak H!pokrat’ın öner!s! "öyle:

“Hastanın hatalarını gözden uzak tutmak gerek!r. Ço#u kez öner!len !laçları aldıklarını !ler! sürer (ve) gerekl! dozları kullanmadıkları !ç!n ölürler.”

H!pokrat’ın bu katı öner!ler!n!n altında yatan !y! n!yet!n! sez!nlemek olanaksız:

“Gereken yüreklend!rmey! güler yüzle ve sükunetle yaparak hastanın d!kkat!n! kend! durumundan ba"ka tarafa yönlend!r!n. K!m! zaman onu sertçe kınayın, k!m! zaman da onu anlayı" ve !lg!yle sak!nle"t!r!n.”

BÜYÜK BULU!LAR14

Ve, son olarak, !" fatura kese g!b! hassas b!r konuya gel!nce, H!pokrat hem halden anlar:

“Bell! b!r tutar üzer!nde durmamak gerek. Çünkü ben end!"el! b!r hasta !ç!n bunun çok zararlı oldu#u kanısındayım. Kr!t!k durumda olanlardan daha çok hayatlarını kurtardı#ınız hastalardan para ko-parab!l!rs!n!z.”

hem de cömertçe davranır...

“Hastanızın madd! durumunu ya da servet!n! göz önünde bulundu-run. Gerekt!#!nde daha önceye a!t b!r m!nnet borcunuzu anımsaya-rak h!zmet!n!z kar"ılı#ında ücret talep etmey!n...

5. Dönüm NoktasıG"zeml" gerçekler: 60 k"tap ve tıpta sayısız "lk uygulamalar

“$nsanlar "unu b!lmel!d!r k! tüm mutlulu#umuz, sev!nçler!m!z, kah-kahalarımız ve ne"em!z g!b!; kederler!m!z, acılarımız, end!"eler!m!z ve gözya"larımız da yalnızca beyn!m!zden kaynaklanmaktadır.”

H!pokrat, Kutsal Hastalık Hakkında, M.Ö. 420-350

H!pokrat’ın tıp alanındak! çalı"maları konusundak! b!lg!ler!m!z!n ço#u yakla"ık 60 c!ltl!k el yazması H!pokrat Küll!yatından kaynaklanmakta. Bu küll!yat !ç alemden (akıl ve beden) dı" aleme (çevre) uzanan ve !k! alem!n b!rle"t!#! (beslenme ve nefes alma) noktadak! tüm sa#lık konu-larını kapsar. Bugün bu küll!yat sadece 500 yıl önces!ne 1526’ya tar!h-len!yorsa da bunun daha öncek! 2000 yıl !ç!ndek! varlı#ını hesaplamak oldukça zordur. K!m! tar!hç!ler el yazmalarının $stanköy’dek! tıp oku-


lundan kurtarıldıktan sonra M.Ö. 280 yıllarında $skender!ye’dek! Büyük K!taplı#a ta"ınmı" olab!lece#!ne !nanmaktadırlar.

Bu el yazmaları hakkında ba"ka ne b!l!yoruz? Akılları karı"tıran hu-sus, karma"ık !çer!#!, yazım st!ller!, kronoloj!s! ve çel!"k!l! görü"ler, bun-ların H!pokrat’tan önce ve sonra ya"amı" yazarlar tarafından kaleme alındı#ı yorumuna yol açıyor. Öte yandan, bunların h!çb!r! !le H!pokrat arasında b!r !l!"k! kurulamazken, ço#u büyük olasılıkla onun ya"am sü-res! olan M.Ö. 420 !le 350 arasında yazıldı#ı !zlen!m!n! ver!yor. Daha da "a"ırtıcı olan, !çer!kler!nde bel!rl! b!r düzen olamamasına karsın el yazmalarının çok öneml! b!r ortak noktaları var: akılcı olmaları, s!h!r ve bo" !nançları dı"lamaları.

Tar!hç!ler!n bu Küll!yat hakkında b!r genelleme yapmakta neden zorlandıklarını anlamak !ç!n bunların çok çe"!tl! ba"lıklarına bakmak yeterl!: %nsan Yaratılı#ı; Soluklar; Beslenme; Özdey!#ler; D!# B!l!m, Hava, Su ve Yöreler; Sevecenl!k; Eklemler; Hastalıklar Hakkında; Görgü; Kafa Ze-delenmeler!; Çocu$un Yaratılı#ı; Kadın Hastalıkları vb. $çer!kler de kolayca ezberleneb!lecek b!r d!z! cümleden (D!# B!l!m’de oldu$u g!b!) mantı#a da-yalı tıbb! gözlemlere (Kutsal Hastalık Hakkında) ve hastalıkların !s!m-ler!ne (Hastalıklar Hakkında) kadar uzanan çok gen!" b!r alanı kapsıyor.

