Универзитет „Св. Кирил и Методиј“- Скопје

Педагошки факултет „Гоце Делчев“- Штип

Проф. д-р Цане Т. Мојаноски

ОСНОВИ НА ОПШТЕСТВЕНОТО УРЕДУВАЊЕ

(ОСНОВИ НА ПОЛИТИЧКИОТ СИСТЕМ)

Педагошки факултет "Гоце Делчев" - Штип

"2-ри Август - С" Штип

Штип, 2002 година

Проф. д-р Цане Т. Мојаноски

ОСНОВИ НА ОПШТЕСТВЕНОТО УРЕДУВАЊЕ

(Основи на политичкиот систем)

Издавачи:

Педагошки факултет “Гоце Делчев“ Штип

за издавачот: Проф. д-р Блажо Китанов - декан

“2-ри Август - С “ Штип

за издавачот: Сашо Велков

Рецензенти:

Проф. д-р Стојмен Михајловски, редовен професор

Проф. д-р Ѓоко Този, редовен професор

Лектура:

Костадинка Поповска

Коректура:

Вангелина Мојаноска

Техничко обликување и компјутерска обработка

Проф. д-р Цане Мојаноски

Печати: Печатница “2-ри Август- С“- Штип

Тираж 500 примероци

© Сите права задржани

Одобрено со одлука на Наставно-научниот совет на

Педагошкиот факултет “Гоце Делчев“ Штип

бр.0202-173 од 11-04-2002 за постојан учебник

За контакт со авторот: mojanc@ukim.edu.mk

На моите учители, наставници и професори

особено на:

мојата учителка Роза Миленковска затоа што ме воведе во

светот на писмените,

Проф. д-р Стојмен Михајловски - затоа што ме воведе во

тајните на научно-истражувачката работа,

Проф. д-р Димитар Мирчев - затоа што ме воведе во тајните на

науката,

Проф. д-р Ѓоко Този - затоа што ме воведе во магијата на

педагошката работа,

Со почит и благодарност

СОДРЖИНА

I. Општественото значење и потребите од проучување на демократијата и

основите на демократскиот поредок ........................................................................... 2

1.1. Каков концепт на образование за демократија? ............................................ 4

II. Поим, задaчи и функции на науката за политичкиот систем ............................ 7

2.1. Поимот „општествено уредување“ .................................................................. 7

2.2. Оправданост на науката за политичкиот систем ......................................... 11

2.3. Oпштественото уредување - наука или научна дисциплина .................... 14

2.4. Карактер на политичкиот систем како научна дисциплина ..................... 15

2.5. Oдносот на Уставот кон политичкиот систем ............................................. 17

2.6. Предмет на науката за политичкиот систем ................................................ 19

2.7. Методи на истражување на политичкиот систем ....................................... 22

2.8. Извори на науката за политичкиот систем ................................................... 23

2.9. Односи на науката за политичкиот систем со сродните научни

дисциплини ................................................................................................................ 26

III. Развиток на општественото уредување на Република Македонија .............. 30

3.1. Проекциите на Кресненските востаници и на Mакедонската лига ......... 30

3.2. Искуства од изградувањето на власта на ВМОРО ...................................... 32

3.3. Искуствата на Илинденското востание и Крушевската република ......... 33

3.4. Идеите за федерален статус на Македонија ................................................. 36

3.5. Создавање на Република Македонија во текот на

Народноослободителната војна ............................................................................. 37

3.6. Значењето на решенијата на Првото заседание на АСНОМ за

државноста на Република Македонија ................................................................. 42

3.7. Уставниот развиток на Република Македонија од 1946 до 1991 година 51

3.7.1. Периодот на револуционерниот етатизам ............................................ 52

3.7.2. Период на честа уставна реформа .......................................................... 55

IV. Основни карактеристики на Уставот на Република Македонија од 1991

година .............................................................................................................................. 60

4.1.Карактерот и основните својства на Уставот ................................................ 60

4.2. Содржина и структура на уставот .................................................................. 62

2. Карактеристики на осамостојувањето на Република Македонија .............. 64

4.3. Концепција на Уставот на Република Македонија од 1991 година ........ 67

4.4. Содржина на Уставот на Република Mакедонија од 1991 година ........... 71

4.4.1. Преамбула ................................................................................................... 71

III

4.4.2. Нормативен дел на Уставот на Република Македонија од 1991

година ..................................................................................................................... 74

V. Карактерот на Република Македонија како држава .......................................... 76

5.1. Република Македонија како држава според Уставот од 1991 година .... 78

VI. Темелни вредности на политичкиот систем на Република Македонија ..... 80

VII. Поимот суверенитет и теории за суверенитетот ............................................. 88

7.1. Поимот суверенитет .......................................................................................... 88

7.2. Теории за суверенитетот .................................................................................. 91

7.3. Суверенитетот на Република Македонија низ уставните докумeнти ... 101

7.3.1. Суверенитетот на Македонија во документите од периодот на

борбата за автономија........................................................................................ 102

7.3.2. Суверенитетот на Република Македонија во документите како

федерална единица ............................................................................................ 104

7.3.3. Суверенитетот на Република Македонија во уставните документи

како независна држава ...................................................................................... 109

7.4. Облици на остварување на суверенитетот ................................................. 115

7.4.1. Референдум ............................................................................................... 116

7.4.2. Народна инцијатива ................................................................................ 123

7.4.3. Собрание на граѓани ............................................................................... 124

7.4.4. Претставнички систем ............................................................................ 125

VIII. Правната држава рамка за демократски развој

на Република Македонија .......................................................................................... 127

8.1. Владеењето на правото .................................................................................. 127

8.2. Поимот "правна држава" ................................................................................ 131

8.3.Поим за уставност ............................................................................................ 134

8.3.1. Начелото на уставност во Република Македонија ............................ 135

8.4. Поимот законитост.......................................................................................... 137

8.4.1. Начелото на законитост во Република Македонија .......................... 138

8.5. Контрола на уставноста на законите ........................................................... 140

IX. Слободи и права на човекот и граѓанинот ....................................................... 143

9.1. Поимот граѓанин ............................................................................................. 143

9.2. Принципот граѓанство .................................................................................... 145

9.3. Цивилно општество ........................................................................................ 149

9.3.1. Политичка култура .................................................................................. 152

9.3.2. Политичката традиција и политичката социјализација ................... 154

9.3.3. Карактеристики на политичката култура ............................................ 155

9.4. Слободи и права на човекот и граѓанинот.................................................. 157

9.4.1. Појдовни основи за слободите и правата ............................................ 157

IV

9.4.2. Класификација на слободите и правата .............................................. 161

9.4.3. Слободи и права на припадниците на заедниците ............................ 186

9.4.4. Должности на човекот и граѓанинот .................................................... 189

9.4.5. Гаранции на основните слободи и права ............................................ 192

X. Основите на економскиот систем на Република Македонија ....................... 196

10.1. Односот на Република Македонија спрема економските односи ....... 196

10.2. Слободно стопанство ................................................................................... 197

10.3. Сопственоста и нејзината правна заштита ............................................... 199

10.3.1. Уставот од 1991 година за сопственоста ........................................... 202

10.4. Слобода на пазарот и претприемништвото .............................................. 204

10.5. Стопански субјекти во Република Македонија ....................................... 206

10.6. Народна банка на Република Македонија ................................................ 212

XI. Демократијата и политичкиот плурализам ..................................................... 214

11.1.Елементи на поимот демократија ............................................................... 214

11.1.1. Основни вредности на демократијата ............................................... 215

11.1.2. Модели на демократијата..................................................................... 217

11.2. Демократијата и политичкиот плурализам .............................................. 221

11.3. Политички партии- поим и историски развој .......................................... 224

11.3.1. Партиски систем .................................................................................... 229

11.4. Политичкиот плурализам и политичките партии во Македонија ....... 233

11.4.1. Основни карактеристики на процесот на политичката

плурализација во Република Македонија ..................................................... 233

11.4.2. Карактеристики на политчките партии

во Република Македонија ................................................................................ 238

XII. Избори и изборен систем ................................................................................... 242

12.1. За легитимитетот на државната власт ....................................................... 242

12.2. Изборите и легитимитетот на власта ......................................................... 244

12.2.1. Карактеристики на избирачкото право ............................................. 247

12.3. Изборен систем и изборна техника............................................................ 252

12.3.1. Сиетеми на распределба на мандатите .............................................. 256

12.4. Карактеристика на парламентарните избори

во Република Македонија ..................................................................................... 260

12.5. Регуларност на изборите .............................................................................. 267

XIII. Поделба на власта .............................................................................................. 270

13.1.Начело на поделба на власта ........................................................................ 270

13.2.Претседателски систем ................................................................................. 277

13.3. Парламентарен систем ............................................................................. 280

13.4. Мешовит систем ............................................................................................ 283

V

13.5.Поделбата на власта според Уставот на Република Македонија од 1991

година........................................................................................................................ 284

13.5.1. Собрание на Република Македонија ................................................. 284

13.5.2. Претседател на Република Македонија ............................................ 292

13.5.3. Влада на Република Македонија ........................................................ 296

13.5.4. Судство .................................................................................................... 299

13.5.5. Јавно обвинителство ............................................................................. 303

13.5.6. Републички судски совет ..................................................................... 305

13.5.7 Народен правобранител ........................................................................ 306

13 .5.8. Комитет за односите меѓу заедниците ............................................. 307

13.5.9. Уставен суд на Република Македонија ............................................. 308

13.6. Информациско комуникацискиот систем

во Република Македонија ................................................................................ 309

13.7. Меѓународни односи во Уставот на Република Македонија ........... 311

13.8. Европска унија .......................................................................................... 312

13. 9. Безбедност, заштита и одбрана ............................................................. 314

XIV. Локална самоуправа .......................................................................................... 318

14.1. Локалната самоуправа во Република Македонија .................................. 320

XV. Образовниот систем во Република Македонија ........................................... 330

15.1. Згрижување на децата .................................................................................. 330

15.2. Основно образование ................................................................................... 336

15.3. Средно образование ...................................................................................... 341

15.4. Високо образование ...................................................................................... 344

Kористена литература ................................................................................................ 353

а) Книги и часописи ............................................................................................... 353

б) Уставни, законски и други документи ........................................................... 358

в) Енциклопедии и лексикони ............................................................................. 359

Индекс на имиња ......................................................................................................... 361

I. Општественото значење и потребите од

проучување на демократијата и основите на

демократскиот поредок

Во современото училиште и во целината на воспитно-образовниот сис-

тем секојдневно се отвораат прашањата за развој на демократијата и де-

мократскиот процес. И не е неопходен некој позначаен напор за да се иденти-

фикува дека човекот од најраната возраст треба да се подучува и да ги практикува

принципите на демократскиот процес. Демократскиот идентитет човекот го стек-

нува како дел на процесот на социјализацијата. И токму заради тоа е неопходно во

структурата на знаењата на младите да се вградуваат вредности што ја изразуваат

спецификата на македонскиот културен идентитет, но и цивилизациските

искуства претставени како модел на демократски идентитет. Таквата општа

ориентација може успешно да се реализира доколку во образовниот профил на

воспитувачите се вклучат содржини од основите на демократијата и демократ-

скиот поредок. Но исто така, и наставниците и воспитувачите како индивидуи

имаат потреба од пошироко познавање на политичкиот систем на земјата во која

живеат и го остваруваат воспитно-образовниот процес. Таквите знаења се во

функција на реализацијата на идејата за учење на демократијата и демократс-

киот процес од мали нозе, но и на способноста да ги идентификуваат и разобли-

чат процесите на злоупотреба на децата во политичкиот процес. Водени од таква-

та определба, всушност, се определуваме да изложиме дел од содржините на

потребата од изучувањето на политичкиот систем и човековите слободи и права.

Совремието бара индивидуи кои ќе располагаат со сознанија, познавања

и знаења неопходни за извршување на професионалните обврски, но и за

непречено комуницирање со општествената заедница. Затоа, воведувањето на

содржини од областа на политички систем на наставничките факултети се јавува

како императив.

Зошто “Политички систем и човекови слободи и права”? Елементар-

но, затоа што е неопходно:

да се оспособат идните воспитувачи, за тоа да ги воведат младите луѓе во

основите на демократијата,

да ги почитуваат разликите и да го развиваат чувството за толеранција;

3

да се сфати вистинското значење на политичките процеси и односите меѓу

луѓето низ демократските процеси на непосредното одлучување и во

вршењето на власта;

да се знаат основните правни инструменти на остварувањето на државната

власт,со цел полесно да се следат општествените процеси;

да се има претстава за политичките процеси и нивната правна рамка, да се

придонесе за развој на цивилното општество и демократскиот развој;

да ги воведе во содржината на основите на општественото, економското,

политичкото и уставно-правното уредување на односите, како и да се

стекнат со основните знања од областа на човековите слободи и права и

политичкиот систем;

да ги оспособи и воведе во основниот категоријален систем на политич-

киот и правен систем;

да ги прошири, продлабочи и зацврсти сознанијата од областа на

општествената, политичката и уставно-правната област и општествениот и

политичкиот живот ;

категориите од општествениот, економскиот, политичкиот и уставно-

правниот поредок на Република Македонија да ги изучуваат теориски и

нормативно со ефектите на нивната практична реализација, со настојување

тие да се стекнат со сознанија за правата, обврските и одговорностите во

општеството;

да ги упати за постојано самообразование и истражување на општест-

вената стварност;

да го подигне и продлабочи нивото на стручната оспособеност како прет-

поставка за самостојна научно-истражувачка и практично-педагошка

работа;

да ги поттикне истражувачките и мислечки потенцијали за теоретско

продлабочување на сознанијата и емпириско валоризирање на искуствата

од училишната структура;

да ги оспособи идните кадри од воспитанието и образованието за постоја-

но поттикнување на истражувачки и практични активности;

и да е во функција на оспособување на одговорни, творечки и стручни

наставници и воспитувачи.

Основните задачи на овој предмет с¢ на студентите:

да им се обезбеди стекнување со основните сознанија од основите на

општественото уредување;

4

да се стекнат основните знаења значајни за институциите, функционира-

њето на правната држава и демократијата во Република Македонија и врз

таа основа да можат да ги воспитуваат младите во демократски дух и нив

да ги образуваат за практикување на демократскиот процес;

да ја развиваат демократската политичка култура;

да се поттикнат за континуирано индивидуално самообразование;

да се воведат во интелектуалното мајсторство и основите на политичкиот

систем;

да се насочат кон проучување на општествените промени и се мотивираат

за истражувачка работа со примена на научно-истражувачки методи, тех-

ники и постапки; и

да развијат општа и политичка култура и критички однос кон општес-

твените појави.

За остварување на поставените цели и задачи, неопходно е во рамките на

обликот на студирање да се совладаат основите на општественото уредување и во

тој контекст основите на политичкиот систем и човековите слободи и права.

Основите на општественото уредување е основен предмет во општествените

науки во областа на уставната и политичка организација на општеството и е пот-

ребно да ја совладаат наставниците во сите степени на образование.

1.1. Каков концепт на образование за демократија?

Последните години, во македонското образование се реализираат

проектите за основите на демократијата и за граѓанско образование. Тие, повеќе

или помалку ја реафирмираат потребата од “создавање на воспитно-образовни,

односно спознавателни, вредносни и акциони ресурси, неопходни за демократски

развиток” (Трајковски, И. (1998), стр. 12). И врз основа на искуствата од европс-

ките образовни системи согледани се повеќе битни цели на образованието за

граѓанското општество, а особено, стекнувањата на знаења за општеството и

неговото функционирање, посебно за политиката, законите, финансиските

институции и за општествените процеси. Таквите знаења се основна претпоставка

за стекнување на искуства врз основа на кои ќе може да се разликува една демок-

ратија од друга. Да се развие етиката на поединецот, заедницата и нацијата и да се

развива самодовербата и сигурноста во сопствените зборови и мислење. Така се

познати концептите во кои облиците на образование за граѓанското општество се

всушност “образование за самовладеење”. “Самовладеењето подразбира активно

учество во владеењето, а не пасивно согласување со акциите на другите. (Види:

Граѓанското..., (1998), стр. 53). Во американскиот образовен систем концептот за

граѓанско образование, според Сидни Хоук, подразбира “интензивно учење и

5

разбирање на американските политички институции, особено на системот на

самовладеење, неговите вредности, ангажирања и претпоставки; неговата реле-

вантна историја, неговите проблеми, тешкотии и можности, неговите предизвици

и алтернативи - накусо теоријата и практиката на слободно и отворено

демократско општество, какво што се развило во Соединетите американски

држави” ( Ibidem, стр. 53).

Во современото општество се исцртуваат елементите на одговорното

граѓанство, оособено преку набројувањето на неговите одлики, како што се свест

за интересите и потребите на општеството во кое граѓанинот живее, познавањето

на принципите на функционирање на политичкиот, економскиот и општествено-

културниот систем, партиципацијата во разните системи на општеството, способ-

ност да се донесуваат одлуки, одговорност за сопствените постапки, почитување

на воспоставената демократската процедура и прифаќање на авторитетот на

избраните претставници. (Види Плушковски, В., - во Граѓанското..., Ibidem, стр.

15)

Концептот за формирањето на одговорно граѓанство, особено преку

јакнењето на граѓанското учество, значи да им се помогне на учениците кога ќе

станат возрасни граѓани да станат компетентни и одговорни учесници во

социјалниот и политичкиот живот. Тоа не се однесува само на учеството, туку и

на квалитетот на напорите што ги чинат одговорните граѓани. Како општи форми

на политичкото учество се и учеството на избори, писмено обраќање до

определени органи или јавни личности, учество во локални, невладини и други

асоцијации и влијание врз институциите, активно подржување и учество во разни

кампањи, акции, демонстрации и други облици на политички живот во земјата.

Преку концептите за проучувањето на демократијата и демократскиот поредок

основата е формирање на одговорен и компетентен граѓанин, а особено во раз-

вивањето на граѓанската доблест, граѓанските склоности и граѓанската заложба.

Традиционално граѓанската доблест се изедначува со подготвеноста на

граѓанинот да се грижи за општото добро. За Монтеские таа е “љубов кон некоја

земја, што значи љубов кон еднаквоста”. Таа за него “не е морална доблест, ниту

христијанска, туку јавна доблест”. Составен дел на граѓанската доблест е граѓанс-

ката склоност и граѓанско заложување. Во граѓанските склоности се вклучени

ставовите кои обезбедуваат безпрекорно функционирање и се во функција на де-

мократскиот систем, а граѓанската заложба значи слободно промовирање на ста-

вовите и барањата на граѓанинот за основните вредности и принципи на уставната

демократија.

Друг концепт, укажува на софистицираната основа на граѓанството и

владеењето, како наставна дисциплина која ги афирмира вештините како што се

способноста да, се влијае врз политичките процеси и одлуките по пат на

6

соработка со другите. Тоа претпоставува толеранција и почитување на мислењата

на другите, ценење на различитоста; активно слушање, сфаќање и справување со

конфликтот, јасно артикулирање на интересите и способност јасно да се зборува и

се разменуваат идеите, користење на ефикасни техники за одлучување, сфаќање и

исполнување на обврските и слични вештини. Некои од нив се граѓански

вештини. Тие можат да се во функција на разбирањето на пример, на владењето

на правото или разликата меѓу моќта и силата. (Полехова, П., според, Граѓанско-

то... Ibidem, стр. 23). Се на се станува збор за концепт на образование кој ќе е во

функција на демократската вредносна матрица.

Македонската концепција за граѓанско образование се потпира врз

кадровските, економските, педагошките и другите ресурси. “При тоа треба да се

имаат предвид три моменти: Прво, дека образовната политика во Македонија е

централизирана на републичко ниво, односно дека се реализира според

единствени национални планови за основно и средно образование. Второ, дека

граѓанското образование претставува парадигма за општествено, а не просто

само правно, економско, политичко или слично образование на младите и, трето,

дека реализиацијата на ваквата парадигма претпоставува соодветно наобразуван

наставнички кадар”.(Трајковски, И., Ibidem, стр. 12).

Значи станува збор за трагање на соодветен облик на образование кој,

повеќе или помалку ќе ја развива вредносната матрица на модерното општество,

ќе ја јакне свеста и улогата на одговорното граѓанство и ќе влијае граѓаните низ

социјализацијата да се стекнуваат со знаења и искуства што ќе ги вградуваат во

македонскиот демократски систем. Во наставниот план на Педагошкиот факултет

“Гоце Делчев” од Штип, е дефиниран наставниот предмет “Основи на општест-

веното уредување”. Иако насловот на предметот е “проблематичен”, сепак

содржината на студиската програма опфаќа содржини во кои се афирмираат реле-

вантните содржини за идејата и борбата на македонскиот народ за сопствена

држава, за конституционалните и институционални специфики на македонското

општество, како и за вредностите на демократскиот поредок и демократскиот

процес во целина.

Затоа, се чини значајно во основите на знаењата на идните наставници и

воспитувачи да се вклучат знаења и искуства кои непосредно ќе придонесуваат за

развојот на македонското општество и односите во него. Токму таквата определба

се обидуваме да ја претставиме во содржините што следуваат, со идеја и надеж за

отворање на трагањето кон вистинскиот модел на образование за демократија. Не

само заради недефинираните, па често и спротивставени концепти, туку и заради

отсуството на поорганизиран пристап во концепирањето и следењето на

практиката кај нас.

II. Поим, задaчи и функции на науката за

политичкиот систем

2.1. Поимот „општествено уредување”

Што ќе подразбираме под “општествено уредување”? Одговорот, не е

ниту едноставен ниту еднозначен. Околу неговото значење постојат мноштво

дилеми и контраверзи. Овде ние би се определиле за тоа дека под “општествено

уредување” се подразбира систем на главните општествени установи и органи

на глобално општество и нивните меѓусебни односи. Според видовите на тие

установи и односите, се разликуваат разни облици на општествено уредување:

политичко, економско, државно, правно, може да се зборува и за семејно,

училишно и друг вид уредување. Негови најважни елементи се економското и

политичкото уредување. Од нив во најголем дел зависат и другите видови на уре-

дување. Економските и политичките односи доминантно го детерминираат опш-

теството и неговиот карактер. Терминот “општествено уредување” има и други

значења, како што се: а) со него се означува типот на општеството, б) се поистове-

тува со поимот “општетвено-економска формација или в) се користи за

означување на определен општествено-економски систем, т.е. економско уреду-

вање на општеството. (Sociološki leksikon, 1982 стр. 146). Поимот општествено

уредување најчесто се употребува како синоним. Со него во основа се опфаќаат

доминантните политички институции, кои ја сочинуваат окосницата на општес-

твениот поредок во зејата, правилата што се воспоставуваат и односите што се

темелат врз нив. Но во општествената структура егзистираат и односи и процеси,

кои најчесто не се во рамките или составен дел на определена уставно-правна

рамка. Животот е многу побогат од нормативната проекција. Така, на пример, во

реалниот општествен процес егзистираат манифестации на активно учество на

определени субјекти, кои повеќе или помалку припаѓаат во сферата на циви-

литетот (здуженија на граѓани, верски заедници, лоби и интересни групи, разни

облици на директни акции и слично). Можеби, токму во тој дел треба да се бара

оправданоста на употребата на поимот “општествено уредување”. Тој повеќе или

помалку ги опфаќа институционализираните и неинституционализирани процеси

во општеството, но доминантно односите и процесите што се воспоставуваат во

рамките или околу начинот на реализација на нормативната проекција на сис-

темот. Затоа кога ќе го употребуваме поимот општествено уредување, ние повеќе

или помалку ќе го перцепираме поимот политички систем (иако сме свесни де-

8

ка во поимањето на тој поим не секогаш и не докрај ќе најдат место и определени

содржини што се предмет на нашата расправа). Поимот политички систем се

определува како “цел сплет на политички односи што се вопсоставуваат и

развиваат во процесот на остварувањето на власта и во политичкиот поредок во

целина” (Климовски,С. 1997, стр 529). На друго место поимот политички систем

се употребува за да се означи “севкупност на меѓусебно испреплетените норми,

идеи и, врз нивна основа, изградени институции, установи, постапки преку кои се

организира власта како израз на взаемното содејство меѓу граѓанинот и правно-

политичката сфера во општеството” (Бајалџиев, Д,:1999, стр. 143).

Од понудените дефиниции можеме да констатираме дека поимот

политички систем се сфаќа како “сразмерно самостојна и организирана целина на

одредени општествени дејности и односи на групи и организации, институции и

култури” (Исто, стр. 143). Значи политичкиот систем се третира како дел на

општествениот систем во чии рамки егзистираат и економскиот, демографскиот,

културниот и другите системи. Тие остваруваат определени односи и со другите

системи, како што е еколошкиот, биолошкиот и на нив сличните. Вкупноста на

односите на овие системи го чини општеството. Во тие рамки набљудувано по-

литичкиот систем, особено преку насочувањето на севкупните општествени про-

цеси се јавува како детерминирачки фактор. Воедно, општетсвените процеси

повеќе или помалку имаат потреба од интервенција на политичкиот фактор,

односно од соодветно содејство на политичкиот систем.

Политичкиот систем во својата основа е сложена структура која во ос-

нова опфаќа: а) институционален; б) регулативен; в) функционален и г) иде-

олошки дел. Секој од овие делови опфаќа определени содржини, кои повеќе или

помалку го изразуваат интересот на политичката наука за општествените процеси

и односите во неа.

Предмет на нашето интересирање се и прашањата сврзани со одговорот

на прашањето кој е политичкиот носител на суверената власт во државата,

народот или некој друг, малцинството или мнозинството од народот. Значи ќе не

интересира и политичкиот режим. Поимот политички режим, Д. Бајалџиев го

определува како “начин на кој е организирана државната власт”. Политичкиот

режим се подразбира и како “севкупност од постапки, методи и начини,

средства за остварување на политичката власт“ (исто, стр. 188).

Оригиналноста на истоновиот модел се состои во дескрипцијата на

односите меѓу политичкиот систем и неговото опкружување, со посредство на

една кибернетска шема. Влијанијата,овде се означени со inputs и тоа во два вида

како барања што општеството ги упатува кон власта за да се изврши определена

распределба на вредностите и како подршка за да ја зајакне позицијата на носите-

лите на власта. Тие се слеваат во политичкиот систем кој доколку опадне

9

поддршката слабее. Политичките одлуки се одговор на поставените барања. Тие

се јавуваат како outputs. Одговорот на барањата може да претставува основа за

нови барања. Со тоа се создава механизам на ретроактивност, односно повратна

спрега. На тој начин се создава рамнотежа во функционирањето на политичкиот

систем и се постигнува определена динамика на политичкиот живот.

Шема бр.1 Моделот на Д. Истон

Според Д. Истон политичкиот режим се сфаќа и како “правила и цели на

политичкото однесување” (ДÓверже, М., 1999, стр. 244). Според тоа би можеле да

констатираме - во основата на политичкиот систем се следните делови: а)

вредностите- (како посакувани цели и собитија), б) норми и правила - (врз основа

на кои се организира животот на државата и однесувањето на луѓето) и в) автори-

тет - (желбите и способностите на граѓаните за политичко дејствување, односно

државната власт да функционира врз основа на сеопшто прифатените правила и

вредности). Од тоа како се остваруваат споменатите делови може да станува збор

за а) демократски, б) авторитарен и в) тоталитарен политички режим.

Во наставната практика ќе го употребуваме поимот општествено уреду-

вање, а во суштина ќе ги исцртуваме содржините на поимот политички систем. Во

методичка смисла можно е да разликуваме три различни значења на овој поим.

Првото е општо теоретско. Ова стојалиште најблиско е на традиционалната

политичка филозофија според која со овој поим се означуваат термините “идеја”

или “општ поим” за нешто (“идеја за државата”, итн.). Во оваа смисла

политичкиот систем претставува основен и најопшт концепт на политиката и

политичката наука. Тој се обидува да ги воопшти и рационализира и обедини

деловите во една целина. и Второто потесно значење на терминот политички

систем е историски и територијално ограничено. Оваа методичка разлика ја

среќаваме кај Аристотел. Тој разработува типологија на емпириските држави на

тогашниот антички свет. Третото методичко значење на поимот се врзува за

10

определен нормативен концепт. Оттаму, кога го употребуваме терминот

политички систем во основа подразбираме, пред с¢: а) определена уставно-правна

рамка на политичкиот процес во општествената заедница; б) опис на реалните по-

литички односи и процеси, како дел од секојдневниот живот и в) наука за поли-

тичкиот систем која таквите сознанија врз основа на развиена методологија и

истражувачките резултати ги вклучува или гради определен теоретски систем.

Станува збор за постапка за подигнување на сложената и противречна практика

на ниво на општи начела. Всушност станува збор за трислојна структура, преку

која го набљудуваме политичкиот процес од уставно-правен, практичен

(емпириски) и теоретски агол.

Уставно-правното значење се употребува за да се означат уставно-

правните односи и институционалната рамка во општеството во целина, односно

вкупноста на односите што се засновуваат на устав, закон или друг пропис. Во таа

смисла со политички систем се означуваат односите и процесите специфични за

практикувањето на власта. Застапниците на таквото стојалиште, политичкиот

ситем го сведуваат на сплетот на правните правила и норми со кои се уредуваат

односите во определена земја. Тој повеќе или помалку го опфаќа правниот

поредок. Со овој израз е опфатен општествениот поредок опфатен со правото.

Треба да напоменеме дека во секоја држава постои определен интегриран збир на

правни норми, кои се остваруваат преку постојаната нивна примена, односно

правните норми се поврзани со однесувањето на луѓето во општеството. Нивното

непочитување предизвикува санкција. Но, правните норми без човечкото

однесување би биле збир на правила. За тоа ни зборуваат многу норми, кои како

историско искуство допираат до нас (на пример: Душановиот законик, или Уста-

вот на НРМ од 1946 и сл.). Тие, се правни правила, но без цврстата врска со опш-

тествените односи и однесувањето на луѓето, не се и не можат да предизвикаат

поширок интерес. Предмет на интерес се принципите, организацијата и односите

што се воспоставуваат во реалниот општествен живот. Значи, предмет во нашата

диоптрија е и реалниот политички живот. Всушност, станува збор за една

самостојна сфера во која се изразува активитетот на граѓаните и нивните

здруженија.

Со политички систем се означуваат и реалните односи, материјализа-

цијата, начинот на остварувањето на определени функции, начинот на фун-

кционирањето на определени институции, содржината на политичкиот живот,

облиците преку кои граѓаните остваруваат определени права. Ваквото сфаќање на

политичкиот систем е сврзано со појавата на определени содржини по поли-

тичкиот процес, кои често немаат доволна или никаква нормативна рамка. Стану-

ва збор за употреба на терминот политички систем со кој се опфаќаат содржини

од секојдневниот живот, од културниот идентитет на граѓанинот. Всушност тоа е

11

социолошко - политичкото или материјално значење на терминот политички

систем.

Со терминот политички систем се определува и посебна наука во

системот на општествените науки. Ова значење на терминот политички систем се

нарекува научно значење.

Употребата на значењата на терминот политички систем за три рела-

тивно самостојни, меѓу себе поврзани и блиски содржини и практика во

секојдневниот живот и науката создава забуни. Затоа, заради дистинкција кога

станува збор за политичкиот систем ќе се употребува поимот наука за по-

литичкиот систем. Во оваа прилика нема да ги анализираме предностите и

недостатоците на таквото решение, заради потребите на нашата наставна

дисциплина ќе се согласиме со претходното стојалиште. Имено, кога го упот-

ребуваме поимот политички систем, вушност, ние ќе подразбираме научна дис-

циплина, односно наука која проучува една посебна сфера во општеството, во која

се остварува интеракција меѓу граѓанинот и власта, со постојана примена на пос-

тапките, преку имплементацијата на нормите и идеите во установите и институци-

ите, односно се остварува постојан интегриран процес, движење акција кон

подобрувањето на човековата положба и живот.

2.2. Оправданост на науката за политичкиот систем

За оправданоста на Науката за политичкиот систем постојат спротив-

ставени и често амбивалентни стојалишта. Тоа е резултат, како што истакнува

Морис Диверже на фактот што “самата суштина на политиката, нејзината

вистинска природа, нејзиното вистинско значење, се огледа во тоа, таа секогаш и

секаде е амбивалентна. Сликата на богот Јанус, божество со две лица, е

вистинската претстава за државата, таа ја изразува најдлабоката политичка ствар-

ност. Државата зборувајќи воопштено, организираната власт во едно општество,

секогаш и секаде истовремено е и средство за доминација на едни класи над

други, средство кое овие првите го применуваат во своја полза, а на штета на

другите. Таа е средство со кое што се обезбедува извесен општествен поредок,

извесна интеграција, на сите во заедницата за нивно заедничко добро”. ( Diverže,

М., 1966, стр. 10).

Во врска со заснованоста на политичките науки, односно политологијата

како наука, Радосав Ратковиќ ги поставува следните три елементи: а) дали постои

посебен предмет и метод на истражување; б) дали науката за политиката е можна

и в) дали оваа наука е потребна? (Ratković, R., 1987, стр. 9-10).

12

Со одговорот на овие три прашања, повеќе или помалку се исцртуваат

координатите на науката за политичкиот систем и неговата дисциплина Основи

на општетсвеното уредување.

Дали постои посебен предмет на политичкиот систем? Одговорот

на ова прашање е тесно поврзан со дилемите дали предметот и методот на

истражување на оваа наука јасно ја диференцира науката за политичкиот систем

од останатите научни дисциплини и врз тие претпоставки се утврдува основата за

нејзиното конституирање. Кој е предметот и кои се методите на неговата интерп-

ретација и истражување? Во зависност од тоа како ќе одговориме на поставените

прашања, така ќе можеме да тврдиме што е предмет на политичкиот систем?

Одговорите на ова прашање ќе ги соопштиме по расправата за аспектите од

останатите дилеми.

Во врска со прашањето: дали науката за политичкиот систем е

можна? Одговорот на ова прашање е во тесна врска со одговорот на прашањето

што е политиката? Поточно како се сфаќа политиката? Постојат повеќе сфаќања

за политиката. Здраворазумската концепција неа ја сведува на вештина и на

техника на водењето на државните работи. Некои ја сметаат за уметност на

раководење и управување. Доколку политиката ја сведеме на вештина, тогаш е

безпредметно тврдењето дека може да се конституира политичкиот систем како

посебна наука. Доколку, политиката пак се сведе на уметност на водење, односно

политичко раководење, тогаш исто така е дискутабилна заснованоста на

политичкиот систем како наука.

Политиката е поим што глобално, може да се сведе на правила утврдени

во општествената заедница, со чија помош одреден субјект, остварува, влијае и

врши операционализација на сопствениот програмски проект. Оживотворувањето

на таквиот проект е свесна и организирана дејност на владеачката структура со

цел да се обезбеди правен ред и поредок во заедницата.

Во историјата на општествените науки, особено во политичките науки,

при определувањето на поимот “политика” се појавуваат бројни, противречни,

спротивставени, па дури и исклучиви стојалишта. Поимот политика ги опфаќа

сите облици и видови на свесни општествени акции со кои се обезбедува разре-

шување на општествените спротивности (Pašić, N. 1979, стр. 40), односно “на

општествените збиднувања” (Ratković, R, 1961, стр. 130). соодветна инсти-

туционална општествена моќ на посредување меѓу интересите, но и “борба так-

вата моќ да се здобие, или врз неа да се влијае” (Mirić, J, 1973, стр. 38). По-

литиката се сведува и на борба за власт, “борба за егоистичките интереси”

(Neuman,F.,1974, стр.86 и 87), но и на “акциона содржина на насочувањето на

општествените односи”, соодветна вештина на владеењето, техника на вла-

деењето, но и на вкупност на општествените дејности или како основа на чове-

13

ковото битисување. Особено интересно стојалиште за политиката застапува

Franz Neumann, кој вели: “модерната социологија и политичката наука неумор-

но го повторуваат ставот дека политиката се состои во манипулацијата со

големите маси што ја извршуваат малубројните елити, особено со употреба на

симболите: треба да се биде попаметен од непријателот кој сака да се победи”

(Исто, стр 86). За Радомир Лукиќ политиката се сведува на “борба околу

влијанието врз апаратот на јавната власт, на општото регулирање и насочување на

општествените процеси” (Lukić, R.,:1962, стр.12). Политиката несомнено е: а)

траен процес, б) рационална активност, в) за остварување на целите користи одре-

дени средства; г) воспоставува организација според потребите и нивото на опш-

тествениот развој и д) користи специфични методи на дејствување.

Под “политика“ подразбираме релативно самостојна сфера на човековата

дејност, комплекс на организирани, општествено дефинирани и утврдени правила

и норми во општествената заедница со кои се воспоставуваат и регулираат

односите меѓу луѓето, а со цел, да задоволат одредени свои потреби и интереси.

Врз основа на изнесеното се поставува прашањето: што е тоа поли-

тичко? Одговорот е едноставен: с¢ она што е врзано за политиката. Глобално

гледано, таа е збир на односите со кои се стреми да се насочат активностите, или

да се воспостави власт во одредена средина. Политичкото, нужно, ја опфаќа сфе-

рата на политиката. Сферата на политичкото е целината, општествената стварност

во која постои зона на дејствувањето на власта, силата (монополот на силата,) но

таа во исто време е и вкупност на односите кои се воспоставуваат и дефинирааат

(со нормирање, или на друг начин), со правила и норми; како и “оние активности

што носителите на државната власт не ги забрануваат, или само воопштено се

однесуваат кон нив” (Milosavljević, S., 1977; стр.59).

Зборувајќи воопштено, под политичко се подразбира, пред с¢, димензија

на социјалната активност, во која социјалната единка го осигурува својот спе-

цифичен идентитет како единка. Идентитетот секогаш се потпира на разграничу-

вања. “Сопственото” имплицира “друго” и секогаш тоа различно е единствено,

посебно, заедничко. Според тоа, политичко, е усогласен систем на цели и средст-

ва; дефиниран комплекс на програмски определби, правец и облик на поли-

тичката борба; специфичен општествен однос што го одразува тоталитетот на

општествените односи (економски, социјални, културни и други) и сл.

Значи, станува збор за наука која се занимава со утврдувањето на за-

конитостите во остварувањето на определени принципи и институции, кои

придонесуваат за општиот развиток и подобрувањето на положбата на човекот во

општеството.

И на крајот, третата дилема, односно елемент, дали оваа наука е

потребна?

14

Ова прашање посебно се актуелизира бидејќи постојат општествени

науки кои ја истражуваат политиката и политичкиот систем. Овде се поставува и

едно друго прашање: зошто им е потребна политиколошка, а понекогаш ќе се

слушне и правна дисциплина на наставниците и воспитувачите? Тие треба да

знаат да ги воспитуваат децата. Ваквото стојалиште укажува на свеста според која

на стручњакот му е потребна само во рамките на “тесната специјалност”, кај

наставниците и воспитувачите, трансферот на знаењата и воспитувањето. Тоа што

не ќе можеме, за себе и на нашите воспитаници да им објасниме некои од

случувањата што секојдневно се случуваат не е битно. Со оглед на тоа што

воспитно-образовната дејност е комплексна и сложена, за неопходно се смета и

познавањето на институциите на општествениот, особено на политичкиот

поредок во земјата. Токму затоа сметаме дека науката за политичкиот систем,

презентирана преку наставната дисциплина “Основи на општественото

уредување” е посебно потребна за секој воспитувач и наставник.

2.3. Oпштественото уредување - наука или научна дисциплина

Дали општественото уредување е наука или научна дисциплина? Од-

говорот на ова прашање е особено сложен. Што подразбираме под наука? Секое

истражување подразбира напор на одделни дисциплини на науките по пат на

истражување да генерираат нови знаења. Но, оваа концепција вклучува и низа

прашања и проблеми, како на пример: што е наука, а што дисциплина? Терминот

“дисциплина” доаѓа од латинскиот израз “disciplina”. Тој има повеќе значења,

како што се интеракција, образование, учење, научна струка, научен предмет,

настава, наставен метод, дел или гранка на одделна наука, одделен училишен

предмет. Корените на овој термин се бараат и во латинскиот глагол “discere” што

значи да се учи. Римјаните зборот дисциплина го користеле како генерички поим

за интеракција, исто така, како поим што се однесува на било која гранка на знае-

њето како што се историјата или филозофијата. Во римскиот период зборот дис-

циплина стекнал конотација следење на крутите правила. Поимот “наука” корени

влечи од латинскиот израз “scientia”. Во текот на развојот на цивилизацијата се

менувало значењето на поимот наука. Тој долго бил поврзан со значења кои се од-

несуваат на природните феномени. Римјаните го користеле терминот “scientia” и

кога биле во прашање филозофијата и историјата. И денес, терминот наука во

одделни средини се користи само кога се во прашање природните науки, а

терминот дисциплина кога се во прашање општествените науки и филозофијата.

Ваквата поделба е вообичаена во земјите од англиското јазичко подрачје. Таа по-

15

делба дошла до израз и во корпусот на знаења од методологијата на истражу-

вањето на феномените, односно влијаело на поделбата на методите на “научни и

хуманистички и до тесно користење на терминот “наука”. Овој термин главно се

врзува за концепцијата на природните науки. Науката се поврзува со специфични-

те гранки на знаењата, кои пак се поделени во природни, општествени и хуманис-

тички науки. Таквата рестриктивност во користењето на терминот науката придо-

несува да се овековечи митот дека целокупното систематско знаење треба да се ге-

нерира како и она во физиката (според:. Savičević, D. 1996, стр. 132).

“Изворот на овие разлики е во начинот на разбирање на карактерот и

целите на логосот како конститутивен елемент на нејзиниот идентитет”

(Трајкоски, И.: 2000; стр. 17). Во првиот случај станува збор за влијанието на

позитивистичкиот пристап, особено на Огис Конт, односно логосот се сфаќа како

“позитивно” т.е како научно знаење, учење или “истражување“. Ваквиот пристап

под наука подразбира само она што е сврзано со стекнувањето на објективно

знаење, со строга примена на истражувачките техники во утврдувањето на

стварноста онаква каква што е. Во вториот случај научниот логос се сфаќа како

хуманистичко знаење, односно како истражување на можностите за постигнување

на благосостојба. Станува збор за истражување на очекувањата за тоа каков треба

да е човекот, за неговата морална и суштинска смисла. Значи станува збор за тре-

тирањето на науката како нормативна категорија.

Но со оглед на тоа што нашето истражување на феноменот општествено

уредување нема за цел да ги отвара филозофските, логичките, епистемолошките и

други проблеми на науката, во центарот на нашето внимание ќе бидат проблемите

сврзани со теоретската, нормативната и практична примена на политичкиот

систем како наука, а општественото уредување како дисциплина која на еден

специфичен начин ќе обработи дел од прашањата што се во непосреден интерес

на теоријата на политичкиот систем, но и на начинот на проектирањето на

политичкиот систем во Република Македонија, од една страна, но и да е во

функција на образовните цели на идните наставници и воспитувачи, од друга

страна.

2.4. Карактер на политичкиот систем како научна дисциплина

Расправата за карактерот на политичкиот систем се сведува на релацијата

за тоа каква дисциплина е тој? Во научната расправа присутни се повеќе

стојалишта. Според, едно таа е чисто политолошка наука, а според друго, по

многу нешто компромисно решение - политичкиот систем е политичко-правна на-

16

ука, односно, политичкиот систем се третира како правен поим, односно со него

се изразува определен број на правни норми и решенија.

Стојалиштата кои тврдат дека науката за политичкиот систем е поли-

толошка наука поаѓаат од тоа, дека таа главно се занимава со теоретската и

институционалната рамка на политичките процеси и односи. Нејзин интерес се

општите принципи на организацијата на власта и начинот на нивната примена,

процесите на интеграцијата, политичката култура и традицијата, начинот на орга-

низирањето на политичките субјекти, содржината на демократскиот процес и

слични прашања. Кога станува збор за општата наука на политичкиот систем,

односно се занимава со проучувањето, унапредувањето и развојот на политичкиот

систем на одделна земја. Науката за политичкиот ситем е во суштина политичка

наука, посебна наука во корпусот на општетвените науки.Таа е дел на политоло-

гијата како научна област во која се проучуваат промените и законитостите во

политичката сфера.

Постои и стојалиште, според кое, науката за политичкиот систем е

политичко-правна наука. Тоа се засновува на ставот дека политичкиот систем е

наука која се занимава не само со уставно-правната и теоретската обработка на

политичкиот систем, туку и со неговото практично функционирање. Се занимава

со институциите на општествениот поредок, со начинот на остварувањето на

суверенитетот, со начинот на конституирањето и легитимизирањето на власта, со

положбата на граѓанинот и начинот на остварувањето на граѓанскиот суверенитет.

Посебен афинитет оваа наука покажува за феноменот на власта, моќта, за односот

на владетелите и владеаните, за граѓанинот, за неговите слободи и права и слично.

Според ова стојалиште науката за политичкиот систем се занимава со

проучување и на уставно-правните аспекти на функционирањето на политичкиот

систем. Во таа смисла оваа наука се интересира за уставните начела, положбата,

надлежностите, начинот на конституирањето и функционирањето на определени

институции во општеството. Нејзин интерес е и политичкта структура, облиците и

средствата на остварувањето и развитокот на политичкиот систем. Бидејќи

основите на политичкиот систем се уредуваат со Уставот на определена земја,

внимание се посветува на принципите, надлежностите и начинот на остварува-

њето на политичкиот систем. “Прашањето на политичкиот систем е едно од

основните прашања на општественото уредување. Институциите на политичкиот

систем се значаен инструмент за остварување на народниот, односно граѓанскиот

суверенитет во демократските општества. Со оглед на тоа што науката за поли-

тичкиот систем мора да го проучува “политичкиот” аспект на власта, како и на

сите оние врски и односи (без оглед на тоа дали се институционализирани или не)

кои се воспоставуваат во реалниот политички систем. Без таков приод кон

17

прашањата што ги проучува науката за политички систем, не би била права

научна дисциплина”. (Климовски, С.; 1997, стр. 532).

Оттаму можеме да заклучиме дека во научната диоптрија се вкрстуваат

определен број на гледишта кои се обидуваат науката за политичкиот систем да ја

вклопат во некој од потесните истражувачки подрачја. Без амбиција да

арбитрираме во некои од понудените решенија ќе укажеме дека науката за

политичкиот систем се повеќе наоѓа примена во наставните планови на високо

образовните институции, како барање од соодветно “граѓанско образование“, или

“хумани “ресурси“, се до нејзиното презентирање како “Политички систем и

човекови слободи и права“. Последната дисциплина, несомнено ќе е една од

ориентациите за развој на нашиот предмет во оваа насока. Таквата претпоставка

ќе обезбеди содржини за примената на имплементацијата на знаењата кај младата

генерација од основите на демократијата.

Оттаму сега се отвара прашањето, каква дисциплина е “Основите на

општественото уредување”? Дали тоа може да се дефинира како интеракција,

образование, учење, научна струка, научен предмет, настава, наставен метод, или

гранка на одделна наука, односно одделен училишен предмет? Сигурно, дека тој

повеќе или помалку ги изразува со по некој од елементите. Во основа тој е само

училишен премет преку кој на најприкладен начин, најблиску до потребите на

воспитувачите и наставниците ќе им се доближат основните карактеристики на

политичкиот ситем на Република Македонија и во тие рамки ќе се укаже на некои

од принципите и законитостите во политичката сфера, секако, споредено со

искуствата од останатите земји во светот, се со цел да се придонесе тој да постане

составен дел на воспитно-образовните процеси и практиката.

2.5. Oдносот на Уставот кон политичкиот систем

На почетокот да се обидеме да одговориме - што претставува поимот

Устав. Со оглед дека овој поим е особено сложен под Устав ќе подразбираме

“правнополитички документ со пишана и систематизирана форма и со најсилно

правно дејство со кој првенствено се регулираат основите на општественото,

државното и правното уредување на една земја, а особено човековите основни

слободи и права како и организацијата и надлежностите на највисоките

државни органи” (Шкариќ, С., 1994:стр. 205).

Врз основа на понудената дефиниција можеме да констатираме дека

поимот “Устав” содржи особено нагласени и значајни елементи како што се: а)

правна и политичка природа, б) тој е врховен акт, со најсилно правно дејство, в)

тој ги уредува основните институционални односи во земјата и г) е гаранција за

основните слободи и права.

18

Во науката се смета дека Уставот е основен закон на земјата. Како таков

тој, располага со правни решенија кои се задолжителни за сите во општеството.

Доколку некој акт, на поинаков начин регулира определено прашање, тогаш по

силата на врвната положба на Уставот како највисок акт, се применува уставната

норма. Во него се создаваат претпоставки за развојот на правниот поредок во

определена земја. Уставот треба да се разликува од Законот како правен акт

заради тоа што тој: а) освен што има посилно правно дејство од законот тој на

поопшт начин ги уредува односите во земјата, б) Уставот регулира поширока

материја, а законот определено подрачје (пример: основното образование), в)

Уставот регулира позначајни прашања (на пример кој е носител на суверенитетот)

во однос на законот (на пример: со Закон е регулирано високото образование).

Но, Уставот, исто така е и политички акт, затоа што, прво, тој се донесува

во определена општествена и политичка констелација на односите меѓу

владеачките политички сили чии погледи и сфаќања за карактерот на

општетсвеното уредување во определена заедница се пресудни и, второ, бидејќи

со правните норми се регулираат обликот на владеењето, а особено институцио-

налната рамка на системот, политичките слободи и права на човекот и

граѓанинот, како и содржините на останатите односи во земјата кои добиваат

политичка содржина. Тој како правно-политички документ ги содржи прашањата

сврзани со сопственичките односи, организацијата на државната власт- со

определување на организацијата и надлежностите на централните државни

органи, со основните слободи и права на човекот и граѓанинот, особено нивната

гаранција, како и прашањата за поделбата на власта на законодавна, извршна и

судска.

Уставните документи на различен начин го поставуваат и го третираат

политичкиот систем. Тие во основа, оваа материја ја уредуваат во мера потребна

за утврдување и обновување на општествениот поредок, односно создавањето на

институционална рамка која ќе обезбеди остварување на интересите, барањата и

визиите на општествените и политичките сили што се на власт или се главни про-

мотори за дефинирањето на таквите односи.

Уставните документи различно му приоѓаат на политичкиот систем. На

пример Уставот на Република Македонија од 1991 година не го употребува

терминот политички систем (уставната формулација е “уставен поредок“.

“Уставот на Република Македонија, и според значењето и според бројот на своите

принципи и норми, е сепак, во крајна линија устав на политичкиот систем” (Кли-

мовски,С., 1997, стр.533). Таквото тврдење се образложува со тоа дека уставот “е

инструмент на политичкото институционализирање и акт на ограничување на

власта и подредување на политиката на објективните правила. При тоа уставот не

го конституира, уште помалку тој го октроира, политичкиот систем.Тој го сис-

19

тематизира и потврдува политичкиот систем и со тоа има инструментална улога”

(Ibidem,стр. 533).

Во правниот поредок на секоја земја се врши натамошна разработка на

Уставот особено преку законодавната дејност на претставничкото тело.

Најпогоден инструмент за тоа се законите, а особено т.н.р “органски” (кај нас се

нарекуваат “системски”) закони, како и статутите на единиците на локалната

самоуправа. Системските закони се акти што ги донесува законодавното тело за

прашања од поширока област, со постапка и мнозинство што не ќе можат да

бидат предмет на почести промени. Но во Уставот, ниту можат, ниту се

регулираат сите прашања. Тој ја обезбедува рамката во која до полн израз можат

да дојдат слободните иницијативи на граѓаните, особено во остварувањето на по-

литичката, социјалната и културната акција, во слободното дејствување и интерак-

ција со останатите граѓани и нивните асоцијации.

Од досегашното излагање можеме да констатираме дека науката за по-

литичкиот систем, особено внимание посветува и на уставно-правната рамка на

политичкиот систем. Познавањето на овој аспект ни обезбедува да го согледаме и

сфатиме реалното остварување и значењето на политичките односи и процеси во

современото општество,како и облиците на партиципација на граѓаните во врше-

њето на власта. Тоа е посебно значајно за да може да се оценува колку правните

институции во кои правно се изразуваат политичките процеси и односи ја реали-

зираат својата уставна положба и се во функција на развојот на демократските

процеси и односи , особено во остварувањето на правата и слободите на

граѓаните.

Затоа се смета дека само поврзувањето на уставно-правниот и политич-

киот аспект на политичкиот систем може да “даде целосна слика на постојниот

политички систем на Република Македонија и тенденциите на неговиот

натамошен развиток” (Исто, стр. 534).

Политичкиот систем, како и останатите општествени науки, на

политичкиот систем го разработува од дескриптивен и критички аспект. Преку

дескрипцијата се овозможува осознавање на структурата, надлежностите и

функциите на определени органи и институции, а преку постојаната оценка за

начинот на нивната реализација, всушност се укажува на можните правци на

развојот на политичкиот систем. Критичката опсервација на искуствената страна

на политичкиот систем создава претпоставки за ревалоризација на теоретските

стојалишта и практичните искуства што несомнено повеќе или помалку ќе се во

функција на подобрувањето на условите на живеење на човекот.

2.6. Предмет на науката за политичкиот систем

20

Секоја наука или дисциплина има свој специфичен домен и предмет. Со

терминот “домен” или “домена”, како што истакнува И. Трајковски, најчесто се

означува “поле, делокруг, област подрачје или регион на нечие дејствување, или

важење на некоја норма, а во политичка смисла со него се означува територија

или “земја” под власт или под јурисдикција на некоја држава. По аналогија на тоа

се дефинира и “доменот на науката”. Доменот на научните дисциплини се

дефинира со следните два елементи: а) со степенот на монополизираност на

правото научно да се дејствува, односно да се истражува во односната област и б)

со степенот на важење или признавање на сознанија на односната наука во

толкувањето и во објаснувањето на појавите во соодветната домена”. (Трај-

коски,И.: 2000, стр. 119). Определувањето на предметот на науката за

политичкиот систем не е само од теоретска и методолошка природа, туку и од

практично значење. Преку одговорот на ова прашање се димензионира на науката

за политичкиот систем како самостојна научна дисциплина.

Што проучува науката за политичкиот систем? Одговорот не е ниту

еднонасочен ниту едноставен. Пред се, затоа што предметот претставува

определена апстракција, просек, воопштување на оосбено сложени и многу

различни општествени појави. Тој нема да може да се определи и тогаш кога

тврдиме дека нејзин предмет на проучување е објективната реалност -природата и

општеството, затоа што точно не сме го лоцирале видното поле, односно терито-

ријата на истражувањето. Не само заради тоа што науката за политичкиот систем

спаѓа во групата на младите научни дисциплини (а, оттаму и проблемите со

недоволно изградената методолошка постапка), туку и заради тоа што дел од

феномените што таа ги проучува се предмет на интерес и на други науки, како

што се на пример уставното право, современите политички системи, науката за

локалната самоуправа или пак, политичката социологија и другите научни

дисциплини.

Науката за политичкиот систем за да може поуспешно да ги проучува

политичките процеси и појави, неопходно е да го определи категоријално-

поимниот апарат, а особено да ги димензионира, да ја определи содржината и

факторите што го детерминираат поимот политички систем, како и категориите

преку кои се изразува содржината на политичките процеси и односите во нив. Во

диоптријата на науката за политичкиот систем се политичките процеси и односи

што се изразуваат во практикувањето на определен политички систем, да ги

открива општествено-економските основи врз кои се изградува и развива

определен (реален) политички систем. Во нејзината диоптрија се основните по-

литички и уставни институции, односно да се утврди колку политичките процеси

и односи се израз на институционализираните односи во општеството. Во таа

смисла истражувачкото око е насочено и кон институционализираните односи

21

преку политичката власт, како и самата власт, а особено каква е содржината на

политичкиот живот во земјата, односно какви се акциите на граѓаните, на нивните

асоцијации, групи, здруженија, политички партии, облици преку кои се влијае на

политичкиот процес во целина и се воспоставува систем според мерата на

човекот. Содржината на политичкиот живот, најчесто се одвива во определени

уставни и законски рамки, затоа и науката за политичкиот систем ги истражува и

институциите и правните односи во државата и облиците на структурата на по-

литичкиот систем утврдени со Уставот, законите и другите прописи. “Предмет на

науката за политичкиот систем се и општествените сили и односи во политичкиот

систем, кои не се непосредно зафатени со правните прописи, доколку во нивната

акција и положба се изразува и движи во соодветна мера самиот политички

систем” (Климовски, С.; 1997; стр. 538).

Тема на истражувачките активности на науката за политичкиот систем е

и генезата на определени процеси и односи. Преку историскиот развиток на

определни појави, процеси или институции може да се утврди потеклото на

политичкиот систем. Во таа смисла особено е корисна компаративната анализа на

институционалните решенија во одделните политички системи и во исти или

различни временски периоди. Таа го проучува настанувањето на определени

институции и ги открива тенденциите на нивниот развиток и ја прикажува

нивната логична поврзаност во минатото, сегашноста и иднината.

“Предметот на науката за политичкиот систем ја воопштува и просечно

ја фиксира нејзината содржина, а содржината го опишува, конкретизира и

збогатува предметот” (Ibidem... стр. 539). Значи, науката за политичкиот систем

својата содржина ја црпи од политичката теорија. Врз темелите на политичката

теорија, таа врши систематска разработка на принципите и институциите на опре-

делен (најчесто реален политички систем) и согласно условите, степенот на раз-

витокот на општествените односи и односот на доминантните општествени сили

врши примена на нормите што му одговараат.

Од целината на досегашното излагање можеме да констатираме дека

науката за политичкиот систем ја проучува теоретската заснованост,

принципите и институциите на политичкиот систем односно, севкупноста на

меѓусебно испреплетените норми, идеи и, врз нивна основа, изградени

институции, установи, постапки преку кои се организира власта како израз на

взаемното содејство меѓу граѓанинот и правно-политичката сфера во општест-

вото.

22

2.7. Методи на истражување на политичкиот систем

Науката за политичкиот систем во истражувањето на политичките

процеси и односи се користи со повеќе методи и методски постапки. Секогаш

треба да се има на преден план дека, како што забележува К. Мајнхајм, сите

политолошки конструкции во себе кријат идеолошки (партиски) карактеристики

и токму заради тоа, особено при нивната валоризација треба да се применува

строго научниот и демократски начин, како во однос на прифаќањето, така и во

однос на отфрлањето на истите. Тоа се остварува преку почитувањето на

определени начела од кои треба да се води политологијата како наука, особено

сврзани со политичката стварност, со општочовечките приоритети, слободната

циркулација на информациите, како и достапноста и експертизата на резултатите

од истражувањето на политичките процеси (види: Бајалџиев, Д.: 2000; стр. 64-65).

Меѓу бројните научни методи што ги користи науката за политичкиот

систем ќе ги наброиме: а) социолошкиот метод, б) нормативно-вредносниот

метод, в) функционалниот метод, г) методот на структурално-функционалната

анализа, д) систематскиот метод, ѓ) антрополошкиот метод, е) критичко-

дијалектичкиот метод, ж) компаративниот метод. Покрај овие методи науката за

политичкиот систем се служи и со бројни методи. Посебно ќе го нагласиме ме-

тодот на анализа на содржината на документите и методот на студија на случајот.

Таа исто така се користи со мноштвото постапки и техники во истражувањето на

политичките процеси. Меѓу нив ќе ги наброиме аналитичко - синтетичката

постапка, и посебно, класификацијата, специјализацијата и генерализацијата. Во

истражувањето на современите процеси науката за политичкиот систем се ко-

ристи и со статистичките методи и техники.

Социолошкиот метод поаѓа од претпоставената зависност на политиката

од општеството, односно социјалната условеност на политичкиот систем врз

економските односи, врз социјалната структура, идеологијата и културата.

Нормативно-вредносниот метод поаѓа од парадигмата за значењето на

политичките појави за општеството и за личноста, оценувани од гледна точка на

остварувањето на општото добро, справедливоста, слободата, почитувањето на

човековото достоинство и другите вредности. Овој метод има проективна улога

кон определен идеално-типски проект за политичкиот систем.

Функционалниот метод, со помош на многубројните експерименти (на

пример за поврзаноста меѓу нивото и на економскиот развиток и на политичкото

уредување) инсистира на меѓузависноста на политичките појави.

Методот на структурно-функционална анализа политиката ја изучува

како извесна целина, како систем кој поседува сложена структура во која секој

елемент има своја улога која задоволува определена потреба на системот. Според

23

овој метод елементите на овој систем дејствуваат програмирано во рамките на

структурата и секој согласно позициите ги остварува планираните улоги (на прет-

седателот, министрите, граѓаните и слично).

Антрополошкиот метод инситира на условеноста на политиката, не од

социјалните фактори, туку во преден план ги има потеклото и стекнатите својства

на човекот, посебно од потребите на секоја единка (пиење вода, јадење,облека,

живеалиште, комуницирање, духовен развиток и слично).

Критичко-дијалектичкиот метод, а некаде и историско-материјалис-

тичкиот метод поаѓа од критичката валоризација на политичките процеси, на

внатрешните противречности, конфликтите, како извори за нивното

самодвижење. Преку историско-материјалистичкиот пристап се проучува

потеклото, развитокот и современата состојба на политичките институции. Врз

основа на проучувањето на нивниот историски развиток се утврдуваат суштината,

карактерот, основните развојни тенденции на политичкиот систем.

Компаративниот метод се користи особено во споредувањето на ис-

тоимени политички појави (на пример партиските системи), во спроведувањето на

туѓите искуства и нивната примена во развојот на конкретниот политички систем.

Користењето и употребата на научните методи, постапки и средства е

детерминирано од сложеноста на појавата, степенот на истражувачките сознанија

и развиеноста на методолошките постапки. Во истражувањето на политичките

процеси и односите, од значење е истражувачката практика на истражувачите и

истражувачките институции, посебно емпириската проверка на функционирањето

на институциите утврдени со Уставот и начинот на примената на политичкиот

систем на Република Македонија. При тоа, во зависност од сложеноста на

истражуваното прашање се применуваат и други методи техники и средства.

2.8. Извори на науката за политичкиот систем

Изворите на науката за политичкиот систем се: а) политички, б) правни и

в) практични. Во науката, особено во уставното право се зборува за постоењето на

материјални и формални извори. Овде нема да расправаме за сличностите и

разликите на таквите поделби, туку за потребите на нашиот предмет ќе ја

прифатиме понудената трихотомна структура на изворите.

Политичките извори на науката за политичкиот систем се јавуваат

како: а) политичката теорија и б) политичките и други акти на политичките

партии и здруженијата на граѓаните.

Политичката теорија ја има темелната страна на секоја наука. Изворен

стремеж и цел на науката, а во тие рамки и на Политичкиот систем како наука, е

научните закони да се поврзат во цврсти целини со поимниот апарат и јазикот,

24

при што откривањето на меѓусебните врски на појавите е клучната точка на

знаењето. Теоријата опфаќа повеќе видови на појави, односно закони кои се одне-

суваат на неа. Терминот “теорија" доаѓа од грчкиот назив theoria, што означува

разгледување, расправа за суштината на некоја работа. Затоа, “теоријата во научна

смисла претставува дебата за природата на појавите, кои се засновуваат врз

утврдени законитости”. (Bosanac, M, и други; 1977; стр.45). “Теоријата е збир на

систематски, поврзани, искуствени ставови, најчесто закони, кои ја објаснуваат

суштината на појавата и се однесуваат на целината или на дел од предметната

стварност (видови на појави). Законите се најважниот дел на теоријата, но не и

единствен”. (Pe~ujli},M. Mili},V,: 1991 стр. 114).

Така сфатената теорија и обезбедува на науката за политичкиот систем да

ги открива и изразува принципите врз кои се изградува општеството, но и да ги

опишува, постојано да ги следи и да утврдува како се реализираат основните

специфичности на определениот политички систем. Во нашиот случај,

политичкиот систем на Република Македонија и врз основа на критичката анали-

за да ги определува или предвидува можните правци на натамошниот развиток.

Едно од својствата на политичката теорија е и тоа што таа овозможува да се сфати

и оцени потеклото, да се опише и да се следи развитокот на политичкиот систем

на земјата. Така во науката за политичкиот систем на Република Македонија се

занимава со историскиот аспект, со неговите први почетоци во текот на Народно-

ослободителната и антифашистичката војна, конституирањето на облиците на

власта, уставно-правниот развиток, до денеши дни. Теоријата ја утврдува

суштината на политичкиот систем, ги проучува институциите, начинот на

примената на принципите, го определува неговото место и улога во равојот на

општеството. Но на развојот на науката на политичкиот систем особено влијание

има и практиката, односно функционирањето на политичкиот систем. Од особено

значење е науката за политичкиот систем, постојано да ги презентира

истражувачките резултати, да укажува врз основа на истражувачката практика да

врши постојано проверување на принципите и нивната реализација односно да

влијае на функционирањето и обликувањето на политичкиот систем. Всушност и

тука треба да се набљудува теоријата и нејзиното повратно влијание врз практи-

ката, односно настојувањето, таа, да вгради сознанија, за идеите, принципите,

односите и институциите на реалниот политички систем.

Во групата на политичките извори секако спаѓаат и политичките и дру-

ги акти на политичките партии и на здруженијата на граѓаните. Во оваа гру-

па на извори се споменуваат документите кои имаат поширока политичка

содржина. Обично станува збор, пред с¢, за документите на политичките партии,

а по исклучок и на некои од здруженијата на граѓаните. Политичките партии и

другите здруженија на граѓаните донесуваат различни проекции за општествениот

25

и политичкиот развој и со помош на изборите можат да влијаат врз развитокот на

политичкиот систем.

Кога станува збор за политичките документи, како извор на науката за

политичкиот систем треба да укажеме дека тие во себе кријат како што вели К.

Мајнхјам идеолошки (партиски) карактеристики поради што нивната

валоризација треба да се изведе на строго научен и демократски начин и на тој

начин вистината да биде прифатена или отфрлена.

Во втората група извори на науката за политичкиот систем се правните

извори. Обично, под овој облик на извори се подразбираат разните уставни и

законски документи. Хиерархијата на правните акти би биле: устав, уставен закон

(во нив би можеле да се вклучат и уставите на федералните единици), закони

(обични и системски; делегирани закони - нив ги донесува орган кој е делегиран

од парламентот; декрети - тоа се акти на извршната власт и имаат законска сила;

уредби со законска сила; уредби; парламентарен деловник; обичаите и уставните

конвенции и одлуките на уставниот суд) (Марковиќ, Р: 1995; стр. 11-12). Во нив

би можеле да ги вклучиме и статутите на единиците на локалната самоуправа, но

и определен број документи што ги донесуваат законодавните тела, како што се

разните декларации, резолуции, одлуки, спогодби, договори или обраќања во кои

се изразува волјата на законодавниот дом или се дефинираат определени

принципи, а понекогаш и се конституираат одделни институции.

Во правните извори, секако дека се Уставот, законите и подзаконските акти.

Но своевиден извор се и одлуките на Уставниот суд, особено кога тие расправаат

некои од принципиелните прашања, сврзани со развитокот на општеството. Уставот

како највисок акт на државата ги определува основните институции и принципи на

политичкиот систем. Натамошна разработка на Уставот се остварува во законите. Од

особено значење се тнр. системски закони. Со нив се уредуваат одделени основни

прашања и односи од областа на политичкиот систем. Тие бараат посебно, обично

двотретинско мнозинство при нивното донесување. Со нив се регулираат подрачја

кои се значајни за развојот на општеството и нивното често менување би довело до

тоа политичките институции да не можат да функционираат во нивното изворно

значење. Такви акти во нашиот правен поредок се на пример: Законот за одбрана,

Законот за влада, Законот за локална самоуправа и слично. Законите се извршуваат и

со помош на донесувањето на уредби од страна на владата и со помош на правилници,

упатства и други правни средства од надлежните органи. Вкупноста на овие акти ја со-

чинуваат групата на правните извори.

Практиката е значаен извор на науката за политичкиот систем. Секој-

дневното функционирање на политичкиот систем е под будното око на граѓаните и на

јавноста. Но, не само начинот на примената на определени институции и принципи,

туку и нивната примена во различни временски периоди различно се применуваат и

26

можат да бидат извор на науката за политичкиот систем. Бидејќи животот е многу по-

разновиден и побогат од правните рамки, тој може да биде извор на определени фор-

ми на практикувањето на политичкиот систем. Така на пример е значајно влијанието

на интересовните групи и групите за притисок во процесот на донесувањето на

политичките одлуки.

Обичајот е посебен извор на науката за политичкиот систем и на правните

науки. Тој, според П. Вирга, се формира врз основа на трајното и едноличното

почитување на определено однесување, следено со убедувањето дека тоа е

задолжително. Уставниот обичај како што го нарекува Р. Марковиќ има два

конститутивни елементи: 1) надворешен (или материјален) и 2) внатрешен (или

психолошки) елемент. Првиот елемент се состои во едноличното повторување на ак-

тите на однесување. Најчесто обичајот е сврзан со начинот на примената на

определени норми од страна на државните органи. Тој се формира во подолг временс-

ки период и во услови кога недостасуваат соодветни уставни прописи (формирање на

влада, гласање за доверба и недоверба на владата, начинот на распуштањето на парла-

ментот, начинот на губењето на парламентарниот мандат, потребното мнозинство на

пратениците на расправата на седниците и сл).

Од особено значење за развојот на науката за политичката наука да постојат

организирани облици на постојано валоризирање на практиката со помош на

истражувања и на научно-истражувачки резултати кои ќе ја надополнуваат теоријата

на политичкиот систем.

2.9. Односи на науката за политичкиот систем со срод-ните научни дисциплини

Еден од елементите за дефинирањето на определена наука е и односот со

соседните научни дисциплини. Таквата нејзина положба го изразува местото во светот

на науката, но од друга страна е и облик на диференцијација во тој свет. Во таквиот

однос секоја научна дисциплина ја диференцира својата физиономија, особено се

појаснува предметот и содржината, односно се утврдува нивото на сличност и

различитост меѓу нив.

За конституирањето на науката на политичкиот систем, а особено на него-

вата дисциплина, Основи на општетсвеното уредување, треба да се разграничи со: а)

уставното право, б) со современите политички системи, в) со политологијата, г)

политичката социологија и д) со науката за локалната самоуправа. Во продолжение са-

мо ќе назначиме некои од сличностите и разликите меѓу овие дисциплини. Воедно

треба да укажеме дека нашата претензија е педагошка, а не научна, односно, нашата

задача не е ниту да ги отвориме ниту да ги расчистиме сите прашања што нужно

произлегуваат и предизвикуваат дилеми и дебати.

27

Науката за политичкиот систем е најблиска, односно има најмногу сродни

содржини со уставното право. Оваа наука како научна и наставна дисциплина се

издвојува од уставното право. Уставното право, како научна дисциплина се занимава

со уставните норми, како норми со врховно дејство, се занимава со институционали-

зацијата на политичката власт, а во тие рамки се занимава и со проучувањето на поли-

тичкиот систем.

Уставното право го проучува политичкиот систем како елемент на Уставот и

неговиот однос кон него. Оваа наука ја проучува и набљудува демократијата како

облик на политичкиот систем, уставната структура и основата на политичката власт.

Во предметот на оваа наука е и поделбата на власта, одговорноста и начелата за орга-

низирањето на политичките партии. Науката за политичкиот систем, него го наб-

људува како целина, неговите теоретски проблеми, појавни облици и односи. Во

неговата диоптрија се и прашањата за демократијата, структурата и одговорноста во

политичкиот систем, локалната самоуправа како елемент на политичкиот систем,

прашањата за бирократијата, технократијата и политичката култура и политичкиот

систем.

Од понудената, иако нецелосна евиденција може да се воочи дека овие две

дисциплини се многу блиски. Тие меѓусебно се надополнуваат во однос на пос-

тигнатите резултати, а особено во изнаоѓањето на решенија што ќе бидат во функција

на унапредувањето на општествениот и политичкиот систем на определена земја, а во

нашиот случај на Република Македонија.

Современите политички системи се политолошка наука која се занимава со

теоретските проблеми, ги проучува политичките системи во светот, ги класификува во

определени типови или облици. Таа со помош на компаративниот метод ги утврдува

заедничките елементи на политичките системи и врз таа основа ги утврдува основните

законитости на политичкиот систем како општ феномен. Науката за политичкиот сис-

тем се занимава со одделен политички систем, на пример политичкиот систем на

Република Македонија. Истражувањата на функционирањето на современите поли-

тички системи овозможуваат да се споредат резултатите и институционалните реше-

нија со искуствата од светот. Науката за политиичкиот систем со своето истражувачко

искуство може да придонесе за развојот на науката на споредбените политички систе-

ми.

Односот на науката за политичкиот систем и политологијата е однос меѓу

поединечното и општото. Политологијата како наука го проучува политичкиот систем

како компонента на политичката сфера во општеството, но таа не се занимава со поде-

тална анализа на одделниот политички систем. Таа, исто така, се занимава со разните

сфаќања на политиката, како посебна сфера на животот и на политичкиот систем, што

на директен начин влијае на моделирањето и доградувањето на политичкиот систем

на Република Македонија.

28

Политичката социологија е научна дисциплина и приоѓа на политиката како

на општествена појава и ги проучува општествената условеност, суштината, обликот и

последиците на сите битни политички појави и процеси. Таа настојува да ги доведе во

врска законитостите на различните општествени сфери (економската, културната,

демографската) со законитостите на политичката сфера. И како таква таа се јавува,

како теоретски и методолошки мост меѓу социологијата и политологијата. Нејзина

задача е да ги објасни комплексните врски меѓу различните сфери на општеството.

Таа е и емпириско-истражувачка наука, ги применува емпириските методи и го проу-

чува влијанието на разните структури на општеството (национална, расна,

генерациска, образовна) на текот и резултатите на политичкиот процес. Таа ги анали-

зира интеракциите меѓу социјалните и политичките феномени, ги истражува врските

меѓу политичките процеси и односи, од една страна и социјалните структури, во прв

ред економијата, културата, традицијата и слично, од друга страна. Нејзини посебни

теми на проучување се интергрупното структурирање и неговото влијание во детер-

минирањето и реализирањето на општествената, а особено на политичката моќ. Како

и науката за политичкиот систем, така и политичката социологија ги објаснува

политичките појави и институции. Тие укажуваат на расчекорот меѓу нормативното и

фактичкото и влијаат на тоа да може да се донесе објективна оценка за функцио-

нирањето на политичкиот систем на Република Македонија.

Науката за локалната самоуправа е понова политолошка наука. Таа се за-

нимава со проучувањето на локалната самоуправа како дел од политичкиот систем.

Овие процеси се институционализираат во разни облици преку граѓаните, ги

уредуваат односите и учествуваат во управувањето со заедницата. Во нејзината

надлежност е појавата, облиците, принципите и структурата на локалната самоуправа.

Несомнено дека таа има допирни точки со науката за политичкиот систем, особено

што и оваа наука покажува особен интерес за развојот на локалната самоуправа како

институција и структура во која се реализираат граѓанските иницијативи, јакне цивил-

ното општество и се остваруваат човековите слободи и права.

Врз основа на досегашните елементарни сознанија можеме да констатираме

дека определувањето на предметот на научната дисциплина е особено сложено

прашање и подразбира подолгорочно и посестрано проучување на феномените.

Оттаму треба да констатираме “Основите на општественото уредување” може да се

развива како научна дисциплина во чија основа е проучувањето на системот на глав-

ните општествени установи и органи на глобално општество и нивните меѓусебни

односи. Според тоа станува збор за проучувањето, пред се, на политичкото уредување,

оносно на политичкиот систем. Од економското и политичкото уредување на земјата

зависат и другите видови на уредување. Затоа, ние сме на мислење дека терминот

“општествено уредување” не се супституира во политичкиот систем. Тоа е затоа што

терминот “општествено уредување” имплицира и односи кои се предмет на

29

социологијата, а особено се врзани со општетсвениот поредок како целина, а особено

оние односи кои не влегуваат во сферата на политиката и политичкото. Иако на

ваквото стојалиште можат да му се спротивстават и поинакви гледишта, се определу-

ваме за таквата констатација со цел да ги димензионираме содржините согласно пот-

ребите на идните наставници и воспитувачи, пред с¢, на Педагошкиот факултет во

Штип.

III. Развиток на општественото уредување на

Република Македонија

Општествениот и политички систем на Република Македонија е про-

извод на долговековната борба на македонскиот народ за сопствена држава и на

неговата способност да ги вградува разликите и специфичностите што

произлегуваат од заедничкиот живот на националностите што живеат во неа.

Историското наследство на македонскиот народ и на националностите во неа

обезбедуваат доволна евиденција за облиците на заедничкиот живот меѓу

различните етнички заедици и верските групи, што повеќе или помалку ја чинат

многувековната традиција многу богата и разновидна. Во продолжение ќе

укажеме на некои од тие искуства, без амбиција, при тоа да ги прикажеме сите

можни аспекти на таквата борба.

3.1. Проекциите на Кресненските востаници и на Mакедонската лига

Во, Разловечкото (1876 г.) а особено во Кресненското востание, напо-

редно со вооружената борба против османлиската власт и војска се создаваат

првите органи на востаничката македонска власт. Востаничките органи го донеле

првиот уставен акт познат како “Правила на македонскиот востанички

комитет”. Во него, учествуваат “луѓе од самата Македонија, кои се чувствуваат

Македонци и ја сакаат слободата на својата татковина”, (точка 2 од Правилата).

Во него “можат да учествуваат и сите македонски жители, без разлика на вера и

народност, доволно е да ја сакаат слободата” (точка 2 од Правилата. Според,

Картов, В.: 1984; стр. 252)

Значајно е да се подвлече дека востаниците во местата што ги контро-

лирале воведувале привремена граѓанска управа “која ќе управува со опш-

тествениот живот на населението,а ќе се состои од највидните луѓе избрани од

народот” (точка 140 од Правилата). На чело на привремената граѓанска управа е

Централниот комитет , а во селата и другите населени места се организираат

помесни комитети, зависни од централното тело. Значајно е да се одбележи дека

“надлежноста на Централниот комитет е политичка, а на помесните комитети

граѓанска” (точка 143 од Правилата).

Несомнено е дека во документите од Кресненското востание се исцр-

туваат организациони решенија кои укажуваат на сложеноста на конкретните

историски услови од положбата на востаничките органи. Но во секој случај тие се

31

израз на длабоката свест и определеност на македонскиот човек за слободна

држава.

По задушувањето на Кресненското востание (1878 г.), дел од востаниците

и истакнатите востанички дејци пребегнале во Бугарија. Од нив во текот на 1880

година формирана е организацијата “Македонска лига”. Таа како “единствен

легитимен претставник на словенското мнозинство на населението во

Македонија” (Картов,В,Ibidem…стр.270) го подготвила “Уставот за идното

државно устројство на Македонија”.

Според овој предлог документ, во границите што ги опфаќаат етничките

и географските граници на Македонија, “се создава трибитарна држава

Македонија под врховниот суверенитет “ на турскиот султан и под покро-

вителство на европските сили “како автономна држава на македонскиот народ и

на националностите кои живеат во нејзините граници: Турци, Арнаути, Грци,

Евреи, Власи, Ѓупти и др.” (Член 2 од Уставот).

Со трибитарната автономна држава Македонија управува Национално

собрание кое го сочинуваат претставници на сите национални групи, кои според

бројноста ги именува султанот, а ги “потврдуваат големите сили под чие

покровителство е државата Македонија” (Член 4). Законодавната власт е

сконцентрирана во Националното собрание кое брои 80 депутати. Тие се

распоредени на следниот начин: “45 Македонци-Славјани, 20 Турци, 7 Арнаути, 3

Евреи, 3 Грци и 2 Власи. Изборот на депутатите го вршат националните групи во

својата средина” (Член 22). Изборот на депутатите се врши од страна на

општинските верско-национални групации. За таа функција можат да бидат

избрани лица кои не се помлади од 30 години, да се од машки пол, да е даночен

обврзник со 100 гроша годишно (Член 25).

“На чело на трибитарната автономна држава Македонија стои генерал-

гувернатор (главен управник)”, (Член 4), во својство на главен управник на

државата, која ја претставува пред турската порта и странските држави. Во тоа

својство тој “издава укази и донесува државно-правни, законодавни, судски и

црковно-административни акти изгласани од националното собрание” (Член 9).

Главниот управник е од редот на мнозинското население, со мандат од седум го-

дини. Тој има заменик од составот на националностите. Нив ги избира На-

ционалното собрание. Нему му помагаат и 5 советници по еден од секоја

националност. Определен облик на управување е државниот совет. Во неговиот

состав биле главниот управник, неговиот помошник и по еден делегиран советник

од секоја националност. Гувернаторот е на чело и на административно-управната

власт која се состои од 12 ресорни министерства. Нив ги избира Националното

собрание. Ресорните министри се распоредуваат според националните групи на

населението.

32

Потоа со овој Устав се регулира административно-територијалната уп-

рава која се состои од 12 окрузи, определен број на окрузи, околии и општини.

Значајно е да се подвлече дека околиите се димензионираат согласно прос-

транството, стопанскиот живот, “националната припадност, верата и обичаите”

(Член 19). Со окрузите и околиите раководат управници, а со општините кметови.

Проектот за идното државно уредување е една од проекциите за кон-

ституирањето на македонската држава која во преден план го има многу-

националниот карактер на населението, недоволната национална конституи-

раност на етничките заедници и недоволната субјективираност на граѓаните.

Проектите на кресненските востаници и на документите на Македон-

ската лига несомнено се документи чии идеи имаат влијание во уставно-правната

практика и начинот на регулирањето на определени специфични прашања и

односи присутни подолг временски период во историјата на Македонија и на

македонскиот народ како доминантна национална структура во неа.

3.2. Искуства од изградувањето на власта на ВМОРО

Појавата на ТМОРО, односно ВМОРО (Тајната, односно Внатрешната

македонско-одринска револуционерна организација) во 1893 година беше настан

што долгорочно влијае на националното осамосвестување и организирање на

македонскиот народ за национална слобода и држава. Со оглед на тоа што една од

основните цели на Организацијата бил “извојување преку револуција полна поли-

тичка автономија” (Устав на ТМОРО, член 1, според Картов, В., Ibidem, стр.298).

За да ја оствари таквата цел во дејствувањето на револуционерната организација

на македонскиот народ се преземани мерки за уривање на постојниот економски и

политички систем. За да се постигне таа цел биле преземани активности за отрг-

нување на народот од постојните институции на османлиското царство и за

развивање на свест и навика за самостојност, за подигање на политичкото и кул-

турното ниво. “Првите органи на револуционерната власт биле диктирани од

потребата за самозаштита на револуционерното дело. Затоа тие го забележуваат

своето настанување уште во првите години по создавањето на револуционерната

организација. Тоа се органи на револуцијата - полиција, истражна и казнена, чија

задача се состоела во тоа да ги парализира активностите на противникот и со тоа

да му обезбеди непречен развој на движењето”. (Катарџиев,И.: 1993; стр. 29).

Во рамките на ВМОРО дејствуваат и други органи, како што се ку-

рирската служба, тајната пошта и судството. Судските органи се развиле во

движењето и постанале ефикасно средство за решавање на споровите од

секојдневниот живот на македонскиот човек (тие посредувале во решавањето на

брачните, имотните или друг вид спорови) што се всушност и облик за осамосто-

33

јување и самоорганизирање на македонскиот народ. Посебно внимание заслужу-

ваат настојувањата да се подучува народот да не ги користи државните судски

инстанци, туку да ги користи селските судови како облик преку кој ќе се

надминуваат недоразбирањата и ќе се заштедат средства. Овие органи се оценува-

ат како “можност да ја почувствуваат и да ја засакаат власта, да станат фактори на

самоуредување на сопствениот живот “(Катарџиев,И., Ibidem, стр. 30).

Со помош на дејствувањето на ВМОРО е отпочнат процесот на ре-

волуционизирањето на населението. Тоа се изразувало преку се повидливата

свртеност на македонските селани да ги решаваат споровите во судовите на

организацијата, да ги почитуваат упатствата во однос на изборите на определени

носители на локални должности. Всушност преку практични акции и дела, со

примери е подучуван обичниот човек, а организацијата на тој начин “дејствувала

како одделна самостојна државна организација во Македонија во рамките на

турската држава”. (Катарџиев, И., Ibidem, стр. 31).

3.3. Искуствата на Илинденското востание и Крушевската република

Еден од најсветлите настани е Илинденското востание од 1903 година.

Покрај ослободувањето на Македонија од османлиското ропство, една од целите

на востаниците била и да се востанови нова револуционерна власт. Најизразени

примери на воспоставување на облици на револуционерната власт биле

ослободените помали места Невеска и Клисура. Најизразен облик на

организирана револуционерна власт била Крушевската република. Имено од исто-

ријата е познато дека крушевската револуционерна околија била во рамките на

Битолскиот окружен револуционерен комитет. Со неа раководел еден од

основачите на ВМОРО Никола Карев, кој заедно со идеологот на македонското

револуционерно движење Гоце Делчев, бил големиот противник за

предвременото дигање на Илинденското востание. Но тоа не значело дека тој не

ги презел потребните активности за подготовката на оружените дејствија. Во

пресрет на востанието подготовките биле насочени кон освојувањето на Крушево.

За таа цел Никола Карев објавил проглас за почеток на востанието. Како резултат

на оружените битки Крушево е ослободено на 3 Август 1903 година. Под

раководството на Никола Карев Штабот на крушевските востаници пристапил

кон формирање на револуционерната власт на востанатиот народ. За таа цел бил

свикан собир на граѓаните на Крушево на кој е формирано претставничко тело -

Совет на Републиката составен од 60 избрани претставници. Во составот биле

вклучени по 20 претставници од секој етникум што тогаш живееле во градот Кру-

шево. Извршната власт му била доделена на шест член комитет по двајца од секој

34

етникум. Ова извршно тело се нарекувало Привремена влада. Нејзин прв претсе-

дател бил истакнатиот крушевчанец Вангел Дину. Привремената влада ор-

ганизирала шест сектори (министерства): а) за полиција, б) судство, в) финансии,

г) реквизиции, д) интенданство и ѓ) здравство.

По превземањето на власта, Привремената влада за да обезбеди по-

широка мобилизација на населението, или пак да го неутрализира учеството

против востаниците, се обраќа со посебен манифест познат како “Крушевски

манифест”. Овој документ, всушност е декларација за целите на македонската

револуција. Во неа јасно се изразени “државнотворните гледишта на

македонските социјалисти за конституирањето на македонската држава - резултат

на востанатиот народ” (Историја, 1972, стр.189). Манифестот на Крушевската

република, несомнено е акт кој е проткаен со хуманистички идеи, и е израз на

револуционерниот демократизам, облик преку кој се манифестира соживот и

толеранција меѓу различните етнички и верски заедници и повик кон

обесправените и осиромашени слоеви на Македонија. Неговиот повик е борбен

против ропството и угнетувањето, и израз на саможртвата на македонските рево-

луционери за заедничката слобода и право, односно за остварувањето на сонот на

генерациите македонски дејци - Автономна Македонија.

Привремената влада на Крушевската република преземала некои

револуционерни мерки, како што се национализацијата на претпријатија за да се

зајакне одбраната на слободната територија, извршила реквизиција на бакарот и

на бакарните садови, за да се лие муниција за востаниците, распишала востанички

данок и извршила попис на добитокот во крушевската околија. Таа го утврдила

градот. Несомнено е значењето на Крушевската република во државно-правните

традиции и обиди на македонскиот народ да конституира слободна држава. Таа ги

удри темелите на македонската републиканска држава, првиот облик на демократ-

ско владеење на Балканот.

Но со задушувањето на Илинденското востание, само по десетина дена

престана да функционира овој револуционерен облик на дејствување на

македонскиот народ. Но, духот на македонската демократска република ќе врши

силно влијание на одлуките што ќе се донесуваат на подоцнежните собири, а

особено врз АСНОМ. Во историското паметење на македонскиот народ особено

негативно ќе влијаат балканските војни, чиј резултат беше поделбата на ет-

ничкото ткиво и територијата на Македонија и македонскиот народ. Тој беше

поделен од трите соседи учесници во нив: Србија, Бугарија и Грција. Долгорочно

таквата поделба, ќе влијае на состојбите и на конституирањето на македонската

држава. Само на дел од територијата на Македонија, македонскиот народ ќе ја

формира својата национална држава Демократска Македонија. Несомнено е дека

обединувањето на македонскиот народ ќе постане и крилатица на мноштвото

35

движења и сили во наредниот период. Тој идеал треба да се очекува да се оствари

со вклучувањето на Република Македонија во Европската унија.

Крушевски манифест Слобода или смрт Штаб на крушоските востаници

Илинден 1903 г Прокламација до турскиот народ во

Крушоската Револуционерна Околија

Браќа земљаци и мили комшии!

Ние, вашите вечни комшии, пријатели и познајници от хубавото Крушово и от

неговите китни села без разлика на вера, народност, пол и убежденија, неможејќи веќе

да трпиме тиранијата на жедните за крф и гладните за чоечко месо муртати шчо

гледаат и нас и вас да дотераат до нош, и нас и вас да дотераат до питачки стап и

нашата мила и богата земја Македонија да заприлегат на пуста пустина, денеска

дигнафне глава и решифне со пушка да се браниме от тие наши и ваши душмани и да

добиеме слобода. Вие мошне арно знајте оти ние не сне лоши и разбирате оти от мака

си кладофне главата в торба, за да заживејме чоечки или пак да умриме јуначки!

Бидејќи от дедо - предедо си живејме како браќа на оваја земја, ние ве имаме како

сфои и сакаме до крај да останиме сфои. Ние не дигнафне пушка протиф вас - това би

било страм за нас; ние не дигнафне пушка против мирниот, трудољубивиот и чесниот

турски нарот шчо се прерануат, као нас со крваф пот - тој јет наш брат и со него сне

живејале и пак сакаме да живејме: ние не излегофне да колиме и да грабиме, да

палиме и да крадиме - доста ни сет зулумите на безбројните деребеи по нашата сирота

и окрвавена Македонија: ние не излегофне да порисјанчуаме и да бесчестиме вашите

мајки и сестри, жени и ќерки: требит да знајте оти вашиот имот, вашиот живот,

вашата вера и вашата чес ни сет толку скапи, колку шчо ни сет, скапи нашите. Анџак,

за да си завардиме имотот, животот, верата и честа, ние сне зеле пушка. Ние не сне

муртати на сфојата земја шчо не родила, ние не сне арамии и јанкесеџии, а

ревољуционери пот клетва да умриме за правото и за слободата; ние се бунтуваме

протиф тиранијата и протиф ропството; ние се бориме и ќе се бориме протиф

муртатите, протиф арамиите, протиф зулумќарите и јанкесеџиите, против

насилниците на нашата чес и на нашата вера и протиф тие шчо смучат нашата пот, и

експлоатираат нашиот труд. От нас, и от нашите села да не се плашите - никому зијан

не ќе сториме. Ние не само ве имаме како сфои браќа туку и ве жалиме како сфои

браќа, бидејќи разбираме, оти и вие сте робје како нас, робје на царот, и на царските

бегој, ефендии и паши, робје на богатите и на силните, робје на насилниците и на

зулумќарите, шчо ја запалија царшчината од четирите странии шчо не натераа нас да

дигниме глава за право, за слобода и за чоечки живот. За право, за слобода и за чоечки

живот ве каниме и вас, да дојдите заедно да водиме борба!

Елате, браќа мусљумани, при нас да тргниме против вашите и наши душмани!

Елате пот бајракот на „Афтономна Македонија"! Македонија е заедничка наша мајка

и викат за помош. Елате да скршиме снџирите на ропството, да се куртулиме от маки

и страданија, и да пресушиме реките од крвој и солзи! Елате при нас браќа, да си

36

слејме душите и срцата и да се спасиме, та ние и нашата чељат и пречељат да живејат

мирно, да си работат спокојно и да напредуваат! ..

Мили наши комшии! Како Турци, Арнаути и мусљумани, разбираме, вие се си

мислите оти царстфото јет ваше и оти вие не сте робје, шчом на царкиот бајрак немат

крст, а имат ѕвезда и месечина. Оти не јет така и оти грешите, вие брго ќе се сетите и

ќе го разберите. Ама ако ви јет намуз да дојдите при нас и да се објавите протиф

царската тиранија, ние, вашите по таткојна и по страданија браќа, немат да се

докачиме и не ќа ве мразиме. Ние сами ќа се бориме и за нас и за вас, ако јет

потребно, до еден ќа умриме пот бајракот за нашата и ваша слобода и за нашето и

ваше право. „Слобода или смрт" јет писано на нашите чела и на нашиот крваф бајрак.

Ние веќе го дигнафне тој бајрак и немат вракање. Ако и вие не имате како ваши брака

и ни сакате доброто, ако есапите пак да живејте со нас, како што сте живејале до сега

и ако сте верни и достојни синој на мајка Македонија, можите да ни поможите само

со едно нешчо - а тоа е јет голема помошт: да не се заортачите со душманите, да не

дојдите со пушка протиф нас и да не прајте зулуми по рисјанските села!

Нека Госпот Бог да блослојт светата борба за правото и слободата!

Нека сет живи борците за слободата и сите чесни и добри македонски синој!

Ура! 3а „Афтономна Македонија"!

(Документи за борбата на македонскиот народ за самостојност и за национална држава; Скопје,

1981, Том 1. стр. 397—399).

3.4. Идеите за федерален статус на Македонија

Паралелно со идејата за конституирање на македонската држава, во

редовите на македонското револуционерно движење се негува и идејата за фе-

дерално уредување на Македонија, како и за нејзино вклучување во Балканската

федерација. Федеративната идеја се среќава и во некои документи на

Кресненското востание од 1878 година, а особено во ставот за тоа дека кон-

ституирањето на македонската држава треба да е во согласност со другите

балкански држави. Во Отвореното писмо на групата македонски социјалисти од

1889 година се дадени основите на државно-правниот концепт на македонската

држава која би била составена од скопскиот, битолскиот, солунскиот и

одринскиот вилает. Тие се концепирани како независни окрузи со законодавна и

извршна власт. Окрузите би се обединувале во федерација на чие чело би бил

Совет на федерацијата, составен од еднаков број на претставници на окрузите.

Неуспешното завршување на Илинденското востание, внатрешните

делби во Организацијата, а особено влијанието на определени соседни влади и

политики во политичките кругови на ВМРО, создадоа претпоставки, таа

организација да се подели, а и да јакнат идеи за изградба на една поширока

Балканска федерација во која македонскиот народ би ја конституирал

37

македонската држава. Исто така присутни се и концептите за конституирањето на

македонската држава со автономни атрибути.

Од овој период ќе ги издвоиме идеите на ВМРО од 1905 година за из-

градба на Македонија како “самостојна државичка која ќе влезе како одделен член

на федерацијата на другите државички на Полуостровот” (Христов, А., 1995, стр.

23). Во овој контекст особено значајна е појавата на Федеративната народна

партија основана во 1908 година, ја јакне идејата за создавањето на источната

федерација и за остварувањето на правото на самоопределување на македонскиот

народ во рамките на една поширока федерација. Оваа Партија се определува за

признавање на народниот суверенитет и зацврстување на парламентаризмот, како

и за непосредни избори врз пропорционална основа, за децентрализација на

власта и за позначајна локална самоуправа. На трагата на федералистичката идеја

се и залагањата на Македонската колонија од Русија, и во Серското крило на

ВМРО. Во тој контекст се и залагањата на Крсте Петков Мисирков, Григорие

Хаџи Ташковиќ, на ВМРО (обединета), Македонското народно движење (МАНА-

ПО) и на Комунистичката партија на Македонија (КПМ). Таквите заложби, своја

материјализација остварија во текот на антифашистичката и народноослободител-

ната борба на македонскиот народ.