Bununla beraber, bu met!nlerden H!pokrat’ın ve yanda"larının anato-m! konusunda ola#anüstü gözlemlere sah!p olduklarını anlıyoruz. Belk! bunu sava" yaralarını !ncelerken ve hayvanları keserken ed!nm!"lerd! (o zamanlar !nsanları kes!p b!çme yasaklanmamı" olsa b!le onaylanmamak-taydı). Aslına bakılırsa zaman zaman tanımlamalar fazlasıyla örnekleme ve benzetmelere dayanıyordu. Örne#!n göz b!r lambaya, m!de !se b!r fı-rına benzet!l!yordu; ama d!#er vakalarda anatom!k ve kl!n!k gözlemler o kadar gerçekç!yd! k! y!rm! b!r!nc! yüzyıl dah!l tar!h boyunca doktorların ve cerrahların hayranlı#ını kazandılar.

Küll!yattak! bu "a"ırtıcı gözlemler!n bazıları bugün ola#an kar"ılanan gerçeklere dayanmaktadır, ama o dönemde sezg! alanında büyük sıçra-yı"lardı. Bunun en !y! örnekler!nden b!r! H!pokrat’ın Kutsal Hastalık Hakkında ba"lıklı eser!nde dü"ünce ve duyguların o dönemdek! !nancın

BÜYÜK BULU!LAR16

aks!ne yürekten de#!l, bey!nden kaynaklandı#ını kes!n b!r d!lle savun-masıdır:

“$nsanlar "unu b!lmel!d!r k! tüm mutlulu#umuz, sev!nçler!m!z, kah-kahalarımız ve ne"em!z g!b! kederler!m!z, acılarımız, end!"eler!m!z ve gözya"larımız da yalnızca beyn!m!zden kaynaklanmaktadır. Bu orga-nımız sayes!nde dü"ünüyor, görüyor, !"!t!yor ve ç!rk!nle güzel! ayırt ed!yoruz. Aynı organ !le del!r!yor ya da kend!m!zden geç!yoruz ve korkulara, pan!#e kapılıyor, uykusuzluk çek!yor, uykuda yürüyoruz...”

Günümüz doktorlarını etk!leyen anatom!k ve kl!n!k tanımlar arasın-da kafa zedelenmeler!n! ve eklem bozukluklarını anlatanlar da yer alı-yor. Örne#!n, k!m!ler!ne göre H!pokrat’ın Kafa Zedelenmeler! Hakkında eser!ndek! !ncelemeler günümüzdek! s!n!r cerrah!s!n!n olu"masını sa#-lamı"tır. Bu eser, kafatasının yapısı, kalınlı#ı ve b!ç!m! !le !lg!l! detaylı b!r anlatımla ba"layarak yet!"k!nlerle çocukların kafataslarının olu"umu ve sertle"mes!ndek! farkları da ele almaktadır. Bundan sonra H!pokrat b!r s!lah !le kem!#!n kırılmasıyla olu"an çatlak "ekl!ndek! kırıklar, çökme kırıkları, kafatası kem!kler! arasındak! eklemler!n yaralarını da !çeren altı spes!f!k kafatası travmasından söz etmekted!r. D!#er ayrıntılar onun kafa zedelenmeler!n!n tedav!s!nde ed!nd!#! kl!n!k deney!mler! ele alır. K!m! kafatası çatlakları “o kadar !nced!r k!...hastanın yararına olab!lecek b!r dönemde fark ed!lememekted!r.”

Benzer !ncel!ktek! tıbb! gözlemler H!pokrat’ın belkem!#!ndek! e#!l-meler! ve d!#er omur!l!k hastalıklarını sa#altma tekn!kler!n! anlattı#ı Eklemler Hakkına !s!ml! eser!nde de yer almakta. Buradak! en kayda de#er husus, belkem!#! arızalarının tedav!s! !ç!n gel!"t!rd!#! H!pokrat masasıdır. Aslında, hastaların ba#landı#ı ve doktorların baskı kullanarak deformasyonu düzeltt!#! bu masa bugün de kullanılmakta ve ço#u k!"! tarafından günümüzdek! ortoped!k masanın öncüsü sayılmaktadır.