Завршетокот на Првата светска војна и мировните договори по неа, во

суштина беа прифаќање на поделбата на Македонија извршена по балканските

војни и Букурешкиот мировен договор од 1913 година. Поделеноста на

македонскиот народ, услови да се јавуваат и делби во политичкото и национално-

ослободителното движење. Во современата историографија, кај нас, постојат

нијансирани гледишта за улогата на одделни организации и личности, особено за

нивното дејствување и улога во одделни делови од поделената Македонија. Но,

несомнено е дека процесот на националното осамосвестување и идејата на

македонскиот дух и идеал е континуирано присутен во македонското национално

и политичко движење и дека тие идеи, ќе постанат основа за вклучувањето на

македонскиот народ во големата антифашистичка коалиција, односно на страна

на напредните народи во средината на дваесеттиот век.

3.5. Создавање на Република Македонија во текот на Народноослободителната војна

Конституирањето на македонската држава е тесно поврзана со Народ-

ноослободителната војна. Имено како резултат на повикот на Комунистичката

партија македонскиот народ се вклучи во народноослободителното движење и во

антихитлеровската и антифашистичка коалиција. Паралелно со почетокот на

востанието се вршеше и смена на дотогашниот режим, односно се удираа темели-

38

те на новата власт. Имено уште во 1941 година во септември месец беа донесени

Фочанските прописи (Задачите и устројството на народноослободителните

одбори и Упатствата за нивното спроведување). Народноослободителното движе-

ње во Македонија во текот на 1942 година покрај разгорувањето на востанието

особено внимание посветува на организацијата на народната власт. Имено во овој

период се формираат мноштво облици како облик на самоорганизацијата на

валста на македонскиот народ. Органите што се формираат на окупираните и

слободните територии имаат различни имиња (Одбори за народна помош,

национален фронт, народни комитети, народноослободителен фонд, војно-по-

задински органи и сл). Тоа се првите 'ркулци на новата власт и уредување во

земјата и по својата суштина се негација на старата власт. Настануваат како облик

на самоорганизацијата на македонскиот народ. Во текот на 1941-1942 година во

Македонија дејствувал Народноослободителниот фонд кој имал мрежа на

пододбори на професионална и територијална основа. Комитетите и сличните

органи во одделни реони вршеле функции на власта, како израз на самоорганиза-

цијата и самоконституирањето на македонскиот народ. Во текот на 1942 година

отпочнат е процесот на реорганизација на народно-ослободителните одбори и

другите органи и се преземаат мерки за создавање на Централен македонски

народноослободителен комитет.

На содржината и динамиката на конституирањето на народната влaст

во Mакедонија имаа одлуките на Првото заседание на АВНОЈ (Антифашисти-

чкото веќе на народното ослободување на Југославија одржано на 26 и 27 ное-

мври 1942 година во Бихаќ). Ова заседание е значајно заради тоа што со него-

вите одлуки се дефинира политичката содржина и карактерот на народноосло-

бодителното движење како општојугословенско, а во исто време и како наци-

онално, што беше мотив за натамошно разгорување на востанието и масовното

вклучување на македонскиот народ во него. Во овој период, како раководен

орган на народноослободителната војска и „посебно привремено претставнич-

ко тело“ ја има Главниот штаб на Народноослободителната војска и партизан-

ските одреди на Македонија (ГШ на НОВ и ПОМ). Овој орган издава Мани-

фест во кој го прогласува идниот државно-правен статус на Македонија. Тој

политичко-правен документ што му претходи на АСНОМ. Иако, Манифестот

е пред сe, политичка декларација, тој сепак има карактер на иден устав. (Simo-

vić,V.; Petranović, B.: 1979; стр.193) Но клучна улога во димензионирањето на

изградбата на новата власт во Македонија имаа определен број на иницијативи

на Комунистичката партија на Македонија (која од март 1943 дејствува како

посебна организација во рамките на југословенската). Тука посебно е значајно

преспанското советување од (август 1943) година на кое е донесена одлука за

39

отпочнување на подготовките за свикување на Антифашистичкото собрание

на народното ослободување на Македонија (АСНОМ). Подоцна ЦК на КПМ и

Главниот штаб на НОВ и ПОМ формираа Иницијативен одбор за свикување

на АСНОМ. Тој заедно со Главниот штаб на НОВ и ПОМ, до свикувањето и

конституирањето на АСНОМ ги вршеа функциите на привремен највисок ор-

ган на народната власт. Во подготовките за свикувањето на АСНОМ, како по-

литички тела за негова подготовка се формираат Акционен комитет на народ-

ноослободителниот фронт на Македонија и Акционен народноослободителен

комитет на Народниот фронт на град Скопје.

Значаен нaстан што влијаеше на натамошното јакнење на народната

власт во Македонија беа одлуките на Второто заседание на АВНОЈ (одржано

на 29 и 30 ноември во Јајце). Посебно е значајна одлуката со која идната држа-

ва на југословенските народи ќе се организира како демократска федеративна

заедница, односно како државна заедница на рамноправни народи. Според тоа

е дефинирана државна организација во која секој народ, што значи и на маке-

донскиот народ како конститутивен дел на таа заедница, е слободен и рам-

ноправен.

40

Врз основа на правото на секој народ на самоопределување, вклучувајќи го и правото на

отцепувале или обединување со други народи, и во согласност со вистинската волја на народите на

Југославија, осведочена во текот на тригодишната заедничка народноослободителна борба во која го

скова нераскинливото братство на народите на Југославија, Антифашистичкото веќе на народно

ослободување на Југославија ја донесе следната

ОДЛУКА

1. Народите на Југославија никогаш не го признале распарчувањето на Југославија од

страна на фашистичките империјалисти и ја докажаа во заедничката вооружена борба својата цврста

волја да останат и натаму обединети во Југославија.

2. За да се оствари принципот на суверенитетот на народите на Југославија, за Југославија

да претставува вистинска татковина на сите свои народи и никогаш повеќе да не постане домен на

било која хегемонистичка клика, Југославија се изградува и ќе се изгради на федеративен принцип,

кој ќе им обезбеди полна рамноправност на Србите, Хрватите, Словенците, Македонците и Црно-

горците, односно на народите на Србија, Хрватска, Словенија, Македонија. Црна Гора и Босна и

Херцеговина.

3. Во согласност со таквата федеративна изградба на Југославија, која се темели на

најполните демократски права, факт е дека уште сега, во време на народно-ослободителната војна,

основните органи на народната власт кај одделни народи на Југославија ги претставуваат народно-

ослободителните одбори и земските антифашистички веќа на народното ослободување (Главниот

народно-ослободителен одбор на Србија, Земското антифашистичко веќе на народното ослободува-

ње на Хрватска, Словенечкиот народно-ослободителен одбор, Земското народно-ослободително

веќе на народното ослободување на Босна и Херцеговина, Земското народно-ослободително веќе на

народното ослободување на Црна Гора и Бока, Земското народно-ослободително веќе на народното

ослободување на Санџак, иницијативните органи за Земското антифашистичко веќе на народно ос-

лободување на Македонија) и дека Антифашистичкото веќе на народното ослободување на Југосла-

вија е врховно законодавно и извршно претставничко тело на народите на Југославија и врховен

претставник на суверенитетот на народт и на државата Југославија како целина.

4. На националните малцинства ќе им се обезбедат сите национални права.

Оваа одлука стапува восила веднаш.

Бр.3 29 Ноември Антифашистичко веќе на народното

Јајце ослободување на Југославија

Секретар, Претседател,

Родољуб Чолаковиќ, с.р. д-р Иван Рибар, с.р. (Според; Млад Борец; бр. 31-32 од 28 Ноември 1973)

По заседанието на АВНОЈ, Главниот штаб на НОВ и ПОМ формира

Иницијативен одбор за свикување на АСНОМ, со што народноослободително-

то движење на македонскиот народ добива ново претставничко тело. „Главни-

от штаб на ова тело пренесува некои од овластувањата на законодавната изг-

радба на народната власт. Иницијативниот одбор, особено од април 1942 до 2

Август 1944 година, како што покажуваат и задачите, има обележје на привре-

мен орган на највисоката власт“. (Simović,V.; Petranović, B. Ibidem; стр. 193).

41

Манифест на Главниот штаб на НОВ и ПОМ

(извадоци)

...Ние ќе работиме на тоа, заедно со сите народи во Југславија, за да го соѕидаме

братскиот сојуз на јужнословенските народи, зимајќи го во нашите братски пазуви и

братскиот болгарски народ...

... Денес сите балкански народи се едно во борбата за создавање на еден братски,

федеративен сојуз на балканските народи, на база на полна национална рамноправност и

признавање на правата за самоопределение на народите. Никогаш до сега, македонски

народе, не си имал толку убаво положение и толку многу сојузници, за да се исполни

твојот вековен идеал - соединеннието на Македонија....

Браќа и сестри Албанци и Албанки!

Немојте да оставиме крвавите германски окупатори да ги скараат нашите два

братски народа. Немојте да оставиме да го разбијат нашето борбено единство и да ги раз-

двојат нашите две славни знамиња - знамето на Скендер бег и знамето на Крушовската

република, соединети што ожниеја толку многу победи. Знајте да се соединетите војски

на сите балкански народи се борат денес за да создадеме една балканска федерација и

дека није највеќе ќе придонесеме за да се исполни таја голема цел, само ако уште посилно

го закрепиме нашето единство и ако уште повеќе удриме против сите непријатели на на-

шето единство. Знајте дека после оваја војна сите балкански народи сами ќе си решават за

својата судбина.... (Според; Картов, В.: Практикум по историја на државите и правата на народите на Југослави-

ја; (1984); Студентски збор; Скопје; стр. 588-589)

За конституирањето на власта и воспоставувањето на правниот поре-

док во неа особено значајно место има дејствувањето на Главниот штаб на

НОВ и ПОМ. Тој во овој период претставува привремено претставничко тело

на македонскиот народ. Меѓу позначајните акти што ги донесува овој орган е

и Манифестот на Главниот штаб упатен до македонскиот народ (во октомври

1943 година). Овој документ е своевидна политичка декларација за идниот

државно-правен статус на Македонија во рамките на нова Југославија. Во него

се најавува и можноста за обединување на Македонија, со другите народи од-

носно до создавање на "еден братски федеративен сојуз на балканските народи

врз база на полна национална рамноправност и признавање на правото на са-

моопределување на народите". Манифестот, како документ поприма обележја на уставно правен акт

заради тоа што тој му претходи на АСНОМ, но уште повеќе што во него е јас-

но изразена определбата за изградба на македонската држава како федерална

во федеративната југословенска заедница, со обезбедување на целосна рамно-

правност и национална слобода и со право на македонскиот народ на самооп-

ределување вклучувајќи го правото на отцепување и здружување со други на-

42

роди. Во него исто така е истакнато залагањето за обединување на македонс-

киот народ како цел која заедно со конституирањето на државата на македонс-

киот народ. Токму тој дел од одредбите на Манифестот предизвика и опреде-

лени приговори на АНОК (Акционен народноослободителен комитет на Ма-

кедонија) , кој забележува на потребата од целосно решавање на македонското

национално прашање и потребата НОВ „да го постави на дневен ред решава-

њето на македонското прашање преку обединување“ (Глигоров, К.; (2001),

стр.52).

3.6. Значењето на решенијата на Првото заседание на АСНОМ за државноста на Република Македонија

Одржувањето на Првото заседание на АСНОМ, беше логичен след на

континуитетот на Народно-ослободителната борба и конституирањето на но-

вите облици на власта. На слободната територија во манастирот Св. Прохор

Пчињски на 2 август 1944 година се одржа конститутивното заседание на

АСНОМ. Овој собир на македонскиот народ е пресвртница и едновремено по-

четен момент на уставната изградба и развој на македонската држава. Токму

заради тоа се смета дека одлуките на АСНОМ се почеток на уставното уреду-

вање и развој на Република Македонија. „Како заседание на првиот слободен

македонски парламент во текот на војната, кој овластено одлучи за државно-

правниот статус на Македонија во југословенската федерација, основано се

смета дека на АСНОМ му даде обележје на државно-правен собир на маке-

донскиот народ, на кој тој донесе акти и документи кои беа втемелени во

државната изградба на Македонија по ослободувањето на земјата“ (Климовс-

ки, С.; Ibidem, стр.188).

Првото заседание на АСНОМ искристализира решенија со кои се

доврши процесот на самоконституирањето на демократската власт во Македо-

нија. Тој како Собрание е одржан на слободна територија и со претставници

кои (иако не беа избрани на избори) ја изразуваа народната волја, затоа што

учеството во ослободувањето на земјата и работата во органите на демок-

ратската власт на слободната територија и во окупираните краишта се сметаат

за вистинска партиципација и израз на свесната определба.

43

РЕШЕНИЕ на Антифашистичкото собрание на народното ослободуене на Македонија

како врховно занонодателно и исполнително народно преставително тело и

највисок орган на државната власт на демократска Македонија (АСНОМ)

Член 1

Основајќи се на суверената воља и правото на самоопределение на народот на Македо-

нија, чии верни толкователи се представителите во ова Собрание, а во согласие со решениата

донесени на II заседание на АВНОЈ (Антифашистичкото веќе на народното ослободување на Југос-

лавија) во град Јајце - 29 ноември 1943 година - Антифашиското собрание на народното

ослободуење на Македонија (АСНОМ) се конституира во врховно законодателно и исполнително

представително тело на Македонија и (на) македонската држава, како равноправна федерална

единица во демократска Федеративна Југославија.

Член 2

АСНОМ (ја) врши законодателната и исполнителната функција на македонската феде-

рална држава, до колку таја функција не ја префрлил на својот Президиум и на Народното пра-

вителство на македонскатадржава.

Член З

АСНОМ го образуваат народните представители, без разлика на народност, вероиспо-

ведание, пол, раса и политическо - партијска припадност, кои се дали доказателство, оти ја прих-

ваќат борбата за самостојателност и слобода на народот на Македонија и народно-ослободителната

борба на сите останали народи во Југославија, а покрај това се непомирливи непријатели на

окупаторот и неговите помагач.

Член 4

Законодателната власт АСНОМ ја врши на своите пленарни заседанија, а во времето мегу

заседанијата таја власт ја врши преку Президиумот.

Исполнителната власт АСНОМ ја врши преку својот Президиум и преку Народното

Правителство на македонската држава.

Член 5

АСНОМ и Народното правителство на македонската држава се врховни органи на на-

родната власт во македонската држава како федерална единица во федеративна Југославија.

Имајќи (го) пак предвид сегашното развитие на народно- ослободителната борба и

степенот на изградуењето на власта во обштата држава, а како уште ги нема сите условија за

образуването на Народното правителство на македонската држава, функцијата на Народното

правителство ќе ја врши времено ПРЕЗИДИУМОТ на АСНОМ Член б

АСНОМ си избира свој Президиум, кој е саставен от претседател, два подпретседатела,

два секретара и најмалку други 16 (шеснаесет) члена.

Член 7

За својата работа Президиумот одговара пред АСНОМ.

Член 8

Сите законодатели решение на АСНОМ и неговиот Президиум се објавуваат со

подписите на председателот и секретарот на АСНОМ, односно (на) неговиот Президиум.

44

Член 9

На територијата на Македонија важат законите на федералната македонска држава и

законите на федеративна и демократска Југославија.

Член 10

До формирането на Народното правителство на македонската држава при Президиумот

на АСНОМ се образува нужен број отдели за разните гранки на државното управление.Секој отдел

се управљава от начелник на отделот. Началникот на отделот ги води работите на отделот, под

раководството и контролата на членот Президиумот, на кого и одговара.

Член 11

Народното правителство на македонската држава, односно до неговото образование

Президиумот на АСНОМ, има функцијата на народно правителство, основајќи се на решенијата на

АСНОМ, а во согласие со решениата на АВНОЈ, како и заповедите и решениата на Националниот

комитет на ослободуењето на Југославија, донесуе заповеди и решениа и (го) контролира нимното

спроведуене во македонската држава.

Член 12

Народното правителство на македонската држава, односно до неговото образуване

Президиумот на АСНОМ, има право да (ги) отфрли заклучениата и заповедите на сите народно-

ослободителни одбори, ако не се во склад со законите на македонската држава.

Член 13

Работите на секое заседание на Собранието ги води Работното претседателство, изабрано

само за това заседание. Ова председателство е составено от председател, подпредседател, два

секретара и најмалку 5 члена.

За секое заседание се избира и верификациона комисија составена од 5 члена.

Новото заседание го отвора Председателот на претходното заседание, предлагајќи избор

на ново работно председателство.

Член 14

Ова решение влегува веднага во сила.

Во манастирот „Св.отец Прохор Пчински", на ИЛИНДЕН, 2 август 1944 година. За Антифашиското

собрание на народното ослободуене на Македонија.

Секретар: Претседател:

Љупчо Д. Арсов Метдоди Андонов - Ченто

(Според: Првото заседание на АСНОМ; (1984) Незаборавник,Скопје, стр. 64-65)

АСНОМ на заседанието:

- се конституира во врховно законодавно и извршно тело и највисок

орган на државната власт на Демократска Македонија;

- формира Президиум на АСНОМ со функција на народна влада на

македонската држава;

- го воведе македонскиот народен јазик како службен јазик во маке-

донската држава;

- го прогласи 2 Август за народен и државен празник на македонскиот

народ и македонската држава;

- ја усвои Декларацијата за основните права на граѓаните во Демократ-

ска Македонија;

45

- формира комисија за испитување на воените злосторства направени

од окупаторите и нивните слуги,

- формира комисија за изработување на законски проекти на македон-

ската федерална држава;

- го прокламира Манифестот на првото заседание на АСНОМ до

македонскиот народ;

- ја одобри работата на Главниот штаб и оддаде признание и изрази

благодарност на македонската Народно-ослободителна војска; и

- донесе и други решенија значајни за развитокот на нароодно-ослобо-

дителната војна и изградбата на земјата.

Од аспект на развитокот на општественото уредување, а особено за

развојот на политичкиот систем посебно значење имаат актите кои со своите

основни карактеристики и суштина, имаат уставно-правен карактер и како

такви постануваат составен дел на првиот Устав на НРМ се: (1) Решението на

АСНОМ како врховно законодавно и извршно народно претставничко тело и

највисок орган на државната власт на демократска Македонија; (2) Деклараци-

јата на АСНОМ за основните права на граѓаните на демократска Македонија;

(3) Решението на АСНОМ за воведување на македонскиот јазик како службен

јазик во македонската држава; (4) Решението на АСНОМ за прогласување на

Илинден - 2 Август за народен и државен празник на македонската држава.

(1) Решението на АСНОМ како врховно законодавно и извршно на-

родно претставничко тело и највисок орган на државната власт на демократска

Македонија (АСНОМ) е документ кој несомнено има уставно-правни каракте-

ристики. Тој е акт со кој се изразува суверената волја и правото на самоопреде-

лување на македонскиот народ. Констититутивниот карактер на ова решение

се огледа и во тоа што АСНОМ се конституира и како највисока државна

власт во Демократска Македонија. Тој ја врши законодавната и извршната

власт (член 2). Имено, Законодавната власт ја врши преку пленарните седници

и преку Президиумот. Во решението посебно се констатира дека АСНОМ и

Владата „се врховни органи на народната власт во македонската држава“

(Член 5). И особено што „на територијата на Македонија важат законите на

Федералната македонска држава“ (член 9) и што Владата, односно неговиот

Президиум, врз основа на одлуките на АСНОМ донесува заповеди и решенија

и го контролира нивното спроведување во македонската држава (член 11).

Поаѓајќи од ваквата позиција АСНОМ се определува за прифаќање на

одлуките на АВНОЈ и се определува македонската држава да се здружи со

останатите југословенски држави "како рамноправна федерална единица на

Демократска Федеративна Југославија" (член 1). Освен тоа, со ова решение се

46

врши поделба на функциите меѓу пленарното заседание на АСНОМ, неговиот

Президиум и Владата и се утврдува структурата на АСНОМ.

Несомнено е дека овој акт на АСНОМ има обележја на акт на само-

конституирање, иако, ги нема формалните карактеристики на Устав, неговата

содржина и дејство имаат влијание на општесвениот и уставно-правен разви-

ток на Демократска Македонија.

(2) „Декларацијата на АСНОМ за основните права на граѓаните на де-

мократска Македонија“ е акт од особено уставно значење со кој се утврдуваат

основните слободи и права, покрај другото, еднаквоста и рамноправноста на

сите граѓани на федералната македонска држава пред законите, без оглед на

национална припадност, пол, раса и вероисповест.

Таа им гарантира безбедност на личноста и имотот, и во тие рамки го

гарантира правото на сопственост и приватната иницијатива во стопанскиот

живот. Во овој документ се гарантира слободата на говорот, собирањето, до-

говорот и слободата на здружувањето.

Со Декларацијата во федералната демократска држава се определува

на граѓаните да им ги обезбеди сите права на слободен национален живот на

националните малцинства. Исто така, во овој акт внимание се посветува и на

политичките права,особено бирачкото право и неговото користење и на секој

граѓанин му се признава правото на жалба против решенијата на органите на

власта. Таа ја прокламира должноста и чест на „секој за граѓанин способен за

оружје, без разлика на народност и вера, да учествува како војник во редовите

на народноослободителната војска и партизанските одреди“ (точка 8 од Декла-

рацијата). Покрај овие права, Декларацијата ја утврдува обврската на народ-

ната власт да се грижи за отстранување на неписменоста и за подигање на на-

родната култура, како и за обезбедување на бесплатна просвета.

(3) „Решението на АСНОМ за прогласување на Илинден - 2 август за

народен и државен празник на македонската држава“ ја изразува нераскин-

ливата врска на АСНОМ со борбата на македонскиот народ за национално и

социјално ослободување и за создавање своја држава. Илинденското заседание

на АСНОМ и симболички ја изразува врската со „Крушевската република“,

како изблик на демократските традиции на македонскиот народ.

47

ДЕКЛАРАЦИЈА на АСНОМ за основните права на граѓанинот на

демократска Македонија 1. Сите граѓани на федералната македонска држава се еднакви и равноправни пред законите,

не гледајќи (на) нивната народност, пол, раса и вероисповеданије.

2. На националните малцинства на Македонија се осигурават сите права на слободен

национален живот.

3. На секој граѓанин му е гарантирана сигурност за личноста и имотот, загарантирано е

правото на сопственост и часната иницијатива во стопанскиот живот.

4. На секој граѓанин муе загарантирана слободата на вероисповеданието и слободата на

савеста.

5. На сите граѓани им се гарантира слободата на говорот, печатот, собирањето, договорот и

слободата на дружението.

6. Изборното право на демократска Македонија го вршат избирачите со тајно гласуване на

основание на општото, еднаквото, непосредното и личното изборчо право.

7. Правото да избируат и да бидат избирани во сите изборни тела во народната власт (го)

имајат секој граѓанин и секоја граѓанка кој се наполниле 18 години, ако не се провинени за

некоје престапление. До дека траје народно-ослободителната војна, по решение на АСНОМ,

може да се отстапи от принципите на тајното и непосредното гласуване.

Малоумните лица, како и лицата кој со провинет по отношение на интересите на народно-

ослободителната војна, се лишават от правата по точка 5 и б на оваја декларација.

8. Должност и чест е на секој за оружје способен граѓанин, без разлика на народност и вера, да

учествуе како војник во редовите на народно-ослободитзлната војска и партизанските одреди.

9. Се забранува и прогонуваат сите фашиски и профашиски дејствија, оти се против слободата

и независноста на братската заедница на народите во Југославија.

10. На секој граѓанин му е загарантирано правото на жалба против решениата на органите на

власта по начин предвиден во законот. Секој граѓанин има прво на молба и поплака кај сите

државни власти.

11. Народната власт се старае да (ја) отстрани неписменоста и да ја подигне народната култура

како и да осигура безплатна просвета.

Во манастирот „Св.отец Прохор Пчински" на ИЛИНДЕН, 2 август 1944год(ина).

За Антифашиското собрание на народното ослободуене на Македонија.

Секретар Претседател:

Љупчо Д. Арсов, Методи Андонов — Ченто (Според: Првото заседание на АСНОМ; (1984) Незаборавник,Скопје, стр. 64-65).

(4) Решението на АСНОМ за воведување на македонскиот јазик како

службен јазик во македонската држава го изразува националниот карактер на

новосоздадената држава. Со него,во македонската држава нејзиниот народен

јазик се прогласува за службен што во основа значи акт на конституирање

48

на македонската држава.

РЕШЕНИЕ на Антифашистичкото собрание на народното ослободуене на Македоннја за заведуене на македонскиот јазик како службен

јазик во македонската држава

Член 1

Во македонската држава како службен јазик се заведуе народниот македонски јазик..

Член 2

Ова решение влегуе веднага во сила.

Во манастирот „Св. Отец Прохор Пчински“, на ИЛИНДЕН 2 август 1944 год(ина).

За антифашистичкото собрабрание на народното ослободуење на Македонија.

Секретар: Претседател:

Љупчо Д. Арсов Методи Андонов-Ченто

Љ. Арсов, с.р. М.А. Ченто, с.р. (Според; Првото заседание на АСНОМ; (1984); Незаборавник; Скопје; (стр. 65-66)

На Првото заседание на АСНОМ, покрај овие акти, се донесени и дру-

ги решенија, како што се комисиите за испитување на воените злосторства

направени од окупаторите и нивните слуги и за изработување на законски

прописи на македонската федерална држава и се избрани и 40 претставници на

македонскиот народ за АВНОЈ и неговиот Президиум.

Во приказот на актите од непосредно уставно-правно значење за фун-

кционирање на политичкиот и државниот механизам на македонската држава

кои имаат не само државно-правно, туку и политичко значење имаат и актите

и прописите донесени од Президиумот на АСНОМ како што се: а) Решението

за организирање на поверенства при Президиумот на АСНОМ.; б) решението

за поделба на Македонија на области, околии и општини и в) Решението за ор-

ганизирање и работа на народноослободителните одбори во федералната маке-

донска држава

(а) Со Решението за организирање на поверенства при Президиумот

на АСНОМ, всушност се формирани првите министерства за позначајните об-

ласти од општествениот, економскиот, политичкиот, и културниот живот како

што се: информации, внатрешни работи, просвета, народно стопанство и обно-

ва, финансии, сообраќај и градежништво, социјална политика и судство.

(б) Со Решението за поделба на Македонија на области, околии и оп-

штини, во суштина е извршена првата политичко-територијална поделба на

земјата., како претпоставка за понепосредно извршување на власта и во созда-

49

вањето на услови за учество на граѓаните во управувањето.

(в) Согласно одлуките на АСНОМ со Решението за организирање и

работа на народноослободителните одбори во федералната македонска држа-

ва, Президиумот, ги утврдува основните прашања за функционирањето на

основните носители на власта во земјата.

МАНИФЕСТ од првото заседание на АСНОМ до македонскиот народ (извадоци)

Македонски народе,

Од тешките борби и пролевената крв на најдобрите македонски синови излегува

денес првото Народно Собрание, тој симбол на твојата слобода и изразител на твојот

суверенитет, и ја прокламира пред цел свет полната национална слобода на македонскиот

народ во ПРВАТА СЛОБОДНА МАКЕДОНСКА ДРЖАВА. Вековниот идеал на

македонскиот народ се постигнува. За прв пат после Самоила македонскиот народ створи

своја собствена држава; за прв пат македонскиот народ ќе се осети во Македонија како во

своја кукја; за прв пат тој стана не дребна пара во сметките на грабежливите сили, ами

слободен народ во слободна држава. Това е најголемата придобивка во историјата на

нашиот народ, спечалена во гигантскиот антифашистички фронт со крвта на најдобрите

синови на Македонија и со помошта на другите народи на Југославија, осигурена во нова,

федеративна заедница на народите на Југославија.

... Тргвајќи од вековните идеали на македонскиот народ, првото македонско

Народно Собрание го прокламира пред цел свет своето праведно и неостапно сакање ЗА

ОБЕДИНЕНИЕ НА ЦЕЛИОТ МАКЕДОНСКИ НАРОД на принципите на правото за

самоопределуване. Со това ќе се тури крај на робството на македонскиот народ во сите

негови делови и ќе се создадат условија за искрена солидарност и мир между балканските

народи.

Борејќи се за слободата на македонскиот народ, првото македонско Народно

Собрание ги ПРОКЛАМИРА ПРАВАТА НА ПОЛНА СЛОБОДА И РАВНОПРАВНОСТ

НА СИТЕ НАРОДНОСТИ ВО МАКЕДОНИЈА.

(Според: Првото заседание на АСНОМ; (1984), Незаборавник, Скопје, стр.77-78)

Во рамките на регулирањето на односите во државата, Президиумот

на АСНОМ донесе и посебни решенија за востановување народна милиција и

за воведување на народната просвета и описменувањето на населението. За таа

цел се донесени одлуки за воведување настава во основните и средните учи-

лишта, се основаа гимназии и учителски школи и се организирани аналфабетс-

ки курсеви со што се направени првите чекори во организирањето и функцио-

нирањето на виталните институции на македонската држава.

50

Одлуките и политичките документи донесени на АСНОМ, посебно се

изложени во Манифестот до македонскиот народ од Првото заседание на

АСНОМ. Овој документ во суштина е прокламација за националната слобода

на македонскиот народ и за создавањето на македонската држава, со која

АСНОМ, во името на македонскиот народ излегува "пред лицето на целиот

свет". Во структурата на оваа прокламација е изложена непрекинатата борба за

слобода на македонскиот народ, се потенцирани неговите револуционерни

традиции од Илинденското востание и Крушевската република, до епопејата

на НОВ против фашистичките окупатори. Значајно е да се подвлече и тоа де-

ка во оваа прокламација е нагласена борбата на македонскиот народ за оства-

рување на неговите идеали за полна национална слобода чиј логичен израз е

АСНОМ, како симбол на слободата и суверенитетот на македонскиот народ.

Во Манифестот се изложени прокламациите на Првото народно собрание, за

принципите врз основа на кои се конституира националната и државно-прав-

ната положба на македонскиот народ. Тие би ги скицирале на следниот начин:

Со АСНОМ е остварена полната национална слобода на македонски-

от народ во слободна македонска држава, затоа што "првпат по Самоила, маке-

донскиот народ создаде своја сопствена држава; првпат македонскиот народ ќе

се чувствува во Македонија како во своја куќа; првпат тој стана не дребна пара

во сметките на грабежливите сили, ами слободен народ во слободна држава".

Со АСНОМ македонскиот народ, користејќи го правото на самоопре-

делување и правото на отцепување и здружување, национално слободен и кон-

ституиран во сопствена држава, се здружува, како рамноправен член во Де-

мократска Федеративна Југославија, врз основа на принципите утврдени на

Второто заседание на АВНОЈ.

Со АСНОМ се прокламира идејата за обединување на целиот маке-

донски народ врз принципите на правото на самоопределување.

И на крајот, со АСНОМ се обезбеди целосна слобода и рамноправ-

ност на сите народности на Македонија, со што македонската држава покрај

демократскиот, националниот и федеративниот принцип, во својата основа го

вградува и принципот на рамноправност на народностите, односно национал-

ните малцинства со македонскиот народ.

Историската вредност на одлуките АСНОМ се состои во следното:

„Прво, со овие одлуки македонскиот народ за прв пат формира своја

држава во рамките на југословенската федерација. Во тој контекст, одлуките

на АСНОМ претставуваат втор Илинден бидејќи значат државноправна

51

операционализација на илинденските заложби до ниво кое го отвара патот за

натамошен развој на македонската држава до степен на целосна сувереност;

Второ, одлуките на АСНОМ создадоа поволни услови за сестран

духовен, културен и економски развој на македонската држава како основна

претпоставка за нејзина поширока афирмација на меѓународен план; и

Трето, одлуките на АСНОМ објективно придонесоа во значителна

мерка да се воспостави духовно и културно единство на целиот македонски

народ независно од тоа каде живеат неговите припадници“ (Шкариќ,С. Ibidem,

стр. 336).

Одлуките на АСНОМ, несомнено влијаеа на брзината на организира-

њето на системот на демократска власт во Македонија и се од огромно значе-

ње за почетокот на функционирањето и зацврстувањето на македонската

држава. Со нив започна процесот на државно-правна изградба на македонска-

та држава и на јакнењето на улогата и функциите на државните органи во оп-

штествениот живот. Со овие одлуки ќе се создадат организационите претпос-

тавки за успешното завршување на Народно-ослободителната војна и за изг-

радбата на земјата.

3.7. Уставниот развиток на Република Македонија од 1946 до 1991 година

Развитокот на општественото уредување на Република Македонија ќе

го проследиме преку уставно-правната историја. Имено во годините на функ-

ционирањето на македонската држава специфични се определени уставни ре-

шенија, кои повеќе или помалку го дефинираа основите на институционални-

от развој, а влијаеа и на општествените односи. Тој развиток би можеле да го

поделиме на неколку периоди:

- Првиот уставен период на Република Македонија почнува со донесу-

вањето на првиот Устав од 31 декември 1946 година и трае до донесувањето

на вториот целосен Устав на 12 април 1963 година;

- Вториот уставен период на Република Македонија започнува со до-

несувањето на вториот целосен Устав на СРМ и траеше до донесувањето на

Уставот од 1974;

- Третиот уставен период на Република Македонија започнува со до-

несувањето на Уставот на СРМ од 25 февруари 1974 година и трае до донесу-

вањето на сегашниот Устав од 17 ноември 1991 година;

52

3.7.1. Периодот на револуционерниот етатизам

Првиот уставен период на Република Македонија почнува со донесу-

вањето на првиот Устав од 31 декември 1946 година и трае до донесувањето

на вториот целосен Устав на 12 април 1963 година. Тоа е периодот на рево-

луционерниот етатизам. „Определбата за терминот револуционерен етатизам

произлегува од карактерот на општествено-економските и политичките

односи и процеси и силното влијание на државата, од една страна, и на револу-

ционерните организирани субјективни сили, а пред се на партискиот апарат,

на овие процеси, од друга страна“ (Климовски, С. Ibidem,стр.192). Тоа е пери-

од на обновата и изградбата на земјата. Во тој период се преземаат мерки кои

влијаат на содржината на животот. Но, во основа тоа е период со мошне дина-

мични промени кои фактички ги менуваа и основните уставни институции.

Тоа е период на силна државна иницијатива и нагласена интеграција на држав-

ното и партиското влијание во животот и работата на државата. Во нашата

политичка и правна литература првата фаза од овој период вообичаено се

означува со термините административен социјализам, државен социјализам,

држава на авангардата, револуционерен етатизам, народна демократија и сл.

Ова е период кога се разликуваат две фази. Гранична линија меѓу овие

две фази е 1953 година, односно донесувањето на Уставниот закон за општест-

веното и политичкото устројство и за органите на власта на Народна Републи-

ка Македонија. Промената на уставот со помош на Уставниот закон е влијани-

ето на „Основниот закон за управување на државните стопански претпријатија

и повисоките стопански здруженија од страна на работните колективи“, кој

што, уште беше познат и како Закон за работничко самоуправување од 1950

година.

3.7.1.1. Уставот на НРМ од 1946 година

Првиот Устав на Народна Република Македонија, е донесен на 31 Де-

кември од 1946 година од страна на Уставотворното собрание. Тој е акт од ос-

обено значење за македонскиот народ како и за државно-правниот и уставниот

развиток на Република Македонија. Тој има три основни карактеристики:

„прво тој е реален устав; второ, тој е народнодемократски устав; и трето тој е

устав на федерална единка, а не устав на самостојна држава“ (Шкариќ, С.,

1994, стр.337)

Тврдењето дека Уставот на НРМ е реален документ се аргументира со

тоа дека тој ја потврдува фактичката состојба, изразувајќи ги само оние прин-

53

ципи и права кои биле остварливи во практиката. Тој како акт претставувал

реален израз на постојната стварност, а не декларација или програма за идниот

развој.

„Со него се санкционира волјата и правото на самоопределување на

македонскиот народ за сопствена државност и за обединување со другите на-

роди на Југославија во новата федеративна заедница - ФНРЈ. Тој беше израз и

потврда на придобивките што ги извојуваа во НОВ сите народи на Југославија,

па и македонскиот народ и се утврдија основните општествено-економски и

политички односи. Поради тоа, овој Устав спаѓа во групата на реални устави,

затоа што тој не беше само акт со кој се завршува генезата на еден нов облик

на власта, туку и резултат на вековната борба и стремеж на најнапредните сили

на народот за сопствен и слободен национален политички живот што беше

евидентно и од неговата делумна свртеност кон иднината. Иако не се впушта

во детално програмирање на развојот, овој Устав сепак не е статичен и апсолу-

тистички. Тоа од него прави документ кој според својата оригинерност го вб-

ројува во групата на влијателни устави на народно-демократската уставност во

овој период“ (Климовски, С., Ibidem, стр. 193).

Организација на државната власт, според овој Устав, се темелеше врз

принципот на народниот суверенитет. Тој се остварувал низ развиен систем на

претставнички органи. Таа се темелел врз принципот на собраниската орга-

низација на власта,односно принципот на единството на власта.

Претставник на народниот суверенитет, врховен орган на државната

власт и законодавно тело бело Народното собрание. Тоа ги избирало и разре-

шувало Президиумот и Владата. Во негова надлежност е и изборот на право-

судните органи, односно судиите и јавните обвинители кои се самостојни и

независни во вршењето на правосудна функција, но во рамките на Уставот и

законите што ги донесува Собранието. Президиумот како посебен орган имал

законодавни функции. Имено, меѓу две заседанија на Собранието донесувал

акти кои подоцна ги поднесувал на одобрување. Владата ја има функцијата на

највисок извршен и управен орган на државната власт која раководи со минис-

терствата: сојузно-републички (во областа на стопанскиот систем) и репуб-

лички (во областа на општествените дејности). Локални органи на државата и

на народната власт биле народните одбори.

Ова е период кога со мерките на државата јакнел државниот сектор.

Тоа се остварувало со помош на национализациите. Така во тој период се извр-

шени две национализации на приватните стопански претпријатија од општо-

државно и републичко значење во 1946 и од локален карактер во 1948 година.

Преку овој облик на насилно менување на сопственичките односи биле опфа-

54

тени речиси сите претпријатија во разни области на стопанскиот и општестве-

ниот живот.

Со административните мерки, а особено со широките овластувања на

државата во организирањето и регулирањето на стопанскиот живот, посебно

со административното управување со стопанството и општеството во целина,

централистички поставеното планирање со гломазна евиденција и контрола,

етатистичкото посредување во сите сфери на општествениот живот, сраснува-

ње на државниот и партискиот апарат и видливиот стремеж на политичките

сили да влијаат врз вкупниот живот во земјата укажуваше на потребата од

соодветна општествена реформа. Таа се побара во преминот кон работничкото

самоуправување. Врз основа на одредбите на Законот за работничкото самоуп-

равување во сите поголеми државни стопански претпријатија се избрани ра-

ботнички совети, како основни и највисоки самоуправни органи на претприја-

тијата, и управни одбори, како нивни непосредни извршни органи. Во пома-

лите претпријатија функциите на работничкиот совет ги остварувал колекти-

вот во целина.

3.7.1.2. Уставниот закон за општественото и политичкото устрој-ство и за органите на власта на Народна Република Македонија

Воведувањето на работничкото самоуправување внело суштествени

промени во сопственичките односи и управувањето со стопанството. Со цел да

се следат промените во општеството во 1953 година е донесен Уставниот за-

кон за општественото и политичкото устројство и за органите на власта на На-

родна Република Македонија. Тоа е акт со кој е извршена измена и дополна на

Уставот на НРМ од 1946 година. Врз основа на Уставниот закон настанале и

промени во организацијата на власта и во структурата на нејзините органи.

Имено, претставничките органи републичко Собрание и народни одбори на

околиите и градовите од еднодомни постанале дводомни - составени од прет-

ставничко-политички собор избиран со тајно гласање на непосредни избори,

врз основа на општо и еднакво избирачко право на сите граѓани и собор на

производителите како претставнички собор на работниците во стопанските ор-

ганизации.

Промени настанале и во организацијата на власта. Владата постанува

Извршен совет како политичко-извршен орган на Собранието. Со тоа поизра-

зено се применува принципот на собранискиот систем на владеење. Променета

е и организацијата и структурата на републичката управа, која наместо минис-

55

терства се основани државни секретаријати како инокосни органи (за внатреш-

ни работи, правосудна управа, за стопански работи и сл.) и совети како колеги-

јални органи во општествените служби (просветата, културата, здравството и

др.).

Од досегашното излагање можеме да констатираме дека втората фаза

од првиот уставен период на Република Македонија се карактеризира со про-

мени во системот на власта и организацијата на државата кои водат кон усовр-

шување на уставниот и политичкиот систем. Општествениот развиток на зем-

јата, особено појавата на расчекор меѓу уставната рамка и реалните општестве-

ни односи ја наметнале потребата од донесување на нов уставен документ.

3.7.2. Период на честа уставна реформа

Вториот уставен период ја опфаќа временската рамка меѓу донесува-

њето на Устав на СРМ од 1963 до донесувањето на Уставот на СРМ од 1974

година. Тоа е период на зачестени амандмански промени на уставниот текст и

е опишуван како период на судир меѓу етатизмот и самоуправувањето, во кој

на сила е Устав кој не е само основен и највисок акт на државата, туку и свое-

видна општествена повелба. Имено, тоа е период кога на Уставот не му се при-

оѓало како на државна норма, туку како на своевиден општествен кодекс што

ги содржи тајните ориентации на општеството. Но, да се обидеме да ги претс-

тавиме основните карактеристики на Уставот на СРМ од 1963 година.

3.7.2.1 Уставот на СРМ од 1963

Со Уставот на Социјалистичка Република Македонија од 1963 година,

се афирмира нова концепција во пристапот кон материјата што ја опфаќа Уста-

вот. Имено тој се дефинира како документ на државата и општеството. Таквата

тенденција се изразува преку структурата на Уставот која се состои од преам-

була, основни начела и нормативен дел.

Според овој уставен акт во македонската држава организацијата на

власта се темели врз принципите на претставничката демократија, посебно врз

принципот на собраниски систем. Собранието е дефинирано како работно те-

ло, изведено непосредно од основната организација на трудот и во себе ја ин-

корпорира политичко-извршната функција. Тоа имало влијание на промената

на составот и организацијата на собранијата. Во уставната и секојдневната

практика е воведен поимот општествено-политичка заедница (за Републиката,

околијата и општината). Тие, како претставничко тело го имаа собранието сос-

56

тавено од "делегати на граѓаните и делегати на работните луѓе во работните

заедници". Собранието, пак, се дефинирало како "највисок орган на власта и

орган на општественото самоуправување, во рамките на правата и должности-

те на општествено-политичката заедница". Таквата дефиниција на собранијата

ја изразувала и нивната структура. Тие постанале повеќедомни. Имено, Соб-

ранието на СРМ го сочинувале пет собори: а) Републички собор (како општ

политички репрезент на Републиката во целина; б) организационо-политички

собор, (кој подоцна е заменет со Соборот на општините, како претставник на

општините); и в) Стопанскиот собор, г) Просветно-културниот собор и д) Со-

цијално-здравствен собор, (собори на работните заедници - односно собори на

делегатите на работните луѓе во работните заедници на соодветните области).

Специфично е тоа што општината стана категорија регулирана со Ус-

тавот и што, таа, во овој период е дефинирана како самоуправна и основна

општествено-политичка заедница. И тоа, што, месната заедница е дефинирана

како територијален обик на самоуправувањето.

Со овој уставен акт е воведен Уставниот суд како облик на вонсобра-

ниска заштита на уставноста и законитоста. Тој покрај оценката на уставноста

на законите и уставноста и законитоста на сите други прописи на државните и

самоуправните органи решавал и за споровите за надлежноста на органите и

одлучувал за заштита на правото на самоуправување и други основни права и

слободи, особено кога за тоа не е предвидена посебна судска заштита.

Новина претставува и проширувањето на правата и рамноправноста

на националните малцинства -народностите.

Ова е период кога разрешувањето на економските проблеми се обиду-

ва да се разреши преку реформирање на стопанскиот систем. За таа цел во

1965 година била спроведена стопанска реформа, од која се очекувало проме-

на во стопанскиот систем. Оваа стопанска реформа ја карактеризирало тоа што

промената се вршела кај носителите на економските и инвестиционите одлуки

за да доведе до премин од екстензивна во интензивна фаза за остварување на

подинамичен и постабилен општествено-економски развиток.

Ова е период кога се извршени амандмански промени на Уставот. На

почеток се укинати околиите во СРМ (1965 година); потоа била променета из-

борната основа за избор на сојузни пратеници (1967 година) и структурата на

Собранието на СРМ, делокругот на соборите, внатрешната организација на

Собранието и постапката за промена на Уставот. Промени претрпеле и органи-

зационите облици на остварување на самоуправувањето во работните органи-

зации и биле проширени законодавните функции на Републиката (1969 годи-

на). Промените не застанале само на тоа. Тие ја опфатиле Федерацијата како

57

последица од променетата положба на републиките и во тој контекст била

променетата положбата на организацијата на здружениот труд и статусот на

работните организации (1972 година).

Таквата зачестена промена на Уставот на СРМод 1963 година ја на-

метнале потребата од донесеување на нов Устав.

3.7.3. Устав на социјалистичката демократија

Почетокот на третиот уставен период на Република Македонија за-

почнува со донесувањето на Уставот на СРМ од 25 февруари 1974 година и

трае до донесувањето на Уставот од 17 ноември 1991 година. Според овој

уставен акт Републиката Македонија е дефинирана како „национална држва на

македонскиот народ и држава на албанската и турската народност шо живее во

неа“ (член 1 од Уставот на СРМ од 1974) и „социјалистичка самоуправна де-

мократска заедница на работните луѓе и граѓаните, на македонскиот народ и

рамноправните со него албанска и турска народност“ (Ibidem, член1).

Уставот на СРМ од 1974 година претрпе неколку амандмански изме-

ни, кои беа во функција на спречување на ерозијата и истрошеноста на систе-

мот, особено на расчекорот меѓу нормативното и фактичкото. Наспроти декла-

рираната доминантна и владеачка положба на работничката класа, во суштина

егзистираше фактичката власт сконцентрирана во партиско-државната струк-

тура. Таквата содржина на власта од институции направи само привид на де-

мократско одлучување. Во нив, пак, доминираше колективистичкиот дух кој,

на свој начин ја нивелираше индивидуалната способност на единката како гра-

ѓанин. Во еден таков амбиент на почетокот од деведесеттите години, отпочна

процесот на распаѓањето на југословенската федерација и почетокот на конс-

титуирањето на републиките како суверени држави. Како резултат на правото

на самоопределување и правото на отцепување, македонскиот народ со рефе-

рендумско изјаснување се определи за конституирање на Република Македо-

нија како самостојна држава. Таквата определба на македонскиот народ и гра-

ѓаните ја наметна потребата од коренито менување на економската и политич-

ката структура. Тоа, впрочем, на соодветен начин е изразено во Уставот на Ре-

публика Македонија од 1991 година.

3.7.3.1 Уставот на СРМ од 1974

Меѓу карактеристиките на Уставот на СРМ од 1974 година се и тие

58

дека тој е докумет кој реално ги изразува општествените односи, односно е ре-

ален акт и на општествена програма. Тој спаѓа во групата на реално-програмс-

ките устави. Како таков, тој е карактеристичен пример за устав кој не е само

општ правен акт, туку и политички документ; односно акт кој не е само пози-

тивно-правен текст, туку содржи и програмски одредби. Имено овој Устав

содржи преамбула, воведен дел со основни начела и нормативен дел. Основ-

ните начела се дел на Уставот, како такви тие непосредно не се применувале,

туку во нив била изразена сета "филозофија на режимот" и биле основа и насо-

ка за толкување на Уставот и законите.

Со овој уставен акт е афирмирана новата положба на републиките во

југословенската федерација. Taквата положба е недвосмислено изразена во ос-

новните начела каде се утврдува дека "работните луѓе, македонскиот народ и

народностите ги остваруваат своите суверени права во Социјалистичка Репуб-

лика Македонија. а во СФРЈ кога е тоа во заеднички интерес на работните лу-

ѓе, народите и народностите, со договор на социјалистичките републики и со-

цијалистичките автономни покраини,утврдено со Уставот на СФРЈ" (Основни

начела, I, став 2).

Во стандардната уставна материја се и слободите и правата на граѓа-

ните. Уставот, за прв пат во републичката уставност, во нормативниот дел во-

ведува две нови поглавја посветени на народната одбрана и надворешната

политика.

Уставот не врши поголеми промени во општествено-економскиот и

политичкиот систем. Новините главно се сконцентрирани во собранискиот

систем. Се воведе делегатскиот систем како облик на конституирање на собра-

нијата во општествено-политичките заедници (општината и Републиката). Ка-

рактеристично е што тој беше облик на посредно конституирање на овие ор-

гани. Облици на непосреден избор беа применети во изборот на делегациите

како облик на постојана врска меѓу избирачите и собранијата и за делегатите

во општествено-политичкиот собор. Собранијата, значи не ги сочинуваат

одборници и пратеници, туку делегати. Нив ги бираа делегациите избрани во

основните самоуправни организации и заедници - организациите на здружени-

от труд, месните заедници, други заедници и општините и во општествено-по-

литичките организации. Овој систем на конституирањето на собранијата се оз-

начува како делегатски собраниски систем. Собранијата имаат трихотомна

структура, односно тие се составени од три собори: а) соборот на здружениот

труд, (како собор на делегатите на работните луѓе во организациите на здруже-

ниот труд и другите самоуправни организации и заедници на трудот); б) опш-

тествено-политичкиот собор, (како собор на делегати на работните луѓе и гра-

59

ѓаните организирани во општествено-политичките организации); и в) соборот

на месните заедници во општинските собранија, односно соборот на општини-

те на Собранието на СРМ, (како собор на делегати на работните луѓе и граѓа-

ните во месните заедници, односно општините).

Во структурата на делегатско-собранискиот систем се вклучени и са-

моуправните интересни заедници како посебен собор кога се одлучува за пра-

шањата од областите: образование, наука, култура, здравство и социјална заш-

тита.

Во овој уставен период се извршени неколку амандмански измени на

уставниот текст и тоа во 1981 година, потоа, во 1989 и 1990 година кои се во

функција на создавање на уставно-правна основа на реформите на општестве-

ниот, економскиот и политичкиот систем кои наследија со воведувањето на

повеќепартиската парламентарна демократија и создавањето на основи за до-

несувањето на Уставот на Република Македонија од 1991 година.

Уставно-правниот развиток на Република Македонија, укажува на

мноштвото сорджини, решенија, облици и институции преку кои, во определе-

ни временски услови, согласно општествените, економските и политичките ус-

лови биле димензионирани и обликувани со потребите, барањата, желбите но

и можностите. Но, заедничка нишка на сите нив е што сите тие настојувале да

го идентификуваат обликот преку кој ќе се реализира вековниот идеал на ма-

кедонскиот народ- формирањето на сопствена држава. На тој пат, со повеќе

или помалку успех нудени се концепти за општествената организација, инсти-

туционалната структура, и начинот на нивната реализација.

IV. Основни карактеристики на Уставот на

Република Македонија од 1991 година

Пред да го разгледаме прашањето на основните карактеристики на Ус-

тавот на Република Македонија од 1991 година ќе разгледаме некој и од

прашањата сврзани со карактерот и основните својства на уставот со неговата

содржина и структура, а потоа и со специфичностите на македонскиот највисок

акт - Уставот од 1991 година.

4.1.Карактерот и основните својства на Уставот

Организирана заедница добива таков епитет во моментот кога ќе се

конституира политички. Донесувањето на Уставот во тој процес е највидливиот

облик и почеток преку кој тоа се остварува, односно се завршува процесот на

самоконституирањето.

Карактерот на уставот е условен од неговата природа. Имено, тој како акт

содржи мноштво одредби од различен карактер и функции. Уставот е сложен

правнополитички акт низ чии сложени слоевити одредби се уредуваат основите

на општественото, пред с¡, на државното и правното уредување на земјата. Со

него, повеќе или помалку се определуваат основните правци на државноправниот

развој на земјата.

Во структурата на секој устав егзистираат три вида основни норми: а)

нормативни, б) идеолошки и в) програмски. Таквиот карактер на нормите ја

определува нормативната и политичката функција на уставот. Тој, во исто време,

претставува општ правен и основен идејнополитички документ, односно “акт кој

содржи позитивноправни и одредби од идејнопрограмски карактер” и е одраз на

“сложеноста на материјата што се регулира со уставот која по својата природа е

правнополитичка и динамичка категорија”. (Шкариќ, С.,: 1994, стр.219).

Врз основа на анализата на уставите од повеќевековното искуство на

земјите науката дошла до сознание дека можат да се утврдат четири основни

својства на уставот: а) како основен акт; б) како највисок општ правен акт, в) како

идејно-политички акт и в ) како програмско-декларативен акт. “Со првите две

својства уставот се изразува како основен нормативен акт, а со последните две

како основен политички документ на одредена земја”. (Шкариќ, С., Ibidem, стр.

219).

Карактеристиката на уставот како основен акт произлегува од тоа што тој

а) е акт кој утврдува кој орган и низ која постапка ќе се донесуваат законите, б)

61

што во него се содржани поопшти правни правила од оние што ги содржи законот

и в) регулира поширока материја од онаа која ја регулира законот.

Својството на уставот како највисок правен акт се објаснува со тврде-

њето дека: а) тој е на врвот на пирамидата на правните акти и б) од него извира

целиот правен поредок. Врвното правно дејство произлегува од квалитетот на

органот што го донесува. Него го донесува уставотворно собрание како најширока

власт, се донесува поретко на референдум или пак на редовна седница на

законодавното тело. Ова дејство е условено и од сложеноста на постапката за до-

несување. Обично донесувањето е сврзано со определено присуство на седниците,

мнозинството за неговото донесување, за разлика од законите кои се донесуваат

во определена поедноставна постапка и со помало мнозинство. Со уставот како

највисок општ акт се уредуваат основите на општественото, државното и

правното уредување.

Уставот како идеолошко-политички акт се димензионира низ следните

карактеристики: а) тој е инструмент за менување на постојните односи и за

насочување на развојот на земјата; б) во него се изразува идеологијата и

политиката на уставотворецот; в) и со него се регулираат основните политички

односи во земјата.Овој вид на норми обично се наоѓаат во преамбулата или во

нормативниот дел и со нив се дефинира карактерот на режимот.

Својствата на уставот како општ правен акт и идеолошко-политички

документ се опредлени од сфаќањето на доминантните политички сили во

општеството, односно уставотворецот, неговата политичка филозофија и

идеологија, за развојот на општеството и односите во него. Таквиот двоен

карактер на уставот е производ на потребата да е реален и остварив документ, а и

да може да важи подолг временски период, како и да може да се реализира во раз-

лични временски, општествени, политички и економски услови. Овие својства на

уставот непосредно ја изразуваат врската меѓу правото и политиката.

Програмско-декларативниот карактер на уставот е резултанта на тоа што

со него: а) се определуваат основните рамки на општественото и државното

уредување, б) се утврдуваат целите и задачите на уставниот поредок, в) се основа

врз која ќе се донесуваат законите, затоа што уставните норми не можат непос-

редно да се применат, туку нивната примена се реализира преку законите и г) се

содржани декларативни одредби кои не можат да се применат непосредно ниту со

помош на законите. Овие одредби се однесуваат на иднината, го проектираат

идниот развој на општеството и се сврзани со остварувањето на определени цели

на уставниот поредок. Програмско-декларативните определби на уставот, најчесто

се сместени во преамбулата или во нормативниот дел и најчесто се испреплетени

со идеолошко-политичките определби. Ваквиот карактер на устав често се дефи-

нира дека има идеолошки карактер, обично станува збор за устави што се донесу-

62

ваат во клучни историски периоди. Наспроти ваквите стојалишта како резултат на

англиската правна и политичка теорија и практика уставот се определува како

документ на “прецизни правни правила, а не на мислења и желби или одредена

политика” ([kari}, S.: Ibidem, стр.223).

4.2. Содржина и структура на уставот

Содржината на уставите, според теоретичарите на уставното право е

определена од уставотворецот. Тој е слободен во определувањето на прашањата

кои ќе бидат опфатени во уставниот текст. На уставотворецот можат да влијаат

определен број на објективни и субјективни фактори. Обично донесувањето на

уставот во земјите каде постојат разлчен број на етнички заедници е исполнето со

мноштво содржини кои влијаат на политичкиот процес. Таквите односи влијаат

на содржината на политичкиот живот. Определени карактеристики се

специфични и при донесувањето на уставот на Република Македонија од 1991

година, кога, како резултат на долгата амандманска дебата, пратениците од албан-

ско етничко потекло не гласаа за донесувањето на овој акт. Но во определувањата

на содржината на Уставот може да се појави и влијанието на меѓународниот

фактор. Така, со посредство на претставници од странство, во пролетта 2001

година, отпочна процесот на менувањето на Уставот на Република Македонија.

Промената добива облик на надворешен притисок и диктат. Таа е проследена и со

вооружени конфликти од ограничен обем и со низок интензитет, што се на се ја

проблематизира оптималната општествена рамка за димензионирањето на про-

мените како израз на доминантните политички и социјални сили во земјата.

Компаративните истражувања на уставите утврдиле дека преовладуваат два

стандардни елементи на содржината на уставот: а) основните слободи и права на

човекот и б) државната власт.

Основните слободи и права се предмет на регулирање на уставите. Тие,

по правило, се регулирани во нормативниот дел. И се предмет на интерес на сите

пишани устави. Во начинот на примената има определени специфики. Така, до

дваесеттите години на дваесеттиот век во уставите се вградувала листата на

личните и политичките права, по Вајмарскиот устав од 1919 година па се до

седумдесеттите години на тој век таа листа е проширена и со социјално-еко-

номските права, а по новите устави ги содржат и еколошките права. Таквиот

однос е разбирлив затоа што “слободите и правата ја изразуваат моќта на

граѓанинот спрема државната власт, а должностите моќта на државата кон

граѓанинот” (Шкариќ, С., Ibidem… стр.228).

Државната власт како елемент на уставот, всушност, е потврда дека

државата е “основното средиште на моќта со чија помош се одржува одреден

63

поредок и одреден систем на вредности” (Шкариќ, С., Ibidem, стр. 228). Според

тоа, во уставот се определуваат органите кои ќе ја вршат државната власт, начинот

на конституирањето, надлежностите што ќе ги обавуваат, односите меѓу нив. На

тој начин уставот се јавува како конститутивен акт на мноштво институции што

функционираат во определна заедница. Низ историјата функциите на државата се

проширувале во повеќе правци. Од регулирањето на тоа кои државни органи ќе ја

чинат структурата на власта (парламент, влада, судство територијални и друг вид

на организација на власта, па се до државните финансии, службеници и сл.

прашања) уставите се повеќе ги прошируваат функциите во сверата на

социјалните и заштитните функции.

Структурата на уставите е различна. Во основа секој устав содржи

нормативен дел со членови и параграфи (ставови). Некои устави имаат и

преамбула која им претходи на нормативните решенија. Одделни устави имаат

амандмани или некакви анекси со кои се соопштуваат промените што се

направени во меѓувреме.

Преамбулата се наоѓа на почетокот на уставниот текст. Таа е негова

предходница. Обично е екстензивен текст, со свечен карактер, таа е целина од

определен број на ставови, но не соджи членови или параграфи. Преамбулата има

свечен карактер го изразува духот на условите и целите што сакаат да се

постигнат со донесувањето на таквиот уставен акт. Преамбулата нема правна

сила, но таа има влијание во интерпретирањето на уставните норми и на тој начин

постанува извор на уставно-правната практика. Преамбулата, споредувана со

нормативниот дел, е релативно краток текст, која има политички и програмско

декларативен карактер. Таа го опишува времето во која се донесува Уставот, се

изразува приврзаноста кон определени принципи, се определува развојот и

карактерот на државноста на земјата и се утврдуваат целите на општественото

уредување што се проектира со Уставот. Прв устав кој поседува преамбула е

Уставот на САД од 1787 година, а од европските е, Францускиот устав од 1791

година.

Преамбула на Уставот на САД од 1787 година

“Ние, народот на Соединетите Аамерикански Држави, со цел да соз-

дадеме совршен сојуз, да воспоставиме правда, да обезбедиме заедничка

одбрана, да ја подигнеме општата благосостојба и да ги обезбедиме

благодетите на слободата за себе и за своето потомство го

потпишуваме и донесуваме овој Устав на Соединетите Американски

држави” (Jovi~i},M.;:1984; стр.459).

64

По својата форма, надворешниот изглед и стилот, сите преамбули, не-

зависно од тоа што нивната содржина може да биде многу различна, се слич-

ни. Одредбите немаат диспозиција и санкција, претежно се користи описниот,

декларативен начин на изразување, стилот им е свечен, па дури и патетичен.

Тие личат на политички прогласи или манифести. Најчесто се донесуваат по

револуционерно или коренито менување на карактерот на власта или по зна-

чајни политички промени во една земја и тие претставуваат концентриран из-

раз на политичката доктрина што ја изразува уставот.

2. Карактеристики на осамостојувањето на Република Македонија

На Уставот на Република Македонија од 1991 година му претходеше

Декларацијата за сувереноста на Република Македонија. Врз основа на од-

редбите на оваа Декларација донесена од страна на Собранието на 25 јануари

1990 година, како и врз основа на плебисцитарно изразената волја на граѓаните

на Референдумот од 8-ми Септември. Во декларацијата станува збор за прогла-

сување на сувереноста на „Социјалистичка Република Македонија“, заради тоа

што во периодот кога е донесена декларацијата не беа променети атрибутите

на државата утврдени со Уставот на СРМ од 1974. Уставната измена на овие

атрибути настана во 1990 година со амандманска интервенција беа избришани

атрибутите „социјалистичка“ и „самоуправна“.

Декларацијата е акт на Собранието на Република Македонија со кој се

„изразува сувереноста“, во согласност „со уставните определби за независност

и територијален интегритет на македонската држава, како и правото на маке-

донскиот народ на самоопределување, вклучувајќи го и правото на отцепува-

ње“ (Член 1 од Декларацијата).

65

Собранието на Социјалистичка Република Македонија врз основа на член 318 од Уста-вот на СРМ, а во согласност со Меѓународниот пакт за граѓански и политички права, на седницата одржана на 25 јануари 1991 година, донесе

ДЕКЛАРАЦИЈА ЗА СУВЕРЕНОСТ НА СОЦИЈАЛИСТИЧКА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Член 1 Со оваа декларација се изразува сувереноста на Социјалистичка Република Македо-нија согласно со уставните определби за независност и територијален интегритет на македонската држава, како и правото на македонскиот народ на самоопределување, вклучувајќи го и правото на отцепување. Член 2 Политичкиот, стопанскиот и правниот систем на Социјалистичка Република Македонија се темелат на Уставот на СРМ и републичките закони, а во согласност и со определбите изразени во оваа декларација. Уставот на СФРЈ, сојузните закони и другите сојузни прописи и општи акти ќе се применуваат на територијата на Социјалистичка Република Македонија, доколку не се во спротивност на Уставот на СРМ, републичките закони и одлуките на Собранието со кои се остварува сувереноста на СРМ. Член З Изразувајќи ја сувереноста на Социјалистичка Република Македонија, Собранието на СРМ ќе донесе нов устав со кој, покрај другото, ќе се определи општественото уредување и идните симболи на државноста на Македонија. Член 4 Социјалистичка Репбулика Македонија како суверена држава самостојно одлучува за идните односи со државите на другите народи на Јутославија, во согласност со своите интереси, по мирен и демократски пат. Член 5 Оваа декларација, Уставот на СРМ, републичките закони и другите прописи и општи акти се основа за одлучување и дејствување како на републичките органи и организации, така и на сојузните органи и организации, на територијата на Социјалистичка Република Македонија. Член 6 Собранието на СРМ и надлежните органи на Републиката, до донесувањето на новиот устав, можат и самостојно да преземаат мерки за заштита и унапредување на положбата и правата на деловите на македонскиот народ кои како национално малцинство живеат во соседните земји: за Македонците во другите земји, за иселениците од Македонија и за граѓаните на привремена работа во странство. Член 7 Доколку спогодбено и демократски не се разрешуваат меѓусебните односи на суверените републики во СФРЈ или тоа се врши на начин на кој сувереноста на Републиката се загрозува, Собранието на СРМ ќе донесе уставен закон со кој ќе ги утврди другите прашања од уставно-правен карактер со кои СРМ како самостојна и независна држава ќе го преземе извршувањето на суверените права што ги остварувала преку органите на СФРЈ и ќе го утврди начинот на спогодување со другите републики за правното наследство на СФРЈ и за меѓусебните односи, според начелата на меѓународното јавно право. Член 8 Оваа декларација влегува во сила со денот на донесувањето, а ќе се објави во „Службен весник на Социјалистичка Република Македонија". СОБРАНИЕ НА СОЦИЈАЛИСТИЧКА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Бр. 08-220/'1 Претседател 25 јануари 1991 година на Собранието на СРМ Скопје Стојан Андов, с. р.

66

Набљудувана како нормативен документ, Декларацијата, според про-

фесорот Шкариќ, има три вида на одредби и тоа: а) декларативен; б) норма-

тивен и в) програмски карактер. Така за декларативни се сметаат одредбите

според кои се декларира дека сувереноста, независноста и територијалниот ин-

тегритет се јавуваат како израз на правото на македонскиот народ на самооп-

ределување, потоа дека политичкиот и стопанскиот систем се темелат врз Ус-

тавот и дека таа влегува во сила веднаш. Нормативните одредби се уставните и

законските акти и прописи, кои ќе се применуваат доколку не се во спротив-

ност со основните акти и законите на Република Македонија. Нормативен ка-

рактер имаат и одредбите според кои таа за идните односи со државите на дру-

гите народи на Југославија ќе одлучува во согласност со своите интереси, по

мирен и демократски пат; уставот и актите што ги донесува Собранието се

основа за одлучување и дејствување на органите; до донесувањето на новиот

устав надлежните органи можат да превземаат мерки за заштита на правата на

деловите на македонскиот народ што живеат како малцинство или иселеници

во други држави. Со програмските определби се декларира донесување на нов

устав, и заради заштита на суверените права на Македонија ќе се донесе уста-

вен закон. (Шкариќ, С., Ibidem, стр.356-357).

Врз основа на Декларацијата за сувереност во август 1991 година,

Собранието донесе одлука за распишување на референдум за претходно изјас-

нување на граѓаните за суверена и самостојна држава Македонија. Собранието

го утврди следното референдумско прашање: Дали сте за суверена и самостој-

на држава Македонија со право да стапи во иден сојуз на суверените држави на

Југославија”? “За” и “Против”.

Референдумот беше организиран на осми септември 1991 година. Од

вкупно 1.495.807 регистрирани граѓани - избирачи кон референдумското изјас-

нување пристапиле 1.132.981 или 75,74%. Од нив 1.132.981 или 72,16% одго-

вориле потврдно, што значи дека 95,26% од гарѓаните што се изјасниле гласа-

ле „за“. На референдумот 39.639 или 2,65% граѓани се изјасниле против., од-

носно тоа 3,50% од оние што излегле на референдумското изјаснување и

13.648 или 0,91% ливчиња биле неважечки..

Логичен след на ваквите процеси беше донесувањето на Уставот на

Република Македонија од 1991 година. На 17 Ноември Собранието на Репуб-

лика Македонија донесе одлука со која беше усвоен Уставот на Република Ма-

кедонија како највисок државен акт. Неговото донесување го означува почето-

кот на изградба на нов општествен и политички систем и нова политичка и

економска стратегија за развојот на државата, како независна во семејството на

современите држави.

67

4.3. Концепција на Уставот на Република Македонија од 1991 година

Уставот на Република Македонија од 1991 година „претставува целос-

но самостоен уставен акт кој, според својата концепција и основни карактерис-

тики воведува нов уставен поредок во Република Македонија“ и како таков „ја

изразува визијата и потребата на една современа држава и општество, заснова-

ни на сувереноста и правата на граѓаните“ (Климовски,С., (1997), стр. 201). Тој

според својата концепција спаѓа во групата на „либерално-демократските уста-

ви“ и претставува: а) дисконтинуитет на претходниот систем, б) устав на суве-

рена држава конципирана врз начелата на граѓанскиот суверенитет, в) напуш-

тен е еднопартискиот монопол, г) го прифаќа начелото на поделбата на власта,

д) го реафирмира концептот на локална самоуправа (Климовски, С, Ibidem,

стр.204-206).

Дисконтинуитетот со претходниот уставен систем се огледа преку тоа

што Уставот на Република Македонија од 1991 година ги напушта идеолошки-

те определби и вредности од кои поаѓаше дотогашната владејачка идеологија,

(социјалистичката самоуправна демократија, владеење и слични прашања). Во

концептот на Уставот е афирмацијата на граѓанскиот суверенитет, сопственич-

киот и политички плурализам, слободата на пазарот и претприемништвото;

принципот на поделбата на власта, а особено афирмацијата на основните сло-

боди и права на човекот и граѓанинот пред државата и нејзината организација.

Концептот на Уставот од 1991 година поаѓа од општоприфатениот

концепт на демократските држави и општества според кој Македонија се гра-

ди како демократска држава заснована на суверенитетот кој им припаѓа на си-

те граѓани. Тој поаѓа од човекот и граѓанинот и неговите слободи и права, како

основа за изградба на демократското општество и како акт тој располага со

карта на слободи и права кои се основа за формирањето и дејствувањето на по-

литичките институции. Во тоа, се гледа и неговата историска вредност затоа

што на тој начин се елиминира еден од извориштата на национализмот, нацио-

налните поделби и конфронтации на граѓаните на национална основа. Во ос-

новата концептот на либерално-демократската уставност било настојувањето

власта на сите државни органи, (па дури и на монархот во монархиите), да се

оправдува со сувереноста на народот. Сувереноста на народот била основата за

оправдувањето на задолжителноста на уставот. Ваквото поимање на концептот

на уставот довело до проширување на принципот на изборност што значи дека

биле напуштени разните цензуси како основа за учеството на граѓаните во

68

политичката власт. Идејната основа на оваа концепција е во учењето на Жан

Жак Русо и во неговото разбирање на народната сувереност.

Со Уставот на Република Македонија од 1991 година се напушта мо-

нополот на владејачката комунистичка партија. Со него се напушта било каков

облик за уставно гарантирање или фаворизирање на која било политичка ор-

ганизација или интересна група во освојувањето или одржувањето на политич-

ката власт. Тој е рамка за полна национална власт, односно функциите во др-

жавата можат да ги вршат само уставно утврдените органи, како и тоа дека во

државата се обезбедува еднаква правна заштита на сите облици на сопственост

и се гарантира слободата на пазарот и претприемништвото.

Уставот од 1991 година го напушта собранискиот систем на власта и

делегатскиот облик на нивното конституирање и во поглед на организацијата

на власта во Републиката поаѓа од начелото на поделбата на власта. Според

овој принцип Собранието на Република Македонија е уставотворен и законо-

давен орган кој функционира врз искуствата на парламентаризмот, со самос-

тојна и одговорна Влада и со Претседател на Републиката како израз на држав-

но единство. Покрај носителите на законодавната и извршната власт, со Уста-

вот се воспоставува и самостојно и независно судство со Врховниот суд на Ре-

публика Македонија како највисок суд.

Уставот од 1991 година го реафирмира концептот за локалната само-

управа заснован на нејзините класични основи.

Уставот на Република Македонија припаѓа на „новата генерација ев-

ропски устави“, затоа што се „темели врз традицијата на нововековниот европ-

ски конституционализам“. Тој е „релативно краток, јасен, и урамнотежен во

воопштеноста и прецизноста на нормите,“ (Устав на РМ, 1991, стр. 54). Тој е

дезидеологизиран, односно нема тнр. „идеолошки и идеен карактер или поли-

тичко-филозофска парадигма што би му се наметнале на општеството и на

односите во него, содржи определена концепциско - вредносна и целна рамка,

визија и проекција на општеството“. (Исто, стр. 54). Уставната визија на опш-

теството е отвореноста, автономијата и слободата, општество со развиени ма-

теријални политичко-демократски и културо-духовни структури, односно ос-

нова за целосна афирмација на човекот и граѓанинот со својата слобода, суб-

јективност и граѓанска сувереност. Тој ја определува Република Македонија

како „суверена, самостојна, демократска и социјална држава” (член 1), чиј су-

веренитет е „неделив, неотуѓив и непренослив” (член 2), во која „суверенитетот

произлегува од граѓаните и им припаѓа на граѓаните”, во која граѓаните „власта ја

остваруваат преку демократски избрани претставници, по пат на референдум и

други облици на непосредно изјаснување” (Устав на РМ, 1991, член 3).

69

Овој акт е либерално демократски затоа што е „надополнет со соци-

јални и регулативни функции на државата. Тој е либерално демократски устав

од следниве причини: прво, уставот е основен правен акт со кој се регулира по-

ложбата на човекот и граѓанинот и статусот на основните државни органи;

второ, уставот содржи правни гаранции за заштита на слободите и правата на

човекот и граѓанинот и го предвидува начелото за поделба на власта на законо-

давна, извршна и судска; и трето, уставот ги предвидува непосредните и сло-

бодните избори, политичкиот плурализам и системот на парламентарна демок-

ратија“ (Шкариќ, С., Ibidem, стр.246)

Уставот на Република Македонија од 1991 година ги има следните ка-

рактеристики: а) устав на самостојна и суверена држава; б) устав на граѓанска

и демократска држава; в) устав на правна и социјална држава, и г) устав за со-

жителство на македонскиот народ со националностите кои живеат во Републи-

ка Македонија. (Шкариќ, С. Ibidem, стр. 236).

Во досегашната историја македонскиот народ, како што претходно

видовме, ги донесувал уставните акти како акти на федерална држава или

вршел конципирање устав на “автономна држава“. Но Уставот од 1991 година

е акт на самостојна и суверена држава. Ваквата квалификација на Уставот про-

излегува од јасното дефинирање на Република Македонија како суверена и са-

мостојна држава, а особено од тоа што нејзиниот суверенитет е неделив, нео-

туѓив и непренослив. Таквиот концепт на државниот суверенитет ја нагласува

самостојноста и независноста на државата и територијалната целост и сувере-

ност во вршењето на власта на нејзината територија. Ваквиот цврст „карактер

на државниот суверенитет го омекнува со одредбите за почитувањето на нор-

мите на општо прифатеното меѓународно право и за сојузување на Република

Македонија. На тој начин традиционалниот концепт за државниот суверенитет

не може да биде пречка за интегрирањето на Република Македонија во Европ-

ската унија и пошироката светска заедница“ (Шкариќ,С, Ibidem, стр.238).

Во врска со карактеристиката дека станува збор за Устав со граѓанска

и демократска држава се аргументира со тоа што тој го прифаќа народниот,

односно граѓанскиот концепт на суверенитет како извор на државната власт и

е устав на демократска држава затоа што во него, во темелните вредности, се

прифаќаат политичкиот плурализам, општите непосредни избори начелото на

поделбата на власта како вредносна и целна рамка на општественото и уставно

уредување.

Својството - Устав на правна и социјална држава се огледа во негови-

те решенија,таа е правна држава, односно држава во која владеењето на пра-

вото претставува темелна вредност на уставниот поредок. „Владеењето на пра-

70

вото како темелна вредност се обезбедува со помош на следните уставни прин-

ципи: супрематија на Уставот во правниот поредок; второ, уставно-судска кон-

трола на уставноста на законите и на другите прописи и акти од страна на Ус-

тавниот суд на Република Македонија и трето, правна заштита на човековите

слободи и права“ (Шкариќ,С. Ibidem, стр.244).

Одредницата „социјална држава“ подразбира концепт за воспоставу-

вање на социјална правда. Тоа се огледа преку постојана грижа за подобрува-

ње на животните услови, посебно на оние граѓани на кои им е потребна по-

мош, особено во случаи на невработеност, ниски примања, инвалидитет. Но во

овој концепт е и грижата за економски развиток и еднакви економски мож-

ности за живот и работа и за обезбедување на минимум стандарди во поглед

на материјалните примања, здравствената заштита и образованието, согласно

материјалната моќ.

Својството- Устав на држава на сожителство. Тој промовира модел на

сожителство на македонскиот народ и националностите што живеат во неа,

односно се промовира моделот на мултиетничка демократија. Тоа посебно бе-

ше нагласено во Преамбулата на Уставот во кој се повикува на традиционал-

ното искуство на меѓусебното почитување. Корените на таквата ориентација ја

препознаваме во Крушевскиот манифест од 1903 година. Уставот, исто така

воведе и посебна институција, Совет за меѓунационални односи како орган чи-

ја задача е разгледување на прашањата од областа на меѓунационалните од-

носи. Овој орган го изнесува своето мислење и предлага начин на разрешува-

ње на таквите прашања. Амандманската интервенција во Уставот во 2001 г-

одина ги зајакна уставните решенија на оваа линија. Со нив Советот за

меѓунационални односи е заменет со Комитет на заедниците во чија надлеж-

ност се предлозите за решавање на определени прашања меѓу заедниците, тој

ќе оценува дали соодветно се применети определени решенија. И не само тоа,

туку и воведувањето на посебно мнозинство при одлучувањето за определени

закони, за изборот на определени функции. Исто така, овој концепт го „отвара

просторот за развој на консоцијалната демократија како една од современите

теории за демократијата која нагласено значење има за мултикултурните и

мултиетничките општества“ (Шкариќ, С., Ibidem, стр. 246).

71

4.4. Содржина на Уставот на Република Mакедонија од 1991 година

Уставот на Република Македонија од 1991 година е составен од

преамбула и нормативен дел.

4.4.1. Преамбула

1. Во нашата уставна практика Уставот на НРМ од 1946 година не

содржеше преамбула, а додека во уставите од 1963 и 1974 година се сретнува

преамбула. Во преамбулата на овие устави е изразена генезата на Социјалис-

тичка Република Македонија, поврзана со историските стремежи на

македонскиот народ за национална слобода и државна самостојност, за рам-

ноправност на македонскиот народ и другите народи и народностите и сите

заедно да создадат услови за слободен и сестран развој во Југославија.

Преамбула на Уставот на Република Македонија од 1991 година

“Тргнувајќи од историското културно, духовно и државно наследство на

македонскиот народ и од неговата вековна борба за национална и социјална слобода и

за создавање своја држава, а посебно од државно-правните традиции на Крушевска-

та република и историските одлуки на АСНОМ и уставно-правниот континуитет на

македонската држава како суверена република во Федеративна Југославија, од

слободно изразената волја на граѓаните на Република Македонија на референдумот

од 8 септември 1991 година, како и од историскиот факт дека Македонија е

конституирана како национална држава на македонскиот народ во која се обезбедува

целосна граѓанска рамноправност и трајно сожителство на македонскиот народ со

Албанците, Турците, Власите, Ромите и другите националности кои живеат во

Република Македонија, а со цел:

- Република Македонија да се конституира како суверена и самостојна и како

граѓанска и демократска држава;

- да се воспостави и изгради владеењето на правото како темелен систем на

власта;

- да се гарантираат човековите права, граѓанските слободи и националната

рамноправност;

- да се обезбеди мир и сожителство на македонскиот народ со национал-

ностите кои живеат во Република Македонија и

- да се обезбеди социјална правда, економска благосостојба и напредок на

личниот и заедничкиот живот”.

Во преамбулата на Уставот на Република Македонија се поаѓа од

„историското културно, духовно и државно наследство на македонскиот народ” и

“слободно изразената волја на граѓаните на Република Македонија на референ-

72

думот од 8 септември 1991 година, како и од историскиот факт дека Македонија е

конституирана како национална држава на македонскиот народ”, како и тоа дека

во неа е обезбедена “целосна граѓанска рамноправност и трајно сожителство на

македонскиот народ со Албанците, Турците, Власите, Ромите и другите национал-

ности” кои живеат во неа. Се констатира дека Република Македонија “се консти-

туира како суверена и самостојна и како граѓанска и демократска држава”, во која

се воспоставува и гради “владеењето на правото како темелен систем на власта”, и

“се гарантираат човековите права, граѓанските слободи и националната рамноп-

равност”, како претпоставка да се “обезбеди мир и сожителство на македонскиот

народ со националностите кои живеат” во неа и “да се обезбеди социјална правда,

економска благосостојба и напредок на личниот и заедничкиот живот” (Преамбу-

ла на Уставот на РМ од 1991).

Констатациите изнесени во преамбулата се поврзани со една вреднос-

на рамка којашто има за цел: а) „Република Македонија да се конституира ка-

ко суверена и самостојна и како граѓанска и демократска држава;“ б) „да се

воспостави и изгради, владеењето на правото како темелен систем на власта“;

в) „да се гарантираат човековите права, граѓанските слободи и националната

рамноправност“; г) „да се обезбеди мир и сожителство на македонскиот народ

со националностите кои живеат во Република Македонија;“ и д) „да се обезбе-

ди социјална правда, економска благосостојба и напредок на личниот и заед-

ничкиот живот".

2.По донесувањето на Рамковниот договор и утврдувањето на потре-

бата од соодветни промени во Уставот на Република Македонија 1991 година,

по иницијативата на Претседателот на Република Македонија, е предложен и

нов текст на преамбулата. Во него се поаѓа од граѓаните на Република Македо-

нија и се нагласува положбата на македонскиот народ. Во неа се истакнува и

положбата на граѓаните кои живеат во нејзините граници, а се дел од

албанскиот народ, турскиот народ, влашкиот народ, српскиот народ, ромскиот

народ, бошњачкиот народ и другите. Тие ја преземаат одговорноста за

сегашноста и иднината на земјата и се свесни и благодарни на предците за

создавањето на самостојна и суверена држава Македонија и ја истакнуваат од-

говорноста пред идните генерации за зачувувањето и развојот на сè што е

вредно од богатото културно наследство и соживот во Македонија. Во

преамбулата е подвлечена еднаквоста на граѓаните кон заедничкото добро Ре-

публика Македонија, „како самостојна, суверена држава со намера да се

воспостави и зацврсне владеењето на правото, да се гарантираат човековите

права и граѓанските слободи, да се обезбеди мир и соживот, социјална правда,

економска благосостојба и напредок на личниот и заедничкиот живот

73

Преамулата на Уставот од 2001 година Am an dm an IV

1. Gra|anite na Republika Makedonija, Makedonskiot narod, kako i

gra|anite koi `iveat vo nejzinite granici koi se del od albanskiot narod, turskiot narod, vla{kiot narod, srpskiot narod, romskiot narod, bo{-wa~kiot narod i drugite, prezemaj}i ja odgovornosta za sega{nosta i idninata na nivnata tatkovina, svesni i blagodarni za `rtvite i posvetenosta vo nivnite zalo`bi i borba za sozdavawe za samostojna i suverena dr`ava Makedonija i odgovorni pred idnite generacii za za~uvuvawe i razvojot na s¢ {to e vredno od bogatoto kulturno nasledstvo i so`ivot vo Makedonija, ednakvi vo svoite prava i obvrski kon zaedni~koto dobro Republika Makedonija, edbakvi vo svoite prava i obvrski kon zaedni~koto dobro Republika Makedonija - vo soglasnost so tradicijata na Kru{evskata Republika i odlukite na ASNOM i na referendumot od 8 septemvri 1991

godina, odlu~ija da ja konstituiraat Republika Makedonija kako samostojna, suverena dr`ava so namera da se vospostavi i zacvrsne vladeeweto na pravoto, da se garantiraat ~ovekovite prava i gra|anskite slobodi, da se obezbedi mir i so`ivot, preku svoite pretstavnici vo Sobranieto na Republika Makedonija, izbrani na slobodni demokratski izbori, usvojuvaat....

2.So to~ka 1 na ovoj amandman se zamenuva Preambulata od Ustavot na

Republika Makedonija

Понудениот текст на преамбулата го изразува граѓанскиот карактер на

Република Македонија. Во одредниците народ, пред сè, се исцртуваат содржи-

ните на овој поим сфатен како демос. Оттаму, овој текст на преамбулата се

обидува да ги надмине приговорите за напуштањето на граѓанскиот концепт

на Уставот. Но, од дикцијата на текстот произлегува дека македонскиот народ

е само во Република Македонија. Во Република Македонија освен македонс-

киот народ живеат и делови од други народи. Оттаму, дали македонскиот

народ живее само во Република Македонија? Дали деловите на другите наро-

ди, ако изразат потреба ќе се здружат со народите чии делови се? И дали дело-

вите на македонскиот народ надвор од Република Македонија, дефинитивно,

се исклучени. Одговорите се бројни. Обидот да се одговори на сите нив не во-

ди во расправата која излегува од концептот на овој текст, односно од наме-

рите тој да ги задоволи образовните потреби.

74

4.4.2. Нормативен дел на Уставот на Република Македонија од 1991 година

1. Нормативниот текст на Уставот на Република Македонија се состои

од девет делови означени со римски бројки. Притоа, поголемиот дел од нив се

единствена целина, а само два дела се поделени на посебни оддели означени

со арапски бројки.

I. Основни одредби

II. Основни слободи и права на човекот и граѓанинот

1. Граѓански и политички слободи и права

2. Економски, социјални и културни права

3. Гаранции на основните слободи и права

4. Основи на економските односи

III. Организација на државната власт

1. Собрание на Република Македонија

2. Претседател на Република Македонија

3. Влада на Република Македонија

4. Судство

5. Јавно обвинителство

IV. Уставен суд на Република Македонија

V. Локална самоуправа

VI. Меѓународни односи

VII. Одбрана на Републиката, воена и вонредна состојба

VIII. Измена на Уставот

IX. Преодни и завршни одредби

Првиот дел на Уставот насловен како основни одредби во осум члена

е определен карактерот на државата, носителот на суверенитетот, неделивоста

и неотуѓивоста на територијата, неповредливоста и начинот на менување на

постојната граница на Република Македонија. Во овој дел се регулираат и пра-

шања како што се: државјанството, државните симболи (грб, знаме и химна),

главниот град и службениот јазик на државата. Овој дел завршува со наброју-

вање на темелните вредности на Република Македонија.

Вториот дел на Уставот е најобемен и е посветен на основните слобо-

ди и права на човекот и граѓанинот. Поделен е на четири оддели. Тој дел прет-

ставува карта на слободите и правата, но и на механизмите за уставна заштита

на слободите и правата.

Третиот дел ги опфаќа одредбите што се однесуваат на организацијата

75

на државната власт. Во овој дел се утврдени органите на Републиката и нив-

ните овластувања. Овој дел содржи пет оддели.

Четвртиот дел ја регулира материјата посветена на Уставниот суд на

Република Македонија.

Петтиот дел ги содржи основните принципи за локалната самоуправа.

Шестиот дел се однесува на меѓународните односи.

Седмиот дел се однесува на виталните функции на државата -

одбраната на Републиката, воената и вонредната состојба.

Осмиот дел се фокусира на постапката за измена на Уставот.

Деветтиот дел содржи одредби од преоден и завршен карактер. Во

овој дел е утврден начинот за преминување од поранешниот во новиот уставен

систем За одделните аспекти на структурата, поточно преку разработката на

одделни прашања значајни за општетсвеното и политичкото уредување ќе ги

актуелизираме содржините од Уставот.

2. Во историска смисла референдумското изјаснување на граѓаните, a

во тој контекст донесувањето на Уставот значеше финализирање на македон-

скиот сон и идеал, воспоставен со Илинденското востание и Крушевската

република 1903 година и АСНОМ 1944 година. Тоа беше реализација на дел

од визиите и идеите на мноштвото македонски револуционери кои се бореа за

македонска држава, за „Автономна Македонија". Востанијата на македонскиот

народ беа првиот сеопфатен чекор кон изборување самостојност. Првата

конкретизација по 1903 -та беше АСНОМ на 2 август 1944 година во манасти-

рот „Свети Прохор Пчињски“. На ова заседание Македонија де факто за прв-

пат стана држава, каде беше изразена суверената волја на македонскиот народ,

посебно правото на самоопределување и на сопствена држава. Антифашис-

тичкото собрание на народното ослободување на Македонија стана врховно

законодавно тело на македонска држава, првата слободна македонска држава

по повеќевековните борби на македонскиот народ за национална и социјална

слобода. Тој процес, речиси пет децении потоа доби своја финализација во од-

луката на повеќепартиското собрание на Република Македонија со прогласу-

вањето на македонскиот Устав.

V. Карактерот на Република Македонија како

држава

Определување на карактерот на државата во уставните акти се третира

различно. Во еден број устави карактерот на државата не се определува. Но, број-

ни се уставите што зборуваат за формата на управување, за формата на внатрешно-

то уредување на земјата или истакнуваат некои други карактеристики. Оние уста-

ви што карактерот на државата го определуваат преку формата на управување,

зборуваат за монархија или република. Уставите, пак, што зборуваат за формата на

внатрешното уредување, тогаш, тие, нагласуваат дека соодветната држава е сојуз-

на, или унитарна. Кај некои поблиску се определува карактерот на политичкиот

систем, или пак се одбегнува да се определи карактерот на системот со формула-

циите дека држава е уставна монархија или република. Во поновите уставни реше-

нија се акцентира парламентарниот карактер на политичкиот режим. Постои и

една група на земји чии уставни решенија се под влијанието на религијата. Тие го

нагласуваат верскиот карактер на заедницата (најчесто муслиманството, како што

се Иран, Пакистан, Либија и други). Во овие земји религијата обично е подигната

на ниво на државна религија.

Уставниот систем на Република Македонија, во сите досегашни устави,

на целосен начин ги изразува битните карактеристики на Македонија како држава.

Еволуцијата на карактерот на Македонија како држава е корелација со промените

на односи во земјата. При определувањето на карактерот на Македонија како

држава постојат константи низ сите дефиниции на државата.

Основна константа е карактерот на Република Македонија, како држава.

Во првиот Устав, Народна Република Македонија е дефинирана како народна

држава со републикански облик. Од тоа произлегува дека таа е: прво, „народна

држава, и второ, таа е држава со републикански облик на управување“. Како и тоа

дека „определбата на Македонија како ’народна држава’, односно ’народна репуб-

лика’ опфаќа две содржини: социјално-класна и национална. Социјално - класната

содржина е израз и одраз на двојниот карактер на вооружената борба, насочен и

кон создавањето на основните никулци на новата народна власт, така што опре-

делбата на новата држава како народна е логична последица од тоа. Во овој поим

истовремено се изразува и националниот карактер на НРМ, односно нејзиното

конституирање како држава на македонскиот народ. Тоа произлегува од правото

на самоопределување на народот, кое значи и право на национална држава“ (Кли-

мовски, С., Ibidem, стр.212).

Во Уставниот закон од 1953 година, и натаму е задржан називот на

77

Македонија (НРМ). Таа се дефинира како социјалистичка демократска држава на

работниот народ на Македонија, доброволно обединет со работниот народ на дру-

гите републики во Федеративна Република Југославија, како сојузна држава на су-

верени и рамноправни народи.

Дефиницијата ја определува Република Македонија како држава и ги наг-

ласува следниве елементи: а) нејзиниот социјалистички и демократски карактер;

б) работничко-класниот карактер (таа е "држава на работниот народ на Македони-

ја"); в) националниот карактер има облик на политичка мимикрија (имено работ-

ниот народ на Македонија е обединет во сојузна држава на суверени и рамноправ-

ни народи, а не македонскиот народ, што несомнено е губење на националната ос-

нова на обединувањето); г) карактер на федерална единица обединета врз нацио-

нални и класни основи; и д) доброволност во обединувањето, но сега не на маке-

донскиот, туку на работниот народ.

Во Уставот на СРМ од 1963 година во член 1 определува дека "Соција-

листичка Република Македонија е државна социјалистичка демократска заедница

на народот на Македонија заснована врз власта на работниот народ и самоуправу-

вањето". „Оваа дефиниција е чекор назад во однос на дефиницијата на Уставот на

НРМ од 1946 година кој Македонија ја определува како народна држава со репуб-

ликански облик. Разводнувањето и националното обезличување на македонската

државност е резултат на марксистичката концепција за одумирањето на државата

и за доминацијата на класното врз националното“ (Шкариќ, С., Ibidem, стр. 353).

Уставот на СРМ од 1974 година Македонија ја дефинира на следниот на-

чин: "Социјалистичка Република Македонија е национална држава на македонс-

киот народ и држава на албанската и турската народност во неа, заснована врз су-

вереноста на народот и врз власта и самоуправувањето на работничката класа и на

сите работни луѓе и социјалистичка самоуправна демократска заедница на работ-

ните луѓе и граѓаните, на македонскиот народ и рамноправните со него албанска и

турска народност" (Устав на СРМ, од 1974; член1). Во дефиницијата на СРМ вид-

лив е дуализмот на две компоненти: а) државна и б) самоуправна. Оттаму во дефи-

ницијата можеме да ги согледаме дека Македонија е дефинирана како: а) држава,

б), самоуправна заедница и в), статус на федерална единка - република во состав

на СФРЈ.

“Оваа дефиниција е чекор напред во однос на претходната, бидејќи ја

враќа државата како посебен квалитет, но и натаму го задржува неразрешливиот

однос меѓу националното и класното“ (Шкариќ, С., Ibidem, стр.353-354).

Од досегашното излагање можеме да заклучиме дека во уставно-правната

практика на Република Македонија различно е определуван карактерот на маке-

донската држава. Иако, некаде со извесна доза на мимикрија, почнувајќи од

78

АСНОМ, па се до деведесеттите години, во актите од уставно-правен карактер се

потенцира дека Македонија е држава на македонскиот народ и врз основа на пра-

вото на самоопределување вклучително и на правото на отцепување и здружување

со други народи, е формирана македонската држава и определен е нејзиниот фе-

дерален статус.

Таквата положба на македонскиот народ во конституирањето на држава-

та, не ја намалува обврската на државата да развива политика на вклучување на на-

ционалните малцинства и обезбедување на национални и културни права.

5.1. Република Македонија како држава според Уставот од 1991 година

Уставот од 1991 во член 1 став 1, Република Македонија се дефинира де-

ка "е суверена, самостојна, демократска и социјална држава". Слична определба се

сретнуваше и во првата алинеја од веќе променетата Преамбула, според која „Ре-

публика Македонија се конституира како суверена и самостојна и како граѓанска и

демократска држава“. Во најновиот текст на Преамбулата се поаѓа од констатаци-

јата дека граѓаните „одлучија да ја конституираат Република Македонија како са-

мостојна, суверена држава“. Значи, станува збор, за сосем отворен и јасен концепт

кон карактерот на Република Македонија како држава.

Сувереноста е еден од есенцијалните елементи. Таа е својство на држав-

ната власт.Во модерната држава, каде што е извршена поделба на власта, сувере-

ната власт се наоѓа кај законодавните органи. Останатите, како што се управните и

судските органи ја извршуваат и ја применуваат суверената волја, но не ја создава-

ат. Треба да подвлечеме дека субјект на суверената власт секогаш е државата. Ов-

де да нема забуни. Кога станува збор за изворот на власта е народот, нацијата или

пак извира од бога. Тогаш станува збор за теоријата за народна сувереност, нацио-

нална или теолошка теорија. Уставот од 1991 година се определува за цврстата

уставност, кога се опрелува: "суверенитетот на Република Македонија е неделив,

неотуѓив и непренослив" (член 1 став 2). „На тој начин сувереноста ги добива сите

обележја на државната власт која се манифестира во нејзината правна неограниче-

ност, односно независност.на државната власт како спрема надворешните фактори

(надворешна сувереност), така и во супрематијата на државната власт спрема внат-

решните фактори (внатрешна сувереност). Тоа е правниот поим на сувереноста,

додека политичкиот поим на сувереноста го објаснуваме кога говориме за облици-

те преку кои граѓаните, како носители на суверенитетот, ја остваруваат власта"

(Климовски, С., Ibidem, стр.215).

79

Самостојноста, како државно својство, е непосреден производ на сувере-

нитетот и во основа, ја означува положбата на државата не само во меѓународната

заедница на самостојни држави, туку и нејзината способност да е компетентен

субјект во уредувањето на внатрешните односи, а пред сè во изградувањето на

сопствените институции и органи.