Aslında H!pokrat tıbbının en "a"ırtıcı yanlarından b!r!, onun sa#lı#ı korumak ya da b!r hastalı#ı tedav! etmek !ç!n beden yapısını ve çevre-


y! !y! tanımak gerekt!#! görü"üdür. Ba"ka b!r dey!"le, beden b!rb!r!nden ayrı bölümler hal!nde de#!l b!r bütün olarak ele alınmalıdır. Bu görü" !se denge kavramıyla yakından !l!nt!l!d!r. H!pokrat’ın eserler!nde denge de#!"!k b!ç!mlerde ele alınmakla beraber, temelde bedensel güçler den-gel! !se sa#lıklı olunur, dah!l! ve har!c! güçler bu dengey! bozdu#unda !se hastalıklar olu"ur. Bu nedenle b!r doktor hastalarını tedav! ederken asıl hedef! mevcut denges!zl!#! tanımlamak ve düzeltmek olmalıdır.

H!pokrat’ın en !y! b!lenen, ama tıbben yanlı" olan teor!ler!nden b!r! denge kavramından kaynaklanmaktaydı. Bu teor!ye göre, beden!n !ç!nde dört öz sıvı dola"maktadır: balgam, safra, kara safra ve kan. B!r !nsanın sa#lı#ı ya da hastalı#ı, bu sıvıların denges!ne ya da denges!zl!#!ne, aynı zamanda bunların dört mevs!mle (kı", !lkbahar, yaz, sonbahar), ve do#a-nın dört ö#es!yle (hava, su, ate" ve toprak) !l!"k!s!ne ba#lıdır.

Her ne kadar !nsan f!zyoloj!s! hakkındak! ders k!taplarında bugün öz sıvıdan söz ed!lm!yorsa da bu görü"te ça#da" tıbbın tümüyle açıklayama-dı#ı metaf!z!ksel kökenler!n var oldu#u !ler! sürüleb!l!r.

;�;�;

H!pokrat’ın felsefes! üzer!nde konu#ma taleb!n! kabul eden Anaxagoras ses-s!zce ba#ını salladı ve yerden b!r de$nek aldı. A$ır a$ır konu#maya ba#ladı, b!r yandan da dü#ünceler!n! b!r d!z! da!re ve hatlar hal!nde topra$a ç!z!yor-du...

“B!r evrendek! varlıklar b!rb!r!nden ayrı de$!ld!r, b!rb!rler!yle !l!#k!ler! de kes!lm!# de$!ld!r...” Durakladı ve H!pokrat’ın söyled!kler!n! !zley!p !zle-med!$!ne baktı,

Gerçekten !zl!yordu.“Ve böylece,” d!ye devam ett! feylesof, “her #ey her #ey!n !ç!nded!r...ve her

#ey her #ey!n b!r parçasıdır...H!çb!r #ey ayrı#tırılamaz, kend! ba#ına da var olamaz, ama ba#langıçta neyseler odurlar; her #ey b!r arada...”

BÜYÜK BULU!LAR18

6. Dönüm Noktası #k" dünya nerede b"rle%"yor: Tıbba bütünsel yakla%ım

“B!r doktorun herhang! b!r görev!n! yer!ne get!r!rken do#ayı tanıması ve bunu gerçekten !stemes! gerekl!d!r...$nsan ne y!y!p !çmekte ve ge-nel olarak ne g!b! alı"kanlıkları var ve bunların her b!rey üzer!ndek! etk!s! ne olacak.”

-H!pokrat, Esk! Tıp, M.Ö. 420-350

Anaxagoras’ın felsefes! !le H!pokrat’ın tıbba bütünsel yakla"ımını ba#-da"tırmak !ç!n büyük b!r sıçrama gerekmez. K!m! söylent!lere göre, esk! M!let kent!nde Anaxagoras !le tanı"ıp onun madde ve sonsuzluk konu-sundak! teor!s!n! ö#rend!kten kısa b!r süre sonra H!pokrat !nsan sa#lı#ı-nın do#al çevreden ayrı de#erlend!r!lemeyece#! görü"üne vardı. Bu öykü !ster gerçek, !ster yalan olsun, H!pokrat tıbbının temel!n! olu"turan b!r sezg!ye !"aret ed!yor. Bu sezg! hastalıklarla !lg!l! tanımlarında, tıp konu-sunda ve sa#lıklı ya"am ko"ullarıyla !lg!l! genel teor!ler!nde de görülmek-ted!r. Bu görü" b!r !nsanın kend! beden! ve “yapısından” !baret olan !ç dünyasının ve dı" dünyanın, yan! çevren!n önem! üzer!nde durmaktadır. Böylece bu !k! dünyanın bulu"ma yer!n! de ortaya koymaktadır.

Pek!, bu !k! dünya nerede bulu"ur? Hastaların bakı" açılarına ve sa#-lıklarını ne denl! koruduklarına ba#lı olarak !ç dünyalarının (bedenle-r!n!n) dı"arı !le (dı" dünya !le) bulu"tukları en az üç nokta vardır: gı-da (beslenme), f!z!ksel hareket (egzers!z), ve hava (soluma). H!pokrat tıpla !lg!l! bütünsel yakla"ımında tüm bu unsurların sık sık altını ç!zer. Ve,do#al olarak, hang! unsurdan söz ederse ets!n, sa#lıklı ya"amın esas hedef! bu unsurların denges!n! sa#lamak ya da yen!den olu"turmaktır.

Örne#!n, beslenme ve egzers!z konusunda H!pokrat Plan I’de dok-torların yalnızca b!r hastanın b!reysel yapısını de#!l, aynı zamanda onun ya"amında beslenme ve egzers!z!n rolünü de ö#renmeler!n! öner!r:


“$nsanlıkla !lg!l! do#ru b!r plan yazmak n!yet!nde olan k!"! önce !nsa-nın tüm olarak k!"!l!#!n! b!lmel! ve anlamalıdır...ve beslenmem!zdek! tüm y!yecek ve $çecekler!n gücünü de...(Ama) k!"! egzers!z yapmı-yorsa sadede yemek onu sa#lıklı kılmaz. Z!ra beslenme ve egzers!z, b!rb!r!ne zıt n!tel!kte de olsa, sa#lıklı olmayı sa#lar.”

H!pokrat d!#er eserler!nde d!yet!n dönem!n kan alma ve !laç teda-v!ler!nden farklı olmadı#ını !ler! sürer. Örne#!n Plan k!tabında de#!"!k bes!nler!n çe"!tl! özell!kler!ne de#!n!rken Esk! Tıp’ta bes!nler!n saymakla b!tmeyen “güçler!nden söz eder.

Ayrıca H!pokrat hava ve nefes almanın önem! üzer!nde de durur. Nefesler 4 k!tabında, “$nsano#lunun tüm etk!nl!kler! bell! aralıklarla ger-çekle"!r, çünkü ya"am de#!"!mlerle doludur, ama sadece soluma nefes alıp veren tüm canlı yaratıklar !ç!n sürekl!d!r” d!ye yazar. B!r ba"ka eser!nde, “Zekânın kayna#ı havadır. Çünkü tüm beden !ç!n zekâ, hava !le orantılı-dır... $nsan nefes aldı#ında hava önce beyne ula"ır ve tüm özell!kler!n! ve !çerd!#! zekâyı bey!nde bıraktıktan sonra tüm bedene da#ılır.” d!ye ekler.

Her ne kadar y!rm! b!r!nc! yüzyıl teknoloj!s! dah! H!pokrat’ın çevre-sel varsayımlarını do#rulamakta zorlanıyor olsa da, kavramlar bütünsel b!r gerçekle uyum !ç!nded!r. Mevs!mler!n sa#lık ve hastalıklar üzer!n-dek! etk!s!n! açıklamanın yanı sıra de#!"!k bölgeler!n, sıcak ve so#uk rüzgârların, sudak! özell!kler!n ve hatta b!r kent!n yönünün b!le d!kkate alınması gereken unsurlar oldu#unu savunmaktadır. Havalar, Sular ve Yöreler !s!ml! k!tabında "öyle yazıyor:

“B!r doktor b!r kente !lk geld!#!nde burasının rüzgârlarla ve güne"!n do#u"uyla !l!"k!s!n! ara"tırmalıdır...Suların n!tel!#!n! elden geld!#!nce !nceleyerek burada ya"ayanların bataklıklardan gelen tatlı suyu mu, yoksa yüksek tepelerden dökülen sert tuzlu ve k!reçl! suları mı !çt!#!n! saptamalıdır.”

BÜYÜK BULU!LAR20

Son olarak, H!pokrat’ın tıbba akılcı yakla"ımına ve do#a üstü güçle-r!n hastalıklara yol açtı#ını reddetmes!ne kar"ın onun ate!st olmadı#ını b!lmel!y!z. $ster a!le gelenekler!ne ve Asklep!yon rah!pler!ne saygısı, !ster d!#er felsefeler!n!n kaynaklandı#ı sezg!ler! yüzünden olsun, H!pokrat sa#lıklı b!r ya"am !ç!n b!r üstün gücün gerekl!l!#!ne de !nanıyordu.