Со демократски карактер на државата се означува, пред сè, основното

обележје на политичкиот систем. Со тој поим, во суштина, се опфаќа, во една

поширока смисла и обликот на политичкото општество. Во него, (во политичкото

општество) се решава за првата цел на човекот: слободата, која единствено може

да доведе до втората цел: еднаквоста и благосостојбата. Суштината на деомократс-

киот карактер на државата се изразува преку политичкиот систем и располагањето

со определени принципи кои се однесуваат на власта и на политичките односи, и

во тој контекст и на организацијата и на политичкиот живот на заедницата. Тие ос-

новни принципи се: „суверенитет на човекот и граѓанинот; владеење на мнозинст-

вото и правото на малцинството да се изрази со сите права како и мнозинството:

ограничување на секој политички монопол; постоење на заштитени слободи и

права на човекот, особено во политичката, а постепено и во социјалната сфера;

обезбедување на општеството како од "тиранијата" на мнозинството или малцинс-

твото, така и од разните облици на завери, удари и насилства од било која страна“

(Климовски, С., Ibidem, стр.216). Демократскиот карактер на државата настојува

истовремено да создаде претпоставки за широко и учество на што поголем број

граѓани во одлучувањето, како и да воспостави реален консензус за основните

општествени, економски, политички и културни вредности во заедницата.

Република Македонија е дефинирана како социјална држава, со што се

определува улогата на државата во областа на социјалната и економската поли-

тика, особено преку создавањето и развивањето на социјалните служби.

Белег на секоја суверена и самостојна држава е нејзината територија. која

е неделива и неотуѓива, а постојната граница на Република Македонија е неповре-

длива. Нејзиното менување е можно само во согласност со Уставот и врз принци-

пот на доброволност и во согласност со општоприфатените меѓународни норми.

Со посебен амандман, како резултат на притисокот на Европскатата унија се дек-

ларира дека Република Македонија нема територијални претензии кон соседните

држави (член 3 и амандман 1 на Уставот). Во рамките на карактерот на Република

Македонија како држава се и државните симболи: грбот, знамето и химната..

VI. Темелни вредности на политичкиот систем на

Република Македонија

1. Темелните вредности на уставниот поредок во Уставот на

Република Македонија од 1991 година се изложени преку членот 8, во 11 осно-

вни начела.

Темелни вредности на уставниот поредок

Член 8

Темелни вредности на уставниот поредок на Република Македонија се:

- основните слободи и права на човекот и граѓанинот признати со меѓународ-

ното право и утврдени со Уставот;

- слободното изразување на националната припадност;

- владеењето на правото;

- поделбата на државната власт на законодавна, извршна и судска;

- политичкиот плурализам и слободните непосредни и демократски избори;

- правната заштита на сопственоста;

- слободата на пазарот и претприемништвото;

- хуманизмот, социјалната правда и солидарноста;

- локалната самоуправа;

- уредувањето и хуманизацијата на просторот и заштитата и унапредување-

то на животната средина и на природата и

- почитувањето на општо прифатените норми на меѓународното право.

Во Република Македонија слободно е се што со Уставот и закон не е

забрането. (Устав на Република Македонија од 1991 година)

Амандман VI 1. Соодветна и правична застапеност на граѓаните кои припаѓаат на сите

заедници во органите на државната власт и другите институции на сите нивоа.

2. Со точка 1 на овој амандман се дополнува алинеја 2 на членот 8 од Уставот

на Република Македонија.

Овие начела се релативно општи и декларативни. Тие се на определен

начин и разработка на основните идеи врз кои се темели општественото уреду-

вање на Република Македонија, а делумно се содржани и во преамбулата на

Уставот. Во нашата досегашна уставност основните начела не беа дел на нор-

мативниот текст, односно немаа нормативен карактер. Но, како резултат на

ползувањето на искуствата од светската уставност каде темелни одредници на

уставниот поредок претставуваат составен дел на нормативниот текст и во

Уставот од 1991 година тие се дадени заедно со другите норми. Темелните на-

чела не се наоѓаат ниту надвор од уставниот текст, ниту пак се над него. Тие,

81

повеќе, се политички темел на Уставот и по содржина се повеќе теориски и

насочувачки, а помалку наративни. Овие начела не се ниту чисто декларатив-

ни, а уште помалку можат да се сфатат како историски норми.

Во уставната практика основните одредби или начела вршат теориска

и политичко-правна функција. Нивнaта функција е да се обезбеди содржината

на уставот и на уставните норми да не се сфќаат статично и да не се толкуваат

круто, ограничено и формално. Тие имаат за цел да обезбедат такво толкување

на уставните норми што е во согласност со општествените, политичките и дру-

гите потреби и развиток, како и да го спречат самоволието и толкувањето на

уставот да се применува објективно.

1. Основните слободи и права на човекот и граѓанинот признати

во меѓународното право и утврдени со Уставот - се на самиот почеток од

темелните вредности на уставниот поредок на Република Македонија. Слобо-

дите и правата на човекот и граѓанинот, се предмет на интерес, не само на нау-

ката и теоријата, туку уште повеќе на политиката и практиката. Таквиот ин-

терес е резултат на стремежот на човекот и граѓанинот за изградба на заедница

ослободена од арбитрерност, самоволие и од стравот носителите на власта и

принудата, во која ќе се изразува како активен субјект во општествениот жи-

вот; како и од неопходноста, секое организирано општество, независно од об-

ликот на уредувањето и од односот на водечките сили во него, да ја определи

положбата на човекот и граѓанинот не само во политичкиот живот на земјата,

туку и во севкупното општествено дејствување.

Во теоријата и во демократските институции, правата и слободите се

третираат како граница за секоја власт. Тие се препрека која власта не смее да

ја пречекори и се елементарен белег за демократско општество. Слободите и

правата се основна детерминанта на системот,општа рамка во која секоја власт

треба да го ограничи своето дејствување. Власта не може според волјата да ги

стеснува туку доколку има услови нив да ги шири. Слободите и правата, ед-

ноставно се тој граничен меѓник. Оттаму во модерната политичка и уставно-

правна теорија е и ставот дека за карактерот на еден политички систем, најва-

жно е да се сознае каква е положбата на човекот и граѓанинот во него. Тоа соз-

нание го определува клучниот политички однос на релацијата власт - граѓанин

и обично останатите се само последица на основното решение.

2. Слободното изразување на националната припадност е начело

на темелните вредности на уставниот поредок што ја признава слободата на

националната определеност како израз на слободната волја на човекот без

разлика дали припаѓа или не на некоја националност. Ова начело е основа за

натамошно подетално разработување во Уставот, особено преку гарантирање-

82

то на слободата на изразување на припадноста на секој граѓанин, како во однос

на припадноста на македонскиот народ или некоја националност, туку и во

однос на слободата на изразување на националната култура и слободата на

употребата на својот јазик и писмо.

3. Владеење на правото. Принципот за владеење на правото подраз-

бира состојба во која сите акти на државните органи се засновани на прописи-

те содржани во највисокиот правен акт на државата - уставот, односно прак-

тична примена на начелото на уставност и законитост, како и подведување на

сите органи на власта и поединците под уставот и законот, односно потчине-

тост на правниот поредок. Овој принцип е брана на самоволието и ги прави

одговорни и казниви постапките надвор од правото на сите, па и на носителите

на власта. Тој е брана на субјективизмот и волунтаризмот на политичката вол-

ја, антипод е на апсолутизмот и арбитрерноста и е надвор од владеењето со лу-

ѓето. Уставот од 1991 година, акцентот го става на владеењето на правото како

демократски принцип кој често се поистоветува со изразот правна држава, ка-

ко нешто што би требало да се постигне.

4. Принципот на поделбата на државната власт на законодавна,

извршна и судска ја афирмира поделбата на власта како организационо на-

чело. Теоријата за поделбата на власта е одговор на апсолутистичките облици

на политичкото уредување и е својство на современата држава. Според неа

државната власт се засновува врз постоењето на законодавна, извршна и судс-

ка власт. Поинаквите решенија се всушност, "деспотија и темница на слобода-

та", - како што пишува Монтескије. Во операционализацијата на начелото на

поделбата на власта, носител на законодавната власт е парламентот, на изврш-

ната власт е владата, а судската власт е доверена на независното судство. Меѓу

овие три органи на власта (парламентот, владата и судот) постои релативна са-

мостојност и независност, но и контрола на едната од другата. Во нивните од-

носи се воспоставува рамнотежа и балансирање, особено меѓу законодавната и

извршната, а делумно и меѓу судската власт. Уставот го прифаќа ова начело и

прави обид да го вгради во одредбите за организацијата на државната власт и

положбата на судството.

5. Политичкиот плурализам и слободните непосредни и демок-

ратски избори е темелна вредност на уставниот поредок и е нова одредница

во нашата уставност. Политичкиот плурализам е синоним за повеќепартискиот

систем. Ова начело значи и радикално напуштање на еднопартискиот монопол

на Сојузот на комунистите.

83

Политичкиот плурализам се манифестира како: а) ефикасен внатре-

шен начин за демонополизација и ограничување на политичката власт, б) ефи-

касно средство за деперсонализација и демитологизација на политиката, од-

носно политичкиот врв и политичките моќници, в) тој му дава повеќе шанси

на човекот, како слободно битие, преку слободното здружување или групира-

ње со другите да се брани од евентуалната узурпација на власта и шиканирање

од страна на определени државно - партиски монополи, г) ги проширува мож-

ностите за вистинска партиципација на пошироки собири и учество во проце-

сот на политичкото одлучување, д) го зголемува бројот на опциите, односно,

можностите за вистински избор и ѓ) го проширува просторот и можностите на

демократска и слободарска култура и етика.

Политичкиот плурализам во суштина е антимонополски принцип,

односно е против монополот без разлика дали тој е од поединец, група и орга-

низација. Негови битни карактеристики се: а) слободата и еднаквоста во изра-

зувањето на политичката волја; б) слободата на организирање; в) борба за пос-

тигнување на политичката волја; и г) почитување на демократските правила на

игра, неопходни за секој политички процес. Постоењето на политичкиот плу-

рализам не е доволен услов за некој систем да е демократија, но е неопходен

услов на демократијата. Тој е претпоставка за имплементацијата на повеќепар-

тиската претставничка демократија и примената на општите, слободни и не-

посредни избори.

6. Правната заштита на сопственоста. Со ова начело сопственоста

добива третман на највисока правна заштита. Сопственоста како основна, оп-

штествена, економска и правна установа и со односот спрема трудот ја опреде-

луваат структурата на општественото уредување. Затоа, рамноправниот трет-

ман на сите видови на сопственост, нејзината правна заштита, утврдена како

основно уставно начело, всушност, го изразува интересот на општеството кон

оваа вредност и се скицира идентитетот на заедницата, а особено организаци-

јата на општественото уредување.

7. Слободата на пазарот и претприемништвото е нова темелна

вредност на уставниот поредок, но е и нова категорија на економското уреду-

вање. Тие се резултанта од определбата за пазарната економија која во суш-

тина го минимизира монополот на политиката врз економијата и го зголемува

влијанието на трудот, личната иницијатива и творештвото на општествениот

развој и политиката. Слободата на пазарот и претприемништвото го шири

просторот за сопствениот плурализам и на тој начин непосредно се вградува

во економската и социјалната основа на системот. Врз таа основа се појавува и

84

манифестира политичкиот плурализам, изборниот и парламентарниот систем,

односно вредностите на демократскиот поредок.

8. Посебно место во темелните вредности на уставниот поредок им

припаѓа на хуманизмот, социјалната правда и солидарноста. Смислата на

ова начело е преку афирмацијата на сè што е човечко во позитивна насока, ос-

лободено од сите облици на догматизираната свест. Афирмира општество во

кое што слободата на секој поединец е услов за слободата на сите, општество

ослободено од експлоатација, беда, страв, потчинетост, незнаење, заблуди итн.

Ова начело е филозофско - морална порака за оживотворување на нормите на

Уставот. Без него системот би бил загрозен во својата основа и би се прет-

ворил во своја спротивност.

9. Локалната самоуправа. Локалната самоуправа е облик на упра-

вување во основните и пошироките локални заедници. По своето историско

потекло, значење, по демократски облици, како и според стремежите, локална-

та самоуправа ги изразува интенциите и правата на луѓето повеќе или помалку

самостојно да управуваат со работите на својата заедница. Локалната самоуп-

рава во основа е автентичен, а понекаде и оригинерен облик на учество на гра-

ѓаните во управувањето со локалните заедници. Може да се смета дека таа е и

мерка на ограничување на државниот унитаризам и апсолутизам. Таа е резул-

танта на противтежа на централната државна власт и со својата егзистенција

настојува да се еманципира од неа и придонесува да слабее државниот центра-

лизам и етатизам.

10. Темелна вредност на уставниот поредок е и уредувањето и хума-

низацијата на просторот и заштитата и унапредувањето на животната

средина и на природата. Неконтролираниот технолошки развиток и економс-

киот раст е проследен со појавата означена како еколошка криза. Оваа криза

има подлабоки корени и е последица на структуралната криза на општеството.

Демографската експлозија, неконтролираната индустријализација и економс-

киот раст, трката во вооружување, разните видови на сегрегација и сл., доведоа

до еколошка криза. Се истакнува дека се нарушени основите на рамнотежата

на човекот и природата и дека меѓу човекот и природата, односно животната

средина настанаа антагонистички противречности.

Суштинско за човекот, како и сите други суштества е да живеат само

во природната средина. Нарушената животна средина е закана за човекот и

другите живи суштества. Таа го доведува во прашање нивниот физички опста-

нок. Затоа, залагањето за заштита на животната средина не е само преку прав-

ната регулатива (со закони и други прописи), туку и во создавањето на опш-

85

тествен систем и клима во кој односите меѓу човекот и средината се развиваат

хармонично и ќе се отстрани и оневозможи репродукцијата на антагонистич-

ките противречности помеѓу човекот и животната средина. Уредувањето и ху-

манизацијата на просторот и заштитата и унапредувањето на животната среди-

на и на природата се остваруваат во рамките на еден нов општествен систем,

како образец на уредување на животната средина, за да се создаваат вредности

и да имаат услови за развој на креативната моќ, со чувство за одговорност при

воспоставувањето на економската и еколошката рамнотежа.

11. На крајот од темелните вредности на уставниот поредок е почи-

тувањето на општоприфатените норми на меѓународното право. Прави-

лата и стандардите за однесувањето во меѓународната заедница и нивното при-

фаќање во правниот поредок на земјата се начела што имаат уставно - правен

ранг. Тие имаат карактер на материјален извор на уставното право. Како такви

тие се специфични и за другите држави во светот, односно тие се претпоставка

за опстанокот и развојот на светската заедница. Внатрешно правото е во тесна

врска со меѓународните задолжителни правила на однесување. Тие се подед-

накво важни за како во внатрешниот државен, така и во меѓународниот правен

поредок. Прифаќањето на општоприфатените меѓународни норми за Републи-

ка Македонија значи нејзино безболно вклучување во светската заедница како

цивилизирана држава. Но, прифаќањето на овие норми значи и тоа дека се отс-

тапува дел од државниот суверенитет на меѓународната заедница, иако Уста-

вот, како што можеме да забележиме во врска со суверенитетот смета дека тој

е неделив, неотуѓив и непренослив.

12. Со промените извршени во 2001 година (Амандман VI), во темел-

ните вредности на уставниот поредок влучено е и начелото за соодветна и

правична застапеност на граѓаните кои припаѓаат на сите заедници во

органите на државната власт и другите јавни институции на сите нивоа.

Со оваа одредба се настојува во политичкиот и општествениот живот да се

внесат и содржини што не се типични за уставната материја и Република Ма-

кедонија ја дефинира како збир на заедници на етничките групи како колекти-

витети. „Во таков контекст, правото повеќе се поистоветува со општествената

група и нејзината организација, отколку поединецот и со неговата слобода.

Под дејството на оваа одредба Република Македонија би можела да се транс-

формира од граѓанска во корпоративна држава. Корпорации во овој случај се

заедниците што имаат темелно влијание врз политичката организација на ма-

кедонската држава“. (Нацрт амандманите, 2001, стр. 27).

Последниот став од темелните начела е дека „во Република Македо-

нија е слободно сè што со Уставот и закон не е забрането“ ја јакне либералната

86

концепција на Уставот и создава претпоставка за развој на индивидуалната ак-

ција на човекот и граѓанинот. Таквата положба на оваа уставна одредба обез-

бедува на него да се повикуваат и државните органи кога станува збор за нив-

ните надлежности, но на него се повикуваат и граѓаните кога се во прашање

нивните слободи и права. Ваквото приоѓање кон ова начело, објективно созда-

ва конфузија. Според „уставната теорија, уставната одредба може да се однесу-

ва само на граѓаните, но не и на органите на државната власт. Системот би бил

автократски ако оваа одредба се однесува и за органите на државната власт“

(Шкариќ, С., 2000, стр.59). Практиката укажува дека во користењето на оваа

уставна одредба се користи и во определувањето на надлежностите на

државните органи, што несомнено негативно влијае на нивото и ширината на

слободите и правата на граѓаните, на нивната иницијатива и ограничувањето

на државната власт.

2. Во врска со темелните вредности специфично е дека „од правна

гледна точка, терминот „основи на уставниот поредок“ е поадекватен за упот-

реба од терминот „темелни вредности на уставниот поредок“. Тоа е разбирли-

во, бидејќи терминот основи на уставниот поредок е правен поим, а терминот

темелни вредности е филозофски,односно аксиолошки поим“ (Шкариќ, С.,

2000, стр. 56). Овој автор смета дека од 11 темелни вредности проблематично е

местото на пет темелни вредности, а собено: „слободното изразување на на-

ционалната припадност; слободата на пазарот и претприемништвото; правната

заштита на сопственоста; хуманизмот, социјалната правда и солидарноста и

уредување и хуманизација на просторот и заштита и унапредување на живот-

ната средина и на природата“ (Шкариќ, С., Ibidem, стр.57). Аргументацијата за

ваквите тврдења се сведува на тоа дека определени слободи, како што се сло-

бодата на пазарот и слободното изразување за националната припадност се

составен дел на првата темелна вредност,односно основните слободи и права.

Издвојувањето на слободното изразување на националната припадност, покрај

тоа, е и во спротивност со уставниот концепт на граѓанската сувереност, затоа

што во основата го поставува етничкото потекло. Во врска со слободата на па-

зарот и претприемништвото, се смета дека таа вредност е содржана во начело-

то на владеењето на правото како поширока категорија. И кога станува збор за

нивната правна заштита се искажува резерва затоа што нема смисла нивното

издвојување бидејќи правната заштита е императив за сите категории на устав-

ниот поредок. Приговорот за останатите начела (хуманизмот, солидарноста и

заштитата на животната и природната средина) е во тоа што тие се должности

на граѓанинот, а не основи на уставниот поредок.

87

Во темелните вредности, недостасуваат определен број начела како

што се суверенитетот, обликот на државното управување (република) и обли-

кот на внатрешното државно уредување, (унитарна држава). „Споредбено гле-

дано, овие три прашања (суверенитетот, обликот на управувањето и обликот

на уредувањето) се константи на уставната материја кои стандардно се регули-

раат во нормативниот текст на уставот“ (Шкариќ, С. Ibidem, стр.58).

Значењето на темелните вредности на уставниот поредок се огледа во тоа

што тие на еден синтетизиран начин ја осветлуваат концепцијата, структурата и

содржината на Уставот, како основен акт на земјата. „Во остварувањето на таквата

функција, тие овозможуваат Уставот да биде начелен, но не наративно-дескрипти-

вен, јасно конципиран, со една релативна конзистентност и прецизност во текстот,

максимално ослободен од идеолошки фрази, без политички и правни еуфемизми,

лишен од вербалната козметика која ја крие и ја разубавува стварноста и со тоа

што е можно повеќе ги неутрализира сите обиди Уставот да послужи како инстру-

мент на доминација на политиката над општеството и човекот“ (Климовски, С.,

Ibidem, стр.220).

Уставно-правна историја и практика ни потврдува дека Уставот повеќе

претставувал акт на државата за општеството, а многу помалку акт на човекот и

граѓанинот, односно на општеството за општеството. Во таа практика во преден

план доаѓал до израз неговиот формално-правен карактер, односно уставот бил

израз за државната политичка власт. Последица од таквиот однос е потиснувањето

на единката, на човекот и граѓанинот на маргините од општествениот интерес, без

идентитет, неговото изедначување со масите погодни, кои најчесто се добра осно-

ва за манипулации од владејачката политичка елита и нејзината бирократија.

Оттука, темелните вредности на уставниот поредок го определуваат и

третманот на политичкиот карактер, пред се, демократски прогресивен карактер

на Уставот од 1991 година, затоа што во него на нов начин го утврдува односот на

човекот и граѓанинот и народот со власта и нејзините органи. Значењето на темел-

ните вредности на уставниот поредок е дотолку поголемо што настојува во себе да

ги вгради и цивилизациските придобивки на демократската уставност, нив да ги

поврзе со реалните општествени односи, особено во создавањето на основи за реа-

лизирањето на максимата според која - ако демократскиот устав е устав на на-

родот, тогаш патот за освојување на демократијата од народот води низ уставот.

VII. Поимот суверенитет и теории за

суверенитетот

7.1. Поимот суверенитет

Сувереноста претставува својство на државната власт. Според тоа таа

е највисока власт на определено подрачје.Тоа значи дека државната власт е не-

зависна од останатите, односно сите останати субјекти ‹ се подредени на вр-

ховната власт. Споредувањето на државата и нејзиниот однос со другите поли-

тички органи го означува суверенитетот на државата. Државата е субјект кој во

односот со политичките институции поседува суверена власт, односно, единс-

твено таа поседува моќ над сите други органи, над определен народ, над опре-

делена територија и при тоа и самата не е субординирана на некоја друга власт

(П. Вирга). Но што подразбираме под држава? Поимот држава е сложен и ам-

бивалентен. Постојат многубројни, најчесто спротивставени дефиниции.Пове-

ќе науки различно ја дефинираат. Од аспект на општественото уредување, овде

под држава во смисла на организирано општество, ќе подразбираме човечка

заедница (народ) со постојано живеалиште на определена територија (терито-

рија), која е организирана во определен правен поредок кој располага со суве-

рена власт, односно располага со средства со кои може да ја обезбеди полож-

бата на суверена власт. Значи можеме да констатираме дека државата ја сочи-

нуваат неколку елементи: а) население или народ, б) земја или територија и в)

власт. Единството на овие елементи означува дека државата значи потчинува-

ње на населението (народот) од определена територија на опредлена власт. От-

таму е изведницата на поимот „држава“ што би можела да се преведе „како

онаа што држи, што ја одржува земјата и општествениот поредок. Во рускиот

јазик се употребува поимот „государство“ - чија основа се изведува од власта

на господарот, односно од оној кој господари, кој има власт, кој управува со

луѓето. И во англискиот јазик се користи поимот goverment (govern- кој се пре-

ведува со владее, управува, раководи, царува) што во основата значи влада, уп-

рава, владеење.

Во теоријата народот и територијата се персонален и материјален, а

државната власт е идеален или правен елемент. (Марковиќ, Р., 1995, стр.177).

Државната власт е специфично обележје на државата. Основно нејзино својтво

е наредувањето и потчинувањето. Таа во рамките на државната територија е

врховна или суверена, односно освен неа не постои друга власт.

89

Државната власт ја одликуваат следните својства: а) независност, б)

непрекинатост и в) неделивост. Независноста значи дека државната власт не е

потчинета на друга власт. Државната власт е оригинерна. Оригинерноста про-

излегува од сознанието дека државата е ентитет кој е способен да се самооп-

равдува и кој не е изведен од друг ентитет.(Марковиќ, Р., Ibidem, стр.178). Тоа

значи дека државата е способна да го определи обемот на својата надлежност

и да ги примени сите неопходни потребни мерки за да ги заштити надлежнос-

тите. Непрекинатоста на државната власт значи дека таа трае без разлика што

нејзините носители, обично на избори, или на друг начин (со државен удар, со

пуч или на некој друг начин) се менуваат нејзините носители. Неделивоста

значи дека таа е единствена, дури и тогаш кога ја вршат повеќе органи. Околу

ова својство на државната власт постојат повеќе стојалишта. Едно од тие стоја-

лишта е дека државната власт се дели заради тоа што само власт може да огра-

ничува власт. Ние овде нема да ја отвараме расправата по ова прашање. Ќе

укажеме дека современите општества се препознаваат по тоа што во основите

на општественото уредување го вградуваат принципот на поделбата на власта

како ефикасно средство за ограничувањето на државната ароганција и апсолу-

тизам, како средство со која се шири човековата слобода.

Државата е институција која поседува суверена власт, односно един-

ствено таа има супрематија над сите други власти на опредлена територија и

население и самата не е субординирана ниту од било која друга власт. Сувере-

носта на државата значи дека таа има монопол врз власта, монопол врз силата

над опредлена територија. Таквиот поим, според Радомир Лукиќ, има три еле-

менти: а) внатрешен, б) надворешен и в) синтетички.

Надворешниот елемент на сувереноста подразбира независнот на др-

жавната власт во однос на другите држави. Тоа значи дека таа е слободна од

влијанија од страна за тоа како, кога и во која постапка ќе донесува определена

одлука, односно, во односите со другите држави сувереноста на државната

власт се изразува како независност.

Внатрешниот елемент на сувереноста на државата ја изразува нејзина-

та супрематија во однос на институциите на подрачјето на кое се простира. Таа

е суверена доколку како резултат на нејзината волја се определува начинот на

функционирањето и организирањето на субјектите на нејзината територија. Со

оваа функција државата се изразува како субјект што е способен на ефикасен

начин да ги санкционира повредите на државниот поредок. Всушност со овој

елемент се изразува супрематијата на државната власт.

Комбинацијата на двата претходни елементи го определува синтетич-

киот елемент. Од нив произлегува правната неограниченост на државната

90

власт, односно способноста на државнат власт да пропишува норми по пот-

реба и без никакво внатрешно или надворешно влијание. Државната власт се

сфаќа како волја која го осздава правниот поредок, односно самата таа го про-

пишува правниот поредок. Значи, како што истакнува Слободан Јовановиќ

под суверенитет на државната власт се подразбира „една власт која не зависи

ниту од било која друга власт, а одвнатре е повисока од секоја друга власт“.

(Според: Марковиќ, Р, Ibidem; стр.178-179).

Во определување на поимот суверенитет се поаѓа од францускиот из-

раз (souverantè) суверен (независен). Терминската изведба е во латинските su-

peranus (самостоен) и supremitas (надмоќност). Поимот суверенитет претставу-

ва врвна и неограничена државна власт на одредена територија во границите

на државата. Врз основа на таквата определба се изведуваат следните консти-

тутивни елементи на поимот суверенитет: а) се определува дека е највисока

јавна власт на одредена територија (suprema potestas) која не дозволува конку-

ренција на било која друга власт; б) е неограничена власт со право на команду-

вање со сите субјекти што постојат на одредена територија (sumum imperium);

и в) е битно својстсво на државната власт (држава која не е суверена не е држа-

ва). (Според, Шкариќ, С.,1995, стр. 9).

Поимот суверенитет, односно сувереност, значи, означување на суб-

јектот кој е врховен во својата област на дејствување и над него нема друга

власт. Органот кој поседува таков квалитет е независен од останатите субјекти,

кои, пак, во однос на него се во подредена положба и се зависни. Суверените-

тот означува обележје на државната власт според кое таа е правно највисока

власт, независна од секоја друга власт и сите правни и физички лица ‹ се пот-

чинети.

Современото сфаќање на поимот сувернитет е детерминирано од раз-

ликувањето на поимите: а) суверенитет на државата и б) суверенитет во

државата.

Суверенитетот на државата е својство на државата што ‹ обезбе-

дува независност од надворешните фактори и внатрешните субјекти. Тоа зна-

чи дека државата е независна во меѓународната комуникација, а на внатрешен

план е значи дека државата независна во однос на другите субјекти во неа.

Суверенитетот во државата, пак, го определува субјектот, односно

носителот на државната власт, како суверена власт. Според него битно е кој ја

држи државната власт. Дали таа припаѓа на поединец, група луѓе или на наро-

дот како тоталитет? Овој поим не го определува карактерот на државната

власт, туку со него се определува изворот (легитимитетот) на државната власт.

91

Одговорот на овие прашања го даваат теориите за суверенитот, односно теори-

ите за легитимирањето на власта.

Како резултат на таквите сфаќања терминот суверенитет има четири

значења: а) со него се означува својството на државната власт како највисока

во однос на внатрешните субјекти и надворешните фактори (државен сувере-

нитет); б) со него се означува моќта на одреден државен орган кој има врвна

положба во организацијата на државната власт и чија волја во создавањето или

примената на правото не е ограничена од некоја друга волја (суверенитет на

парламентот); в) се означуваат атрибутите на државната власт која е доверена

на повеќе органи (законодавен, извршен или судски) и г) се означува изворот

на државната власт (бог, нација, народ, граѓанин и слично). Единството на

овие значења ја определува содржината на категоријата суверенитет.

7.2. Теории за суверенитетот

Прашањето за сувереноста на државата е непосредно сврзано со спо-

редувањето на државата со останатите политички институции. Прашањето,

пак, со народната сувереност е во тесна врска со носителот, сопственикот на

сувереноста, односно од каде потекнува (извира) највисоката (суверената)

власт. За тоа кој е носител на државната сувереност постојат повеќе теории: а)

теократска, б) легитимистичка, в) теоријата на општествениот договор, в) на-

ционална сувереност, г) народна (граѓанска) сувереност и д) марксистичка

(класна) теорија на суверенитетот.

Во основа на теократската теорија за суверенитетот е дека тој по-

текнува од Бог (omnis potestas a Deo). Власта припаѓа на природниот поредок и

неа човекот ја добива како резултат на божјата волја. Некој е определен од Бог

да управува и владее, а останатите се должни да го почитуваат. Владетелот е

сметан за (pro vice Christi) божји претставник. Бидејќи Бог е извор на целокуп-

ната власт, а таа е пренесена на владетелот врз основа на божјата волја, пода-

ниците биле должни да имаат неограничена почит кон владетелот. За покор-

носта како основен облик на влста особено придонес имаат определен број

теоретичари, а особено Мартин Лутер. На прашањето како се постанува владе-

тел теократската теорија одговора дека тоа е резултат на непосредниот избор

на божјата волја или пак со провидение кое се втиснува во настаните или

луѓето.

Според легитимистичката теорија суверенитетот бил перогатива на

една династија, кое со тек на времето постанувало нејзино исклучиво својство.

Според оваа теорија династијата располагала со приватното право да го зачува

92

и пренесе таквото својство на потомците. Според ваквиот начин на сфаќањето

на суверенитетот не била потребна посебна свечена инаугурација на положба-

та владетел од страна на папата. (Историјата на политичките процеси познава

долгогодишна борба меѓу световните и духовните владетели во европските

држави, за што се водени долги и исцрпувачки војни).

Најзначаен теоретичар од овој теоретски формат е Жан Боден. За него

политичката заедница е правото на повеќе семејства а заедничко им е владее-

њето со суверената власт, а додека суверената власт е апсолутна и трајна власт

на една политичка заедница. Според тоа се изведува заклучок дека постојат

четири конститутивни елементи за сувереноста: а) правдата, б) семејството, в)

општото добро и г) суверената власт. Правдата е насочена кон внатрешната

хармонија на граѓанските индивидуални интереси и колективните цели на по-

литичката заедница. Семејството е темелна единица на политичката заедница

и нејзината активност се поврзува со животот на граѓаните. Општото добро е

јавна корист заради која семејствата се обединуваат во заедница. И суверената

власт е трајна и апсолутна. Трајноста значи дека и припаѓа на суштината на

политичката заедница, а апсолутноста е поврзана со авторитетот кому му е до-

верен врховен авторитет. Според тоа сувереноста е и власт и договор. Власта

се воспоставува по пат на насилство на најсилните или со согласност на пое-

динците да се покоруваат на определен авторитет.

Идеал за политичката заедница за Боден била монархијата. Тој ја

афирмирал легитимната монархија во која владетелот имал патерналистички

однос кон поданиците и во која владее начелото на внатрешна граѓанска хар-

монија. (Smailagić, N., 1971, стр.175-178).

Во основите на теоријата на општествениот договор се наоѓа оби-

дот на многу теоретичари да се спротивстават на автократските тенденции на

владетелите. Сите тие како основа ја спротивставувале природната состојба.

Во неа тој бил слободен, но не и сигурен. Тој за да ја обезбеди сигурноста ја

трампa личната слобода. Размената на личната слобода за сигурноста ја врши

со помош на изворен договор (contract originel) односно по пат на општествeн

договор од кој се раѓа политичката заедница. Еден од основните придонеси на

теоријата на општествениот договор е што власта од природниот ред на неш-

тата ја враќаат во општествениот ред, односно од активност сврзана со Бог и

божјата волја таа постанала дејност на луѓето на земјата. Наместо теократската

легитимација на власта omnis potetas a Deo власта се легитимира со ново на-

чело - omnis potetas a populo.

93

Карактеристично за теоретичарите на општествениот договор е што

во критиката на божјото потекло на власта утврдиле различни титулари на

сувереноста. Оваа теорија е резултанта на реакцијата на монархистичкиот ап-

солутизам и нееднаквоста на луѓето. Теоријата на општествениот договр во

основата ја има афирмацијата на еднаквоста на луѓето. Еднаквоста на луѓето

дошла до особен израз при заклучувањето на изворниот договор и нивните

природни права. Со оваа теорија постанало јасно дека сувереноста не може по-

веќе да ја врши еден човек, во свое или во името на Бог, туку таа му припаѓа на

едно општествено тело, кое пак е формирано со откажувањето на дел од сло-

бодата. Вака сфатената сувереност им припаѓа на сите.Така според Хобс во

својот „Левијатан“, во природната состојба владееле принципите homo homini

lupus est (човек на човека е волк) и belum omnium contra omnes (војна на сите

против секој). Според Хобс во природната состојба сите луѓе се еднакви како

во физичка така и во интелектуална смисла. Во него нема сопственост, имот,

односно точно разграничување на она што е мое и твое. Во таквата состојба,

кога сите имаат право на сè и бидејќи секој има превласт над останатите наста-

нува состојба на војна на секој против секого. Под диктатот на нагонот за са-

моодржување човекот се стреми да ја зачува слободата и да се здобие со прев-

ласт над останатите. На сцена бил законот на егоизмот. Тој закон го упатувал

човекот да се чува себе си. Единствено интересот бил природниот мотив за чо-

векот да бара излез од природната состојба. Природното право (ius naturale)

може да се бара во инстиктот за самоодржување. Таквата состојба Хобс ја де-

финирал како слобода на секој да се служи со силата за самозачувување на

својот живот. Следејќи го разумот и законот на природата кој со средствата со

кој располага се стреми да го сочува и осигура мирот. Тоа го чини со склучува-

њето на договор со кој се обединуваат во заедница во која се обезбедува хума-

нитарен мир. Таа заедница е државата. Со договорот се отстранува војната и со

неа се воспоставуваат должностите за нужното зачувување на мирот. Во неа

владее принципот промовиран од римското право и христијанството: “не пра-

ви на друг она што не сакаш да ти прават“. За да постои државата, според

Хобс, не бил доволен договорот. Било потребно и внатрешното единство. Це-

лата моќ со која располагаат индивидуите треба да ја пренесат на државата со

што се создаваат услови за создавање на суверенитетот (suma potetas, sumum

imperium). Само со доследното следење на наредбите на државата поданикот

можел да оцени што е добро, а што е зло. Слободата на поединецот, според

овој автор, доведува до побуни, анархија и неред. Затоа за него врховната суве-

рена власт не смее да е подредена на некоја надворешна доминација било да

станува збор за природен или за црковен закон.

94

Државата е конституирана со потполна фузија на индивидуите кои го

вршат суверенитетот. По договорот за слушање на власта која ја избрале луѓе-

то ги губат сите права затоа што ги оттуѓиле од себе и ги пренеле на суверенот.

„Со востановувањето на државата секој поединец е автор на сè она што чини

суверенот“ (Хобс, Т.; 1954; стр. 156). Според Хобс неговите теоретски ставови

можеле да се применат на сите облици на државната власт. За него е значајно

да се воспостави силна и неограничена власт која ќе е во состојба со авторите-

тот да ја укине природната состојба на општа војна и да го осигура мирот. Нај-

ефикасна за таков облик на власта според Хобс би била монархиската власт.

Покрај монархиската власт во општеството би можел да се востанови и парла-

мент. Власта без разлика дали е монархиска, аристократска или демократска

мора да е во рацете на органот на кој е предадена.

За Џон Лок природната состојба е фактичка во која не постои граѓанс-

кото општество. Во неа луѓето се слободни и еднакви. Врз основа на разумот

тие ги сфаќаат природните закони и според нив го прилагодуваат однесување-

то. Во природната состојба постои сопственоста, која егзистира без граѓанско-

то општесво и државата £ во неа е нагласена патерналистичката доминација во

семејството. За да ја осигураат и сочуваат сопственоста луѓето го конституира-

ле граѓанското општество. Сопственоста е природно добро не само за сопстве-

никот туку и за целото општество. За него оној кој ја присвојува земјата за ра-

бота не ја намалува туку, напротив, ја зголемува заедничката среќа на човечки-

от род. Според тоа, сопственоста донесува среќа и најголемата среќа коинци-

дира со најголемата моќ. Основна цел на владата е сочувување и заштита на

сопственоста. Во природната состојба нема закон, судови и полиција. Оттаму

политичката власт е еден вид на скривалиште на сопствeниците од сопствени-

ците. Тој ја промовира управата како сервис на заедницата со задача да создава

услови за напредок и благосостојба.

Ако човекот во природната состојба бил слободен, зошто имал потре-

ба да го конституира политичкото општество? Од целината на оваа теорија се

оценува дека тоа е затоа што во природната состојба имало кршење на природ-

ните права, заштитата била анархична и проследена со многу жртви. Во него

владеела само приватната правда. Во таквите случаи се чувствувало отсуство-

то на организацијата и на санкциите, а посебно отсуството на превентивната

заштита на луѓето и добрата доведувале до крај на природната состојба. Затоа

се појавила потребата од една адекватна организација која всушност била по-

литичката организација. Државата, според Лок, е резултат на одрекувањето на

луѓето од правата сами да ги спречуваат прекршоците и согласноста да приз-

наат една власт, облик на присила која ќе е над и вон нив, која ќе ги решава

95

прекршоците врз основа на закон. Моќта на телото е резултанта на индивиду-

алните откажувања. Како производ на откажувањето на опредлен број на луѓе

од сопствените слободи е основа за конституирањето на политичкото општест-

во. Тогаш кога врз основа на договорот луѓето се откажуваат од слободата и

сопственоста од природната состојба, индивидуите, всушност, не се откажува-

ат од сопствената слобода и сопственоста, туку само се ограничуваат. Моќта

на општеството не може да се издигне над силата на заедничкото добро. Чо-

векот во политичкото општество влегува со дел од своето битие и очекува

корист сразмерна на големината на влогот во него. (Kolaković, J., 1972, стр. 97-

102)

Монтескије во своето дело „Духот на законот“ ја обработува теоријата

на владеењето. Нему природната состојба му е интересна, но ја исклучува од

своите разгледувања затоа што таа не е дефинирана и конституирана. Во тео-

ретскиот дискурс воведува два поими - поимот природа и поимот принцип.

Природата на владеењето ја сочинуваат структурата и механизмите на владее-

њето, а додека принципите се она што го придвижува владеењето, тој е морал-

на сила, замаец кој ја поттикнува и им дава замав на граѓаните да го оформат

општиот дух. Природата на владеењето резултира со политичките закони со

кои се уредува организација на владението, односно тие се извор на конститу-

ционалното право, а од принципите произлегуваат граѓанските и општест-

вените закони. Сите постојни облици на владеење ги сведува на република,

монархија и деспотија. За него републиката има две форми: демократска и

автократска.

Во демократската република природата на владеењето се заснива на

суверенитетот на целиот народ, кој во исто време е суверен и покорен. Како

суверен тој се покорува на сопствената волја која се изразува по пат на гласа-

ње, а се покорува на службите што тој за свое добро ги оформил и именувал.

(Kolaković, J., Ibidem, стр.113-120).

Жан Жак Русо во своето дело „Влијанието на науката врз карактерот“

го отвара прашањето за влијанието на современата цивилизација за соз-

давањето на нееднаквостите но и за нејзиното одвојување од народот. Богатс-

вото создава неред и го расипува карактерот. За него граѓанското општество е

само една несреќна еволуција на природата на човекот. Нееднаквите способ-

ности резултирале со нееднаквост во употребата металот во обработката на

земјоделството и со нееднаквост при населувањето. Државата настанала како

свесен договор меѓу богатите и сиромашните. Таа требало да послужи како

гарант за правдата и мирот, како и да се доврши војната меѓу правдата на

моето и правдата на првиот сопственик. Затоа што, меѓу она што е мое и

96

првиот сопственик не постоел знак на еднаквост. Тогаш кога се појавил од-

ност: „ова е мое“ се судрил со „правдата на првиот сопственик“. Значи покрај

економската нееднаквост со конституирањето на државата се јавува и поли-

тичката нееднаквост. Државата, во суштина, спорот меѓу богатите и сиромаси-

те го институционализирала како однос меѓу владетелите и потчинетите, меѓу

надредените и подредените. Власта е средство за заштита на приватните инте-

реси, таа не е никаква теолошка, ниту пак правна конструкција, ниту војнички

освојувачки акт, туку е резултанта на нееднаквоста. Со законите се санкциони-

ра приватната сопственост.

Овде се поставува прашањето, дали е потребно да се укине приватната

сопственост и државата за да се врати човекот во првобитната природна сос-

тојба. За Русо, иако човекот е несреќен заради социјалните и политичките раз-

лики треба да се воспостави состојба слична на онаа при склучувањето на до-

говорот при преминот од природната состојба во граѓанското општество. За

тоа е неопходно да се воспостави демократско уредување во кое човекот би

бил слободен и покрај неговата обврска да се покорува на државната власт. Тој

проблем Русо го разгледува во своето дело „Општествениот договор“.

Сo општествениот договор прашањето на поредокот e сведено на до-

говорна состојба. За него основниот договор во општеството е општествениот.

Со него не е уништена природната неднаквост, туку е заменета со моралната и

законска еднаквост. Имено луѓето по природа, сила и надареност се нееднакви,

но со општествениот договор постануваат еднакви. Луѓето склучиле договор

не за да се потчинат на апсолутната семоќност на државата, туку за да ги оси-

гураат индивидуалните природни права на слобода, еднаквост и рамноправ-

ност. Значи суштината на општествениот договр се сотои во тоа што „секој од

нас во заедницата ја внесува сопствената личност и целата своја сила ја подре-

дува на врховната управа на општата волја, а секој член е неразделен член на

целината“ (Русо,Ж.Ж.,1978; стр.132). На тој начин Русо се обидува да докаже

дека народот со договорот ги утврдил своите природни права, од нив никогаш

не се откажал, туку, со помош на договорот, секој член во заедницата ја внел

својата личност и целата своја сила под врховната управа на општата волја со

цел со заеднички сили да ги брани и штити и да се грижи за општото добро на

секој здружен член.. Станува збор за разликување меѓу природната и граѓанс-

ката состојба, меѓу природната (која е ограничена само на поединците) и гра-

ѓанската слобода (која е ограничена со општата волја). Со Општествениот до-

говор, во суштина се решава прашањето на граѓанскиот поредок кој во изград-

бата на граѓанската состојба се заснива на принципите на природното право.

97

Општествен договор, сувереност држава, народ, граѓанин, поданик,

општа волја, право, слобода и еднаквост се истоветни поими набљудувани од

различни страни: општествениот договр како основа на политичката заедница,

сувереноста како активна, а државата како пасивна страна, народот како це-

лина од членовите, граѓанинот оној кој учествува во власта, поданикот како

оној кој се покорува, општата волја како јавен интерес, правото како израз на

волјата, слободата и еднаквоста како израз на принципите на волјата.

(Smailagić, N., 1971; стр. 187-188). Таквиот пристап на изедначување на сувере-

носта и општа волја, односно сфаќањето дека сувереноста е акција за оствару-

вање на општата волја води кон утврдувањето на карактеристиките на сувере-

нитетот. Имено општата волја, според Русо ги има следните карактеристики:

а) единство и неделивост заради тоа што власта е волја, а волјта не може да се

дели; б) неотуѓивост, затоа што волјата не може да се пренесува ниту да се

претставува и в) незастарува, затоа што она што не може да се отуѓи, тоа не

може и да застарува. Според: Марковиќ, Р.; Ibidem, стр.182).

Меѓу теоријата на народниот и теоријата на националниот суверени-

тет постојат разлики. Тие би можеле да се скицираат по следните три праша-

ња: а) кој е изворот на сувереноста, б) начинот на претставувањето на сувере-

нот и в) карактерот на претставништвото.

Теоријата на национален суверенитет како извор на државната

власт ја определува нацијата. Нацијата е носител на државната власт. Според

тоа изворот на власта е едно колективно, неделиво битие. Таа подеднакво им

припаѓа на минатите, сегашните и идните генерации. Нацијата се подразбира

како трансисториска и трансгенерациска категорија. Значи, таа е поширок по-

им од бирачкото тело. Бидејќи нацијата е органско и корпоративно тело таа не

може непосредно да го остварува суверенитетот. Затоа се конституира претс-

тавништвото, односно со помош на избраните претставници, како национални

репрезенти слободно одлучуваат за општите национални интереси. „Теоријата

за национален суверенитет се залага за претставничка демократија, за слобо-

ден мандат и за избирачкото право како функција и должност, а не како факул-

тативно право на граѓаните“ (Шкариќ, С., 1995, стр.4).

Според оваа теорија националниот суверенитет е неделив, неотуѓив и

непренослив. Тоа е така, затоа што нацијата е неделива целина и израз на един-

ствената волја, која пак, не може да се двои, односно парцелизира. Суверени-

тетот е неотуѓив затоа што нацијата може за определен период да го делегира

на определени, најчесто, избрани претставници. Таквата можност на нацијата

и овозможувал секогаш да го поврати делегираниот суверенитет и да го дове-

ри на други репрезенти. Тоа всушност ја определува суштината на незастару-

98

вањето на суверенитетот. Во основата на концептот на теоријата на национал-

на суверност се наоѓаат залагањата за елиминирање на сфаќањата и практиката

државната власт да се третира и применува како приватна сопственост и

настојувањата таа да се афирмира како општо добро, како придобивка која

води сметка за општите интереси.

Во доктрината на националната сувереност како суштински елемент

се јавува претставништвото, затоа што преку него може да се изрази недели-

воста на нацијата. Според тоа на изборите бирачите не го остваруваат правото

туку ја вршат функцијата. Избраните претставници се анционални репрезенти

и ја изразуваат волјата на нацијата како метафизички ентитет. Тие се претстав-

ници на нацијата во целина, затоа што нацијата е неделива и тие не можат да

примаат определени мандати од бирачите и не можат да бидат контролирани

од нив.

Идеите за национална сувереност се сврзани со мноштво теоретски

обиди особено на монархомасите, а особено во теоретските ориентации на

филозофите на просвстителската традиција. Најцелосен израз на теоријата на

националниот суверенитет добива во Декларацијата за правата на човекот од

1789 година која определува дека: „начелото на секоја сувереност суштински

почива на нацијата. Ниту едно тело ниту еден поединец не можат да ја вршат

власта доколку таа изречно не произлегува од нацијата“ (Член 3).

Современата уставна практика скоро и да не ја користи теоријата

националниот суверенитет во нејзината оригинална форма. Елементи на оваа

теорија можат да се најдат во различни устави во повеќе земји. Таа се среќава

како комбинација на со теоријата на народниот суверенитет. Потоа, политич-

кото претставништво и слободниот мандат се одлики за мноштвото претстав-

нички тела и избрани претставници во современиот свет. Теоријата на нацио-

налниот суверенитет во одделни држави е во корелација со концетптот на на-

ционалната држава. Овде националната сувереност се поврзува со нацијата

сфатена како етнос. И на крајот теоријата на националниот суверенитет свое

место наоѓа и во правото на нацијата на самоопределување како израз на

слободната волја слободно да се здружува или раздружува од определени

државни заедници. Националната сувереност значи е сфатена како што

истакнува уставниот стратег на фарнцуската револуција, свештеникот Сјес:

„народот може да има само еден глас, националното собрание; властодршците

можат да се слушнат само преку националните пратеници; народот може да

зборува и да дејствува само преку своите претставници“ (Според:

Марковиќ,Р., Ibidem,стр.184).

99

Според теоријата на народната сувереност суверен е народот. На-

родот овде е сфатен како сите граѓани, односно конкретни индивидуи кои жи-

веат во определено време и на определена државна територија. Значи таа е тео-

риска концепција која во основата го има поединецот, односно граѓанинот ка-

ко носител на народниот суверенитет. Па, согласно на таквото стојалиште, овој

теоретски концепт се нарекува и теорија за граѓанскиот суверенитет. Народот

сфатен како збир на сите граѓани, како општа волја, не може да го пренесе су-

веренитетот на пратенците. Волјата може да биде претставена. Со оглед на тоа

што секој граѓанин е титулар на еден дел од сувереноста, значи тој е делив и

непренослив. Според оваа теорија суверенитетот е делив на толку делови

колку што има граѓани на определена територија. Народниот суверенитет е

„непренослив затоа што граѓаните го остваруваат непосредно и постојано, а не

ad hoc кaко што е во случај со националниот суверенитет“. (Шкариќ, С., 1995,

тр.16-17). На тој начин се утврдува логиката на општото избирачко право, од-

носно концептот - еден човек еден глас. Народниот суверенитет се пренесува

врз народните собранија кои се конституирани врз принципите на собранис-

кото владеење, односно врз приципот на едниството на власта. Во таквиот об-

лик на организација на власта постои постојана работна врска меѓу избирачите

и избраните. Избирачите можат во секое време да покренат прашање на одго-

ворност на избраните претставници и да им го одземат мандатот. На овој кон-

цепт на власта не му се својствени политичкото претставништво и поделбата

на суверенитетот на повеќе државни органи и значи негација на суштината на

народниот суверенитет „како форма на народната власт во одредена држава,

заснован врз најшироките демократски принципи. (Шкариќ,С., Ibidem, стр.17).

Ако се бараат корените на теоријата на народниот суверенитет тогаш

тие допираат до Тома Аквински и неговиот став дека народот е посредник ме-

ѓу божјата и кралевската власт, а Филип Пот народот го определува како дона-

тор на власта и како суверен народ со управувачка моќ изразена преку избра-

ните претставници. Значаен е придонесот на Џон Лок и неговата теза за сог-

ласноста меѓу владетелите и владеаните. Но во основата се смета дека најзна-

чаен творец на оваа теорија е Жан Жак Русо со своето дело „Општествениот

договор“.

За теоријата на народниот суверенитет иманентна е демократијата

како политички режим на управување. Демократијата и народниот суверени-

тет се бифуркација на појавата, односно како што истакнува Џемс Брајс, „на-

родниот суверенитет е лозинка и основа на демократијата„. За Монтеские пак,

врската меѓу народниот суверенитет и демократијата се огледа во тоа што во

„републиката народот како тело ја има суверената моќ, тогаш тоа е демократи-

100

ја“. Во таа смисла е дефиницијата на Абрахам Линколн според кој „демократи-

јата е владеење на народот, од и за народот“. (Според: Шкариќ,С., стр.18-19).

Демократскиот идентитет на народниот суверенитет се изразува во

непосредното владеење на народот. Но како во големите држави непосредното

владеење е неможно тој се сведува на владеење на мнозинството. И затоа во

современите општества се бара рационално, стручно и ефикасно владеење. И

императивниот мандат како едно од битните обележја на теоријата на народ-

ниот суверенитет е неприменлива. Тој може да се примени за определен број

на прашања, но неговата егзистенција во современите општества би доведува-

ла до блокада на процесот на одлучувањето и до постојана изборна практика,

што би влијаело на карактерот на односите во заедницата.

Треба да напоменеме дека владеењето на мнозинството треба да е

заштитено од тиранијата на малцинството, особено од заштитеното владеачко

малцинство. За теоријата на народниот суверенитет битно својство е владеење-

то на мнозинството но и заштита на малцинството. Таквото својство за опреде-

лен број на теоретичари е основа за демократскиот суверенитет. Овој поим се

ситуира во рамките на политичкиот плурализам, слободните и чесни избори,

постоењето на развиени политички слободи и права на граѓаните и развиено

јавно мислење, односно постоењето на институционализираната опозиција.

Постоењето на институционализираната опозиција се смета за суштински еле-

мент за заштита на малцинството од владеачкото мнозинство. Постоењето на

опозицијата, во суштина е израз на демократските процеси во заедницата, за-

ради тоа што таа преку постојаната контрола на владеачките структури, а осо-

бено преку влијанието на јавното мислење се обидува да ги убеди граѓаните да

го променат мислењето кон парламентарното мнозинство. Вербата во демок-

ратскиот процес, особено во мирната смена на власта по пат на избори, постое-

њето на институционалната опозиција и влијанието на јавното мислење, за

Линц претставуваат базичниот консензус на демократијата.

Марксистичката (класната) теорија на суверенитетот смета дека

народот во целина не е носител на власта во определена држава, затоа што тој

објективно е поделен на мноштво класи и одделни класи, како на пример

работничката, се носители на суверенитетот.

Но на теоријата на суверинитетот и се упатуваат и определни критики.

Се оспорува како ненаучен концептот дека власта е највисока, неделива и

независна. За Огис Конт народниот суверениитет бил угнетувачка категорија,

а за Жак Матрен, илузија. Леон Диги, пак, смета дека народниот суверенитет е

правна фикција со која се замаглува одност меѓу народот и државата. Според

101

него, централен проблем во државата е односот меѓу владетелите и владеаните

и заштитата на владеаните од постојната власт. Оттаму државата не е етатизи-

ран народ туку систем на јавни служби. Во оваа група е и Ханс Келзен кој

смета дека државата е персонализација на правото и дека основата на секоја

држава е меѓународното право, а во такви услови не е можно да се брани кон-

цептот на суверена држава. За Харолд Ласки суверенитетот е историски усло-

вена категорија, односно тој е во расчекор со интересите на човештвото, затоа

што тендира кон војна како средство за регулирање на односите меѓу држави-

те.

Иако аргументите со кои се оспоруваат атрибутите на суверенитетот

како неделив, неотуѓив и непренослив и посебно како неограничена и највисо-

ка власт во одредена држава, тој и натаму е реална категорија на современото

општество. Тоа е така затоа што сеуште се раѓаат нови национални држави ка-

ко израз на остварувањето на правото на самоопределување и што, скоро ниту

едно современо општество нема да може да функционира без соодветен суб-

јект со право на командување. Токму затоа, ова прашање е предмет на мношт-

вото документи во современото општество.

7.3. Суверенитетот на Република Македонија низ уставните докумeнти

Суверенитетот низ документите за уставноправниот развиток на Ма-

кедонија се среќаваат решенија, со различни титулари и различна содржина.

Тоа е резултат како што истакнува професорот Светомир Шкариќ е резултат

на два фактори: етапност во фромирањето на македонската држава и постоење

на владеачки сили со различни погледи за карактерот на државната власт. Пр-

виот фактор битно влијаел врз карактерот на суверенитетот, особено во опре-

делувањето на надворешната сувереност, а вториот влијаел врз карактерот на

сувереноста во држата (внатрешен суверенитет).

Суверенитетот во државата е посложено прашање од суверенитетот

на државата. Историскиот развој покажува дека суверенитетот на македонска-

та држава се определувал со помош на повеќе теоретски концепции, особено

со: а) теоријата за многунационален суверенитет; б) теоријата за класен сувере-

нитет; в) теоријата за национален и г) теоријата за народен, односно граѓански

суверенитет.

Периодизацијата на суверенитетот на Македонија според уставните

документи би ја задржал историската нотка. Тој би можел да се определи како

период на: а) борба за автономија, б) федерална држава и в) на самостојна др-

102

жава. Периодот на борба за автономија би можеле да ги означиме обидите на

македонскиот народ да формира држава низ повеќе вековната борба, а особено

преку проекциите за идното државно уредување на Македонија, но и во проек-

циите ВМОРО, социјалистите Јане Сандански и Димо Хаџи -Димов и други

дејци за автономна Македонија.

7.3.1. Суверенитетот на Македонија во документите од периодот на борбата за автономија

Периодот на борба за автономија на Македонија го карактеризираат

иницијативи и документи на мноштво организации и поединци. Но во основа

станува збор за документи кои се засновани на теоријата за многунационал-

ниот суверенитет. Теоријата на многунационалниот суверенитет е концепт на

Уставот за идното државно уредување на Македонија од 1880 година. Во него

за извор и носител на суверенитетот е определено многунационалното населе-

ние во Македонија, односно македонското население и националностите што

живеат во неа..Тоа е резултат на сознанието дека Отоманската империја е пред

распаѓање, а и начинот на осамостојувањето на српското и бугарското кнежес-

тво биле доволен патоказ преку кој се осигурувала можноста низ една триби-

тарна автономија да се остварат целите за конституирање на национална држа-

ва. Според Уставот македонската држава ќе се конституирала врз основа на

дејствувањето на општинските верско-национални групации. Тие како што ис-

такнавме би биле пропорционално застапени во Националното собрание и

Министерскиот совет, а рамноправно во Државниот совет.

Ваквата проекција со Уставот за идното државно уредување на Маке-

донија била резултанта на повеќе елементи, а особено дека: а) е многунациона-

лен составот на македонското население; б) не е завршен процесот на нацио-

налното конституирање на македонскиот народ и етничките групи што живее-

ле во Македонија; в) не е извршена граѓанска субјективизација на поединецот

и в) обезбедувањето на националната рамноправност обезбедува зачувување

на територијалниот интегритет на Македонија.

Теоријата за многунационалниот суверенитет ја содржи федералис-

тичката идеја како основна идеја за државното уредување на Македонија, по-

себно автономноста на националните групи на ниво на општина и согласно на

тоа нивната пропорционална или паритетна застапеност во државните органи

и тела, како и заштитата на национално-групниот интерес.

103

Во периодот од 1905-1908 година особено е јасно истакната идејата за

балканска федерација. Во таа смисла се познати неколку проекти на истакнати

поединци и социјалистички групи како и на Народната федеративна партија

која се определила за „остварување на идејата за Источна федерација“, како и

„конституирање на Македонија во федерална држава - членка во рамките на

федеративно уредената Турција“. (Според Миноски,М., 1985; стр.114)

Ваквата традиција има влијание и во уставната пракика на Република

Македонија. Имено, теоријата на многунационалниот суверенитет доаѓа до из-

раз и во решенијата на амндманите на Уставот на СРМ од 1963 година, поточ-

но во Амандман XV донесен во 1971 Република Македонија беше дефинирана

како национална држава на македонскиот народ и држава на припадниците на

другите народи, народности и етнички групи што живеат во Република Маке-

донија. Слично решение е дефинирано и во Уставот на СРМ од 1974 кога Ре-

публика Македонија е дефинирана како држава на македонскиот народ и

држава на албанската и турската народност во неа. Во оваа група би можеле да

го вклучиме и конституирањето на Советот за меѓунационални односи утвр-

ден со Уставот на Република Македонија од 1991 година. Според него, во чле-

нот 78 Собранието на Република Македонија оснива Совет за меѓунационални

односи кого го сочинуваат: претседателот на Собранието и по двајца членови

Македонци, Албанци, Турци, Власи, Роми и двајца од другите националности

во Македонија. Овој орган ги разгледува прашањата сврзани со меѓунационал-

ните односи и дава мислење за нивно разрешување. Собранието, пак е должно

нив да ги разгледа и да донесе одлуки.

Слично решение е определено и во Уставот на Руската федерација во

членот 3 став 1 се определува дека „носител на суверената власт и единствен

извор на власта во Руската федерација е многунационалниот народ“.

Со амандманите за промена на Уставот од 1991 година во Амандма-

нот XII е утврден Комитетот за односи меѓу заедниците. Него го избира

Собранието на Република Македонија. Тој е составен од 19 членови, по седум

се од редот на пратениците во Собранието Македонци и Албанци и по еден

член од пратениците Турци, Власи, Роми, Срби и Бошњаци. Негова надлеж-

ност е да разгледува прашања од односите меѓу заеднициите и да дава мисле-

ња и предлози за нивно разрешување.

Неспорно е дека најновите уставни решенија го зајакнуваат концептот

на многунационалниот суверенитет во република Македонија и влијаат на за-

јакнувањето на моделот на консоцијалната демократија, односно се создаваат

претпоставки за јакнењето на етничките разлики, наместо на граѓанската кохе-

зија на македонското општество.

104

7.3.2. Суверенитетот на Република Македонија во документите како федерална единица

Уставноправниот развиток на македонската држава како федерална

единица е разгледан низ етапите на позначајните уставни акти. Имено во ус-

тавно-правната практика македонската држава се развива од Демократска

Македонија, преку Народна и Социјалистичка Република Македонија се до

Република Македонија како самостојна држава. Во тој период се донесени

бројни уставни и акти со уставно-правно значење. Документите на Првото

заседание на АСНОМ, Уставот на НРМ од 1946, Уставниот закон од 1953, Ус-

тавот на СРМ од 1963 и Уставот на СРМ од 1974 ја означуваат одлуката на ма-

кедонската држава согласно правото на самоопределување на македонскиот

народ, да се здружи во југословенската федерација. Разгледувањето на сувере-

нитетот на македонската држава, во основа значи дека станува збор за феде-

рална единка и за устав на федерална држава.

7.3.2.1. Суверенитетот на Демократска Македонија според одлуките на АСНОМ

Со одлуките на АСНОМ од 1944 година беше конституирана маке-

донската држава. Врз основа на правото на самоопределување на македонски-

от народ и правото на отцепување и доброволно стапување во сојуз со други

држави, АСНОМ се определи Демократска Македонија да се конституира ка-

ко држава со времено доброволно ограничен државен суверенитет, но со трај-

но право на отцепување од заедничката држава.

Од решенијата на Првото заседание на АСНОМ можеме да констати-

раме дека изворот на власта во Демократска и федерална Македонија е врз те-

оријата на националниот и народниот суверенитет. Имено во Манифестот на

Првото заседание на АСНОМ се истакнува дека првото Народно Собрание,

симболот на слободата и израз на суверената волја на македонскииот народ,

„ја прокламира пред цел свет полната национална слобода на македонскиот

народ во првата слободна македонска држава“.На тој начин е реализиран „ве-

ковниот идеал на македонскиот народ“ и „за прв пат после Самоила македонс-

киот народ створи своја сопствена држава“, како „слободен народ во слободна

држава“ која, пак е „осигурена во нова, федеративна заедница на народите на

Југославија“. Од документот може да се констатира дека извор и носител на

105

државната власт е македонскиот народ, Суштината на националниот суверени-

тет доаѓа преку афирмацијата на правото на самоопределување на македонски-

от народ.Слични се и определбите и во Манифестот на Главниот штаб на НОВ

до народот во Македонија во кој истакнува дека балканските народи работат

за „создавање на еден братски, федеративен сојуз на балканските народи, на

база на полна национална рамноправност и признавање на правата за самооп-

ределение на народите“. Вака дефинираните основи ги изразуваат тежненијата

на генерациите Македонци за создавање на а) самостојна национална држава и

врз таа основа б) обединување во федеративна заедница, (балканска, југосло-

венска, источна и сл.), што несомнено го вклучувала и правото на отцепување

и здружување со други, односно формирање на сопствена држава.

Во решението на Првото заседание на АСНОМ за прогласување на

АСНОМ за врховно, законодавно и извршно народно преставничко тело и нај-

висок орган на државната власт во демократска Македонија, во членот 1 се

зборува за „суверената волја и правото на самоопределување на народот на

Македонија“, а не на македонскиот народ. Оттаму се констатира дека овој до-

кумент се засновува на теоријата на народниот суверенитет, затоа што волјата

е израз на народот како збир на поединци кои живеат на подрачјето на Маке-

донија, како политички народ. Слични се и одредбите и во Декларацијата на

АСНОМ за основните права на граѓанинот на демократска Македонија. Спо-

ред овој документ се определува граѓанинот како носител на основните права

и слободи.

Документите на АСНОМ докрај не ја развиваат институционалната

рамка и механизмите на општественото и политичкото уредување во демок-

ратска Македонија, но во нив доаѓаат до израз стремежите Македонија да се

гради како национална држава на македонскиот народ и демократска држава

на сите нејзини граѓани.

7.3.2.2.Суверенитетот на Република Македонија според уставните документи од 1946-1990 година

1. Од решенијата на Уставот на НРМ од 1946 година може да се

констатира дека изворот и носителот на суверенитетот во македонската

држава се засновува на теоријата на народниот суверенитет. Таквиот став се

изведува од решението во член 6 на Уставот според кој целокупната власт во

Народна Република Македонија „произлегува и му припаѓа на народот“. Ова е

класична дефиниција за народниот суверенитет. Исто така и во членовите 51 и

106

52 се определило Народното Собрание на Народна Република Македонија да е

претставник на народниот суверенитет и врховен орган на државната власт.

Покрај овие одредби овој уставен акт во членот 26 ја гарантирал слободата на

печатот, говорот, здружувањето, собирите и манифестациите. „Според тогаш-

ното правно толкување на наведената уставна одредба слободата на здружу-

вањето ја опфаќала и слободата на здружувањето во различни политички пар-

тии“ (Шкариќ,С., Ibidem,1995, стр.31).

Во овој уставен документ бил обезбеден и класичен механизам за ост-

варување на народниот суверенитет како што се слободните и непосредни из-

бори, собраниските претставнички тела (народни одбори и Народното Собра-

ние на НРМ), отповикувањето на претставниците. Во Уставот се предвидени и

референдумот и народната иницијатива како облици на непосредната демок-

ратија.

Но во Уставот на НРМ од 1946 година се среќаваат и одредби кои

содржат решенија блиски на теоријата на ационалниот суверенитет. Имено, во

членот 10 е определено дека во државата се забранува секој акт на територија-

та на НРМ што би бил насочен против сувереноста, рамноправноста и нацио-

налната слобода на македонскиот народ. Со овој акт се определува дека на

својата територија Македонија ја врши власта суверено, а додека во ФНРЈ са-

мо пренесените права утврдени со Уставот на ФНРЈ од 1946. „Од оваа одредба

се гледа изворниот и примарен карактер на македонската држава и изведениот

суверенитет на југословенската федерација кој федералната единка може пов-

торно да го поврати, ако за тоа постои неодложна потреба“ (Шкариќ,С., 1995,

Ibidem, стр.32). Поаѓајќи од таквото право Собранието на Република Македо-

нија на 25 Јануари 1990 година ја донесе Декларацијата за сувереноста на СРМ

во која во член 7 се вели дека „СРМ како самостојна и независна држава ќе го

преземе извршувањето на суверените права што ги остварувала преку органи-

те на СФРЈ и ќе го утврди начинот на спогодување со другите републики за

правното наследство на СФРЈ и за меѓусебните односи, според начелата на

меѓународното јавно право“. Тоа зборува за изворниот и неотуѓив карактер на

федералните единки. Таквиот нивен статус е утврден со одлуките на Второто

заседание на АВНОЈ, осбено со Одлуката за изградување на Југославија на фе-

деративен принцип, во која пак се зборува за „принципот на суверенитетот на

народите“ и за полна рамноправност на Србите, Хрватите, Словенците, Маке-

донците и Црногорците, односно на народите на Србија, Хрватска, Словенија,

Македонија. Црна Гора и Босна и Херцеговина“.

107

Примената на Уставот на НРМ од 1946 година е во период на изразе-

ни општествени промени и силно влијание на револуционерните сили кои ка-

ко структура особено влијаеле на односите во земјата. Резултантата на таквите

процеси била и тенденцијата кон суверенитетот на работниот народ, односно

на дел од граѓанството на земјата, односно се применувале механизми кои се

повеќе, претендирале кон теоријата на класниот суверенитет.

2. Уставниот закон за основите на општественото и политичкото

устројство и органите на власта на НРМ од 1953 година ја санкционира

новонастанатата сосотојба. Тој за носител на суверенитетот го определува ра-

ботниот народ. Имено според членот 2 од овој акт целокупната власт во На-

родна Република Македонија „му припаѓа на работниот народ“. Работниот на-

род суверенитетот го остварува преку избраните претставници во претставнич-

ките органи (народните одбори и Народното собрание) и работничките совети,

преку правото на избор и отповик на претставниците, како и преку облиците

на непосредна демократија (референдум, собир на граѓани, советите како об-

лик на учество на граѓаните во управата и правосудството).

Ова е период на општественото самоуправување. Согласно таквата

општествена ориентација и уставните документи се дизајнирани како акти кои

ги изразуваат тежненија за поизразено учество на работниците во управување-

то. Во тој контекст и теоријата на суверенитетот на работниот народ е израз

токму на таквата уставна концепција. Концептот на суверенитетот на работни-

от народ припаѓа на марксистичката теорија на суверенитетот и тој е облик на

класен суверенитет. Тој иако има коидеја за универзалност во основа е потесен

од концептот на народниот суверенитет, затоа што се сведува само на едн дел,

работничката класа која е дел, а не целокупниот народ.

Уставниот закон, во основа ги менува решенијата од Уставот на НРМ,

според кој Собранието е претставник на народниот суверенитет и највисок ор-

ган на власта. Исто така, тој утврдува дека Народна Република Македонија

(НРМ) ја врши власта самостојно и се третира дека таа го задржала изворниот

суверенитет на НРМ и договорниот карактер на федеративната заедница.

3. Според Уставот на СРМ од 1963 година определува дека работни-

от народ е единствениот носител на власта и управувањето со општествените

работи. Во овој документ во членот 1, Македонија е дефинирана како државна

социјалистичка заедница на народот на Македонија заснована на власта на

работниот народ и самоуправувањето. Покрај работниот народ, во уставот од

1963 година за одделни прашања носител на суверенитетот е и граѓанинот.

Имено, тој учествува во одлучувањето за одредени прашања непосредно или

преку свои делегати.

108

Уставот од 1963 година врши редукција на носителот на суверените-

тот, од работниот народ на работничката класа, односно и граѓаните само за

одделни прашања. Тоа, несомнено е со концептот за изградбата на општество-

то како асоцијација на слободни производители. “Уставот на СРМ од 1963 го-

дина е единствен документ кој Македонија ја дефинира како државна заедни-

ца, а не како држава. Со таквата дефиниција овој уставен акт ја разводнува ма-

кедонската државност и со тоа објективно го девалвира државниот суверени-

тет на македонската држава.“ (Шкариќ,С., 1995, Ibidem, стр.35).

4. И во Уставаот на СРМ од 1974 година работничката класа,во сојуз

со работните луѓе и граѓаните ја остварува власта и управувањето со општест-

вените работи. Класниот концепт на суверенитетот доаѓа до израз особено со

определбата за изградбата на социјалистичката самоуправна демократија како

облик на диктатура на пролетаријатот. Овој пристап се заснива на марксистич-

киот концепт на диктатурата на пролетаријатот. Специфично е тоа што овој

концепт постанува уставна материја во периодот кога е напуштен од најзначај-

ните европски комунистички партии. Тој пристап го изразува конзервативиз-

мот и догматизираноста на водечките политички сили во тој период.

Во Уставот на СРМ од 1946година до израз доаѓа теоријата на нацио-

налниот суверенитет. Особено преку дефинирањето на Република Македонија

како национална држава на македонскиот народ и држава на албанската и тур-

ската народност во неа, заснована врз власта и самоуправувањето на работнич-

ката класа и на сите работни луѓе. Покрај тоа може да се забележи дека во де-

финицијата се среќаваат елементи за национален, многунационален и класен

суверенитет.

Со Уставните амандмани, а особено со Амандманот LVI многунацио-

налниот суверенитет на македонската држава е заменет со еднонационален.,

односно таа е определена како национална држава на македонскиот народ.

Со Уставот на СРМ од 1974, Македонија суверените права ги оства-

руваше непосредно,а во федеративната држава само пренесените и оние што

се од заеднички интерес на федерацијата. Заедничката федерална држава беше

конституирана на сојуз на држави, и како сојузна држава и социјалистичка са-

моуправна заедница. Значајно е да се подвлече СФРЈ имаше конфедерален ста-

тус. Тоа значи дека републиките, значи и Македонија располагаше со атрибути

на државниот суверенитет, како што се договорно решавање на прашањата од

непосреден интерес, со користењето на консензусот за одлучување во феде-

ралните органи, преку паритетната застапапеност во сојузните органи и посе-

дувањето на опрделенен субјективитет во водењето на меѓународните односи.

109

Тоа се елементи на теоријата за националниот суверенитет. Поседувањето на

ваквите елементи, во условите на криза на југословенското општество влијаеа

на процесот на осамостојувањето на македонската држава.„Оваа теорија, заед-

но со наведените конфедерални елементи, се покажаа како солидна основа за

дефинитивно осамостојување на македонската држава во суверена и независна

држава.“ (Шкариќ,С., Ibidem, 1995, стр.38).

7.3.3. Суверенитетот на Република Македонија во уставните документи како независна држава

Суверенитетот на Република Македонија како независна држава ќе го

проследиме преку Уставот на Република Македонија од 1991 година и Устав-

ните амандмани утврдени во Рамковниот договор од 2001 година

1. Извор и титулар на суверенитетот според Уставот на Република Ма-

кедонија од 1991 година е граѓанинот. Таквата констатација произлегува од

содржината на одредбата во член 2 став 1 на Уставот според кој „ во Републи-

ка Македонија суверениетот произлегува од граѓаните и им припаѓа на граѓа-

ните“ и при тоа во ставот 2 се истакнува дека „граѓаните во Република Маке-

донија власта ја остваруваат преку демократски избрани претставници, по пат

на рефендум и други облици на непосредно изјаснување“. Од начинот на кој е

уредено прашањето за изворот и титуларот на суверенитетот можеме да конс-

татираме дека Уставот на Република Македонија од 1991 година ја афирмира

теоријата на народниот суверенитет - во чија основа беше поединецот, однос-

но граѓанинот, како извор на власта.

Уставот на Република Македонија, како акт на независна држава,

обезбедува и претпоставки за демократскиот карактер на граѓанскиот сувере-

нитет, со тоа што: а) утврдува листа на слободи и права и механизми за нивно

остварување и заштита; б) воведува слободни, непосредни и чесни избори; в)

го воведува и афирмира политичкиот плурализам; г) го воведува начелото на

поделбата на власта и парламентарниот облик на демократијата; д) го афир-

мира начелото за владеењето на правото и содржи правни гаранции за правна-

та држава. Таквите претпоставки обезбедуваат основи за активна и автономна

положба на граѓанинот, за негова заштита од тиранијата на државната власт и

мнозинството, но и за афирмација на граѓанскиот како демократски суверени-

тет. Примената на демократскиот суверенитет во основата на општественото

уредување на Република Македонија значи и јасна определба за европските и

евроатланските интеграции, но и обид да ги надмине конфликтите и дезинтег-

рационите процеси продуцирани од апетитите на определен број национал-

110

ности во земјата. Граѓанската ориентација е облик преку кој се дестимулираат

националистичките изливи и малцинските фрустрации во земјта.

Во одделни решенија на Уставот на Република Македонија од 1991

година се содржани одредби во кој доаѓа до израз теоријата на националниот

суверенитет. Имено во преамбулата се констатира дека Македонија е консти-

туирана како национална држава на македонскиот народ. Оваа одредба има

историски контекст и нема побитно влијание на уставните одредби, но таа има

пошироко значење заради тоа што јасно се декларира ставот дека Република

Македонија е национална држава на македонскиот народ и дека таквата по-

ложба обезбедува таа да се грижи за припадниците на македонскиот народ без

разлика каде тие живеат и тоа, дека во државата македонскиот народ е мнозин-

ски и согласно на тоа во службена употреба е македонскиот литературен јазик.

Во историјата на македонскиот народ и на Македонија, Уставот на

Република Македонија од 1991 година е „прв уставен документ кој го утврдува

целокупниот капацитет на државниот суверенитет на македонската држава“

(Шкариќ,С., 1995, Ibidem, стр.40). Имено, суверенитетот на македонската

држава е внатрешно и надворешно својство. На внатрешен план се обезбедени

механизми државната власт да е врвна, а спрема надвор, самостојна и независ-

на. Изворот и легитимизацијата на власта на внатрешен план е обезбедена пре-

ку спроведувањето на општите непосредни и слободни избори за избор на пра-

теници, а надворешниот суверенитет својата сила ја црпи од општоприфатени-

те принципи на меѓународното право. Но, одделни одредби, како што беа од-

редбите од Преамбулата за трајото сожителство, како и составот на Советот за

меѓунационални односи упатуваат на констатцијата дека до израз доаѓа и

теоријата за многунационалниот суверенитет. Иако Советот за меѓунационал-

ни односи беше советодавно тело на Собранието соинтегрирачка улога во

македонското општество. Имено во услови на политички плурализам, сегмен-

тираноста на македонското општество по етничка линија е претпоставка за

јакнење на дезинтеграционите процеси и појавата на конфликтите кои водат

до вооружени пресметки или граѓанска војна. И уште повеќе што дел од поли-

тичките сили на етничките малцинства, особено на албанското во политичките

проекции за развојот на Република Македонија ја декларираат определбата

земјата да се гради како бинационална држава со партнерски односи меѓу

Македонците и Албанците, воспоставени механизми на консесуална демокра-

тија, односно со облици на парритетна и пропорционална застапеност.

Односно, Република Македонија е проектирана како земја на заедници.

Резултанта на општите состојби, особено изразената економска криза,

видливата криминализација на општеството, а особено слабеењето на интегра-

111

ционите процеси во земјата, на почетокот од 2001 година, непосредно по ре-

гулирањето на прашањето со разграничувањето со Сојузна република Југосла-

вија, во Република Македонија, од страна на паравоените групации на албанс-

ката националност, потпомогнати од покраината Косово, која е под протек-

торат на Организацијата на обединетите нации, отпочнаа вооружени конфлик-

ти со закана да се претворат во граѓанска војна.

2. Како резултат на настојувањата да се изнајде политичко решение на

кризата во Република Македонија во мај 2001 година е формирана широка

коалициона влада со учество на најголемиот број на политички групации во

Собранието. Со помош од Европската унија и САД, под покровителство на

Претседателот на Републиката во Република Македонија отпочна процес на

политички договори за иднината на земјата. Како резултат на политичкиот ди-

јалог, под силно влијание на меѓународните претставници (наречени олеснува-

чи), на македонската јавност и нејзините институции и беше предложен и пот-

пишан (само на англиски јазик) политички акт наречен Рамковен договор.

Ако го набљудуваме овој процес од аспект на учеството на меѓународните

посредници тој има улога на мировна конференција на која учесниците во

конфликтот договараат решенија за престанок на конфликтот. Ако ги набљу-

дуваме од аспект на учесниците, тоа се претставниците на најголемите поли-

тички партии во македонскиот парламент, кои припаѓаат по две на маке-

донскиот народ и на албанската националност, тогаш тоа е облик на тркалезна

маса, облик на политички договор за иднината на земјата. Во моделот на поли-

тичкиот систем во Република Македонија централен политички орган со реал-

на политичка моќ прераснува Претседателот и уставно непознатиот облик -

политички лидери.

Рамковниот договор е облик на политичка спогодба, кој ги дефинира

решенијата и односите во земјата, посебно ги дефинира идеите и решенијата за

промената на Уставот на Република Македонија и ја проблематизира улогата

на Собранието како уставотворен орган. Имено колку тоа ќе е слободно во из-

разувањето на волјата како уставотворен орган? И во тој контекст, колку пра-

тениците како репрезенти на граѓаните и нивната волја докрај ќе можат да го

изразат нивниот интерес?

Што донесува Рамковниот договор? Овој докумет има осум елемен-

ти: а) најнапред ги дефинира основните принципи; б) потоа зборува за преки-

нот на непријателствата; в) развој на децентрализираната власт; г) за недискри-

минација и правичност; д) за посебни собраниски процедури; ѓ) за образова-

ние и употреба на јазиците; е) за изразување на идентитетот и ж) за начинот на

имплементацијата.

112

Во основните принципи се изразува став за отфрлање на употребата

на насилство за остварување политички цели и се афирмираат мирните средст-

ва како претпоставка за стабилност и демократска иднина на Македонија. Во

него се определува дека „суверенитетот и територијалниот интегритет на Ма-

кедонија, и унитарниот карактер на државата се неповредливи“ и дека „не

постојат територијални решенија за етничките прашања“. Во тој контекст е оп-

ределбата за „мултиетничкиот карактер на македонското општество“ и потре-

бата од барање на облик преку кој тоа ќе се „сочува и да се најде свој одраз во

јавниот живот“.

Од аспект на суверенитетот значајно е дека со Рамковниот договор се

утврдени решенија засновани на теоријата на многунационалниот сувере-

нитет. Тие особено се огладаат при обезбедувањето на посебно мнозинство на

пратениците „кои тврдат дека припаѓаат на заедниците кои не се мнозинско

население во Македонија“ при изборот на една третина од судиите на Устав-

ниот суд и при изборот на Народниот правобранител и на тројца членови на

Судскиот совет.

Во одлучувањето на Собранието, не можат да се усвојат без квалифи-

кувано мнозинство на две третини од гласовите, во рамките на што ќе мора да

има мнозинство од гласовите на пратениците кои тврдат дека припаѓаат на

заедниците кои не се мнозинско население во Македонија за уставните аманд-

мани и Законот за локална самоуправа. Таква постапка е обезбедена и при до-

несување на законите кои директно ги засегаат културата, употребата на јази-

кот, образованието, личните документи и употребата на симболи, како и на за-

коните за локално финансирање, локални избори, градот Скопје и за општинс-

ките граници.

Во тој контекст е предлогот за измена на членот 48 според кој „при-

падниците на заедниците имаат право слободно да ги изразуваат, негуваат и

развиваат својот идентитет и особености на своите заедници, и да ги употребу-

ваат симболите на својата заедница“ и во тој контекст нив им е гарантирана

„заштитата на етничкиот, културниот, јазичниот и верскиот идентитет“. Гаран-

тираноста се остварува преку тоа што „Собранието ќе основа Комитет за одно-

си меѓу заедниците“. Овој орган е составен од по „седум члена, секој од редо-

вите на Македонците и Албанците во Собранието и пет члена од редовите на

Турците, Власите, Ромите и други две заедници. Секој од петте члена ќе биде

од различна заедница; доколу помалку од пет други заедници се застапени во

Собранието, јавниот правобранител, по консултации со водачите на релевант-

ните заедници, ќе ги предложи останатите членови надвор од составот на Соб-

ранието“

113

Посебно внимание заслужува дефинирањето на употребата на јази-

ците. Имено, се предлага „низ цела Република Македонија и во нејзините ме-

ѓународни односи службен јазик е македонскиот јазик и неговото кирилско

писмо“, а доколку некој „јазик што го зборуваат најмалку 20 отсто од населе-

нието и тој јазик и неговоти писмо е службен“.

Рамковниот договор несомнено е документ кој во значителна мера го

менува карактерот на Република Македонија. Неговите решенија не се во

функција на зајакнување на граѓански карактер на Уставот од 1991 и се реше-

нија кои се засноваат на теоријата на националниот, поточно на многунацио-

налниот суверенитет. Основа на интеграцијата се помалку се граѓаните, а се

повеќе националните заедници, односно етничките заедници на кои им е

иманентна посебноста, затвореноста и поделеноста.

3. Учењето за суверенитетот како врвна и неограничена власт е

неодрживо од аспект на теоријата на либерално-демократската држава. И тоа

пред се, заради тоа што: а) граѓанскиот суверенитет и слобода се позначајни

категории за демократијата околку суверенитетот на државата, нацијата или

народот; б) демократијата е режим кој се потпира на граѓанинот како суверен,

а не на државата или владеачкото мнозинство; в) граѓанинот како вредност е

можен само во услови на владеење на правото, а не во услови на суверена

власт; г) во услови на европска интеграција и глобализација на светот донесу-

вањето на одлуките често е надвор од државните органи, односно суверената

државна власт е сè повеќе во судир со тенденциите на глобализацијата.

Најновите промени на Уставот на Република Македонија од 1991 со

решенијата утврдени во Рамковниот договор (кои скоро во целина беа прето-

чени во уставни амандмани) отстапуваат од таквите тенденции. Тие се повеќе

ги јакнат етничките линии на власта, што во основа ги спречува определбите

дека суверенитетот не е неограничена власт, туку амбиент во кој се остварува

неприкосновеност на потрошувачот и неповредливост на сопственоста. Тие се

повеќе ги јакнат тенденциите на изградба на корпоративистичка државна стру-

ктура со јасно диференцирани етнички линии.

3. Република Македонија е дефинирана како унитарна држава. Уни-

тарна држава се нарекува онаа држава во која само централните органи имаат

својство на суверени органи на целата територија. Тоа е држава која има цент-

рализирано управување и е составена од административно-територијални заед-

ници потчинети на централната власт. Тие не располагаат со суверена власт.

Во неа централните органи имаат монопол врз власта, особено, уставотворна-

та, законодавната и судската, а нецентралните органи имаат улога на извршна

власт. Во унитарната држава обликот на уредување е единствен на целата те-

114

риторија и во неа важи еден устав, постои едно законодавно тело, еден судски

систем, единствени вооружени сили, територијалните единици немаат сувере-

нитет, а се можни облици на децентрализација.

Елементарната разлика меѓу деконцентрацијата и децентрализацијата

на државната власт е во тоа што првиот поим опфаќа значење според кое рабо-

тите од државната управа им се доверуваат на претставниците на државата, на

државните органи, а децентрализацијата значи дека тие работи им се доверува-

ат на недржавни органи, односно на претставниците на народот.

Централизираната унитарна држава се јавува во два појавни облика: а)

а) строго и б ) умерено централизирана држава. Во првиот облик власта исклу-

чиво им припаѓа на централните државни органи, а додека во вториот случај

власта ја извршуваат централните и нецентралните државни органи.

Децентрализираната унитарна држава е онаа држава која функциите

на централната власт ги пренесува на регионалните и локалните органи. Во та-

ков случај локалните органи имаат право да донесуваат правни акти, а центра-

лната власт врши надзор над законитоста. Најпознати облици на децентрали-

зирана унитарна држава се европско-континенталниот и англискиот. Според

европско-континенталниот облик постојат два типа на нецентрални органи: а)

органи кои извршуваат државни работи и б) органи од локален карактер со по-

мал степен на овластувања. Англискиот вид на децентрализација е таков во кој

постои двојство на органите: а) за извршување на државната власт и б) и за из-

вршување на локалната власт. Значи станува збор за едниствен систем на не-

централни органи во чија надлежност е и извршувањето на изворните овласту-

вања и на пренесените во нивна надлежност, особено на прашањата од локал-

но значење.

Во тесна врска со поимот унитарна држава е и територијалната авто-

номија. Овој поим подразбира својство на територијалната заедница, во рамки-

те на државата да е законодавен субјект, односно да располага со можност и

моќ сам да ги уредува односите на територијата. Тоа се заедници кои уживаат

законодавна самостојност, а во извесна мера и во извршувањето на законите.

Територијалната автономија се конституира со закон и централната власт

може да укине определен акт доколку тој не е во согласност со нејзините акти.

Покрај територијалната постојат и персонална, културна, институцио-

нална и регионална економска автономија.

Персоналната автономија се состои во самостојноста на персоналната

заедница во управувањето со работите од својата надлежност, односно таа е

самостојност која не е поврзана со државната територија, туку им припаѓа на

социјалните, верските, професионалните, сталешките и други групи.

115

Културната автономија подразбира право на нацијата, националното

или етничкото малцинство, независно од територијата каде се населени да ги

развиваат својата култура преку формирањето на образовни, културни и

информативни институции со кои ќе го негуваат својот културен идентитет.

Институционалната (ја нарекуваат и функционална) автономија е пра-

во на одделни институции (универзитетот на пример) да уживаат самостојност

во однос на основањето, работата управувањето и финансирањето.

Регионалната економска автономија всушност е облик на територијал-

на автономија, но во областа на стопанството. Европската унија се повеќе се

ориентира кон градењето на европскиот простор како простор на региони.

Овој облик на автономија обезбедува одделни потесни територии или држави

да се поврзат во региони кои задоволуваат определен број на стопански и геог-

рафски карактеристики, но пред се простори кои меѓу себе се компактна сто-

панска целина.

7.4. Облици на остварување на суверенитетот

Учеството на граѓаните во вршењето на власта може да се остварува

на два начина: а) непосредно и б) посредно. Тие се облици преку кои се оства-

рува суверенитетот како врвна власт на одредена територија.

Непосредното вршење на власта е облик на директно (лично) учество

на граѓаните во донесувањето на одлуките. Тоа се остварува на повеќе начини,

а особено преку: а) референдум (плебисцит, народно вето), б) народна иници-

јатива (петиција) и в) собрание на граѓани.

Посредните облици на остварување на суверенитетот се остваруваат

преку претставничкиот систем, односно избраните претставници на општи не-

посредни и тајни избори. Станува збор за претставничкиот систем како облик,

кој пак е во тесна врска со слободните демократски избори.

Непосредните облици на остварувањето на суверенитетот, како облик

на остварување на непосредната демократија се поврзуваат со теоријата на

народниот (граѓанскиот) суверенитет, а додека посредните облици како облик

на посредната демократија, тие пак се поврзуваат со теоријата на национални-

от суверенитет. Денес скоро и да нема општество во кој доминира некој од

облиците на посредно или непосредно остварување на суверенитетот, затоа

обично се зборува за полунепосредна или полупосредна демократија. Но тие

најчесто сејавуваат како комбинација.

116

7.4.1. Референдум

Што е референдумот? Наједноставно би го дефинирале како облик на

непосредно учество на граѓаните во одлучувањето за определен правен акт или

за донесување на определена одлука од значење за државата или локалната

заедница. Неговото име доаѓа од латинскиот израз refero што значи да се добие

одговор, да се суди за нешто. Референдумот се дефинира и како облик на „се-

народно изјаснување за некое важно политичко прашање, односно одговор на

некое прашање поставено од страна на власта со да или не“ (Tadiċ, Lj.,1996, a,

стр.183). На друго пак место референдумот (лат. referendum- она за што треба

да се извести) се дефинира како „непосредно одлучување на бирачкото тело за

уставот (уставен референдум), законот (законодавен рефендум) или за некој

друг акт, односно одлука во рамките на определена територијална или поли-

тичка заедница“ (Politička enciklopedija, 1974, стр. 895). Исто така, под рефе-

рендум се подразбира и непосредото одлучување на членовите на определена

организација или заедница за определен акт (пример студентите непосредно го

донесуваат статутарниот акт на својата организација). Од понудените дефини-

ции може да се констатираме дека референдумот е облик на лично учество во

вршењето на власта за некое прашање, за кое другите облици (особено посред-

ните) сметаат дека немаат доволно капацитет да донесат таква одлука, или пак

имаат потреба да го проверат нивото на согласност (доверба) на граѓаните кон

таквото прашање, односно станува збор за прашање што ја изразува потребата

од поширока партиципација на граѓаните во таквиот облик. Најсилно влијание

на примената на референдумот како облик на непосредно одлучување на гра-

ѓаните има теоријата на Жан Жак Русо. Како резултат на искуството на од-

делни земји во Северна Америка од крајот на XVIII век и Франција се јавува

уставотворниот рефендум, а Швајцарија е родното место на законодавниот

рефендум, народната иницијатива и собранието на граѓаните.

Референдумот се јавува во различни форми. Формата на референду-

мот е детерминирана од бројни фактори, а особено од: а) правното дејство на

референдумот (тој е задолжителен или факултативен); б) времето на рас-

пишување на референдумот (претходен и дополнителен); и в) карактерот на

предметот на референдумското одлучување (уставотворен, законодавен, за

територијално разграничување на локалните заедници или федералните еди-

ници и за разрешување на споровите меѓу законодавната и извршната власт).

Ако се врши класификација на референдумот според неговото прав-

ното дејство, тогаш би го определиле како задолжителен и факултативен.

117

Задолжителен референдум е облик на непосредно одлучување на

граѓаните кој мора да се распише за да се донесе определена одлука. Така, на

пример во Уставот на Република Македонија од 1991, во член 120, став 2“ е

утврдено дека „одлука за стапување или истапување од сојуз или заедници на

држави донесува Собранието со двотретинско мнозинство“. Во истиот член во

ставот 3 се прецизира дека „одлуката за стапување или истапување од сојуз

или заедница со други држави е усвоена, ако на референдум за неа гласало

мнозинството од вкупниот број на избирачи“. Согласно на ваквата уставна од-

редба, законското решение е дека „референдум задолжително се распишува за

усвојување на одлука на Собранието за менување на границата на Република-

та, одлука за стапување или истапување од сојуз на или заедница со други

држави“. (Закон за референдум и..., член 3). Слични одредби се среќаваат и во

практиката на Украина, Словачка, Полска за промена на Уставот. Таква прак-

тика се сретнуваат и во практиката на Швајцарија каде менувањето на Уставот

се врши на референдум. И во кантонот Цирих, во оваа држава задолжителен

реферндум се распишува за определувањето на буџетот и другите давачки. Во

Шпанија во случај на обична уставна промена, по барање на една десетина од

членовите на било кој парламентарен дом не се распишува референдум. Со

оваа одредба се создава правна рамка за заштита на малцинството во Шпанија,

особено во услови кога мнозинството во парламентот иницира уставни рефор-

ми.

Факултативниот референдум е облик на непосредно одлучување на

граѓаните кој се распишува доколку се исполнат определени услови. Како што

покажува и неговото име тој е изборен, може но и не мора да се распише. Ста-

нува збор за примената на овој облик доклку тоа го побараат определен број на

граѓани, како на пример, во Италија, 500.000 или 30 пратенци во Словенија.

Слични искуства има и во другите земји. Така, во Унгарија, на пример Уставот

не пропишува кои прашања можат да бидат предмет на референдум, а кои се

исклучени. Одговорноста за референдумот во целост е оставена на парламен-

тот. Ова прашање е регулирано со посебен закон за рефендум. Според овој за-

кон постојат два вида референдуми: задолжителен и претходен. Секое праша-

ње што е изричито не е изземено со закон, а е во доменот на парламентот, во

Унгарија може да биде предмет на референдум. Таму референдум може да

иницира претседателот на Републиката , владата, најмалку 50 членови на пар-

ламентот и 50.000 граѓани.

Во Литванија, прашањата што можат да се постават по пат на рефе-

рендум не се точно дефинирани, туку само апстрактно, како „најважни праша-

ња што се однесуваат на животот на луѓето“. Право да иницираат референдум

118

имаат парламентот и најмалку 300.000 граѓани со право на глас. При тоа пра-

шањето, мора да биде во согласност со листата на можни прашања дефини-

рани со законот. И во Финска со Уставот е дадена можност на референдум

како форма на директна демократија. Но, тој може да биде само консулативен.

Институцијата референдум ја признава и полското право. Тој е неопходен кога

се усвојува нов Устав на Република Полска, додека има можност за локални

референдуми - за основните комунални проблеми и за отповикување на сове-

тот на комуната. Овој вид референдум во Полска се одржуваат често. Во Сло-

вачка има два вида референдуми: облигаторен и факултативен. Првиот се ор-

ганизира во случај на формирање на сојуз на Словачка со други држави при

вклучување или излегување од таков сојуз, а вториот може да се одржи по од-

лука на Националниот совет или по барање на најмалку 350.000 граѓани.

Во Украина постојат три вида референдуми: национален, кримски и

локален., во Шпанија може да се поделат на четири групи и тоа уставен, консу-

лтативен, рефендум во автономните заедници и општински. Во Швајцарија се

утврдени шест видови референдум. Првиот е задолжителен, односно за да ста-

пи во сила некој акт, потребна е согласност на мнозинството граѓани. Факулта-

тивен референдум се применува само кога ќе се соберат определн број потпи-

си, во определен рок, или ако го побара парламентот. На сојузно ниво, овој вид

е предвиден за обичното законодавство при што гласање можат са побараат

50.000 граѓани или осум кантони. Референдумот за народна иницијатива овоз-

можува определен број граѓани во Швајцарија да предложат амандмани на Ус-

тавот или да се донесе закон.При тоа, тој се одржува без разлика дали парла-

ментот се согласува или не.Конструктивниот рефендум,пак, предвидува 10.000

грѓани да побараат народно гласање за закон усвоен од парламентот и истовре-

мено да предложат алтернативи за одделни членови на тој закон. И конечно,

шестиот вид е последователен референдум за итни декрети.Ова значи дека при

донесувањето на итни декрети во парламентот,граѓаните ќе се произнесат пос-

ледователно. А тој декрет, кој веќе е итно донесен, не го одобрат барем 50.000

граѓани, тој ќе престане да важи една година по неговото усвојување. А, што

се однесува до прашањата на кои може да се однесува рефендумот во Швајц-

арија, тоа се, покрај уставните измени, уште и обичните закони и декрети,

административните одлуки. И во Рускатата федерација е предвиден рефенду-

мот.Таму претседателот на Федерација распишува рефендум на начин утврден

со сојузниот уставен закон.

Според времето на распишување референдумот може да биде претхо-

ден и дополнителен. Претходниот референдум е облик на непосредно одлучу-

119

вање на граѓаните за потребата од донесување на определен закон. Имено, во

референдумското изјаснување граѓаните се определуваат за или против опре-

делено прашање да се регулира со закон. Дополнителниот референдум или

народната ратификација, односно народна потврда, е облик на непосредно

изјаснување на граѓаните за прифаќање на определен закон по неговото доне-

сување на законот во законодавниот дом. Претходниот референдум има сове-

тодавен карактер, а дополнителниот облик на ратификација. Тој е потврден,

со него се ратификува волјата на законодавниот дом. Неговото реализирање

предизвикува правни последици.

Според Законот за референдум и граѓанска иницијатива во Република

Македонија, „законодавен референдум може да се распише за прашања што

треба да се уредат со закон (претходен референдум или за преоценување на за-

кон што претходно е донесен (дополнителен референдум)“ (Член 15). Прет-

ходниот референдум според законот може да се распише за: а) прашање кое

треба да се уреди со закон; б) прашање кое не е уредено со закон и в) прашање

кое е предложено да се уреди на начин предложено во законот кој се предлага

да се изјаснат граѓаните на референдум. (Ididem…, член 16). Законодавниот

референдум се распишува на иницијатива на Владата, секој пратеник или нај-

малку 10.000 граѓани на Република Македонија. (Ibidem, член 17). Доколку во

Република Македонија 150.000 граѓани поднесат предлог за распишување на

референдум тогаш Собранието е должно да распише законодавен референдум.

Законот, исто така утврдува дека „одлуката за законодавниот референ-

дум е усвоена доколку гласале повеќето од половината од вкупниот број изби-

рачи запишани во Единствениот избирачки список“ (Ibidem, член 23). При тоа

одлуката на граѓаните е задолжителна, односно Собранието е „должно да до-

несе закон“. Но тоа, исто така, не може, спротивно на волјата на избирачите из-

разена со референдумската одлука,да донесе закон, ниту во една година по тоа,

да распише референдум за одлучување по прашањето за кое се изјаснувале

избирачите. Собранието на Република Македонија, согласно член 26 од Зако-

нот, референдум може да распише за ратификација на меѓународен договор.

Според карактерот на предметот на референдумското одлучување, ре-

ферендумот може да биде различен. Според овој критериум референдумот мо-

же да биде: а) уставотворен, б) законодавен и в) за територијално разграничу-

вање на локалните заедници.

Уставотворниот референдум е облик на непосредно изјаснување со

кој граѓаните донесуваат одлука на граѓаните. Со референдумско изјаснување

се донесени уставите на швајцарските кантони, и најголемиот број на сојузни

држави во САД. Со оглед на тоа што Уставот како акт ја има највисоката по-

120

ложба присутни се и увереувања дека тој акт е најлегитимно да се донесува на

референдум, заради тоа што на таков начин, објективно, ќе се изрази волјата на

граѓаните за таквиот акт. И од посовремената уставна практика, особено на Ро-

манија, Естонија и Русија е предвиден уставотворниот референдум. Кај нас,

како што истакнавме погоре 150.000 граѓани можат да покренат иницијатива

за промена, односно против промената, на Уставот на Република Македонија.

Законодавниот референдум е облик на непосредно изјаснување на

граѓаните за определен законски акт. Родно место на овој облик е Швајцарија.

Него можат да го бараат најмалку 50.000 граѓани или 8 кантони. Кај нас такво

право имаат 10.000 граѓани. Во Словенија тоа е право на 5.000 граѓани.

Значајно е да се напомене дека постојат решенија според кои се регу-

лира за кои области и прашања не може да се распише референдум. Имено,

во Италија не може да се распише референдум за буџетските и даночните да-

вачки, за амнестија, намалување на казните и за ратификацијата на меѓународ-

ните договори. Кај нас, според Законот за референдум и граѓанска иницијати-

ва, во членот 7, се утврдува дека „рефендум не може да се распише за прашања

што се однесуваат на Републичкиот буџет и завршната сметка на буџетот, за

јавните давачки, за резервите на Републиката, за прашањата на изборите, име-

нувањата и разрешувањата и за амнестија“. Исто така, со ваква одлука не може

да се одлучува и за „прашања што се однесуваат на одбраната, воената и вон-

редната состојба и за уредбите со законска сила донесени за време на воена

или вонредна состојба“. (Ibidem, став 2).

Како излез од конфликтните состојби меѓу одделни локални заедници

во унитарната држава,односно меѓу федералните единки во федералната држа-

вата се јавува референдумот.Овој облик на референдум е специфичен. Тој се

применува во Италија во однос на разграничувањето на регионите. Слично

решение кај нас е применето во однос на единиците на локалната самоуправа.

Имено, според Законот за локална самоупрва „основањето на нови единици на

локалната самоупрва и промената на подрачјето и седиштето на единиците на

локалната самоуправа се врши со закон со предходно консултирање на населе-

нието на односното подрачје преку собири на граѓани, односно референдум“.

(Член 15).

Ваков референдум бил применет за разграничување на членките на

германската федерација и во Уставот на Бурма од 1947 година. Имено, како

што наведува Светомир Шкариќ, овој Устав оди чекор напред бидејќи одлука-

та на определена федерална единка за истапување од федерацијата треба да е

121

прифатено од мнозинството граѓани на референдумското изјаснување.(Види,

Шкариќ,С., 1995, стр.50).

Со помош на референдумот се разрешувале определени спорови меѓу

владата и парламентот во германската држава. Односно со Вајмарскиот устав

од 1920 година било предвидено можност граѓаните да одлучат за спорот меѓу

парламентот и владата. Слично решение денес егзистира во Баварскиот устав

од 1946 година. Според него еден милион граѓани можат да побараат да се ор-

ганизира референдум за распуштање на парламентот пред истекувањето на не-

говиот мандат. Слично решение има и во Уставот на Република Македонија од

1991 година кога се определува дека „Собранието е должно да распише рефе-

рендум кога предлог ќе поднесат најмалку 150.000 избирачи“ (Член 63 став 3

од Уставот). Таквата уставна дефиниција ја отвори дебатата за тоа дали Собра-

нието може или не да распише референдум за предверемени избори. Резулта-

тот на расправата беше дека не може. Слична состоба се среќава и во Унгарија.

И во двата случаи надлежните уставно-судски органи одлучуваат дека предв-

ременото прекинување на мандатот на пратениците не е референдумска мате-

рија. Таквата ориентација е регулирана во законското решение според кое не

може да се донесе одлука и за изборите. Треба да споменеме дека како резул-

тат на меѓупартиската борба, во 1996 година, по иницијатива на ВМРО-ДПМ-

НЕ и ДП беа собрани повеќе од 150.000 потписи за распишување на референ-

дум за предвремени избори. Несомнено дека изборите и изборната процедура

се првенствено демократско, но и политичко прашање. Притоа, отворено е

прашањето дали во услови на поларизирано партиско тело не ќе е позачестена

можноста граѓаните да се изјаснуваат за тоа дали се, или не се за предвремени

избори. Предвремените избори како институт на демократскиот процес треба

да се предвидат во уставниот механизам на одговорноста на владата и парла-

ментот. Таквата иницијатива несомнено може да биде политичка. И тука треба

да се бара рационалноста на овој инструмент. Тој е премногу сложен за да го

даде ефектот -предвремени избори. Слабоста на ваквото решение произлегува

и од „определувањето на цензусот во апсолутни бројки“, што во зависност од

тоа дали се зголемува или намалува населението, ја олеснува или отежнува не-

говата положба. Затоа, некои искуства, особено германски и американски се

решиле „да не го определуваат во апсолутни бројки туку во проценти“. (Шка-

риќ,С., 1995, стр.67).

Едно од прашањата за примената на референдумот е: што е предмет

на одлучувањето. Овие прашања се регулираат со закон. Субјекти за поведува-

ње на постапка за распишување на референдумот се: а) избирачите, б) претс-

тавничкото тело; в) владата и г) Претседателот на државата. Во нашата практи-

122

ка, како субјекти за покренување на постапка за распишување на изборите се

а) бирачите, б) Собранието и в) владата, односно во единицата на локалната

самоуправа советот на општината .

За успешното спроведување на референдумот особено значајно е да се

обезбеди соодветна техника која ги опфаќа: а) денот на галасњето, б) гласачки-

те единици; в) правото на глас; г) објавување на предметот и начинот на одлу-

чувањето; д) начинот на гласањето и ѓ) начинот на објавувањето на изборните

резултати. На референдумските ливчиња треба да има кратко и јасно формули-

рано прашање и алтернатива на одговорот „за“ и „против“. Искуството од при-

мената на референдумот особено влијание имало и тоа кој го формулира пра-

шањето како и од ширината на бирачкото тело.

Референдумот бил применуван и во авторитарните режими. Имено,

како што се наведува во Политичката енциклопедија, референдумот го приме-

нувале и авторитарните и тоталитарните режими, така што „значителен број на

мерки се насочени кон пренесување на поголема власт на инокосните органи,

најчесто на шефот на извршната власт или на “водачот“ на народот, извршен

со референдум, односно плебисцит (Наполен III, Хитлер и др)“. Во некои авто-

ритарни држави, каков што бил случајот со Мусолиниевата фашистичка Ита-

лија, заради неможноста на вистински избор, се сведени на референдум со кој

избирачите можеле да се изјаснат со „да“ или „против“ листата поднесена од

Големиот фашистички совет“. (Види, Политичка...,Ibidem, стр. 896). Слично се

однесувал и Хитлер, кога по доаѓањето на власт во ноември 1933 година поба-

рал германскиот народ да се повлече од Конференцијата за разоружување и од

Лигата на народите. Ваквите искуства укажуваат дека референдумот, како нес-

порно демократско средство може и да се злоупотреби.

Плебисцитот (лат. Plebiscitum- народна одлука донесена со гласање) е

еден од облиците на непосредно одлучување на народот за некое прашање по

пат на изјаснување на сите полнолетни граѓани. Тој е „облик за непосредно од-

лучување на граѓаните за припојување на определена територија кон друга др-

жава или за конституирањето на отцепената територија во нова држава“.

(Шкариќ,С., Ibidem, стр.54). Плебисцитарното изјаснување на граѓаните се ко-

ристи при имплементацијата на правото на самоопределување, како, во случа-

јот на конститурањето на хрватската, македонската и некои од ново конститу-

ираните држави. Плебисцитот е категорија на меѓународното право и тој не е

признат како општа и задолжителна установа, затоа што тој, покрај правото на

самоопределување за да биде успешен треба да се имаат предвид и други фак-

тори кои влијаат на ефектот на одлучувањето.

123

Плебисцитот се применува по француската револуција кога врз осно-

ва на принципот на суверенитетот на народот и принципот на националност е

побарано кон Франција да се приклучи папскиот Авињон“, во 1791, потоа Са-

воја и Ница во 1792 година. Овој облик е користен при обединувањето на

Италија. Во поново вереме плебисцитот е користен за статусот на Квебек во

Канада.

Народното вето е облик на непосредно изјаснување на граѓаните,

обично против определен законски проект. Тој е облик на изјаснување со кој

граѓаните се определуваат не за што се, туку против што се. Овој облик на ре-

ферендум се применувал во одделни држави на САД. Народното вето, најчес-

то се нарекува народна санкција или протестен референдум.

Опцијата е облик на референдум на кој граѓаните им овозможуваат

да се изјаснат за две или повеќе алтернативи. Таков облик на референдум е

спроведен во република Хрватска во 1991 година кога на граѓаните им е пону-

дено да се изјаснат меѓу опциите: за самостојна и суверена Хрватска или за

Хрватска во рамките на југословенската федерација.

Но, опцијата во меѓународното право значи и право на слободно опре-

делување на граѓанинот, за негов избор на татковината или државјанството кое

им се дава на жителите на некоја територија која го променила суверенитот.

Таа се востановува со определен меѓународен договр со кој на населениието

од определена област му се овозможува да се изјасни меѓу две алтернативи.

(Според Политичката...,Ibidem,стр.674).Обично,изјаснувањето е „за“ или „про-

тив“ за секоја од понудените алтернативи.

7.4.2. Народна инцијатива

Народната иницијатива е право определен број на граѓани на законо-

давниот орган да му предлагаат да донесе определен правен акт или одлука.

Народната иниџијатива се нарекува и петиција, а нашиот законодавец ја наре-

кол граѓанска инцијатива. Таа може да биде општа и ограничена. Опшата на-

родна иницијатива (значи не е ограничена за кои прашања се покренува) нај-

применувана е во швајцарските кантони и некои држави на САД, додека огра-

ничената народна иницијатива се применува во најголемиот број на земји на

светот.

Народната инцијатива според тоа за каков акт се однесува, може да

биде уставотворна и законодавна.

За да се покрене уставотворната инцијатива обично се бара значител-

но поголем број на избирачи, на пример 500.000 во Италија, 150.000 во Репуб-

124

лика Македонија, 30.000 во Словенја и слично.Според Уставот на Република

Македонија, предлог за негова промена можат да поднесат „Претседателот на

Републиката, Владата, најмалку 30 пратеници или 150.000 граѓани“ (член 130

од Уставот на РМ). Иницијативата за собирање на потписи за пристапување

кон измена на Уставот, според Законот за референдум и граѓанска иницијати-

ва, може да покренат 100 избирачи, регистрирана политичка партија или здру-

жение на граѓани. (член 66 ).

Законодавната иницијатива се јавува во два облика. Прво тоа, е право-

то на иницијатива на граѓанинот, определена институција или здружение пред

овластените предлагачи да иницира, односно да побара донесување на закон

или друг акт. Но,според нашиот Закон „предлог за донесување на закон можат

да поднесат најмалку 10.000 избирачи“. Тие при тоа се должни да достават акт

до собранието, согласно актите на овој орган (член 63). Ваквиот облик на зако-

нодавната иницијатива е колективно барање.

Односот на законодавното тело кон народната иницијатива може да

биде различен. Но тој е должен да ја разгледа и да заземе став. Ваквиот однос

на законодавното тело се доведува во врска со теоретската поставка за граѓа-

нинот како извор на власта.

7.4.3. Собрание на граѓани

Собранието на граѓаните е облик на непосредно учество на граѓаните,

од определена територија за прашањата од начинот на уредувањето на односи-

те во сопствената средина. Тој е облик на непосредна демократија. Неговите

корени се протегаат до античките градови полиси, кога полнолетните слобод-

ни граѓани одлучувале за животот и работата на полисот. Определени облици

на непосредно учество се сретнуваат и во средниот век. Денес, освен во локал-

ните заедници, (на пример парохиите во Англија), најприменуван облик е во

неколку швајцарски кантони: Гларис, Унтервалд и Апенцел, скоро и да го

нема во практиката. На собранијата во овие кантони граѓаните еднаш годишно

донесувале одлуки за уставните промени, донесувале закони и вршеле избор

на определени органи и функционери.

Во единицте на локалната самоуправа може да се свика собир на

граѓани. Тој се свикува на иницијатива на 10% од избиарачите во општината

или на делот на кој се однесува и на иницијатива на градоначалникот. На Со-

бирот на граѓаните можат да се усвојат „општи насоки за работата и телата на

општината од локално значење“ (Види Статут, 1997, член 20-24). Собирот на

граѓаните е облик на учество и влијание на граѓаните врз работата на органите

125

на единицата на локалната самоуправа, но тој ги нема функциите на Собрани-

ето на граѓаните.

7.4.4. Претставнички систем

Претставничкиот систем е облик на посредно остварување на сувере-

нитетот, односно тој облик за вршење на власта од страна на избраните прет-

ставници. Значи власта ја вршат избраните претставници во името на нацијата

или граѓаните. Тој, претставува еден од механизмите преку кој нацијата, од-

носно во име на граѓаните, а не самите граѓани, некој, за определен временски

период ќе ја врши власта во заедницата. Претставничкиот систем е резултат на

појавата на модерната држава. Таа се конституирала на голема територија и

опфаќала бројни функции. Нив, не само заради неоспособеноста, туку и заради

сложеноста не можеле да ги вршат сите граѓани. Како одговор на таквите сос-

тојби се јавува претставничката демократија. Најголем заговорник на ваквиот

концепт на вршење на власта бил Џон Стјарт Мил.

Карактерот на претставничкиот систем зависи од карактерот на

мандатот. „Терминот мандат (mandatum) потекнува од латинскиот јазик и рим-

ското право значи налог овластување на едно лице (мандатар) да го застапува

или да заврши некоја работа за друго лице“ (Шкариќ,С.,1995, Ibidem, стр.60).

Овој термин е преземен од приватното право, а подоцна со настанувањето на

политичкото претставништво институтот мандат се пренесува и на односите

меѓу бирачите и неговите претставници. (види: Prodanović, D., 1973, стр.1).

Карактерорт на односите на мандатот е однос меѓу избраните и изби-

рачите. Тој однос може да е слободен или императивен. Слободниот мандат е

сфатен како однос во кој избраниот претставник нема непосредни обврски кон

избирачите, слободен е во сопственото дејствување и тој е претставник на на-

цијата, а не на граѓаните што нив непосредно ги избрале. Во таа смисла, во

парламентраната расправа тие се слободни во искажувањето на своите ставови

и во начинот на дефинирањето на интересите на граѓаните и за своето однесу-

вање не можат да сносат и не можат да бидат повикувани на одговорност.

Императивниот мандат, главно води потекло од средновековните ста-

лешки собранија и значи постојана врска меѓу избирачите и избраниот. Избра-

ните се должни да ги следат налозите на избирачите, да поднесуваат извештај

и можат да бидат отповикани за неостварувањето на налозите на избирачите.

Во Република Македонија е прифатен слободниот мандат. Пратени-

ците во Собранието се слободни во однос на дебатата и начинот на определу-

вањето. Во современиот свет се повеќе се прифаќа комбинација меѓу слобод-

126

ниот и императивниот мандат. Таквиот пристап има за цел да им обезбеди на

граѓаните, не само да ги избираат претставниците, туку и да влијаат на своите

претставници.

Проблемот на мандатот во условите на повеќепартиски систем се

усложнува. Имено, пратениците во законодавниот дом се организираат во пра-

тенички групи (клубови), кои се под влијание на политичките партии. Затоа, се

почесто се зборува за партиски мандат. Тоа, особено, што во одделни парла-

ментарни процеси институционализиран е „партискиот камшик“, кој има зада-

ча да ги дисциплинира пратениците. Во современите услови, како што е и Ре-

публика Македонија, улогата на „партискиот камшик“ ја играат координатори-

те на пратеничките групи, кои по положба се членови на извршно-политич-

ките органи на полтичките партии. Органите на политичките партии вршат

координирање, насочување, а понекогаш и доминантно влијание во однесува-

њето на пратениците во законодавниот дом. Доволно е да се погледне една

седница на законодавниот дом да се воочи дека „партискиот мандат е понаг-

ласено задолжителен од “императивниот“. Ваквото практикување на мандатот

влијае и на карактерот на односите меѓу избрачитете и избраните. Современи-

те претставници повеќе се чувствуваат обврзни кон партискио шеф и раковод-

ство околку кон граѓаните кои ги избрале. Пратеникот, би требало да се грижи

многу повеќе за оние што не го избрале, за да им стави до знаење дека погре-

шиле што не гласале за него.

VIII. Правната држава рамка за демократски

развој на Република Македонија

8.1. Владеењето на правото

Обликувањето на концептот на владеењето на правото временски е

ситуирано во XVII век. Тој е поврзан со дејноста на Едвард Коук и Џејмс Ха-

рингтон. Нивното дејствување е сврзано со настојувањето на да го ограничат

апсолутизмот на монархот. Имено Коук како претседател на Врховниот суд на

Англија водел борба да се воспостават принципи и механизми за правно огра-

ничување на неограничената власт на монархот. За неговата дејност се оби-

дите за воведување правни лекови за ограничување на кралската власт, како и

за судска контрола на актите на монархот и на парламентот. Ваквите механиз-

ми овозможуваат правните прописи и дејството на институциите да се стават

под правото како постара институција од монархот и парламентот.

Дејноста на Џејмс Харингтон е сврзана со промовирањето на идејата

за поделбата на власта меѓу одделни органи и воспоставувањето на рамноте-

жата меѓу нив. На тој начин државната власт постанува контролирана и довол-

на за владеење на правото. На тој начин e изразена идејата за владеењето на

правото како противтежа на идејата за владеењето на државата.

Постојат три различни концепти за сфаќањето на поимот владеење

на правото: а) либерално-демократски; б) легалистички и в) позитивноправен

поредок со определени својства.

Според либерално-демократското сфаќање поимот владеење на пра-

вото припаѓа на филозофијата на правото ‹ има универзално и трајно значење.

Тоа е мерило за исправноста на секој правен поредок. Во него, со терминоло-

гија на демократската политичка моралност се отфрла авторитарноста на др-

жавната власт. Ваквото сфаќање се искажува повеќе со политички одошто со

правни начела. Така, владеењето на правото е синоним за демократска заедни-

ца, која пак е поредок на слободата и во која се обезбедува индивидуалната

слобода. Според ова сфаќање вредноста на законот го определуваат метаправ-

ните значења кои важат надвор од уставот, односно станува збор за вредносен

систем кој е надвор од позитивно-правното значење. Поимите право и правен

поредок се многу пошироки од поиот законски пропис. Правото е втемелено

во демократскиот поредок на нештата со кои е ограничена законодавната

власт. Се смета дека владеењето на правото не е владеење на важечкиот уста-

вен поредок, туку тоа е поредок на слободата. Оттаму, значи станува збор за

128

над устав и надзакон.Тоа сфаќање, владеењето на правото го третира како при-

родноправна вредност која е над позитивното право и се засновува на мета

правните начела.

Формалистичко или легалистичко сфаќање на владеењето на пра-

вото се сведува на суштинска усогласеност на правните акти со помала правна

сила со оние правни акти кои имаат поголема правна сила, како и придржува-

ње на органите и поединците кон позитивното право, независно каква им е

содржината. Овде важи принципот- законот се почитува се додека е закон, без

разлика дали определени решенија ги надминало времето. Овде се инсистира

на формално-правната компетентност како мерило за вредноста на правниот

поредок. Според тоа, не постои право над и под позитивното право и не може

никој да го ограничува законодавецот суверено да ја врши својата функција на

законодавец. Во ова сфаќање присутен е правниот формализам и владеењето

на правото се сведува на беспоговорно владеење на важечките закони и правен

поредок. Во него правната држава се спротивставува на полициската држава.

И третото сфаќање се нарекува владеење на позитивноправниот по-

редок со определени својства. Тоа подразбира ограничување на државната

власт во рамките на уставот и законите, со јасно и недвосмислено дефинирани

правила кои ја спречуваат концентрацијата на власта на едно место, го ограни-

чуваат самоволието на власта или посегањето на власта во областа на човечки-

те и граѓанските слободи и права. Владеењето на правото подразбира постое-

ње на определени основни политички и правни установи во актуелниот уста-

вен поредок. Односно, тоа се сведува на владеачкото право и институционал-

ните облици на вршење на власта, кои најчесто се изразуваат како кочница и

рамнотежа во односите меѓу органите на власта, како и во постоењето на неза-

висното судство.

Владеењето на правото во современа смисла се засновува на бројни

принципи меѓу кои ќе ги наброиме следните: а) легитимност на власта; б) по-

делба на власта на одделни органи; в) независно судство; г) легалитет на

државната власт, д) уставни гаранции на човековите слободи и права ѓ) слобо-

да на стопанството и стопанските активности е) правна сигурност на човекот и

граѓанинот и ж) содржината и квалитетот на уставот и законите да бидат во

согласност со природата на нештата, односно да се оствари потребната рамно-

тежа меѓу природното и позитивното право. (Шкариќ,С.,1995, Ibidem, стр. 81).

Демократското востановување на државната власт е основната прет-

поставка за нејзината легитимонст. Таа мора да ја изразува вистинската волја

на граѓаните. Всушност легитимноста на власта се обезбедува со општиот

129

консензус на народот, добиен на непосредни општи и тајни избори. Легитим-

носта на власта ги опфаќа следните начела: а) општост на изборното право -

(тоа подразбира неспоивост исклучување некого од уживањето на бирачкото

право; б) еднаквост на изборите - (еднакво вреди гласот на секого без разлика

на положбата, богатството и сл.); в) непосредност на изборите - (бирачите не-

посредно ги бираат своите претставници во претставничкото тело); г) слобода

на изборите - (значи исклучување на секој облик на притисок врз бирачите

или во преиначување на нивната волја); д) тајност на изборите - (е гарантира-

ње на слободата на изборите, односно забрана за откривање на волјата на би-

рачот, т. е никој од него не може да бара да се изјаснува за кого да гласа).

Поделбата на власта е елемент на концептот на владеењето на право-

то. Тоа значи дека власта е поделена меѓу одделни органи и постојат механиз-

ми за нивно меѓусебно ограничување и балансирање.Овој принцип ја спречува

можноста за концентрацијата на власта во еден државен орган и е сигурна

брана на тиранската и неконтролираната власт.Со него треба да се разграничат

органите кои донесуваат одлуки, односно закони, на други органи им е довере-

но извршната власт, а на трети судската власт.

Посебно е нагласена улогата на независното и непристрасно судство.

Тоа, занчи дека судската функција ја реализираа судии и судски органи

независни од другите органи, кои се стручни во примената на законот и како

носители на ови се постојани, неподвижни и се морално храбри, односно спо-

собни објективно да ги решаваат споровите меѓу странките без омаловажува-

ње, омраза, пријателство или сожалување.

Начелото на легалитет, односно начелото на уставност и закони-

тост се смета за нервен систем на правниот поредок на земјата. Некои смета-

ат дека во него е изразена суштината на правната држава. Суштината на лега-

литетот лежи во владеењето на објективната волја пропишана со уставот и за-

коните. Таа е спротивна на самоволието и волунтаризмот. Легалитетот е сино-

ним за правото и правниот поредок. Со него треба да се обезбеди законито,

согласно уставот и прописите, однесување на државните органи. Особено тре-

ба да е потчинета управната и извршната власт кои се склони кон бирократиза-

ција. Претставничкото тело (парламентот) донесувајќи закони ја изразува суве-

рената волја граѓаните. Преку нив, всушност, се ограничуваат или се намалу-

ваат тенденциите кон автократско или тиранско однесување на државната

власт.

За владеењето на правото својствено е слободата на стопанството и

стопанските активности. Слободното стопанство треба да е ослободено од

државното туторство и да се развива според сопствените стопански закони. Со

130

законите може само да се олеснува и поттикнува дејствувањето на еко-

номските закони. Стопанскиот живот треба да се регулира по принципот на са-

морегулирање. Исто така, треба да се обезбедат уставни гаранции за самоогра-

ничување на државата во областа на стопанството. Составен дел на слободата

на стопанството е плурализмот и еднаквата правна положба на стопанството,

слободата на претприемништвото и конкуренцијата, како и слободното дејств-

ување на пазарните законитости.

Примарното значење на човекови слободи и права се однесува на нив-

ниот предегзистен карактер. Тие се вредности се неприкосновени и природно

му припаѓаат на човекот како битие, односно не можат да бидат ограничени

или октроирани од државата. Владеењето на правото не е можно без по-

читување на природноправната теорија и англискиот систем на обичајното или

прецедентно право. Постоењето на ограничена државна власт подразбира

постоење на власт во границите на правото, како и власт која е под судска кон-

трола. Судската контрола на власта се остварува преку редовното судство кое

ја утврдува одговорноста на граѓаните и правните субјекти во почитувањето на

правото и правните норми. Во овој контекст е уставносудската заштита, како

специфичен облик на заштита на правото утврдено со уставните граници.

Правната сигурност опфаќа постоење на правни и процесни

гаранции и развиени правни лекови за заштита на правото во случај на негова

повреда. „Процесните гаранции се позначајни за владеењето на правото от-

колку самото постоење на правните норми. Оттука, побитни се правните пос-

тапки (due process of law) и правните лекови (remidium), од самото постоење на

правните правила. (Шкариќ, С.: Ibidem, стр. 83). Оттаму тесна е врската на вли-

јанието на објективната правна сигурност во создавањето на субјективната

правна свест, која, пак, е неопходна за формирањето на карактерот на лич-

носта. Правната сигурност на личноста во услови на омаловажување и неправ-

да и навреда од старна на државните органи и обезбедува услови да биде дос-

тоинствена, горда и исправена. Отсуството на правната сигурност влијае врз

личноста за да биде лукава, подлец и безрбетник (послушна), поточно сервил-

ност кон секоја надворешна сила, оосбено на секоја власт која се обидува да

владее со луѓето.

За владеењето на правото како цивилизациска вредност значајни се и

карактеристиките на правните акти, особено нивната: а) општост, б) опре-

деленост, в) праведност и г) постојаност. Општоста на правните акти претпос-

тавува поседување на апстрактни правила што се однесуваат на секого, без

исклучок. Опредленоста значи познавање на правните акти пред да стапат во

131

сила. Кога се води сметка содржината на правните акти да е е прифатлива за

мнозинството се зборува за праведност. И кога актот важи временски (не)опре-

делено се означува со постојаност на правниот акт.

8.2. Поимот "правна држава"

Расправата за правната држава треба да се набљудува во долговеков-

ното настојување да се одговори на прашањето: кој владее во државата - луѓе-

то или законите? Оттаму се извлекува приматот за начелото за владеење на

правото. Историјата на цивилизацијата е богата со искуства, почнувајќи од ан-

тичките, особено владеењето на Перикле, но и во делата на Солон, Тукидид,

Платон, Аристотел и мноштво други филозофи. Во таа смисла се искуствата

на Солон кој не само во делата, туку и во практиката ја изразил и манифести-

рал приврзаноста кон владеењето на законите, за политички систем со граѓанс-

ка душа, за правичност и праведност, односно за слободен поединец. Слични

искуства се среќаваат и кај останатите теоретичари.

За правната држава се зборува и пишува многу. Терминот и концептот

на правната држава се германска творба ("Rechtsstat"). Таа е облик за ограни-

чување на апсолутистичката власт на монархот како носител на целокупната

управна власт. Во апсолутистичката феудална монархија доминирала управна-

та над законодавната власт. Највидлив облик на управна власт и воедно најби-

рократска била полицијата. Затоа и таквата држава се нарекувала "полициска

држава". „Основен белег на таа држава бил тоа што полицијата и пошироко

управата, извршните органи, па до некаде и судската власт не биле ставени под

законодавство, било затоа што воопшто и немало закони за низа надлежности

на овие органи, било затоа што законите биле воопштени и неодредени давај-

ќи на тој начин и можност за нивно различно толкување, а со тоа и за

злоупотреби“. (Бачановиќ, О.,: 1992, стр. 442).

Поимот правна држава се дефинира различно. Така, правната држава

во најширока смисла на зборот е „онаа држава во која функционирањето и

манифестирањето на државната власт има правен облик и во која постојат

определени граници до каде се протега државната власт“ (Бајалџиев, Д.,2000,

стр. 376). Во тој контекст со поимот правна држава означува определен степен

на поврзаност на државата и правото, со чија помош таа ги уредува не само

односите меѓу поданиците, меѓу нив и државата, кои, пак, на тој начин, стану-

ваат граѓани.

Поимот правна држава се врзува за држава во која “управата и судст-

вото се ставени под законодавството“ (Правна енциклопедија, 1985, стр. 1214).

132

Таа е творба „која настојувала областа на приватната дејност да ја изземе од

постојаните посегнувања на државната власт, особено во областа на приват-

ната сопственост и приватното претприемништво“ (Tadić, Lj.:1995, стр.177).

Генезата на овој поим се движи кон тоа правната држава да се сведува на

државите во кои самоволието на државната власт е правно, а особено уставно

ограничена.

Во науката постои согласност околу основните постулати на правната

држава. Тие се определуваат како формални и материјални (вторите детер-

минирани со вредносна ориентација) критериуми. Во нив се вклучуваат след-

ните принципи: а) начело на уставноста и законитоста; б) начело на поделбата

на власта и на парламентарната демократија; в) начело на судската заштита

против злоупотребата на власта и јавноправната одговорност за надоместок на

штетата во случај на таквите злоупотреби; г) уставно загарантирани човекови

слободи и права, на ниво на универзални стандарди и норми, со исклучување

на подзаконски ограничувања и сведување на законските ограничувања на

така загарантираните слободи и права на најмала можна мера; д) уставно

гарантирање на демократските политички слободи и права, а посебно на сло-

бодното политчко здружување и слободни, непосредни и тајни избори; ѓ) разд-

војување на функцијата на власта од функцијата на управувањето со другите

општествени работи,што се остваруваат врз принципот на самоорганизираност

без мешање на државата; е) раздвојување на управувањето врз основа сопствен

остаток од самоуправувањето и соодлучувањето врз основа на трудот и сопст-

веноста. (Бачановиќ, О.,Ibidem, стр. 446). Несомнено е дека наведени прин-

ципи на правната држава содржат заеднички именител кој се сведува на тоа

дека таа, наспроти сфаќањата за подарени, октроирани, отстапени слободи и

права, кон кои секогаш се стреми концептот на авторитарната држава, во

основа подразбира нови принципи во односите на државата и поединецот. Тие

особено се изразуваат низ принципот дека во општеството е дозволено сè, ос-

вен она што со закон е изрично забрането;односно, законската забрана не прет-

ставува само нужно ограничување на слободата туку и гаранција на слободата,

бидејќи вон неа не можат да постојат никакви други ограничувања- како прво

и второ, на државата и државните органи им е дозволено само она што со ус-

тав и закон им е децидно пропишано во надлежност и со тоа ограничено.

Терминот правна држава е резултат на инверзијата на терминот др-

жавно право. Во теоријата на правна држава се среќаваат три поими: а) мате-

ријален, б) формален и в) социјален.

133

Материјалниот поим на правната држава го развил Роберт фон

Мол. Овој поим води сметка за првенството на правото во однос на државната

власт, за утврдувањето на нејзините граници во заштитата на личните слободи

и правата, заштитата на поединецот, како автономна индивидуа, како и за раз-

витокот на граѓанското општество- што заедно се неопходна претпоставка за

негов непречен развиток. Овој поим е сврзан со заштитата на одредени вред-

ности и содржини на државното уредување, додека се незначајни формалните

белези.

Формалниот поим на правната држава ги нагласува формалните

белези, а не на целите на државата и содржината на законите и другите пропи-

си и општи акти. Формалниот аспект на правната држава е конструкција на

Фридрих Штал.Тој повеќе води сметка за формата, постапката на донесување-

то на актите, но не и на содржината на законите. Затоа, во историјата се случу-

вало и најнедемократските режими, како што бил на пример фашистичкиот,

правната држава да е „празен оклоп без природноправната содржина на зако-

ните и неприкосновениот карактер на човековите слободи и права“ (Шкариќ,

С, Ibidem, стр.85).

Социјалниот поим на правната држава е творба на Хајнц Хелер. За

неа се значајни три основни функции а) поттикнување на меѓусебната соли-

дарност на луѓето и заштита на личноста и на материјалните добра; б) правна

сигурност на луѓето во остварувањето на своите интереси и потреби и в) обез-

бедување на повисок степен на социјална хомогеност и промоција на сите гра-

ѓани, со цел да се создадат еднакви можности за сите.

Во Уставот на Република Македонија уште во преамбулата е опреде-

лена ориентацијата таа да „се конституира како граѓанска и демократска држа-

ва; да се воспоставува и изградува владеењето на правото како темелен систем

на власта; да се гарантираат човековите права,граѓанските слободи и нацио-

налната рамноправност“; како и „да се обезбеди социјална правна,економска

благосостојба и напредок на личниот и заедничкиот интерес“ (Устав на РМ од

1991-преамбула).Слични формулации се среќаваа и во Амандманот IV кога се

прокламира одлуката Македонија да се гради како држава во која ќе се „обез-

беди мир и соживот, социјална правда,економска благосостојба и напредок на

личниот и заедничкиот живот“. Во нормативниот дел од Уставот од 1991 го-

дина, Република Македонија се дефинира како социјална држава. Нејзината

определба се повеќе кореспондира со идејата за социјална правда, отколку со

идејата за социјална демократија.

Современиот концепт на правната држава во своето средиште го става

човекот како поединец и вредност за себе. Оттаму таа ги има следните белези:

134

а) човекот (граѓанинот) како средишна вреднос, б) демократијата како основен

предуслов за остварувањето на правната држава; в) поделбата на власта; г)

уставна основа на законодавната дејност; д) начелото на законитост и г) за-

конитост во работата на органите на управата.

8.3.Поим за уставност

Поимот уставност се врзува за согласноста на сите правни и матери-

јални дејства согласно уставот како највисок правен акт. Тој е поврзан со дос-

ледното остварување на уставот во практиката, но значи и усогласен правен

поредок, на чие чело, највисоко се наоѓа уставот како најопшт, највисок и нај-

силен по правно дејство акт. Уставноста има две значења: а) материјално и б)

формално. Тоа се два меѓусебно зависни аспекти на уставноста и се инстру-

мент за остварување на владеењето на правото во практиката.

Материјалното значење на поимот уставност ги изразува неправ-

ните содржини и тој повеќе води сметка за квалитетот и содржината и за опш-

тите услови на остварувањето на уставот во практиката. Таа ги опфаќа след-

ните елементи: а) согласност на содржината на законите и на подзаконските

акти со уставот; б) согласност на материјалните дејства на државните органи

со содржината на уставот; в) уставно гарантирање на основните слободи и пра-

ва на човекот и граѓанинот; и г) постоење на уставно ограничена државна

власт. Ако ги набљудуваме елементите на поимот уставност, тогаш неминовна

е констатацијата за обезбедување на доследен правен систем и негово сод-

ржинско единство, но и на активност на државните органи и јавните функцио-

нери во рамките и степенот на овластувањата утврдени со највисокиот правен

акт на земјата.На тој начин се создаваат услови за надминување на односот ме-

ѓу формалното и фактичкото во примената на уставот. Во тој контекст треба да

се набљудува елементот уставното гарантирање на слободите и правата на чо-

векот и граѓанинот, особено што на тој начин се обезбедува цврст правен ре-

жим и неможност државните органи да ги загрозуваат, оневозможуваат или

кршат слободите и правата. Во тесна корелација со таквите вредности е и

уставно ограничената државна власт. Со неа во суштина државната власт се

врамува во правото. Тие се однесуваат во рамките на овластувањата утврдени

со уставот, ниту повеќе, ниту помалку.

Формалното значење на поим уставност води сметка за формални-

те белези на уставот како правен акт, а особено за постапката за неговото доне-

сување, потребното и разните видови мнозинства потребни за донесување од-

135

луки, правното дејство на уставот, правната заштита, прогласувањето на уста-

вот, влегувањето во сила и сл. Формалното значење на овој поим го чинат

следните елементи: а) хиерархиска подреденост на законите и другите подза-

конски акти во согласност со уставот; б) формалните белези мора да се во сог-

ласност со формата и белезите утврдени во уставот; в) донесувањето на зако-

ните и другите акти само на начин и во постапка утврден во уставот; г) донесу-

вање на законите од страна на субјектите утврдени со уставот и д) влегување

во сила на актите на начин и во период утврден со уставот. Овие елементи

обезбедуваат целосна усогласеност и структуираност на правниот поредок со

уставот на земјата, што несомнено влијае и на квалитетот на животот на луѓето

и на целината на политичкиот процес во земјата.

8.3.1. Начелото на уставност во Република Македонија

Начелото на уставност на уставниот поредок на Република Македо-

нија се изразува низ бројни принципи, како што се: а) супрематијата на уста-

вот; б) статусната уставност; в) гарантираната уставност; г) цврстата уставност;

д) уставната вредност на човековите слободи и права и ѓ) поделбата на држав-

ната власт

Супрематијата на Уставот на Република Македонија е определена

од врвното правно дејство на овој акт во правниот систем, односно дека тој е

основата од која се црпи и креира целокупниот правен поредок во земјата. Тој

има правно супериорно дејство во однос на законите, подзаконските акти и

другите прописи. Ова својство се огледа во тоа што Уставот се наоѓа на самиот

врв на правната пирамида и од него произлегуваат и во рамки утврдени од не-

го се регулираат прашањата во практиката. Ова својство на уставот е резултат

на неколку формални и материјални елементи. Имено, во материјалните еле

менти на Уставот се вбројуваат: (1) тој е израз на општата волја и како таков ја

гарантира слободата и животот на секој граѓанин и на целото општество; (2) со

него се утврдуваат основите на општественото, државното и правно уредување

на земјата;(3) како највисок правен акт е појдовна основа и рамка на сите прав-

ни прописи и материјални дејствија и (4) ужива општествен углед и достоинс-

тво што не можат да се нарушат дури и тогаш кога постои силен притисок за

негово менување или кога станува збор за неконзистентен текст. Своевиден

облик на отпорност беше манифестирана и при последната промена на Уста-

вот на Република Македонија. Имено, по потпишувањето на Рамковниот дого-

вор, во Собранието на Република Македонија отпочна дебата за промена на

Уставот. При тоа и покрај манифестираното влијание на меѓународните прет-

136

ставници, како и присутниот вооружен конфликт,исполитизираните и длабоко

спротивставени концепции на политичките партии претставени во парлам-

ентот обезбедија во расправата повидливо да се манифестираат разликите во

концепти и во потребата од и за промена на Уставот.

Во формалните елементи на супрематијата на Уставот се истакнуваат:

(1) тој е основен извор на овластувањата на сите државни органи; (2) сите акти

и прописи непосредно или посредно извираат од Уставот; (3) содржината и

формата на правните прописи мора да биде во согласност со Уставот; (4) тој

како акт е единствен и не прати никакво ограничување; (5) тој е примарен и

оригинерен правен акт кој може да биде променет само со правен акт од исто

правно дејство.

Супериорното дејство на Уставот претпоставува уште и усогласено

функционирање на сите институти на правниот систем како и изградбата на

единствен правен систем со единствена волја како движечка сила, во која секој

правен систем да се гради врз хиерархијата на правните акти.

Статусна уставност подразбира дефинирање на положбата на орга-

ните на државната власт и на локалната самоуправа со највисокиот правен акт.

Тоа значи дека власта е институционализирана, односно нејзините односи се

дефинирани со Уставот како кон органите на локалната самоуправа, така и кон

граѓаните и обратно. Статусната уставност е брана против државниот центра-

лизам, односно со неа односите меѓу државните органи имаат уставно дефини-

рани односи. Тоа значи дека односите меќу органите не зависат од волјата или

хиерархијата на органите. На тој начин односите меѓу државните органи, гра-

ѓаните и локалната самоуправа ги губат основите за произволно однесување и

добиваат уставна форма, а на тој начин се ефикасна брана против државниот

интервенционизам. Овој принцип се нарекува и институционалност или функ-

ционална уставност, а се однесува пред сè, на уставното определување на фун-

кциите и овластувањата на државните органи.

Гарантираната уставност се определува со постоење на посебен ор-

ган за заштита на супериорното дејство на Уставот. Обично се врзува за посе-

бен државен орган. Станува збор за Уставниот суд во чија надлежност е да ја

оценува согласноста на законите и другите прописи и акти со Уставот на Ре-

публика Македонија.

Ваквото решение е оптимално во однос на другите системи на уставна

заштита и значи демонстрација на решеноста за владеењето наУставот како

врвен правен акт, за изградба на конзистентен правен поредок, но и за целосно

137

почитување на Уставот од сите и секого, посебно од органите на државната

власт.

Цврстата уставност е сврзана со начинот на менувањето на Уставот.

Станува збор за сложеноста на постапката за промена на највисокиот правен

акт. Уставот го донесуваат најчесто редовните собранија, потоа за таа прилика

свиканите уставотворни собранија и ретко граѓаните на референдум. Во устав-

ната практика на Република Македонија уставните акти најчесто се донесува-

ни на редовно собрание, освен Уставот на НРМ од 1946 година, кога тоа е

сторено од Уставотворното собрание. Има земји во кои уставите се донесуваат

или пак се менуваат на референдум. Со тоа што постои цврста постапка за ме-

нувањето на Уставот се нагласува суштинското значење на уставната материја

и се нагласува врвното дејство на самиот Устав. Со најновите измени на Уста-

вот од 2001 година, постапката за промената на Уставот, особено во одделни

делови е усложнета до таму што тешко секогаш ќе може да се обезбедува

двотретринско мнозинство, како и посебно мнозинство на пратениците што не

припаѓаат на мнозинската заедница и што усогласувањето на ставовите се ост-

варува на неформални средби на претседателот на Републиката и партиските

лидери.

Уставната вредност на слободите и правата на човекот и граѓани-

нот, значи во суштина неможност на претставничкото тело со законските акти

нив да ги дерогира. На тој начин е обезбеден нивниот примарен карактер, како

и нивната правна заштита и непосредна реализиација. Тие, на тој начин имаат

уставен карактер и со самото тоа имаат неприкосновеност во однос на приме-

ната. Таквата нивна положба значи и нивен цврст правен режим и неможност

на законодавната и управната власт да ги ограничува, односно тие, се оствару-

ваат непосредно и по сила на Уставот.

Со принципот за поделбата на државната власт на законодавна,

извршна и судска се спречува концентрацијата на власта во еден орган и

овозможува државните органи, во услови на излегување од уставните овласту-

вања и рамки, меѓусебно да се контролираат и запираат. На овој начин се обез-

бедува уставно ограничената власт да е контролирана, односно секоја власт

контролира друга со што се спречува опасноста од тиранија и безвластие.

8.4. Поимот законитост

Поимот законитост се однесува на согласноста на подзаконските акти

и на материјалните дејства со законот како повисок правен акт. Тоа значи дека

е обезбедена целосна согласност на подзаконските акти со законот и негово

138

целосно почитување во практиката, од секој и секого, а особено од извршните

органи на власта. „Конкретно гледано, законитост во определена земја постои

ако се исполнети два услова: хиерархиска подреденост или законска заснова-

ност на сите подзаконски акти и почитување на духот и содржината на законот

во практиката. Во такви услови законитоста се изразува како владеење на зако-

нот, а не како владеење на луѓето или владеење на идеологиите“ (Шкариќ, С.:

Ibidem, стр.90).

Се разликува законитост во материјална и формална смисла. Матери-

јалната законитост значи содржинска согласност на подзаконските акти и на

материјалните дејства со содржината на законот. За нејзино постоење потреб-

но е да се исполнат два услови: а) подзаконските акти да се целосно содржинс-

ки компатибилни со законот и б) почитување на духот на законот во практика-

та, од секој и секого, а особено од субјектите на кои се однесува дадената за-

конска материја. За материјалната законитост суштествено е прашањето на

содржината и квалитетот на законите, како и нивното почитување во практи-

ката. Во таа смисла особено е значајно законите да ги задржат општите карак-

теристики, како што се општоста, јасноста, квалитетната и еднаквата примена

во практиката. За материјалната законитост, посебно се штетни законите што

се донесени на брзина и неквалитетно, што се одразува на изградувањето на

свест за законито однесување на секој и секого во практиката.

Формалната законитост повеќе води сметка за согласноста на фор-

мата на подзаконските акти со формата утврдена со законот. Значи, се оценува

дали подзаконскиот акт е донесен на начин, во форма и од субјект утврден со

законот.Формалната законитост, значи, дека повеќе се води сметка за фомата и

процедурата и при оценката најчесто се води сметка за тоа дали е донесена во

рокот определен со законот, од органот кој бил должен да ја донесе, во форма

во која се донесува и дали е објавена на начинот утврден со законот.

8.4.1. Начелото на законитост во Република Македонија

Принципи на законитоста во Република Македонија се остваруваат

преку: а) објавување на законите; б) забрана за повратно дејство на законите;

в) законска определеност на казнивите дела и на казните; г) законска заснова-

ност на поединечните акти и мерки; д) решавање на споровите во постапка

пропишана со закон; ѓ) право на жалба; е) судска контрола на законитоста на

актите на државните органи и на јавните установи.

139

Објавувањето на законите е принцип утврден со Уставот, според кој

законите стапуваат во сила со објавување во Сужбен весник на Република

Македонија. Според тоа, законите и другите прописи и акти стапуваат на два

начини: а) осмиот ден од објавувањето како основно решение, односно како

исклучок, б ) со денот на објавувањето. Периодот од денот на објавувањто, до

денот на стапувањето во сила на законот се нарекува време на чекање или vo-

catio legis. Смислата на овој период е, граѓаните и надлежните субјекти да се

запознаат со содржината на законот пред негово влегување во сила, но тоа е и

период кога се создаваат определени технички услови од страна на надлежни-

те органи за практична примена на законот..

Забранатa за повратното дејствување на законите е принцип со кој

на граѓаните и стопанските субјекти им се гарантира дека не може да биде до-

несено решение кое ќе ги опфаќа и правните дејства и последиците од нив во

периодот кога за тоа не бил донесен законот. Значи, дека законот нема да се

применува на ситуации што важеле пред неговото стапување во сила. Исклу-

чок од ваквото правило е само кога со законското решение, граѓанинот се до-

ведува во поповолна ситуација. Само во тој случај важи ретроактивното дејст-

вување на законот. Овој принцип е демократски и ја зацврстува правната си-

гурност и вербата во правото и правниот поредок, односно се јавува како ефи-

касна брана пред самоволието на државнат авласт.

Законската определеност на казните и казнивите дела е начело на

законитоста во Република Македонија, кое обезбедува во правниот живот да

се изрекуваат само оние мерки, средстава и казни што се утврдени со Законот.

Сите дејства што се случуваат, а не се регулирани со закон не можат и не се

сметаат за казниви. На тоа упатува и одредбата во член 8 од Уставот „во Ре-

публика Македонија е слободно сè што со Уставот и закон не е забрането“.

Ваквиот став, всушност, е преземен од членот 5 на Декларацијата за правата на

човекот и граѓанинот од 1789 година, според кој „сè е дозволено што со зако-

нот не е забрането“.

Законска заснованост на поединечните акти и мерки е начело со

кое однесувањето на државните органи и институциите што вршат јавни ов-

ластувања мора да се засновувани врз законот или законито донесен пропис.

Имено, според ова начело, сите органи на државната власт и сите институции

што вршат јавни овластувања се должни да владеат само врз основа на законот

и на начин како што тој го утврдил. Тоа е брана против субјективизмот и во-

лунтаризмот. Во суштина со овој принцип се утврдува дали е обезбедена мате-

ријалната и формална усогласеност на подзаконските акти и на сите поединеч-

ни акти и мерки со содржината и формата на законот.

140

Решавање на споровите во постапка пропишана со закон, е прин-

цип според кој државните органи кога решаваат за одделни спорови или права

на човекот и граѓанинот се должни да се однесуваат законито, односно на на-

чин и во постапката утврдена со законот. На тој начин се исклучува арбитрер-

ната моќ на државните органи, како кога одлучуваат за правата и должностите

на граѓаните, така и кога применуваат мерки за принуда спрема физичките и

правните лица. Ова начело е брана за самоволното однесување на државните

органи и е инструмент за заштита на слободата на граѓанинот.

Правото на жалба е правен лек против сите поединечни акти до-

несени од државните органи, институциите што вршат јавни овластувања и

судовите. Ова начело им обезбедува на граѓаните и правните субјекти во рок

од 15 дена да поднесат жалба против поединечниот акт и да го одложат извр-

шувањето на одделната одлука. По исклучок жалбата не го одлага извршува-

њето на првобитната одлука и тоа ако со закон е утврдено таквото одлагање и

ако на некој друг начин е обезбедена заштитата на правата и на законитоста.

Жалбата е деволутивен правен лек затоа што се поднесува до друг надлежен

орган, а не до органот што ја донел првобитната одлука.

Начелото за судска контрола на законитоста на актите на држав-

ните органи и на институциите што вршат јавни овластувања му обезбе-

дува на граѓанинот право да заведе управен спор пред надлежен суд. Управен

спор заведува секој што смета дека со поединечниот акт му е повредено опре-

делно право или, пак, ако со таквиот акт е повредено определен јавен интерес.

Со ова начело во суштина се подведува работата на државните служ-

беници под законот и се воведува одговорност за нивното работење. Со ова на-

чело се јакне одговорноста за законитото работење, но и грижата за него не са-

мо од специјалните, туку и од редовните судови.

8.5. Контрола на уставноста на законите

Елелементарна претпоставка за остварувањето на уставноста во прак-

тиката е контролата на уставноста на законите. Тоа е неопходно, од причина

што Уставот мора да е заштитен од противуставните прописи, а особено од

противуставните закони. Законите, како што констатиравме пртходно, својата

основа ја црпат од Уставот. Имено, секој закон, пред да се донесе се утврдува

неговиот уставен основ. Значи, содржината на законот ја утврдува законодав-

ното тело, во кое пак се остваруваат определени интереси, кои за да се оства-

рат се претвораат во закон, кој во одделни, најчесто ретки случаи, одделни за-

141

конски акти да се спротивни на уставниот текст. Затоа, во секој уставен поре-

док, има потреба од контрола на уставноста, независно од карактерот и видот

на државното уредување.

Ако ја набљудуваме контролата на уставноста од аспект на субјектот

што ја врши, тогаш, би можеле да констатираме дека постојат четири системи

на контрола на уставноста. И тоа: (1) систем на самоконтрола на законодаве-

цот; (2) систем од посебен политички орган на контрола; (3) систем на судс-

ка контрола и (4) систем на уставносудска контрола.

(1) Најстар облик на контрола на уставноста е сиситемот на самокон-

трола на законодавецот. Овој облик на контрола се остварува низ постапката

за донесувањето на законот. Имено, парламентот како законодавен орган кога

утврдува дали има потреба од донесување на закон ја утврдува и неговата ос-

нова. Како облик на заштитата на уставноста системот на самоконтрола на

законодавецот се јавувал како најприменувана постапка. Обично, самоконтро-

лата се јавува и преку постоење на посебен парламентарен одбор чија надлеж-

ност е да ја утврдува уставната заснованост на законските акти што ги доене-

сува парламентот. Искуството покажува дека овој облик на самоконтрола е

неефикасен, затоа што нивото на контролата е објективно е помала околку тоа

што може и да го врши друг надлежен орган.

(2) Контролата на уставноста од посебен политички орган во ис-

торијата била различна. Таква функција имал Конзервативниот сенат во Фран-

ција од 1799 година, потоа Врховниот совет според Уставот на СССР од 1977

година, а во поново време таква функција има Уставниот совет утвреден со

Уставот на Франција од 1958 година.

Уставниот совет е составен од девет членови именувани на девет

години. Секоја трета година се обновува една третина од составот. Од нив по

три членови именуваат Претседателот на Републиката, Претседателот на На-

ционалното Собрание и претседателот на Сенатот на Франција. Освен

именуваните членови во составот на Уставниот совет, доживотно се и пора-

нешните претседатели на Републиката. Во надлежноста на Уставниот совет е

оценката на уставноста на законите. Таа е превентивна. Имено, овој орган се

изјаснува за законите по нивното усвојување, но пред нивното прогласување.

Ако законот е прогласен не може да му се оспорува уставноста. Уставниот

совет не се впушта во оценката на законите донесени на референдум затоа што

се смета дека тие претставуваат непосреден израз на народната сувереност.

Овој орган ја оценува правилноста на изборот на Претседател на Републиката,

на пратениците и сенаторите, како и начинот на спроведувањето на рефе-

рендумот).

142

Иницијативата за расправа пред Уставниот совет е во надлежност на

Претседателот на Републиката, на Собранието и на Сенатот, како и на опреде-

лен број на пратеници и сенатори. Таквата структура на предлагачи го опреде-

лува политичкиот карактер на Уставниот совет.Граѓаните не се носители на

иницијативата за оценка на уставноста.

(3) Системот на судската контрола се јавува во два облика: а)

контрола од страна на r edo vn ite s udo vi и б) ko n tr o la o d vr ho vn io t s ud. Првиот се нарекува

децентрализиран, а вториот централизиран облик на судска контрола на

власта. Во првиот случај, станува збор за можноста секој основен суд да се

впушта во оценувањето на уставноста на актите, што неминовно може да

доведе до колизија во оценувањето на одделни акти, а додека централи-

зираниот облик ја исклучува таквата можност.

Децентралаизираниот облик на оценка на уставноста е практика во

САД во првата половина на XIX век. Имено Врховниот суд на САД во практи-

чен спор не го применил законот туку го применил Уставот, односно извршил

ексцепција на неуставноста. Со неприменувањето на неуставните закони,

всушност се воспоставува практика на со која се штити врховното дејство на

Уставот на САД. Овој облик е резултат и на практиката на судовите во Велика

Британија. Тој се применува во Аргентина, Бразил, Грција, Мексико и Естони-

ја.

(4) Најраспространет и најприменуван е системот на уставно судска

контрола на уставноста. Во уставите на Австрија и Чехословачка во 1920 го-

дина е воведен овој облик на контрола на уставноста. За идеен творец на овој

облик на уставносудска заштита се смета познатиот теоретичар Ханс Келзен.

Тој денес е присутен во значителен број на земји.

Овој систем се остварува преку постоењето на посебен орган, незави-

сен од законодавната, извршната и судската власт - уставен суд. Специфичнос-

та на постоењето на уставниот суд е во тоа што тој: а) ја штити уставноста од

неусогласеноста на прописот со уставот; б) со укинување или поништување на

поединечните правни акти и в) што одлуките на уставниот суд имаат општо

дејство.

143

IX. Слободи и права на човекот и граѓанинот

9.1. Поимот граѓанин

Употребата на терминот граѓанин има повеќе значења. Така со него се

означува припадник на една држава, нејзин државјанин или пак поданик под

нејзина јурисдикција. Овој израз се употребува како синоним за припадник на

граѓанската класа, но со него се означува и човек што живее во град, односно

во урбана средина и што го следи начинот на живеењето и однесувањето во

градската заедница.Во најопшта смисла на зборот граѓанин се подразбира пое-

динец, човек кој припаѓа на определена општествена или политичка заедница

располага со определени права и должности во неа, станува збор, пред сè, за

политичките слободи, права и должности со кои располага граѓанинот во заед-

ницата. Оттаму, граѓанинот се сфаќа како политички субјект кој во политички-

те односи е рамноправен со останатите субјекти, но и спрема заедницата, од-

носно државата. Рамноправноста е елемент на политичката заедница, која во

себе не ги вклучува елементите на реалните разлики (по пол, имотен статус,

општествена положба и сл.). Со овој термин се означуваат слободните луѓе во

средниот век, кои заедно во цивилното општество имаат еманципаторски ка-

рактер, посебно во политичката и социјалната сфера. Тој еманципаторски про-

цес влијаеше на афирмацијата на личноста и нејзината автономија, ја нагласу-

ваше индивидуализацијата, што придонесе да се забрза историскиот и култур-

ниот напредок на општеството. Граѓанинот најелементарно се определува како

активна индивидуа и носител на основните слободи и права. При тоа, својст-

вото граѓанин, односно неговиот политички статус во општеството го опреде-

лува вкупноста на слободите, правата и должностите што се во сопственост на

поединецот, што тој може да ги поседува и ужива во политичката заедница.

Определен човек за да се стекне со статус на граѓанин нужно е да живее во по-

литички организирана заедница. Политички организизираната заедница под-

разбира постоење на утврдени политички институции и односи, особено нор-

ми и процедури што ја гарантираат и обезбедуваат рамноправноста на секој и

на секого. Не е можно да се определува положбата на граѓанинот без обезбеду-

вањето на основните услови на организираната заедница. Тие се изразуваат со

помош на институциите и односите, правилата и процедурите, кои најчесто се

рамката во која на релативно поопшт начин се уредуваат и обезбедуваат бит-

ните услови на заедничкиот живот и односите меѓу луѓето. Тие пак заедно со

144

положбата на човекот кон политичката заедница, односно државата и кон ос-

танатите припадници на таа заедница го определуваат граѓанскиот статус на

човекот. Оттаму можеме да констатираме статусот граѓанин е непосредно за-

висен од конкретната содржина на политичка положба во општеството но и од

способноста на поединецот да ги ужива слободите, правата и должностите во

политичката заедница.

Низ историјата положбата на поединецот во политичката заедница се

менувала под влијание на конкретните услови и односите во општеството и

политичкиот систен на определена земја. Така во античките градови -држави

граѓанинот (polites) бил слободниот човек (што не е роб или странец), кој е ро-

ден од слободни родители кои биле граѓани на определен град. Граѓанинот

бил субјект на политичкиот живот. Во стариот Рим статус граѓанин (cicis Ro-

manus) имал само припадникот на Рим. Граѓанин постанувал секој новороден

од законит брак, како и децата родени од римјанки во незаконит брак со римс-

ки граѓанин. Во овој период статусот граѓанин опфаќал мноштво права (суб-

јект на римското граѓанско право, право на глас, право на сопственост, право

на семејна власт и сл.). Во подоцнежниот развој својството граѓанин се стекну-

вал и со одлуките на римските власти, со ослободување од ропскиот статус

или, пак со доделување.

Во средниот век со граѓанин е изедначувано лице што живее во град и

се занимава со занает и трговија. Со развојот на производството и трговијата

граѓаните се повеќе ја јакнат својата автономија и слобода, се борат за одделни

слободи и права и ја јакнат лолакната самоуправа на средновековните градови.

Како резултат на социјалното раслојување во средновековните градови нас-

тануваат определени права и привилегии. Тие се гарантираат со статутите на

средновековните градови. Овие акти, (статутите) на средновековните градови

се сметаат за претходница на модерните устави. Во нив се утврдувале слобо-

дите, правата и должностите. Во средниот век покрај граѓаните егзистирале и

поданиците. Тие имале полуслободен статус, закрепостен за земјата и условен

со определени контрибуции кон феудалецот.

За распадот на феудализмот особено заслуга и влијание има појавата и

јакнењето на граѓанската класа. Со победата на граѓанските револуции (амери-

канската и француската, особено) поимот граѓанин добива вистински димен-

зии. Во нив се прокламирани новите начела на слободната положба на човекот

(сопственик, граѓанин) и различните права и должности. Човекот сега, е член

на голема политчка заедница, активна личност која има иницијатива во обем-

ниот механизам на политичките и правните односи, во слободната конкурен-

145

ција и во зацврстувањето на економските темели на граѓанското општество.

Француската револуција од 1789 година е водена под геслото „веќе нема по-

даници“. Во нејзино време е донесена Декларацијата за правата на човекот

и граѓанинот од 1789 која ја прокламира еднаквоста и неприкосновеноста на

правата на човекот и граѓанинот. Подоцна во Уставот на Франција од 1791 го-

дина се воведени посредните избори и се разликуваат два вида на граѓани: а)

активни и б) пасивни (кои немаат бирачки права).

Во дваесеттиот век, како активност на сè поизразената взаемозавис-

ност на светот, а особено на активноста на мноштвото меѓународни организа-

ции, а особено Организацијата на обединетите нации, и другите регионални

организации зголемен е бројот на разните цивилни, политички, социјални,

еколошки и други права, што доведува до ширење на поимот граѓанин. Но во

овој период се присутни и поинакви тенденции што водат кон стеснување, или

напуштање на поимот граѓанин и неговата замена со „работен човек“ или не-

кој друг сегмент од општеството.

9.2. Принципот граѓанство

Во основата на поединецот е социјалната и политичката автономија.

Таа најчесто е загрозена од вплеткувањето на државата и на останатите колек-

тивитети во граѓанската сфера. Како одговор на пртераниот колективизам, ор-

ганицизам и холизам, а особено на вмешувањето на државата и колективите-

тите се промовира принципот на граѓанството. Тоа е основно конститутивно

начело на општествената и политичката заедница и е успешна брана на раз-

ните вмешувања на државата и другите колективитети во граѓанската сфера.

Историјата го илустрира конституирањето на поимот граѓанин, како

припадник на релативно потесен општествен слој или сталеж, со ограничен и

условен статус и права, сè до модерниот принцип на граѓанството, со широки

социјални и политички дострели. Таа е постигнато со мноштво револуции и

упорни борби и судири во различни домени,водени во име на вистинското гра-

ѓанство и принципот на граѓанството. Современите интерпретации на граѓанс-

твото се определуваат како полно членство во заедницата, што овозможува со

помош на партиципацијата активно да учествува во определувањето на усло-

вите на заедницата со цел, на општ начин да се осигура еднаквиот статус на

поединците и групите. Испреплетеноста и меѓусебната условеност на правата

и должностите, овластувањата и одговорностите на поединците и групите има-

146

ат како спрема државата, така и спрема останатите припадници на политичка-

та заедница, посебно на членовите на цивилното општество.

Во античкиот период, посебно во атинскиот полис, се разликувале по-

литејата од приватното домаќинство. Тие, врз основа истакнувањето на граѓан-

ските доблести, разликувале вистински и активни граѓани (polites) и пасивни и

безначајни (idiotes). Во стариот Рим личниот статус на поединецот, без кој не е

можен статусот граѓанство, се нарекувал statutus libertatus, а со status civilis се

означувал граѓанскиот статус во потесна смисла, а приватната положба на пое-

динецот се нарекувала status familias. Врз основа на ваквите статуси се извлеку-

ваат идеите за цивилното општество, а од поимот res publica се изведува од

поимот заедница која се потпира врз два основни столба: а) iuris consensus и б)

интересите. Во средниот век се до граѓанските револуции се меша принципот

на граѓанството со елементите на феудалниот сталешки поредок. Тој се трети-

ра како еден од сталежите, или пак, се прави дистинкција на граѓанинот со ос-

танатите (на пример, со аристократијата) сталежи и за него се бараат право на

глас, кое најчесто е сврзано со разни ограничувања,како што се возраста, имот-

ната положба, квалификациите и слично. Во овој период се прави разлика ме-

ѓу активниот и полноправен граѓанин и поданиците. Оттаму можеме да конс-

татираме дека принципот на модерното граѓанство е отворен процес на посто-

јано субјективизирање на поединците во различни сфери од неговиот живот,

како заедница на правно и политички рамноправни граѓани.

Принципот на граѓанството се сфаќа и како противтежа на интересов-

ната стихија и можните екцеси и аномии во сферата на граѓанското општество.

Граѓанството е принцип на воедначување, додека граѓанското општество е

средината во која се развиваат борбите, судирите и нееднаквоста меѓу негови-

те класи и другите слоеви. Државата, при тоа се јавува како фактор кој влијае

на намалувањето на интересовната деструкција на граѓанската сфера, особено

преку воспоставувањето на правна и политичка еднаквост. На тој начин таа ус-

пева или, пак ги ублажува интересовните судири и конфликти. Таквата полож-

ба на државата условила, да се развијат мноштво интервентни функции со кои

што се создаваат услови за задоволување на сè побројните и позачестени бара-

ња на граѓаните. Принципот на граѓанството ја обелоденува моќта и силата на

учеството на граѓаните во политиката, односно во него се отсликува автономи-

јата на индивидуата во заедницата и нивото на правата и обврските. Граѓанст-

вото во основата се темели на принципите на еднаквост и општост, како и

реципрочниот однос меѓу поединецот и власта.

147

Јадрото од кое се развило модерното граѓанство се слободите и права-

та на човекот и граѓанинот. Тоа непосредно произлегува од првата група на

слободи и права, односно, од личните (цивилните) права што се резултат на

револуционерните идеи на природното право, што се прифатени и реализира-

ни во времето на големите граѓански револуции. Во втората група се политич-

ките слободи и права, а во трета економските слободи и права. Во поново

време се зборува за четвртата генерација на слободите и правата кои ги опфа-

ќаат еколошките права, пак се до правата на поединците и општествените

групи, како што се на пример, правата на жените на репродукција, па сè до

правото на вистинито информирање. Ваквата сложена структура на јадрото на

модерното граѓанство условува да се појавуваат мноштво концепти чии теме-

ли се бараат во разните социјални состојби. Затоа, денес, кога станува збор за

модерното граѓанство, се мисли, пред сè,на слободата на индивидуален из-

бор.

Меѓу граѓанството и демократијата постои взаемност и условеност.

Граѓанството е од особено значење за демократијата. Тоа ја претпоставува неј-

зината животворност, а демократијата е просторот во која цивилитетот ја до-

бива вистинската содржина и сјај. Токму затоа авторитарните и тоталитарните

системи најмногу атакуваат врз принципот на граѓанството, особено преку

укинувањето на разните индивидуални слободи и права, преку наметнувањето

на колективистичкиот пристап и преку непочитувањето на автономијата на

поединецот. Автономијата на граѓанинот ја опфаќа неговата заштитена при-

ватна сфера. Автономијата на граѓанинот „претпоставува општествен статус

како природна претпоставка на граѓанската економија и општество кое е зас-

новано врз слободно изразената волја и согласност на мнозинството поединци,

кои живеат во соодветната заедница“ (Климовски, С., Ibidem, стр.638-639).

Принципот на граѓанството особено се усложнува во земјите во кои

егзистираат ралични, (особено етнички) колективитети. Во такви услови овој

принцип е пробен камен на демократијата и општествената толеранција. Во

такви услови субјективизирањето на граѓанинот, како носител на одредени

слободи и права е неможно, затоа што во основата се воспоставуваат колекти-

витетите од типот на различните заедници. Поимот граѓанство е особено битен

за формирањето на институциите во општеството, укинувањето на привилеги-

те, а особено е ефикасно средство за подигнување на личниот морал и достои-

нството. Без целосно прифаќање на принципот на граѓанството, скоро и да е

неможно да се замислат и објаснат поимите „општо добро“ и „добротото опш-

тество“ и тоа во сите димензии на правата и слободите што ги сочинуваат

148

рамките на граѓанството во современото општество. Во тој круг, како клучно

прашање за демократијата, особено значајна е примената на начелото на вла-

деењето на мнозинството во одлучувањето на сите нивоа. Примената на ова

начело претпоставува и примена на гаранции на правата на малцинствата и

малцинските групи, посебно за спречување на појавата за „тиранија на мно-

зинството“ или пак “тиранија на малцинството“ врз мнозинството.

За непречено функционирање на демократскиот поредок од особена

важност е афирмацијата на граѓанската доблест и непослушност. Граѓанската

доблест се подразбира како збир на определени особини на човекот во јавниот

живот кон која тежнеат сите возрасни припадници на политичката заедница.

Доблеста се дефинира како смисла и подготвеност за дејствување и работа за

општите потреби и добра, како верување во идеалите на човекот и решеност

целосно и без задршки ним да им се служи; за да се надминуваат тесноградите

и личните интереси, да се ослободи или спротивстави на тесноградите интере-

си на некоја локална група или заедницата, односно тоа е способност да се од-

бијат притисоците и да се каже не секој парцијален, локален, теснограден ин-

терес и барање.Доблеста подразбира и способност да се надмине конформиз-

мот и е решеност да се градат односи на доверба и взаемност, а се трага по за-

едничкото во разликите, односно таа е и подготвеност за компромиси. Еле-

мент на доблеста се и моралниот интегритет, личната независност, сигурност и

непокорност, а особено личната храброст за своите добро промислени уверу-

вања, секогаш и насекаде, независно од силата и моќта да манифестира цврста

верба во вистината и увереност дека треба за неа беспокорно да се бори за

секој, секаде и во секое време. Таа е антипод на малодушноста, безпоговорнос-

та, безрбетноста и слепата послушност.

Граѓанската непослушност, е акт на потполно противење на опре-

делен правен пропис, кон политиката на државата или кон определена мерка

на власта. Станува збор за претходно осмислен и подготвен акт, за кој постои

свест дека е спорна легалноста на таквиот акт или мерка. Непослушноста е

борба за остварување на ограничени јавни цели по пат на определени и огра-

ничени средства. Таа во својата суштина го исклучува насилството и исклучи-

воста, ја манифестира граѓанската храброст и доблест. Во определена мерка

таа е индикатор за изграденоста и силината на цивилното општество. И не са-

мо тоа, таа е индикатор за нивото на освоеноста на слободите и правата на гра-

ѓанинот, односно за втемеленоста на граѓанството како принцип во демократс-

киот процес.

149

Уставот на Република Македонија од 1991 година македонската

држава ја определува како граѓанска држава, односно во основата на нејзиното

уредување се наоѓа граѓанинот, односно целата власт во неа произлегува и му

припаѓа на граѓанинот. Значи, граѓанинот се јавува како конститутивно својст-

во на македонската државност. Но, со амандманите од 2001 година, во содр-

жината македонската држава се воведуваат и определни колективистички еле-

менти, а особено со воведувањето на категоријата „припадници на заедници-

те“, односно припадници на заедниците кои не се мнозинство.

Граѓанскиот карактер на македонската држава се огледа низ приме-

ната следните принципи: а) развој на цивилното општество; б) слободите и

правата како основа за субјективизирање на граѓанинот во приватната,

политичката и културната сфера; б) затемелување на граѓанинот како извор на

државната власт; в) конституирање врз основа на основа на слободни, непос-

редни и општи избори врз чии резултати се конституираат претставничките

тела; г) развиен политички плурализам; д) начело за поделбата на власта и

владеењето на правото. Исклучок од таквиот општ пристап претставува реше-

нието на Амандманот VI според кој во органите на државнаѕта власт и во

јавните институции на сите нивоа ќе се обезбедува „соодветна и правична зас-

тапеност на граѓаните кои припаѓаат на сите заедници“.

Во многунационалните осредини, какво е и Република Македонија,

граѓанството како полно членство во државната заедница се остварува постап-

но, но и е во судир со колективистичките концепции за организација на држав-

ната власт. Во тој контекст се и промените на Уставот извршени во текот на

2001 годиа, особено со воведувањето на „заедниците“ како основ за идентифи-

кација при одлучувањето. Со конституирањето на Комитетот за односите меѓу

заедниците и во тој контекст набројувањето на припадниците на националнос-

тите, а особено преку воведувањето на посебно мнозинство на малцинството

при донесувањето на одлуките во претставничките органи, кое не е формирано

врз политички, туку врз етнички основи. Со амандмансаката интревенција во

2001 година се зајакнати компромисните решенија што се резултат на воспос-

тавените политички сили во земјата и на евидентната криза на односите во

земјата.

9.3. Цивилно општество

Расправата за цивилното општество во последните децении на мина-

тиот век укажаа дека оваа тема е особена значајна за развојот на модерните

150

посткомунистички општества. Падот на социјализмот како нормиран општест-

вен и државен поредок, во суштина потврди дека административните стеги и

идеолошкиот монизам, а особено семоќноста на државата како институција,

наспроти автономијата на поединецот, доведоа до криза на стопанскиот раст и

на легитимноста на власта, што услови да се појави и развие реформски про-

цес, во чии пазуви се реафирмираа принципите за обновата на цивилното (по-

некаде се нарекува „граѓанско“) општество. Во тој процес се изразени барања-

та за сведување на државната интервенција во општествените односи на неоп-

ходни рамки, односно граници и за создавање на услови за поголема иниција-

тивност и повидлива независност на граѓаните и нивните асоцијации, особено

од државната принуда и интервенција. Тие барања, најнапред како алтернатив-

ни движења, а потоа како процес за општествена реформа, во суштина, ја изра-

зуваа потребата за изградба на автономно општество, односно за намалување

на апсолутната улога на државата во општетсвото .Истражувачите на овој фе-

номен (како што се кај нас И. Трајковски, Ѓ. Иванов и други) основата за поја-

вата на цивилното (во некои расправи граѓанското) општество го врзуваат за

античките полиси. Потеклото на изразот „цивилно општество“ е поврзано со

Џон Лок кој во својата политичка филозофија ги раздвоил сферата на граѓан-

ското општество (civil society) од сферата на граѓанската власт (civil gover-

ment). Општеството е независно автономно политичко тело кое ја избира и

контролира власта, тоа по својот концепт и содржина е по многу нешто раз-

лично од државата. За тоа се она што не е држава било нарекувано „цивилно

општетсво“. Всушност, на тој начин се обидувале да означат еден нов тип на

општество поразличен од феудалното, кое во тој период било под силен при-

тисок на новите вредности застапувани од граѓанската класа која била во по-

дем, од една страна и бил автентичен одговор на авторитарната власт на апсо-

лутната монархија, која низ механизмите на власта ја гушела иницијативата и

човечката слобода. Значи, станува збор за процес во кој цивилното (граѓанско-

то) општество се извлекувало од обрачот на апсолутната власт и се конституи-

рало како сфера која е автономна и независна од феудалната власт. Тоа, е всу-

шност процес кој е непосредно поврзан со процесот на здобивањето на граѓан-

скиот статус на слободните граѓани. Процесот на конституирањето на цивил-

ното општество е дел на процесот на здобивањето на граѓанскиот статус на

поединецот, односно конституирањето на граѓанинот како субјект на заедни-

цата.

Темелот на цивилното општество е слободниот поединец, кој свесно

се повинува на легитимната и легалната власт и законите што таа ги донесува,

односно тоа е состојба во која граѓанинот на слободни, непосредни и општи

151

избори определува кој ќе владее во определен временски период, односно

власт која е според волјата и под непосредна контрола на граѓанинот. Постое-

њето на цивилното општество го детерминираат два индикатори: а) слободите

и правата на човекот и граѓанинот и б) слободното стопанство, како антипод

на државното, диригирано стопанство. Слободите и правата на човекот и

граѓанинот се секако, круцијалниот елемент на цивилното општество затоа

што без нив нема слободен граѓанин, поединец, кој со нивна помош стекнува

политички и економски субјективитет, но и морална, верска и творечка авто-

номија. Во тесна врска со автономната положба на граѓанинот е неговиот еко-

номски субјективитет. Тој пак е зависен од слободата на пазарот, која под-

разбира самоиницијатива, здужување и учество на пазарот според пазарните

услови и закони.

Цивилното општество е неможно да функционира доколку не е обез-

бедена автономијата на спонтано настанатите општествени институции

како што се универзитетот, верските заедници, научните, уметничките друшт-

ва, професионалните и стручни здруженија на граѓаните (односно невладини-

от сектор) во општеството.

Не помалку значајно за функционирањето на цивилното општество е

постоењето и примената на принципот на владеењето на правото, односно

врзаноста на законодавецот како творец на законите за вредностите што се

придобивка на демократските општества и се резултат на долговековната тра-

диција на државите и системите со демократска провиненција. Во тесна врска

со владеењето на правото е и постоењето на правната држава. Скоро и да не е

можно да се реализира коцептот на цивилното општество ако во општвеството

власта не е ограничена, односно да е применет принципот на поделбата на

власта.Скоја власт, покрај легитимноста која се стекнува на општи непосред-

ни избори, треба да е така организирана за да може секоја власт да располага

со самостојност и независнот, како и да располага со легални инструменти за

взаемно влијание и контрола, особено меѓу законодавната, извршната и особе-

но за обезбедување на независноста на судската власт.

Во структурата на цивилното општество е и соодветниот образец на

политичката култура. Таа може да биде, парохијална, поданичка, партиципа-

тивна односно демократска. Демократската политичка култура подразбира

достапност на сите јавни функции на општеството на секој, учество на граѓа-

ните во изборот на органите на власта и секако ограничувањето на власта и

владеењето на правото.

152

Од досегашното излагање можеме да констатираме дека цивилното

општество, всушност, е отворено општество, кое е засновано на плурализмот и

толеранцијата на разликите, во која граѓанинот се изразува како субјект на

политичкиот и општествениот процес. Односно, општество кое е слободно и

автономно од државната присила и авторитарните тенденции на власта и е

способно за комуникација со останатите субјекти и заедници во државата. Ци-

вилното општество е посебна сфера во која поединецот во целост ја изразува

својата граѓанска субјективизираност, автономност, рамноправност и творечка

енергија. Тоа е претпоставка за остварување на демократијата како политички

процес, а политичкиот живот го чини животворен, отворен и проѕирен.

9.3.1. Политичка култура

Карактерот и содржината на политичката култура (демократска или

авторитарна култура или менталитет) опфаќа: а) минимум вредности во општест-

вото и ниво на консензус на општествените и политичките субјекти околу нив; б)

изграденост и постоење на демократски правила на играта, како од страна на

власта, така и од опозицијата.

Карактерот и содржината на политичката култура во одредена заедница е

плод на одредено цивилизациско искуство. Тоа силно влијае на вистинската сод-

ржина и карактерот на политичките институции. Од него во висок степен зависи

дали демократските институции ќе бидат демократски, само според надворешната

форма (фасадата) или според реалните политички односи. Но, претходно ќе ука-

жеме на некои елементи за поимот "политичка култура". Притоа,несомнено е дека

карактеристиките и типот на политичката култура во Република Македонија вли-

јаат на примената на методите и средствата кои ги употребуваат политичките пар-

тии во политичката борба.

Политичката култура се издигнува на ниво на темелен облик на организа-

ција на општеството и на целокупното однесување. Поимот "култура" различно се

дефинира во антропологијата, социологијата и психологијата. Така -како што

наведува Иван Лучев: "познатите антрополози Krober и Kluckhohn сметаат дека

културата се состои од експлицитни и имплицитни обрасци за однесување на сте-

кнатите симболи, на пренесените, своевидни достигнувања на човечката група,

вкулчувајќи го нивното опредметување во уметноста; темелната суштина на кул-

турата се состои од традиционалните идеи (историски изведени и селектирани) и

врз нив посебно пропишаните вредности; културните системи од една страна, мо-

жат да се третираат како производи на акцијата, а од друга страна како претпос-

тавени елементи на некоја идна акција (Lučev, I., 1974, стр. 38) ".

153

Така сфатена културата, како културен образец, се состои според Пар-

сонс, од три основни елементи: "Прво, постојат системи и верувања во кои се

истакнуваат според сознајните моменти; второ, постојат системи на изразување на

симболите каде се истакнува катехизисот или чувствителниот момент на култура-

та и трето, постојат системи на вредносните ориентации во кои се истакнува мо-

ментот на проценката" (Исто, стр. 38).

Функционирањето на политичкиот систем се одвива така што раз-

личните содржини на политичкиот систем, понекогаш предизвикани од при-

тисоците на околината, но најчесто предизвикани од потребите за осигурување на

опстанокот, поставуваат политички барања за кои, често се бара и донесување на

соодветни одлуки. За да можат тие политички барања да бидат реализирани

мораат да добијат соодветна политичка поддршка од целото општество, доминан-

тните групи, организации или поединци. Таквите политички барања, со соодветна

политичка поддршка поминуваат низ политичкиот процес кој ги обликува во

соодветни одлуки, односно во закон, правила и норми. Поставувањето на

одредено барање е резулатат на повеќе различити фактори меѓу кои се истакнува

традицијата, поредокот и потребите. Искажувањето, пак на поддршката е

производ на политичката култура на тоа општество како и на степенот на

поврзаноста на субјектите во него.

Политичката култура е вкупност на политички постапки на поединците,

групите и народите. Таа се толкува како "дух на законот" (Montesquie), "дух на

народот", "национален карактер" и слично. Поимот "политичка култура" го вовел

америчкиот политиколог Габријел Алмонд. Тој политичката култура ја одредувал

како збир на ставови и ориентации спрема политиката.

Политичките ориентации како резултанта на политичката партиципација

и детерминантите на политичката култура се еден аспект на политичкото одне-

сување. Тоа, (политичкото однесување), е стимулирано со наследените обрасци,

најчесто со традицијата. Точно е тоа. Но и политичкиот поредок со својата

организација и присилбата може да ги поттикне поединците и групите да се

однесуваат надвор од тие свои ориентации. Исто така, секојдневните потреби за

осигурување на опстанокот, функционирањето и развојот на општеството можат

да бидат силни стимулатори на политичкото однесување и креатори на новите

обрасци. Според тоа, како важни стимулатори на политичкото однесување можат

да се земат сите политички ориентации, силата на политичкиот поредок и секојд-

невните потреби на општеството. Во таа смисла политичката култура можеме да

ја одредиме како збир на политички ориентации и политичка партиципација.

Истражувањата потврдиле дека неразвиените средини покажуваат похо-

могени обрасци на политичка култура и поединствени политички постапки.

Додека, похетерогените облици на политичката култура покажуваат поразвиените

154

средини. Тоа го навело Алмонд да изврши класификација на политичките

култури. Тој, политичката култура, најнапред ја класифицирал на три "чисти"

типови: "парохијална политичка култура"- каде приврзаноста и лојалноста кон по-

литичкиот систем повеќе е заснована врз афективните ставови отколку врз инфор-

мациската содржина; "поданичка политичка култура"- членовите се свесни за

одредени функции на државата, но притоа, не постои јасно издиференцирана

свест за иднината како активен политички субјект и "партиципативна политичка

култура"- каде постои развиена свест за можностите и каналите по кои се

обезбедува влијанието на општеството врз политичката власт. Но во практиката,

многу е тешко да се најдат чисти типови на политичка култура. Затоа, Алмонд, од

"чистите" модели конструирал "мешани" типови на политичка култура и тоа: "па-

рохијално-поданичка политичка култура", "поданичко-партиципативна политичка

култура", "парохијално-партиципативна политичка култура",а за политичката кул-

тура на западните општества го конституирал моделот на "граѓанска култура". Ал-

мондовиот научен напор е првенствено насочен во правец на верификација на

моделот на "граѓанската култура". Останатите облици на "чисти" и "мешани

"политички култури му служеле како помошни инструменти за конструкција на

таа политичка култура.

9.3.2. Политичката традиција и политичката социјализација

За настанувањето на политичката култура значајни се повеќе фактори.

Политичката традиција и политичката социјализација се особено значајни за

појавата и настанокот на политичката култура. Политичката традиција се врзува

за колективната меморија на определено население, тоа е она искуство кое низ

разните облици на одделни културни специфики се манифестира како посебен

идентитет. Современото општество, а особено современите процеси на инфор-

матизација и брз пренос на податоците и искуствата влијаат на мешањето на

културите, традициите и искуствата. Историјата поучува за отпорот кон

порозноста и пропулзивноста на политичката култура кај малите, а особено кај

примитивните политички култури. Тие се одликуваат со силни емоции, со силни

чувства на загрозеност, со постојано свртување кон минатото и историските ко-

рени. Во такви услови тешко може да се зборува за програмирање на политичката

култура и традицијата однадвор. За типовите на политичката традиција значајни

се видовите конфликти што настануваат во едно општество и општите прилики и

општи обележја на нивниот историски развој. На политичката традиција влијаат

разните внатрешни судири и расчекори, или пак разните разлики и судири што се

јавуваат како резултат на етничките, верските или други разлики. Искуството

покажува за слободарскиот формат на народите што поминале низ особено

155

револуционерни, тешки и крвави настани, се подготвени да учествуваат

тенденции кон популистичка демократија, за разлика од народите кои минале низ

еволутивни промени се повеќе склони кон либералната демократска ориентација

и со нагласена негативна ориентација кон еднаквоста, односно поизразен е его-

измот и индивидуалноста.

Политичката социјализација е поврзана со стекнувањето, одржувањето

и менувањето на нормите на политичкиот сиситем, односно тоа е оспособување

на индивидуите да делуваат како политички актери во рамките на одреден

политички систем и да бидат подготвени да носат определни политички функции.

Тоа подразбира и соодветен граѓански тренинг, односно одговор на прашањето

како да се стане добар граѓанин на политичката заедница?

Процеот н аполитичката социјализација опфаќа три фази: а) основна

социјализација, б) политичка социјализација и в) политичка регрутација.

Политичката социјализација се остварува на макро и на микро ниво, односно на

ниво на политичка заедница и на индиивдуално ниво. На тој начин се создаваат

услови поединецот да ги минал сите нивоа на политичката социјализација.

9.3.3. Карактеристики на политичката култура

Содржината на демократска политичка култура, глобално, опфаќа: а)

консензус околу еден темелен круг на вредности и правилата на играта; б) демок-

ратија за која е карактеристично владение на парламентарно мнозинство и лојал-

ната опозиција в) самостојно независно (од власта) јавно мислење.

Стабилноста и автентичноста на демократијата зависат од еден фактор

кој, во современите политички системи, останува, а понекогаш и целосно, или

недоволно е видлив- од демократската политичка култура. Според Роберт Дал

консензусот на сите политички субјекти е елемент на политичката култура но и

"претпоставка за секоја демократија". Тој и претходи на политиката, е пред неа, (е

темел на кој таа почива), ја опкружува. Без таков консензус ниту еден демократски

режим не би можел да преживее под притисокот на ривалството во изборите и

партиските натпревари. Со таков консензус расправите за различните алтернатив-

ни политички одлуки, главно, се секогаш расправи за решенијата кои се внатре во

едно пошироко подрачје на основната согласност".

Социјалната повелба со која се регулираат правилата за водење на циви-

лизираната борба, односно дефинираните правила за прераспределба на моќта ја

чини демократската политичка култура. Основите на социјалната повелба ја сочи-

нуваат следните елементи: а) базичниот консензус; б) лојалната опозиција и в)

критичкото јавно мислење.

156

а) Базичниот консензус. Во него се содржани основите за правилата на

процедурата, за легитимните цели на политиката. Во основата на базичниот кон-

сензус се наоѓа мирната смена на партијата која се наоѓа на власт. Тоа постои како

свето правило, кое ниедна партија нема да го прекрши, односно има длабоки

корени во политичката традиција и културните вредности, независно од тоа која

партија е на власт. Суштинско притоа е вербата во демократскиот процес. Таа

претпоставува верба дека процедурата за задоволување на политичката моќ е

посилна од желбата за одржување на власта по секоја цена. Кршењето на овие

правила би било штетно, а цената на кршењето е огромна: се губи власта на

изборите. Затоа партиите на власт и тогаш кога ги кршат правилата создаваат

атмосфера дека се партии кои ги почитуваат правилата на играта. Остварувањето

на политичките цели исклучиво е по пат на здобивање на парламентарното мно-

зинство и воведувањето на реформи по пат на закон позади кои стои мнозин-

ството во парламентот, одрекнувањето од употребата на насилни средства,

премин од партија на власт во опозиција е природен ред на стварите.

б) Лојалната опозиција на демократскиот режим - е карактеристика на

демократската политичка култура. Таа според Linz ги има следните особености:

Несомнено, јавно изразена приврзаност за здобивање на власта исклучиво

по пат на избори и безусловна подготвеност на предавање на власта на други

политички партии кои се приврзани на истите вредности.

Бескомпромисно одбивање на употребата на насилни средства за да се

преземе или одржи власта, освен (и тоа со уставни и легитимни средства) кога

е соочена со илегални настојувања за заземање на власта;

Одбивање на било кое неуставно барање на воените сили да се освои или

задржи власта против лојалната демократска опозиција;

Несомнено одрекнување од реториката, повикувањето на насилство за да

се мобилизираат симпатизерите со цел да ја освојат власта или нејзиното

подолго задржување од уставниот мандат, одбивање на употреба на насилство

за да се разорат противниците вклучувајќи ги и антидемократските партии.

Одбраната на демократијата мора да биде изразена низ максимата: власта се

губи на изборите.

Подготвеност да се преземе одговорноста за владеење или да се биде дел

од владеачкото мнозинство кога поинаку не е можно и претпоставува

подготвеност да се учествува во владата за време и на кризата;

Подготвеност да се здружи со идеолошките различити опоненти кои се

приврзани за преживување на демократскиот поредок. Одбивањето на

соработката со партиите кои се идеолошки блиски но се подготвени за

поткопување на демократскиот поредок со повикување на насилство;

157

Одбивање на тајни контакти со нелојалната опозиција и одбивање на

нејзината поддршка кога таа се нуди во замена за толеранцијата на нејзината

недемократска активност;

Подготвеност да се критикува активноста на опозиционите сили или вој-

ската кои имаат за цел да ја срушат таа влада;

Одбивање на учество во конспиративните активности.

в) Посебно значајна и посебна компонента на демократската политичка

култура претставува независното, критичко јавно мислење. Тоа го опфаќа слобод-

но изразеното политичко мислење, ставови, изразени особено преку мас меди-

умите (печат, телевизија, радио) кои вршат влијание на политиката на владата.

Критичкото јавно мислење содржи мислења на влијателните поединци и групи,

колективни ставови, особено на политички партии и движења кои имаат голема

тежина на политичките терезии. Тоа е производ на јавната дискусија која дове-

дува до широко застапеното мислење за пожелноста или непожелноста на одре-

дена политика. (Линц, Д., 1974, стр. 17-18).

Во Македонија се создадени основи за конституирањето на моделот на

демократската политичка култура.

9.4. Слободи и права на човекот и граѓанинот

9.4.1. Појдовни основи за слободите и правата

Расправата за слободите и правата на човекот значи и расправа за

правната положба на поединецот спема власта. Тие, исто така се граничникот

кој не смее да го пречекори ниту една власт доколку во себе ги има преферен-

циите за демократска, односно е конституирана врз демократските начела. Иа-

ко демократијата не може да се сведе на слободите и правата, таа е незамисива

и неможна без остварувањето на слободите и правата на човекот и граѓанинот,

затоа што обемот и почитувањето на човековите права се најдобриот индика-

тор за карактерот на односите меѓу државната власт и граѓанинот. Во таа смис-

ла слободите и правата на човекот и граѓанинот, заедно со уставот, се брана на

самоволието на моќниците и апсолутната и неодговорна власт. Токму за тоа,

слободите и правата се пропишуваат со највисокиот правен акт на секоја држа-

ва.Тие се развиваат како инструмент за ограничување на државната власт и во

извесна смисла тие се права за отпор на државата односно се слободи на отпо-

рот.

Човековите слободи и права се резултат на вековните настојувања на

поединците да се заштитат од неодговорното однесување на авториитарната и

158

неограничена власт. Имено, либералната држава во својата концепција на пое-

динецот му обезбедува зона на слободната приватност, односно таа е сведена

на ноќен чувар, а во општеството се развива слободниот натпревар меѓу стопа-

нските субјекти. Оттаму, колку е поширок доменот, сферата на слободната

приватност, односно колку државата помалку интервенира во таа сфера, тогаш

станува збор за либерална држава. Наспроти тоа, доколку државата сè повеќе и

почесто интервенира во сите сфери на животот, не ја почитува дистинкцијата

меѓу јавниот и приватниот живот, едноставно сака да господари со судбината

на секој поединец, тогаш станува збор за тоталитарна држава.

Посебен придонес во развојот на човековите слободи и права има ли-

берално-демократската концепција. Таа е дел на концептот на либералната де-

мократија. Во нејзината структура се поаѓа од тоа дека слободите и правата: а)

се примарна и екстензивна категорија, а државната власт секундарна и рест-

риктивна категорија, б) тие се уставна,а не законска категорија, в) постои коре-

лација меѓу слободите и правата и должностите и одговорностите на човекот и

граѓанинот и в) за нивната повреда е обезбедена судска заштита.

Врз концепциското и содржинското определување на слободите и

правата влијание имаат јуснатурализмот и јуспозитивизмот, што особено е

изразено преку теоријата за природното право и теоријата на позитивното

право.

Теоретскиот концепт на слободите и правата на јуснатурализмот, од-

носно на теоријата на природното право е резултанта на мноштвото филозоф-

ски и теоретски концепти од античкиот до современиот период. Во основата

на оваа теорија е природноста на правата и слободите на човекот, односно тие

произлегуваат од природата на човекот како слободно и рамноправно суштест-

во. Со фактот што човекот е човечко суштество поседува определени права и

тие се обврска на секој и секого, а особено на државната власт. Значи, слободи-

те и правата извираат од човекот и неговото битие, а не се резултанта на „ми-

лоста господова и волјата на господарот, односно политичката волја на држав-

ната власт и нејзината положба. Според овој теоретски коцепт правата му при-

паѓаат на човекот и нема политички или друг субјект што може да му ги од-

земе. Тие, едноставно некому припаѓаат затоа што е човек. Според тоа, станува

збор за неприкосновени и неотуѓиви права кои државната власт е должна да ги

штити, но не може да ги ограничува или укинува.