Bu nedenle, günümüzde az sayıda k!"! H!pokrat’ın tıbba katkılarının kapsamını kavrayab!l!yor ama unutmamamız gereken, onun tıbba yak-la"ımının benzers!z b!r bütünlük !çerd!#!. Aslında bu bütünlük bugün batı ve do#u kaynaklı tıp olarak kabullend!#!m!z de#erler! kapsamakta ve a"a#ıdak! hususların altını önemle ç!zmekted!r:

1. Akılcı yakla"ım ve do#al nedenler2. Sa#lık ve hastalı#ın b!reysel yapısı3. Beslenme, Egzers!z ve çevren!n rolü4. Töreb!l!m ve sevecenl!#!n de#er!5. Daha üstün b!r güce duyulan saygı

Dünün, bugünün...ve yarının H"pokratları

“Hastalar k!ml!ks!zle"t!...Onların tedav!s! kokp!tlere benzer odalarda yapılıyor...”

Orfanos, 2007

H!pokrat b!ç!msel olarak bu dünyayı yakla"ık 23 yüzyıl önce terk etm!" olsa da, onu “Tıbbın Ka"!f!” olarak n!telend!rmem!ze yol açan k!-tapları ve ö#ret!ler! ve eserler! y!rm! b!r!nc! yüzyılda da sa#lıklı olarak ya"amaktadır. Tıp ö#renc!ler! onun yem!n!n! tekrarlamakta, doktorlar ve cerrahlar onun anatom!k ve kl!n!k öner!ler!ne hayranlık duymakta ve daha ba"kaları da onun sezg!ler!nden es!nlenmekte.

Ama y!ne de...Esk! tıp !le y!rm! b!r!nc! yüz yıl tıbbı arasında yok denecek kadar

!l!"k! kuranlardan, bugün nerede oldu#umuzu ve nereye do#ru g!tt!#!m!-


z! daha d!kkatle !ncelemeler! !stenmel!. Yunan!stan’a ba#lı Rodos ada-sında yakınlarda yapılan b!r toplantıda b!r doktor açılı" konu"masında H!pokrat’ın tar!hçes! ve ba"arıları üzer!nde durdu. Daha sonra da Yunan ve Roma tıbbının boy göstermes!nden ve bu b!lg!ler!n orta ça#da Arap b!l!m adamları tarafında Batıya aktarılmasının ardından tıbbın çehre-s!n!n de#!"meye ba"ladı#ını bel!rtt!. Bunu !zleyen dört yüzyıl boyunca Rönesans’tan kentle"me, sanay!le"me ve on dokuzuncu ve y!rm!nc! yüz-yılda tıpta moleküller!n ayrı"tırılmasından sonra her b!r hastaya sıradan ve sevecen b!r yakla"ımın yer!n! teknoloj!k ve ekonom! !le !" alanına da-yanan b!r yönet!m aldı.

2006 yılında Avrupa Dermatoloj! ve Zührev! Hastalıklar Akadem!-s!ndek! konu"masında Constant!n Orfanos, "unları söyled!: “Hastalar k!ml!ks!zle"t!. Cerrah! müdahaleler bas!t kod numaraları !le anılır ol-du; !lk yardımlar ve hasta tedav!ler! elektron!k s!bernet!klerle donatılmı" kokp!tlere benzer odalarda yapılıyor...”

Ço#u k!mse artık tıbbın sanay!le"mes!n! ve salt b!r !" alanı hal!ne dönü"mes!n! önlemen!n tek yolunun esk! tıbba bakmamızdan, Ege Den!z!’nde yer alan küçük b!r adadak! tedav! gelene#!n! yen!den de#er-lend!rmem!zden geçt!#!ne !nanıyor. Tıbba bütünsel b!r yakla"ım !ç!nde olan, yalnızca akla ve kl!n!k gözlemlere de#!l, aynı zamanda töreb!l!me, sevecenl!#e ve hatta daha üstün b!r güce !nanan b!r adamı yen!den z!-yaret etmekte ve onun sözler!ne ve eserler!ne göz atmamızda yarar var.

Ku"kusuz H!pokrat son dört yüzyıl süres!nce tıpta kayded!len ge-l!"meler! yadsımayacaktır. Aks!ne, kend!s!n!n ça#da" tıptak! yen! bulu"-lara yol açan felsefes!nden yararlanarak acımasız atılımlarımızın hızını ayarlamamızı önereb!l!rd!. B!z!m b!raz daha der!nlere bakmamızı, onun ve yanda"larının ke"fett!#! -!ç ve dı" dünyanın bulu"tu#u, sa#lık ve has-talı#ın çok hassas b!r dengede durdu#u - o noktayı aramamızı tavs!ye ederd!.

bÜyÜk buluŞlar -...

Documents