Овој теоретски концепт е во тесна врска со правдата.Таа, покрај сло-

бодата е основен поим и вредност на политиката и политичката филозофија.

Правдата е начело што треба да се даде секому што припаѓа. Поимот „правда“

159

тешко се дефинира бидејќи спаѓа во поимите кои располагаат со највисока

апстрактност. Во „стандардната интерпретација правдата бара толкување на

споровите меѓу актерите“ обезбедувајќи при тоа непристрасност или наклоне-

тост кон некого од нив. Таа има субјективна и објективна смила. „Во субјек-

тивна смисла, праведноста е својство на поединецот во однесувањето со дру-

гите, со кое се избегнува намерното нанесување на штета на другите или про-

изволно однесување“. Праведноста е поврзана со убедувањето дека нешто се

чини затоа што тоа е праведно. Таа „доаѓа до израз во ситуациите кога и покрај

физичката, интелектуалната или информативната предност, другиот не сака да

искористи, да излаже“. (Enciklopedija političke kulture; 1993, стр. 911). Во објек-

тивна смисла правдата е едно од темелните начела на заедничкиот живот. Таа

има агрегатен и дистрибутивен карактер. Агрегатниот карактер подразбира оп-

ределена количина на некое добро, односно дека тоа добро се однесува на нај-

голем број поединци. Во таков случај, бројноста на кој се однесува се оценува

дали нешто е праведно или не. Дистрибутивниот карактер на правдата подраз-

бира начинот на кој некое добро е распределено меѓу членовите на определена

референтна група. Но содржината на поимот правда се врзува и за непристрас-

носта која подразбира определена дистанца во однос на држењето понастрана

од било која страна во спорот. (Ibidem, стр. 911-912). Оттаму правдата се де-

терминира како вредност без која животот нема вредност, „бидејќи таа се по-

кажа како најисправно начело за уредување на меѓучовечките односи“. Без неа

не можат да се уредат односите меѓу слободите и правата и одговорностите на

човекот и граѓанинот. „Правдата е основната суштина на природното право и

клучна претпоставка за стабилноста на позитивното право“ (Шкариќ, С.,

Ibidem, стр.134-135).

Јуспозитивизмот соодветна реализација добива во теоријата на

позитивното право на слободите и правата на човекот и граѓанинот. Овој

теоретски концепт слободите и правата ги третира како суверено право на

државната власт, односно волја на владетелот или владеачката класа. Опсегот

на слободите и правата е определен од волјата и резонот на државната власт.

Тие во секој момент можат да бидат проширени или ограничени. Според овој

концепт поединецот не е граѓанин, туку поданик, а државната власт е таа која

ќе ги шири или ограничува неговите слободи и права.Овде како врвно начело

не се поставува правдата туку правниот ред и ефикасноста на државниот поре-

док. Овде слободите и правата се во функција на државната власт а не во функ-

ција на општествената правда. (Ibidem, стр. 135).

160

Во современиот свет особено внимание се посветува на интернаци-

онализацијата на слободите и правата на човекот и граѓанинот. Непос-

редно по Втората светска војна во Организацијата на обединетите нации е до-

несена Општата декларација за правата на човекот (10 Декември 1948 го-

дина) се здобивааат со својство на темелник на единствениот меѓународен по-

редок. Таа денес е документ чии одредби не се прифаќаат како меѓународен

договор, туку како обичајни правила или како општи правни начела кои ги

прифаќаат сите демократски зејми. Имено, тие стануваат задолжителна катего-

рија за сите држави, по својата содржина претставуваат меѓународен стандард

и нивната примена меѓународно се контролира. Одредбите утврдени со овој

акт постануваат задолжителна категорија на секоја држава без разлика дали

таа се согласува или не со наведената интернационализација. Како резултат на

оценката на меѓународната заедница дека не се применуваат човековите сло-

боди и права во покарината Косово, во 1999 година беа превземени воени дејс-

тва против Сојузна република Југославија. Во контролата на спроведувањето

на меѓународните документи се воведувањето на разните мониторинг мисии,

воведувањето на санкции, како и воспоставувањето на институции како што е

Европскиот суд за човекови права преку кого поединецот може да се заштити

од неодговорното однесување на државата.

Во структурата на меѓународните акти особено значење со задолжите-

лен карактер имаат и Меѓународниот пакт за граѓански и политички пра-

ва и Меѓународниот пакт за економските, социјалните и кутурните пра-

ва, донесени од Генералното собрание на ООН. Овие акти имаат императивен

карактер, а во Уставот на Шпанија од 1978 година е утврдено дека Општата

декларација за правата на човекот е основа и критериум за толкувањето на ус-

тавните слободи и права на шпанските граѓани. Поновата историја на држави-

те укажува дека се повеќе се настојува да се стандардизираат личните и поли-

тичките слободи и права. На овој план особено се значајни настојувањата да се

воспостават единствени стандарди во земјите на Европската унија. Тие се по-

веќе се дефинираат како основна претпоставка за асоцирање во оваа заедница.

Во таа смисла се £ настојувањата на Република Македонија при донесувањето

на законските акти да врши усогласување со стандардите на Европската унија.

Донесени повеќе акти, меѓу кои внимание заслужува Европската конвенција

за заштита на човековите права и основни слободи, или како што се Рам-

ковната конвенција за заштита на националните малцинства, Европската по-

велба за малцинските јазици или пак Европската спогодба за лицата учесници

во постапката пред Европскиот суд за човекови права.

161

Забрзаниот процес на интеграција на европските земји нужно воспос-

тавува и определени стандарди и во останатите области на животот. Денес

постојат, бројни меѓународни и регионални асоцијации кои се стремат пробле-

матиката на човековите слободи и права да ја стандардизираат. Со ратифика-

цијата на меѓународните акти од страна на Собранието на Република Македо-

нија, тие постануваат дел на правниот поредок на земјата и придобивка на ма-

кедонските граѓани.

9.4.2. Класификација на слободите и правата

Постојат повеќе поделби и називи на човековите слободи и права. Ако

класификацијата се прави според субјектот тие се делат на: а) индивидуални и

б) колективни. Носител на индивидуалните права е поединецот, а на колектив-

ните определена група. Доколку се набљудуваат од аспект на нормативната и

фактичката страна тие се: а) формални и б) фактички. Односно постојат права

што објективно не можат да се реализираат, за нив обично се тврди дека се

формални, односно претставуваат гола декларација (како на пример гаранти-

рањето на правото за работа). Наспроти нив определен број на права постану-

ваат човекова сопственост и практика (на пример слободата на движење). Ако

слободите и правата се набљудуваат од аспект на одност меѓу граѓанинот и

државата класификацијата на слободите и правата би можела да се изврши на:

а) права со негативен статус, б) права со позитивен статус и в) права со активен

статус. Во првата група се неприкосновените права на граѓанинот во кои ниту

една власт не смее и не може да задира, тие им припаѓаат на луѓето како битија

(на пример правото на живот). Во втората група се правата на граѓаните во кои

уживаат слобода од интервенција на државата и можат да бараат воздржување

од нејзина интервенција во таа правна сфера. Овие права се нарекуваат и права

на слобода. Имено, според овој вид права граѓаните можат да бараат државата

да постапи или да се воздржи. Во таков случај државата е должна активно да

дејствува во корист на граѓаните. И третата група се оние права кои граѓаните

активно ги практикуваат во вршењето на јавните функции и постануваат сос-

тавни делови на државните органи.

Најчеста класификација на човековите слободи и права е според сфе-

рата на човековата личност која ја штитат или развиваат. Во тој случај тие се

класификуваат како: а) лични (цивилни или грѓански), б) политички, в) еко-

номски, социјални и култури и г) еколошки права. Покрај оваа постои и класи-

фикација според времето на настанувањето слободите и правата се делат по ге-

162

нерации: а) прва, б) втора, в) трета и г) четврта. Обично во првата генерација се

личните слободи и права, во втората генерација се политичките слободи и

права, во третата генерација се економските, социјалните и културните права и

во четвртата или најнова генерација еколошките права.

9.4.2.1. Лични слободи и права

Личните слободи и права, се права од првата генерација, тие сe нега-

тивни слободи и права, односно како приватни се забранета сфера за државна-

та власт. Историјaта укажува дека личните слободи и права се резултат на ге-

нерациите против апсолутизмот и деспостската власт. Во таа борба преку

разните погледи како што е Magna Carta libertatum од 1215 година, па преку,

декларациите, разните билови, а подоцна и уставите на разни земји се компле-

тира картата на личните слободи и права. Оваа борба е испреплетена со борба-

та за уставност.

Личните слободи и права се темелникот за остварување на останатите

слободи и права, посебно за политичките слободи и права. Тие непосредно го

изразуваат хуманистичкиот и демократски карактер на определен полиитчки

систем. Таквата нивна вредност е детерминирана од ниваната природност, од-

носно тие произлегуваат од човековите потреби. Тие не се субјективна волја на

државната власт, и оттаму се дефинира нивната универзалност и моралност.

Овие права се сметаат и за мерливи затоа што спаѓаат во реалните права на чо-

векот.

Шема бр.9.1. Класификација на личните слободи и права

според содржината

ЛИЧНИ СЛОБОДИ И

ПРАВА

За заштита на духовниот

интегритет на личноста

Слободи и права што го изразуваат

статусот на личноста во општеството

За заштита на физичкиот (те-

лесниот) интегритет на лич-

носта

163

Постојат повеќе класификации на личните слободи и права. Според

содржината тие би можеле да се класификуваат во три подгрупи (види шема

бр. 9.1): а) лични слободи и права за заштита на физичкиот (телесниот интег-

ритет на личноста; б) слободи и права за заштита на духовниот интегритет на

личноста и в) слободи и права што го обезбедуваат статусот на поединецот во

општетсвото.

Со меѓународното право се утврдени група на императивни права, кои се

апсолутно задолжителни за секоја држава, без разлика дали таа ги потпишала

или не меѓународните акти. Таа група на апсолутни права е задолжителна за

сите луѓе без ралика дали имаат државјански статус или се странци, дали влас-

та го смета за лојален или непријател, без разлика дали државата е суверена

или е колонија, кондоминиум или некој друг облик на несамостојност. Во таа

група на императивни права (види шема бр.10.2) спаѓаат: а) право на живот; б)

право на заштитата на моралниот и физичкиот интегритет на личноста; в)

право на забрана на дискриминација по било која основа; г) право на ед-

наквост пред законот и д) право на судско изречување на казните предвидени

со закон пред да се изврши казненото дело.

Императивните слободи и права во целост се предвидени во Уставот

на Република Македонија од 1991 година, што Македонија ја вбројува во зем-

јите со утврдени стандарди за личните слободи и права. Покрај овој број на

лични слободи и права, со Уставот од 1991 година се утврдени и определен

број на лични слободи и права што го исцртуваат демократскиот иденитет на

Република Македонија. Станува збор за: а) слободата на мислата, б) слободата

на уверувањето, в) слобода на вероисповеста, г) слобода на движењето и нас-

танувањето, д) право на слобода, ѓ) право на приватност, е) право на неповре-

дивост на тајната на писмата и на другите видови на општење, ж) право на

неповредивост на станот и ѕ) право на државјанство.

Според Уставот, „животот на човекот е неприкосновен“ и во “Репуб-

лика Македонија не може да се изрече смртна казна по ниту еден основ“

(чл.10). Животот на човекот е неприкосновен. Тој, е најзначајна вредност за

човекот и највисока вредност во општетсвото и не може да биде одземен по

ниту еден основ. Значи, правото на живот е основно и најзначајно право на

човекот.

Во меѓународното право се утврдени стандарди за постапувањето на

службените лица и е дозволено овластеното службено лице, односно полицае-

цот, да употреби огнено оружје или да одземе туѓ човечки живот, само докол-

ку при постапувањето е загрозен неговиот живот или животот на соработници-

164

те, тогаш кога извршителот на кривичното дело се обиде да го одземе неговиот

живот. Спротивно на тоа, полицаецот одговра за злоупотребата на службената

должност.

Со укинувањето на смртната казна Република Македонија е вкучена

во земјите кои целосно го подржуваат аболиционистичкото движење. Во неа

животот се третира како врвно добро и израз на идеите за хуманизам во опш-

теството, како и на убедувањето за влијанието на екстерните фактори за кри-

миногеното однесување. Таквата уставна одредба е израз на прифаќањето на

предегзистентноста на човековите права пред власта. Имено, човековиот

живот е вредност што му припаѓа.

Постојат и стојалишта дека смртната казна не треба да се укинува, за-

ради тоа што некој што одземал туѓ живот не може да бара неговиот живот да

е заштитен, односно дека таквото решение е квазирешение, односно ако убие-

цот не пројавува хуманизам, тогаш хуманизмот на општеството е безмислен.

Се смета дека смртната казна не треба да е предмет на уставно регулирање, ту-

ку на законско, со што ќе се применува начелото на целисходност. Имено, да-

ли општеството ќе е хумано и кон оние што се осудени за геноцид. Уставната

забрана на смртната казна без исклучок, значи и изразување на хуман гест и

однос и кон таквите субјекти. Таквиот став, всушност ги исцртува маргините

на демократскиот идентитет на политичкиот систем.

Им

пер

ати

вн

и с

лободи

и п

рав

а а) право на живот

б) право на заштитата на моралниот и физичкиот

интегритет на личност

в) право на забрана на дискриминација по било која

основа

г) право на еднаквост пред законот

д) право на судско изречување на казните предвидени

со закон пред да се изврши казнивото дело

Шема бр.9.2 Импративни слободи и права

165

Овде посебно заслужува внимание абортусот. Ова право, се спротив-

ставува на правото на живот. Имено дали со правото на абортус се нарушува

неприкосновеноста на правото на животот? Во однос на ова прашање постојат

две спротивставени гледишта. Според едно, кое главно го застапуваат некои

религиски организации и конзервативно ориентирани структури и организа-

ции со абортусот се одзема право на животот на субјектот што треба да дојде

на свет. Затоа тие се гласни во барањата за забраната на правото на абортусот.

Ова стојалиште е спротивно на правото на родителите да одлучуваат за бројот

на децата, за времето на раѓањето и воопшто во формирањето на семејството.

Кога е во прашање здравјето на мајката, ова тврдење може објективно да е ан-

тихумано по положбата на мајката, но од друга страна неа ја става во положба

на објект, кој објективно не може да донесува одлуки, туку тие се императив,

на став или тврдење, потреба да се повинува на некои други цели. Другото гле-

диште, упатува на тоа дека фетусот, е дел од телото на мајката и дека како што

секој човек, сам, по своја волја и совест одлучува како ќе постапува со делови-

те на своето тело, така и мајката, носител на фетусот, може да одлучува за не-

го, заради тоа што, објективно тој е дел на човечкиот организам. Ваквото стоја-

лиште го застапуваат разните феминистички здруженија и во основа е став кој

повеќе ја афирмира положбата на жената во бинарниот свет. Тоа повеќе е из-

раз и потврда на степенот на еманципираноста на жената во општетството, од-

носно индикатор за половота дискриминација како општ однос.

И покрај општиот став за положбата на жената во општеството, сепак,

треба да се подвлече дека абортусот е штетна општествена појава, особено по

здравјето на жената. И кога е извршен според сите правила на медицинската

наука, тој може да предизвика трајни последици по здравјето на жената, тие

последици се, пред сè, псхички, потоа, трајно оштетување на полните органи, а

понекогаш и трајна стерилност, или други директни или индиректни последи-

ци по здравјето. Затоа во организираните општетства ова прашање се регулира

со законодавството и се врши едукација на жената и младината со што би се

избегнале или намалиле последиците и сл. Покрај грижата за здравјето на же-

ната, општеството води посебна грижа за малолетните лица. Таа се огледа пре-

ку мноштвото институции, установи и механизми, кои се во функција на заш-

титата на здравјето на населението. Посебно ќе го споменеме системот на со-

цијални и здравствени установи и казнени и други мерки против злоупотреба-

та на ова право, особено од нестручното и криминогено однесување на оддел-

ни субјекти.

166

Контраверзно е и прашањето за еутаназијата. Дали со неа се нарушува

правото на живот? Дебата познава два спротивставени става: за и против.

Секој човек има право да го штити телесниот интегритет и слободно

да одлучува за сопствениот морален развој.Во Уставот на Република Македо-

нија од 1991 е утврдено дека „физичкиот и моралниот интегритет се неприкос-

новени“. Според тоа, во нашиот општествен систем „забранет е „секој облик

на мачење, нечовечко и понижувачко однесување и казнување“ и во таа смис-

ла забранета е присилната работа“. Со овие уставни одредби се гарантира пра-

вото на заштита на физичкиот и моралниот интегритет на личноста.

Заштитата на физичкиот интегритет особено е нагласена од прекумер-

ната употреба на физичка сила, особено на лицата кои се лишени од слобода

или се предмет на постапување на овластените државни органи-особено поли-

цијата. Кај нас е забранета присилната работа, физичкото насилство, мачењето

и тортурата. Таквото однесување е санкционирано со меѓународни акти но и

со законодавството Иако, достоинството на човекот е една од врвните вреднос-

ти на општетсвениот поредок, не ретко се случува врз граѓанинот да се приме-

ни сила, па дури и да е жртва на насилството. Во таков случај граѓанинот има

право да покрене судска заштита пред судските органи за пречекорувањето на

овластувањата, како и да ја тужи државата пред Европскиот суд за човекови

права.

Покрај одговорноста на човекот за сопствениот морален развој, особе-

на улога имаат и државните органи, особено во почитувањето на правото на

заштитата на личните податоци, односно правото на приватност. Тоа може да

биде предмет на злоупотреба, особено од оние државни органи и установи,

кои објективно располагаат со податоци сврзани со личниот и семеен живот на

човекот.

За заштитата на човековите слободи и права, особено, на заштитата на

физичкиот и моралниот интегритет се грижат мноштво меѓународни и домаш-

ни организации, кои во годишните извештаи (на пример, Хелсиншкиот ко-

митет за заштита на човековите слободи и права, Amnesty International) најчес-

то ги оценуваат состојбите со слободите и правата во определена земја. Слич-

ни активности остварува и американскиот Стејт департмент на САД во врска

со состојбите на човековите слободи и права и развојот на демократските од-

носи во одредена земја. „Правото на заштита на физичкиот и моралниот интег-

ритет е познато како неприкосновено право на личноста. Ова право е непри-

косновено во иста мерка во које е неприкосновено и правото на животот“

(Шкариќ, С,Ibidem, стр.148).

167

Со Општата декларација за правата на човекот е прокламирано пра-

вото на забрана на дискриминација и правото на еднаквост. Имено, во

членот 2 се вели: „сите права и слободи наведени во оваа Декларација им при-

паѓаат на сите луѓе, без оглед на нивните разлики, како што се: раса, боја, пол,

јазик, религија, политичко или друго убедување, национално или општествено

потекло, сопственост, раѓање, или друг статус.

Натаму нема да се зема предвид политичкиот, правниот или меѓуна-

родниот статус на земјата или територијата на која и припаѓа лицето, без раз-

лика дали земјата е независна, под старателство, без самоуправна власт или

под било каков друг облик на ограничување на нејзиниот суверенитет“.

Ваквата логика на Универзалната декларација за правата на човекот

ги следи и Уставот од 1991година, кога во членот 9 определува дека „граѓани-

те во Република Македонија се еднакви во слободите и правата независно од

полот, расата, бојата на кожата, националното и социјалното потекло, полити-

чкото и верското убедување, имотната и општествената положба“. При тоа,

„граѓаните пред Уставот и законите се еднакви“.

Ваквота определба е во рамките на цивилизациските настојувања да се

обезбеди човековото достоинство. Тоа претпоставува и соодветна граѓанска

храброст и одважност во примената на законите и нормите, но и користење на

правните и други механизми за неспроведувањето на законите и неодговорно-

то вршење на функциите и власта од страна на државните органи.

Правото на еднаквост е еден од критериумите за вреднувањето на де-

мократскиот карактер на определен политички систем, и е индикатор за де-

мократските односи во општеството. Примената на правото на еднаквост осо-

бено е значајно во услови на парламентарна демократија и плурална сегмен-

тираност на општеството. Таа особено е изоштрена во општествата кои се мул-

тинационални и мултиконфесионални, какво што е македонското. Етничките

и религиските разлики, најчесто се основа за конфликтите кои се јавуваат во

општеството, а особено се исполнети со емоции и колорит во услови на плу-

ралната сегментираност.

Правото на еднаквост, значи: а) законот еднакво го третира секој гра-

ѓанин без разлика на половиот, јазичниот, религискиот, социјалниот, или друг

статус или углед, особено општествената положба во хиерахијата на власта,

односно законот подеднакво важи за сите и б) законот под еднакво се приме-

нува за сите. Никој не може да биде изземен од важењето на законот. Тој треба

да се применува, така како што е определен. Оние што не го почитуваат низ за-

168

конска, особено, судска процедура сносат одговорност. Односно незаконитото

однесување се санкционира.

Правото на судско изречување на казните, е во тесна врска со наче-

лата на законитост во Република Македонија. Имено, тоа значи дека: а) секој е

невин додека судски не се докаже неговата вина (пресумција на невиност), б)

може да се одговара за дело што во моментот на чинењето со закон е утврдено

како казниво, в) за казнивото дело може да биде изречена казна само во рам-

ките пропишини со законот, г) еднаш утврдена казна со правосилна судска од-

лука не може да е предмет на повторно утврдување на одговорноста, д) има

право на жалба и ѓ) има право на надомест на штета доколку е незаконито ли-

шен од слобода или е незаконито осуден за определено дело.

Уставот утврдува дека „лицето обвинето за казниво дело ќе се смета

за невино се додека неговата вина не биде утврдена со правосилна судска од-

лука“ (чл.13, ст.1). Тоа значи обврска на јавниот обвинител да ја докаже вината

на граѓанинот, а не обратно. Тоа е така заради тоа што судот постои заради

граѓанинот, а не обратно. И само судот е орган кој е надлежен и стручно оспо-

собен, во постапка предвидена со закон, да утврди кој е виновен и да ја утврду-

ва виноста или невиноста на граѓанинот. Оттаму објавувањето на податоците

или постапките на државните органи кон определен граѓанин во суштина е

казниво дело и не ја почитува оваа клаузула утврдена со Уставот.

Начелата за законско определување на казните и на законското опреде-

лување на висината на казните се начела со кои се обезбедува законитоста и

правната сигурност на граѓаните, односно се брана против самоволието и ар-

битрерноста во остварувањето на власта.

Забраната за повторно судење на веќе пресудено дело, правото на жал-

ба против првостепената судска пресуда и правото на надомест на штета се ин-

струменти кои ја јакнат правната сигурност на граѓаните и се во функција на

заштита на неговата слобода. Имено, преку начелото за надомест на штета,

што индиректно врши притисок на врз судот за правично пресудување, однос-

но утврдување на вината за стореното казниво дело.

Уставот определува дека „слободата на човекот е неприкосновена“. Во

суштина станува збор за правото на слобода. Правото на слобода, е правото

на човекот на слободно движење, слободно дејствување и слободно однесува-

ње. Слободата е едно од неприкосновените права на човекот, затоа што, отво-

рено се поставува прашањето, дали човек без слобода е човек? Отсуството на

слободата, ја доведува во прашање неприкосновеноста на личноста и положба-

та на индивидуата во општеството. Таа никому не може да му биде ограниче-

169

на, освен во случаи определени со закон и со одлука на судот. Станува збор за

мерката притвор. Таа според, Устав од 1991 година, е определена на следниот

начин: „лицето повикано, приведено или лишено од слобода мора веднаш да

биде запознато со причините за неговото повикување, приведување или лишу-

вање од слобода и со неговите права утврдени со закон и од него не може да се

бара изјава“. Во таков случај граѓанинот, во полициската и судската постапка

има право на бранител и мора, но, не подолго од 24 часа, да биде изведено

пред суд, кој без одлагање треба да одлучи дали лишувањето од слобода е за-

конито или не. Примената на мерката притвор, најчесто се трансформира во

мачна казна. Затоа, начинот на кој се применува мерката притвор, најчесто се

определува како тест за примена на мерките за заштита на слободите и правата

на човекот и граѓанинот. „Притворот е принудна процесна мерка која често

пати во практиката поприма карактер на груба казна. Оттука, не случајно, ус-

тавотворецот оваа мерка детално ја уредува за да ги амортизира негативните

ефекти на оваа мерка врз физичкиот и моралниот интегритет на личноста“.

(Шкариќ, С., Ibidem, стр. 152)

По лишувањето од слобода и одлуката на судот се определува мерката

притвор, која трае најдолго 90 дена од денот на притворањето. Во тој период

државните и судски органи се должни да ја завршат постапката. Во спротивно,

лицето во условите утврдени со закон треба да биде пуштетно на слобода. Вак-

вото основно решение предизвика проблеми во практиката, особено околу

должината на водењето на преткривичната постапка и во тој период судските

органи не успеваа да донесат одлука, што овозможи определени поедници да

избегнат да им се утврди вината за обвиненијата против нив. Затоа, со Аманд-

манот III беше утврдено дека „притворот до подигнувањето на обвинението,

со одлука на суд, може да трае најдолго 180 дена од денот на притворот“. Тоа

создаде поповолна временска рамка за утврдување на степенот на виноста на

сторителите на кривичните дела.

Правото на приватност се дефинира како посебна сфера на која £ при-

паѓа само на индивидуата. Таа е независна од било чие влијание или интерес, а

особено од државните органи. Тоа е право на личен и семеен живот, на достои-

нство и углед врз основа на сопствените критериуми. Во таа смисла Уставот ја

гарантира сигурноста и тајноста на личните податоци и на граѓаните „им се га-

рантира заштита од повреда на личниот интегритет што произлегува од ре-

гистрирањето на информациите“ (чл.18 ст.2).

Во тесна врска со правото на приватност е и правото на неповредивост

на станот и правото на неповредивост на тајноста на писмата и другите обли-

170

ци на општење. Уставот на Република Македонија ја гарантира неповредивос-

та на станот. Тоа значи дека државните органи не можат без соодветна судска

одлука да ја нарушат приватноста на човекот. Дури и во случаите кога се вид-

ливи дејства кои имаат потреба од интервенција, доколку за тоа не е повикан

од сопственикот на станот надлежниот орган, без соодветна одлука нема право

да ја повредува неповредливоста на домот.

Правото на неповредивост на тајноста на писмата и другите облици на

општење, значи забрана за државните органи да ги следат граѓаните и нивните

постапки. Во историјата се познати особено бројни примери на прислушување

на телефонски разговори, читање на туѓи писма и слични постапки на неодго-

ворно однесување на државните органи. Исклучок од примената на ова право е

можна доколку надлежниот суд донесе одлука и оцени дека примената на так-

вата мерка е во: а) интерес на одбраната на земјата и б) ако е тоа неопходно за-

ради водење казнената постапка.

Слободата на движењето и настанувањето значи дека граѓанинот

може да се движи кога сака, каде сака и како сака, без при тоа да има обврска

да се пријавува на надлежен државен орган. Во историјата има мноштво при-

мери, а егзистираа и системи, според кои граѓанинот доклку сака да отпатува

во соседното место ќе мора да го пријави своето „отсуство“, до ситуации тој да

има задолжение да опише што видел, со кого се сретнал и слични нешта. Има-

ло и случаи, кога некоја заради оценката „опасен по средината и поредокот“ да

има обврска да се пријавува секое утро во меснонадлежната полициска ста-

ница. Ова право има за цел да го ограничи неограниченото одесување на влас-

та и да обезбеди остварување на правото на слобода. Слободата на движењето

може да биде ограничена во три случаи, и тоа: а) кога то е во интерес и го бара

безбедноста на земјата; б) ако е во интерес на водење на казнената постапка и

в) ако е заради заштита на здравјето на луѓето.

Слободата на движењето и настанувањето му обезбедува на граѓанинот

да ја напушта државата и да се враќа во неа кога тоа ќе му е потребно и дека

може да се насели таму каде што ќе оцени дека е најдобро за него. Во одделни

средини правото на настанување е отежнато со барањето докази за тоа каде

или од што ќе живее граѓанинот. Таквите отежителни околности се специфич-

ни за големите градски агломерации, што во одделни земји (особено на пора-

нешниот социјалистички свет) предизвикуваше склучување на т.н.р “бели“

бракови (односно брак во кој за сума пари се склучува фиктивен брак со лице

и на тој начин се здобива со правото да се насели во таа средина, а по опреде-

лен временски период истиот се раскинува - тоа е брак од интерес).

171

Мислата е својство на човекот. Слободата на мислата значи право

човекот да си формира сопствен поглед кон светот и да гради став кон секое

прашање,за светот и нештата, за природата и општеството. Слободата на мис-

лата значи заштита на човекот од присилно наметнатите вистини. Таа има за

цел да го поттикне творечкиот елан на човекот и е против интелектуалното ту-

торство и догматизмот. Таа е брана против воведувањето на вербалниот де-

ликт, како облик на грубо кршење на слободата на мислата или било кој друг

облик на инквизициско однесување. Во тоталитарните општества се примену-

вани мноштво „изуми“ за ограничување на слободата на мислата. Имено, тие

биле од типот на „куќната“ изолација, постоењето на разни острови од типот

на „голи оток“, гулаг, па се до затвореноста на медиумите за јавно промовира-

ње на своите идеи и погледи. Затоа е важно во општеството да се обезбедат ус-

лови за јавно изразување на мислата и за непречено артикулирање на разлики-

те, без било каков облик на видлив или притаен притисок врз поединецот.

Слободата на уверувањето која се нарекува слобода на совеста најце-

лосно го развива и штити личниот и духовниот интегритет на личноста. Тоа

значи дека секој има право да си избере поглед на светот каков што сака и дека

никој нема право, при тоа да му дозволува или да е против неговите такви уве-

рувања. Во нашиот политички систем Уставниот суд е судски орган пред кој

граѓанинот може да поведе постапка за заштита на слободата на совеста, од-

носно на слободата на мислата и слободата на уверувањето.

Слободата на вероисповеста значи дека секој, доколку има религис-

ко уверување, може, согласно верските обичаи, да ја исповедува религијата.

Оваа слобода, значи и тоа дека човекот не мора да припаѓа на определен рели-

гиски круг- односно да е атеист. Оваа слобода значи дека никој не смее да бара

да се исповеда вера или некое друго верување спротивно на својата желба и

убедување. Оваа слобода е можна во земја која е заснована врз принципот на

граѓанството и политичкиот плурализам и во земја во која религијата е одвое-

на од државата, односно државата е лаицизирана.

Правото на државјанство е трајна правно-политичка врска меѓу гра-

ѓанинот и државата во која тој живее и работи. Таа врска е меѓу граѓанинот ка-

ко индивидуа и државната заедница како колективитет. Таква трајна врска

граѓанинот може да има со повеќе држави (бипатрид), но неможе да остане без

државјанство (апатрид) заради тоа што тој не може да опстане без својата

државна заедница. Ова право кај нас е уставно регулирано, со тоа што граѓа-

ните на Република Македонија имаат државјанство и што нејзин „државјанин

не може да биде протеран или предаден на друга држава“ (член 4 од Уставот).

172

Стекнувањето на македонското државјанство се уредува со закон. Тоа се стек-

нува на повеќе начини: а) врз основа на државјанство на родителите, б) врз ос-

нова на раѓањето во Република Македонија; в) врз основа на природување или

натурализација и г) врз основа на меѓународен договор. За да може да се оства-

ри правото на државјанство, се вопсоставуваат определени услови, (на пример:

години на живеење, познавање на службениот јазик или други ограничувања

што би ги одбило мотивациите за прием во определено државјанство.

9.4.2.2. Политички слободи и права

Политичките слободи и права се нарекуваат уште и јавни слободи и

права, наспроти приватниот карактер на личните права, затоа што со нив се ре-

гулира активната положба на граѓанинот во јавната сфера. Тие го определуваат

политичкиот субјективитет на граѓанинот, т.е тие му овозможуваат акивен

однос во политичкиот живот на определена земја.

Во групата на општоприфатени политички слободи и права спаѓаат: а)

слободата на јавен говор, б) слободата на политичко здружување, в) слобода

на информирање,г) избирачко право.Со нашиот Устав се и: а) правото на прет-

ставки и б) право на вршење на јавни функции.

Слободата на говорот значи, граѓанинот јавно да зборува, т.е слобод-

но да ги искажува своите мисли во разни прилики, на собир, преку медиуми и

друг облик на јавна комуникација. Оваа слобода опфаќа: а) слобода на корис-

тењето на говорот во најопшта смисла на зборот и б) слобода на користење на

говорот во јавниот живот.

173

Слободата на говорот е крвоток на секоја демократија. Таа е израз на

енергијата на граѓаните, нивните идеи, ставови размислувања и акции. Во

основата на оваа слобода е отворениот поглед кон функциите на власта и спо-

собноста да се соопшти својот став без последици од неа. Остварувањето на

оваа слобода, најчесто е индикатор за демократскиот карактер на општеството.

Демократските општества се гласни општества. Во нив слободно циркулираат,

идеите, ставовите и мислењата по сите прашања. Човекот е ослободен од

државните стеги и јавно ги манифестира разликите, и особено во ситуациите

кога неговите ставови се различни од мнозинските. Остварувањето на слобо-

дата на јавниот говор е една од претпоставките за манифестирањето на граѓан-

ската храброст и елемент на граѓанската доблест.

Слободата на политичкото здружување значи право на граѓаните

да формираат: а) политички партии и б) други видови здруженија за оствару-

вање на интересите. Тие се организираат со цел да се остварат и заштитат нив-

ните политички, економски, социјални, културни и други права и уверувања.

При тоа, тие можат да основаат: а) здруженија на граѓани и б) политички пар-

тии, како и слободно да влегуваат и истапуваат од нив. Нашиот устав не дозво-

лува програмските проекции и дејствувањето на здруженијата и партиите да е

Шема бр. 9.3. Политички слободи и права

Оп

што

пр

иф

атен

и

пол

ити

чк

и

слободи

и

п

рав

а

стан

дар

д

Слобода на јавен говор

Слобода на политичко

здружување

Слобода на информирањето

Избирачко право

Според Уставот

на Република Ма-

кедонија и:

и правото на вршење

на јавни функции

Право на

претставки

174

насочено кон уривање на уставниот поредок на Република Македонија и кон

поттикнување или повикување на воена агресија или разгорување на нацио-

нална, расна или верска нетрпеливост и омраза (чл. 20).

Здруженијата на граѓаните се облик на здружување преку кои се ост-

варуваат определени, цели и интереси на граѓаните што се здружуваат во нив.

Тие се јавуваат како субјекти: а) кои вршат постојан притисок врз власта за ос-

тварувањето на сопствените цели, б) ги заштитат определени вредности од

суштинско значење за положбата на граѓаните, в) промовираат нови вреднос-

ти, г) учествуват во разрешување на определени политички конфликти и д) тие

се субјекти кои го развиваат јавното мислење како движечка сила на демократ-

скиот процес. Здруженијата на граѓаните, се субјекти кои го развиваат или

учествуваат во развојот на цивилното општество, особено во јакнењето на гра-

ѓанската иницијатива, дирекните акции, и во јакнењето на субјективитетот на

граѓаните.

Политичките партии се облик на политичко здружување на граѓаните

заради нивно учество во власта и за потрајно влијание врз неа. Тоа се облици

на доброволно организирање, со чија помош граѓаните: а) обезбедуваат зашти-

та и остварување на политичката борба, б) партиципација во донесувањето на

одлуките во партиските, а по изборите и освојувањето на власта и во државни-

те органи, в) учество во изборниот процес, за избор на пратеници, претставни-

ци на локалната самоуправа и шеф на државата, и г) да вршат политичка конт-

рола врз органите на државната власт.

Организирањето на политичката партија е едно од централните пра-

шања. Слободата на политичкото организирање се реализира со доследна при-

мена на територијалниот принцип на организација. Ваквиот пристап, значи

дека е забранет функционалниот принцип на организација, односно не е дозво-

лено во претпријатијата, да дејствуваат и политички цели да остваруваат раз-

ните политички организации или здруженија на граѓаните. Со Уставот е забра-

нето дејствувањето воени или паравоени здруженија што не припаѓаат на воо-

ружените сили на Република Македонија. Во него не е забрането формирање-

то на политички партии врз етничка, верска или расна основа. Има устави, ка-

ко на пример на Бугарија кои изрично го забрануваат формирањето на поли-

тичките партии врз малциска основа.

Во нашиот уставен систем политичка партија или здружение на граѓа-

ни, нема да бидат регистрирани доколку нивната програмска ориентација и

дејствување е: а) насочено кон насилно уривање на уставниот поредок, б)

поттикнува или повикува на воена агресија и в) разгорува национална, расна

или верска нетрпеливост (чл. 20, ст. 3). Во Република Македонија забранети се

175

разните воени или полувоени здруженија што не им припаѓаат на вооружените

сили.

Слободата на информирањето би ја дефинирале како право на гра-

ѓаните да се известени за настаните во земјата и светот, но тоа значи и право на

граѓаните да формираат институции и други средства на комуникација. Слобо-

дата на информирањето, значи е средство за непосредно соочување на различ-

ните мислења, идеи и погледи. Во таа смисла декмократијата се подразбира

како комуникација, комуницирањето како систем на владеење и комуницира-

њето на граѓаните со власта, и власта со граѓаните како систем на владеење. Во

таа смисла гарантиран е слободниот пристап кон информациите, слободата на

примањето и пренесувањето на информациите во медиумите. Но оваа слобода

е повразна со: а) правото на одговор, б) правото на исправка и в) правото на

заштита на изворот на информации. Кај нас изрично е забранета цензурата.

Поимот цензура се подразбира „контрола од страна на органите на власта,

црквата политичките организации или дури од приватните лица, за нештата

што се наменети за печатот, радио и телевизиските емисии, филомот, театарот,

или сличните приредби и содржините во нив пред публикувањето (превентив-

на цензура) или дополнителна контрола на печатените нешта заради ограничу-

вање или растурање (суспензивна цензура), да се спречи публикувањето на она

што би било спротивно на интересите на државата и јавниот морал“ (Politička

encikolopedija, Ibidem, стр.105). Во таквите случаи, значи постои државен ор-

ган кој оценува што е „добро“, а што „лошо“ за граѓаните и нивните интереси

и потреби. Цензурата е индикатор за демократичноста на општеството. Таа

може да се манифестира и преку различни софистицирани облици.

Слободата на информирањето е неопходен услов за остварувањето на

слободата на мислата, слободата на уврерувањето. Тие, несомнено, тешко би

можеле да се реализираат доколу оваа политичка слобода не би постоела. Так-

вата взаемозависност укажува на тесната врска на личните и политичките сло-

боди и права, но и на недоследностите во класификациите на слободите и пра-

вата.

Кога ја дефинира слободата на информирањето Уставот на Република

Македонија од 1991 година, во членот 16 ги утврдува следните права: а) право-

то на информираност за сè што се случува во земјата и странство, б) право на

користење на јавните институции за изразување на сопствените погледи за

прашањата од јавниот живот, в) право на основање на јавни институции за јав-

но информирање, г) право на одговор во средствата на јавно информирање, д)

176

право на исправка во случаите на дезинформирање на јавноста и ѓ) право на

заштита на изворот на информацијата.

Правото на мирно собирање им овозможува на граѓаните да се соби-

раат за да подржат или протестираат против некоја одлука, акција или постап-

ка на власта.При користењето на ова право граѓаните немаат обврска од „прет-

ходно пријавување“ и не им е потребна било каква дозвола. Ова право може да

биде ограничено само во услови на воена или вонредна состојба. (чл. 21).

Правото на мирно собирање е гарантирано и со Меѓународниот пакт

за граѓански и политички права. Со него „се признава правото на мирно соби-

рање“. Неговото ограничување треба да е утврдено со закон, доколку е „во ин-

терес на националната безбедност и јавната безбедност, на јавниот ред или за-

ради заштита на јавното здравје или моралот или првавата и слободите на дру-

ги лица“ (види член 21 од Пактот).

Правото на мирно собирање се изразува на разни начини, особено

преку протесни маршеви, демонстрации, бојкоти, петиции или преку други об-

лици на постојани или ad hoc граѓански иницијативи. Ова право, во суштина ја

овозможува граѓанската иницијатива, која од било кои причини и заради

задоволување на своите интереси може да применува различни облици на ми-

рен и достоинствен облик на несогасување (а може би и поддршка) на опреде-

лена политичка или друга акција на власта. Мирното собирање, не е неопход-

но да се најавува пред надлежен државен орган. Но изричитата забрана за ко-

ристење на оружје или други насилни средства објкективно им овозможува на

државните органи да оценуваат кога и дали со мирното собирање е нарушен

јавниот ред. Несоменено е дека многу е значајно државните органи (полиција-

та) да се оспосбени да можат да оценат кога тој од мирен преминува во неми-

рен. Сигурно дека заштитата на сопстевноста и безбедноста на луѓето се гра-

ниците за употребата на сила од страна на надлежните државни органи.

Избирачкото право е право со кое граѓанинот стекнува право да се

здобие со можноста, со определена вредност (која кај нас е 18 години, а во од-

делни земји, 21 или 25 години) да избира претставници во претставничкото те-

ло, носители на одделни јавни функции во државата и во единиците на локал-

ната самоупрва. „Избирачкото право е еднакво, општо и непосредно и се ост-

варува на слободни избори со тајно гласање“ (чл. 22). Ова право го немаат ли-

ца на кои им е одземена деловната способност.

Избирачкото право се однесува на лицата кои наполниле 18 години.

При тоа, без разлика на нивната полова, етничка, социјална или друга разлика.

Тој има право да бира (активно бирачко право) или да биде избран (пасивно

177

бирачко право). Пасивното бирачко право може да е ограничено за носителите

на определени функции како што е шеф на државата. За таа функција потребна

е 40 годишна возраст и десет години жителство на земјата во последните пет-

насет. Ограничувања има и за судии на Уставниот суд, за членови на Репуб-

личкиот судски совет (потребна е стручна квалификација), како и за вршењето

на функцијата министер за одбрана и полиција, каде што оваа функција не мо-

жат да ја вршат лицата кои непосредно пред изборот на тие функции биле ци-

вили најмалу три години.

Избирачкото право е општо, еднакво, тајно и непосредно.

Општост на бирачкото право значи дека тоа е достапно на секој и се-

кого, без разлика на возраст, пол, раса, образование и слично. Го остварува се-

кој, секогаш и насекаде.

Еднаквоста на бирачкото право подразбира негова примена насекаде

и кај секого под еднакви услови без разлика на индивидуалните разлики. Овде

важи принципот еден човек еден глас.

Тајноста на избирачкото право подразбира создавање услови за не-

посредно изјаснување на граѓанинот и оневозможување да се открие неговото

определување. Тоа значи дека само граѓанинот знае, како и за кого се опреде-

лил на изборите.

Непосредноста на избирачкото право значи дека тоа му припаѓа на

граѓанинот и никој освен него не може да го оствари.

Правото на претставки е право со кое на граѓанинот му се овозмо-

жува да се обраќа до државните органи и другите јавни служби со претставки

(укажувања, барања и критики) и од нив да добие одговор. „Граѓанинот не

може да биде повикан на одговорност, ниту да трпи штетни последици, за ста-

вовите изнесени во претставките, ако освен со нив не сторил кривично дело“

(чл. 24. ст.2). Правото на претставка, доколку има помасовна форма може да

добие и облик на петиција или право на јавна критика. Но, објективно тоа не

предизвикува понепосредни последици по носителите на јавните функции,

освен што ја јакне граѓанската иницијатива и влијае на мобилизацијата на гра-

ѓаните и нивниот однос кон остварувањето на функциите на власта. Но објек-

тивно, правото на претставка повеќе е поврзано со можноста граѓанинот да из-

рази незадоволство од остварувањето на некои барања пред државните органи.

Со овој институт тој не може да влијае да се донесе определен пропис. Тоа

право тој го остваруваше со помош на народната иницијатива.

Според Уставот „секој граѓанин има право да учествува во вршењето

на јавни функции“ (чл. 23). Тоа значи, дека на граѓанинот му се достапни сите

178

јавни функции и тој може да ги оствари доколку ги исполнува пропишаните

услови неопходни за вршење на функцијата.

9.4.2.3. Економски и социјални слободи и права

а) економски права

Економските и социјалните слободи и права се од поновата генераци-

ја. Тие главно се права кои се декларирани, односно повеќе се идеал, очекува-

ње, проекција. Неможноста од реализацијата е последица на реалната немоќ,

но и на волунтаристичкиот однос на државната власт кон нив. Тие, во најголем

дел се резултанта на односите меѓу општествените групи и државната власт и

имаат карактер на подарени права.

Од економските слободи и права Уставот ги утврдува следните: а)

право на сопственост, б) право на наследување, в) слобода на работата, г) пра-

во на работа, д) право на синдикално организирање и ѓ) право на штрајк.

Правото на сопственост значи да се поседува определен движен или

недвижен имот (предмети или права). Сопственоста се користи и со неа се

располага на апсолутен, исклучив и постојан начин. Располагањето со сопстев-

носта на апсолутен начин значи однесување според кое никому немате обврс-

ка да му соопштувате, зошто и како ќе располага со неа. Таа му припаѓа на

сопственикот и само тој одлучува дали ќе ја зголемува, обновува или пак ќе ја

губи. Исклучивоста е карактеристика која му обезбедува на сопственикот да

одлучи, дали сам, или со некого, или некому ќе му ја додели сопственоста на

користење и поседување. Трајноста значи дека таа му припаѓа на сопственикот

или на неговите наследници. Таа не може да се изгуби.

Правото на наследување значи да се стекнува право на сопственост

врз основа на оставнина на наследователот. Ова прашање најчесто се уредува

со закон. Ова право го опфаќа целокупниот движен, недвижен имот и права

што му овозможуваат на граѓанинот да се користи на апсолутен, исклучив и

траен начин.

Слободата на работа е можност на граѓанинот да одлучи дали и кога

ќе врши определена работа или дејност, односно да отпочне кога сака и да

работи до кога сака. Според Уставот од 1991 година, остварувањето на слобо-

дата на работа подразбира граѓанинот: а) сам да го избира занимањето и врабо-

тувањето, б) во општеството под еднакви услови му е достапно секое работно

место и функција и в) е забранета присилната работа.

179

Правото на работа подразбира вработување на граѓанинот согласно

со неговите стручни кфалификации и физички способности. Остварувањето на

правото на работа е под влијението на слобдата на пазарот и несметаната ало-

кација на пазарните вредности.Но ова право подразбира и: а) право на постојан

или привремен работен однос, б) право на соодветна заработувачка, в) заштита

при работењето, г) материјална обезбеденост за време на привремена невра-

ботеност, д) право на платен, дневен, неделен и годишен одмор. Оваа група

права најчесто се регулира со закон или со колективен договор меѓу синдика-

тите, претприемачите и владата.

Правото на синдикално организирање им обезбедува на граѓаните

(на вработените и невработените лица) да основаат синдикати „заради оства-

рување на своите економски и социјални права“, (чл.37, ст.1). Ова право може

да се ограничи „во вооружените сили, полицијата и органите на управата“ (чл.

37, ст.2). Тие можат да се здружуваат во сојузи или да членуваат во меѓународ-

ни асоцијации. Синдикатите се субјекти што настануваат како потреба на ра-

ботништвото за заштита на своите економски права. Во современите општест-

ва тие се наметнуваат како партнери на социјалниот дијалог меѓу вработените,

претприемачите и државата. Од начинот на организацијата, бројот на членст-

вото и цврстината во водењето на синдикалните акции, тие дејствуваат како

влијателни субјекти во социјалниот дијалог.

Во државата се формира економско социјален совет чија функција е

да се остварува тилатералниот дијалог и да се избегнуваат директните синди-

кални акции. Но, тој е и орган каде успеваат да се договорат разните облици на

колективно договарање за заштитата на правата од работа.

Правото на штрајк е право на вработените да го изразат својот протест

против условите за работа и висната на материјалната заработувачка. Штрајкот

е oрганизиран прекин на работата на работниците заради остварување на пра-

вата и интересите по основа на трудот. Него го организира и води синдикална-

та организација. Имено, синдикатот ги дефинира барањата, го определува вре-

мето на почетокот на штрајкот и местото на собирањето на работниците и

формира штрајкувачки одбор како орган кој ги застапува интересите на работ-

ниците и кој во нивно име го води штрајкот.

Штрајкот се најавува пет дена пред неговиот почеток. Одлуката со ба-

рањата на работниците се доставува до работодавецот. Во овој период синди-

катот и работодавецот се должни да соработуваат и спогодбено да го решат

спорот. Спротивно на тоа, по рокот утврден со одлуката, штрајкот започнува

со прекин на работата. Во услови на штрајк постојат обврски за штрајкувачите

180

да соработуваат со работодавецот за обезбедување на минимум на процесот на

работа таму каде е неможно целосен прекин на работата (на пример, болници,

суд и сл.).

Во услови на штрајк, штрајкувачкиот одбор и работниците се должни

да се грижат да не се загрози безбедноста и здравјето на луѓето и да не се заг-

рози имотот. Исто така, работодавачите не можат да ги отпуштаат работници-

те заради нивното учество на штрајкот, ниту да ангажираат други работници

(штрајкбрехери).

Доколку штрајкот не се води на организиран начин, утврден со закон

и актите на синдикатот, тој е нелегален штрајк и не може да предизвика ефек-

ти. Затоа е особено значајна улогата на синдикатите во организрањето и воде-

њето на оваа најпрактиувана синдикална акција.

б) Социјални права

Со Уставот на Република Македонија од 1991 година се утврдени

следните социјални права: а) право на социјална сигурност, б) право на соци-

јално осигурување, в) право на социјална заштита, г) посебни социјални права,

д) право на здравствена заштита, ѓ) право на слободно одлучување за создава-

ње на деца, е) право на здрава животна средина.

Правото на социјална сигурност подразбира создавање на услови за

пристојна живеачка, која е ослободена од неизвеснот и економска несигур-

Шема бр. 9.4. Социјални права

а) право на социјална сигурност,

б) право на социјално осигурување,

в) право на социјална заштита,

г) посебни социјални права,

д) право на здравствена заштита,

ѓ) право на слободно одлучување за создавање на деца,

е) право на здрава животна средина

Социјални права

181

ност. Ова право во суштина ги претпоставува функциите на социјалната држа-

ва и подразбира обезбеден дом, пристојна заработувачка, целосна здравствена

заштита, обезбедени услови за школување, како и задава и чиста животна сре-

дина.

Правото на социјално осигурување се однесува на задолжителното

здравствено, инвалидско и пензиско осигурување. Тоа се однесува на вработе-

ните и нивните семејства. Ова право има задолжителен и доброволен карактер.

Здравственото осигурување се однесува на вработените, времено нев-

работените и на членовите на нивните семејства. Тоа ја опфаќа севкупната

здравствена заштита во случај на болест.

Инвалидското осигурување се однесува на лицата осигуреници, кои

имаат намалена или изгубена работоспособност. Во таков случај тие имаат

право на инвалидска пензија.

Пензиското осигурување значи обезбедување законски услови за

остварување на правото на старосна пензија.

За остварување на овие права се формираат фондови и се оределува

паричен надомест што го плаќаат граѓаните.

Правото на социјална заштита, значи обезбедување на социјална

помош на оние граѓани кои не можат да обезбедат доволно средства за егзис-

тенција, а особено во случаите на невработеност, или ниски плати или пензии.

Социјалната заштита ја обезбедува Републиката на начин утврден со закон и

таа води сметка за социјалната праведност.

Право на помош е обезбедено за лицата што се немоќни и непособ-

ни за работа. Ова право го опфаќа и правото на рехабилитација на инвалидите.

Овие права го изразуваат начелото на хуманост на општествената заедница

кон загрозените и хендикипираните лица.

Посебните социјални права во Уставот се определени за „борците

од Антифашистичката војна и од сите националноослободителни војни на Ма-

кедонија, на прогонуваните и затвораните за идеите на самобитноста на маке-

донскиот народ и неговата државност“ (чл.36). Овие права се наменети и за

членовите на нивните семејства кои немаат можност за материјална и социјал-

на егзистенција. За таа цел, државата со закон го уредува начинот на кој ќе об-

езбеди остварување на посебните социјални права.

Правото на здравствена заштита подразбира можност на секој чо-

век кога ќе побара заштита за сопственото здравје, да му се пружи здравствена

услуга од страна на здравствената установа. Добивањето на здравствена услуга

182

не е лимитирано од работниот статус на граѓанинот. Обврска на граѓанинот е

да го чува споственото здравје и здравјето на другите.

Правото на слободно одлучување за создавање на деца, значи

право на мајката како човечко суштетсво слободно да одлучува, дали, кога и

колку деца ќе раѓа. Ова право е во тесна врска со правото на абортус. Однос-

но, на мајката е да одлучува дали ќе се определи да го примени ова право или

не. Во рамките на оваа право е присутна грижата на Републиката за заштитата

на мајчинството, на децата и малолетните лица. Таа посебно се грижи за деца-

та без родители и обезбедува посебна заштита при работата за мајките и мало-

летните лица. Кај нас не е дозволено вработување на лице помладо од 15 годи-

ни. Уставот изрично определува дека „малолетните лица не смеат да бидат

вработувани на работни места што се штетни за нивното здравје и моралот“

(чл. 42. ст.4). Дел на овие права е заштитата на семејството и грижата на роди-

телите за децата. Родителите имаат право и должност да се грижат за воспиту-

вање и издржување на децата, а децата се должни да се грижат за старите и из-

немоштени родители.

Право на здрава животна средина е право на чист воздух, природен

амбиент за нормален развој на индивидуата. Секој човек е „должен да ја унап-

редува и штити животната средина и природата“ (чл.42, ст.2). Ова право е по-

новата група на еколошките права и ја изразува грижата на Републиката кон

општите вредности, посебно кон ресурсите на планетата земја, чие користење

им припаѓало на минатите генерации, им припаѓа на сегашните но и на идни-

те. Оттаму, тоа повеќе ја нагласува одговорноста за идниот развој, но и за од-

говорноста за општествениот опстанок како услов за иднината. Бидејќи овие

права се сè повеќе глобални, јакнат разните облици на невладино поврзување

на граѓаните за отстранување на опасностите по планетата земја.

9.4.2.4. Културни слободи и права

Културните слободи и права се една од претпоставките за создавањето

на човековата личност и за нејзиното потврдување на нејзиниот демократски

идентитет. „Со помош на културните слободи и права човекот и граѓанинот се

оспосбува за следниве функции: самостојно и аналитички да го истражува

светот и општеството во кое живее и работи; да се запознава со принципите и

практиката на демократијата; ангажирано да учествува во надминувањето на

конфликтите и пронаоѓање на компромисни решенија во рамките на уставниот

поредок; да се оспособува за преговарање и дискусија за општествените проб-

183

леми со поголема толеранција и уважување и да ја развива слободата, духот и

знаењето како најзначајни фактори на општествениот развој и човечката циви-

лизација воопшто“ (Шкариќ, С., Ibidem, стр.190)

Во Уставот се утврдени три кулурни слободи и права: а) право на об-

разование, б) слобода на научно и уметничко творештво и в) слобода на наци-

онална припадност.

Правото на образование значи можност граѓанинот да се стекнува со

знаење и да ја формира својата стручност во сите степени на образование под

еднакви услови. Правото на образование е општо, еднакво и задолжително.

Правото на образование е општо право, а тоа значи дека е исклучена забраната

за користење на ова право од страна на родителите, верските заедници или по-

литичките партии. Најчеста жртва на забраните на образование биле женските

деца, кои биле оневозможувани да стекнуваат степен на образование. (До ско-

ро, во Авганистан, жените и женските деца беа исклучени од образованието,

особено на универзитетите). Еднаквоста на правото на образование се огледа

достапноста на образованието во сите степени, без разлика на индивидуалните

разлики од етничка, расна, полова или социјална положба. Задолжителноста

на образованието се однесува само на основното образование. Тоа е обврска на

сите независно на етничката, верската, полова или друга припадност на граѓа-

ните. Со неа треба да се обезбеди одредена писменост на граѓаните, како осно-

ва за продолжувањето на образовниот систем и како основа за културата на

нивното комуницирање во општеството.

Шема бр. 9.5. Културни слободи и права

а)Право на образование

б) Слобода на научно и уметничко

творештво

в) Слобода на изразување на

националната припадност

Културни слободи и права

184

Должината на основното образование во Уставот не е временски пре-

цизирано.

Во сферата на образованието, посебно во средното и високото се соз-

даваат услови за формирање на приватни институции како претпоставка за

обезбедување на конкуренцијата како движечки фактор. Внимание заслужува-

ат и уставните гаранции за автономијата на универзитетот. Со закон се уреду-

ва, начинот на основањето, вршењето и престанокот на дејноста на универзи-

тетот. (чл. 46).

Слободата на научното и уметничкото творештво се дефинира ка-

ко „материјализација на слободата во научната мисла и слобода на определу-

вањето“ (Климовски, С., Ibidem, стр.282). Тоа значи дека човекот слободно

твори во сите области од својот живот. Оваа слобода е во тесна врска со слобо-

дата на мислата и уверувањето. Зтаоа што само човекот е во состојба да врши

успешна синтеза на знаењата кои се стекнуваат низ образованието. Создавање-

то на се подобри услови за човековиот живот, во суштина е резултатнта на тво-

речката имагинација на човекот. Таа особено е изразена со најновите пронајдо-

ци на информатичката технологија која знаењата, а во последно време, особе-

но со интернет мрежата брзо да ги пренесува, а резултатите од нив постануваат

општо добро и претпоставка за општото унапредување на човештвото. Соста-

вен дел на оваа слобода е и авторското право. Уставот ја гарантира слободата

на сите видови творештво, а непосредно на научното и уметничкото творешт-

во. Во таа смисла се определува државата да го „поттикнува, помага и штити

развојот на науката, уметноста и културата“ (чл. 47 ст.3). Таа исто така го пот-

тикнува и помага научниот и технолошкиот развој, техничката култура и спо-

ртот што несоменено се сфери во кои до израз доаѓаат човековата способност

за создавање дела и резултати достојни за почит.

Авторското право ги супституира сите видови на творештвото од

материјален и духовен карактер. Станува збор за сопственичко право. И во таа

смисла творбите од материјален карактер се нарекуваат индустриска сопстве-

ност, а оние од духовен карактер се нарекуваат интелектуална сопственост. Во

таа смисла законот под авторско дело подразбира „индивидуална и интелекту-

ална творба од областа на книжевноста, науката, уметноста и од другите об-

ласти на творештвото, независно од видот и формата на изразување“ (член 3

од Законот за авторското право).

Слободата на изразување на националната припадност содржи

две права: а) право на изразување на националната припадност и б) право на

неизразување на националната припадност. Тие имаат иста вредност и нив

185

граѓанинот може да ги користи согласно неговите определби и погледи. Пра-

вото на изразување на национална припадност, значи можност на граѓанинот

да ја определи својата припадност кон определена нација, национално малцин-

ство или етничка група. Нацијата во оваа смисла се подразбира мнозинскиот

народ кој конституирал сопствена држава како матична. Национално малцинс-

тво е дел од нацијата што живее надвор од границите на матичната држава.

Етничката група е национална групација, која живее на определена територија,

но нема матична држава. Во нашиот уставен систем, до промените со аман-

дманите од 2001 година се користеше терминот „националности“ со кои се

супституираа поимите „национално малцинство“ и „етничка група“. Тие во

определени интрепретации беа подразбирани како категорија која им обезбе-

дува повисок статус од меѓународно прифатените стандарди. Кога станува

збор за малцинствата, се зборува и за јазично, етничко и религиско малцинство

или група, кои во одделни меѓународни акти имаат посебен облик на заштита.

Со амандманите на Уставот од 2001година во нашиот политички и

уставен систем се воведува категоријата „припадници на заедниците“. Поимот

заедница се карактеризира со тесна солидарност на нејзините припадници зас-

нована на емоционалните врски. Таа се создава и одржува пред, се на крвното

сродство, на кое се темелат сите сродни групации, поврзани со заедничкото

живеење или истата духовна насоченост. Според тоа постојат три групи на од-

носи во заедницата: на родството, на соседството и пријателството. Таа се зас-

нова на интимата, довербата и меѓусебната поврзаност како основа за функци-

онирање на заедницата. Во заедницата човекот се наоѓа од раѓање меѓу своите.

Во неа го врзуваат нештата сврзани со доброто и злото. Таму преовладуваат

инстиктите, чувствата, органските врски. Оттаму какво е значењето на поимот

„припадници на заедниците“ во сферата на политичките односси? Обично под

овој поим се подразбира, во рамките на определен сосцијален систем истовре-

мено и нормално да егзистираат повеќе заедници од различен тип, како што се

семејството или локалните (селски, градски) или глобални заедници (племе,

народ, нација). Уставната операционализација на овој поим поблиску е до од-

редницата за припадништво кон некоја од глобалните заедници, односно таа

се врзува за припадништвото кон народот, односно нацијата. Таквата уставна

ориентација укажува дека, во нашиот уставен и политички систем, а и во бити-

ето на македонската држава се вградени основите на мултиетничноста како ос-

нова за конституирањето на македонската држава.

Правото на неизразување на националната припадност е исто така

можност на граѓанинот, согласно неговите убедувања, погледи и ставови да не

186

се определува за припаѓање он определна нација, односно заедница. Тоа, не

значи дека тој не може да ги користи духовните традиции, писмото и јазикот

на определена нација.

Слободата на националната припадност, сè повеќе се врзува и со изра-

зувањето на етничката припадност. Во современите општества, постои еднак-

вост меѓу националната припадност и државјанскиот статус. Затоа кога се

употребува поимот националност се мисли припадник на државата чиј граѓа-

нин е индивидуата, а етничкото потекло се врзува за припаѓањето на определе-

на заедница, од групен, локален, или глобален карактер.

Меѓународниот пакт за граѓанските и политичките права од 1966 го-

дина за прв пат го употребува терминот етничко малцинство. Сеуште не се

докрај расчистени дефинициите што се подразбира под национално, а што под

етничко малцинство. Но несомнено е дека правата на националните малцинст-

ва, во меѓународното право се определуваат како индивидуални, а не како ко-

лективни права. Оттаму правата на националните малцинства се третираат ка-

ко дел на слободите и правата на човекот и граѓанинот, а не како групни права,

како посебно организиран колективитет, кој согласно интересите ќе соработу-

ва или ќе е спротивставен на државата. Затоа, воведувањето на формулацијата

„припадници на заедниците“, повеќе инклинира кон решенија што водат кон

колективните, наместо индивидуалните права. Таквата дикција произлегува од

условот кој е неопходен за некој јазик, како битно својство на националниот и

културен идентитет на припадникот на заедницата, да е прогласен за службен

јазик е најмалку 20% од населението. Квантификациите, секогаш ќе го отва-

раат прашањето за еднаквоста и мајоризација. Втората, пак води кон хомоге-

низацијата како претпоставка за јакнење на колективитетите како посебни ен-

титети во организираната заедница.

9.4.3. Слободи и права на припадниците на заедниците

Со амандманите на Уставот од 2001 година во Република Македонија

е обезбеден посебен статус на припадниците на заедниците.Имено,во преамбу-

лата и нормативниот дел, особено во темелните начела и амандманите V и VIII

се обезбедени следните слободи и права: а) Слобода на изразување на иденти-

тетот; б) Право на основање на свои институции и здруженија;в) Право на нас-

тава на својот јазик; г) Право на употреба на својот јазик како службен јазик.

Слободата на изразувањето на идентитетот, со Уставот од 1991 бе-

ше обезбедена преку следната уставна норма; „припадниците на националнос-

187

тите имаат право да ги изразуваат, негуваат и развиваат својот идентитет и на-

ционалните особености“ (чл. 48, ст.1). Со амандманската интервенција, особе-

но со Амандманот VIII тоа право, сега им припаѓа на „припадниците на заед-

ниците“. Имено, тие „имаат право слободно да го изразуваат, негуваат и раз-

виваат својот идентитет и особеностите на своите заедници и да ги употребу-

ваат симболите на својата заедница“. Заштитата на на етничкиот, културниот,

јазичниот и верскиот идентитет на сите заедници им го гарантира Република-

та. Тоа, значи дека таа ќе треба да создава мноштво институции и односи кои

повеќе или помалку ќе се во функција на негувањето и развојот на идентитетот

и особеностите на заедниците.

Припадникот на заедниците, во основа го развиваат својот етнички и

културен идентитет. Слободата на изразување на таквата посебност им овоз-

можува насекаде и во секоја прилика, во зависност од потребата и желбата да

се манифестира посебноста и да ги употребува симболите на својата заедница.

Уставотворецот не предвидел можност за допрецизирање на ваквото право,

посебно во условите кога употребата на определен симбол може да предизвика

реакција на друга заедница затоа што со него не се почитуваат особеностите на

неговата заедница, или пак се навредуваат чувствата на нејзините претставни-

ци.

Право на основање на свои институции и здруженија значи право

на припадниците на заедниците да основаат културни, уметнички, образовни

институции, како и научни и други здруженија заради изразување, негување и

Шема бр. 9.6. Права и слободи на припадниците на заедниците

а) Слобода на изразување на идентитетот;

б) Право на основање на свои институции и здруже-

нија;

в) Право на настава на својот јазик;

г) Право на употреба на својот јазик како службен

јазик.

Слободи и права на припадниците на заедниците

188

развивање на својот идентитет (Амандман VIII, ст.4). Амандманска интервен-

ција им овозможува на припадниците на заедниците да основаат, покрај кул-

турните и уметничките £ образовни институции, што несомнено значи, чекор

повеќе во однос на решенијата од Уставот од 1991 година. На тој начин, всуш-

ност, е дефинирана и обврската на Републиката да создава услови преку кои ќе

им го гарантира негувањето и развивањето на идентитетот на припадниците на

заедниците. Создадени се уставни претпоставки за развиток на културната

автономија на припадниците на заедниците. Културната автономија е облик

на духовна автономија. Имено, под културна автономија се подразбира право

на нациите или етничките групи, независно од територијата на која се на-

селени да ја развиваат својата култура преку самостојно основани образовни,

културни и уметнички институции и здруженија преку кои ќе го негуваат сво-

јот јазичен, етнички и културен иднетитет. Слободата во формирањето на

научни и други здруженија несомнено е во функција на создавање на општест-

вени претпоставки за научно проучување, со цел да се, продлабочат и продол-

жат традициите,како и да се зачува и развива „сè што е вредно од богатото кул-

турно наследство и соживот во Македонија, еднакви во своите права и обврски

кон заедничкото добро Република Македонија - во согласност со традицијата

на Крушевската Република и одлуките на АСНОМ и на Референдумот од 8

септември 1991 година“ (Амандман IV).

Право на настава на својот јазик, значи право на припадниците на

заедниците имаат право на настава на својот јазик во основното и средното об-

разование на начин утврден со закон. Ваквата уставна ориентација е да се соз-

дадат претпоставки за зголемување на образовното ниво на населението, а во

тие рамки и на припадниците на заедниците. Овде уставната интервенција не е

докрај изведена. Дали припадниците на заедницте можат да организираат

високообразовни институции и универзитети на кои наставата ќе се изведува

на својот јазик? Уставот, со амнадманската интервенција изричито ваквата

ориентација не ја забранува. Оттаму, во рамките на гаранциите на Републиката

за негување и развој на идентитетот на заедниците да основа и такви институ-

ции. Како и во претходното решение, во училиштата во кои образованието се

одвива на друг јазик се изучува и македонскиот јазик.

Правото на употреба на својот јазик како службен јазик постанува

право утврдено со Уставот. Имено со Амандманот V е утврдено „на цела Ре-

публика Македонија и во нејзините меѓународни односи службен јазик е маке-

донскиот јазик и неговото кирилско писмо“, а додека „друг јазик што го збору-

ваат најмалку 20% од граѓаните, исто така е службен јазик, и неговото писмо,

189

како што е определено со овој член“. Значи, секоја заедница чие население е

најмалку 20% од вкупното, се стекнува со можноста за службен јазик. Тоа, зна-

чи дека во Република Македонија, пребројувањето ќе е основа за дефинирање-

то на односите во неа и дека таквите решенија ќе го отвараат прашањето за

мултиетничкиот и мултијазична специфика на македонската држава. Така, за

граѓаните чија бројност е најмалку 20% е обезбедено во комуникацијата со

подрачните единици на министерствата, да можат да го употребуваат службен

јазик, различен од македонскиот и неговото писмо. Во органите на државната

власт во Република Македонија, со закон ќе се регулира употребата на служ-

бен јазик различен од македонскиот јазик.

За да се обезбеди посебноста на идентитетот на граѓанинот, кој не

припаѓа на македонскиот народ, со закон се уредува начинот на издавањето на

личните документи. Нивните документи се издаваат на македонски јазик и ки-

рилското писмо, како на јазикот на кој зборува граѓанинот, како припадник на

заедницата, односно на неговиот службен јазик.

Уставната интервенција утврдува во единиците на локалната самоуп-

рава, покрај македонскиот службен е и јазикот и писмото што го користат нај-

малку 20% од граѓаните“. Но за употребата на јазиците и писмата на кои збо-

руваат помалку од 20% од граѓаните во единиците на локалната самоуправа,

одлучуваат органите на единиците на локалната самоуправа.

9.4.4. Должности на човекот и граѓанинот

Должноста, глобално зборувајќи, можеме да ја определиме како опре-

делен вид на обврска на некој субјект да прави нешто во согласност со правни-

те прописи или моралните вредности и својот живот да го обликува според

нив. Должноста е составен дел на одговорноста. Таа се поврзува со етичките

постулати на личноста. Тие се поврзани со граѓанска доблест и храброст и во

основа исцртуваат идентитет на личност која во своето однесување цврсто се

придржува кон сопствена совест и внатрешното убедување и е одважна кон

надворешниот притисок. Во одбраната на принципите е способна да се спро-

тивстави на разните облици на притисок (медиумски, психолошки, непосредна

закана со сила) и примената на силата. Вака сфатена должноста се спротивста-

вува нив да ги прифати како присилна обврска. Тогаш, на сцена се појавува не-

послушноста, која може да има разни облици на манифестација.

Должностите се составен дел на слободите и правата на човекот и гра-

ѓанинот. Должностите се исполнуваат, а додека слободите и правата се оства-

190

руваат. Тоа значи дека кога станува збор за правата, тие најчесто зависат од

волјата на граѓаните дали ќе ги остварува или не. Најбитно за нив да се гаран-

тира нивната заштита. Должностите пак, имаат императивен карактер. Нивно-

то неостварување предизвикува санкција. Во современото општетсво како

стандард на должностите на човекот и граѓанинот се набележуваат следните:

а) плаќање на данок и други видови обврски; б) чесно и одговорно вршење на

јавните функции; в) пружање помош во неволја; г) учество во отстранувањето

на опасностите од поширок обем; д) заштита на човековата природна средина

и ѓ) одбрана на земјата. Некои земји воведуваат и некои други должности, како

што се лојалноста (Естонија), верност кон земјата (Романија), будност (Полс-

ка) и сл.

Со Уставот на Република Македонија од 1991 година се утврдени

следните должности на човекот и граѓанинот: а) почитување на Уставот и

законите; б) плаќање данок и други давачки; в) заштита и унапредување на

Шема бр. 9.7. Должности на човекот и граѓанинот утврдени како стандард

и со Уставот на Република Македонија

а) плаќање на данок и други

видови обврски;

б) чесно и одговорно вршење

на јавните функции;

в) пружање помош во неволја;

г) учество во отстранувањето

на опасностите од поширок

обем;

д) заштита на човековата при-

родна средина и

ѓ) одбрана на земјата

а) почитување на Уставот и

законите;

б) плаќање данок и други давач-

ки;

в) заштита и унапредување на

животната и природната среди-

на;

г) одбрана на земјата;

д) грижа на родителите за деца-

та

ѓ) завршување на основно обра-

зование;

Стандардни Со Уставот на РМ од 1991

Должности на човекот и граѓанинот

191

животната и природната средина; г) одбрана на земјата; д) грижа на родители-

те за децата; ѓ) завршување на основно образование.

Во своето однесување секој граѓанин е должен да ги почитува Уста-

вот и законите. Тоа значи дека секој, насекаде и во секое дејство е должен да

го остварува согласно уставот и законите, да развива правна свест и одговор-

ност за доследно почитување на утврдениот ред во општеството. Спротивното

однесување води кон губење на правната сигурност и анархија во општество-

то. Таа е основна претпоставка за остварување на принципот на владеењето на

правото. Потребно е да се почитуваат и лошите закони, затоа што полош од

лошиот закон е непочитувањето на законот,односно воведувањето на анархија,

волунтаризам и самоволие.

За функционирањето на современата држава и за егзистенција на

мноштвото задачи и цели во општеството неопходно е да се воведуваат разни

давачки. Плаќањето на данок и други јавни давачки е должност на секој

граѓанин. Тоа значи секој граѓанин непосредно учествува во намирувањето на

јавните расходи. Висината, начинот на плаќањето, облиците на контрола и не-

опходните мерки за навремено реализирање на дадената обврска се утврдува

со закон.Даноците и другите јавни давачки се определуваат врз основа на след-

ните постулати: а) јавен карактер на даноците и другите давачки; б) општа

обврзност за плаќање на даноците и давачките; в) имотната положба на граѓа-

нинот е основа за утврдување на висината на даноците и другите јавни давач-

ки; г) даноците и другите јавни давачки се основни приходи за јавните расхо-

ди; д) даноците и јавните давачки се утврдуваат со закон; ѓ) приходите се изра-

зуваат во буџетот како основен финансов акт на државата.

Една од значајните компоненти на исполнувањето на должноста пла-

ќање на даноците и другите јавни давачки е создавањето на услови за контрола

врз трошењето на парите на граѓаните. Еден од облиците на контрола е подне-

сувањето годишен извештај за начинот на трошењето на буџетските средства,

но се воведуваат и посебни органи, како што е државниот буџетски ревизор,

чија функција е да го утврдува трошењето на буџетските средства од страна на

субјектите.

За да се зголеми одговорноста на човекот кон планетата земја, во ус-

тавната регулатива се воведува должноста за заштита на животната и при-

роднатa средина. Таа опфаќа два аспекти: а) должност да се штити животната

средина и природата и б) должност таа постојано да се унапредува. Првиот

аспект треба да ја изрази одговорноста на граѓанинот за создавање на оптимал-

ни услови за заштита на животната средина, но и одговорност на државата да

192

обезбедува поволни услови за остварувањето на таквата определба. Имено,

државата треба да утврдува стандарди и да обезбедува контролни механизми

преку кои граѓаните и асоцијациите ќе придонесуваат за заштитата на човеко-

вата околина и природата. Поразвиен модел на должноста на граѓанинот за

заштита на животната средина и природата овозможаат уставните одредби на

словенечкиот устав, според кој граѓанинот е должен: а) да води грижа за здра-

ва животна средина; б) е должен да ја надомести штетата направена со своето

однесување; в) со закон е определено како ќе се обновуваат определени сто-

пански дејности и г) животните, со закон се заштитени од грубо мачење и фи-

зичка тортура. Вториот аспект подразбира создавање на разни облици за раз-

вивање на еколошката свест кај населението, како и превземање на определени

акции насочени кон заштитата на човеквата средина.

Одбраната на Република Македонија е определена како право и

должност на граѓаните да ја бранат земјата во случаи кога е загрозен нејзиниот

територијален интергитет и суверенитетот. Станува збор за активно учество на

секој граѓанин во одбраната на земјата во случај на воена агресија или војна.

При тоа никој нема право, под никакви услови, да признае окупација на дел

или на Република Македонија.

Определен број на должности на човекот и граѓанинот, повеќе имаат

декларативна содржина. Имено, таква е должноста на родителите да се грижат

за издржување и воспитување на децата, задолжителното образование, за ло-

јалноста и верноста кон татковината, како и давањето на помош во неволја и

учество во отстранувањето на опасностите од поширок обем. Дел од овие обв-

рски е зависен од свеста на граѓанинот, од погледот на светот, како и од вред-

носните ориентации на секој поединец. Правните механизми и примената на

нормите немаат непосредно дејство врз непочитувањето на дел од овие долж-

ности. Државата, за исполнувањето на должностите може да превзема опреде-

лени санкции кон граѓаните, но таа создава и институции за санирање на пос-

ледиците од таквото однесување на граѓаните (на пример,создавањето на соци-

јални институции за воспитно запуштените деца и сл.).

9.4.5. Гаранции на основните слободи и права

Гаранциите на основните слободи и права се остваруваат преку нив-

ната правна заштита. Без соодветна правна заштита слободите и правата ќе

претставуваат само декларации на хартија без соодветни ефекти. Во историјата

193

познати се мношто уставни акти што ги вклучуваат скоро сите слободи и пра-

ва, но непостоењето на механизми на нивна примена, а особено отсуството на

механизмите на нивна заштита им ги исцртува маргините на авторитарниот

идентитет на тие општества.

Во последните години, особено по Втората светска војна, е развиен

особен интерес на меѓународно регулирање на човековите слободи и права.

Тие, значи, претставуваат интерес на меѓународното право, но тие се и пред-

мет на уставно-правното уредување. Имено, постојат и посебни меѓународни

органи, како што е европскиот Суд за човекови права.

Во досегашниот развој на демократските општества се остварени по-

веќе облици на заштита на слободите и правата на човекот и граѓанинот, меѓу

кои се и: а) судската заштита; б) уставно-судска заштита; в) омбудсманот, од-

носно народен правобранител и г) парламемтарна контрола.

Во последните години заслужува внимание видливиот интерес на

меѓународната заедница за остварувањето на основните слободи и права, осо-

бено на императивните слободи и права. Покрај општата грижа за нив и вове-

дувањето на санкции кон властите во државите што не ги почитуваат, забеле-

жан е примерот на воена интервенција врз суверена земја со оценка за непочи-

тувањето на правата и слободите на граѓаните.

Во нашиот уставен систем предвидени се следните облици на заштита

на индивидуалните слободи и права: а) од страна на редовните судови; б) од

Уставниот суд на Република Македонија; в) од Народниот правобранител и г)

од Постојаната анкетна комисија на Собранието на Република Македонија.

Шема бр. 9.8. Облици на заштита на слобоите и правата

Облици н на заштита

Редовни судови Уставен суд Народен правобранител постојана

анкетна комисија

194

Во заштитата на слободите и правата секој граѓанин може пред редов-

ните судови и Уставниот суд, може „во постапка заснова врз начелата на прио-

ритет и итност“ (чл. 50, ст.1).

Основен облик на заштитата на слободите и правата е судската зашти-

та пред редовните судови. Таа е и најобјективен и најефикасен облик на заш-

тита на сите слободи и права.

Уставниот суд слободите и правата ги штити на два начини: а) со

оценка на уставноста на законските акти и на законитоста на подзаконските

акти и б) со поништување на правосилен поединечен акт со кој се повредуваат

слободата на мислата и слободата на уверувањето, слободата на јавен говор и

слободата на политичкото здружување.

Народниот правобранител е орган кој ги штити слободите и правата

доколку се повредени од органите на државната управа и од организациите

што вршат јавни овластувања. Во надлежност на овој орган се сите права. Тој

постапува по своја иницијатива или на барање на граѓаните.

Постојаната анкетна комисија е парламентарно тело чија основна гри-

жа е заштита на слободите и правата на човекот и граѓанинот, особено во слу-

чаите на неостварување во практиката или на нивно кршење од страна на над-

лежните државни органи. Собранието како законодавен дом може да формира

и повремена анкетна комисија која може да испитува определен случај, или

однесување на одделен државен орган или носител на јавна функција и во таа

смисла да го оценува остварувањето на слободите и правата на човекот и гра-

ѓаните.

Ограничувањето на слободите и правата во Република Македонија е

утврдено со Уставот. Тоа може да се случи само во услови, кога Собранието,

со двотретинско мнозинство прогласи воена или вонредна состојба. Во тој слу-

чај Владата на Република Македонија може да донесува уредби со законска

сила и е должна, согласно Меѓународниот пакт за граѓанските и политичките

права, да го извести Генералниот секретар на ООН. Таа има обврска да го из-

вести за времетраењето на вонредната или воената состојба и за обемот и вре-

метраењето на ограничувањето на слободите и правата. И во овој случај е не-

можно да се ограничат императивните слободи и права. И овој случај е показа-

тел за влијанието на меѓународната заедница во контролирањето на остварува-

њето на слободите и правата во определена земја.

Една од гаранциите за остварувањето на слободите и правата е полож-

бата и активното учество на граѓанинот. Имено, една од обврските е граѓани-

нот да се запознае со своите слободи и права. Уставната положба на граѓани-

нот е „има право да биде запознат со човековите права и основните слободи и

195

активно да придонесува, поединечно или заедно со други за нивно унапреду-

вање или заштита“ (чл. 50, ст.3).

Активното учество на граѓанинот се остварува низ три последовател-

ни етапи: а) на целосно запознавање со човековите права и основните слободи;

б) упорност и систематичност во докажувањето на своето право пред органите

на државната власт и в) вклучувањето на јавното мислење во борбата против

кршењето на слободите и правата. Всушност, вкупноста на овие активности е

индикатор за нивото на граѓанската субјективизираност, за постоењето на гра-

ѓанската храброст, односно за функционирањето на еден од сегментите, како

што би рекол Линц, на базичниот консензус - јавното мислење. Тоа може да

биде фактор кој ќе влијае на амортизацијата на арогантноста на власта и во

создавањето на клима и односи за демократски дијалог и толеранција. Тоа е

една од претпоставките за изградба на современо и отворено општество.

196

X. Основите на економскиот систем на

Република Македонија

Основите на економското уредување на Република Македонија ќе ги

изложиме преку актуелизирањето на следните прашања:

1. Одност на Република Македонија спрема економските односи

2. Слободно стопанство

3. Сопственоста и нејзината правна заштита

4. Слобода на пазарот и претприемништвото

5. Стопански субјекти во Република Македонија

6. Народна банка на Република Македонија

10.1. Односот на Република Македонија спрема економските односи

Економските односи, по својата содржина и облици на манифестира-

ње се значајни за секое општество. Тие изразуваат сегмент кој по многу нешта,

од сферата на слободното дејстување на луѓето преминува во јавната сфера.

Имено, во периодот на либералниот капитализам, посебно во периодот кога

важел принципот laisser faire, laisser passer економските односи се во сфeрата

на приватноста. Тие, повеќе или помалку претставувале приватна работа, во

која сопственикот, согласно интересот, знаењата и умеењата, вложувал капи-

тал и го оплодувал. Во оваа сфера особено бил развиен договорот и договорни-

от однос. Тој бил претпоставка за водење на економскиот развиток. Брзиот

економски развој и почестото завладување на кризи во економскиот, а оттаму

и во општествениот развој, условил државата се повеќе да добива функции и

во економската сфера. Таа од ноќен чувар, се претварала во субјект на стопанс-

киот развој, односно добивала регулативни функции во сферата на економски-

те односи. Таквиот нејзин однос улсовил да се јавуваат промени и во односот

на уставните документи кон економските односи. Тоа особено доаѓа во устав-

ната практика по Првата светска војна кога економските односи постануваат

дел од уставната материја.

Во уставно-правната практика на Република Македонија, почнувајќи

од Уставот на НРМ во 1946, пак, се до Уставот на Република Македонија од

1991 година, посебно внимание е посветувано на прашањето на економските

односи. Постојат бројни одредби, особено во текстовите на уставите од 1963 и

197

1974 година, а во тие рамки и бројните уставни промени што се случуваат во

меѓупериодот, посветени на економските односи. Предмет на уставното регу-

лирање се односите во сферата на производството и распределбата, начинот на

организирањето и управувањето со стопанските субјекти, но и на односите во

областа на образованието, науката, културата и здравствената заштита. Тие, ос-

oбено се подробно разработени и се изложени во една целина на системските

односи во уставниот документ од 1974 година.

Уставот на Република Македонија од 1991 година, како што претход-

но истакнавме припаѓа на уставните документи на либерално-демократската

уставност. Согласно, таквата концепција, тој, како документ, ја напушта прак-

тиката на детално уредување на економските односи, а тоа, значи и дека се

воспоставува поинаков, во основа нов концепциски приод кон ова прашање.

Сферата на економските односи,во Уставот од 1991 година, не е пред-

мет на посебно регулирање. Но во рамките на прашањата од слободите и пра-

вата на граѓаните, како составен дел на картата на слободите и правата кои се

уставно утврдените, сè и оние кои им припаѓаат на економските слободи и

права, но и слободите и правата кои понепосредно влијаат на економскиот жи-

вот во земјата. Овој акт, не се впушта во начинот на регулирањето на овие од-

носи, туку, тие се регулираат со законските акти, со што се создаваат претпос-

тавки за равој и функционирање на економските односи. Тие, значи, поаѓаат

од граѓанинот и неговата положба, не постои посебна глава за овие прашања,

туку се регулираат во неколку члена, што, е во согласност со либерално-демок-

ратската концепција на Уставот од 1991 година. Ваквиот пристап на овој уста-

вен акт, го изразува дисконтинуитетот на македонскиот устав со претходните

негови акти со кои се санкционираше општествената сопственост и социјалис-

тичкото самоуправување. Уставот од 1991 година ги утврдува основните прин-

ципи и се определува за почитување на економските законитости, без при тоа,

подетално да се занимава со уредувањето на оваа област.

10.2. Слободно стопанство

Поимот слободно стопанство е сложен и противречен. Имено, тој во

себе опфаќа мноштво начела. Во излагањето ќе се запознаеме со поимите еко-

номска слобода и со начелата на слободното стопанство.

Во продолжение ќе проговориме за поимот економска слобода. Овој

поим е централен за секое демократско општество. Но постојат разлики околу

прашањето за тоа каков треба да е слободниот стопански поредок кој што ќе го

198

оцртува идентитетот на демократското општество. Така, на пример социјалде-

мократската концепција на демократското општество поаѓа од тоа дека еднак-

воста и правдата (особено општествената благосостојба) се клучни елементи за

слободното стопанство. Таквиот концепт подразбира дека во демократскиот

поредок ќе постојат определен број на функции што ќе ги извршува државата,

односно ќе постојат дејности што ќе се во државна сопственост (дел од тешка-

та индустрија, телекомуникациите,сообраќајот и слично). Во овој концепт осо-

бено се нагласени социјалните функции на државата, особено нејзината обв-

рска да обезбеди здравствена заштита на граѓаните, да се грижи за разрешу-

вање на невработеноста, да создава минимални претпоставки за социјална си-

гурност на граѓаните и други мерки кои ја дефинираат социјалната улога на

државата. Треба да подвлечеме дека £ во овој концепт соодветно место наоѓа

приватната сопственост, слободната иницијатива, но за разалика од другите

концепти, кај нив е понагласена улогата на државата во економската сфера.

Наспроти ваквата концепција се конзервативните, неолибералните и

либералните концепти. Тие сметаат дека економската слобода подразбира,

постоење на приватна сопственост и слободен пазар кој не е попречуван од

државната контрола и интервенција. Државата е сведена на ноќен чувар, кој е

должен да создаде претпоставки за слободен натпревар на економските субјек-

ти. Во неа граѓанинот ја носи одговорноста за сопствената положба во општес-

твото и за алокацијата во општеството. Ваквиот концепт смета дека овие прет-

поставки се постигнување на стопански раст, технолошки прогрес и општ

просперитет на општеството и односите во него.

Современото стопанство се темели на логиката според која слободата

сама по себе не е доволна да се постигне стопански успех, но нејзиното гуше-

ње сигурно значи стопански неуспех. Слободата е основниот елемент на иден-

титетот демократскиот поредок. Доколку таа ја нема или не доминира, демок-

ратската содржина на општеството е проблематична. Затоа развитокот на сло-

бодното стопанство се набљудува како елемент на таквиот процес. Антипод на

слободното стопанство е засновано на централното државно планирање. Во

досегашната историја социјалистичките земји по Втората светска војна го

користеа моделот на централно државно планирање и целосно диригирана

економија.

Во современиот економски развој на општеството, скоро и да нема др-

жава во која стопанството е слободно од државната регулатива, ниту пак сто-

панство кое е во целосна државна сопственост. Поимот слободно стопанство

се разбира и практикува како структура која е ослободена од државната интер-

венција. Имено во неа, стопанските субјекти се слободни на пазарот во однос

199

на натпреварот со останатите субјекти (определувањето на цената, квалитетот,

и другите услови на пазарот). Пазарот се јавува како основен двигател на еко-

номскиот развиток на општеството и основен услов за алокација на вредности-

те на стопанскиот субјект. Но државата има одговорност во однос на регулира-

њето на определени економски проблеми сврзани со решавањето на неврабо-

теноста, здравствената заштита и другите социјални права. Механизмите преку

кои државата интервенира во стопанството се бројни, но најчесто тоа се инст-

рументите на даночната политика преку кои се влијае и поттикнува развојот на

определена стопанска гранка или стопанство во целина. Либералните услови

на стопанисување се ориентација која води сметка за поинтензивен развиток

на дејноста. Зголемените облици на влијание на државата има за цел да влијае

и да го моделира таквиот развиток.

Меѓу суштинските елементи на слободното стопанство се вбројуваат:

а) правото на приватна сопственост и б) слободата на конкуренцијата. Правото

на сопственост е право утврдено со Декларацијата за правата на човекот и гра-

ѓанинот во која, таа е „неповредиво и свето право“, и “никому не може да му

биде одземена“ освен кога тоа го бара јавната употреба и тоа на начин утврден

со закон.

Слободата на конкуренцијата е суштински елемент на слободното

стопанство и во својата основа подразбира непречена работа и целосна автоно-

мија на стопанските субјекти во однос на начинот на организирањето на сто-

панската активност, начинот на стекнувањето и распределбата на добивката и

во организирањето на стопанската дејност. Слободата на конкуренцијата е ог-

раничена: а) со заштитата на производителите и трговците од монополската

положба на стопанските субјекти и б) со заштитата од злоупотребите во при-

мената на слободата на конкуренцијата. Овие два вида ограничувања се слич-

ни, но последиците различни. Во првиот случај на подрачјето не постои друго

претпријатие кое ги задоволува потребите, а власта не дозволува да се органи-

зира друг стопански субјект. Во вториот случај, палетата на злоупотреби под

името слобода на конкуренцијата се безбројни. Како илустрација ќе наброиме

некои како што се непочитувањето на стандардите, името, квалитетот, цената

и слични злоупотреби.

10.3. Сопственоста и нејзината правна заштита

Сопственоста е стара институција во развитокот на општеството. Таа,

наједноставно се определува како начин на поседување (имање), присвојување

200

и користење на економските и природните добра од страна на човекот или ор-

ганизираното општество. Таа се дефинира и како збир на права што се форми-

раат при контролата, употребата и присвојувањето на добрата.Тие се резултат

на правното и физичкото поседување на добрата. Сопственоста е економски и

правен феномен. Нејзината содржина зависи од многу фактори,а особено од

политичките, културните и вредносните содржини на едно општество. Токму

заради тоа, сопственоста и сопственичките односи постануваат предмет на ин-

терес и на уставно-правните акти.

Сопственоста и сопственичките односи се прашања кои имаат разли-

чен третман во уставните акти. Постојат акти кои воопшто не се занимаваат со

овие прашања. Но, особено во т.н.р „социјалистичка“ уставност, беше посвету-

вано особено внимание на регулирањето на економските односи и на сопстве-

носта, која имаше различни називи. Такво е и искуството од уставните доку-

менти на Република Македонија .

Сопственоста, аналитички набљудувано, има трихотомна структура:

а) субјект кој е носител на сопственичките права; б) предмет на сопственичка-

та надлежност која е врзана со поседувањето на добрата или правата и в) содр-

жина на сопственичките овластувања, што подразбира пред се економска

правна содржина на овој вид на овластувања. Комбинацијата на обележјата на

сопственоста доведуваат до мноштво комбинации и типологии на сопственос-

та. Најзначајни се две типологии: а) приватна и б) колективна сопственост.

Во основата на приватната сопственост е поединецот, индивидуата.

Тој е носител на сопственичките права и економските функции, а во тие рам-

ки, е носител на личниот, приватен интерес што произлегува од поседувањето

на економските (физички, интелектуални, уметнички и слични) добра. За да

функционира приватната сопственост, општеството треба да е поделено на

мноштво приватни, економски самостојни субјекти кои ќе создаваат доход кој

може да се поседува и да се присвојува. Оваа сопственост може да се јавува ка-

ко индивидуална (лична) и групна (задружна, акционерска) сопстевност.

Приватната сопственост е поврзана со начелото на приватност. На-

челото на приватност низ историјата се развило во услови на постоење на сто-

ково производство, пазар, слободна размена, промет и признавање на поедин-

ците како субјекти на размената. Особен придонес за дефинирањето на при-

ватноста има влијанието и на другите принципи, а особено, начелото на: а)

еднаквост и самостојност на приватните лица како сопственици, б) автономи-

јата на волјата на субјектот на сопственичките права, како и в) од начелата што

произлегуваат од функциите на економската репродукција на сопственоста,

201

кои најчесто се трансформираат во сосптвенички права. Во нив посебно место

наоѓаат правото на користење на сопственоста, располагањето и присвојување-

то на предметите на сопственоста. Како резултат на употребата на сопственос-

та се јавува како доход (кој најчесто има облик на рента, профит, камата, диви-

денда и сл.). Од приватноправниот статус на економскиот субјект се изведува-

ат и принципот на конкуренцијата. Овој принцип е основа за изведување на

правилата на конкуренцијата на економските субјекти, а особено правото на

присвојување и поседување на резултатите од конкуренцијата (како што се ек-

стра профитот, диференцијалната рента, пазарната добивка, претприемачката

добивка и сл.). Составен дел на начелото на конкуренцијата се и последиците,

а посебно губењето на доходот и сопственоста (стечај, ликвидација, банкротс-

тво). Врз основа на ова начело се развиле слободата на договарање и начелата

на правната и економската одговорност, на еквиваленција во размената и под-

несувањето на трошоците на трансформациите на правата.

Приватната сопственост располага со сите принципи на сопственоста

што се поврзани со начелото на приватност. Тоа, особено, е поврзано со исклу-

чивите сопственички права на поединците и неприкосновеноста на нивното

користење, пред се, во социјалниот монопол над сите видови на сопственост.

Колективната сопственост се дефинира како специфичен облик каде

сопстевник е некој колективен субјект. Обично, тоа е државата. Ако држава-

та е сопственик, станува збор за државна. Како субјект на сопственоста може

да се појави и друг колектив, како што е единицаата на локалната самоуправа

или некоја асоцијација, верска заедница, здружение, организација, јавна или

културна институција. Овој облик на сопственост го карактеризираат начелата

на општественост, сувереност на колективната волја и колективните цели и

мотивации, посебно принципот на колективно одлучување, односно донесува-

ње на одлуки за начинот на располагањето и управувањето со сопственоста.Во

тој контекст е и одговорноста за начинот на располагањето со сопственоста.

Уставните акти, низ историјата различно се однесувале кон правното

регулирање на сопственоста. Таа долго време се сметала за сфера на приват-

носта и не предизвикувала интерес за уставно-правно регулирање. Но со зајак-

нувањето на улогата на државата во економската репродукција на општество-

то, настанале и определени облици на непосредно регулирање на оваа матери-

ја. Најтипични се уставните документи на земјите од т.н.р „социјалистичка

уставност“, кои особено внимание посветуваа на овој комплекс на прашања.

202

10.3.1. Уставот од 1991 година за сопственоста

Во Уставот на Република Македонија од 1991 година не споменува

ниту еден облик на сопственост. Но, бидејќи темелна вредност на уставниот

поредок се слободата на пазарот и претприемништвото и правната заштита на

сопственоста, се доволна основа за да констатираме дека овој основен акт на

македонската заедница во својата основа ги вклучува и економските односи.

И, не само тоа. Кај нас „се гарантира правото на сопственост и правото на нас-

ледување“, односно таа „создава права и обврски и треба да служи за доброто

на поединецот и заедницата“ (член 30 од Уставот). Ваквата уставна дикција се

оценува дека имплицитно треба да се подразбира дека кај нас е заштитена при-

ватната сопственост како основен облик, но и останатите како што се државна-

та (јавната) и други видови на сопственост. Уставот, исто така, претпоставува

рамноправност и еднаква правна заштита на сите облици на сопственост, а но-

сители на правото на сопственост се физичките и правните лица. Вршењето на

стопанска и друга дејност со средства во сите облици на сопственост е слобод-

но.

Во поглед на гаранцијата на сопственоста на сопственикот, Уставот

утврдува дека никому не можат да му бидат одземени или ограничени сопст-

веноста и правата кои произлегуваат од неа, освен кога се работи за јавен инте-

рес утврден со закон. Во таков случај одземањето на сопственоста треба да би-

де надоместено со праведен надоместок кој не може да биде понизок од пазар-

ната вредност.Станува збор за национализацијата и експропријацијата како об-

лици за одземање на сопственоста. Национализацијата може да ја изврши за-

конодавното тело доколку донесе закон, на пример за национализација на оп-

ределена индустриска гранка. Во таков случај државата треба да ги надомести

сопствениците на имотот со против вредност што тие би се добила со продаж-

ба на тој имот на пазарот. Експропријацијата е мерка на одземање на соспстве-

ност на земјиште или ограничување за негово користење со цел да се задоволи

некој јавен интерес, на пример изградба на пат, железничка пруга. Во тој слу-

чај, како и кај национализацијата, се врши правичен надоместок на одземениот

имот според цената на тој имот на пазарот. Значи, разликата меѓу национали-

зацијата и експропријацијата е во обемот на одземањето на сопственоста. Кај

првата е цела индустриска гранка, а кај втората одделен имот. И во едниот и во

203

другиот случај се гарантира обезбедување на праведен надоместок на сопстве-

носта според условите што ги диктира пазарот.

Конфискацијата е облик на одземање на имот од лице кое имотот го

стекнало со казниво дело. Конфискацијата е законски утврден облик на одзе-

мањето на имотот врз основа на судска пресуда. „Од наведените облици на од-

земање или ограничување на сопственоста, Уставот изричито ја предвидува

само експропријацијата. Одреден вид национализација содржи Уставниот за-

кон за спроведување на Уставот на Република Македонија, бидејќи е основа за

донесување на Законот за начинот на трансформација на општествената сопст-

веност (чл.7)“, (Шкариќ, С., 1995, стр.179).

Уставот на Република Македонија од 1991 година изричито не ја спо-

менува приватната сопственост. Но од целината на уставниот текст произле-

гува дека не е можно да се зборува за слобода на пазарот и претприемништво-

то затоа што тоа не е можно без постоење на приватната сопственост.

Уставот, исто така не се определува и за другите облици на сопстве-

ност. Тој има специфичен однос кон државната и јавната сопственост. Овие

два облика се препознаваат преку уставните одредби добра во општа употре-

ба и добра од општ интерес на Републиката.

"Добрата во општа употреба" и "добрата од општ интерес" се познати

правни категории. Со поимот "добра во општа употреба" се опфатени патиш-

тата (јавните патишта), каналите и слични објекти, а со поимот "добра од општ

интерес за Републиката“ се опфатени сите природни богатства на Републиката,

растителниот и животинскиот свет, како и предметите и објектите од особено

културно и историско значење за Република Македонија. Поаѓајќи од исклучи-

телното значење што тие го имаат за државата утврдена е посебна заштита.

Имено, државата со Закон го уредува начинот на користењето и управувањето

на оовој вид добра. Таа тоа го чини преку концесиите и другите облици на отс-

тапување за користење на богатствата на земјата. Концесиите се издаваат врз

основа на законот, за определен период, со материјален надомест, но и со над-

зор околу начинот на користењето на истите.

Со Уставот е задолжена државата да се грижи за историското и умет-

ничкото богатство на македонскиот народ и националностите. Таа го гаранти-

ра и заштитува, унапредувањето и збогатувањето на историското и уметничко-

то богатство, како и на добрата кои него го сочинуваат без оглед на нивниот

правен режим.

Набљудувано низ призмата на сопственичките права. Добрата во опш-

та употреба, односно добрата од општ интерес можат да имаат различно опш-

204

тествено значење и различен правносопственички режим. Така, рудните и дру-

гите природни богатства, по правило, се во државна сопственост, земјиштето и

шумите можат да имаат повеќе облици на сопственост, како што се државна,

но и приватна. Предметите и објектите од особено културно и историско зна-

чење се во државна, приватна и лична сопственост.

10.4. Слобода на пазарот и претприемништвото

Претприемништвото, (некаде се поистоветува со термините manag-

ment, enterpreneurship) ги означува вкупните организаторски, надзорнички и

насочувачки, раководни и управувачки способности и функции кои ги има и

кои ги користи претприемачот во својата стопанска дејност. Претприемништ-

вото се третира како четврт фактор на производството, чија задача е на најпо-

волен начин да ги комбинира и координира останатите фактори на производс-

твото: трудот, земјата и капиталот. Во англосаксонската практика, термините

managment, enterpreneurship се користат како синоними за претприемништво-

то. Претприемништвото како посебна функција на предвидувањето се развива

во условите на развиоток на непосредниот процес на производството, особено

кога тоа добива форма на масовно производство, со особена комбинација на

факторите на производство, посебно, луѓе и капитал. Во таквите услови, се ја-

вува потребата од развиток на сите фактори на производството, а особено до

израз доаѓаат прогностичките и други функции на лицата што го организираат

тој процес.

Уставот од 1991 година се определува за гарантирање на слободата на

претприемништвото и пазарот. Таквиот пристап, обезбедува во креирањето на

економскиот амбиент во земјата, а особено развојот на економските односи во

неа, да се развиваат преку создавањето на можности за зголемување на про-

дуктивноста на трудот и за развојот на приватната иницијатива. Во уставниот

концепт од 1991 година, како израз на современите тенденции на општеството

утврдени се претпоставки за развојот на стопанскиот живот. За таа цел, држа-

вата располага со определени правни, економски и други инструменти и се ја-

вува како регулатор на економските текови во стопанството, па и во сите други

дејности. Улогата на државата не е во улога на арбитер кој непосредно - преку

вршење на јавната власт и со употреба на силата на државната принуда ќе ги

диригира економските текови, туку по пат на водење на стимулативна полити-

ка, од една страна, и ќе е гарант на слободата на пазарот, претприемништвото

и на правата што од нив произлегуваат, од друга страна. Тоа, според Уставот

205

на Република Македонија од 1991 година се обезбедува преку примената на

определувањето на определени функции на Републиката во областа на еко-

номските односи. Така, републиката обезбедува еднаква правна положба на

сите субјекти на пазарот и презема мерки против монополската положба и мо-

нополското однесување на пазарот. Уставната клаузула за гарантирање на сло-

бодата на пазарот и претприемништвото, може да се ограничи со закон единс-

твено заради одбраната на земјата, зачувувањето на природната животна сре-

дина или здравјето на луѓето. Со вака рестриктивно наброениот број на огра-

ничувања на слободата на претприемништвото и пазарот се обезбедува најви-

сокото можно ниво на уставна гаранција на оваа слобода. Уставно утврдените

случаи и услови на ограничувањето на слободата на пазарот и претприемниш-

твото се разработуваат во законските акти, но тие не можат да бидат надвор од

уставноутврдените рамки.

Во рамките на функците на Републиката е и поттикнувањето на еко-

номскиот напредок и грижата за порамномерен просторен и регионален раз-

вој, како и за побрз развој на стопански недоволно развиените подрачја. Ваква-

та уставна функција влијае на државата да води политика и превзема мерки за

урамнотежен регионален и просторен развој и да создава претпоставки, пред

сè, од материјален карактер, за нејзиното остварување. Притоа, конкретните

модалитети на остварувањето на таа цел е препуштено да се уредат со закон и

со мерките на економската и развојната политика. Така, согласно законот, во

Републиката се формира и посебна агенција за стопански недоволно развиени

подрачја.

Во настојувањето да се операционализира слободата на пазарот и

претприемништвото, посебно во развитокот на отвореното пазарно стопанство

и воспоставувањето на непречена циркулација на идеи, луѓе, стока и капитал,

во уставното уредување на Република Македонија, посебно внимание се пос-

ветува на положбата на странските лица. Тоа, не само како израз на дисконти-

нуитетот со претходниот систем, туку и како мерка со која се обезбедува отво-

реноста на македонското стопанство. Уставната рамка обезбедува претпостав-

ки за вложување на средства од странски лица во стопанството. Уставот утвр-

дува два принципи. Според првиот, на странските вложувачи им се гарантира

правото на слободно изнесување на вложениот капитал и добивката, а според

вториот - правата стекнати врз основа на вложениот капитал не можат да се

намалуваат со закон или друг пропис. Таквата определба на основниот правен

акт на земјата е да се обезбедат стабилни услови за странски вложувања, да се

гарантира правната сигурност на стопанствениците, кои обично немаат многу

206

доверба кон постсоцијалистичките земји, но е и правна заштита од можните

рестриктивни мерки, што би можеле да се воведат низ законските решенија.

Една од новините на економскиот систем на земјата, што е резултат на

воведувањето на слободата на пазарот и претприемништвото е и учеството на

работниците во управувањето со претпријатијата и другите стопански субјек-

ти, како што се јавните служби и установи. Со него се напушта дотогашниот

облик на учество на работниците во управувањето со стопанските претприја-

тија, установите и службите и се прокламираат определени облици на работ-

ничка партиципација, односно учество во управувањето и одлучувањето. Спо-

ред уставните решенија, основата за управувањето и одлучувањето во стопанс-

ките субјекти е сопственоста. Но во одделни субјекти и трудот може да попри-

ми определени облици на учество. Облиците на учество на работниците, ши-

рината на правата и обврските се регулираат со закон или со колективен дого-

вор. И во врска со учеството на варботените во управувањето и одлучувањето

во јавните установи и службите (како што се образованието, детската заштита,

науката, културата, социјалната заштита, но и во комуналните дејности). Уста-

вот се определува за законско регулирање на облиците на партиципацијата во

оваа сфера, односно со начинот на влијанието на граѓаните во оваа област.

10.5. Стопански субјекти во Република Македонија

Уставната рамка за формирањето на стопанските субјекти е оставена во

целосна надлежност на уредувањето на ова прашање со помош на законските

решенија. Стопанските субјекти во Република Македонија, според, законските

решенија како субјекти се јавуваат: (1) трговец; (2) трговец - поединец и (3)

трговско друштво.

Трговец е секое лице кое во вид на занимање врши деловен потфат, што

според природата и обемот на дејноста бара да биде организиран и воден на начин

на кој се водат трговските дејности. (Закон за трговски друштва; 1996, член 2). Во

нашиот стопнски систем како трговци не се сметаат: а) земјоделците, б) занаетчии-

те, или лицата со слободни занимања што не се деловен потфат и в) угостителите

кои обавуваат дејност во своите живеалишта. Во оваа група се вклучени и малите

трговци, односно лицата што се занимаваат со мал обем на трговската дејност.

Под трговец се подразбира правно или физичко лице кое самостојно

трајно врши некоја дејност како што е купување и продажба на подвижни предме-

ти, нивна доработка и преработка, потоа тргување со хартии од вредност, банкарс-

ки дејности, осигурување, комисиони работи, шпедиција, складирање и лизинг,

207

трговско застапување; угостителско-туристичка дејност, информативна дејност,

маркетинг или вршење на други трговски дејности; производство на филмови,

видео-касети, аудиовизуелни записи, издавачка и печатарска дејност и други деј-

ности. (Закон за трговски друштва, 1996, член 1).

Стопанскиот субјект трговец-поединец, всушност е физичко,деловно спо-

собно лице, постојано населено во Република Македонија кое врши стопанска деј-

ност и е споспбно за деловен потфат. Во оваа група не можат да бидат лицата над

кои е отворена стечајна постапка и со умисла паднало во стечај, поради што дове-

рителите не можат да ги наплатат побарувањата. Трговецот-поединец се запишува

во трговскиот регистер.

Во правната теорија и практика се среќаваат неколку системи на опреде-

лување на поимот трговски друштво, како што се а) романскиот, б) германскиот,

в) англо-американскиот и г) нашиот правен систем. Во романскиот систем „тргов-

ското друштво се дефинира како збир на повеќе правни или физички лица со цел

да обавуваат некоја трговска дејност под лична (персонална) или реална фирма врз

основа на здружување на одрени удели или акции“ (Николовски,А., 2000, стр. 17).

Во земјите каде се применува овој систем за трговското друштво најчесто се ко-

ристи терминот "societe". Како клучен елемент за настанок на ваквиот облик е гра-

ѓанскиот договор. Овој облик се разликува од граѓанските здруженија по тоа што

со него се стекнува добивка и ја делат меѓу членовите. Во овој систем за граѓанс-

ките здруженија се употребува поимот "association". Во германскиот систем посто-

јат повеќе термини за поимот трговско друштво. Таму се употребуваат поимите

"Gesellschalt" и "Verein". Во овој систем граѓанското правно друштво односно

здружение "Verein" може да се оснива и за стекнување на добивка. Англо-амери-

канскиот систем нема сосодветни категории што одговараат на континенталното

право. Најблиску до поимот трговско друштво е поимот "corporattion", односно

"company". Тие се „т.н друштва институции кои претставуваат правни лица, но

под услов да немаат лукративна цел“ (Николовски,А, Ibidem, стр.18). И на крајот

нашиот систем го прифаќа поимот трговско друштво.

Трговското друштво е облик на здружување на две или повеќе физички и

правни лица кои вложуваат пари, предмети и права во имотот што го користат за

заедничко работење и заеднички ја делат добивката и загубата од работењето. Тој

е правно лице кое самостојно врши трајна дејност. Трговско друштво може да

формира и поединец.

Трговското друштво изразува во некоја од следните форми: а) јавно

трговско друштво, б) командитно друштво, в) друштво со ограничена одговор-

ност, г) акционерско друштво и д) командитно друштво со акции. (член 18 од

208

Законот). Меѓу стопанските субјекти уште се и тајното друштво, прокурата, тргов-

скиот ополномоштеник и патник. Во однос на стопанските субјекти, законските

решенија зборуваат уште и за застапништво и претставништво. Законот во однос

на банкарските дејности (освен за штедилниците и менувачниците), тргувањето со

хартиите од вредност и осигуравањето е изречен и определува дека тие можат да

бидат само акционерски друштва, а додека менувачниците и штедилниците можат

да се конституираат и како друштва со ограничена одговорност. Посебен облик на

стопанските субјекти се јавните претпријатија. Тие остваруваат права од јавен ин-

терес.

Шема бр. 10.1. Стопански субјекти во Република Македонија

Јавно трговско друштво

Трговско друшво на

лице

Тајно трговско друштво

Јавно претпријат

ие

Акционерс

ко друштво

Друштво со ограничена одговорнос

т

Командитн

о друштво со акции

Командитн

о друштво

Стопанск

и субјекти

209

Основен конститутивен акт на друштвото е договорот, односно статутот.

Со него се утврдуваат, формата, траењето, фирмата, седиштето, предметот на ра-

ботење, износот на основната главнина, организацијата и управувањето со друшт-

вото. Во овој акт може да се определи и времето на траење на друштвото, се разби-

ра доколку се формира стопански субјект за определен временски период. Така

конституираното друштво постанува субјекти на стопанскиот живот и може да

стекнува права и презема обврски, да стекнува сопственост и други стварни права,

да склучува договори, односно да развива дејност во согласност со општите сто-

пански услови и правниот режим утврден во државата.

Трговското друштво го формираат содружниците кои одговараат соли-

дарно и неограничено за преземените обврски. Тие се домашни и странски физич-

ки или правни лица. Трговското друштво одговара за своите обврски со сиот свој

имот. Таква одговорност е предвидена и содружниците во јавното трговско друш-

тво и комплементарите во командитното друштво. Додека содружниците во дру-

штвата со ограничена одговорност и во акционерските друштва, како и команди-

торите во командитните друштва не одговараат за обврските во друштвото.

Странско лице во стопанската област се подразбира секое правно лице

кое има фирма запишана во трговскиот регистар во странство и секое физичко

лице кое е странски државјанин, бегалец или апатрид. Македонските граѓани би-

патриди, можат да одлучат ке државјанство ќе го користат, македонското или

странското. Странското лице може да осноа друштво или да стекнува акции на на-

чинот предвидени за државјаните на земјата, и доколку тоа не е ограничено со

некој друг закон. Странските лица имаат и посебни права што произлегуваат врз

основа на вложениот капитал и во друштвото не можат да се намалуваат со закон

или друг пропис. Посебно е обезбеден имотот на странското лице кое во случај на

престанок на друштвото по налог на лицето, слободно, без дозвола му се дозначу-

ва во странство во валута на вложувањето ако друштвото рсполага со парично

покритие.

Што е јавно трговско друштво? Јавното, трговско друштво е облик на

здружување на две или повеќе правни и физички лица кои на доверителите за обв-

рските на друштвото им одговараат лично и неограничено си сиот свој имот. Тој е

облик што се конституира врз основа на договор меѓу содружниците.

Управувањето на јавното трговско друштво се уредува со договорот за

неговото оснивање. Одлуките во него се донесуваат со мнозинство гласови на сод-

ружниците, или пак, едногласно. Добивката и загубата во овој облик на стопанско

живеење се дели сразмерно на уделот на секој содружник.

210

Командитното друштво е стопански субјект во кој е различна по-

ложбата на содружниците. Имено, тој е таков облик во кој се здужуваат две или

повеќе лица од кои најмалку еден содружник одговара за обврските на друштвото

солидарно и неограничено со сиот свој имот, а најмалку еден содружник одговара

за обврските само до износот на запишаниот влог во друштвото. Положбата на

содружникот кој одговара солидарно и неограничено се нарекува комплементар

(кој пак е должен да учествува со најмалку една петтина од вкупниот износ на вло-

говите), а содружникот кој одговара со висината на влогот се нарекува команди-

тор.

Основачки акт на командитното друштво е договорот, кој се склучува во

писмена форма..

Еден од најчесто среќаваните облици на стопанското живеење е Друшт-

вото со ограничена одговорност. Што е тоа друштво со ограничена одговор-

ност? Одговорот би го свеле на тоа дека тоа е облик на здружување на правни и

физички лица во кое „содружниците учествуваат со по еден влог (основен влог) во

однапред договорената основна главнина на друштвото“ (член 106). Во него вло-

говите можат да бидат различни, а содружниците, согласно договорот, се обврзни

на давања и други обврски, а додека за обврските на овој субјект тие не одговара-

ат.

Со друштвото со ограничена одговорност управува Собирот на содру-

жниците.

Акционерското друштво е стопански субјект кој со „статутот има опре-

делена и на еднакви делови (акции) поделена главнина (основна главнина), во која

акционерите учествуваат со по една или повеќе акции чии што обврски се обезбе-

дени со имотот на друштвото“ (член 221). Основната главнина и акциите гласат во

денари или пак, во противвредност на некоја странска валута.

Акционерско друштво можат да формираат најмалку три физички или

правни лица. Лицата кои го потпишале оснивачкиот акт имаат статус на оснивачи.

Една од основните карактеристики на овој облик на стопански субјекти

се акциите. Што е тоа акција? Акциите се хартии од вредност. Тие се хартии што

донесуваат дивиденда. Дивидендата е добивка која е формирана врз основа на

каматата и премијата на ризик. Акциите не можат да се издаваат под нивниот

номинален износ. Постојат акции на: а) име и б) доносител. Акциите на име се

доколку се издаваат пред целосната уплата на номиналниот износ. Тоа се т.н

привремени акции, што ја изразуваат спецификата на процесот на приватизацијата

во македонското општество. Имено, вработените во стопанските претпријатија

запишуваа определен број на акции и во определен временски период, обично со

211

разни дисконти, ги отплатуваа и на тој начин учествуваа во сопственичкото

преструктуирање на стопанството.

Акциите се и редовни. Тие можат да имаат различни права. Акциите кои

даваат исти права сочинуваат еден род акции. Според правата акциите можат да

бидат: а) обични и б) приоритетни..

Обичните акции на сопственикот му овозможуваат право на глас во

собранието на друштвото, право на исплата на добивката (дивидендата), и право

на дел од остатокот во ликвидациската, односно стечајната маса. Приоритетните

акции им овозможуваат на сопствениците да предлагаат членови на органите на

друштвото или да бидат од имотна природа, односно, нивното поседување значи

посебна корист од дивидендата или имотот на друштвото.

Со акционерското друштво управува собрание. Управувањето е орга-

низирано според едностепен сиситем , односно систем на директори и двостепен

систем, односно управен и надзорен одбор.

Командитно друштво со акции е стопански облик кој се формира како

резултат на разделувањето на основната главнина на еден или повеќе комплемен-

тари, кои одговараат неограничено и солидарно за друштвото со сиот свој имот и

командитори кои имаат својство на акционери и не одговараат за обврските на

друштвото. Овој облик се основа со договор на најмалку пет лица. Во него е содр-

жана номиналната вредност на главнината, изност на кој се издаваат акциите, ви-

дот и родот на акциите со податоци за лицата и со назначување на кој вид акции

поседуваат. Во склучувањето на договорот задолжително учествуваат комплемен-

тарите, но учествуваат и лица претставници на имателите на акциите, односно

командиторите.

Во командитното друштво со акции комплемнтарите имаат право на глас

сразмерно на учеството во главнината. Со овој облик на друштва управуваат комп-

лементарите или управител кои тие го назначуваат.

Во нашиот стопански систем егзистира и обликот тајно друштво. Тоа е

таков стопански субјект кој настанува со договор со кој лице чиј идентитет не се

открива, вложува односно учествува со имотен влог во претпријатие на друго лице

сопственик на претпријатието (јавен содружник) и врз основа на влогот стекнува

право да учествува во добивката и губитокот на сопственикот на претпријатието.

Влогот на тајниот содружник, според законот, може да се состои од пари, пред-

мети и права чија вредност може да се изрази во пари (член 669).

Односите меѓу содружниците во тајното друштво се утврдува со договор.

212

Со донесувањето на Законот за трговските друштва се утврдени и стопан-

ските субјекти: а) странско трговско друштво, б) странски трговец поединец, в)

застапници и г) претставништва.

Еден од значајните институти на економскиот систем на Република

Македонија е и трговскиот регистер. Тој е јавна книга која се води на единствен

начин на територијата на Република Македонија. Со него се уредува начинот на

упис и се водат промените кои настануваат кај стопанскиот субјект. Трговскиот

регистар го води судот.

Од досегашното излагање можеме да констатираме дека е бројни се

субјектите што учествуваат во стопанскиот живот на Република Македонија.

10.6. Народна банка на Република Македонија

Народна банка е самостојна банкарска институција. Таа е емисиона бан-

ка. Значи нејзината основна дејност е издавањето на книжни и ковани пари. Во ат-

рибутите на самостојни и суверени држави е и егзистенција на емисионата банка.

Тоа е обично банкарска институција чија надлежност е издавањето на хартии од

вредност. Но со засилувањето на евроската интеграција по Мастрихт, во земјите

членки на Европската унија престана функцијата на националните емисиони

банки. Имено, во неа, од 2002 година единствено платежно, пресметковно и ме-

рило на вредноста е еврото. Значи, единствената валута на европскиот пазар, во ев-

ропските држави е чекор кон европската интеграција, а националните емисиони

банки, веројатно, ќе ги задржат некои од функциите на емисија, особено на харти-

ите од вредност што ги емитува државата.

Народната банка на Република Македонија е институција која е израз на

суверената и независната положба на македонската држава. Во периодот кога Ма-

кедонија беше федерална единица, положбата на Народната банка беше во систе-

мот на народните банки и извршуваше определени функции сврзани со издавање

на хартии од вредност. Таа немаше емисиона политика. Тоа беше израз на феде-

ралната положба на државата.

Како банка таа е самостојна и одговорна за стабилноста на валутата, за

монетарната политика и за општата ликвидност на плаќањето во Републиката и

кон странство. Таквата уставна положба на Народната банка на Република Маке-

донија и обезбедува таа да има активна и одговорна улога во креирањето и спрове-

дувањето на монетарнокредитната и девизната политика, посебно во обезбедува-

њето на стабилноста на домашната валута и во регулирање на количеството пари

во оптек. Врз основа на овие овластувања, Народната банка на крајот на тековната

213

година донесува проекција на монетарно-кредитните движења за следната година.

Врз основа на оваа проекција, Собранието на Република Македонија донесува од-

луки за целите и задачите на монетарно-кредитната и девизната политика.Таа го

известува Собранието за резултатите од следењето и проучувањето на појавите и

движењата во областа на монетарната, кредитната и девизната политика, како и

појавите и движењата во кредитните односи со странство. Во обврските на банка-

та е и поднесувањето на извештаи за спроведувањето на целите и задачите на мо-

нетарно-кредитната и девизната политика. Таа поднесува и завршна сметка за пре-

тходната година.

Покрај овие функции Народната банка на Македонија го регулира коли-

чеството пари во оптек, ја одржува ликвидноста на банките и на другите финан-

сиски институции, ја одржува ликвидноста во плаќањата спрема странство, посеб-

но плаќањата за сметка на Републиката и нејзините вооружени сили. Банката има

и контролни функции, посебно над институциите од финансискиот сектор, како и

функционирањето и развојот на информативниот систем во банкарската област.

Таа врши и други задачи определени со закон.

Со Народната банка управува Совет, а раководи гувернер. Советот го со-

чинуваат гувернерот на Народната банка и осум членови од редот на стручни и на-

учни работници. Членување во Советот не е дозволено на претставниците на бан-

ка или друга финансиска организација.

Членовите на Советот на Народната банка ги избира Собранието на Ре-

публика Македонија, за период од седум години. Исто лице, за член на Советот

може да биде избран двапати едно по друго.

Гувернерот е претседател на Советот на Народната банка. Него на пред-

лог на Претседателот на Републиката, за период од осум години го именува и раз-

решува Собранието на Република Македонија. Тој има право на уште еден избор.

Советот и гувернерот се одговорни пред Собранието на Република Македонија за

остварувањето на функциите и задачите на Народната банка.

214

XI. Демократијата и политичкиот плурализам

11.1.Елементи на поимот демократија

Поимот „демократија“ е изведен од грчките термини "demos" = народ

и "cratein" = владее. Наједноставната идентификација на поимот демократија

би било владеење на народот. Ако сиот народ владее, тогаш кој е владеаниот?

Смислата на владеењето подразбира однос владетели владеани. Оттаму, и нај-

едноставниот обид да се дефинира поимот демократија, се наидува на мношт-

во контраверзи, пристапи и концепти. Впрочем, историјата е илустративна со

искуства, кои често биле дефинирани како демократски. Имено, во античка

Грција, во времето на процветот на демократијата во времето на Перикле, таа

била достапна само за слободните граѓани (не за жените, странците и робови-

те). За Тукидид, демократијата е владеење во кое луѓето се еднакви пред зако-

нот. За Аристотел, таа е непожелен облик на владеење, а за Платон таа е лош

облик на владеење и е предворје на тиранијата. Слични погледи среќаваме и

кај Едмонд Берк кој „соврешента демократија“ ја изедначува со „најбесрамно

нешто на светот“.

Наспроти, тенденциите за негирање на демократијата, таа е крилатица

на разни движења и херојски акции низ историјата. Таков е случајот англиски-

те левелери кои како побожно - политичка партија, во 1647 се појавија со ради-

кално - демократски барања во англиското општество. За нив демократијата

беше облик за напредок на земјата.

Демократијата најчесто е определувана како еден од поедноставените

облици на владеење, во кој народот како тело има сувереинитет. Демократија-

та се сфаќа како соодветен облик на организацијата на политичкиот живот, од-

носно таа обезбедува легитимност на модерниот политички живот, односно со

неа политичките одлуки и прописите што ги донесуваат надлежните органи се

оправдани. Таквата квалификација, таа ја црпи од фактот што власта во опре-

делен временски период, најчесто на четири години, на избори, ја проверува

довербата меѓу граѓаните, односно врши повторно легитимирање.

Постојат повеќе концепти за демократијата. Како најмасовни се: а)

популистичкиот, б) плуралистичкиот и в) институционалниот концепт. (Види:

Климовски, С., Ibidem, стр. 590).

Популистичкиот концепт, демократијата ја третира како владеење

на народот, заснована врз народниот суверенитет и принципот на мнозинство

во одлучувањето. Основни вредносни ориентации се праведност, легитимност

215

и демократичност. Во овој концепт демокраијата се гледа како морален кодекс

и таа во себе ги носи идеите за правда, слобода и еднаквост.

Плуралистичкиот концепт на демократија е натпревар меѓу носите-

лите на различни интереси. Според овој концепт, интересовните групи пар-

тиципираат во донесувањето на одлуките и преку дисперзијата на државната

власт се развиваат механизми за заштита на малцинството.

Институционалниот концепт има повеќе варијанти. За нив демокра-

тијата е определен склоп на институции и процедури за донесување на поли-

тички одлуки. Демократијата е сведена на метод, регулативен принцип, однос-

но определен уставен начин на здобивање овластувања за донесување на одлу-

ки. Според друг пристап демократијата е сведена на слободна компетиција на

политичките елити, кои демократијата ја сместуваат во триаголникот меѓу ре-

алноста, желбата и илузијата.

Демократијата во својата основа е утописка и етична. Од неа се очекува

еднаквост и праведност. Нејзини вредносни исходи се слободата и еднаквоста,

кои, пак водат кон егалитаризмот, односно вопспоставувањето на систем на упро-

сечување. Таквиот однос, објективно ја гуши самоиницијативата и натпреварот,

ги гуши идеите и плуралитетот во нив. Таа води кон криза на одговорноста, ги

демотивира граѓаните и е погодно тло за разните облици на недемократски

режими од анархистички или диктаорски тип.

Развоен елемент на демократијата е отвореноста. Во основата е метод на

владеење, во кој се обезбедуваат слободите и правата и е обезбеден слободен

натпревар на мноштвото програмски концепти и идеи, кои врз основа на

изборниот резултат постануваат и владееачки, општествени програми и концепти.

Кога станува збор за модерната демократија и покрај различните

пристапи во дефинирањето, таа почива на следните темели: а) идејата на наро-

дот како заедница на граѓани; б) идејата на универзална еднаквост и рамноп-

равност на луѓето; в) идејата за слобода и вредност на индивидуата како лич-

ност и г) идејата на правото и правната држава (Спорд, Климовски, С., Ibidem,

стр.592).

11.1.1. Основни вредности на демократијата

Начелото на автономијата е во основата на демократијата. Тоа е бара-

ње поединецот да биде слободен, т.е да ужива еднакви права. Значи, да посто-

јат еднакви услови, поточно еднакви можности за реализирањето на определе-

ните интереси, цели и задачи. Демократија се темели врз идеите за слобода и

еднаквост.

216

Корените на еднаквоста се бараат во старогрчкиот термин isionomia

што во основа означувал еднаквост, односно еднаква заштита од законите. За

христијанството еднаквоста е етички принцип.

Кога станува збор за еднаквоста во демократските општества пред се

имаат предвид следните елементи: а) дали постои еднакво, општо и непосред-

но право на глас изразено низ принципот еден човек еден глас, б) односно пра-

вото на глас да не е врзано за било каков статус или бариера (расна, религиска,

полова и сл.) и в) да постојат еднакви можности за реализацијата на таквото

право. Во тесна врска со еднаквоста е и рамноправноста, односно создавање

на услови и односи во кои луѓето ќе бидат еднакви при примената на правните

норми.

Слободата е врвна вредност на демократијата. Таа е иманентно на чо-

вековата природа. Слободата се определува како слобода на избор. Тоа значи

однесување на човекот според сопствената волја и проценка, која од алтерна-

тивите што постојат ќе избере. Таа исто така се определува како отсуство на

пречки за извршување на некоја акција. Овој елемент ги изразува лимитите на

дејствувањето на државата. Тој претпоставува, непречена активност на поеди-

нецот, независно од државата. Потребна е слобода на волјата, односно такво

делување кои подразбираат признавање на слободата на другиот.

Толеранцијата е обележје за демократијата и демократскиот поре-

док. Таа во секојдневниот говор се подразбира како подготвеност да се почи-

тува слободата и приватноста на секого, не навлегувајќи во мотивите за такви-

от однос. Толеранцијата во овој облик е во тесна корелација со моралниот

принцип на индиската филозофија ахимса. „Начелото ахимса предупредува

дека човек не треба да користи насилство спрема друг човек, да му создава

болка или друг вид страдање“. Таа „значи ненасилство, некористење на човеч-

ките моќи за повредување на друго суштество, откажување од методот на сила

во односите со другите суштества, контрола на своето поведение како достига-

ње на степенот на апсолутно воздржување од насилство“ (Пржовски, С.:

(2001), стр.179). Толеранцијата не е еквивалентна на индиферентноста и себе

потчинувањето. Таа е зависна од однесувањето на мнозинството, од оценката,

вреднувањето, кое најчесто не е во колизија со моралот и неговите принципи.

Толеранцијата е условена од егзистенцијата на облици преку кои поединецот

се убедува со силата на аргументите да прифати определен став или однесува-

ње, но и способноста да ги прифатиме и поинаквите однесувања и разликите

кои се евидентни.

217

Толеранцијата за Џ. С. Мил е во вербата во индивидуата како авто-

номна движечка сила, слободна да ја остварува суверената контрола над сопст-

вениот живот. За нејзиното постоење најбитен услов е автономијата на инди-

видуата. Таа подразбира слободна и неприкосновена личност и способост да

го креира сопствениот морален развој, односно таа е брана против ограничува-

њето на индивидуалното право на избор. Толеранцијата е претпоставка и за

општествената хармонија и е услов за општественото здравје.

Уставот на Република Македонија го афирмира принципот на сожи-

вот како облик на егзистенција на граѓаните во услови на идентификувани ет-

нички, религиски и културни разлики и како претпоставка за зачувувањето на

единството низ разликите.

11.1.2. Модели на демократијата

11.1.2.1. Плуралистички модел

Плуралистичкиот модел на демократијата подразбира однесување во

согласност со мислењето на мнозинството. Во нив постојат мноштво конку-

рентски интереси. Во основата на овој модел е постоењето на широка лепеза

на интересовни групи и децентрализирана структура на власта чии службени-

ци се достапни за аргументите за и против државната политика. Одлуките се

дoнeсуваат на едно место во самиот врв, што не овозможува непосредно влија-

ние на мноштвото интересовни облици. Тоа им е доверено на мноштвото инс-

титуции преку кои конкурентските групи ги изнесуваат сопствените ставови.

Клучните елементи на плуралистичката демократија се начелото на поделбата

на власта, децентрализацијата и пристапот кон институциите. Главен заговор-

ник на овој модел е Роберт Дал за кого темелен аксиом на плуралистичката

демократија е постоењето на повеќе центри на моќ, од кои ниту еден не е и не

може да биде суверен. (Dal, R,.1996, стр.27-57). Плуралистичкиот модел, зас-

нован врз силните интересовни групи и децентрализираната власт, го оневоз-

можува владеењето на мнозинството, односно овој модел обезбедува владеење

на малцинството.

Овде ќе укажеме дека во врска со разликите меѓу пропорционалниот

модел и елитистичкиот коцепт на демократијата се интерпретираат како разли-

чен пристап во интерпретацијата на трајноста на владеачкото малцинство. Тео-

ријата на елитата го дефинира малцинството и мнозинството. Наспроти прос-

ветеното малцинство (елитата) е масата, која е трома, неинвентивна и незаин-

218

тересирана за политиката. За политиката и политичкиот процес е одговорна

елитата. Плуралистичкиот модел не го дефинира судирот околу власта со мал-

цинство и мнозинство, туку за неа посто слободен натпревар на мноштвото

малцинства од различни области на политиката.

11.1.2.2. Мнозински модел

Демократијата се сфаќа како владеење на мнозинството. Мнозинс-

твото претставува критериум за утврдување на вистината. Во основата на мно-

зинскиот модел е односот мнозинство - малцинство. Во политиката се јавуваат

разни форми на малцинство. Ним, начелото на владеењето на мнозинството

им се чини недемократско, односно претставува „тиранија“ на мнозинството.

Противниците на таквиот пристап сметаа дека терба да се избегнуваат меха-

низмите што водат кон „тиранија на малцинството“. Мнозинскиот модел на

демократијата се темели на два основни постулати: а) плуралитетот на уверу-

вањата и б) мнозинството како основ за решение на проблемот. Критичарите

на „тиранијата на мнозинството“ зборуваат за правата на малцинството како

остаток од мнозинството, односно за паралелна егзистенција на овие мноштва.

Решението за надминување на разликите се бара во консензусот. Еден од еле-

ментите на мнозинскиот модел е мајоризацијата, односно, надгласувањето.

Тоа облик на одлучување на мнозинството, а во суштина ги погодува битните

интереси на малцинството. Секој облик на мнозинско одлучување не е мајори-

зација. За мајоризацијата значи карактеристично е тоа што одлучува мнозинс-

твото за некоја погодност, а малцинството се чувствува погодено, односно по-

годно за некој суштински интерес.

Во мнозинскиот модел на демократијата најшироката јавност ги кон-

тролира акциите на власта. Основна претпоставка за тоа е известеноста на гра-

ѓаните и создавањето волја тие да учествуваат во изборниот процес. Овој мо-

дел подразбира поседување механизми преку кои мнозинството ќе ја операци-

онализира моќта.

11.1.2.3. Консенсуален модел

Консензусот значи дека е постигната општа согласност на сите по оп-

ределено прашање, со што се исклучува опасноста од тиранијата на мнозинс-

твото. Значи станува збор за процес на спогодување во кој доминираат разум-

ните мислења. Обликот на демократијата кој се остварува се нарекува консо-

219

цијален. За него е карактеристична соработката и согласувањето меѓу различ-

ните елити. Најдобри социјални средини се сегментираните општества. Таа е

емпириски модел кој е применет и има резултати во Австрија, Белгија, Холан-

дија и Швајцарија. Станува збор за плурални општества во кои различни дело-

ви на заедницата (групи кои се разликуваат и хомогенизираат врз основа на ет-

ничката припадност, религија, култура, јазик и идеи), географски живеат еден

покрај друг, социјално се одвоени. Во овие општества, училиштата, медиуми-

те, добротворните организации, здруженијата и политичките партии се одвое-

ни согласно разликите, на пример етничките, религиските или јазичките заед-

ници. Кога станува збор за консоцијалната демократија во суштина се зборува

за облик на одлучување во кој политичките одлуки се донесуваат од страна на

големата коалиција на политичките лидери или елити, односно од политички-

те претставници на етничките заедници. За овој модел на демократија се ка-

рактеристични следните обележја: а) на власт е голема коалиција на сите поз-

начајни водачи на сегментите на општеството; б) принципот на вето како

дополнителен облик на заштита на виталните малцински интереси; в) пропор-

ционална застапеност при конституирањето на државните органи или имену-

вање на државните чиновници и при распределбата на јавните фондови; и г)

висок степен на автономија на сегментите при уредувањето на нивните внат-

решни односи.

Според Аренд Липхарт како поволни услови за остварување и одржу-

вање на овој модел на демократија се: а) повеќекратната рамнотежа на моќта;

б) мала територија на одредена земја; в) одвоеност на сегментите; г) традиција

за меѓусебно спогодување на сегментите; д) постоење на расцепи што се вкрс-

туваат. (Липхат, А. (1994), стр.25-46).

11.1.3.Непосредна и претставничка демократија

Непосредната демократија се определува како облик на непосредно

учество на граѓаните во донесувањето на сите најзначајни одлуки во општест-

вото. Битни одлики на непосредната демократија се слободата и еднаквоста на

граѓанинот. Слободата е определена како отсуство на било каков облик на пот-

чинетост или зависност на граѓаниот, а еднаквоста иста положба со другите во

граѓанските права и човечкото достоинство. Човекот за да е еднаков мора да е

слободен и обратно.

Најцелосен облик на непосредна демократија е остварен во античка

Атина. Во античкиот полис, граѓаните биле потполно слободни за да можат да

220

одлучуваат за сите прашања. Граѓанството било претставено во Собранието

(ecclesia), со кворум од најмалку 6000 граѓани со над 20 години живот. Тоа за-

седавало многу често. Во надлежност на овој суверен орган биле повеќе пра-

шања меѓу кои и: а) обезбедувањето на јавниот ред и мир; б) утврдувањето на

јавни финансии и видови даноци; в) утврдувањето на внатрешната и надво-

решната политика; г) одлучување за војна или мир; д) склучување на политич-

ки, воени и други сојузи со другите антички држави; ѓ) примена на мерката ос-

тракизам (изгласување на казна за прогонство) против популарните и моќни

граѓани на Атина. Одлуките за овие прашања, најчесто, биле донесувани со

мнозинство гласови. Нив ги подготвувал Советот (Bule) од 500 непосредно из-

брани граѓани. На овој орган му помагал Одбор (pritania) составен од претседа-

тел и 50 членови. Со Собранието претседавал Претседател со еднодневен ман-

дат.

Од облиците на непосредна демократија значајни се искуствата на

средновековните слободни градови, како што се Дубровник, Млет, Венеција и

некои други средновековни градови. Од посовремените искуства на примената

на непосредната демократија се швајцарските кантони: Glaris, Unterwalden и

Appenzell. Во овие кантони граѓаните еднаш годишно се собирале за да ги до-

несат клучните одлуки за животот во кантоналната заедница и да изберат кан-

тонални функционери и претсавници за федералните власти. (според Шкариќ,

С.,Ibidem, стр.250).

Од посовремените искуства ќе укажеме дека облиците на непосредна

демократија се применуваат во локалните заедници, осбено во единиците на

локалната самоуправа.

Непосредната демократија е инспирација за современата демократија

од аспект на тоа што таа: а) поизворно е врзана за концептот на народниот, од-

носно граѓанскиот суверенитет; б) остварува непосредна контрола на државна-

та власт и в) демократијата останува основно обележје на заедницата на граѓа-

ните.

Претаствничката демократија се дефинира како владеење на наро-

дот преку избрани претставници. Таа се појавува кога се конституираа држави-

те во кои физички е неможно граѓаните да учествуваат во донесувањето на

клучните одлуки. Овој облик на демократија претставува владеење во име на

народот, за народот, а не владеење на самиот народ. Меѓу основните обележја

на претставничката демократија ќе ги наброиме и следните: а) избраниот прет-

ставник е општ репрезент на општеството, односно нацијата и б) тој е слобо-

ден во определувањето при донесувањето на одлуките. Овој модел е поблизок

221

до концептот на теоријата на националниот суверенитет. Претставничкото те-

ло се конституира врз основа на спроведените слободни и фер избори, со учес-

тво на мноштво политички партии. Така конституираните тела го носат обе-

лежјето демократски.

Претставничките институции, слободните избори и слободите и пра-

вата се трите столба на кои се темели претставничката демократија како облик

на владеење. Има обиди претставничка демократија да се поистоветува со ра-

ботата на одделни претставнички институции во кои доминантните политички

сили предводени од една политичка партија или коалиција спроведуваат авто-

ритарна власт. Станува збор за обидите претставничката демократија да се из-

едначува со поимот парламентарната држава. Овие два поими се разликуваат

особено по следните елементи: а) претставничката демократија е поширок по-

им од парламентарна држава, затоа што во себе ги вклучува и институциите на

демократското претставништво на други нивоа (локално, регионално и сл.); б)

сите претставнички држави не се и парламентарни (претседателската држава

не е парламентарна); и в) секоја парламентарна држава не е и демократска (на

пример, фашистичката држава во Германија е парламентарна држава, но не и

демократска).

Претставничката демократија и покрај демократската црта, не успева

да ги мобилизира граѓаните активно да учествуваат во политичкиот живот.

Напротив се поевидентни се апстиненцијата на граѓаните од изборите и нивна-

та незаинтерсираност за политичкиот живот.

11.2. Демократијата и политичкиот плурализам

Терминот “плурализам” прв го употребил Кристијан Волф во својата

“Прагматична антропологија” од 1798 година, кога ќе истакне дека на егоизмот

може да му се спротивстави плурализмот, т.е диспозицијата дека целиот свет не се

гледа како вклучен во сопственото, туку само како поглед на светот на граѓанинот

и како негов став. Терминот „плурализам“ потекнува од латинскиот израз

„pluralis“ кој значи мноштво, множина. Се употребува во различни области од

науката, културата и филозофијата. Со него се утврдува постоење на појави,

процеси или сваќања со различни квалитети и содржини. Во општествените

науки со поимот плурализам се означува посебноста, автономијата и

различноста на општествените групи, елементите за нивниот општествен

развиток, на идеологија и погледите за правците и целите на општествениот

развој. Во политичкиот речник плурализмот е назив во политичката теорија која

инсистира на тоа, во политичкиот процес, во политичкото одлучување и

222

управување, покрај државата и на нејзина сметка, да се отвори простор за дејству-

вање на други различни општествени заедници, организации и институции

(Ratković, R. (1983), стр. 270). Во потесна смисла плурализмот го означува

постоењето и меѓусебното натпреварување на повеќе политички партии

(повеќепартиски систем) или постоење на повеќе центри на политика и

политичко влијание кои се различни и кои меѓусебно се ограничуваат, го

оневозможуваат апсолутизмот и превласта на било кој политички центар или

субјект, вклучувајќи ја тука и државата. (Този, Ѓ., (1994), стр. 71-77).

Во современото општество плурализмот е успешна брана против по-

литичкиот монизам, против семоќта или сеприсуство на политиката во него,

односно против појавата на тоталитаризмот. Во тоталитарните општества чо-

векот и неговите општествени заедници стануваат зависни од државата. Таа се

меша во сите општествени процеси. Во плуралистичкото општество човекот е

значително понезависен и слободен, бидејќи не припаѓа само на една заедница

(државата како поданик односно, понизен и подреден член), туку и на многу

други заедници. Во нив тој ги искажува разновидноста и богатсвото на своите

потреби и животни интересирања и на тој начин ги зголемува можностите за

лично и групно влијание на тековите на општествениот и политички живот.

За плурализмот државата е неопходен фактор во општеството, но не и

организација која треба да има апсолутна супрематија над другите видови гру-

пен и организиран живот. Таа како установа задоволува само еден дел од раз-

новидните лични и групни потреби на луѓето и тоа на рамноправна основа со

другите потреби и организации. Плурализмот поаѓа од ставот дека општество-

то не го сочинуваат изолирани граѓани, туку нивните општествени заедници

меѓу кои е и државата, како што се: синдикати, црква, културни и други здру-

женија, клубови, семејства, стопански организации, статусни и професионални

здруженија, политички партии, рекреативни групи и слично. На тој начин чо-

векот преку слободните, релативно самостојни и доброволни групи, здружени-

ја и организации во општеството стекнува моќ да се спротивстави на семоќта

на државата и на другите облици на политичка власт, на нив да влијае и да ја

менува нивната природа и улога во согласност со своите потреби и цели. Тоа е

политичката смисла и практичната суштина на плуралистичката доктрина.

(Tadić, Lj., !989, стр. 25-34).

Постојат две основни концепции и два соодветни облици на плурали-

зам: европски и американски.

Европската концепција на плурализмот за основа го има ограничува-

њето на државниот суверенитет со нагласените функции на општествените

групи, односно со облици на заменување на улогата на владата. Во таков слу-

223

чај општествените групи како агенси на различните општествени потреби и

интереси не само што вршат притисок на владата за признавање на проклами-

раните потреби, туку тие групи непосредно и во својата организација, работат

на задоволување на интересите и потребите на своите припадници или члено-

ви. Во таков случај станува збор за добриот и умерен облик на плурализам. На-

место пенетрација на власта во приватната сфера општествените групи во плу-

ралистичкото општество, за задоволување на своите интереси ја заменуваат

владата, насекаде каде е можно, со некој вид непосредна акција. Така се созда-

ва рамнотежа помеѓу активизмот и одговорноста на владата и политичките ак-

тивности и иницијативи на граѓаните.

Американската концепција на плурализмот политичкиот систем го

набљудува како отворен ринг на различни интересовни групи и групи за при-

тисок. Овој облик на плурализам врши дисперзија на влијанието во општест-

вото, а различните групи се натпреваруваат кој повеќе ќе влијае на процесот на

одлучување во институциите на јавната власт. На тој начин, претставничката

демократија се заменува со натпреварувачки плуралистички систем со мношт-

во интересовни групи.Владата во него, е некој вид арбитар кој настојува по пат

на компромис да ги задоволува противречните интереси на различните групи.

Таа донесува одлуки како некој вид на интересовно порамнување меѓу тие

групи. (Види: Enciklopedija političke kulture, 1993, стр. 819-829).

За функционирање на плурализмот на интересовните групи мора да

постои согласност за исклучување од политичкиот натпревар на екстремните

групи, како и на оние кои мислат дека битните цели можат да се наметнат од

страна на владата или без учество на другите групи.

Се разликуваат различни видови и димензии на плурализам: општест-

вен, политички, партиски плурализам (како подвид на политичкиот плурали-

зам), научен, културен, религиски, социјален, економски, идеолошки плурали-

зам.

Општествениот плурализам е најширок. негов темел е автономното

граѓанско општество и слободните и рамноправни граѓани. Тој се манифести-

ра како економски, идеолошки и политички плурализам. Материјалната осно-

ва на економскиот плурализам се различните видови на сопственост, а особено

приватната и јавната сопственост.

Духовна основа на идеолошкиот плурализам се личните слободи и

права, а посебно слободата на мислата и слободата на уверувањето. Уставната

основа на политичкиот плурализам се политичките слободи и права, а посебно

слободата на говорот и слободата на политичко здружување кои се гарантира-

224

ат со Уставот. Политичкиот плурализам е поширок од партискиот плурализам.

Политичкиот и партискиот плурализам добиваат демократски содржини само

ако се засновани врз реален општествен плурализам. Политичкиот и партиски-

от плурализам се флоскули и празна форма без содржина доколку не е развиен

општествениот плурализам во кој до израз доаѓаат потребите, интересите и

чувствата на луѓето и нивните општествени групи.

Политичкиот плурализам се манифестира преку различни форми: по-

литички партии, политички движења, здруженија на граѓани и интересовни

групи. Основна смисла на сите овие форми е посредувањето меѓу граѓаните

како индивидуи од една и органите на државната власт од друга страна. Ова

посредување се врши со две цели: прво, оспособување и организирање на

граѓаните преку политичките партии да учествуваат во натпреварот за освоју-

вање на власта и второ, овозможување на граѓаните преку разни здруженија и

интересовни групи да вршат влијание и контрола врз работата на државните

органи на власта.

11.3. Политички партии- поим и историски развој

1. Поимот „партија” доаѓа од латинскиот термин “pars”-дел или глаго-

лот „partire”- да се дели. Терминот „партија“ имплицира постоење на опреде-

лена група која навистина настанува со делење од друга група и која држи соп-

ствена страна, односно се наоѓа во конфликт со пошироката група од која про-

излегува. Политичката партија, всушност е дел од политички активниот народ,

односно населението или државите. Политичките партии постојат таму каде

што на неорганизираните општествени групи им е потребна акциона способ-

ност, движење и јасност на целите во политичката борба.

Политичката партија ги има следниве конститутивни елементи: посто-

јан облик на организација, се бори за освојување и вршење на власта, има своја

идеологија изразена во посебна програма и заложба за интересите на поширо-

ките општествени групи.

Политичките партии се трајни институции. Во партиите се одвиваат

низа активности како штo се: мобилизирање на членството, формулирање нa

целите, решавање на конфликтите, донесување на норми за устројство и начи-

нот на работа, избор на функционери и чиновници. Основните единици на по-

литичките партии традиционално носат различни називи: кај либералните и

конзервативните партии тоа се одбори, кај демохристијанските-екипа или сек-

ција, кај социјалистичките и социјалдемократските партии секција, кај кому-

225

нистичките -ќелија или основна организација и кај фашистичката -милиција.

Базичните организации на политичките партии се поврзани преку ни-

за нивоа во единствената организација. Бројот на нивоата зависи од природата

на партијата, бројот на нејзините членови, големината на земјата во која парти-

јата делува и карактерот на политичкиот систем.

Стремежот за освојување, вршење, одржување и трајно влијание на

државната власт е обележје на политичките партии Власта кон која тежнеат

политичките партии по правило не е концентрирана на едно ниво, затоа што

извесна самостојност имаат и локалните средини. Во таа смисла некои партии

се на власт, а други во опозиција. Политичкиот систем во кој постои легална

опозиција во основа е демократски. Иако опозицијата не е секогаш доволен ар-

гуемент за демократичноста. Стремежот за вршење на власта е клучниот кри-

териум за разликувањето на политичките партии од добро организираните ин-

тересовни групи, синдикатите, црквите и други организации и здруженија. Дел

од нив можат да имаат политички цели и барања, но не се дефинираат како по-

литички партии, токму заради таквата нивна карактеристика.

Еден од елементите на политичката партија е и идеологијата. Таа е

систем на уверувања, идеи и претстави за општеството и за уредување на опш-

тествените односи низ кои општествените групи (класи, слоеви) ги изразуваат

своите интереси. Идеологијата како политички проект на партијата, по прави-

ло е формулиран во програмските документи, програмата, статутот, деклара-

цијата за принципи. Во нив е изложена партиската претстава за општествената

и политичка стварност со објаснувања, оценки, идеи и план за промена на сос-

тојбите во општеството. Идеолошкото определување е детерминанта за успе-

хот на политичката акција, тоа е фактор за цврстината на организацијата и за

нејзината акциона способност.

Социјалната насоченост на политчката акција е битно обележје на по-

литичката партија. Таа во својата политичка акција ги застапува интересите на

општествените групи, пред сè, на општествените слоеви. Но, во социјално хе-

терогените земји дејствуваат и политички партии кои ги застапуваат интереси-

те на одделни национални, поточно етнички, религиозни и други, малцински

групи. Од тоа дали партиите и партискиот систем на една земја ќе бидат ори-

ентирани кон определени социјални, национални, етнички, религиозни, или

други малцински групи зависи од конкретните општествени и историски окол-

ности.

Поаѓајќи од овие елементи политичката партија може да се дефинира

како релативно трајна и цврсто организирана политичка организација на доб-

226

роволно обединети граѓани со цел на демократски начин, по пат на слободни

непосредни и фер избори, да ја освојат, да ја задржат или да вршат притисок

врз работата на државниот апарат. Политичката партија како организирана

група ги интегрира политичките активности на граѓаните и преку освојување

на политичката власт, или доминантно влијание врз неа, со помош на инстру-

ментите на државата обезбедува доминација на идеите и остварување на инте-

ресите на членството.

Политичките партии се облик на политичко организирање и се неза-

менлив инструмент на претставничката демократија. Со нивна помош поли-

тичкиот плурализам и демократијата стануваат реални категории со реални

субјекти и форми. „По дефиниција политичките партии се слободни асоција-

ции чија езгзистенција, во принцип, може да се замисли само во системите во

кои се респектира политичката демократија. Таму каде тоа не е случај, својот

опстанок тие можат да го осигураат само по насилен пат“ (Tadić, LJ. 1996, стр.

451). Во позадината на секоја идеолошка борба стои политичка борба, во која

обично, политичките партии, се главни придвижувачи или носители на поли-

тичките идеологии.

2. Поимот политичка партија е од поновата човекова историја. „Пар-

тија“ е нов термин за стара појава. Со овој поим се означувани разните облици

на малцинство во политичкиот процес. Нив ги имало во сите периоди од чове-

ковата историја. Така во Рим пред крајот на Републиката, а браќата Грах биле

партиски лидери со видлива народна подршка. Но, појавата на политичките

партии во современа смисла на нивното значење, е поврзана со настанувањето

и развојот на парламентот и парламентаризмот.

Така, во Англија во почетокот на осумдесеттите години на седумнае-

сеттиот век се појавуваат две партии кои се до нашево време ќе остават силен

печат на англискиот политички живот. Тоа се партијата на конзервативците

(ториевци) и партијата на либералите (виговци). Друг пример е Франција, каде

што јадрата на модерните политички партии се формираат во револуционер-

ните клубови на јакобинците и кордељерите, во движењето на „жирондинци-

те” и на крајната левица од редовите на “бесните” и „завера на еднаквите”.

Трет пример за настанувањето на политичките партии е таканаречениот “spoil

system” (spoil=плен, добивка) кој е развиен во САД. Најважната партиска деј-

ност во САД е борбата на така наречената “номинација” т.е именување на

претседателски кандидат. Оваа дејност воглавно ја водат две најмоќни партии:

демократската и републиканската. Овој систем му дава овластување на претсе-

дателот-победник за совет на влијателните сенатори од својата партија- однос-

но на нејзините членови кои се „најзаслужни” за победата на изборите, да им

227

додели огромен број на места во сојузната администрација. (Duvereger, M.,

(1980), стр. 69-81).

Извесни зачетоци на политички партии во јужнословенските земји,

пример во Србија има веќе во почетокот на четириесеттите години од деветна-

есеттиот век во текот на уставобранителската опозиција на милошевиот ре-

жим. Хрватска и Словенија во деветнаесеттиот век се во составот на Австро-

Унгарија во нив, во петтата деценија од тој век доаѓа до појавата на политички

партии, а во Црна Гора првите политички партии се формирани во почетокот

на дваесеттиот век. (Goati, V., (1990), стр.19-20).

Во Македонија се до 1908 година функционирале само тајни политич-

ки организации. Меѓу нив најзначајни се Внатрешната Македонска Револуци-

онерна Организација -ВМРО и социјалистичките групи. Во 1909 година маке-

донски политичари и прогресивни дејци ја основаа Народната федеративна

партија, во чија програмска основа беа прокламирани демократски принципи,

за национална рамноправност за сите народи на Македонија, полни политички

слободи, како и за радикално решавање на аграрното прашање и сл. Оваа пар-

тија дејствува како парламентарна партија во парламентот на Турција. Поради

младотурските прогонувања оваа партија престана со овојата активност во

1910 год.

3. Доколку како појдовно стојалиште за правната природа на политич-

ките партии го земеме нивниот, како што истакнуваат некои автори (Шкариќ,

Мирчев, Митровиќ и др.) двоен карактер, тие се “од една страна приватно здруже-

ние, а од друга државен орган со јавни овластувања” (Шкариќ, С., 1995, стр. 264).

Имено, според ова објаснување политичката партија е здружение на граѓани затоа

што во неа граѓаните доброволно се здружуваат за на поедноставен начин ги реа-

лизираат своите погледи, интереси, а особено што таа може да се појави како ефи-

касен лост за остварување на определени материјални интереси. Но, исто така, по-

литичките партии се институции што имаат функции во изборниот процес,

особено преку истакнувањето на кандидати, организирањето на изборната

кампања и особено преку афирмацијата на сопствената изборна програма, освоју-

вањето на парламентарното мнозинство и со помош на полугите на државната

власт можност да влијаат на односите во општеството. Значи, политичките партии

претставуваат не само “суштински дел на демократската политичка структура на

модерните општества, туку и легитимирачки елемент (“политички плурализам”) на

парламентарната демократија и систем”. (Мирчев, Д., 1998, стр. 438).Токму затоа,

политичката партија ја определивме како релативно трајна доброволна органи-

зација на поединци и групи создадена за остварување на општите цели и интереси

дефинирани во политичката програма, со воспоставени односи и организиран

228

политички живот дефинирани во статутот, но пред с¢, да учествува на изборите и

со нивна помош да се освои или, да се влијае на државната власт (Мојаноски, Ц.,

1996, стр.14-15). Токму таквата улога, особено учеството во изборниот процес зна-

чи дека политичката партија врши определени државни функции. Тие се јавуваат

како “посредувачи помеѓу бирачкото тело и парламентот и на тој начин стануваат

суштествен фактор во распределбата на политичката власт” (Този, Ѓ., 1994,

стр.38). За да можат ефикасно да ја остварат својата функција на активен учесник,

политичките партии формираат парламентарни групи. Тие имаат задача да посре-

дуваат во реализацијата на партиските интереси, особено во имплементацијата на

партиската програма како државна програма. Вршат посебно значајно влијание,

во предлагањето на членови на парламентарните комисии и анкетните одбори,

потоа, предлагаат точки на дневен ред и учествуваат во утврдувањето и водењето

на политиката на земјата. Во тој поглед политичките партии се “и како

институции и како социјални групи, и можеби како највлијателни групи, се најв-

лијателните учесници во поделбата на политичката моќ во општеството”.

(Мирчев, Д. 1998, стр. 438).

Во однос на определувањето на функциите на политичките партии пос-

тојат мноштво поделби. Тие се поврзуваат со политизацијата на бирачкото тело,

со поттикнувачката улога во процесот на донесувањето на одлуките и слични

определби. Но кога станува збор за функциите на политичките партии во општес-

твото, обично се набројуваат и следните: а) утврдување и оформување на волјата

на избирачкото тело, б) селекција и дисциплинирање на избраните претставници

и в) обучување на избирачкото тело и неговото информирање за состојбите. (Шка-

риќ, С., Ibidem, стр.265). Во таа смисла е воспитната функција на политичките

партии. Таа го опфаќа поттикнувањето на бирачите за “надминување на нивните

одделни преокупации и нивното свртување кон потребите на целината на

општеството на кое му припаѓаат. Секоја политика и секоја програма претпоста-

вуваат избор, значи и жртвите кои мораат да ги прифатат бирачите. Улогата на

партијата е да ги потсетува граѓаните на тие барања” (Марковиќ, Р. 1995, стр.307).

Но посебно внимание заслужуваат оние истражувања што тврдат дека

политичките партии: а) вршат регрутирање и селектирање на кадровскиот состав

на државниот апарат, б) создаваат владина програма за управување со

општеството, г) вршат контрола и координација на државните органи, д) глобали-

зација на поединечните барања и интереси на избирачкото тело во определена

идеологија, ѓ) социјализација и општествена интеграција на избирачите како

одделни индивидуи и е) оспособување на постојниот и изградба на нов систем со

демократски методи. (Шкариќ, С., Ibidem, стр. 267).

Доколку се обидеме да ги образложиме функциите на политичките пар-

тии, тие би се свеле на потребата од обновата на државниот апарат со нови кадри

229

“кои во себе носат нови визии за општествениот развој”, но исто така таквата нив-

на функција им обезбедува на “постојниот политички систем да преживее и да се

адаптира на новите потреби” (исто, стр. 267). Таквата функција на политичките

партии Жорж Лаво ја определил како замена на постојната политика со нова

политика.

Изборите и изборниот резултат како основа за легитимирање на власта е

претпоставка за формирањето на владината програма, како инструмент за

преобразба на општеството согласно програмската проекција. Поради тоа, е

значајно набљудувањето на работата и дејствувањето на политичките партии, ка-

ко и поради можноста таа да ги дисциплинира избраните пратеници, така и

поради можноста за одржување на врски меѓу избраните функционери и избирач-

кото тело.

11.3.1. Партиски систем

Употребата на поимот „партиски систем“ се однесува на едно обележ-

је што политичкиот систем го поприми врз основа на бројот на политичките

партии што се застапени во институциите на власта.„Поимот политички сис-

тем ја означува генералната физиономија на политичко - партискиот живот на

една земја, и одговара на прашањето колку политички партии учествуваат во

вршењето на власта“ (Pulišelić, S., 1971, стр.54). Партиски систем се определу-

ва како мноштво на партии дадени во интеракција во даден политички систем.

Но, партискиот систем на определена земја не „добива свои одлики и карак-

теристики не само според бројот на партиите што учествуваат во вршењето на

власта, туку и во зависност од одлуките на политичките партии во него, осно-

вите на нивната моќ во општеството, односите на моќта меѓу нив, просторот

што сите тие го ставаат во дејствување на институциите на т.н ’цивилно опш-

тество’ итн“. (Спасов, Ѓ., 1995, стр.105-106). На друго место партискиот систем

се дефинира како систем на односи меѓу партиите во одредена земја. Во него

влегуваат сите меѓупартиски односи, а тие пак можат да имаат карактер на

соработка, конфликт и опозиција. (Шкариќ, С., Ibidem, стр.270-271).

Од аспект на бројот на политичките партии партиципинти во институ-

циите на власта партиските системи се делат на: а) двопартиски и б) повеќе-

партиски. Во класификациите се стреќава ат и еднопартиските системи и тоа

во варијанта на: а) систем со единствена и б) систем со монополска политичка

партија. (Шкариќ, С., Ibidem, стр.270-279). Иако тешко може да се прифати оп-

ределбата дека системот со една партија е партиски систем, станува збор за

некои специфики. Во политичките системи во кои дејствува единствена поли-

230

тичка партија, станува збор за системи во кои е забрането дејствување на други

политички партии, освен владеачката, која најчесто има, уставно утврдена по-

ложба во системот (на пример, комунистичката или државна партија, односно

партија држава како што беше во Демократската партија на Гвинеја). Систем

со монополската партија е поблага варијанта, како што го нарекува Lamento-

wich куц плурализам, каде постои една политичка партија која има водечка

улога и две до три мали политички партии, кои се должни да дејствуваат во

рамките на политичката платформа на владеачката партија (пример беа по-

ранешните социјалистички системи на Полска, ДР Германија, Виетнам)

За партиски систем во вистинска смисла можеме да зборуваме во

земјите во кои постои слобдна компетиција на политичките партии, кои на

општи, непосредни и фер избори вршат менување на власта. Двопартискиот

систем, значи, дека во земјата дејствуваат две доминантни политички партии.

Тој систем има две варијанти: а) систем на чист двопартиски систем; б) непот-

полн двопартиски систем и в) систем на две и пол партии.

Чистиот двопартиски систем е составен од две големи партии, кои на-

изменично се менуваат на власт.Во овој облик постои цврста партиска дисцип-

лина и сигурно парламентарно мнозинство. Оденсувањето на пратениците во

парламентарниот дом е контролирано од „партиските камшици“. Овој систем

е карактеристичен за Велика Британија. Во неа наизменично владеат Лабурис-

тичката и Конзервативната партија.

Непотполн (или псевдо) двопартиски систем е облик во кој две пар-

тии наизменично се менуваат на власт, но тие немаат цврста партиска дисцип-

лина и стабилно парламентарно мнозинство. Овој облик на двопартиски сис-

тем е карактеристичен за САД. Во овој систем не постои корелација меѓу пар-

тиската лојалност изразена на претседателските избори и лојалност изразена

на изборите за членовите на Конгресот.

Двоипол партиски систем е таков облик во кој постојат две големи

партии и една мала, која секогаш влијае на определувањето на парламентарно-

то мнозинство. Оваа партија има улога на зглобна партија.Таков партиски сис-

тем има Германија, Белгија (е Либералната партија, односно, Партијата на зе-

лените во Германија) и Канада (Новата демократска партија). Обично зглобна-

та партија е структура која влијае на можнота за создавање на стабилно мно-

зинство.

231

За двопартискиот систем се употребува, уште и изразот бипартизам.

Имено, Морис, Диверже во својот “Вовед во политиката ќе запише:„во дво-

партискиот систем, партиите тежнеат да бидат слични. Факторите на нивното

приближување можат да бидат слични. Да земеме еден одреден пример - денешна

Англија- и да ја запоставиме Либералната партија која е скоро без било какво

значење. Кој ќе одлучи за победата на изборите: Конзервативната или

Либералната партија? Тоа нема да бидат нивните фанатични следбеници, кои

сосем природно, ќе гласаат за нив, макар и што и да работат, едноставно не можат

својот глас да го дадат на партија која би била повеќе “влево” или вдесно”, туку

оној милион или два милиони умерени Англичани, кои според сопствените

политички убедувања се наоѓаат во центарот и кои гласаат час за

конзервативците, час за лабуристите. За да ги освои нивните гласови

Конзервативната партија ќе биде приморана да го ублажи својот конзервативизам,

а Лабуристичката својот социјализам. И едната и другата ќе мораат да преземат

мирен тон и држење кое влева доверба. И едната и другата ќе мораат да водат

политика јасно ориентирана кон центарот, значи длабоко слична. На тој начин се

измируваат антагонизмите. (Diverže, M., 1966, стр. 66).

Повеќепартискиот систем се јавува во три форми: а) интегрален по-

веќепартиски систем; б) поларизиран повеќепартиски систем и в) повеќепар-

тиски ситем со доминантна политичка партија.

Интегрален повеќепартиски систем е таков облик во кој повеќе по-

литички партии на изборите не добиваат повисока подршка од бирачите. Тоа е

систем со приближна еднаквост на повеќе политички партии. Ниту една од

нив самостојно не може да формира влада. Затоа овие системи ги карактеризи-

ра колоритен политички живот, со нестабилна коалициона влада од широк

Шема бр.11.1. Облици на двопартиски систем

Дв

оп

ар

тиски

си

сте

м

Систем на две и

пол партии

Чист

двопартиски

систем

Непотполн

двопартиски

систем

232

спектар. Такви се на пример партиските системи на Швајцарија, Холандија,

Финска, Република Македонија во периодот 1991-1994 година.

Поларизиран повеќепартиски систем е облик во кој голем број по-

литички партии се здружуваат во две или повеќе големи предизборни коали-

ции. Предизборните коалиции имаат за цел да победат на изборите или да ги

бојкотираат, тие можат да формираат влада или пак да се силна опозиција. За

овие системи е карактеристично, што во поларизираните блокови се наоѓа ед-

на стожерна партија, која како матица ги обединува мноштвото политички

субјекти. Ваков партиски систем карактеристичен е за Исланд. Како таков се

класификува и партискиот систем на Република Македонија во периодот 1995-

1998 и партискиот сисем во периодот 1999-2002 година .Во првиот период

стожерната улога ја имаше Социјалдемократскиот сојуз на Македонија, со Ли-

бералната и Социјалистичката партија на едниот пол, а на другиот ВМРО-

ДПМНЕ и Демократската партија кои ги бојкотираа изборите. Во вториот пе-

риод од 1999-2002 година стожерна партија е ВМРО-ДПМНЕ со Демократска-

та алтернатива и Лигата за демократија, од една страна и Социјалдемократски-

от сојуз како силна опозициона партија од друга страна.

Шема. Бр. 11.2. Облици на повеќепартиски системи

ПОВЕЌЕПАРТИСКИ

СИСТЕМ

По

лар

изи

ран

по

веќеп

ар

тиски

си

си

тем

Повеќепартиски систем со доминантна

политичка партија

Ин

тегр

ал

ен

по

веќеп

ар

тиски

си

сте

м

233

Повеќепартиски систем со доминантна политичка партија е таков

облик на партискиот систем во кој дејствува една политичка партија со апсо-

лутно парламентарно мнозинство и еден поголем број резидентни партии. Та-

ков облик на партиски систем имале Индија, Хрватска, Данска, Шведска, Нор-

вешка и Јапонија.

Каков е партискиот систем на определена земја влијаат мноштво фак-

тори, особено од социјалната структуираност на општеството, од етничките,

религиските, регионалните, јазичките и други специфики на државите во кои

се јавуваат. Но за непреченото функционирање на еден плурален партиски

систем неопходно е да постои минимум согласност на политичките субјекти

околу егзистенцијата на политичкиот систем. Линц, смета дека за секој совре-

мен политички систем неопходно е да функционира базичниот консензус. Ов-

ој консензус, опфаќа три глобални сегменти: а) мирна смена на власта; б)

постоењето на легална опозиција и в) јавното мислење како канал на влијание.

Во таа смисла особено е значајно влијанието на јавносто мислење

како незаменлив облик на изразување на динамизмот и интеракцијата на гра-

ѓаните и нивните облици на дејтвување.

11.4. Политичкиот плурализам и политичките партии во Македонија

11.4.1. Основни карактеристики на процесот на политичката плурализација во Република Македонија

Почетокот на деведесеттата за многумина оставаше впечаток дека Ре-

публика Македонија е една од „уплашените републики“, и заедно со уште не-

колку беше категоризирана во „конзервативните“ средини и неприемчива за

новите идеи за промени. Процесот на демократизација и политичка плурализа-

ција ја зафати и македонската средина, на почетокот срамежливо, инцидентно

и внимателно. Тој процсес не течеше непречено, туку напротив, „беше оспору-

ван и забавуван од актуелниот административен државен апарат и владеачката

партија“, кој во текот на 1989 година се колебаше да го прифати партискиот

плурализам како императив на времето и потребите на граѓаните. Тогаш се ну-

деа „сурогат решенија кои не ја доведуваа во прашање монополската позиција

на државната партија“. Тоа беше период кога се лансираше идејата за „непар-

тиски плурализам“, кој што Lamentowicz го беше нарекол „куц“ плурализам.

Карактеристично е дека овој вид плурализам го „прифаќа постоењето на

234

легално организирани групи на притисок кои имаат свој идентитети и се

независни од државната партија“, (Јовевска, А., 1994, стр.81). Тој беше амал-

гам за егзистенција на монополската улога на партијата, што значи дека не бе-

ше дозволено дејствувањето на опозиционите партии како „легитимна форма

на политичкото преставување“ (Goati, V., стр.15). Во такви услови особена

доследност во следењето на таквата ориентација покажуваше македонското

раководство на монополската политичката партија. Таа ориентација беше по-

бедена на Десеттиот конгрес на СКМ каде „убедлива победа“ ќе однесе

„проектот за натамошниот развиток на Македонија како демократска гра-

ѓанска и социјална држава“. (Милосавлевски, С, 993, стр.140). Во тој период

владеачката партија ги држеше „сите важни лостови, па можеше, најблаго

речено, да го забави започнатиот процес на државата и општеството“. Но

новата структура на СКМ покажа дека е „решителна во врска со радикалните

промени“ (Исто, стр, 146), односно дека излезот од кризата е можен само со

структурни реформи, особено со развој на мешовитото стопанство, пазарната

економија и повеќепартиската демократија. Имено, процесите во земјите на

источна Европа добиваа драматичен развој. Во републиктие на југословенс-

ката федерација се појавија и веќе дејствуваа алтернативни облици, како ди-

ректна опозиција на доминантната политичка и идеолошка политичка партија.

Беше отпочнат бран на плурализација.

Во Македонија тој процес се одвиваше тивко, со иницијативи што не-

доволно се пробиваа или ја немаа потребната гласност. Токму затоа се случу-

ваше аналитичарите да ја сместуваат во конзервантивните средини.

Доколку се бараат настани што особено влијаеле на политичкиот про-

цес во Република Македонија, несомнено особено место има Десеттиот когрес

на СКМ, кој се одржа во декември 1989 година. Тој е „пресвртна точка во по-

новата (најновата) политичка историја на Македонија“. (Милосавлевски, С. ,Ibidem,

стр. 139). Со неговите одлуки, особено со победата на реформистичката струја

над „догматско-конзервативната“, ќе се отвори процесот на „трансформацијата

на СКМ од политичка партија од бољшевички тип во демократска политичка

партија од социјалдемократска варијанта“. Таквата нејзина трансформација во

тој историски момент била „една многу важна, можеби најважна работа и за

политичкиот живот во Републиката“ (Исто, стр.146). Во вој период, токму по иницијатива на политичката структура влучена

во тогаш валдеачката пртија, беше иницирано, одложување на изборите со цел, да

се создаде уставна и законска рамка за воведувањето на плуралистичката

концепција за развојот на Република Македонија. На политички план беше фор-

мирана Комисијата за општествени реформи, како своевиден “политички и

235

интелектуален детонатор” на процесот на политичката транзиција во Република

Македонија. Овие процеси укажуваат дека во Република Македонија докрај е

инсистирано на јакнење на свеста за законито оденесување на политичките суб-

јекти. На политичката сцена во земјата, како резултат на поволната општествена

клима, по распадот на југословенскиот Сојуз на комунистите, политичка партија

која на еден или друг начин дејствуваше како катализатор на активностите во зем-

јата, а особено поради демократската провиниенција и ангажираност на македонс-

кото раководство, во Република Македонија се намножија иницијативите и актив-

ностите за формирање на нови политички субјекти.

Oвa е време кога во Македонија се јавуваат одделни иницијативи кои

своевидно зборуваат за пројавената свест за промените што така брзо се случу-

ваа во современиот свет. Така, во почетокот на 1990 е најавена идејата за маке-

донско еколошко движење. На општествената сцена дејствуваа еколошките

друштва „Опстанок“, „Вевчани“, „Молика“ -Битола, „Виножито“ - од Штип и

еколошка група на РК ССРНМ. Во тој период е најавено формирање на Лигата

за демократија, на Социјалистичката партија, а како плурални облици се јаву-

ваат Сојуз на невработените во ОК ССММ Куманово и Лига за заштита на чо-

вековите права и за демократска обнова од Кратово. Tие се првите плуралис-

тички пројави се до основањето на MAAK (4 Февруари 1990) и на Лигата за

демократија (11 Февруари 1990), како и најавеното формирање на Социјалдемок-

ратската партија на Македонија, Демократскиот сојуз на земјоделците,

политичкото здружение “Обединети Македонци”, а нешто подоцна и Партијата за

демократски просперитет, како политичка групација на етничките Албанци во Ре-

публика Македонија.

Првиот облик на политичко организирање во Република Македонија,

значи, е промовиран на 4-ти Февруари 1990 година, кога на Филозофскиот фа-

култет неколку стотици граѓани учествуваа на конститутивното собрание на

Движењето за семакедонска акција МААК. Појавата на МААК беше детонато-

рот кој несомнено ќе влијае на ширината и брзината на политичката плурали-

зација во Република Македонија. На тој ден во Сачево, струмичко е формиран

иницијативен одбор за формирање на Сојузот на земјоделците. Следната сед-

мица (на 11 Јануари 1990), иако оваа политичка партија е oбајавувана повеќе

пати, основачко собрание одржа Лигата за демократија.

Тоа беше почетокот на плуралистичката експлозија. Новосоздадените

услови, особено бранот на демократизацијата на односите влијаеа во текот на

1990 година да се создадат поголем број на политички субјекти.

236

Преглед бр 1.

Преглед на политичките партии според седиштето и годината

на основање или регистрација -1990 Седиште Формирана Регистрирана

1. Движење за семакедонска акција МААК Скопје 4-II-1990 12-VI-1990

2. Лига за демократија Скопје 11-II-1990 8-VI-1990

3. Партија за македонско работничко

обединување

Прилеп 4-III-1990 12-VII-1990

4. Социјалдемократска парија на

Македонија

Скопје 18-III-1990 25-V-1990

5. Народна партија на Македонија Скопје 12-IV-1990 19-VI-1990

6. Партија за демократски просперитет Скопје 15-IV-1990 25-V-1990

7. Демократски сојуз-партија на

земјоделците

Струмица 15-IV-1990 8-VI-1990

8. Народна демократска партија Тетово 23-IV-1990 1-VIII-1990

9. Демохристијанска партија на

Македонија

Охрид 9-VI-1990

10. ВМРО-партија за македонско национал-

но единство

Скопје 17-VI-1990 3-VIII-1990

11. Работничка партија Скопје 24-VI-1990 3-VIII-1990

12. СКМ-партија за демократска преобразба Скопје 3-VII-1990

13. Млада демократско-прогресивна странка

на Македонија

Скопје 12-VII-1990 24-VIII-1990

14. Социјалистичка партија на Македонија Скопје 13-VII-1990 14-IX-1990

15. Партија за човекови права Струмица 20-VII-1990

16. Странка на Југословените во Р.

Македонија

Скопје 26-V-1990 17-VII-1990

17. Партија за целосна еманципација на

Ромите

Скопје 12-VIII-1990 29-VIII-1990

18. Политичка партија на невработените Прилеп 12-IX-1990

19. Работничко-земјоделска партија Скопје 15-IX-1990 16-X-1990

20. Демократски сојуз на Турците Скопје 22-IX-1990

21. Сојуз на реформските сили Скопје 5-IX-1990 16-X-1990

22. Демократски сојуз на просветните

работници

Скопје 15-XI-1990

23. Балканска федерација - Балкан без

граници

Скопје 15-XII-1990

Евиденцијaта упатува на заклучокот дека во 1990 година во Македо-

нија сe формирани бројни политички партии со широка политичка лепеза.

Формирањето на толкав број на нови политички субјекти за толку кус период

е индикатор кој укажува дека во социјалното битие е присутна дисперзирана

моќ која има потреба од соодветно политичко изразување, но и индикатор за

определено помодарство во формирањето на политички партии. На тоа посеб-

но им погодуваа либералните нормативни услови, неопходни за формирање на

237

политичка партија, а и општата атмосфера во општеството создаваше претпос-

тавки за промовирање на политичките разлики не само како став, туку и како

определено групно однесување. Затоа, доколку се анализира однесувањето на

новосоздадените политички субјекти во Република Македонија на самиот по-

четок, ќе се констатира дека тие се свртени кон прифаќање на либералните на-

чела на демократијата, имаат нагласен критички однос кон дотогашното прак-

тикување на власта и извршија идеализирање на мноштво процеси и активнос-

ти во општеството што влијаеше да се создава впечаток на брз скок од „царст-

вото на бедата“ во „царството на изобилството“ и демократијата. Тоа беше вре-

ме на изразен романтизам и време на пласирани желби и очекувања, а не

време на сериозна анализа за она што не очекува. Таквите состојби условија да

се појават политички партии со идентични партиски ориентации, но и такви

чии програмски определби се својствени на синдикалниот облик на организи-

рање. Тој процес на политичко профилирање на новите субјекти ќе продолжи

и во наредните години. (Мојаноски, Ц., 1996, стр. 5-6).

Појавата на голем број политички субјекти или организирани поли-

тички групи не е непознат феномен за современите парламентарни демокра-

тии. Најчесто тој се јавува во две ситуации: прво, кога парламентарната демок-

ратија се воведува, односно кога почнува да дејствува т.н. „иновациски син-

дром“, поточно тогаш кога во општествениот живот се појавуваат и дејству-

ваат нови непознати, неизвесни политички структури, и второ, кога политич-

киот систем е крајно нестабилен и слаб, па секоја група истомисленици се оби-

дува да ја освои власта и да се потврди низ демократски избори. Во случајов,

во Република Македонија како да функционираат двете ситуации, при што на

површината бројноста на партиите има белези на „вистинска демократија“ и

понуда на политичка алтернатива, а под површината има значење на повеќего-

дишна нестабилност и дисперзираност. (Мирчев, Д., 1990, стр. 180). Периодот на појавата на политичките партии се определува како време

на смена на епохите, време на транзиција, премин од авторитарно во демократско

општество. Тоа е период на скок од командна во пазарна економија, од

еднопартиска доминација во парламентарна демократија. Под транзиција се под-

разбираат “длабоките промени што на глобален план се воочуваат во структурата

на општествената репродукција, пред с¢, во редефинирањето на принципите на

моќта, втемелена врз синергијата на трите фундаменти: знаењето, информациите

и енергијата проектирана како финансиска, воена и медиумска“. Според тоа, тран-

зицијата „имплицира промени, како во структурирањето на односите во социјал-

ниот бизнис и во моделирањето на посакуваната “културно-вредносна матрица,

така и во креирањето на политиката во целост". (Лазаревски, П., 1992, стр.42). Тоа

238

е време на премин од авторитарно во демократско општество. Вистинската приро-

да на транзицијата ја карактеризира еден голем парадокс - рака под рака одат два

потполно различни и на прв поглед непомирливи текови: а) тоа е време на големи

неизвесности; и б) како да владее “железната условеност” со тешкото наследство,

со “теророт на објективните околности” (фактори) што го стеснуваат изборот на

можните опции (Pečujlić, M.,и др...,1991 стр. 7).

Процесот на политичката плурализација на Македонија беше динами-

чен. Ако се вреднуваат активностите сврзани со брзината на политичката плу-

рализација, тогаш би можеле да констатираме дека таа се одвиваше низ три пе-

риоди: а) политичката промоција (обележана со појавата на мноштво на по-

литички субјекти) б) политичка стабилизација (обележана со стабилизира-

њето на извесен број на политички партии, што се присутни во изминатата

деценија и имаат забележителна подршка меѓу граѓаните) в) политичка иден-

тификација (обележана со потребата од дефинирањето на политичкиот иден-

титет на политичката партија).

Всушност, станува збор за период од политичкиот развиток на Ре-

публика Македонија во кој е изнијансирана политичката матрица, се иденти-

фикувани основните политички субјекти и отпочнат процесот на градењето на

архитектурата на цивилното општество.

11.4.2. Карактеристики на политчките партии во Република Македонија

Партискиот плурализам претставува темелна вредност на уставниот

поредок на Република Македонија. Ваквото негово значење изречно е наведе-

но во Уставот на Република Македонија од 1991 год. заедно со слободните и

непосредни избори (член 8 став 1 алинеа 5).

Политичките партии се значаен облик на политичкиот плурализам во

Р. Македонија. Собранието на Република Македонија со закон го регулира по-

литичкото организирање на граѓаните. Во средината на 1993 год се донесе За-

конот за политичките партии. Тој, политичките партии ги определува како ор-

ганизирани групи на граѓаните кои се залагаат за учество во власта. Политич-

ките партии во Република Македонија непосредно кореспондираат со власта.

Нивната основна задача е да се борат за освојување на власт или да вршат при-

тисок врз државната власт со демократски методи. На тој начин во 3аконот се

прави јасна дистинкција меѓу политичките партии и здруженијата на граѓани.

Имено, политичките партии постојат заради нивното натпреварување за влас-

239

та, а здруженијата заради остварување заштита на социјалните, економските,

културните и други права и уверувања на граѓаните.

Законот предвидува мошне либерален начин за основање на политич-

ка партија, со системот на пријавување до надлежниот орган без преходно

одобрение за тоа. Имено, политичка партија можат да основат најмалку 500

полнолетни граѓани- државјани на Република Македонија, со постојано живеа-

лиште во неа. Таа се формира само на територијален принцип. Функционални-

от принцип во плуралистичкото општество е неприфатлив затоа што овој

принцип значи политизација на работните средини и има штетни последици за

работата и меѓучовечките односи во претпријатијата и установите.

Политичките партии се конституираат врз начелото на самоорганизи-

рање. Граѓаните сами одлучуваат за формирањето и претанувањето на поли-

тичка партија. Политичка партија се основа на Собрание на основачите на кое

се донесува одлука за основање, програма, статут и се избираат нејзини орга-

ни. Политичката партија при тоа може да започне со работата дури со нејзино

запишување во судскиот регистар во Апелациониот суд во Скопје. Со запишу-

вањето во судскиот регистар, политичката партија стекнува својство на правно

лице. Според Законот политичката партија не може да дејствува во три случај:

а) доколку повикува или делува за насилно уривање на уставниот поредок, б)

поттикнување или повикување на воена агресија и в) разгорување на нацио-

нална, верска или расна омраза или нетрпеливост. Законот, во врска со приме-

на на овие уставни одредби, внесува две новини: прво, се овластува Апелацио-

ниот суд во Скопје да го одбие уписот во судскиот регистар ако во приложени-

те документи утврди постоење на било која од наведените забрани; и второ,

политичката партија престанува да дејствува кога Уставниот суд со одлука ќе

утврди дека програмата или статутот на политичката партија не е во соглас-

ност со Уставот на Република Македонија.

Акционата самостојност на политичките партии е во тесна врска со фи-

нансиската. Моќта на една политичка партија зависи од повеќе фактори. Како

позначајни се наведуваат политичката програма, атрактивноста на политичките

лидери и богатството со кое располага. При тоа, особено е значајно располагањето

со пари и тоа од неколку причини: прво, со нив се обезбедуваат атрактивни ли-

дери, второ, атрактивни програми, трето истакнати и потврдени стручњаци, како

и квалитетен маркетинг и успешна пропаганда. Комплексот на овие прашања, не-

сомнено, влијае на остварувањето на целта на политичката партија - освојувањето

на власта.

Во врска со начинот на финансирање на политичките партии постојат

повеќе искуства. Тие можат да се сведат на неколку: а) финансирање од државата;

240

б) финансирање по принцип на донаторство (спонзорирање), в) со помош на чле-

нарина и г) облик на комбинација од претходно наведеното. Како извори за

финансирање на политичките партии во Македонија се наведуваат следните: чле-

нарината; доброволни прилози, средства и придонеси од правни и физички лица,

прилози од членови, донации, легати и друг вид спонзорство организирање на

културно-забавни и спортски манифестации, од сопствена активност, од добро-

волни месечни прилози, како и од профит од претпријатијата што ги формираат

согласно позитивните прописи. (Ваквата определба од Законот беше укината со

Одлука на Уставниот суд). Партиите не можат да се финансираат од странство.

Внатрешните односи во политичката партија се амалгам за нејзиниот

карактер. Тој може да е демократски или авторитарен. Карактерот на односите во

политичката партија се утврдува преку низа индикатори како што се отвореноста

за прием, начинот на исклучувањето, правата на членовите, правото на формира-

ње фракции, вистинското учество во кадровската селекција и односот кон други

организации. Политичките партии во Македонија во целина гледано, се строги и

затворени системи со пренагласена улога на шефот на партијата и централните

органи, а демократскиот централизам и идејно-политичката диференцијација што

се гледа од изрекувањето мерки за непослушните членови, само го докопмплетира

ставот дека тоа се организации со нагласени авторитарни односи.

Причините за таквите состојби се бројни, како неискуство и непознавање

на организацискиот проблем на политичката партија, но и како последица на тоа

што политичките партии се конституираат како “лостови“ со чија помош се јури-

ша на власта. И искуствата од организациониот модел на политичките партии во

Македонија, упатуваат на процес на дефинирање на организацискиот идентитет.

Можат да се идентификуваат неколку глобални модели: а) модел на менаџерска

структура, б) модел на класична структура, в) модел на отворена демократска

трибина и г) “коктел” модел,односно комбиниран модел. Во првиот доминираат

раководно управните структури. Во вториот егзистира организациона шема со

хиерархија и положба на членот. Во третиот модел е политичка структура која се

изразува на прифаќање на поединицот без посебни обврски кон структурата и

последниот, всушност, е модел кој ги обединува елелементите од претходните

три. Кај политичките партии во Република Македонија присутни се сите

решенија. Но доминантен е класичниот модел.

При анализата на организациониот модел на политичките партии треба

секогаш да се има предвид тврдењето на Михелс според кое со “јакнењето на

организацијата престанува демократијата“ (Michels, R., 1990, стр. 21), односно, со

јакнењето на олигархиските и централистичките тенденции во организацијата се

намалуваат, креативните и активистички позиции на поединецот.

241

Политичките партии кај нас се во зародиш. Тие се уште немаат силно

изградена организациона инфраструктура и не се социјално втемелени, однос-

но, не се докрај политички диференцирани. На тоа упатуваат појавите на под-

вижност и постојано „конвертирање“ на определена структура од една поли-

тичка групација во друга.

Идеолошкото профилирање на политичките партии во Република Ма-

кедонија се отсликува со следниве карактеристики: прво, нагласена политичка

сегментација на македонското општество; второ, не постоење на поцврста ин-

тересовна физиономија на политичките партии; и трето, преферирање на пар-

тиските интереси на штета на меѓусебната соработка и коалицирање на парти-

ите.

Првата карактеристика се манифестира преку формирањето на голем

број политички партии. Втората карактеристика е видлива по тоа што постои

сличност меѓу партиските програми и крупни идеолошки разлики меѓу партиите.

Третата карактеристика се огледа во дејствувањетo исклучиво во интерес на пар-

тиските интереси и во претворање на пратеничкиот мандат во партиски мандат.

Маргините на партискиот профил се: а) организацискиот модел на

политичките партии во Македонија е нормативно (статутарно) утврден и тоа на

релативно сличен начин; б) партиите се, главно, од затворен и од кадровски тип,

со изразена улога на водството и со мошне мала улога на членството; в)

внатрепартискиот живот е релативно слаб, а исто толку се слаби и комуникациите

со симпатизерите и јавноста; г) во партискиот механизам, главно, недостигаат не-

кои редовни и вообичаени функции - образование и оспособување на членството

и активистите, меѓународна соработка, оформување на партиски платформи, стра-

тегии и сл; д) постои програмска сличност и изразена идеолошка дистанца ѓ) пар-

тиското тело е сегментирано и завторено во внатрепартискиот круг; е) нагласено е

партиската самодоволност и ж) пратеничкиот е заменет со партиски мандат.

242

XII. Избори и изборен систем

12.1. За легитимитетот на државната власт

Легитимитетот се дефинира како согласност на припадниците на

државната заедница со формирањето и функционирањето на државната власт,

односно тој е согласност на припадниците на опредлена државната заедница

со институциите и носителите на државната власт. Таквата согласност е пот-

ребна затоа што тие се во сообразност со некои виши начела (правда, демокра-

тија, еднаквост) или се оформени според определени процедурални правила,

односно е изразена волјата на граѓаните на општи непосредни и тајни избори и

обезбедено е претставување на релевантните политички сили. Легитимитетот

во најопшта смисла на зборот означува „складност на основите и дејствувања-

та на политичката валст со принципите кои се општоприфатени во политичка-

та заедница“ (Matić, M., Podunavac, M, 1995,стр.163). Овој принцип имплицира

однесување според кое припадниците на политичката заедница политичкиот

поредок не го прифаќаат од навика и по обичај, заради задоволување на својот

интерес или страв од репресија, туку заради тоа што се уверени во неговата

вредност и оправданост. „Во потесна смисла, легитимитетот ја изразува меѓу-

себната поврзаност и зависност на управувачите и управуваните едни од дру-

ги. Со помош на согласноста на управуваните, управувачите се здобиваат со

легитимни средства за владеење (instrumenta regini), а со помош на таквите

средства управуваните добиваат одговорни и послушни владетели (obidientia

facit imperatum)". (Шкариќ, С., Ibidem, стр.291).

Расправата за легитимитетот во суштина е расправа за оправданоста

на државната власт.Таа го проблематизира прашањето за природата на власта

и односот на власта кон потребите на граѓаните. Легитимитетот, најчесто се

поврзува со принципите на правото и правичноста и со идејата за заеднички

живот во државата, како и за оправданоста на државната власт која постои за

да ги води граѓаните кон најдобрата цел - среќната држава, во која граѓаните,

пак, се нејзини лојални членови.

Легитимитетот е во функција на воспоставувањето на хармоничен и

функционален правен поредок. Тоа подразбира, безпоговорно почитување на

слободите и правата на човекот и граѓанинот, како и почитувањето на надлеж-

ностите на државните органи.

243

Легалитетот е поим што го изразува законитото работење на државни-

те органи и на носителите на јавните функции, на секој и на секого во органи-

зираната држава. А легитимитетот го изразува позитивното вреднување на др-

жавната власт, односно согласност на мнозинството граѓани со политичките

идеали и со вредносната матрица на државниот поредок. Легалитетот е правна,

а легитимитетот политолошка или социолошка категорија.

Потеклото на терминот легитимитет е од латинските изрази legitimus

и legalis. Тие го изразуваат добриот закон, односно нештата и на природата на

поредокот. Легитимитетот е брана за самоволието и тиранијата, односно тој ја

изразува потребата од добриот закон како антипод на таквото однесување.

Овој поим е близок со поимот легалитет. Тој потекува од латинскиот израз lex

што значи закон. И двата поими имаат заедничка основа и се однесуваат на за-

конот. Разликата е во тоа што легитимитетот се однесува на добриот закон, а

легалитетот се однесува на сите закони. Меѓу легалитетот и легитимитетот

постојат состојби на совпаѓање и на разидување. Тие два поими се совпаѓаат

кога легалната власт е легитимна. Но власта може да е легална, а да е нелеги-

тимна, односно таа власт не ја ужива довербата на мнозинството на граѓаните.

Во современата наука постојат три теории на државната власт: а) те-

ократска, б) автократска, в) демократска теорија. Ваквата поделба на тео-

риите е слична на теориите на суверенитетот како својтво на државната власт

(теократска, национален и народен суверенитет).

Според теократската теорија власта извира од Бога, односно тој е

вистинскиот владетел. Власта е легитимна ако ги почитува божјите заповеди

како повисока вредност. Според оваа теорија носителите на власта се одговор-

ни пред Бога, а не пред оние со кои раководат.

Автократската теорија тврди дека државната власт легитимитетот

го црпи од самата себе, односно од својот авторитет и својата моќ. Според оваа

теорија државната власт е апсолутна затоа што е ослободена од секое влијание

од страна,било од Бог или пак, од народот и е легитимна затоа што таа произ-

легува од правото на државата да владее.

Според демократската теорија државната власт е ополномоштена од

народот. Таа е демократска власт заради тоа што ја изразува волјата на народот

добиена по пат на непосредни, општи и тајни избори. Во основата на овој тео-

ретски концепт е ставот дека е легитимна онаа државна власт која извира од

народот, односно од неговата волја изразена на изборите. Народот, овде се

сфаќа двостепено: а) како збир на граѓани, поединци, односно народната волја

244

како збир на поединечната и б) како неделива органска целина (нација), која,

пак има сопствена волја.

12.2. Изборите и легитимитетот на власта

Оттаму се поставува прашањето каков е одност меѓу легитимите-

тот и изборите? Ако појдеме од поставката според која изборите се темелен

облик за легитимирање на власта, тогаш би можеле да констатираме дека тие,

низ еден подолг временски период, обезбедуваат непосредно артикулирање на

граѓанството и демократијата како најпрменуван и најприфатлив облик на вла-

деење на граѓаните. Изборите се најприфатливиот облик за мирна смена на но-

сителите на власта. Тие обезбедуваат на мирен, цивилизиран начин, со почиту-

вање на волјата на граѓаните да се врши мирна смена на носителите на јавните

функции, да се воспостави инструмент за политичка контрола врз оние кои во

определен временски период извршуваат определена функција. Исто така и да

го овозможат политичкиот натпревар на мноштвото политички субјекти во

земјата. Изборите во парламентарните држави, се јавуваат како арбитер во

судирите што се јавуваат меѓу законодавната власт. Имено, тогаш кога владата

ќе ја изгуби довербата во парламентот, на предлог на шефот на владата се рас-

пишуваат избори.

Но изборите несомнено се превасходно демократски и политички фе-

номен кого го карактеризираат мноштво особености. Тие им овозможуваат на

граѓаните да учествуваат во вршењето на државната власт и за определен пе-

риод да ја дефинираат државната политика. Со нивна помош се изразува волја-

та на граѓаните за кој во определен временски период ќе ги има доминантните

позиции во државната власт, што им обезбедува на политичките партии да раз-

виваат посебни активности во предизборниот и посизборниот период. Приме-

ната на избирачкото право, на правото на политичко здружување и слободата

на говорот се јавуваат како инструменти за вршење политичка контола врз ра-

ботата на државните органи.

Изборите се стара институција. Гласањето е невообичаена активност на

народот. "Еден просечен човек- како што истакнуваат R.Rose и I.McAlilis-

ter - повеќе време троши како потрошувач, родител или пријател, отколку како

гласач". Граѓанинот во изборите не се определува само за партијата и нејзината

програма туку и за личноста (или за партиската гарнитура) во која има доверба. На

тој начин бирачот се чувствува почитуван, затоа што со учеството на изборите, тој

е учесник во конституирањето на власта која генерално гледано, многу малку

зависи од неговото прифаќање. Таквата позиција на граѓанинот е особено значајна

245

за успешно функционирање на демократијата, затоа што -како што ќе истакне

W.Hennis-"персоналното уважување на личноста или барем нешто од тоа, е

неопходно за да може човечкиот разум владеењето да го смета за легитимно” (Od

izbornih..., 199, стр.13) Но, тогаш кога владеењето е презирано, тоа е и лишено од

достоинството.

Периодичните избори за поединецот се своевиден дијалог со власта,

размена на политичкото влијание меѓу нејзините носители. Со учеството на

изборите, поединецот таа влада ја поддржува, или и ја одзема поддршката и се

определува за опозицијата. Учеството на изборите и влијанието на граѓаните се

значаен, но не и централен проблем. Меѓутоа, дијалогот и размената меѓу

граѓаните и власта траат и во периодот меѓу изборите. Тоа добро го воочил

Friedrich, формулирајќи го законот на "антиципираните реакции", според кој по-

литичарот на власт го приспособува своето однесување не само на минатите туку

и на идните преференции на бирачите" (Friedrich,J,S., 1971, стр.93). Токму затоа и

во вкупното политичко однесување на политичките претставници има потреба од

постојано обраќање кон јавноста.

Изборите се организираат циклично. Периодот, во зависност за која

државна функција или орган се работи е четири, пет или повеќе години. Обич-

но изборите за претставничките тела (парламентот и претставничките органи

во единиците на локалната самоуправа) се одржуваат на четири години, а до-

дека за избор на шеф на државата на секои пет години. Изборите, како облик

на непосредно изјаснување на граѓаните за определен кандидат се јавуваат,

покрај референдумот, народната иницијатива и народното вето, како облик на

непосредна демократија. Волјата на граѓаните изразена на општи непосредни,

фер и тајни избори го детерминира составот на претставничките тела и ја леги-

тимира политичката концепција или платформа за дефинирањето на државна-

та политика во определен временски период.

За значењето на изборите има многубројни студии. За илустрација ќе

укажеме дека за A.Campbell изборите се израз на систематската недоверба кон

властодршците, бидејќи ги принудуваат на периодично проверување и контрола

од демосот. J.S. Mill смета дека изборите му даваат политичка моќ на

народот, односно "моќ над другите” (Mil, Dž. S., 1988, стр.108), а за T.Parsons

да се гласа значи да се врши моќта. Според него граѓаните, учествувајќи на

изборите, впрочем, "произведуваат" моќ која на тој начин престанува да биде

привилегија на надредената елита. За R.Dahl народот преку изборите ја обезбедува

својата моќ и ги ограничува носителите на финансиската моќ. Со изборите јакне

легитимитетот на политичката заедница, затоа што -како што истакнуваат-

R.Dowens и J.Huges- учествувајќи на изборите поединците ги прифаќаат нејзи-

246

ните институции и симболите( Od izbornih, Ibidem, стр. 17). Тоа, секако, укажува

на онаа забелешка на Montesquieu дека со изборите "народот во демократијата во

извесна смисла е монарх, во друга поданик. Тој може да биде монарх само при

гласањето што е израз на неговата волја. Волјата на суверенот. Законите кои го

одредуваат правото на глас се фундаментални во таа влада”. (Montesquie, 1971,

стр. 274;). За Robespjer, пак, во претставничката влада нема така важни уставни

закони како што се законите кои ја гарантираат исправноста на изборите (Od

izbornih..., Ibidem, стр. 15).

Изборите, како значаен општествен процес, на мирен начин го решаваат

проблемот на политичката сукцесија. Посебно што алтернатива на демократијата

е насилството. Во таа смисла е и старата англиската изрека: "Ние броиме глави за

да не би ги сечеле". Тие како процес,- како што ќе забележи и N.Luhman - ја на-

малуваат експлозивноста на политичките конфликти. Според него персонално се

одредуваат носителите на политичките улоги, а не се изразуваат различните

интереси на деловите на популацијата. Тие низ дијалог можат да ги ублажуваат

интересните разлики и на тој начин да придонесуваат да се намалуваат

конфликтите. "Исклучителна задача на бирачите не е да одлучуваат што ќе работи

владата" - истакнува A. Campbell и соработниците- "туку кој ќе одлучува што ќе

работи владата".

Изнесените стојалишта укажуваат на мноштво различити погледи во

врска со функцијата на изборите. Таа не може да се сведе само на селекцијата на

носителите на политичките овластувања, туку и на социјалната селекција на

одредени социјални групи кои во земјата, во свои раце ги држат стратешките

полуги на моќта. И неслучајно во парламентот ги нема доминантните општестве-

ни групи. Оттаму можеме да заклучиме дека изборите во најголем број случаи ја

рефлектираат постојната дистрибуција на општествената моќ. Во тој контекст,

треба да се подвлече дека изборите се единствен легитимен основ на политичката

моќ, а не првиот неопходен услов на таа моќ. Со нив се создава во исзвесна мера

нова моќ или, пак, тие повеќе го зацврстуваат легитимитетот на постојната моќ.

Изборите, секако се и механизам за трансфер на разните видови општествена моќ

во легитимна политичка моќ. Пирамидата на таа моќ се рефлектира во составот на

парламентот. Искуствата, од современите демократски системи укажуваат дека во

нив, главно, се наоѓаат партиските фунционери, сопственици, менаџери, воени

функционери, земјопоседници и други претставници на социјални групи специ-

фични за заедницата за која станува збор.

Изборите се и простор во кој политичката елита ја провејува поддршката

на бирачите. Тие во земјите со парламентарна традиција добиваат значителна под-

дршка. Објаснението се бара во фактот што владеачката свест во општеството е

свеста на владеачките општествени групи, а демосот, всушност, преку прифаќање-

247

то на владеачките идеи и вредности ја прифаќа и таа свест. Тука и требало да се

бара и објаснението зошто одредени претставници на политичките партии

добиваат висок степен на доверба кај граѓаните.

На изборите влијаат и мноштво фактори. Најчесто споменувани се

културно-истриските карактеристики на општествената заедница во која се одви-

ваат изборите и демократското искуство и традиција на земјата. Затоа и

Sh.Merriam пишува дека "изборниот процес не е лек за сите политички болести.

Тој само може да го олесни остварувањето на способностите кои се наоѓаат во из-

борниот простор. Тој единствено може да го користи расположивиот материјал за

селективниот процес. Тоа претпоставува постоење на насоки во мислењето и

навики во акцијата прилагодени на тој тип на процедурата” (Исто, стр. 17).

Изборната функција е иманентна на секоја партија. Таа е и вододелница

во однос на некои други општествени групи (интересните групи и групите за при-

тисок или одредени здруженија со политички цели). Изборната функција опфаќа

одреден број перформанси кои треба да се задоволат: (1) артикулација на по-

литичката волја, посебно на интересите на граѓаните, во согласност со вкупната

партиска особеност; (2) начин на регрутирање и истакнување на кандидати за

изборните функции; (3) "контрола" на гласовите, поточно обезбедување "послуш-

ност" на членството и симпатизерите да се определуваат за дадената партија.

12.2.1. Карактеристики на избирачкото право

Избирачкото право има повеќе својства. Набљудувано од правен ас-

пект тоа е објективно и субјективно. Како општа вредност на современите де-

мократски општества избирачкото право се карактеризира со следните својст-

ва: а) општост, б) еднаквост, в) непосредност и г) тајност.

Избирачкото право како објективно право во себе содржи норми од

правен и неправен карактер. Правниот карактер на нормите изразен е во

мноштвото правни акти, а од неправен карактер се правилата за однесување на

сите во изборниот процес. Нив ги дефинираат главно политичките субјекти

кои учествуваат во изборниот процес.

Избирачкото право како субјективно право се определува како збир

на овластувања кои ги поседува граѓанинот во постапката за избор на држав-

ните органи и носителите на јавните функции, како и правата и инструментите

за заштита на избирачкото право.

248

Општоста на избирачко право е својство кое значи можност на

граѓанинот да бира и да биде избран во државните органи. Избирачкото право

им припаѓа на сите полнолетни граѓани, државјани на земјата кои се деловно

способни. Општото избирачко право може да е: а) актвно и б) пасивно. Актив-

ното избирачко право се стекува со определена возраст (18 години кај нас, со

21 во други земји).Пасивното право најчесто е ограничувано со определен воз-

расен лимит. На пример во Италија активното бирачко право е со 18 години, а

пасивно право за сенатор со 25 години живот. За претседател на Италија може

да биде кандидирано лице со наполнети 40 години живот. Слични искуства

имаат и САД. За избор на Претставничкиот дом и Сенатот на американскиот

Конгрес се стекнува со 18 години, а пасивното за Претставничкиот дом со 25, а

за Сенатот со 30, за Претседател со 40 години. Во нашиот систем активното и

пасивно избирачко право се остварува со наполнети 18 години. Пасивното из-

бирачко право е ограничено за претстедател на Републиката, каде е неопходно

да се има 40 години живот.

Наспроти општото избирачко право во човековата историја постоеле

повеќе облици на ограничување на неговата општост преку: а) имотен цензус;

б) резиденцијален цензус; в) старосен цензус; г) класен цензус д) образовен

цензус; ѓ) полов цензус.

Имотниот цензус е ограничување на избирачкото право врз основа

на имотната состојба и плаќањето на данок. Овој облик бил особено користен

во XIX век, а во некои земји и во XX век. Избирачкото право им припаѓало са-

мо на оние што се даночни обврзници до определен имотен цензус. На тој на-

чин биле исклучувани голем број на граѓани, особено во градските сиромашни

средини.

Шема бр. 12.1. Карактеристики на избирачкото право

1. Општост

2. Еднаквост

3. Непосредност

4. Тајност

Карактеристики

на избирачкото

право

249

Шема бр. 12.2. Ограничување на општоста на бирачкото право

Резиденцијалниот цензус е облик на ограничување на избирачкото

право врз основа на времето за престој во определена средина.Со право на глас

се здобива граѓанинот доколку претстојува определено време. Ова ограничува-

ње особено влијае на граѓаните кои како сезонска работна сила се во постојано

движење низ земјата.

Старосниот цензус е остварувањето, особено на пасивното право за

вршењето на определена функција.

Класниот цензус е облик на ограничување на избирачкото право врз

основа на социјалниот статус. Тоа било применувано во Ленинскиот устав од

1918 година, кога е забрането на изборите да учествуваат граѓаните кои корис-

теле туѓ наемен труд, трговците, свештениците, царинските и полициските

службеници и членовите на династијата.

Половиот цензус е облик на ограничување на бирачкото право врз

основа на половата разлика. Обично граѓанките биле оневозможени да го ост-

варат своето активно и пасивно право. За прв пат жените стекнуваат право во

Класен

цензус

Образов

ен

цензус

Имотен

цензус

Полов

цензус

Резиден

цијален

цензус

Старосе

н цензус

ограничув

ање на

општоста

250

Шведска во 1869 година и во сојузната држава Вајоминг во 1869 година. Пос-

ледна земја која го вовела ова право е Лихтенштајн во 1984 година.

Еднаквоста на избирачкото право се однесува на еднаквата вред-

ност на гласовите на членовите на избирачкото тело независно од нивната,

расна, етничка и социјална положба, полова припадност и степен на образова-

нието. Еднаквоста подразбира дека секој човек има еден глас и дека гласот на

било кого вреди еднакво, односно одлучува за тоа кој во определен временски

период ќе ги остварува јавните функции. Еднаквоста на избирачкото право се

однесува како на активното, така и на пасивното избирачко право.

Наспроти еднаквоста, искуството на изборниот процес бележи опре-

делени облици на нееднаквост изразена низ повеќе фоми, а особено преку: а)

плурален глас; б) многукратен глас; в) семеен глас; г) куријален систем на

гласање.

Шема бр. 12.3. Видови нееднаков глас

Плуралниот глас е таков облик на избирачко право кој се стекнувал

врз основа на имотот, образованието или семејната состојба. Имотната полож-

ба определувала со колкав број на гласови ќе располага граѓанинот. Познати се

искуствата (Белгија од 1893-1921) кога определена возраст (25 години 1 глас,

35 години 2 гласа) и плаќањето на данок, или татко на семјството или пак по-

седува имот, носи определен дополнителен број на гласови. Бројот на гласо-

вите се зголемувал ако некој имал повисоко образование и други облици на

зголемувањето на гласовите.

Многукратниот глас е врзан за можноста исто лице на повеќе места

да бира. Така, на пример во Англија луѓето што имале имот, можеле да гласаат

во изборни единици во кои имале имот.

нееднакви гласови

Плурален глас Семеен глас

Многукратен глас Куријален глас

Изборна геометрија

251

Семеен глас е таков облик на плурален глас во кој главата на семејст-

вото имала толку гласови колку што има членови во семејството.Овој облик

бил применет во Франција во 1923 година, кога било дозволено таткото или

мајката на семејството да гласаат за сите членови на семејството.

Куријален глас е облик на нееднаквост кога определен број на граѓа-

ни врз разни основи добивале повеќе гласови. Имено, во Прусија во 1850 во

изборниот модел на оваа земја граѓаните биле поделени во три групи, според

висината на данокот (највисок, висок и најнизок данок). Секоја од оваа група

бирал по една третина од бирачкото тело. Најмалата група бирала една трети-

на, како и најмасовната група на избирачи.

Еден од облиците на нееднаквоста на бирачкото право е и појавата на

изборна геометрија. Тоа е политика на вклучување на определени територии

според очекувањата на владеачките сили дека ќе однесат изборна победа. Поз-

нат случај за изборна геометрија е во државата Масачусетс кога извесен Гери

создал изборна единица која личела на дождовник. Оттаму, изборното кроење

на изборните единици се нарекува и со подсмешливото име геримандеринг.

Според положбата на граѓанинот во процесот на изборот на претстав-

ници за претставничкото тело, изборите можеме да ги поделиме на: а) непос-

редни и б) посредни избори.

Шема бр. 12.4. Видови избори според положбата на граѓанинот

во изборниот процес

Непосредните избори се облик на непосредно, лично изјаснуавње на

граѓаните за определен кандидат или листа на кандидати. Според тоа непос-

редното гласање претставува материјален акт, односно акт на слободно изјас-

нување, поточно изразување на слободната волја на граѓанинот. Непосреднос-

та, во суштина исклучува било каков облик на посредно влијание при изборот

ВИДОВИ ИЗБОРИ

НЕПОСРДНИ ПОСРЕДНИ

252

на претставниците.Тоа значи и отсуство на гласање по интернет,пошта,или би-

ло кој од посовремените облици на комуникација во современото општество.

Посредните избори се облик на посредно изјаснување на граѓаните за

претставниците во органите на државната власт. Овие избори се нарекуваат

уште и делегатски избори. Тие се форма на избирање на определен орган од

страна на определен изборен колегиум или орган кој има надлежност да бира,

односно делегира. Тоа, значи, не е активност на граѓаните. Типичен пример

беа делегатско-собраниските избори во Македонија според уставот од 1974 го-

дини. Имено, граѓаните избираа делегации во самоуправните заедници во ра-

ботните заедници и местото на живеење. Делегациите избираа делегати за соб-

ранијата на општините, а соборите на општините за делегати на Собранието на

Република Македонија. Односно еден сложен систем на избор на претставни-

ци. Граѓанинот, најчесто не знаел, кој во суштина го претставува во претстав-

ничкото тело.

Тајното гласање е облик на изјаснување на граѓанинот што му обез-

бедува целосна анонимност. Тоа е облик преку кој се обезбедува автономноста

на граѓанинот и се исклучува влијанието на државните органи или политички-

те партии врз изразувањето на волјата на граѓанинот. Тајноста на гласањето се

гарантира со обезбедување на технички услови кои ќе му овозможат на граѓа-

нинот слободно да ја изрази својата волја. Имено, тоа се прави преку инстали-

рањето на боксови, проѕирни избирачки кутии или со обезбедувањето на ко-

верти во кои граѓанинот ќе може на што послободен начин да ја изрази својата

волја на изборите. На тој начин се обезбедува: а) независност на избирачите во

гласањето и б) чесност на изборите.

Антипод на овој облик на гласање е јавното гласање. Тоа е облик на

лично и усмено изјаснување на поединецот пред бирачкиот одбор или пред

некое пошироко тело. Овој облик на гласање е оправдуван со граѓанска храб-

рост и моралната одговрност на избирачот за дадениот глас.

12.3. Изборен систем и изборна техника

Изборниот систем е севкупност на принципите на избирачкото право

и изборната техника. Во основа изборниот систем ги опфаќа механизмите на

практичната примена на изборите. Во неговата структура влегува мноштвото

на правните норми со кои се регулираат изборните принципи и односи, како и

постапките и дејствијата со кои што се врши избор на државните и други орга-

ни. Станува збор за сложен феномен со бројни субјекти, со сложени односи и

253

постапки на утврдување на волјата на граѓаните. Во него со свои задачи учест-

вуваат граѓаните, политичките партии и државните органи. Изборниот систем

ги опфаќа правните и фактичките односи што настануваат при изборот на

претставници за претставничкото тело или при изборот на други органи.

Кога се употребува поимот техника во научниот процес, обично под

тој поим се подразбира единствена, целисходна и функционална целина на

инструментите и научните постапки што се користат за постигнувањето на

определената цел. Аналогно на тоа изборната техника опфаќа збир на избор-

ни постапки и инструменти за примена на избирачкото право во изборниот

процес. Изборната техника не е само организационо и техничко прашање, таа

нужно е и политичко. Неа ја сочинуваат мноштво прашања, меѓу кои се и: а)

кандидирањето, б) изборните единици, в) поединечно гласање и г) гласа-

ње за листа и распределба на мандатите според изборните резултати.

Кандидирањето е почетната фаза на изборниот процес. Таа го опре-

делува учеството на бирачите во процесот на предлагањето. Станува збор за

дел од изборниот процес во кој дефинира неговиот демократски идентитет.

Положбата на бирачот при тоа може да е активна, односно да е зајакната него-

вата улога на креатор на кадровските решенија. Пасивната положба, односно

облиците на трансформација што настануваат при кандидирањето него го

довесуваат до пасивна положба, односно го сведуваат на субјект што потврду-

ва веќе направен избор.

Како субјекти при кандидрањето се јавуваат: а) граѓаните, б) здруже-

нија на граѓаните и политичките партии. Во практиката најдоминатен облик е

процесот на кандидирањето да го извршуваат политичките партии. Од осбено

значење за развојот на демократскиот процес е да се кандидраат повеќе канди-

Шема бр.12. 5. Состав на изборната техника

Изборната техника ја сочинуваат:

Поед

ин

ечн

и

изб

ор

и

и

ли

сти

Расп

ред

елба

на м

ан

дати

Изб

ор

ни

еди

ни

ци

Кан

иди

рањ

е

254

дати за едно место и да постојат повеќе кандидати со различна политичка ори-

ентација.

Искуствата покажуваат дека при кандидирањето на кандидатите од

страна на политичките партии се врши на следниот начин: а) од страна на

партиското раководство (сиетем caucus познат во САД) ; д) од страна на

партинското членство (систем на конвенции на локално и државно ниво); и

в) од страна на симпатизерите (се практикува во САД, партиското рако-

водство ги утврдува предкандидатите - кандидат постанува оној кој ќе ја добие

подршката на конвенцијата).

Со послаба моќ за кандидирање се граѓаните.Нивната улога во избор-

ниот процес е незначителна. Во примената на овој облик на кандидрање се

применува групниот облик. Имено, на парламентарните избори група од 200

избирачи предлагаат кандидат за пратеник во изборната единица. Граѓаните се

подносител на листа ва кандидти се јавува група избирачи неопходно е да се

појават 1000 потписи од запишаните избирачи од единствениот избирачки

список.

Шема бр. 12.6 Облици на кандидирање

Како субјекти кои се јавуваат во кандидационата постапка се и здру-

женијата на граѓаните и други облици на непартиско здружување.Овој облик

ретко се применува. Тие обично предлагаат кандидати за носители на јавни

Од

партиското

членство

(систем на

конвенции)

Од страна на

симпатизери

те

(предкандидати за

избор)

Од

партиското

раководство

(примент во САД

causus)

Кандидирање од

страна на политичките

партии

255

функции. Во 1990 година едно здружение на граѓаните предложи 21 кандидат

за пратеничката функција.

Изборните единици, се делови на државната територија во помал или

поголем обем,во кои се избираат претставници за претставничките тела. Кога

се формираат изборните единици, тие се раководат од определен број на прин-

ципи со кои треба да се обезбеди приближна бројност на избирачи и да претс-

тавува определена дефинирана целина. Според законските решенија избирач-

ките единици опфаќаат ист број на избирачи, односно разликите не се поголе-

ми од 5% од една до друга изборна единица. На тој начин се избегнува опас-

носта од изборната геометрија и од создавањето на решенија кои водат кон

нееднакво претставување на граѓаните. Изборните единици можат да бидат

унимодални и полимодални, односно во нив да се избира еден или повеќе кан-

дидати. Големината и бројот на изборните единици непосредно зависи од сис-

темот на распредлбата на мандатите, од тоа дали е приемнет мнозинскиот или

пропорционалниот систем на распределба на мандатите. На бројноста можат

да влијаат и други фактори, како што е бројноста на избирачите, бројот на

претставниците што се избираат и сл.

Демократскиот идентитет на изборите се обезбедува преку примената

на поединечните избори. Тоа е облик на изјаснување на граѓаните за канди-

дат, за поединец. Во овие случаи, се избира еден кандидат во една изборна

единица. Овој облик на избори на бирачите им обезбедува поголемо влијание

и преточување на нивната волја во одлука. Поспецифична е улогата на бирачот

кога гласа за листа на кандидати. Во овој случај, особено при утврдувањето на

листата на кандидатите, до израз доаѓа решавачката улога на раководството на

политичките партии.

Кај поединечните избори до израз доаѓа личниот избор. Имено, бира-

чите го познаваат кандидатот и неговите префернции. Но овој облик, ги потен-

цира на локалните и парцијалните интереси за сметка не општите и заеднич-

ките. Тој е облик преку кој до израз доаѓаат „локалните шерифи“ или автори-

тети. Но овој облик остава поширок простор за корупцијата и други облици на

недемократско однесување.

Определувањето на граѓаните за листа на кандидати ги има следните

предности: а) овозможува претставување на поголемите идејни движења во

земјата, б) потоа овој вид гласање овозможува претставување и на помалите

партии се разбира доколку го освојат бараниот процент гласови предвидени

како минимум за влегување во претставничкото тело, в) исто така овој вид на

гласање ги преферира општите за сметка на парцијалните интереси. Но овој

256

систем има и определен број на недостатоци: а) компликован начин на гласа-

ње, б) избирачите не ги познаваат доволно предложените кандидати и в) при

составувањето на листата пресудно влијание имаат раководствата на политич-

ките партии

12.3.1. Сиетеми на распределба на мандатите

Едно од прашањата кои ја детерминираат суштината, обликот и вис-

тинските ефекти на изборната демократија е изборниот модел. При тоа значај-

но е да се подвлече дека нема демократски прифатлив модел. Од тоа кој модел

ќе биде применет во определена земја зависи од социјалниот, културниот и ду-

ховниот контекст на едно општество. Ако се погледнат изборните принципи,

односно модели би можеле да ги класификуваме во следните групи: „а) прин-

ципот на апсолутно мнозинство (или просто квалификацискиот мајоритетен

принцип); б) принципот на релативно мнозинство на изборите (или - без

квалификацискиот мајоритетен принцип); в) принципот на класична про-

порционалност; в) принципот на модифицирана пропорционалност“ (Ми-

хајловски, С., Мирчев, Д., 1995, стр. 90)

Принципот на апсолутно мнозинство е избор во два круга. Во првиот

круг се бара кандидатот да добе 50+1 од гласачите, но тоа да не е помалку од

една третина од вкупниот број на избирачите во избирачкиот список. Во вто-

риот круг одат оние кандидати кои добиле најголем број на гласови или опре-

делен праг. Прагот, од земја до земја е различен. Така, тој во 1990 година и во

1994 година беше 7%, а во 1998 година беше применет методот двајцата

кандидати кои имаат најголем број на гласови. Преминот во вториот круг на

кандидати кои задоволуваат определен услов (праг или двајцата со најсилна

подршка) се нарекува балотажа. Мнозинскиот изборен модел се применува во

услови кога земјата е поделена на определен број на унимодални изборни еди-

ници, (во изборната единица се избира еден кандидат), а секоја политичка пар-

тија може да предложи само еден кандидат. Овој модел на избори го форсира

двопартискиот систем.

Принципот на релативно мнозинство е систем според кој кандидат е

избран кој добил најголем број на гласови. Овој облик е обично во еден круг.

Како коректив на овој модел се применува блок гласање за повеќе кандидати

до единствена повеќепартиска кандидатска листа во една изборна единица.

Така, на пример, во една изборна единица има листи, со 7, 8 и 10 кандидати, а

од нив се избираат четири, или пет, седум или повеќе пратеници. Тогаш из-

257

борот би изгледал вака: на кандидатската листа има 12 кандидати, кои припа-

ѓаат на 5 политички партии. Треба да се изберат 9 пратеници. По спроведеното

глсање изборниот резултат би бил следен:

1.Кандидатите на партијата А добиле 40% гласови, или 3 места,

2.Кандидатите на пратијата Б, добиле 30% гласови или 3 места,

3.Кандидатите на партијата В добиле 15% гласови или 2 места,

4. Кандидатите на партијата Г добиле 5% гласови или 1 место,

5. Кандидатите на партијата Д добиле 2% гласови но без пратеник.

Овој принцип ги фаворизира помалите партии и води кон атомизира-

ње на партискиот систем односно фаворизира три, четири или пет партиски

систем (Миречев, Д., 1971, стр. 39).

Мнозинскиот систем се применува само во услови на поединечни из-

бори, односно во услови кога избирачкото тело се дели на одреден број избор-

ни единици во кои се избира само по еден претставник. Мнозинскиот систем

со релативно мнозинство доведува до смалување на бројот на политичките

партии, додека мнозинскиот систем со апсолутно мнозинство го стимулира

коалицирањето на партиите во вториот изборен круг, а особено во постиз-

борниот период.

Мнозинскиот модел и во двете варијанти придонесува да се маргина-

лизираат радикалните политички партии. Овие партии во моделот со релатив-

но мнозинство целосно се исклучени или се маргинализирани, додека мнозин-

скиот систем со апсолутно мнозинство, особено со формирањето на коалиции-

те, се амортизираат нивните екстремни ставови.

Како предности на мнозинскиот изборен модел се наведуваат повеќе

меѓу кои и: а) едноставноста и разбирливоста за избирачите, б) стабилизирање

на партиското тело со намалување на бројот на политичките партии; в) тенден-

ции кон двопартиски систем; г) изградба на систем со стабилна влада; д) мар-

гинализирање на екстремните или радикални политички партии и ѓ) гласачите

не се определуваат само за партијата и нејзината програма туку и за кандида-

тот.

Како недостаток на моделот на релативно мнозинство се истакнува

можноста политичка партија што нема мнозинска подршка меѓу граѓаните да

има мнозинство во претставничкото тело. Во овој модел не е еднаква тежината

на гласот. Имено, меѓу избраниот и противкандидатот вредноста е минимална,

еден глас. Тогаш, победник е оној кој има најголем број гласови. Мнозинскиот

систем ги елиминира малите партии, не го уважува политичкиот плурализам

во општеството.

258

Пропорционалниот систем на распределба на мандатите овоз-

можува распределба на мандатите помеѓу партиите во зависност од вкупниот

број добиени гласови во изборната единица. Територијата на државата обично

е една изборна единица или пак може да е поделена на определен број изборни

единици. Овој систем познава гласање за листи. Субјектите кандидираат листа

за претставничкото тело, а граѓаните се определуваат, за листата.

Пропорционалниот систем има повеќе варијанти, но подоминантни се

следниве: а) систем на изборен количник, б) D Hondt систем, в) Сент-Лагеов

систем, г) Бадентски систем и е) Херов систем

Системот на изборен количник подразбира, во изборната единица се

дели бројот на гласовите со бројот на претставниците кои се избираат. На тој

начин се добива изборен количник. Сумата на гласови што една листа на кан-

дидати ги добила во изборната единица се дели со бројот на количниците. На

тој начин се утврдува бројот на мандатите што ги добила листата. Недостато-

кот на овој систем претставува неможноста секогаш со изборен количник да се

определат сите добиени гласови на рамноправни делови без остаток. На при-

мер во една изборна единица има 40.000 избирачи. Тие избираат 4 пратеници.

За да биде избран еден кандидат треба да добие 10.000 гласови. На изборите

учествувале 2 листи. Првата добила 30.000, втората добила, 10.000 гласови. Во

овој случај, мандатите им припаѓаат на првите две листи, 3 за првата и 1 за вто-

рата листа. Ако беше применет мнозинскиот модел, сите четири кандидати ќе

и припаднеа на првата листа. Овој модел има недостаок особено кога не можат

да се распределат мандатите. Тогаш мандатите им се додаваат на листите со

најголем остаток. Ако во погорниот случај бројот избраните е 5. Значи избор-

ниот количник е 8.000. Тогаш распределбата е следна првата листа добила 3

мандати, втората 1 мандат. Преостанатиот мандат се додава на листата со нај-

голем остаток. Тоа е првата листа.

Д’Онтов систем е создаден во1882 год. од страна на белгискиот

математичар (D Hodnt). Според овој систем бројот на гласовите на секоја листа

се дели со 1, 2, 3,4, 5, 6 7 итн. се до бројот на претавниците што се избираат во

конкретната изборна единица. Потоа количниците на сите изборни единици се

редат по големина при што се земаат предвид толку најголеми количници кол-

ку што има мандати во изборната единица. На пример, ако во изборната

единица има 60.000 гласачи, учествуваат три листи, а се бираат 6 претставни-

ци. Тогаш распределбата би изгледала вака:

259

Првата листа би добила 3 мандати,

втората 2 мандати и третата листа 1

мандат. Овој систем може да биде

применет со праг или без праг. На

парламентарните избори 1998 година

за листите кандидати беше предви-

ден изборен праг од 5% од гласачите.

Сент-Лагеовиот систем на

распределбата на мандатите е што

мандатите се определуваат не врз ни-

зот 1, 2, 3 и.т.н, туку со секој втор од

низата 3, 5, 7.

И Баденскиот систем ги корегира недостатоците на Д’Онтовиот сис-

тем. Според него за време на изборите се истакнуваат две кандидатски листи:

а) листа за секоја изборна единица и б) општа листа за целата земја. Остатокот

од гласовите од посебните листи на сите изборни единици се пренесуваат на

опшатата листа, а потоа се делат со количник кој во закон или друг акт е

утврден со вредност.

Херовиот систем се нарекува систем на лотарија. Во него, избирачите

гласаат само за еден кандидат од листата на повеќе кандидати, според утврден

редослед на листата. За избран според овој систем се смета кандидатот кој до-

бил најмногу први, па потоа втори и.т.н места се до полопнувањето на местата

во претставничкиот орган. Овој, систем е прилично сложен систем и е тешко

применлив.

Пропорционалниот систем ги има следните предности: а) подеднакво

го вреднува гласот на секој избирач; б) тој е вистински одраз на политичкото

расположение; в) обезбедува учество во претставничкото тело на помалите по-

литички партии; г) ги подржува општите, а не парцијалните интереси.

Меѓу недостатоците на пропорционалниот систем се наведуваат след-

ните: а) овој систем е прилично сложен и компликуван, б) го стимулира коали-

цирањето и се формираат нестабилни влади и в) овој систем го зајакнува прет-

ставувањето на политичките партии, а не на избирачите.

Во многу искуства се применуваат разни облици на комбиниран

систем. Таков беше изборниот систем во 1998 година кога се применети доми-

нантно мнозинскиот и делумно пропорционалниот систем 85 со 35 мандати.

Во изборната 2002 година се најавува примена на пропорционалниот изборен

Листа на кандидати

се дели Прва Втора Трета

28.748 18.320 12.932

со 1 28.748,00 18.320,00 12.932,00

со 2 14.374,00 9.160,00 6.466,00

со 3 9.582,67 6.106,67 4.310,67

со 4 7.187,00 4.580,00 3.233,00

со 5 5.749,60 3.664,00 2.586,40

со 6 4.791,33 3.053,33 2.155,33

Изборен количник 10.000,00

Произволен пример за примена на

Д’Онтовиот модел

260

модел со шест полимодални изборни единици. Во секја од нив граѓаните ќе из-

бираат по дваесет праеници.

12.4. Карактеристика на парламентарните избори во Република Македонија

Првите повеќепартиски избори во Република Македонија се одржаа

на 11 Ноември 1990 година. Тоа беше почетокот на институционализираната

реформа во Република Македонија. Изборниот процес во Македонија се организираше во 120 изборни еди-

ници.Просечната големина на изборната единица изнесуваше 11.550 гласачи, а

големината на изборната единица е во зависност од густината на населението.

Колку е погусто населена изборната единица, толку е таа побројна. (Цакир-

палогу,П., Веригиќ, М.Д., 1992, стр. 34-36).

Првите повеќепартиски парламентарни избори во Македонија се одржаа

на 11-XI- 1990 година. На нив учествуваа 18 политички партии со 1.115 канди-

дати. На избирачките ливчиња се наоѓаа и заеднички кандидати на одреден број

на политички партии (СКМ-ПДП, ЛД, НПМ, ДС-ПЗ, СЈ, РП, РЗПМ, МААК, ВМРО -

ДПМНЕ, СРСМ, МДСМ, СПМ-ПЦЕР; ПДП-НДП и ДСТ), едно здружение (Сојузот

на пензионерите на Битола) и 43 независни кандидати. На изборите во 120

изборни единици беа регистрирани 1.339.021 граѓани со право на глас. Во првиот

круг на изборите вкупно гласале 1.135.728 или 84,82 % избирачи. Вака високиот

процент на граѓани кои излегле на изборите укажува дека избирачкото тело е осо-

бено заинтересирано за политиката и конституирањето на органите на власта и

изразува висок степен на свест за обврските и сопствената граѓанска должност.

Тоа значи и висок степен на партиципација на граѓаните во власта.

Составот на Собранието на Република Македонија, како еднодомно

претставничко тело го сочинуваа претставниците од девет политички партии и

тројца независни кандидати. Според изборните резултати, најмногу пратенич-

ки места (38) освои ВМРО-ДПМНЕ, седум помалку доби тогашниот СКМ-

ПДП (31), ПДП -22, Сојузот на реформски сили и Младата демократска прог-

ресивна странка обезбедија 18 пратенички места, четири -социјалистите,

двајца пратеници беа избрани од редовите на Странката на Југословените, по

едeн од НДП и од ПЦЕРМ и тројца независни кандидати. Конститутивната

седница на првиот плуралистички состав на Собранието на Република Маке-

донија се одржа на 8 Јануари 1991 година. Тоа беше прв плурален амбиент.

261

Специфичносите на изборните резултати од првите повеќепариски

избори во Република Македонија се прикажани во Табела бр.1.

Табела бр. 1

Пратеници во Собранието на Р.Македонија, според политичката партија и

бројот на гласовите Политичка партија Прв круг Втор круг Пратеници

СДПМ 16.972 1.656 -

ЛД 13.097 2.707 -

МААК 42.926 8.803 -

ПДП 165.388 58.046 17

ДС-ПЗ 13.230 4.829 -

НПМ 26.151 4.806 -

СКМ-ПДП 234.369 220.748 31

СЈ во СРМ 16.898 13.331 2

НДП 4.597 4.105 1

ВМРО-ДПМНЕ 154.101 238.367 38

РПМ 31.591 2.923 -

РЗПМ 1.896 726 -

СРСМ 142.564 128.449 11

ПЦЕР 2.359 0 -

СПМ 77.123 38.893 4

ДСТ 3.384 0 -

Независни 18.157 12.769 3

Сојуз на пензинери 428 0 -

МААК-ВМРО-ДПМНЕ 1.689 0 -

СРСМ-МДСМ 32.799 31.236 6

СПМ-ПЦЕР 3.757 3.961 1

ПДП-НДП 62.628 13.326 5

СПМ-СРСМ-МДСМ 5.960 7.061 1

СРСМ-МДСМ-СДПМ 732 0 -

Вкупно 1.072.796 796.742 120

(Според Билтенот бр 20 на Републичката изборна комисија од 27-XII-1990 година)

Вторите повеќепартиски парламентарни избори се одржаа на 16-X-1994

година. Во општиот избирачки список, во 120 изборни единици беа регистрирани

1.360.729 избирачи. На овие избори се гласаше за 1.765 кандидати од кои 1.482

предложени од 38 политички партии и 283 независни кандидати.

Несомнено дека ваквата понуда е во “извесна позитивна корелација меѓу

степенот на политичкиот плурализам и демократичност со бројот на политичките

партии. Сепак не е исклучено ова да делува контрапродуктивно,односно да има

262

т.н.р ефект на супермаркет” (Габер,Н., Јовевска,А., 1997, стр. 54). Тоа значи дека

од мноштвото понуди, особено од идентичните програмски опции, избирачот

не може да ја воочи вистинската. Табела бр.2

Пратеници во Собранието на Р.Македонија според политичката партија и

бројот на гласовите Партија Прв круг Втор круг Пратеници

СМ 291.695 329.700 87

ВМРО-ДПМНЕ 141.494 32.838 -

ДП 108.872 30.928 -

ПДП 87.103 93.407 10

ПЦЕР 6.530 4.447 1

ДПМ 14.423 6.434 1

ЛП 15.806 21.362 5

НДП 29.361 25.007 4

СДПМ 12.055 2.254 1

СДСМ 4.182 4.635 1

СПМ 6.612 5.632 1

ДПТ-ПДА(ип) 3.467 4.681 1

СДСМ-ЛП 3.945 5.674 1

Независен 136.511 95.418 7

Вкупно 862.056 662.417 120

Други партии 127.067 17.364 -

Вкупно гласале 989.123 679.781 (Според Билтенот на Републичката (државна) комисија “Конечни резултати од изборите за пратеници во

Собранието на Република Македонија”, декември 1994 година)

Општа одлика на овие избори е што на политичкиот простор во Маке-

донија се формирани бројни политички партии, (во овој период во регистерот на

политичките партии во Македонија беа регистрирани 67 политички партии), од

кои голем дел го најавија своето учество на изборите и се формираа повеќе избор-

ни коалиции (Сојуз за Македонија, Сојуз на Македонија, Прогресивна демократ-

ска левица на Македонија и др.). Особена карактеристика на изборите е што во вториот круг не учествуваа

ВМРО-ДПМНЕ и ДП. Таквиот нивен однос имаше последици: се намали учест-

вото на граѓаните во изборниот процес, а кандидатите на овие политичките

партии кои беа сериозни конкуренти за добивање мнозинство во одделни изборни

единици, добијаа значително помалку гласови.

Апстиненцијата на дел од политичките партии од изборната процедура

несомнено влијаеше и на конечниот распоред во парламентарната структура, но и

263

во конституирањето на еден силен демократски институт на парламентарната де-

мократија - опозицијата.

Доколку се погледне структурата на македонскиот парламент може да се

констатира дека во неговиот состав доминираат кандидатите од изборната

коалиција “Сојуз за Македонија” со 87 пратеници, 10 пратеници од Партијата за

демократски просперитет, 5 пратеници од Либералната партија, 4 пратеници од

Народната демократска партија, 4 независни пратеници и по 1 пратеник од

Демократската партија на Македонија, Партијата за целосна еманципација на

Ромите, Социјал-демократската партија на Македонија и Социјал-демократскиот

сојуз на Македонија, и по еден кандидат на заедничките предлагачи: Демократска

партија на Турците и Партија за демократска акција-исламски пат, како и од

Либералната партија и Социјал-демократскиот сојуз на Македонија.

Новата политичка карта во Македонија покажува извесен степен на ста-

билизација на изборното, особено на политичкото тело. Иако на граѓаните им се

понудени мноштво на политички ориентации и идеи, тоа, главно, се концентрира

околу политичките ориентации блиски до изборната коалиција Сојуз за Македо-

нија и нешто понезначително околу политичките опоненти на оваа коалиција -

Демократската партија и ВМРО- демократска партија за македонско национално

единство. Исто така, за одбележување е и тоа што во рамките на политичките

партии кои политички ги мобилизираат македонските граѓани од албанската

етничка група, односно партиите на Албанците од Македонија, покажуваат одре-

дена политичка дисперзираност. Таквата појава укажува дека во социјалното, а

особено во политичкото милје на оваа етничка група настануваат одредени проце-

си на дисперзија.

За разлика од првиот повеќепартиски парламент во кој имаше рам-

ноправна застапеност на неколку партии, новиот пратенички состав обезбеди

доминантно мнозинство на партнерите од изборната коалиција „Сојуз за Ма-

кедонија“. Мнозинството добиено на изборите обезбедуваше стабилна влада и

беше претпоставка за успешно изведување на реформите во земјата. Во овој

период до израз дојде партиската дисциплина, како основна полуга во рабо-

тењето на парламентот. На политичката сцена доминираа процеси кои, на еден

или друг начин, укажуваа на незаменливата улога на парламентот како сре-

дишна институција на демократскиот процес. Oтсуството на еден дел од поли-

тичките партии од парламентот значеше и хендикеп за демократијата и демок-

ратскиот процес во Република Македонија. Парламентарните избори во 1998 година се одржаа на 18-10-1998 година.

Граѓаните прв пат одлучуваа за кандидати според комбинираниот модел, т.е за

листа на кандидати за 35 пратенички места за кандидати на пропорционална

264

листа поднесена од 12 политички партии, 4 коалиции и 1 група избирачи и за

кандидати според мнозинскиот изборен модел во 85 изборни единици. Кандидати

на мнозинските листи предложија 22 политички партии, 10 коалиции и 1 група

избирачи. Тие предложија 614 кандидати, од кои 605 се предложени од

политичките партии, а 9 од група избирачи. Во единствениот избирачки список се

запишани 1.572.976 бирачи, од кои за пропорционалната листа гласале 1.146.509

или 72,9% избирачи. За мнозинските кандидати од 1.572.976 избирачи, во првиот

круг гласале 1.146.335 или 72,9% избирачи, а додека во вториот круг од 1.142.926

избирачи гласале 793.674 или 69,4% избирачи.

Табела бр. 3

Преглед на резултатите според пропорционалната листа: Партија Гласале % Пратеници

ВМРО-ДПМНЕ 312.669 28,10 11

СДСМ 279.799 25,14 10

ПДП-ПДПА-НДП 214.360 19,26 8

ДА 119.352 10,73 4

ЛДП-ДПМ 77.788 6,99 2

СПМ и коалиција 52.284 4,70 -

ДПСМ 14.930 1,34 -

ВМРО-ДОМ 11.577 1,04 -

ППМ 5.970 0,54 -

МААК-кп-МА-ДП 5.596 0,50 -

ВМРО-ДП 3.746 0,34 -

ГЛПМ 3.393 0,30 -

Група избирачи 2.762 0,25 -

СКМ 2.756 0,25 -

СХПМ 2.186 0,20 -

КПМ 2.058 0,18 -

РП 1.528 0,14 -

Вкупно 1.112.754 100,00 35

(Според Билтенот на Државната изборна коисија “Конечни резултати од Парламентарните избори 98”,

февруари 1999 година)

Доколку се погледнат резултатите од третите повеќепартиски избори

во Република Македонија, тогаш може да се констатира дека убедлива победа

оствари коалицијата ВМРО-ДПМНЕ-ДА, која целокупната изборна кампања

ја водеше под мотото „Промени“. Определувањето на граѓаните според про-

порционалната листа укажуваат дека е тесна разликата меѓу главните политич-

ки ривали ВМРО-ДПМНЕ и СДСМ, односно таа е 28,10% со 25,14%, односно

разлика од 2,96% во корист на првата.

265

Изборите од 1998 година се значајни по тоа што тие се најреалниот

показател за сегментираноста на политичкото тело во Република Македонија.

Тоа покажува дека тоа се групира околу четири моќни политички структури,

ВМРО-ДПМНЕ, СДСМ, ДА и коалицијата на политичките партии на Албан-

ците во Република Македонија. На политичката сцена извесно влијание имаат

и уште две коалции, коалицијата „За подобар живот“ на ЛДП-ДПМ која оства-

ри 6,99% поддршка од бирачкото тело и се здоби со 2 пратенички мандати и

коалицијата околу Социјалистичката партија која се појавува како политички

чадор на еден број мали политички партии која доби поддршка од 4,70% од

гласачкото тело, што објективно не беше доволно за пратенички мандат во

законодавното тело.

Табела бр. 6

Преглед на добиени гласови според мнозинската листа Партија Прв круг Втор круг Пратеници

ВМРО-ДПМНЕ-ДА 369.615 373.001 46

СДСМ 278.766 273.193 17

ПДП 132.430 18.153 10

ЛДП-ДПМ 161.190 34.766 2

СПМ 60.542 12.134 1

ПДПА-НДП 53.469 28.361 8

ДПСМ 11.398 - -

Независен 11.938 5.128 -

Други 39.041 34.447 1

Вкупно 1.118.389 779.183 85

Вкупно пратеници - - 120 (Според Билтенот на Државната изборна коисија “Конечни резултати од Парламентарните избори 98”,

февруари 1999 година)

И од прегледот на мнозинските листи може да се констатира дека но-

виот изборен модел, според кој во вториот изборен круг се натпреваруваат по-

литичките субјекти кои имаат најголем број на гласови, доведе до рапределба

на мандатите според која убедлива победа однесе коалицијата „За промени“.

Ваквиот изборен резултат услови во Република Македонија да се изврши, како

што би рекол Линц, мирна сукцесија на власта. Во политичкиот живот на зем-

јата профункционира базичниот консензус. Затоа, со право се констатира дека

политичкиот модел, а особено политичката култура ја легитимираа Република

Македонија како земја со демократски капацитет, способна да го почитува из-

борниот резултат како основа за смена на политичката власт и дека парламен-

тот е тежишното место на демократијата во кој дејствува силна и респективна

опозиција.

266

Ако изборите од 1990 година беа избори на политичката промоција,

изборите од 1994 година избори на политичка стабилизација, изборите од 1998

година се избори на политичка профилираност како на главните политички

субјекти, така и на персоналните решенија.

Но, во историјата на парламентаризмот е потврдено дека „пар-

ламентот е легитимна константна трибина на партиско-политичката борба“

(Милосавлевски, С.,1994, стр. 70) и во него од првиот ден, всушност, започну-

ва борбата за составот на идниот парламент. Токму како резултат на новите

односи, во македонското собрание беа афирмирани искуствата на парламен-

тарниот живот и дебатата. Имено, во парламентите на традиционалните де-

мократски земји се случуваат многу остри противставувања и блокади, дури и

физички пресметки меѓу противниците.

Искуството од првиот парламентарен состав укажува дека пратенците

од опозициониот блок во политичко-парламентарната борба многу често се

служат со методот „напуштање на салата“. Иако овој метод поретко се користи

во развиените земји, сепак тој е „извонреден и многу изострен облик на при-

тисок на опозицијата врз намерите на владата да донесе или не донесе некоја

одлука“ (Милосавлевски, С., 1994, стр.71).

Заедничка карактеристика на парламентарните избори во Република

Македонија од 1990 и 1994 година е: а) што се организираа според законска

регулатива од 1990 година, б) земјата беше поделена во 120 мали изборни

единици, в) кандидирање особено во 1990 е вршено врз најширока основа, а во

1994 врз основа на партиските конвенции, г) поединечни избори и д) распре-

делба на мандатите со примена на мнозинскиот систем со апсолутно мнозинс-

тво гласови. Од поспецифичните карактеристики за изборите од 1998 година е

што тие се организираа: а) со нова законска регулатива, б) земјата беше поде-

лена во 85 поголеми изборни единици, в) беше применет принципот на поеди-

нечно и на гласање за листи и г) беше применет комбиниран систем на распре-

делба на мандатите (мнозински со апсолутно мнозинство и пропорционален

систем со изборен праг од 5%.

За изборите во 2002 годиан се најавува примена на пропорционалниот

модел, со шест изборни единици со по 20 мандати. Предмет на расправа се и

модалитетите за вкучување на претставниците на помалубројните етнички за-

едници во Република Македонија и за побројна застапеност на жените.

267

12.5. Регуларност на изборите

Регуларноста на изборите е претпоставка и неопходен услов за леги-

тимноста на државната власт. Тоа, значи дека изборниот процес се одвива сог-

ласно уставните и законските акти и другите правила. Регуларноста на избори-

те се обезбедува фер, демократски и регуларни избори. Тоа е особено сложена

операција и за истата се потребни многу предуслови: а) висок степен на функ-

ционирање на правната држава; б) непристрасност на членовите на органите

кои ги спроведуваат изборите; в) независно судство; г) завидно ниво на поли-

тичка култура на субјектие кои учествуваат во изборната трка, д) коректно од-

несување на медиумите за време на изборната кампања, ѓ) развиен механизам

кои ќе ја спречат владеачката партија да ја злоупотреби својата позиција за по-

добар изборен резултат и сл.

Регуларноста на изборите најчесто зависи од утврдувањето и докажу-

вањето на избирачкото право, од органите за спроведување на изборите и од

механизам за заштита на слободата на изборите.Тоа значи дека регуларноста

ги опфаќа сите фази од изборниот процес: а) претходна фаза која се карактери-

зира со изготвување на избирачки списоци, б) спроведување на изборите од ст-

рана на изборните органи и в) постизборна фаза поврзана со правна заштита на

слободата на изборите и верификација на мандатите од страна на новоформи-

раното претставничко тело.

Избирачките списоци, ги води надлежен државен орган. Тој е јавен

документ и е подложен на контрола од страна на граѓаните. Затоа се истакнува

на јавно место за да може граѓанинот: (1) да побара, (ако го нема), да биде вне-

сен во списокот; (2) да се избрише некој ако нема такво право (се иселил, ум-

рел и сл). и (3) да бара трето лице да биде запишано во списокот доколку ги

исполнува предвидените услови.

За спроведување на регуларноста на изборите од значење се органите

за нивно спроведување. Тие треба да бидат самостојни и независни државни

органи кои ќе водат сметка за организацијата на изборите за редот и дисципли-

ната на избирачките места, за обезбедување на тајноста на гласањето и за об-

јективно утврдување на изборните резултати. Како органи за спроведување на

изборите се: а) изборните комисии (изборна комисија на изборната единица и

државна изборна комисија) како постојани органи и б) избирачките одбори

(како повремени органи). Најзначаен орган за спроведување на изборите е цен-

тралната изборна комисија која се нарекува Државна изборна комисија. Оваа

комисија го контролира извршувањето на изборните закони, дава инструкции

268

за работа и ја контролира работата на изборните комисии на во изборните еди-

ници, ја контролира регистрацијата на предложените кандидати, ги објавува

изборните резултати и врши други работи утврдени со закон.

Шема бр. 12.7. Органи за спроведување на изборите

За регуларноста на изборите од значење е заштита на слободата на

изборите, односно примената на правните механизми за заштита на изборното

право, како и субјектите што учествуваат во изборите. Нивната доследна при-

мена е во функција на демократското легитимирање на изборната власт. Заш-

титени се изборните субјекти, а особено од страна на органите задолжени за

спроведување на изборите, како и од судовите и парламентот.

Искуствата покажуваат дека постојат бројни постапки и однесувања

со ки се загрозува слободата на изборите. Тие се изразени во облик на најраз-

лични притисоци на граѓаните во врска со користењето на избирачко право,

облици на поткуп и корупција, создавање нееднакви услови за настап на кан-

дидатите во изборната кампања, фалсификување, губење или крадење на изби-

рачките списоци и на гласачките ливчиња, издавање на фалсификувани доку-

менти од надлежните државни органи, повреда на тајноста на гласањето, носе-

ње оружје на избирачко место, фалсификување на изборните резултати, упот-

реба на физичка присила на избирачкото место и многу други дејствија.

Како субјекти кои можат да ја повредат слободата на изборите се гра-

ѓаните членови на органите задолжени за спроведување на изборите и држав-

ните службеници. Граѓаните (било да се тоа избирачи членови на партии или

кандидати) можат да бидат носители на најразлични повреди на слободата на

изборите од кои најзначајни се: а) незаконско запишување во избирачкиот

список, б) физички напад врз избирачи или ченови на избирачкиот одбор за

време на гласањето, г) навредување на членовите на избирачкиот одбор; д)

уништување на гласачкиот материјал, ѓ) поткуп и слично. Членовите на орга-

ните за спроведување на изборите можат да ги извршат следните повреди на

ИЗБОРНИ ОРГАНИ

Државна изборна комисија Комисија во изборна единица

Бирачки одбор

269

нормите за спроведување на изборите: (1) ненавремено отварање или затвара-

ње на избирачките места; (2) уфрлање на повеќе гласачки ливчиња во полза на

одредени кандидати; (3) фалсифукување на избирачките документи; (4) пог-

решно пребројување на гласачките ливчиња и слично. Државните службеници

можат со неизвршување на своите обврски да вршат притисок врз избирачите

и слично.

За заштита на слободата на изборите надлежни се судовите. Тие имаат

надлежност да ги решаваат изборните спорови. Некаде, како во Германија тоа

е надлежност на Уставниот суд. Регуларноста на изборите се проверува и пре-

ку постапката за верификација на претставничките мандати во парламентот.

Во Република Македонија парламентарните избори 1990, 1994 и 1998

година беа спроведени од страна на избирачките одбори, општинските избор-

ни комисии и државната изборна комисија. Изборните субјекти ги обжалуваа

решенијата на Државната изборна комисија пред Врховниот суд на Република

Македонија. И покраj определените забелешки во текот на изборниот процес,

во практиката на Собранието на Република Македонија, се нема случено да не

се верификува мандат на избран пратеник. Тоа значи и почитување на проце-

дурата и коректноста на изведената постапка, но и потврда за политичкиот

карактер и сложеност на изведувањето на процесот на изборите.

Изборите и изборниот систем се основен принцип на политичката ле-

гитимност на власта и со нив се мери квалитетот, т.е демократизмот во поли-

тичкиот систем.

270

XIII. Поделба на власта

13.1.Начело на поделба на власта

Во основата на начелото на поделбата на власта за трите основни фун-

кции на државната власт: законодавната, извршната (управната) и судската

неопходно е да се формираат различни органи, односно да се организира така

државната власт за да не се случи, како што забележал Монтеские, оној кој

што го донесува законот во исто време да суди и да управува - и обратно. Затоа

било потребно секоја власт да се ограничи со власт. Тоа можело да се направи

само ако секој сегмент од власта има посебни органи. Поделеноста на власта

на повеќе органи е брана таа да се соедине во рацете на ист човек или исто те-

ло. Вака поделената власт меѓу повеќе органи воспоставува определени обли-

ци на взаемно сопирање и балансирање, односно постојат инструменти со кои

власта се ограничува и контролира од друга власт.

Во основата на начелото на поделбата на власта е недовербата на гра-

ѓаните во државната власт независно во чии раце е власта. Недовербата е резу-

лтат на искуствата од злоупотребата на власта, а особено од ароганцијата на

нејзините извршители и непочитувањето на човековото достоинство. Тоа е во

согласност со идејата за постоење на ограничена и државна власт, односно таа

се афирмира како рационално решение за меѓусебно ограничување и урамно-

тежување на власта и слободата. Имено, „власта се ограничува со слободата на

граѓанинот,а слободата на граѓанинот со правно ограничена и меѓусебно изба-

лансирана власт“ (Шкариќ, С.,Ibidem, стр. 355). Ограничената власт се опреде-

лува како прецизно дефинирана и строго разграничена државна власт во сфе-

рата на човековите слободи и права.

Во историјата познати се мноштвото настојувања да се изградат реше-

нија со кои државната власт ќе биде ограничена во својата основа преку расп-

ределбата на државната власт на повеќе државни органи, кои, пак располагаат

со инструменти за взаемно сопирање и врамнотежување.

Но без поделбата на власта не е можна "правната држава". Кога сите

функции ќе се соединат во еден човек или тело, тој човек или тело станува се-

моќен, односно државната власт е неограничена. Според зборовите на Монтес-

кие, творецот на теоријата за поделбата на власта, кога ист човек или исто тело

ќе ги соедини во своите раце и законодавната власт и управната, слободата е

невозможна, односно настанува тиранија.

271

Начелото на поделбата на власта најчесто се поврзува со поделбата на

власта на повеќе органи. Познати се неколку методи на поделбата на власта,

меѓу кои ќе ги споменеме: дуалистичката, тријалистичката и квадријалистич-

ката поделба на власта.

Според дуалистичкиот концепт власта е поделена на законодавна и

извршна. Тријалистичката поделба, која е и најраспространета е поделена на

законодавна извршна и судска. Во законодавната е вклучена и уставотворната

власт која е многу послободна и поширока во однос на законодавната. Квадри-

јалистичката теорија семета дека државните функции се поделени на законо-

давна, извршноуправа, политичко-извршна и судска функција. Разликата со

тријалистичката поделба е во извршувањето на извршните функции. Имено,

оваа власт се врзува за управна, а извршнополитичките функции се однесуваат

на функциите на владата.

Законодавната власт ги опфаќа нормативните функции на државата,

а особено кога таа се остварува како уставотворна, законодавна и подзаконска

нормативна дејност. Уставотворната власт е доделена на уставотворните, а нај-

често на законодавните тела. Законодаваната дејност е во надлежност на прет-

ставничкото тело, а додека подзаконските активности се во надлежност на из-

вршната власт. Во надлежност на законодавната власт е донесување на закони-

те. Општи обележја на законот се општост, апстрактност и конститутивност.

Шема бр.13.1. Видови поделба на власта

Дуалистичка Тријалистичка Квадријалистичка

зак

он

одав

на в

ласт

зак

он

одав

на в

ласт

изв

рш

на в

ласт

Зак

он

одав

на в

ласт

изв

рш

на в

ласт

изв

рш

о-у

пр

ав

на

изв

рш

ноп

ол

ити

чк

и

судск

а в

ласт

судск

а в

ласт

272

Општоста на законите се огледа во тоа што важат за голем број на субјекти.

Апстрактноста значи дека законите важат за неограничен број на случаи.

Конститутивност на законот значи можноста од него да се произведуваат но-

ви правила, односно подзаконски акти.

Законодавната власт е сконцентрирана во претставничкото тело. Пар-

ламентот е резултанта на барањата на благородништвото да учествува во опре-

делувањето на даноците, односно тоа е согласно уверувањето - нема даноци

без соодлучување. Законодавната власт била во рацете на монархот. Развито-

кот на парламентот бил различен. Во Англија настанал како резултат на долго-

годишните борби и спорови меѓу монархот и граѓанството, особено преку пре-

образбата на сталешките собранија. Нивната еволуција има остатоци во Домот

на лордовите.

Англискиот парламент води потекло од советодавното тело на монар-

хот - Големиот совет (Magnum Concilium). Во негова надлежност биле и опре-

делени судски функции. Овој советодавен орган бил составен од крупното

благородништво. Но со проширувањето на даночните обврзници се шири и

составот на Советот. Така, во 1295 година составен е овој орган како Парла-

мент - модел. Тој е еднодомен орган надлежен да ги решава прашањата од да-

ночните обврзници. Низ историјата, постапно високото благородништво про-

должило да заседава во Magnum Concilium, кој со текот на времето прераснува

во Домот на лордовите. Во него влегувале членови по сопственото право, а во

Домот на комуните по правото на претставување на определени територијални

целини.

Поспецифично е настанувањето на претставничкото тело во Франци-

ја. Начинот на работата на сталешките собранија во 1789 година е и поводот за

почетокот на Револуцијата. Имено, во 1789 година, 175 години Луј XVI ги сви-

кал распуштените сталешки собранија. Настанал проблем на кој начин да се

верификуваат полномоштвата. На заедничка седница или одделно по сталеш-

ките собранија. Третиот сталеж барал претставничките полномоштва да се за-

верат на заедничка седница на сталежите, наместо гласањето по сталежите.

Треба да се има предвид дека вистинскиот спор е во тоа што третиот сталеж

имал околу шестотини претставници, а додека балгородништвото и свештен-

ството оклоу триста претставници. Растурањето на Собранието бил поводот за

нападот на Бастилија.

Во врска со потеклото на парламентот може да се најде податок спо-

ред кој најстар облик на законодавен дом е конституиран во Исланд во 930 го-

дина. Побегнатите Норвежани, на овој остров формирале држава со републи-

273

кански облик на народно претставништво. Законодавните тела во светот имаат

различно име: во САД Конгрес, во Русија Дума, во Исланд Алтинг, во Нор-

вешка Стортинг, во Шведска Риксдаг, во Израел Кнесет, во Иран Меџилас, во

Шпанија Кортес, во Полска Сејм, во Словенија Државен збор, Сабор во Хрват-

ска, Диета во Јапонија, во Монголија Велики Хурал, во Германија Бундестаг,

во Македонија Собрание.

Парламентот како претставничко тело врши повеќе функции, а особе-

но: а) законодавната, односно тој е единствено надлежен орган за донесување-

то и менувањето на законите (овде е и надлежноста да ги ратификува меѓуна-

родните договори); б) материјална (буџетска), односно, тој го донесува буџе-

тот и ја усвојува завршната сметка; в) контролна функција, односно врши по-

литичка контрола над работата над владата (овде ги вклучуваме и разните об-

лици на „судење“ на носителите на извршната власт). Во надлежност на парла-

ментот се и други задачи, како што се и распишување референдум за прашања

од негова надлежност, објавувањето војна и склучувањето мир, менувањето на

границите и други надлежности.

Структурата на парламентот е различна. Таа може да е еднодомна,

дводомна или повеќедомна. Повеќедомните парламенти се ретки. Вакви реше-

нија биле применети во Франција според Уставот од 1799 година и според

Уставот на СФРЈ во 1963 година, кога покрај општополитичкото претставниш-

тво постоеле уште четири собори на работните заедници. Обично еднодомни-

те парламенти се во согласност со начелото на народната сувереност

Извршната власт опфаќа повеќе извршни функции. Во нејзина

надлежност се на владата и управата. Функциите на владата се во соработка со

интересите на општеството, а функциите на управата со непосредното извршу-

вање на власта. Имено владата како извршен орган ги донесува битните одлу-

ки како општ пристап, а управата ги извршува секојдневните задачи на држав-

ната власт. Извршната власт ги остварува одлуките непосредно и конкретно.

Непосредноста значи директна врска на извршната власт со граѓаните, а конк-

ретноста примена на законите во конкретен случај. Обично владата го уредува

начинот на извршувањето на законите со носење на уредби, правилници и

други акти, а управата преку утврдување на правилници, решенија или акти со

кои граѓаните ги остваруваат своите права (на пример на барање на граѓанинот

се издава лична карта, уверение за поседување имот и сл.).

Извршната власт е различно поделена. Таа му припаѓа на шефот на

државата или на шефот на државата и на владата. Владата е орган кој прв пат

се појавил во Англија. За да ги надмине судирите во парламентот монархот

274

формирал тим на соработници, кои одговарале за определени области. За убла-

жување на судирите, монархот прибегнал кон тоа нив да ги избира парламе-

нтот. Се воспоставил принцип - изборот и промената може да ја врши мнозин-

ството во парламентот. На тој начин еволутивно се создал посебен орган (вла-

да) кој солидарно одговара и го изразува единството на државната управа. Во

англиската практика се употребуваат поимите влада и кабинет. „Влада“ е збир

на државни ресори, збир на шефовите на управата,а со „кабинет“ се означува

колегиум што го сочинуваат најзначајните ресори на државната управа.

Владата е колегијален орган составен од претседател и членови. Чле-

новите на владата се шефови на органите на државната управа (министри,

државни секретари и сл.) или се без ресори. По својот состав владата може да е

хомогена (еднопартиска), коалициона или концентрациона. Коалициона влада

се формира од партиската коалиција која има мнозинство во парламентарниот

орган. Концентрациона влада се формира во вонредни прилики кога е загрозе-

на земјата. Неа ја сочинуваат сите политички партии во парламентот. Таа уште

се нарекува и голема коалиција. Постојат и влади кои ги сочинуваат и непар-

тиски луѓе. Тие се нарекуваат со различни имиња, како „влада на народно

единство“, „влада на демократско единство“ или „влада на национален спас“.

Посебен облик на влада е „чиновничката“. Неа ја сочинуваат неутрални чинов-

ници кои завземаат високи места во структурата на државната управа. Експер-

тска влада се формира по парламентарна криза. Неа ја сочинуваат стручни, а

не политички луѓе. Експертските влади, за разлика од чиновничките имаат

демократска легитимност. Експертските влади се преодни решенија се додека

не се создаде ново парламентарано мнозинство како основа за конституирање-

то на политичка влада.

Ако како критериум за класификациите на владата се утврди членува-

њето во претставничкото тело поделбата може да се врши на: а) пратенички, б)

мешовити и в) вонпратенички. Пратеничката влада е составена од пратеници.

Ако некој е избран за член на влада тој за неколку месеци (обично шест) треба

да постане парламентарец. Овој облик на влада е карактеристична за англиски-

от парламентарен систем и за земјите во кој тој целосно е применет. Мешови-

тата влада се состои од членови парламентарци и вон парламентот.Во овој об-

лик не постои обврска членот на владата задолжително да е член на парламен-

тот. Сличен е вонпарламентарниот облик. Во неа неспоиво е членувањето во

владата и во пртставничкото тело.

Според бројот на членовите владите се делат на мали, средни и голе-

ми. Малите влади се до 20 члена, средни до 40 члена и над 40 големи влади.

275

Според организациониот облик на работа во рамките на еден орган

можат да постојат два облика. Таков случај е француската влада која (кога со

неа претседава Претседателот на Франција) е Министерски совет и е составен

од најзначајните министри и Кабинетски совет.

Само во парламентарниот систем владата е самостоен орган со самос-

тојни овластувања. Таа е ефективен орган на извршната власт. Нејзина задача е

да ги извршува законите и судските одлуки. За таа цел таа донесува уредби и

други општи акти, како и индивидуални акти (акти на именување, овластува-

ња, склучува договори и сл.) и мерки.

Судската власт е одржување и остварување на правниот поредок во

конкретни случаи. Таа е дејност на државата која го вреднува човековото пове-

дение и ги разрешува споровите меѓу субјектите.Тоа се органи кои оценуваат

како се применуваат правните норми, какво е човековото однесување и наста-

нат спор кој е предмет на оценување. Судот може да суди само доколку пос-

тојат правни норми што го регулираат прашањето што е предмет на спорот.

Најчесто се оценува и вреднува човековото однесување. Предмет на судската

функција е спорот кој настанува меѓу субјектите во спорот. Спорот се разре-

шува со пресуда која е манифестација на волјата на законот во конкретниот

случај. Судот тежнее кон непристрасност, праведност и законитост во разре-

шувањето на споровите.

Судската власт како државна власт е од постар, а додека судската

власт како државна институција е понов датум. Во историјата таа му припаѓа-

ла на монархот, кој сам или со советот на мудрите и други искусни државници

донесувал пресуди. Во средниот век законодавното тело ја имало улогата на

судски орган. Првите судови како државни органи се формирани во Англија,

после „славната револуција“ од 1688. Во средниот век во Англија на луѓето

можеле да им судат судовите на еднаквите, односно судови составени од луѓе

од ист сталеж кои покрај кралскиот суд ја имале должноста да пресудуваат.

Судските органи како посебни, кои својата функција ја вршат врз основа на

законот, се јавуваат по Француската револуција од 1789 година. Со теоријата

за поделбата на власта судската власт постанува функционално и организацио-

но трета власт, која е одвоена, самостојна и независна функција. Судот може

да суди само врз основа на закон.

Во литературата може да се прочита и за петоделната поделба на влас-

та, применета во Уставот на Кина од 1911 година. Имено Сун Јат -Сен е автор

на овој метод на поделбата на државната власт на законодавна, извршна, судс-

ка, контролна и разгледувачка власт. Според овој концепт контролната власт

276

имала задача да ја надгледува работата на законодавната, извршната и судска-

та власт. Разгледувачката или делибераторната власт била врзана за моќта на

јавното мислење. Тоа е сферата на слободните иницијативи идиректните ак-

ции на граѓаните и нивното влијание врз власта.

Меѓу носителите на законодавната и извршната власт настануваат

бројни взаемни односи. Трите основни функции на државната власт обично се

означуваат како три власти и затоа нивното одделување се означува како по-

делба на власта. Со оглед на тоа што нивното дејствување мора да биде коор-

динирано, тие, иако одделени не можат да бидат потполно независни една од

друга, како што не можат да бидат ни рамноправни една со друга. Едната од

нив мора да им дава насока на другите две. Законодавната власт е таа која ја

дава таа насока. И извршната и судската власт дејствуваат според законите кои

законодавната власт ги пропишува: судската власт ги применува тие закони,

управната ги извршува. Управните и судските органи не се во хиерархиска за-

висност од законодавните органи, но управната и судската власт, земени од-

делно од своите органи, чисто како функции, остануваат подредени на законо-

давната власт.Таа подреденост се состои во тоа што двете власти треба да ра-

ботат, секоја на свој начин, на остварување на државната волја која што ја фор-

мулирала законодавната власт преку која се изразува и државното единство.

Во политичкото конституирање на современата држава постојат два

основни системи на организацијата на власта парламентарен и претседателски

Шема бр. 13.2. Петтоделна поделба на власта

Петтоделна

поделба на

власта

контролна

власт

делиберато

рна власт

(јавно

мислење)

судска

власт

законод

авна

власт

извршна

власт

277

систем. Покрај овие "основни системи", постојат и разни "мешовити" и неде-

финирани системи, кои, главно, носат извесни карактеристики од овие два сис-

тема.

13.2.Претседателски систем

Претседателскиот систем на власта ја определува цврстата поделба на

власта на законодавна, извршна и судска. Органите носители на одделни функ-

ции се максимално независни, со нужна координација во остварувањето на

државното единство, односно на државните функции во целина. Во овој сис-

тем клучна е поделбата на валаста на законодавна, извршна судска. Тие се пот-

пираат на принципот на меѓусебно сопирање и балансирање.

Во теоретскиот модел на претседателскиот систем се истакнуваат

следните карактеристики: а) чиста и доследна поделба на државната власт на

одделни независни органи (парламент, претседател и суд); б) инокосен карак-

тер на извршната власт (односно претседателот е носител на извшните функ-

ции на власта); в) рамноправна положба меѓу законодавната и изврашната

власт; г) поседување на механизми за меѓусебно контролирање и балансирање

меѓу органите на власта и облици на заедничка координација и соработка, без

можност за пречекорување на нивните уставни надлежности.

Најдоследна примена на претседателскиот систем на власта е приме-

нет во Соеднитеите американски држави. Воведен е со Уставот на САД од

1787 година. Овој облик има влијание и во други земји, но ефектите не се ед-

накви како и во земјата за чија политика традиција и култура е подготвен овој

модел на организацијата на државната власт.

Во САД законодавната власт му припаѓа на Конгресот. Конгресот

се состои од два дома - Претставнички дом и Сенат. Во Пртеставничкиот дом

се претставени граѓаните од секоја држава. Тие во зависност од бројот на насе-

лението, бираат опредлен број на претставници (вкупниот број изнесува 435

претставници). Во Сенатот секоја држава бира по два сенатори со мандат од

шест години.

Основната належност на Конгресот е регулирана во член I ст. 8 алинеа

1 од Уставот на САД каде „Конгресот има право да востановува и собира да-

ноци, царини и акцизи, како и да ги плаќа долговите и да се грижи за општона-

родната одбрана и општата благосостојба на Соединетите држави”. Оваа клау-

зула на Конгресот му дава моќ и влијание како на животот на граѓаните, така и

на самата влада. Конгресот влијае на извршната власт по пат на одобрување на

278

кредитите. Тој поседува овластување да ја регулира надворешната трговија, да

објавува војна и да повикува војска. Сенатот има исклучително силни овласту-

вања во надворешната политика благодарејќи на клаузулата од Уставот која

бара двотретинско мнозинство кај ратификацијата на меѓународните договори.

Конгресот е влијателен орган во стопанската област преку регулирањето на

стечајот, стандардите, казнувањето на фалсикувањето, издавањето на авторс-

ките права и патентите, па и ковањетото на парите, но особено со правото да ја

регулира трговијата меѓу различните држави.

Конгресот има право да ги сменува одделните државни функционери

(освен сопствените членови и воените службеници). Постапката започнува во

Претставничкиот дом со обвинение кое го донесува апсолутното мнозинство,

а успешно е завршено ако две треитини од членовите на Сенатот донесат осу-

дителна пресуда, после која следува автоматско сменување од таа функција.

Постапката на „impeachment” досега ретко се применувала - од 1789-1980 во

Претставничкиот дом е подигната само против 13 лица, а само 4 лица се осуде-

ни во Сенатот.

На Сенатот му е дадено овластување за потврдување на сите именува-

ња од страна на Претседателот - станува збор за членовите на кабинетот, нај-

важните дипломатски и воени функционери, членовите на независните одбори

и регулаторните комисии.

Конгресот, во ретки случаи, има право да учествува во изборот на

Претседателот - кога ниту еден кандидат не може да постигне апсолутно мно-

зинство на општите непосредни избори. Ова право е искористено само два па-

ти - 1820 и 1824 година, тоа е актуелно во американската политичка практика.

Конгресот има право да изведе истражувачки дејства.Тоа е практика

по преседанот во 1972 година кога Конгресот ги испитувал воените катастро-

фи во судирот со Индијанците. Истражните дејства се преземаат за расветлува-

њето на работата на извршнта гранка на власта, или заради укажувања на јав-

носта за одделни проблеми, како и собирање на граѓа за идното законодавство.

Во случајот на Вотергејт (Watergate) податоците се собрани на седниците на

истражните одбори. Тие биле дел на обвинението против претседателот

Никсон. Врз основа на правото да врши истрага, Конгресот со време извлекол

уште едно право-правото да затвора лица кои настојуваат да ја попречуваат

конгресната истрага.

Едно од најважните овластувања на Конгресот, воведена како уставна

практика е надзорот над работата на државната управа.Така, скоро секој сег-

мент од државната управа има надлежен одбор и пододбор што ја следи него-

вата работа. Најчестата техника со која се спроведува надзорот над државната

279

управа е законодавството со кои толку детално се пропишува нејзината работа,

државната управа нема неопходна дискреција за спроведување на сопствената

политика. Друга техника е т.н.р. законодавно вето - со него Конгресот, само во

законски определени случаи има право да одобри или да одбие определени

мерки на државната управа.

Извршната власт е во рацете на Претседателот на САД. Тој се изби-

ра од колегиум на електорите, кои се избираат на општи непосредни избори.

На тој начин, посредно, изборот на Претседателот добива облик на непосреден

избор. Тој е на чело на извршната гранка на власта, командува со воените си-

ли, прима и поставува амбасадори, врши дипломатски признавања, има право

на вето („џепното” вето и делимично вето); предлага закони; го определува на

начинот на кој се извршува буџетот и законите. Тој има право на суспензивно

вето. Имено, ако не го потпише изгласаниот закон и го образложи тоа, тогаш,

законот оди на повторна процедура во Конгресот каде е потребно двотретин-

ско мнозинство од двата дома. Но, ако пак законот не се потпише во рок од де-

сет дена, тој автоматски постанува закон. Уште поефикасен инструмент е тнр.

„џепно вето”. Ако десет дена поминат, а Конгресот, во меѓувреме ја завршил

работата, законот не стапува на сила и не може повеќе да се предложи како

закон.

Значајна е законодавната улога на Претседателот во предлагањето на

законите. Мнозинството на закони тој ги предлага преку Уредот за управување

и буџет, каде и се филтрираат предлозите на различните извршни агенции.

Најпопуларно средство на законодавната дејност на Претседателот се уредбите

со законска сила (executive orders) и прогласите. Со нив можат да се донесува-

ат одлуки со значајни последици кои од политички причини не би можеле да

бидат донесени во Конгресот.

Судската власт е самостојна. Таа е во надлежност на судовите. Аме-

риканскот сојузно судство се состои од пет различни видови на судови (редов-

ни, истражни, финансиски, царински, воени за федералниот дистрикт Колум-

бија). Најзначаен орган е Врховниот суд. Најважен сегмент од работата на

Врховниот суд е оценувањето на уставноста на одделни закони или одлуки.

Доколку одделен закон е прогласен за неуставен, тој автоматски се поништува.

Кога е создаван американскиот Устав, прашањето на конечниот авторитет за

оценувањето на уставноста не е решено. Дури во случајот на Marbury наспроти

Madison пред Врховниот суд во 1803 година го решил тоа прашање. Тогаш су-

дијата на Врховниот суд John Marshall го прогласил за неуставен членот на За-

конот за судството од 1789. Со тоа е востановен еден преседан со кој Врховни-

280

от суд е тој кој го има последниот збор во тоа дали определен закон е во сог-

ласност со Уставот или не е. Во годините од 1789 до 1978 Врховниот суд за

неуставни делимично или во целост прогласил 136 сојузни и околу 800 закони

на одделни држави. Врховниот суд со своите одлуки може да обара одделни

закони, тој врши de facto толкување на законите и дејствува на начинот на кој

одделен закон ќе биде применет.

Овој модел на уредување извршил силно влијание во земјите на јуж-

ноамериканскиот континет и во други земји во светот. Примената на овој мо-

дел на различни економски, социјални и културни услови предизвикал опреде-

лени деформации. Најпознати се два облици: а) конзулски и б) парламентарен

президентцијализам.

Конзулскиот президентцијализам е систем со нагласена лична власт

на шефот на државата и видливо влијание на армијата во функционирањето на

власта. Во него претставничкото тело е формализирано, извршната власт пот-

помогната од армијата има видливо влијание и располага со дискрециони пра-

ва што влијаат на функционирањето на целината на системот. Овие облици се

карактеризираат со персонализирана извршна власт и се облици на авторитар-

но, а понекаде и на тоталитарно владеење.

Парламентарниот президентцијализам е облик во кој е ослабена

положбата на претставничкото тело за сметка на извршната власт. Тоа е облик

на мешовит систем во кој извршната власт се наметнува како основна. Таа

најчесто е олицетворена во шефот на државата.

13.3. Парламентарен систем

Во парламентарниот систем е применета флексибилна форма на по-

делбата на власта на законодавна, извршна и судска. Во овој систем законо-

давната и извршната власт егзистираат врз основа на взаемната довераба,

рамнотежата и соработката. Во основата на овој систем е рамнотежата меѓу

парламентот и владата, односно тие се под постојана контола на јавното мис-

лење како клучен фактор на парламентарниот живот.

Во теоретските концепции, парламентарниот систем се темели на

следните принципи: „прво, флексибилна поделба на државната власт на зако-

нодавна, извршна и судска, со едновремено постоење и на области во кои што

дејствуваат повеќе државни органи; второ, постоење на повеќе средства за вза-

емно ограничување и контролирање на една власт од друга власт; трето, двог-

лава или бицефална извршна власт (шеф на држава и влада); четврто, доверба

281

меѓу парламентот и владата како претпоставка за функционирање на државна-

та власт; петто, формирање на влада од парламентарното мнозинство (прате-

ничка влада); шесто, владата опстојува врз основа на довербата на парламен-

тот; седмо, извршната власт има право да предизвика распуштање на парла-

ментот и да распише нови избори; осмо, шефот на државата е стабилен еле-

мент, а владата нестабилен елемент на извршната власт и деветто, шефот на

државата во монархискиот облик на управување е наследен, а во републиканс-

киот облик е изборен орган (претседателот го избира парламентот)“ (Шкариќ,

С.,Ibidem, стр. 377).

Парламентарниот систем го карактеризира: а ) рамноправност на зако-

конодавната и извршната власт; б) соработка меѓу нив и в) располагање со

средства за взаемно влијание и ограничување. Но, парламентарниот систем

може да функционира се додека меѓу законодавната и извршната власт владее

довербата. Тогаш кога таа ќе се наруши се вклучува избирачното тело. Во тој

сооднос меѓу законодавната и извршната власт, од една страна и избирачкото

тело од друга страна се согледува флексибилноста на парламентарниот систем.

Рамноправноста меѓу законодавната и извршната власт се огледа во

тоа што секоја власт има: а) свој делокруг на овластувања и б) еднаква моќ и

влијание една кон друга. Во овој систем законодавната и финансиската власт е

сконцентрирана во парламентот, а извршувањето на законите и насочувањето

на органите на управата се во рацете на владата. Во него парламентот може да

и изгласа недоверба на владата, а таа пак да побара од шефот на државата да

распише нови избори, пред истекот на мандатот.Овој елемент на парламентар-

ниот систем се нарекува уште и волшебна формула на парламентаризмот. Со

распуштањето на парламентот, како последица од спорот со владата, се рас-

пишуваат нови избори,а тоа во суштина е мобилизирање на бирачкото тело ка-

ко единствен извор на целокупната власт. Граѓаните во изборниот процес ќе

утврдат која од спорните страни е во право.

За парламентарниот систем е значајна соработката меѓу законодавната

и извршната власт. Таа се остварува како постојан дијалог меѓу парламентот и

работните тела во него и владата и нејзините членови од друга страна. Владата

е основен предлагач на законите и другите акти и врз таа основа таа учествува

во сите облици на расправа и одлучување. Во парламентараниот систем члено-

вите на владата произлегуваат од пратеничкиот состав и не го губат мандатот

по претсанокот на министерската функција.

Парламентот, како орган врши политичка контрола врз работата на

владата преку: а) поставувањето на прашањето на недоверба на владата, б) ин-

282

терпелацијата, в) пратеничките прашања, г) формирање на постојани комисии

за следење на работата на владата, г) формирање на повремени анкетни коми-

сии за испитување на одговорноста на министрите или друг носител на јавна

функција и д) со донесувањето на буџетот и утврдувањето на финансиските

средства за остварувањето на владините активности.

Како стандард за определувањето на еден систем како парламентарен

се сметаат следните услови: а) солидарна политичка одговорност на владата

пред парламентот, б) правото на владата да го распушти парламентот и да се

овозможи, на избори, бирачкото тело да се јави како судија.

Владата е колективен орган.Таа одговара како целина пред парламен-

тот. Тој облик на одговорност се нарекува солидарна политичка одговорност.

Владата од парламентот може да побара да и се гласа доверба. Гласањето до-

верба е чин кој и обезбедува да согледа, дали зад нејзината програма стои пар-

ламентарното мнозинство, во спротивно, владата не ја ужива довербата во пар-

ламентот и таа паѓа. Но и парламентот може да го отвори прашањето на недо-

верба кон владата. Доколку и тогаш таа не ужива доверба во мнозинството

пратеници, таа паѓа. И во едниот и во другиот случај владата може да побара

од шефот на државата да го распушти парламентот и да распише нови избори.

Овој инструмент се смета дека има клучно влијание во постојаниот дијалог

меѓу парламентот и валадата.

Родно место на парламентарниот систем е Англија. Нејзиниот парла-

мент е составен од два дома: а) Домот на комуните чии претставници ги изби-

раат граѓаните на општи непосредни и тајни избори и б) Домот на лордовите

кој е наследен и е врз основа на доделените титули од страна на англискиот

монарх. Владата е од парламентарниот состав. Неа ја избира владеачкото мно-

зинство. Шеф на англиската држава е монарх, кој е наследен. Тој повеќе е сим-

болична одошто ефективна власт. Надлежноста на монархот е да претставува,

охрабрува и да опоменува На предлог на извршната власт монархот формално

го распушта парламентот.Слични решенија има и Јапонија, Италија, каде на

чело е претседател на државата. Судската власт е во надлежност на независно-

то судство.

Најпознати облици на парламентаризам се: а) дуалистичен, б) монис-

тички, и в) рационален.

Дуалистичен парламентаризам е облик кој подразбира двојна одго-

ворност на владата: а) пред парламентот и б) пред шефот на државата. Овој об-

лик се нарекува и орлеански парламентаризам. Бил применет во Франција за

време на орлеанската династија на Луј - Филип во 1830 година.

283

Монистичкиот парламентаризам е облик со послаба влада, која е од-

говорна пред претставничкиот дом, а шефот на државата има симболична фун-

кција, односно тој е орган кој владее но не управува. Овој систем се нарекува

монистичен затоа што долниот дом на парламентот е основен центар на влас-

та.

Рационализиран праламнетаризам се нарекуваат системите со опреде-

лен систем на правно регулирани односи меѓу законодавната и извршната

власт со што се обезбедува стабилна влада. Во него особено е детализирана

постапката за гласање на доверба на валадата и за сите состојби за разрешува-

ње на владината криза.

13.4. Мешовит систем

Сиетемите што располагаат со решенија од претседателскиот и парла-

ментарниот систем се нарекуваат мешовити системи. Во зависност од конкрет-

ните, економски, социјални, културни и други специфики на земјата во која се

воведува, мешовитиот систем е специфична комбинација на принципи и ре-

шенија превземени од претседателскиот и парламентарниот систем.

Од парламентарниот систем се презема владата и нејзината солидарна

политичка одговорност пред парламентот, како и распуштањето на парламен-

тот од извршната власт. Владата функционира како кабинетска влада, таа е

политички одговорна пред парламентот и можат да и изгласаат недоверба. Таа

е основен предлагач на законите и другите општи акти и на нејзин предлог мо-

же да се распушти парламентот.

Од претседателскиот систем е преземен претседателот на државата.

Него го избираат граѓаните на општи и непосредни избори, со што основата на

својот легитимитет ја изедначува со парламентот и е многу понезависен од не-

го за разлика од претседателот (односно монархот) во парламентарниот сис-

тем. Во одделни системи улогата на претседателот е особено изразена. Имено,

во негова надлежност е да го распушти парламентот, потоа го определува ман-

даторот за состав на владата, во одделни системи претседава со седниците на

владата (Франиција на пример), или на предлог може да разрешува и минист-

ри. Овие искуства потврдуваат за постоењето на претседателски кабинет

Во земјите кои имаат недоволно развиени демократски односи, се со

слаба демократска традиција и во случаите кога се бројни и пространи земји,

поприфатлив и поприменуван е мешовитиот систем со претседателски инге-

ренции, додека земјите кои имаат поразвиена демократска култура и се на по-

284

високо ниво на социјално-економскиот развиток поприемчив им е мешовити-

от систем со елементи на парламентарниот систем.

13.5.Поделбата на власта според Уставот на Република Македонија од 1991 година

Уставниот поредок на Република Македонија се темели врз „поделба-

та на државната власт на законодавна извршна и судска“ (Устав на РМ, чл. 8

ст. ал.4). Носител на законодавната власт е Собранието на Република Македо-

нија, извршната власт е во надлежност на Владата и Претседателот на Репуб-

лика Македонија, а судската власт во надлежност на судовите. Во надлежноста

на Претседателот на Република Македонија се и функции што се од поширок

карактер, а се поврзани со претставувањето на земјата, со командувањето на

вооружените сили и сл.

Собранието на Република Македонија е носител на законодавната

власт и централен претставнички орган. Законодавна власт Собранието ја

врши целосно без можност на делегирање на друг орган, односно обврската е

само негова, врз основа на уставните овластувања, да донесува закони и други

акти. Законодавниот и претставничкиот карактер на Собранието го определу-

ваат како стожерен орган на парламентарната демократија.

Извршната власт во Република Македонија е бицефална. Таа е поделе-

на меѓу Претседателот и Владата на Република Македонија. Владата е основен

носител на ефективната извршна власт.

Судската власт е во рацете на редовното судство. Судиите судат врз

основа на Уставот, законите и ратификуваните меѓународни договори и вршат

непосредна примена на правото во практика и ги штитат слободите и правата

на граѓаните од разните облици на злоупотреба.

13.5.1. Собрание на Република Македонија

Собранието на Република Македонија, е самостоен државен орган но-

сител на законодавната власт. Според членот 61 е дефинирано како „претстав-

нички орган на граѓаните и носител на законодавнта власт“. Тој всушност е

претставничко тело избрано од граѓаните на општи непосредни и тајни избо-

ри.

Собранието на Република Македонија е еднодомно претставничко те-

ло составено од 120-140 пратеници. Пратениците се избираат на општи непос-

285

редни и тајни избори за период од четири години. Изборот на пратениците се

верификува на конститутивната седница на Собранието од кога започнува и

нивниот мандат во него. Подоцнежните верификации на одделни мандати се

во рамките на определениот четиригодишен мандат

Конститутивната седница, според Уставот се одржува најдоцна двае-

сет дена по одржаните избори. Неа ја свикува претседателот на Собранието од

претходниот период. Во спротивно тоа само се свикува. Со конститутивната

седница до изборот на раководството на Собранието претседава највозрасниот

пратеник од својот состав. Тоа од сопствените редови, со мнозинство гласови

од вкупниот број пратеници, избира претседател, еден или повеќе потпретсе-

датели. Претседателот на Собранието го претставува овој орган, се грижи за

примената на Деловникот и работите утврдени со Уставот и Деловникот. Оваа

функција е неспојива со вршење на друга јавна функција, професија или функ-

ција во политичка партија. Во надлежност на претседателот на Собранието е

распишувањето на изборите за избор на пратеници но и за избор на претседа-

тел на Републиката.

Изборите на пратениците се одржуваат во последните 90 денови од

мандатот на стариот пратенички состав или во рок од 60 дена од денот на рас-

пуштањето на Собранието. Мандатот на овој орган може да се продолжи само

во услови на воена или вонредна состојба, која пак, се воведува со двотретинс-

ко мнозинство на пратеничкиот состав.

Собранието работи на седници и е во постојано заседание. Со нив

преседава претседателот на Собранието. Внатрешната организација, процеду-

рата на одлучување и делокругот на парламентарните тела се уредува со де-

ловник, односно, општ акт со кој автономно се уредуваат прашањата поврзани

со внатрешната организација и начинот на Собранието. Тој се донесува со

мнозинство гласови од вкупниот број на пратеници.

Собранието на Република Македонија е носител на уставотворната

власт. Надлежноста на Собранието е определена со Уставот и е изворна. Во

негова надлежност е донесувањето и измената на Уставот. Оваа власт е најши-

рока и најавтономна. Уставот се менува со помош на амандмани или со уста-

вен закон.

Надлежноста на Собранието се определува на следниот начин: а)

донесува закони и автентично ги толкува законите, б) донесува републички

буџет и усвојува завршна сметка на буџетот; в) донесува просторен план на

Републиката; г) ги утврдува јавните давачки, д) ратификува меѓународни

договори; ѓ) одлучува за војна или мир, е) одлучува за менување на границата

286

на Републиката, ж) одлучува за резервите на земјата, з) донесува одлука за

стапување или истапување од сојуз или заедница со други држави , ѕ) распи-

шува референдум и и) основа совети. Собранието врши и избор на: (1) Влада

на Република Македонија, (2) судии на Уставен суд, (3) избира и разрешува су-

дии, (4) избира, именува и разрешува носители на јавни и други функции утвр-

дени со Уставот. Овој орган е надлежен за давање амнестија и за вршење на

политичка контрола и надзор над владата и над другите носители на јавни

функции што се одговорни пред Собранието.

Со Амандманот Х е извршена интервенција во одлучувањето во Соб-

ранието. Имено, тоа за да може да одлучува на седницата треба да присуствува

мнозинство од вкупниот број пратеници. Одлуките, Собранието ги донесува

со мнозинство гласови од присутните пратеници,а најмалку со една третина од

вкупниот број пратенци. Исклучок претставуват оние одлуки што со Уставот

не е предвидено посебно мнозинство. Оваа уставна интерванција создаде прав-

на основа за одлучувањето за определeни закони што се однесуваат на полож-

бата на припадниците на заедниците. Така за закони кои директно ги засегаат

културата, употребата на јазиците,образованието, личните документи и упот-

ребата на симболите, Собранието одлучува со мнозинство гласови од присут-

ните пратеници, при што мора да има мнозинство гласови од присутните пра-

теници кои припаѓаат на заедниците кои не се мнозинство во Република. До-

колку се појави спор, за нивно разрешување се вклучува Комитетот за односи

меѓу заедниците. Седниците на Собранието се јавни, освен доколку негови две

третини сметаат за неопходно да ја исклучат јавноста.

Мандатот на Собранието може да му претстане доколку мнозинството

од вкупниот број пратенци се изјасни за негово распуштање. Ваквата определ-

ба на Уставот од 1991 додина значи отстапување од моделот на парламентар-

ниот систем заради тоа што него нема можност да го распушти шефот на др-

жавата. И уставната обврска, претседателот на Собранието да распише избори

за избор на пратеници во суштина е отстапување од парламентарниот концепт

на организацијата на власта

13.5.1.1. Права и должности на пратениците

Правата и должностите на пратениците би можеле да ги поделиме во

две групи: а) права и должности на пратениците во Собранието и работните

тела и б) имунитетско право.

287

Една од основните должности на пратениците е да присуствуваат на

седниците на Собранието и на работните тела,како и правото активно да учест-

вуваат во нивната работа. Доклку пратеникот повеќе од шест месеци контину-

ирано, неоправдано не присуствува, Собранието со дветретинско мнозинство

од вкупниот број пратеници, може да му го одземе мандатот.

Пратеникот има право да е член и да учествува во работата на работ-

ните тела и на седниците на Собранието. Тој има право на законодавна иници-

јатива. Сам или со други пратеници на Собранието му предла да донесе закон

или друг општ акт. Тој може да предлага Собранието да распише референдум

или да донесе определна одлука, резолуција, декларација, препорака или некој

друг општ акт.

Парламентарниот имунитет значи неприкосновеност на пратеникот.

Неговата основа се наоѓа во начелото на нродната сувереност и во начелото на

поделбата на власта. Пратеникот е народен претставник и израз на народната

сувереност, а од друга страна тој е член на законодавниот орган како носител

на одделна државна власт. Овој имунитет се јавува во две форми: а) имунитет

на неодговорноста и б) имунитет на неповредливост. Имунитетот на неодго-

ворност значи пратеникот за говорот, изразеното мислење и за дадениот глас

во парламентот не може да биде судски гонет или да сноси други последици.

Вон парламентарната расправа пратеникот е одговорен како и секој граѓанин.

Имунитетското право се појавило во времето на настанувањето на парламен-

тот и имало за цел да се заштити од неограничената власт на монархот. Така во

англискиот Закон за правата (Bill of Rights) донесен 1689 година во точката 9

стои „слободата на говорот и расправата или процедурата во парламнетот, не

можат да бидат побиени ниту оспорувани пред било каков суд, ниту на било

кое друго место вон парламентот“ (Dokumenti o..., 1968, стр. 619). Тоа и денес е

ефикасна брана против арбитрерноста и неодговорното однесување на изврш-

ната и судската власт. Значи пратеникот не може да биде повикан на кривична

одговорност или да биде притворен за искажано мислење или за изјаснување

во Собранието.

Имунитетот на неповредивост се однесува на актите извршени вон

обавувањето на функцијата пратеник. Со него се штити вонпарламентарната

активност. Тоа е процедурален имунитет. Имено, без согласност на парламен-

тот пратеникот не може да биде лишен од слобода ниту против него може да

се поведе кривична постапка. Смислата на овој имунитет е на пратеникот да

му се гарантира слободата од апсење. Имунитетот може да биде одземен само

со одлука на парламентот, за што постои посебна процедура во Комисијата за

288

мандатно-имунитетни прашања.Пратеникот не може да биде лишен од слобо-

да без одобрение на Собранието, освен во случаите кога е затекнат во вршење

на кривично дело за кое е пропишана казна затвор најмалку од пет години. Во

определена постапка пратеникот може да се повика на правото на имунитет,

но и Собранието може да го заштити пратеникот, тогаш кога тој на него не се

повикува. Собранието бара да се примени имунитетското право тогаш кога тоа

е потребно заради вршење на функцијата пратеник.

Пратеникот, на владата и на носителите на јавните функции може да

им поставува прашања, а со група на пратеници може да поднесува интерпела-

ција. Правото на поставување на прашања е можност на пратеникот на седни-

ца, или писмено меѓу две седници, на владата, министрите или на друг врши-

тел на јавна функција да им поставува прашања од нивната надлежност. Вак-

вото право предизвикува обврска на адресантот да одговори на прашањето.

Пратеничкото прашање може да иницира определена расправа во

Собранието, што на еден или друг начин влијае на мобилноста на пратениците

и на извршната власт да понуди решенија и одговори за дилемите што се јаву-

ваат меѓу пратениците.

Интерпелацијата е групно прашање. Него го поднесуваат пет пратени-

ци. Интерпелацијата треба да е образложена.Владата или носителот на јавната

функција е должен да одговори на содржината на интерпелацијата. Врз основа

на интерпелацијата и одговорот во Собранието се води дебата. Излезот од ин-

терпелацијата е нејзино прифаќање, што значи и утврдување на одговорност за

владата, министерот односно носителот на јавната функција, потоа со отфрла-

ње на интерпелацијата и со нејзино повлекување. Кога се работи за интерпела-

цијата треба да заврши, најдоцна третиот ден од почетокот на расправата со

гласање за интерпелацијата. Таа може да заврши и со утврдување на насоки за

начинот на надминувањето на определена состојба, со повлекување, со утврду-

вање на одговорноста или со отфрлање. Во секој случај тоа е еден инструмент

за постојано вршење на политичка контрола врз работата на владата.

Едно од правата на пратениците е да не подлежат на обврска во

вооружените сили.

Пратеникот не може да врши друга јавна функција или професија.

Функцијата пратеник не подлежи на сменување. Тој може да поднесе

оставка или да му биде одземен мандатот заради неактивност во Собранието,

или пак е осуден за кривично дело за кое е предвидена казна затвор подолга од

пет години. На тој начин пратеникот е недостоен за вршењето на функцијата и

затоа таа му се одзема. Одземањето на мандатот го утврдува Собранието со

двотретинско мнозинство од вкупниот број на пратеници.

289

13.5.1.2. Работни тела на Собранието на Република Македонија

Во парламентарната практика постојат различни облици на внатрешна

организација. Парламентарните одбори се помошни работни тела кои помага-

ат и се во функција на работата на парламентот. Во нив се претресуваат сите

значајни прашања, а во нивна надлежност се определени овластувања пренесе-

ни од парламентот. Улогата на одборите во парламентите е различна. Тие во

најголем број случаи се формата преку која се надминуваат мноштвото разли-

ки. Парламентарните одбори се во функција на работата на парламентот или

се насочени кон контролата на извршната власт.

Собранието на Република Македонија формира работни тела. Тие се

внатрешен работен механизам и се во функција на подготовка и остварување

на задачите и активностите на законодавниот дом. Преку овој облик се разгле-

дуваат законските акти и другите прописи што ги донесува Собранието.

Работните тела на Собранието, во однос на времетраењето се: а) пос-

тојани и б) повремени комисии.

Постојаните комисии се определуваат со Деловникот на Собранието.

Нивниот состав и мандат трае колку и мандатот на Собранието. Како постоја-

на комисија е и анкетната комисија на заштита на слободите и правата на гра-

ѓанинот.

Како повремени тела Собранието може да формира определени, гру-

пи, комисии или одбори за разрешување на определени прашања. На предлог

на 20 пратеници Собранието може за секое прашање од јавен интерес и од се-

која област да формира повремена анкетна комисија.

Анкетните комисии, превземаат разни, а понекогаш и истражни дејст-

ва за утврдување на состојбите. Наодите на анкетната комисија се основ за

утврдување на одговорноста на носителите на јавните функции.

13.5.1.3. Постапка за донесување на закони и други општи акти

Собранието е во постојано заседание. Активноста ја остварува преку

работата на работните тела и на седници. Седнициет ги свикува и со нив прет-

седава претседателот на Собранието. Дневниот ред го утврдуваат пратениците

со мнозинство гласови. Основна дејност на Собранието е донесувањето на за-

коните и другите прописи и општи акти. Законите се донесуваат во пропишана

(редовна) и квалификувана постапка.

290

Постапката за донесувањето на законите се одвива во четири фази: а)

предлог за донесување на закон; б) разгледување на нацртот закон; в) предлог

закон и г) прогласување на законот. Првите три постапки се остваруваат на

(секоја на посебна) седница на Собранието, а четврата фаза подразбира доста-

вување на законот до претседателот на Републиката заради прогласување на

законот и негово објавување во Сулужбен весник на Република Македонија.

Постојат квалификувани постапки со кои се определува донесувањето

на законот: а) по скратена постапка (расправа на две седници) и б) по итна пос-

тапка (сите фази на една седница на Собранието).

Иницијатива за донесување на закон може да поднесе секој граѓанин

или друг субјект. Постапката за донесување на закон е прва фаза во која Влада-

та, пратеник, група пратеници или 10.000 избирачи предлагаат да се донесе за-

кон за регулирање на определено прашање или област.Тие се јавуваат како ов-

ластен предлагач за донесувањето на законот. Во оваа фаза се укажува на нео-

пходноста од регулирање на определената материја со законот. Овој акт се

доставува до претседателот на Собранието и матичната собраниска комисија.

Потоа на седница се утврдува потребата од донесувањето на законот, уставна-

та основа и се задолжува предлагачот да изработи предлог закон. Ако станува

збор за сложен закон или за системски, тогаш Собранието го задолжува пред-

лагачот да изготви нацрт закон

Втората фаза го опфаќа разгледувањето на нацрт законот. Тој ја има

формата во која ќе е донесен. Расправата по нацрт-законот се врши во начело и

поединечно. По расправата на седницата, со заклучок од седницата нацрт-за-

конот се доставува до предлагачот со цел да изготви предлог закон. За одделни

сложени или за системски закони Собранието може да организира јавна расп-

рава. Предлозите и мислењата од јавната расправа се доставуваат до предла-

гачот со цел да се изготви предлог закон.

Третата фаза од донесувањето на законот е предлог -законот. Предлог-

законот е образложен. И оваа фаза подлежи на иста процедура во Законодав-

но-правната комисија и во матичните работни тела. Се врши претрес на зако-

нот во начело и поеднечено. Работните тела и пратениците со амандмани

интервенираат во предлог-законот. Доколку тие бидат прифатени од предлага-

чот амандманите постануваат дел од предлог-законот. И на седница на Соб-

ранието се врши претрес во начело и расправа по амандманите за кои не се из-

јаснил или ги отфрлил предлагачот. Амандманите се разгледуваат според ре-

доследот на предлагањето. Доколку предлагачот на нацрт-законот не се сог-

ласи со определен амандман, а тој суштински го менува законот, предлагачот

291

може да го повлече или пак, доколку предлагач е Владата таа може да го

постави прашањето на довербата во Собранието.

При донесувањето на законите може да се скрати постапката. Доколку

не станува збор за сложен закон при скратената постапка се обединуваат фаза-

та за донесување на предлог закон и фазата нацрт закон. Тие се расправаат на

една седница. По расправата во начело и одделно за решенијата се задолжува

предлагачот да изготви предлог закон. Предлог за сктратување на постапката

може да покрене работно тело, Владата или претседателот на Собранието.

Предлогот за скратување на постапката мора да биде образложен. Втората фа-

за е расправа на работните тела и Собранието во фазата на предлог закон.

Итната постапка е исклучок. Таа се применува кога со донесувањето

на законот треба да се отстранат поголеми нарушувања во определена област,

во услови на вонредна и воена состојба и во други неодложни потреби. Пред-

логот за донесувањето на законот по итна постапка мора да е образложен и да

постои позитивен одговор од Владата. Итната постапка е донесување на зако-

нот во сите три фази на една седница. Имено на истата седница се утврдува

потребата за донесување на закон, се утврдува нацрт законот се води начелна и

одделна расправа и се донесува законот.

По донесувањето на законот, претседателот на Собранието законот го

доставува до претседателот на Републиката заради прогласување. Законите се

прогласуваат со указ на претседателот на Републиката во кој е задолжителен

према потписот на претседателот на Собранието. Во користењето на ова право

претседателот на Републиката има право на вето. Во таков случај, законот оди

на повторна процедура во Собранието, при што е потребно мнозинство прате-

ници од вкупниот број да гласаат за законот. Во тој случај, како и во случај на

донесувањето на системските закони претседателот е должен да го потпише

указот за прогласување на законот.

Во надлежност на Собранието е донесување и на други акти, како што

се одлука, декларација, резолуција, препорака или друг општ акт. Тие се доне-

суваат на предлог на пратеник, пратеничка група или Владата. При донесува-

њето на овие акти на седница на Собранието се води единствен претрес.

13.5.1.4. Пратеничка група

Пратеничката група е облик на организирање на пратениците кои на

изборите се избрани како предлози од определени политички партии.

292

Пратеничката група,како организационен облик не припаѓа на партис-

ката организација во потесна смисла. Тие се значаен центар на моќ. Моќта се

заснова на легитимитетот добиен во изборниот натпревар. Организирани во

пратеничка група (парламентарно крило,парламентарна фракциија), пратениците

се своевидна трансмисија меѓу членството и власта. Како и партиите и парламен-

тарните групи имаат своја интерна структура. Тие најчесто имаат шеф

(претседател) и координатор (секретар), а во некои пратенички групи, нивната

структура не е развиена. Некои искуства укажуваат за постоење на потпрет-

седатели и координационо биро. Таков бил случајот на пример парламентарната

група на Унијата за нова република- Демократската унија (UNR-UDT) во

Франција. Една од задачите на парламентарната група е да ја координира работата

на пратениците и да обезбеди не само единство во гласањето на пратениците од

таа партија, туку и многу повеќе: нивно единствено дејствување. Затоа во одделни

системи како што е англискиот постојат партиските “камшици” чија функција е

да ги дисциплинираат пратениците, односно тие водат сметка за однесувањето на

пратениците во законодавното тело. Доколку некој ја напушти пратеничката

група се преземаат мерки за негово дисциплинирање. Тие се различни. Од

губењето на положбата во определени органи, до губењето на можноста на

наредните избори да се појави како кандидат на кандидатските листи и слични

мерки.

Врската меѓу парламентарната група и раководството на партијата

најчесто се воспоставува на тој начин што претседателот на парламентарната

група е член на најтесното раководство, или сите нејзини припадници по по-

ложба, се членови на највисоките партиски органи. Но, без согласност на раковод-

ството парламентарната група не смее да покренува иницијатива и да дава предло-

зи, ниту и е дозволено да се придружува на иницијативите и предлозите на дру-

гите пратеници. Во случај на кршење на обврските (формулирани во интерниот

деловник), против пратениците се преземаат санкции во широк распон од укор до

исклучување од пратеничката група. Формулациите во статутите на политичките

партии се движат на релација дека поаѓаат од утврдената политика и совеста на

пратеникот, до односи во кои по барање на координаторот на пратеничката група

раководството е должно да расправа и да заземе ставови и слични односи.

13.5.2. Претседател на Република Македонија

Претседателот на Република Македонија е самостоен државен орган,

носител на извршната власт.Тој е шеф на државата и во тоа својство ја претста-

вува Република Македонија, е врховен командант на вооружените сили. Него-

вата положба, права и должности се определени со Уставот и законите. Над-

293

лежност на пртседателот е: а) да го определува мандаторот за состав на Влада

на Република Македонија б) со указ да ги поставува и отповикува амбасадори-

те и пратениците на Република Македонија во странство; в) прима акредитив-

ни и отповикувачки писма на странски дипломатски претставници; г) предлага

двајца кандидати за судии за Уставниот суд, д) предлааг двајца кандидати за

членови за Републичкиот судски совет, ѓ) доделува одликувања и признанија,

е) дава помилувања и врши други функции

Должност на Претседателот е најмалку еднаш годишно, да се обраќа

во Собранието за прашања од неговата надлежност. Собранието, пак, може од

претседателот на Републиката да побара мислење за прашањата од неговата

надлежност.

Во надлежност на претседателот на Републиката се и склучувањето на

меѓународни договори, поднесувањето на предлог за стапување и истапување

од сојуз или заедница со други држави, за членство во меѓународни организа-

ции, за прогласување на вонредна и воена состојба, за што одлука донесува

Собранието. Тој е еден од органите што оценува дали има услови за воведува-

ње на вонредна состојба и може да прогласи воена и вонредна состојба докол-

ку Собранието не може да се состане и е должен да побара тие одлуки да ги

потврди Собранието. Во такви услови Претседателот може да именува и раз-

решува Влада и да именува и разрешува функционери. Во услови на воена и

вонредна состојба се продолжува претседателовиот мандат.

За Претседател на Република Македонија може да се кандидира

државјанин на Република Македонија, кој на денот на изборите наполнил нај-

малку 40 години живот и бил жител на Република Македонија најмалку 10 го-

дини во последните петнаесет.

Претседателот се избира на општи, непосредни и тајни избори за

време од пет години. Изборот се врши во последните 60 дена од мандатот на

претходниот претседател, а во случаите на престанок на мандатот изборот се

врши во рок од 40 дена од денот на престанокот на мандатот. Кандидат за

претседател на Републиката можат да предложат најмаку 10.000 избирачи или

најмалку 30 пратеници. За претседател на Републиката е избран кандидатот кој

на изборите добил мнозинство гласови од вкупниот број на избирачи. До-

колку, ниту еден кандидат не го добие потребното мнозинство се организира

втор круг во кој учествуваат двајца кандидати со најголем број гласови. Втори-

от круг се одржува по 14 дена. За претседател е избран кандидатот кој добил

мнозинство гласови од избирачите кои гласале, но при тоа на изборите треба

да се гласаат повеќе од половината избирачи. Ако во двата изборни круга не се

294

избере ниту еден од кандидатите целокупната постапка се повторува. Исто

лице може најмногу два пати да биде избрано за претседател.

Пред да ја преземе должноста, Претседателот дава свечена изјава пред

Собранието во која се обврзува на почитување на Уставот и законите.

Функцијата пртеседател на Републиката може да престане во случај на

смрт, оставка, трајна спреченост да ја врши функцијата или како резултат на

престанок на мандатот по сила на Уставот. Во таквите случаи до изборот на

нов претседател на Републиката, оваа функција ја врши претседателот на Соб-

ранието. Уставниот суд е надлежен орган да оцени дали настанал некој од ус-

ловите за престанок на функцијата претседател на Републиката предвидени со

Уставот.

Уставот предвидува и во случаите на спреченост на претседателот на

Републиката да ја врши функцијата, особено отсуството од земјата или други

ситуации, претседателот на Собранието да го заменува на таа функција. Во

такви услови претседателот на Собранието учествува во работата на законо-

давното тело но без право на одлучување.

Како и кај другите јавни функции, така и претседател на Републиката

е неспојива со вршење на друга јавна функција, професија или функција во по-

литичка партија. Претседателот ужива имунитет. За одземањето на имуните-

тот одлучува Уставниот суд со двотретинско мнозинство од судиите.

Претседателот на Републиката е одговорен за кршење на Уставот и

законите во вршењето на своите права и должности. Неговата одговорност е

во надлежност на Собранието и Уставниот суд. Имено Собранието со двотре-

тинско мнозинство покренува постапка за утврдување на одговорност на прет-

седателот на Републиката. Утврдувањето на одговорноста на претседателот е

во надлежност на Уставниот суд. Одлука за одговорност на претседателот се

донесува со двотретинско мнозинство од вкупниот број на судии. Во случај на

утврдување на одговорноста на претседателот на Републиката функцијата

престанува по сила на Уставот.

13.5.2.1. Односот на Претседателот со другите државни органи

Претседателот на Републиката има непосредни односи и врски со

повеќе државни органи, а особено со: а) Собранието, б) Владата, в) Уставниот

суд, г) Републичкиот судски совет

Меѓу Претседателот на Републиката и Собранието битни се два

уставни принципи. Имено, најмалку еднаш годишно пртседателот на Репуб-

295

ликата се обраќа пред Собраниетео, односно го известува за прашањата од

својата надлежност и второ, Собранието може да побара мислење од претсе-

дателот на Републиката за прашања од неговата надлежност.

Претседателот со указ врши прогласување на законите. Имено, докол-

ку претседателот не го потпише указот за прогласување на законот, тогаш

Собранието е должно да го постави законот по втор пат и доколку мнозинство

од пратениците го донесат законот, тогаш претседателот на Републиката е дол-

жен да го потпише указот. Ваквата можност претседателот да влијае на зако-

нодавната власт се нарекува ограничено суспензивно вето. Вакво право не е

можно доколку законот е во групата на законите што е потребно двотретинско

мнозинство.

Собранието е иницијатор и носител на постапката за impeachment, од-

носно утврдување на одговрноста. Тоа со двотретинско мнозинство покренува

судска постапка пред Уставниот суд.

Уставниот суд со двотретинско мнозинство ја утврдува одговорноста

на претседателот на Републиката. Тој одлучува и за споровите меѓу него,

Владата и Собранието.

Претседателот на Републиката на Собранието му предлага двајца кан-

дидати за судии на Уставниот суд и двајца кандидати за членови на Репуб-

личкиот судски совет.

Претседателот на Републиката има улога на мандатор, односно, тој е

должен на кандидатот на партијата, односно партиите што имаат мнозинство

во Собранието да му го довери мандатот за формирање на влада. Тој, врз осно-

ва на предлогот на Владата испраќа амбасадори и пратеници во странство.

Кога на дневен ред е прашање од особена важност за положбата на земјата и

нејзината иднина, претседателот на Републиката може да присуствува на сед-

ница на Владата. Во тој случај положбата на извршната власт е многу посилна

отколку во претседателскиот систем.

13.5.2.2. Совет за безбедност

Советот за безбедност е специфичен координативен орган. Во неговиот

состав по положба се претседателот на Републиката, претседателите на Собра-

нието и Владата, министрите за полиција, одбрана и надворешни работи и

тројца членови што ги именува претседателот на Републиката. Со Амандман

XIII, претседателот е обврзан при именувањето на тројцата членови да обез-

296

беди составот на Советот, како целина, соодветно да го одразува составот на

населението во Република Македонија

Со советот раководи и претседава Претседателот на Републиката. Не-

гова надлежност е да ги разгледува прашањата сврзани со безбедноста и одб-

раната на Републиката и врз таа основа иницира прашања и формулира пред-

лози за одлучување во Собранието и Владата.

13.5.3. Влада на Република Македонија

Владата е самостоен државен орган, носител на извршната власт. Таа

е креатор на политиката и извршувањето на законите. Извршната власт е ос-

новен лост на механизмот и облик преку кој се открива карактерот на власта

во секоја држава. Обемот на правата и должностите на Владата се определени

со Уставот и таа нив ги врши врз основа и во рамките на Уставот и законите.

Владата ја сочинува претседател и мнистри. Мандатот за состав на

Влада во рок од десет дена по конституирањето на Собранието, го доверува

претседателот на Републиката на кандидат на партијата, односно партиите што

имаат мнозинство во Собранието. Мандаторот, пак во рок од 20 дена од денот

на доверувањето на мандатот е должен на Собранието да му поднесе програма

и состав на Влада. И врз основа на програмата и предлогот на мандаторот Соб-

ранието избира Влада. Таа е избрана со мнозинство гласови од вкупниот број

пратеници.

Претседателот и министрите не можат да бидат пратенци и нивната

функција е неспоива со вршење на други јавни функции или професии. За

време на мандатот тие не подлежат на обврска во вооружените сили. Тие ужи-

ваат имунитет и за него одлучува Владата.

Надлежноста на Владата на Република Македонија според член 91 од

Уставот е дефинирана како утврдување на политиката на извршување на зако-

ните и другите прописи; носење одговорност за извршувањето на законите и

другите прописи; донесува уредби и други прописи за извршување на закони-

те; предлага закони, републички буџет и други прописи што ги донесува Соб-

ранието; предлага просторен план на Републиката, одлука за резервите и за на-

чинот на нивното извршување.Таа ги утврдува начелата за внатрешна органи-

зација и за работа на министерствата и другите органи на управата, ја насочува

нивната работа и врши надзор над нивната работа.Нејзина обврска е давање

мислење за предлозите на закони и другите прописи кои на Собранието му ги

поднесуваат други овластени предлагачи. Владата одлучува за признавање на

297

други држави; воспоставува дипломатски и конзуларни претставништва во

странство,предлага именување на амбасадори и пратеници на Република

Македонија во странство. Нејзин предлог е кандидатот за јавен обвинител и

врши именување и разрешување на носители на јавни и други функции. Во

областа на одбраната, покрај функционирањето на министерството, на предлог

на Владата Собранието може да прогласи воена или вонредна сосотојба. Во

такви услови таа може да донесува уредби со законска сила

За својата работа, Владата како целина и секој нејзин член е одговорен

пред Собранието. Имено Собранието може да покрене и да и изгласа недовер-

ба на Владата. Иницијативата за тоа дали владата ја ужива довербата во Соб-

ранието го поставуваат најмалку 20 пратеници. Гласањето за доверба на Вла-

дата се врши по истекот на три дена од поставувањето на прашањето. По завр-

шувањето на чинот на гласање (во кој може да и биде изгласана недоверба, да

биде отфрлена иницијативата или да се насочи нејзината работа) повторно гла-

сање на доверба може да се постави по истекот на 90 дена од последното гла-

сање. Исклучок од ваквото временско условување е доколку прашањето за до-

верба го поставува мнозинството од вкупниот број пратеници. Недовербата е

изгласана ако зад неа стои мнозинство од вкупниот број пратеници. Во таков

случај Владата е должна да поднесе оставка.

Владата, исто така, има право да го постави прашањето на доверба

пред Собранието и има право да поднесе оставка. Во услови кога Владата

превзема особено значајни проекти за развојот на заедницата, кога го започну-

ва мандатниот период го поставува прашањето на доверба. Тоа е значаен пре-

дуслов за мобилноста и храброста на Владата во реализацијата на политиката

и законите. Во Уставот се утврдени условите на престанување на функцијата

Влада. Имено доколку претседателот на Владата поднесе оставка, доколку нас-

тапи негова смрт или трајна спреченост да ја врши таа функција Владата е дол-

жна да поднесе оставка. На Владата на Република Македонија и престанува

мандатот доколку и е изгласана недоверба, поднела оставка, се распуштило

Собранието, или пак, поднел оставка претседателот на Владата, односно во

било кој од условите за кои таа поднесува неотповиклива оставка. По преста-

нокот на функцијата на Владата таа е должна да продолжи да ги извршува

обврските како влада во оставка се додека не се избере нова Влада.

Во рамките на Владата секој член може да поднесе оставка, односно

претседателот на Владата може да му изрази недоверба и да предложи разре-

шување на член на Владата. За предлогот за разрешување на член на Владата

одлучува Собранието. Доколку се врши промена на повеќе од една третина од

298

првобитниот состав на Владата, тогаш Собранието одлучува како за нова Вла-

да. Тоа значи дека претседателот на Републиката треба повторно на кандида-

тот од политичката партија, односно политичките партии што имаат мнозинст-

во на пратеници да му довери мандат за состав на нова Влада.

Собранието како носител на законодавната власт е во тесна корелаци-

ја со активноста на Владата. Таа е овластен и најзначаен предлагач на законите

и другите општи акти. Но таа има обврска да даде и мислење кога законите и

другите акти се поднесени и од другите овластени предлагачи, затоа што извр-

шувањето на законите е нејзината основна задача. Имено, за да не се случи да

се донесе акт кој не ќе може да го рализира, таа има обврска да даде мислење.

Доколку Собранието постапи спротивно од нејзиното мислење таа треба да го

постави прашањето на доверба.

Владата е должна да одговара на поставените пратенички прашања и

да подготви извештај за прашањата покренати во интерпелацијата. Таква обвр-

ска имаат и членовите на Владата и носителите на јавните функции.

Во нашиот уставен механизам не е применета волшебната формула на

парламентаризмот. Имено, со губењето на довербата на Владата во Собрание-

то извршната власт, преку шефот на државата нема можност да го распушти

Собранието и на тој начин да ги вклучи граѓаните во разрешувањето на спо-

рот. Во нашиот систем паѓањето на владата не предизвикува распуштање на

парламентот, туку парламентраното мнозинство бира нова влада.

13.5.3.1. Државна управа

Државната управа ја сочинуваат министерства и други органи и орга-

низации утврдени со закон. Организацијата и работата на државната управа се

определува со закон кој се донесува со двотретинско мнозинство гласови од

вкупниот број на пратеници. Овие органи се самостојни во извршувањето на

законите и за својата работа одговараат пред Владата. Уставот изречно забра-

нува политичко организирање и дејствување во органите на управата. Во

однос на раководењето на органите од областа на одбраната и полицијата

Уставот прави дистинкција, односно нив можат да ги раководат цивилни лица

кои непосредно пред изборот на тие функции, најмалку три години пред тоа

биле цивили.

Органите на државната управа, како дел од извршната власт, се основаат

во областите и подрачјата кои се од значење за вршење на функциите на државата

и за ефикасно остварување на правата и должностите на граѓаните и правните

лица. Својата работа ја извршуваат врз основа на начелата на законитост,

299

одговорност, ефикасност, економичност, транспарентност, еднаквост и

предвидливост. Тие се должни на граѓаните да им обезбедат ефикасно и законито

остварување на нивните уставни слободи и права и на сите учесници во постапка-

та да им овозможат да ги остварат права и интересите утврдени со законот.

Органите на државната управа, се министерства, други органи на др-

жавната управа и управни организации (како што се дирекции, агенции и ко-

мисии) или како органи во состав на министерствата (управа, биро, служба, архив,

инспекторат и капетанија). Министерствата се основаат за вршење на функциите

на државната управа групирани по области за еден или повеќе сродни управни

ресори.

Органите на државната управа при подготвувањето на законите и

другите прописи од својата надлежност обезбедуваат консултации со граѓаните

преку: 1) јавно објавување на видот, содржината и роковите за донесување на

законите и други прописи; 2) организирање јавни трибини и 3) прибавување

мислење од заинтересираните здруженија на граѓани и други правни лица и

слично.

Органите на државната управа ја спроведуваат политиката на извршу-

вањето на законите и другите прописи на Собранието и прописите на Владата на

Република Македонија, воедно се одговорни за извршување на законите и другите

прописи; ги извршуваат насоките и ставовите на Владата за работата на органите

на државната управа; ја следат и се одговорни за состојбата во областите за кои се

основани; даваат иницијатива за решавање на прашањата во областите за кои се

основани; решаваат во управни работи; вршат надзор над законитоста на актите и

работењето на трговските друштва, установите и другите правни лица кога за тоа

се овластени со закон; вршат управен и инспекциски надзор и други управни ра-

боти кога за тоа се овластени со закон; ги подготвуваат предлозите на законите

чиј овластен предлагач е Владата; ги подготвуваат прописите што ги донесува

Владата и вршат и други работи утврдени со Уставот и со закон.

Со работата на министерството раководи министер, а со работата на

самостојниот орган на државната управа, управната организација и органот во

состав, раководи директор. Министерот и директорот за извршување на законите

донесуваат разни акти како што се: правилници, наредби, упатства, планови, прог-

рами, решенија и други видови акти за извршување на законите и други прописи,

кога за тоа е овластен со закон

13.5.4. Судство

Судовите се самостојни и независни државни органи. Тие судат врз

основа на Уставот, законите и ратификуваните меѓународни договори и ја обезбе-

300

дуваат примената на правото и заштитата на човековите слободи и права.

Судската власт ја вршат Врховниот суд на Република Македонија, апелационите

судови и основните судови.

Целите и функциите на судството опфаќаат: а) непристрасно примену-

вање на правото без оглед на положбата и својството на странките; б) унап-

редување, во рамките на судската функција, на заштитата и почитувањето на

човековите права и слободи и в) правна сигурност и создавање услови на секој

човек да живее безбедно во рамките на примената на правото.

Во остварувањето на своите цели и функции судовите се врзани един-

ствено за Уставот, законите и ратификуваните меѓународни договори. Врз овие

основи судовите донесуваат одлуки водејќи сметка за принципот на правда и

правичност.

Судот одлучува во постапка која е пропишана со закон. Тој одлучува за:

а) правата на граѓаните и правно заснованите интереси; б) споровите меѓу

граѓаните и другите правни субјекти; в) казнивите дела и г) други работи што со

закон се ставени во надлежност на судот.

Постапката пред судот се заснова особено врз следниве начела: а) за-

конитост, б) рамноправност на странките, в) правичност, г) јавност, д) кон-

традикторност, ѓ) двостепеност, е) зборност, ж) усност, з) непосредност, ѕ) право

на одбрана, односно застапување, и) слободна оцена на доказите, ј) утврдување на

материјалната вистина и к) економичност.

Судовите ги штитат слободите и правата на човекот и граѓанинот, како и

правата на другите правни субјекти доколку тоа според Уставот не е во

надлежност на Уставниот суд на Република Македонија. На граѓаните и другите

правни субјекти им е гарантирана судска заштита во однос на законитоста на

поединечните акти на државната управа и на другите институции што вршат

јавни овластувања. Оттаму, секој има право на еднаков пристап пред судовите во

заштитата на неговите права и правно заснованите интереси, а особено на

законито, непристрасно, чесно и во разумен рок судење.

301

Кога судот ќе смета дека законот што треба да се примени во конкретниот случај

не е во согласност со Уставот, а уставните одредби не можат директно да се

применат, поднесува иницијатива за поведување на постапка за оценување на сог-

ласноста на законот, во таков случај ќе застане со постапката до донесување на

одлука на Уставниот суд на Република Македонија.

Судските одлуки се изрекуваат во името на граѓаните на Република

Македонија. Правосилната судска одлука има неприкосновено дејство, неа може

да ја менува или укинува само надлежен суд и во постапка пропишана со закон.

Тие се задолжителни за сите правни и физички лица и имаат поголема сила во од-

Шема бр. 13.3. Надлежност на судските органи

основен суд Nadle`en za:

a) sudewe vo prv stepen i vr{ewe na raboti vo kri-vi~na postapka za krivi~-ni dela za koi e propi{ana kazna zatvor nad deset go-dini b) stopanski prestapi, imotni i drugi gra|ansko-pravni sporovi i v) odlu~uvaat vo prv ste-pen za vonprocesnite rabo-ti, izvr{uvaweto i obez-beduvaweto i za zaveruva-weto na tapiite i inta-bulaciite, za prekr{oci-te, dokolku so zakon ne e opredeleno za opredeleni vidovi na prekr{oci da re-{avaat drugi vidovi orga-ni (carinski, devizni, nad-vore{no-trgovski i dano~-ni).

апелационен суд Nadle`en e da: (1) re{ava po `albite protiv odlukite na osnovnite sudovi; (2) re{ava za sudirot na nadle`nost me|u osnovnite sudovi od svoeto podra~je i (3) vr{i drugi raboti opredeleni so zakon.

Врховен суд на

Република Македонија Nadle`en e da: (1) re{ava vo vtor stepen protiv odlukite na svoite soveti; (2) re{ava vo tret i posleden stepen po `albite protiv odlukite na apelacionite sudovi i odlukite na svoite soveti doneseni vo vtor stepen; (3) re{ava vo prv i vtor stepen vo upravnite sporovi i po kone~ni re{enija doneseni vo prekr-{o~na postapka; (4) re{ava po vonredni pravni lekovi protiv pravosilnite odluki na sudovite i odlukite na svoite soveti; (5) re{ava za sudir na nadle`nosta me|u osnovnite sudovi od podra~jeto na razli~ni apelacioni sudo-vi, apelacionite sudovi i osnovnite sudovi, me|u apelacionite sudovi i re{ava za prenesuvawe na mesnata nadle`nost kaj ovie sudovi i (6) vr{i drugi raboti opredeleni so zakon. Vrhov-niot sud na Republika Makedonija po pravnite lekovi re{ava vo sovet sostaven od pet sudii.

302

нос на одлуките на кој и да е друг орган. Ниту со закон ниту со акт на извршната

власт не може да се дозволи преиспитување на судските одлуки или да се менува

составот на судот заради влијание врз одлучувањето на судот.

Организацијата на судството е единствена. Во единствениот судски

систем, судката власт ја вршат основни, апелациони и Врховниот суд на

Република Македонија.

Основните судови се основаат за подрачјата определени со законот. Во

Република Македонија се основани 27 основни судови. Тие се надлежни за: а)

судење во прв степен и вршење на работи во кривична постапка за кривични дела

за кои е пропишана казна затвор над десет години б) стопански престапи, имотни

и други граѓанско-правни спорови и в) одлучуваат во прв степен за вонпроцесните

работи, извршувањето и обезбедувањето и за заверувањето на тапиите и

интабулациите, за прекршоците, доколку со закон не е определено за определени

видови на прекршоци да решаваат други видови органи како што се царинските,

девизните, надворешно-трговските и даночните).

Апелационите судови се основаат за пошироко подрачје за повеќе основ-

ни судови. Тие се организирани во 3 апелациони подрачја, Битола, Скопје и

Штип. Овие судови се надлежни да: (1) решаваат по жалбите против одлуките на

основните судови; (2) решаваат за судир на надлежност меѓу основните судови од

своето подрачје и (3) вршат други работи определени со закон.

Врховниот суд на Република Македонија ја врши судската власт на

целата територија на Републиката. Тој одлучува во совет и на општа седница.

Надлежен е да: (1) решава во втор степен против одлуките на своите совети; (2)

решава во трет и последен степен по жалбите против одлуките на апелационите

судови и одлуките на своите совети донесени во втор степен; (3) решава во прв и

втор степен во управните спорови и по конечни решенија донесени во

прекршочна постапка; (4) решава по вонредни правни лекови против

правосилните одлуки на судовите и одлуките на своите совети; (5) решава за

судир на надлежноста меѓу основните судови од подрачјето на различни

апелациони судови, апелационите судови и основните судови, меѓу апелационите

судови и да решава за пренесување на месната надлежност кај овие судови и (6)

врши други работи определени со закон. Врховниот суд на Република Македонија

по правните лекови решава во совет составен од пет судии.

Врховниот суд на Република Македонија на општа седница: а) утврдува

начелни ставови и начелни правни мислења по прашања од значење за

обезбедување на единство во примената на законите од страна на судовите; б)

дава мислење за предлози на закони и на други прописи кога со нив се уредуваат

прашања од значење за работата на судовите; в) разгледува прашања во врска со

работата на судовите, примената на законите и судската практика; г) донесува

303

деловник за работа на судот; д) донесува програма за работа на судот; ѓ) утврдува

мислење за избор и постоење на причини за разрешување на судија; и) решава по

барања за заштита на законитост против одлуките на своите совети и е) го

разгледува извештајот за својата работа и извештаите за работата на другитс

судови. Начелните ставови и начелните правни мислења што ги утврдува Врхов-

ниот суд на Република Македонија на општите седници се задолжителни за сите

совети на Врховниот суд на Република Македонија.

Судиската функција ја вршат судиите. Судиите постапуваат во сите

работи што со закон се ставени во судска надлежност. Судиската функција су-

дијата ја врши во судот во кој е избран. Судијата не може да биде преместен од

еден во друг суд против негова волја. Распоредот на судиите се врши со годишен

распоред за работа. Судијата на апелациониот суд и на основен суд може да биде

времено упатен, но не подолго од шест месеци и со негова согласност да суди во

друг суд од ист степен или во понизок суд, од еден во друг оддел и тоа кога за тоа

има причина како што се спреченост и изземање на судија или поради значително

зголемен обем на работа, како и поради сложеност на предметите со што е

доведено во прашање редовното работење на судот. Упатувањето од еден во друг

суд го врши претседателот на повисокиот суд, а упатувањето од еден во друг

оддел претседателот на судот. По исклучок, судија може да биде распореден во

друг судски оддел против негова волја со одлука на претседателот на судот, кога

тоа го бара обемот и предметот на работа во судот.

Судиите ги избира и разрешува Собранието на Република Македонија по

предлог на Републичкиот судски совет. За судија може да биде избран државјанин

на Република Македонија, кој ги исполнува општите услови определени со закон

за засновање на работен однос во орган на државната управа кој е дипломиран

правник со положен правосуден испит и кој ужива углед за вршење на судиската

функција

13.5.5. Јавно обвинителство

Јавното обвинителство единствен државен орган кој ги гони сторите-

лите на кривичните дела и на други казниви дела утврдени со закон. Тој е ор-

ган на целата заедница

Јавотното обвинителство во функција на гонење на сторителите на

кривичните и другите казниви дела постапува пред надлежните судови и се

грижи за навремено и ефикасно откривање на кривичните и другите казниви

дела. Негова обврска е да поднесува барање за поведување на кривична пос-

тапка по други казниви дела и да презема мерки и активности заради правилно

304

насочување на постапката. Toj покренува и застапува обвинение, изјавува ре-

довни и вонредни правни средства и превзема други дејствија определени со

законот (член 14 и 15 од Законот за јавното обвинителство). Јавното обвини-

телство заради остварување на функцијата на гонење соработува со органите

на откривање, како и со други надлежни органи и правни лица. Toa се грижи

за превземање на мерки и активности за откривање на кривични и други каз-

ниви дела и на нивните сторители.

Јавниот обвинител може заради повреда на закон или меѓународен до-

говор, да употреби правно средство против извршна судска одлука или одлука

донесена во управна и друга постапка, односно да побара да се одложи или да

се прекине извршувањето, затоа што нејзиното реализирање ќе има несогледи-

ви штетни последици (член 18). Барањето на јавниот обвинител го оценува

надлежен судски орган кој, доколку го оцени како основано, може да го одло-

жи односно да го прекине извршувањето.

Во вршењето на својата функција јавниот обвинител соработува со

судовите, државните органи и другите правни лица особено по прашањата од

значење за остварување на неговите јавни функции, како и за прашања од за-

еднички интерес соработуваат со органите на откривање на кривични и други

казниви дела и нивните сторители.

Во односите меѓу повисокиот и понискиот јавен обвинител му дава

задолжителни упатства на понискиот. Упатствата се однесуваат на преземање

на одредени мерки и активности заради заштита на правата и слободите на чо-

векот и граѓанинот и на интересите на општествената заедница и на другите

правни субјекти, како и заради поефикасно откривање на кривични и други

казниви дела и нивните сторители, а особено за употребата на правни средства

и законито утврдување на примената на правото.

Повисокиот јавен обвинител може да превземе кривично гонење, но

тој може и да го овласти понискиот јавен обвинител да води постапка по одде-

лни предмети или да врши определени работи од надлежност на друг јавен об-

винител.

Во надлежност на јавниот обвинител е и можноста пред Уставниот

суд да поведе иницијатива за оценување на согласноста на закон или друг про-

пис со Уставот, за согласноста на подзаконските акти со законот, како и за

оценка на уставноста и законитоста во работата на јавното обвинителство.

Граѓаните се обраќаат до јавното обвинителство со пријави, престав-

ки, изјави и други поднесоци.Јавното обвинителство ги прима и може да пре-

зема дејствија од неговата надлежност.

305

Јавниот обвинител преку медиумите ја информира јавноста за актив-

ностите, за одделни случаи по кои постапуваат, како и за појавите забележани

во нивната работа.

Јавниот обвинител, по предлог на Владата, го избира Собранието со

мандат од шест години. Тој ужива имунитет. Одлуката за имунитетот е во над-

лежност на Собранието. Функцијата јавен обвинител е неспојлива со вршење

на друга јавна функција и професија или со членување во политичка партија.

Јавното обвинителство е организирано во основно, вишо и јавно обвинителст-

во на Република Македонија. Него го карактреизира организационо единство

и вертикална поврзаност на сите организациони единици како единствен орган

за обезбедување на законитоста. Функциите во јавното обвинителство ги врши

јавен обвинител.

13.5.6. Републички судски совет

Републичкиот судски совет е самостоен орган во чија надлежност е

предлагањето на кандидати за избор на судии. Тој одлучува за дисциплинската

одговорност, ја оценува стручноста и совесноста на судиите во вршењето на

нивната функција и утврдува предлог за разрешување на судии од судската

функција. Во надлежност на овој орган и е предлагањето на двајца кандидати

за судии на Уставниот суд.

Републичкиот судски совет „претставува мост меѓу законодавната и

судската власт. Него го избира законодавното тело го овластува да предлага

избор и разрешување на судиите. Конечниот избор повторно го има законо-

давното тело“ (Китановски, Л., 1996, стр.260-261). Ваквата положба на судски-

от совет отстапува од европската традиција. Имено во надлежноста на овој ор-

ган е изборот на судиите, не само предлагањето. И во одделни земји во транзи-

ција постојат слични органи, на пример во Полска Државен судски совет, во

Романија и Бугарија - Врховен судски совет, судски совет во Хрватска и слич-

но. Во Бугарија и Хрватска судиите ги именуваат судските совети, а во Полска,

Романија, Чешка и Унгарија претседателот.

Републичкиот судски совет е составен од седум членови. Нив ги изби-

ра Собранието од редот на истакнатите правници со мандат од шест години.

Со Амандман XIV е утврдено тројца од членовите на Републичкиот судски

совет да се избираат со мнозинство гласови од вкупниот број пратеници, при

што мора да има мнозинство гласови од вкупниот број пратеници кои припа-

ѓаат на заедниците кои не се мнозинство во Република Македонија. Членовите

306

на Советот имаат право на уште еден избор. Тие уживаат имунитет. Одлучува-

њето за имунитетот е во надлежност на Собранието. Како носители на јавни

функции членовите на Републичкиот судски совет не можат да вршат други

јавни функции и професии или пак да членуваат во политички партии.

13.5.7 Народен правобранител

Народниот правобранител е самостоен орган. Неговата надлежност е

штитењето на уставните и законските права на граѓаните повредени од органи-

те на државната управа и од другите органи и организации што вршат јавни

овластувања. Тој е независен и самостоен во вршењето на својата функција.

Независноста е засилена со неспоивоста на функцијата Народен правобрани-

тел со друга јавна функција и професија или со членови на политичка партија.

Со амандманот XI се изврши дополна на надлежноста на народниот правобра-

нител. Имено, тој сега ги штити уставните и законските права на граѓаните

што им се повредени од органите на државната управа и од други органи и

организации што имаат јавни овластувања. Народниот правобранител посвету-

ва особено внимание за заштита на начелата на недискриминација и соодветна

и правична застапеност на припадниците на заедниците во локалната самоуп-

рава и во јавните установи и служби.

Народниот правобранител во вршењето на својата функција покрену-

ва постапки по сопствена иницијатива и со преставка (усмена или писмена) на

граѓанинот. Кога до Народниот прабобранител се јавува граѓанинот тој покрај

личните податоци во претставката ги изнесува околностите,фактите и доказите

врз кои се темели претставката. При водењето на постапката овој орган е

должен да ја штити приватноста на граѓанинот.

Народниот правобранител е пред се, советодавен орган. Неговата уло-

га е посредна. Имено, доколку, тој констатира дека постои потврда на правата

и слободите на граѓанинот, не донесува одлука, туку дава сугестии во вид на

предлози, барања, препораки и интервенира непосредно кај органите и органи-

зациите. Народниот правобранител може да побара определена постапка пов-

торно да се спроведе, да побара поведување управен спор, да побара времено

да се запре извршувањето на актот, да побара од јавниот обвинител да покрене

постапка, како и да советува како може да се реши определено прашање. Тој

нема да поведе постапка ако ја оцени претставката за ненавремено поднесена;

ако е злоупотребено правото на жалба, ако не се работи за повреда на основни-

307

те слободи и права, ако преставката е анонимна, некомплетна и е во постапка

пред судските органи. За своите наоди тој ја информира владата и јавноста.

Во надлежност на овој орган е и предлагањето на членови на Комите-

тот на заедниците од редот на припадниците на заедниците што немаат прате-

ници во Собранието. При оваа постапка, народниот правобранител има обврс-

ка да ги консултира релевантните претставници на тие заедници.

Народниот правобранител го избира Собранието.За оваа функција се

бира лице кое има најмалку 9 години работно искуство и чија активност е до-

кажана во областа на заштитата на правата на граѓанинот. Со Амандманот XI е

утврдена постапката за избор на народниот правобранител. Имено овој орган

при изборот мора да добие мнозинство гласови од вкупниот број пратеници,

при што мора да има мнозинство гласови ос вкупниот број пратеници кои при-

паѓаат на заедниците кои не се мнозинство во Република Македонија. Функци-

јата народен правобранител може да ја врши лице со всокошколска наобразба

од редот на дипломираните правници. Мандатот на Народниот правобранител

е 8 години со право на уште еден избор. Функцијата народен правобранител

престанува кога то сам ќе побара, ќе е осуден за кривично дело безусловна каз-

на најмалку 6 месеци, трајно ќе ја изгуби деловната способност и нестручно,

пристрасно и несовесно ја врши функцијата.

Овој орган најмалку еднаш годишно поднесува извештај до Собрание-

то. Неговата содржина се објавува и во медиумите.

Народниот правобранител води потекло од омбудсманот. Тој е функци-

онер што го избира парламентот со задача да врши надзор над работата на ор-

ганите на управата и јавните служби. Воведен е во Шведска во 1809 година.

Денес работи во Финска, Нов Зеланд, Данска, Велика Британија и други земји.

Неговата функција е фокусирана на надзорот на управата и на „ситните“ слу-

чаи и помали грешки на управата. Тој е еден од органите што врши надзор, не

се меша во самостојните облици на надзор и без формалности и трошоци им се

јавуваат граѓаните. Во некои земји имаат и пошироки овластувања.

13 .5.8. Комитет за односите меѓу заедниците На Комитетот за односи меѓу заедниците му претходеше Советот за

меѓунационални односи. Основната задача на овој орган беше да обезбеди со-

жителство на македонскиот народ со националностите. Како самостоен орган

беше надлежен да ги разгледува прашањата од меѓунационалните односи и да

дава мислење и предлози за нивно разрешување. Собранието имаше обврска

308

да ги разгледа мислењата и предлозите и да донесе одлука во врска со нив.

Овој орган беше составен од претседателот на Собранието и по двајца членови

Македонци, Албанци, Турци, Власи, Роми и двајца членови од другите нацио-

налности. Тие на предлог на претседателот на Републиката ги избираше Соб-

ранието.

Со амандманот XII со одлука на Собранието формира Комитет за од-

носи меѓу заедниците. Неговата надлежност е да разгледува прашања за одно-

сите меѓу заедниците во Републиката и дава мислења и предлози за нивно раз-

решување. Собранието е должно да ги разгледува мислењата и предлозите на

Комитетот и да донесе одлука во врска со нив.

Комитетот има улога на арбитар. Имено, во случај на спор во врска со

спроведување на постапката за гласање во Собранието, за законите кои дирек-

тно ги засегаат културата, употребата на јазиците, образованието, личните до-

кументи и употребата на симболите на припадниците на заедниците Комите-

тот решава на кој начин и дали е извршена соодветна примена на одредбите

утврдени со амандманите на Уставот.

Комитетот го сочинуваат 19 члена од кои по седум члена од редот на

пратениците во Собранието Македонци и Албанци и по еден од редот на пра-

тениците Турци, Власи, Роми, Срби и Бошњаци. Ако некоја од заедниците не-

ма пратеници, тогаш народниот правобранител, по консултации со релевант-

ните претставници на заедницата, предлага членови на Комитетот од нејзини-

те редови.

Собранието ги избира членовите на Комитетот.

13.5.9. Уставен суд на Република Македонија

Уставниот суд е самостоен државен орган задолжен за заштита на ус-

тавноста и законитоста. Во надлежноста на овој орган е да одлучува за: (1) сог-

ласноста на законите и на другите прописи и на колективните договори со

Уставот, (2) одговорноста на претседателот на Републиката, (3) уставноста на

програмите и статутите на политичките партии и здруженијата на граѓаните и

други прашања утврдени со Уставот. Тој исто така (4) ги штити слободите и

правата на човекот и граѓанинот што се однесуваат на слободата на уверување-

то, совеста, мислата и јавното изразување на мислата, политичкото здружува-

ње и дејствување и забраната на дискриминација на граѓаните по основ на пол,

раса, верска, национална, социјална и политичка припадност. Уставниот суд

решава за (5) судирот на надлежноста меѓу носителите на законодавната, извр-

309

шната и судската власт и за судирот на надлежноста меѓу органите на Репуб-

ликата и единиците на локалната самоуправа.

Одлуките на Уставниот суд се задолжителни и извршни за сите прав-

ни субјекти, без право на жалба и одлагање на нивното извршување во практи-

ката. Авторитетната положба на одлуките на овој државен орган произлегува-

ат од неговото право со одлука да ги укинува или поништува неуствните зако-

ни и прописи. Кога Уставниот суд ќе донесе одлука за укинување на законот

или актот тој престанува да важи од моментот на објавувањето на одлуката на

Уставниот суд во „Службен весник на Република Македонија“. Со овој вид на

одлука се укинува идното дејствување на законот, односно општиот акт. Со

одлуката да се поништи актот, тогаш, Уставниот суд ги поништува и сите пос-

ледици што ги предизвикала неговата примена до донесувањето на одлуката за

поништување. Тоа значи, дека со одлуката се поништува не само актот, туку и

дејствата што се предизвикани со актот што бил оценуван.

Уставниот суд на Република Македонија го сочинуваат девет судии.

Пет кандидатите од редот на истакнатите правници, ги предлага Комисијата за

избори и именување на Собранието и по двајца Претседателот на Република

Македонија и Републичкиот судски совет. Од нив Собранието на Република

Македонија избира шест судии со мнозинство гласови, а за три судии, покрај

мнозинството од парламентарниот состав потребно е и мнозинство од прате-

ниците кои што припаѓаат на заедниците што не се мнозинство во земјата.

13.6. Информациско комуникацискиот систем во Република Македонија

Информациско-комуникацискиот систем е дел на општествениот сис-

тем. Тој повеќе или помалку е заокружена целина во определена држава. Во

него се вклучени поголем број елементи чија структура, интеракции и единст-

во го сочинува информациско-комуникацискиот систем. Во неговата структу-

ра се вклучени: а) настаните, б) средствата за масовна комуникација, в) прие-

мот на содржините, г) правните правила и кодексот на однесување и д) околи-

ната и одност со другите системи (на пример со културниот, економскиот, по-

литичкиот и другите системи). За поимањето на информациско-комуникацис-

киот систем од значење е да се определат поимите јавност, публика, политичка

јавност и јавно мислење.

Јавноста е општествен и политички простор, во кој се јавува и дејству-

ва јавното мислење. Јавноста е услов за политичката демократија. Таа постои

310

таму каде има публика. Публиката е мноштво на луѓе кои имаат заеднички ин-

тереси и делат заеднички став кон определено прашање. (Алексосоки, С, 1998,

стр. 35-102) Се разликуваат поимите маса и јавност. Масата е мноштво луѓе

која се собира на едно место и е поврзана со емоциите. Јавноста е мноштво лу-

ѓе кои ги поврзува интелектот. Така читателите на еден весник, гледачите на

телевизиската емисија, студентите присутни на часот, учесниците на литера-

турното читање и слични облици се јавност. Во тесна врска со овие поими е

политичката јавност. Тоа е посебен облик на групирање со издвојување на

активни поединци во сферата на политичката практика. Ширината на поли-

тичката јавност се поклопува со ширината на правото на активно или пасивно

учество во политичкиот живот, без оглед дали јавноста секогаш функционира

во целиот политички простор или нејзиното учество е латентно. Јавното мис-

лење пак се дефинира како актуелен став или позиција на јавноста по опреде-

лено прашање. Таа е колективен одговор на одредено прашање. (според Кли-

мовски, С.,Ibidem, стр.989-991).

„Да се живее делотворно, значи да се биде добро информиран“ ќе за-

бележи Ноберт Винер. За да постои информационен процес се значајни повеќе

услови меѓу кои се и постоењето на еден субјект да има свест и потреба за тоа,

потоа „да постои нова содржина што има да се разменува, што да се пренесе,

да егзистира нешто ново што ќе се каже“. Меѓу условите се вбројуваат и од-

носите на надреденост и подреденост,односно еден да е поинформиран за да

може да ја пренесе информацијата на друг, да постои приближно еднаков сис-

тем на значења на исказот без разлика на обликот (без разлика дали е говор,

пишан текст, движење на рака, метафора, симболика, невербална комуникаци-

ја и сл), да постои канал што ќе ја пренесе информацијата како што е понудена

од изворот; да постои способност за организација на изворот и на крајот да се

прими информацијата. (Андревски, Ж., 1995, стр.7-8)

Средствата за масовно комуницирање во општеството имаат многу-

бројни функции меѓу кои и информирање на населението во земјата и странст-

во, образование и социјализација на населението, реклама и пропаганда и

слично. Масовните комуникации се сметаат за посебна „четврта власт“, која е

највлијателниот сегмент и мобилизаторската сила на јавноста и јавното мисле-

ње. Односно, како што смета Линц каналот на постојаното влијание на граѓа-

ните врз носителите на власта и развитокот на демократскиот профил на поли-

тичките односи во земјата. При тоа особено е значајна улогата на електронски-

те и пишаните медиуми,особено оние што имаат јавен карактер.

За успешно функционирање на политичкиот систем и за заживување

на демократскиот процес е значајно да се обезбеди независност на јавните ра-

311

диодифузни сервиси. Тоа, се обезбедува на „повеќе начини, и тоа: преку закон-

ската регулатива која ќе ја одреди нивната уредувачка независност и институ-

ционална автономија; управни органи и контролни органи на јавните радиоди-

фузни организации кои работат без политички или било какво друго влијание,

своите задачи да ги извршуваат строго во согласност со јавниот сервис, однос-

но да бидат бирани на плуралистички начин и да ги претставуваат интересите

на општеството во целина“ (Андревски, Ж. (2001), стр. 52).

13.7. Меѓународни односи во Уставот на Република Македонија

Меѓународните односи се темелна вредност на уставниот поредок на

Република Македонија. Тоа упатува на констатацијата за определеноста на

земјата уставниот поредок да го гради врз меѓународни, а не врз посебни наци-

онални стандарди. Оваа одредба ја определува Република Македонија како

земја отворена кон меѓународната заедница и ја изразува подготвеноста за ин-

теграција во европските и евроатланските интеграции, особено интеграцијата

во Европската унија.

Уставот од 1991 година се определува по однос на ратификувањето на

меѓународните договори и внатрешниот поредок, ги определува субјектите

надлежни да склучуваат договори; за стапувањето и истапувањето на Републи-

ка Македонија од сојузи или заедници со други држави и за стапување и иста-

пување на земјата од членство во меѓународни организации.

Во надлежност на Собранието на Република Македонија е ратифика-

цијата на меѓународните договори. Тие, при тоа не можат да бидат менувани

со закон. Меѓународните акти можат да бидат дел од внатрешниот поредок,

доколку, прво, меѓународниот договор е ратификуван во Собранието и второ е

согласен со Уставот.

Како субјекти кои ги склучуваат меѓународните договори се претседа-

телот на Републиката и Владата во случаите определени со закон.

Предлог за стапување во сојуз или заедница со други држави поднесу-

ваат претседателот на Републиката, најмалку 40 пратеници или Владата. Одлу-

ка за таков сојуз донесува Собранието со двотретинско мнозинство. Одлуката

ќе е усвоена доколку за неа на референдум се изјаснат мнозинството од вкуп-

ниот број избирачи.

Одлука за стапување во членство на меѓународни организации е во

надлежност на Собранието. Таква одлука може да се донесе на предлог на

Владата и 40 пратеници. Стапувањето во членство во одделни меѓународни за-

312

едници се озаконува доколку за таквата одлука гласа мнозинство од вкупниот

број пратеници.

13.8. Европска унија

Европската унија својот зачеток го наоѓа во идејата на Жан Моне за

обединување на европската индустрија за јаглен и челик. Нејзини претход-

ници се Европската заедница за јаглен и челик формирана во 1951 година. По-

доцна е формирана Европската заедница за атомска енергија. Тие и претходеа

на Европската економска заедница.Таа е творба на: Франција, Италија, Бел-

гија, Луксембург, Холандија и СР Германија. Во 1973 година се вклучиле и

Обединетото кралство, Данска, Ирска, а во 1976 година и Грција, Португалија

и Шпанија. По договорот во Мастрихт во 1993 година е создадена Европската

унија во која се вклучени 15 држави членки (Австрија, Финска, Шведска). Со

договорот од Мастрихт создаден е единствен институционален кров потпрен

врз три основни столба: а) трите европски заедници продлабочени и прошире-

ни со економската и монетарната унија; б) соработката на државите членки во

сферата на надворешната политика и заедничката безбедност и в) соработката

во внатрешните работи и правдата.

Во Европската унија се обезбедува економското единство особено

преку постоењето на единствен пазар, единствена валута, и Европска централ-

на банка. Политичкото единство се темели врз економските процеси и економ-

ските интереси на земјите членки. Во неа јакне супериорното дејство на европ-

ското право, се проширува мнозинското одлучување во Унијата, се трансфери-

ра дел од националниот суверенитет врз органите на Унијата, државјаните на

унијата се слободни во движењето, имаат право да гласаат и да бидат кандида-

ти на кандидатските листи за локалните и европските избори, можат да подне-

суваат молби до надлежните органи на Унијата, уживаат дипломатска заштита

од сите земји членки и обезбедуваат повисок степен на благосостојба.

Органи на Европската унија се: а) Европски парламент; б) Совет на

министрите; в) Европска комисија и г) Судот на правдата. Во европската

структура се Европскиот омбудсман за заштита на човековите слободи и права

и Економско-социјалниот комитет.

Европскиот парламент го сочинуваат 625 евро-пратеници избрани на

општи непосредни и тајни избори со мандат од 5 години. Европратениците ги

бираат граѓаните во Европската унија врз основа на партиската, а не на држав-

ната припадност. Европа функционира како земја на европските граѓани, орга-

низирани во политичките асоцијации. Европскиот парламент има консулта-

313

тивна, контролна и одлучувачка функција. Консултативната функција се огле-

да во можноста овој орган да учествува во нормативната процедура и да дава

мислење за предлозите на Комисијата. Контролната функција се огледа во тоа

што Комисијата е должна да ги објаснува сопствените позиции на пленарните

седници на парламентот и го претставува општиот извештај. Имено Парламен-

тот со двотретинско мнозинство може да ги цензурира предлозите на Комиси-

јата. Во оваа функција се вбројува и обврската на Советот да даде одговор на

прашањата поставени од европратениците. Одлучувачката функција се огледа

при приемот на новите членки, при утврдувањето на изборните процедури,

склучувањето на меѓународните договори и во врска со буџетското право, осо-

бено кога може да се спротивстави на определени решенија на Советот.

Европскиот совет ги утврдува главните политички правци на Унијата.

Се состанува два пати годишно, а во неговата работа учествуваат шефовите на

држави или влади, министрите за надворешни работи, Претседателот на ев-

ропската Комисија и други функционери.

Советот на министрите е основно тело на Европската унија задолжено

за донесувањето на прописите. Тие се задолжителни за сите земји членки. Не-

говиот состав е променлив. Во него земјите членки располагаат со гласови за

одлучување пропорционално на нивната големина. Распонот на гласовите се

движи од 2 до 10 гласови. Најбројните земји во Европа располагаат со по 10

гласови (Германија, Франција, Британија Италија), а со 2 гласа располага Лук-

сембург. По договорот во Мастрихт проширен е бројот на прашањата за кои се

донесуваат одлуки врз мнозинското одлучување. Во одлучувањето на овој

орган се воспоставени определени облици на заштита на помалите држави и

на малцинството преку исполнување на дополнителни услови за донесувањето

на одлуките.

Европската комисија е наречена и мотор на заедничката политика на

Европската унија. Таа е нејзин извршен орган. Составена е од 20 членови деле-

гирани од земјите членки, со мандат од пет години. Тие се именувани од вла-

дите на земјите членки и се понезависни од другите органи. Тие обавуваат оп-

ределни задолженија. Секој комесар е задолжен за определена област и упра-

вува со различни фондови и програми. Нејзина задача е да го следи реализира-

њето на основните акти на Унијата, предлага донесување на нови акти и врши

надзор врз спроведувањето на прописите и другите мерки.

Судот за правдата е составен од 15 судии и девет генерални адвокати,

со мандат од шест години. Неговата надлежност е да го интерпретира и приме-

нува европското право. Тој може да констатира непримена на европското пра-

314

во од некоја земја членка. За тоа тој може да донесе пресуда и на земјата член-

ка да и наметне парична казна. Ја контролира и легалноста на актите на инсти-

туциите, одлучува за споровите меѓу нив, ги верификува административните

акти усвоени од страна на комисијата, суди за прашања што се однесуваат на

слободната циркулација на лицата, за социјалното осигурување и за еднаквиот

третман на мажите и жените во сферата на трудот. Овој орган не е само право-

судна институција туку и креатор на правото.

Судот на европските ревизори е составен од 15 членови со мандат од

шест години. Негова надлежност е да ја контролира легалноста, регуларноста,

чесното и добро финансиско управување со трошоците и приходите. Негова

задача е да изготви извештај и да го достави до Советот и Парламентот за да

имаат увид во извршувањето на буџетот.

Во Европската унија дејствува и Економскиот и социјален комитет.

Составен е од 222 члена. Тој е израз на општествените интереси претставени

од работодавачите, работниците и разновидни занимања (земјоделци, занае-

тчии, сопственици на мали и средни претпријатија, слободни професии и сл.).

Овој комитет се консултира пред да се донесат одлуките во органите. Исто

така може да покрене и определен број на прашања по сопствена иницијатива,

како и да поднесе предлози и ставови за натамошно разгледување и усвојува-

ње.

Од останатите органи ќе ги споменеме и Комитетот на регионите,

Европската инвестициона банка и Централната европска банка.

13. 9. Безбедност, заштита и одбрана

1. Опстанокот на државата е поврзан со постоењето на оружените си-

ли на државата - војска, армија и полиција. Овие сили секогаш имале значајна

улога во државниот механизам. Под војска се подразбира целокупноста на во-

оружените сили на една држава. Еден од основните услови за постоењето на

војската е одбраната на земјата. Војската е автономен и издиференциран фак-

тор, од една страна и државен орган, односно составен дел на државниот апа-

рат од друга страна. Војската има задача да ја сперчи окупацијата на земјата од

агресорот, а и дејствува превентивно, односно го одвраќа евентуалниот агре-

сор од обидите или идеите за напад врз земјата.

Една од основните функции на војската, е одбрамбената, одноно заш-

тита на границите на земјата. Таквата задача е во функција на заштита на тери-

торијалниот интегритет и суверенитетот на земјата.

315

Постојат три системи на пополна и организацијата на војската: (1)

професионална војска (или постојана платена војска); (2) регрутен систем (со

облик на регрутирање и договорно вклучување на платена војска со договор-

комбинирана пополна) и (3) полициски тип на воена организација. Првиот

модел постои во САД, Велика Британија и Канада. Тоа е модел на платена

професионална војска. Вториот модел е комбинација на регрутниот и профе-

сионалниот, главно се ангажираат професионални војници под договор. Таков

модел е применет во многу земји, меѓу нив и во Република Македонија. Трети-

от облик на војска е применет во Швајцарија, Шведска, Австрија и Израел. Таа

се засновува на концептот на оружената сила на народот. Имено овој облик се

ангажира во услови на агресија над земјата.

Уставот на Република Македонија во 1991 година содржи посебен од-

дел за одбраната и за воена и вонредна состојба. Тој во 7 членови (од 122-128)

го уредува прашањето на вооружените сили и Армијата на Република Македо-

нија, забранува признавање на окупација на земјата или на нејзин дел, го регу-

лира воведувањето на вонредна или воена состојба и создава основа за законс-

ко регулирање на одбраната.

Според Уставот воена состојба „настапува кога претстои опасност од

напад врз Републиката“, кога е нападната или кога е објавена војна. Воена сос-

тојба прогласува Собранието со двотретинско мнозинство гласови од вкуп-

ниот број на пратеници. Предлог за воведување на воена состојба предлагаат

претседателот на Републиката, Владата или најмалку 30 пратеници. При, тоа,

ако Собранието од било кои причини не може да се состане, тогаш одлука за

прогласување на воена состојба донесува претседателот на Републиката и му ја

поднесува на Собранието, штом тоа ќе има услови да се состане.

Системи на

војската

Професионална војска Регрутен

(комбиниран)

Полициски тип

Шема бр. 13.4. Системи на пополна и организација на војска

316

Вонредната состојба се прогласува кога ќе настанат поголеми природ-

ни непогоди или епидемии. Собранието со двотретинско мнозинство гласови

од вкупниот број пратеници утврдува постоење на услови во земјата или во

нејзин дел за воведување на вонредна состојба.

Во услови на воена состојба се ззголемуваат ингеренциите на претсе-

дателот на Републиката и на Владата. Посебно внимание заслужува уставната

одредба, според која се обезбедува цивилна контрола над армијата. Имено,

според член 97 од Уставот со органите на државната управа во областа на одб-

раната и полицијата раководат цивилни лица кои непосредно пред изборот на

тие функции биле цивили најмалку три години.

2. Полицијата е орган задолжен за воспоставување и одржување на

внатрешниот ред и мир. Поимот „полиција“ е изведен од поимот polis и со

него се означувала целокупната државна активност во полисот, исклучувајќи

ја војската и судството. Сè до XVIII век под полиција се подразбирал разгране-

тото државно управување кое водело сметка не само за државниот интерес, ту-

ку и за интересите на населението. Полицијата на населението му обезбедува-

ло безбедност, благосостојба и совршенство

Со поимот „полиција“ не се означува целокупанта државна управа

туку само функцијата за отстранување на внатрешната опасност во државата.

Основни функции на полицијата е одржувањето на јавниот поредок што опфа-

ќа, превенција на неговото нарушување, репресија против нарушителите на

јавниот поредок и создавање на услови за стабилизација на јавниот поредок.

Постојат повеќе организациони облици на полицијата. Општата или

централната позиција се организира за потребите и е под контрола на централ-

ните државни органи. Обично се наоѓа во рамките на министерствата за внат-

решните работи, но може да биде врзана и за војската, како жандармерија или

специјална воена полиција, како и за другите гранки на државната управа.Кон-

тра-обавештајната служба може да биде организрана како единица во рамките

на посебна служба на државната безбедност или како дел од обавештајната

служба во составот на војската. Во концептот на полицијата особено е значајно

местото на политичката полиција. Доколку таа се организира како посебен ор-

ган, може да се конституира како репресивен полициски режим и постојан из-

вор на опасност за промена на карактерот на власта, а особено опасноста да

постане носител на државната власт. Најпознати примери на полиција од таков

тип се ГЕСТАПО во нацистичка Германија, КГБ во сталиновиот период,

УДБА во поранешната СФРЈ. Специфичен облик на полиција е жандармери-

јата. Таа е специјална формација за директна примена на сила од пошироки

317

размери и за вршење на теренски активности посебно во земјите и регионите

во кој не е организирана локална полиција. Жандармеријата е облик на воена

организација и е хиерархиски подредена. Вакви полициски сили дејствуваат

во Италија. Тие вршат полициски функции во војската и извршуваат задачи во

одржувањето на јавниот поредок. Се организираат и посебни полиции за од-

делни ресори (воена, судска, шумска, еколошка, финансиска, даночна, кому-

нална и сл.). Локалната полиција е облик на организирање на посебен орган од

страна на локалните органи. Иако имаат определени ингеренции, тие сепак, се

под управа и надзор,а особено хиерархиски врзани за централните полициски

органи.

Уставот на Република Македонија, непосредно не го регулира праша-

њето на организирањето на полицијата и полициските сили. Тоа е прашање

што го регулира законот. Тој се определува за организацијата на полицијата

како униформиран дел, потоа за криминалистичка полиција која е надлежна за

работите на спречување на вршење на кривични дела, откривање и фаќање на

сторители на кривични дела и на дирекција за безбедност и контраразузнава-

ње. Како посебен државен орган под непосредна контрола на претседателот на

Републиката е организиран во Агенцијата за разузнавањето, која ги следи сос-

тојбите и врши анализа на безбедносните аспекти на земјата, посебно актив-

ностите што се насочени против земјата од странство. Дирекцијата за безбед-

ност и контраразузнавање својата активност ја насочува кон заштита од шпиу-

нажа, тероризам или други активности насочени кон уривање на демократс-

ките институции утврдени со Уставот со насилни средства, како и за заштита

од потешки форми на организиран криминал.

Во надлежност на Министерството за внатрешни работи се особено

значаен дел од службите што собираат податоци за граѓаните, како што се лич-

ни карти, живеалиште, регистрација на моторни возила, матичната евиденција

на родените, венчаните и умрените како и други области што ја определува не-

говата истакната улога во секојдневниот живот.

318

XIV. Локална самоуправа

Локалната самоуправа е облик на одлучување и управување со локал-

ните заедници, од страна на граѓаните организирани, главно, на помали тери-

тории. Во нив граѓаните непосредно или преку од нив избраните претставнич-

ки тела одлучуваат за сите значајни прашања. Локалната самоуправа е ориги-

нерна, својствена, па и основна организација на власта.Со локалната самоуп-

рава се остварува правото на граѓаните на самоодлучување. Локалната самоу-

прва претставува стремеж и барање на граѓаните да управуваат ослободени од

притисокот и стегите на власта и политичките партии. Постојат повеќе услови

кои се неопходни за егзистенцијата на локалната самоуправа, а особено: а)

уставната гаранција на локалната самоуправа; б) право на граѓаните да одлучу-

ваат непосредно или преку претставничките органи; в) располагање со мини-

мум материјални средства неопходни за функционирање на локалната самоуп-

рава; г) постоење на уставни ингеренции за функциите од локално значење; д)

постои организациона и персонална локална самостојност на органите на ло-

калната самоуправа и ѓ) локалната самоупрва е елемент на демократскиот по-

литички систем.

Во формирањето на европскиот концепт за локалната самоуправа по-

себно место има „Европската повелба за локалната самоуправа“. Според овој

акт концептот на локалната самоуправа го подразбира правото и способноста

на локалните власти, да регулираат и раководат со одделни делови на јавните

работи, врз основа на сопствената одговорност и во интерес на локалното насе-

ление.

Децентрализацијата е поим што се разликува од поимите „власт“ и

„локалната самоуправа“. Децентрализацијата е постоење на повеќе самостојни

органи на одлучување кои имаат потсени или пошироки самоуправни права на

определени територии. Тоа е таков систем на односи меѓу централните и ло-

калните органи во кои локалните органи имаат одредена самостојност. Грани-

цата на самостојноста на локалната самоупрва и на централната власт се опре-

делени со законот. И во таа смисла децентрализацијата значи пренесување на

одделни функции на државните органи на локланите, а централните органи

вршат надзор над законитото работење на локалните.

Локалната самоуправа во тој контекст претставува облик на управува-

ње во локалните единици и е израз на нивната политичка структура. Таа е об-

лик преку кои се идентификуваат настојувањата луѓето сами да решаваат за

319

сопствените потреби и стремежи. Во локалната самоуправа односите меѓу

нејзините органи и централните органи се лишени од административното ста-

рателство. Правото на надзор е сведено на надзор над законитото работење на

локалните органи.

Демократскиот карактер на локалната самоуправа се исцртува во

можноста на граѓаните непосредно и порелно да партиципираат во вршењето

на власта. Од тој аспект локалната самоуправа е антибирократска и антицен-

тралистичка.

Шема бр. 14.1. Облици на локалната самоуправа

Кр

итер

иум

и з

а к

ласи

фи

кац

ија

на л

ок

ал

ната с

ам

оуп

рв

а

Според

населеното место

во која се

организира

Учество на

граѓаните во

локалната

самоуправа

Положба на

органите на

локалната

самоупрва

Според бројот и

видот на органи-

те на локалната

самоупрва

посредна

непосредна

Комитетски тип

Менаџерски тип

Кабинетски тип

Децентрализиран облик

Тип на локална влада

Селска (рурална) самоуправа

Градска самоуправа

Едностепена самоуправа

Повеќестепена самоуправа

Двостепена самоуправа

320

Локалната самоуправа се класификува според повеќе критериуми: 1)

според положбата и општите карактеристики на органите што ги вршат са-

моуправните функции; 2) според степенот на непосредното учество на граѓа-

ните во локалната самоуправа и механизмот на управувањето; 3) според бројот

и видот на локалните единици и 4) според регионите во кои се организира ло-

калната самоупрва.

Еден од облиците на класификација на локланата самоуправа поаѓа од

положбата и општите карактеристики на органите што ги вршат локални-

те функции. Според овој критериум таа се јавува како: а) локална самоупрaва

од типот на локална влада, односно локално владеење и б) локална управа во

облик на децентрализација. Според степенот на непосредното учество на

граѓаните во локалната самоупрaва и во структурата на механизмот на

управувањето се дели на: а) непосредна локална самоуправа и б) претстав-

ничка локална самоупрaва. Претставничката локална самоуправа се остварува

низ три појавни облици: (1) претставничка локлана самоуправа заснована врз

принципот на кабинетско управување; (2) претставничка локална самоуправа

заснована врз принципот на претседателско, комисиско и менаџерско управу-

вање; (3) претставничка локална самоуправа заснована на комитетско управу-

вање. Според бројот и видот на локланите единици во кои се организираат

единиците на локланата самоуправа може да се класификува како: а) едносте-

пена; б) двостепена и в) повеќестепена. И на крјот класификацијата според ка-

рактерт на средината во која се организира локланата самоуправа, однос-

но дали станува збор за урбанизирани или рурални заедници, тогаш поделбата

на локланата самоуправа е: а) градска (урбана) и б) селска (рурална).

14.1. Локалната самоуправа во Република Македонија

Локалната самоупрва е темелно начело на уставниот поредок. Таа е

регулирана во посебна глава од Уставот со што е зајакната нејзината уставна

положба, односно е самостојна категорија со утврдени принципи врз кои се

засновува и функционира. Уставниот текст во член 114 „на граѓаните им се га-

рантира локалната самоуправа“. Со Амандман XVI е реафирмиран ставот за

законско уредување на прашањето на локалната самоуправа. Донесувањето на

овој закон е поврзано со посебното мнозинство. Имено, покрај двотретинското

мнозинство гласови од вкупниот број пратеници, за усвојувањето на овој закон

е неопходно и мнозинството гласови од вкупниот број пратеници кои припаѓа-

ат на заедниците кои не се мнозинство во Република Македонија. На ист на-

321

чин се донесуваат и законите за локално финансирање, локални избори, опш-

тинските граници и за градот Скопје.

Локалната самоуправа во Република Македонија се организира како

едностепена. Основен облик на организирање на локалната самоуправа е опш-

тината и Градот Скопје како специфична единица на локалната самоупрва. Во

единиците на локалната самоуправа граѓаните непосредно и преку претставни-

ци учествуваат во одлучувањето за прашања од локално значење. Со Аманд-

манот XVII е прецизирано, тоа да се остварува „особено во областите на јавни-

те служби, урбанизмот и руралното планирање, заштитата на околината, ло-

калниот економски развој, локалното финансирање, комуналните дејности,

културата спортот, социјалната заштита, образованието, здравствената заштита

и во други области утврдени со закон“. Соодветни уставни гаранции се обез-

бедени за финансиската смостојност на општините преку утврдувањето на

„сопствени извори на приходи определени со закон“, како и на финансиски

средства од Републиката (член 114 од Уставот).

Oпштина како единица на локална самоуправа е заедница на жители на

одредено подрачје, утврдено со закон, која преку своите органи, aдминистра-

цијата и организираните јавни служби, овозможува вршење на надлежностите

и своите обврски.

Општината се основа за подрачје на едно или повеќе населени места во

кои граѓаните се поврзани со заеднички потреби и интереси, на кое постојат

услови за материјален и општествен развој и за учество нa граѓаните во одлу-

чувањето за локалните потреби и интереси. Подрачјето на кое се основа опш-

тината треба да претставува природна географска и економска поврзана цели-

на, со комуникации меѓу населените места и гравитација кон заемниот центар,

како и да има изградени инфраструктурни објекти и објекти од општествен

стандард. При утврдувањето на подрачјето на општината се води сметка за

границите на катастарските општини, така што границите на општината да не

ги сечат границите на катастарските општини. Територијалната поделба на Ре-

публика Македонија, утврдувањето на подрачјето, името, седиштето и гра-

ниците на општините, постапката за основање општини (спојување, поделба и

промена на границите) и други прашања во врска со територијалната поделба

се уредуваат со закон. Основањето на нови општини, како и промената на

седиштето на општините се врши со закон.

Со законот е определена надлежноста на единиците на локалната са-

моупрва.Таа е основна и делегирана. Тие имаат право на своето подрачје да ги

вршат работите од јавен интерес од локално значење, што не се исклучени од

322

нивна надлежност или не се во надлежност на органите на државната власт.

Општините самостојно ги уредуваат и вршат работите од јавен интерес од ло-

кално значење и се одговорни за нивното вршење. Во случаите кога се утврду-

ваат други надлежности на општината се определуваат и изворите на финанси-

рање за вршење на тие надлежности. Општините се надлежни за вршење на

следниве работи: а) урбанистичкото (урбано и рурално) планирање, издава-

њето на одобрение за градење на објекти од локално значение утврдени со

закон, уредувањето на просторот и уредувањето на градежното земјиште; б)

заштитата на животната средина и природата мерки за заштита и спречува-

ње од загадување на водата, воздухот, земјиштето, заштита на природата, заш-

тита од бучавата и нејонизирачкото зрачење; в) локалниот економски развој

и планирање на локалниот економски развој; г) комуналните дејности (во

кои особено спаѓаат: снабдувањето со вода за пиење; испораката на технолош-

ката вода; одведувањето и пречистувањето на отпадните води; јавното освет-

лување; одведувањето и третманот на атмосферските води; одржувањето на

јавна чистота; собирање, транспортирање и постапување со комуналниот

цврст и технолошки отпад; уредувањето и организирањето на јавниот локален

превоз на патници; снабдувањето со природен гас и топлинска енергија; одр-

жувањето на гробовите, гробиштата, крематориумите и давањето погребални

услуги; изградбата, одржувањето, реконструкцијата и заштитата на локалните

патишта, улици и други инфраструктурни објекти; регулирање на режимот на

сообраќајот; изградбата и одржувањето на уличната сообраќајна сигнализаци-

ја; изградбата и одржувањето на јавниот простор за паркирање; отстранување-

то на непрописно паркираните возила; отстранување на хаварисаните возила

од јавните површини; изградбата и одржувањето на пазарите; чистењето на

оџаците; одржувањето и користењето на парковите, зеленилото, паркшумите и

рекреативните површини; регулацијата, одржувањето и користењето на реч-

ните корита во урбанизираните делови; определувањето на имиња на улици,

плоштади, мостови и други инфраструктурни објекти; д) културата, институ-

ционалната и финансиската поддршка на културните установи и проек-

ти; (во тие рамки, посебно, негувањето на фолклорот, обичаите, старите занае-

ти и слични културни вредности; организирањето културни манифестации;

поттикнувањето на разновидни специфични форми на творештво;) ѓ) спортот

и рекреацијата, развојот на масовниот спорт и рекреативните активнос-

ти; е) социјалната заштита и заштита на децата, детски градинки и домови

за стари; (а особено, остварување на социјална грижа за инвалидните лица; де-

цата без родители и родителска грижа; деца со воспитносоцијални проблеми;

323

деца со посебни потреби; децата од еднородителски семејства; децата на ули-

ца; лицата изложени на социјален ризик; лицата засегнати со злоупотреба на

дрога и алкохол; подигање на свеста на населението; домување на лица со

социјален ризик; остварување на право и воспитување на децата од предучи-

лишна возраст); ж) образование: основање, финансирање и администрирање

на основни и средни училишта, (во соработка со централната власт, во сог-

ласност со закон, локалната самоуправа организира превоз и исхрана на учени-

ци и нивно сместување во ученички домови); з) здравствената заштита: уп-

равување со мрежата на јавни здравствени организации и објекти од примарна

здравствена заштита (особено, здравствени организации во јавна сопственост,

здравственото воспитување; унапредување на здравјето; превентивни актив-

ности; заштита на здравјето на работниците и заштита при работа; здравствен

надзор над животната средина; надзор над заразните болести; помош на паци-

енти со специјални потреби, на пример, ментално здравје, злоупотреба на деца

итн.) ѕ) спроведување на подготовки и превземање мерки за заштита и

спасување на граѓаните и материјалните добра од воени разурнувања, при-

родни непогоди и други несреќи и од последиците предизвикани од нив; и)

противпожарна заштита што ја вршат територијалните противпожарни еди-

ници; ј) надзор над вршењето на работите од нејзина надлежност и к) други

работи определени со закон.

Покрај основната постои и делегирана надлежност. Имено, органот на

државната управа може да го делегира извршувањето на определени работи од

своја надлежност на градоначалникот, за што се пренесуваат и буџетските

средства за извршување на тие работи. При делегирањето на надлежноста на-

чинот на извршување на работите се приспособува на локалните услови, со по-

читување на утврдените стандарди. Начин на извршување иа надлежностите е

операционализиран преку можноста да се основаат јавни служби. Општината

може да го делегира вршењето на одредени работи од јавен интерес од локал-

но значење на други правни или физички лица, врз основа на договор за извр-

шување на работи од јавен интерес.

Во вршењето на своите надлежности, општините можат меѓусебно да

соработуваат. Заради остварување на заедничките интереси и вршење на заед-

ничките работи од надлежност на општините, на начин утврден со закон, тие

можат да здружуваат средства и да формираат заеднички јавни служби. Исто

така тие можат да формираат заеднички административни тела во одредени

области, со цел да извршат одделни надлежности од заеднички интерес. Затоа,

тие соработуваат со единици на локалната самоуправа на други земји, како и

324

со меѓународни организации на локалните заедници, и можат да членуваат во

меѓународни организации на локалните власти. Министерството надлежно за

вршење на работите што се однесуваат на локалната самоуправа води евиден-

ција за остварената меѓународна соработка на општните.

Општината вршењето на своите надлежности го уредува со статутот и

други прописи. Со статутот на општината се уредуваат: организацијата и рабо-

тењето на органите на општината, организацијата и работењето на комисиите

на советот; начинот на информирање на граѓаните; случаите на исклучување

на јавноста од седниците на советот; начинот и постапката за доставување пре-

тставки и предлози за работата на органите на општината и постапување по

нив; начинот на организирање јавни трибини, спроведување анкети и прибира-

ње предлози од граѓаните; начинот на извршување на обврските од областа на

одбраната во воена состојба, како и други прашања од значење за локалната

самоуправа. Прописите на општината се објавуваат пред да влезат во сила. На-

чинот на објавувањето на прописите се уредува со статутот.

Органите на општината, комисиите на советот и јавните служби осно-

вани од општината се должни, без надоместок да ги информираат граѓаните за

својата работа, како и за плановите и програмите кои се од значење за развојот

на општината. Ошптината е должна на граѓаните да им овозможи пристап кон

основните информации за услугите што им ги обезбедува, на начин и под ус-

лови уредени со статутот.

Општината има свое подрачје и име, утврдени со закон. Таа може да

има свој грб и знаме. Грбот и знамето се разликува од грбот и зиамето на Ре-

публика Македонија и грбот и знамето на другите општини и Градот Скопје,

но и од грбот и знамето на другите држави, единици на локалната самоуправа

на други држави и на меѓународни организации. Начинот и постапката за

утврдување на грбот и знамето се уредува со статутот. Министерството над-

лежно за вршење на работите што се однесуваат на локалната самоуправа, во-

ди регистар на грбовите и знамињата на општините во Република Македонија.

Грбот и знамето можат да се употребуваат по уписот во регистарот. Министе-

рот надлежен за вршење на работите што се однесуваат на локалната самоуп-

рава, ја пропишува содржината и начинот на водење на регистерот.

Финансирањето на општините е посебна зконска грижа. Тие се фи-

нансираат во согласност со економската политика на државата, општината се

финансира од сопствени извори на приходи и други извори. Сопствени извори

на приходи на општината се локалните даноци, надоместоци и такси утврдени

со закон. Општината, во рамките законските овластувања ја утврдува висината

325

на стапките на даноците, на надоместоците и таксите. Таа се финансира и од

дотации од државата и други извори. Како и другите субјекти, таа може да се

задолжува на домашниот и странскиот пазар на капитал.

Граѓаните правото на локална самоуправа го остваруваат непосредно и

преку претставници во органите на општината. Оние граѓани кои имаат посто-

јано живеалиште на подрачјето на општината се нејзини жители.

Облиците на учество на граѓаните во одлучувањето се непосредни

и посредни. Граѓаните непосредно учествуваат во одлучувањето за прашања

од локално значење преку граѓанска иницијатива, собири на граѓаните и рефе-

рендум. Трошоците за спроведување на непосредното учество на граѓаните во

одлучувањето паѓаат на товар на општинскиот буџет. Граѓаните имаат право

да му предложат на советот да донесе одреден акт или да реши одредено пра-

шање од неговата надлежност. Граѓанска иницијатива не може да се поднесе

за кадровски и финансиски прашања. Ако, иницијативата ја поддржат најмал-

ку 10% од избирачите на општината, односно на месната самоуправа на која се

однесува определеното прашање, советот е должен да расправа и најдоцна 90

дена по доставената иницијатива да ги информира граѓаните за својата одлука.

Собир на граѓани може да се свика за подрачјето на целата општина

или за подрачјето на месната самоуправа. Собирот на граѓани го свикува гра-

доначалникот на општината по сопствена иницијатива, на барање на советот

или на барање од најмалку 10% од избирачите на општината, односно на мес-

ната самоуправа на која се однесува определеното прашање. Органите на

општината се должни во рок од 90 дена да ги разгледаат заклучоците донесени

на собирот на граганите и да ги земат предвид при одлучувањето и донесува-

њето мерки по прашањата на кои се однесуваат и се должни да ги информира-

ат граѓаните за своите одлуки.

Граѓаните преку референдум можат да одлучуваат за прашањата од

надлежност на општината, како и за други прашања од локално значење. Со-

ветот е должен да распише референдум на барање од најмалку 20% од избира-

чите на општината. Одлуката донесена на референдумот е задолжителна за со-

ветот.

Секој граѓанин има право, поединечно или заедно со другите да доста-

вува претставки и предлози за работата на органите на општината и општин-

ската администрација. Градоначалникот е должен да создаде услови за доста-

вување претставки и предлози и најдоцна 60 дена, од денот на приемот на

претставката, односно предлогот, на подносителот да му достави образложен

одговор. Доколку претставките и предлозите не се однесуваат на работи од

326

надлежност на органите на општината, обврска на градоначалникот е да ги

достави до соодветниот надлежен орган и за тоа да го извести подносителот.

При изготвувањето на прописите на општината, советот, односно градоначал-

никот може претходно да организира јавни трибини, да спроведе анкети или

да побара предлози од граѓаните.

Ограни на општината се: а) совет и б) градоначалникот. Советот е

претставнички орган на граѓаните кој одлучува во рамките на надлежностите

на општината. Советот формира постојани и повремени комии. Тие разгле-

дуваат одделни прашања и утврдуваат предлози. При составувањето на коми-

сиите се обезбедува пропорционалната застапеност на политичките партии во

советот.

Советот го сочинуваат претставници на граѓаните избрани на општи,

непосредни и слободни избори со тајно гласање. Бројот на членовите на сове-

тот се утврдува во зависност од бројот на жителите во општината и не може да

биде помал од девет ниту поголем од 33 члена. Тие се избираат за време од

четири години и ги претставуваат граѓаните. Во советот одлучуваат по свое

уверување. Советникот не може да биде отповикан.

Советот го донесува статутот на општината и други прописи. Донесува

буџет и ја усвојува годишна сметка; ја утврдува висината на сопствените изво-

ри на приходи за финансирање на општината; основа јавни служби и врши

надзор над нивната работа; именува членови во управните одбори на јавните

служби; усвојува програми за работа и финансиски планови за финансирање

на јавните служби; ги усвојува извештаите за извршување на буџетот и го-

дишната сметка на општината; одлучува за давање дозвола за вршење дејност

од јавен интерес од локално значење; ги усвојува извештаите за работата и го-

дишните сметки на јавните служби; одлучува за начинот на располагање со

сопственоста на општината; одлучува за начинот на вршење на финансиска

контрола на буџетот на општината; го избира лицето кое раководи со подрач-

ната единица на Министерството за внатрешни работи во општината; го разг-

ледува и усвојува годишниот извештај за јавната безбедност на подрачјето на

општината, кој го доставува министерот за внатрешни работи и народниот

правобранител; може да дава препораки на раководното лице на подрачната

единица на Министерството за внатрешни работи од областа на јавната

безбедност и безбедноста во сообраќајот и врши и други работи утврдени со

закон.

Советот може да работи ако на седницата присуствуваат мнозинство од

вкупниот број членови на советот. Тој одлучува со мнозинство гласови од при-

сутните членови, ако со закон и со статутот поинаку не е определено. Пропи-

327

сите кои се однесуваат на културата, употребата на јазиците и писмата на кои

зборуваат помалку од 20% од граѓаните во општината, утврдувањето и употре-

бата на грбот и знамето на општината, се усвојуваат со мнозинство гласови од

присутните членови на советот, при што мора да има мнозинство гласови од

присутните членови на советот кои припаѓаат на заедниците кои не се

мнозинско население во општината. На седницата на советот по правило, се

гласа јавно. За секоја седница на советот се води записник.

Членовите на советот имаат право и должност да присуствуваат и да

учествуваат во работата на советот и на неговите постојани или повремени ко-

мисии. Тие имаат право на седницата на советот да даваат иницијативи и пред-

лози и да поставуваат прашања на градоначалникот. Советникот не може да

биде повикан на кривична одговорност или да биде притворен за искажано

мислење или за гласање во советот. Доколку советникот е вработен, работода-

вецот е должен да го ослободи од професионалната работа заради присуство

на седниците на советот или на комисиите во кои е член.

На членот на советот му престанува мандатот пред истекот на вре-

мето за кое е избран: а) ако поднесе оставка; б) во случај на смрт; в) ако е осу-

ден со правосилна пресуда за кривично дело на казна затвор во траење од над

шест месеци; г) ако настапи случај на неспојливост со функцијата член на со-

ветот согласно со Законот за локалните избори; д) ако со правосилно решение

биде лишен од деловна способност и е) ако престане да биде жител на општи-

ната. Советот, на првата наредна седница, ќе ја констатира причината и денот

на престанување на мандатот на членот на советот.

Советот има претседател. Тој се избира од редот на членовите на со-

ветот, со мандат од четири години.

Советот на општината може да се распушти: а) самоиницијативно (ако

за тоа се изјасни мношнството од вкупниот број членови), или ако: б) повторно

го донесе прописот што претходно бил поништен или укинат со одлука на Ус-

тавниот суд на Република Македонија; в) донесе одлука со која се загрозуваат

суверенитетот и територијалниот интегритет на Република Македонија; г) не

се состане за период подолг од шест месеци и д) не го донесе буџетот и

годишнатата сметка на буџетот до 31 март во тековната година. За настапува-

њето на еден од условите, градоначалникот е должен веднаш да го извести

надлежниот државен орган.

Градоначалникот се избира секоја четврта година, на општи, непос-

редни и слободни избори со тајно гласање. Тој : а) ја претставува и застапува

општината, б) ја контролира законитоста на прописите на советот, в) ги објаву-

328

ва прописите на советот во службеното гласило на општината, г) го обезбедува

извршувањето на одлуките на советот, д) го обезбедува извршувањето на

работите коишто со закон £ се делегирани на општината, ѓ) иницира и пред-

лага донесување на прописи од надлежност на советот, е) го предлага годиш-

ниот буџет и годишната сметка на буџетот на општината, ж) го извршува буџе-

тот на општината, з) избира директори на јавните служби кои ги основала оп-

штината, врз основа на јавен конкурс, з) редовно го известува советот за извр-

шувањето на своите надлежности во согласност со статутот, ѕ) решава во

управни работи за права, обврски и интереси на правни и физички лица, и) до-

несува правилник за систематизација на работните места на општинската ад-

министрација, ј) раководи со општинската администрација, к) одлучува за вра-

ботувањето, правата, должностите и одговорностите на вработените во опш-

тинската администрација, л) обезбедува правилно и законито користење, одр-

жување и заштита на сопственоста на општината, во согласност со закон и ста-

тутот и љ) врши други работи утврдени со закон и со статутот на општината.

На градоначалникот му престанува мандатот по сила на закон: а) ако

поднесе оставка; б) во случај на смрт; в) ако е осуден со правосилна пресуда за

кривично дело на казна затвор во траење над шест месеци; г) ако со правосил-

но решение биде лишен од деловна способност; ѓ) ако настапи случај на нес-

поивост за вршење на функцијата согласно со Законот за локални избори и е)

во случај на неоправдано отсуство подолго од шест месеци и ако престане да

биде жител на општината.

Во етнички мешаните општини се формира Комисија за односи меѓу

заедниците. Услов за формирањето на комисијата е најмалку 20% од вкупниот

број жители на опшитината утврден на последниот извршен попис на

населението да се припадници на одредена заедница. Неа ја сочинуваат

подеднаков број претставници од секоја заедница застапена во општината. Ко-

мисијата ги разгледува прашањата кои се однесуваат на односите меѓу заедни-

ците застапени во општината и дава мислења и предлози за начините за нивно

решавање. Советот на општината е должен да ги разгледа мислењата и предло-

зите и да одлучи во врска со нив.

Општината формира и Совет за заштита на потрошувачите. Во него-

ва надлежност е разгледување на прашања и утврдување предлози коишто се

однесуваат на квалитетот на услугите на јавните служби на општината, советот

може да формира совет за заштита на потрошувачите, составен од претставни-

ци на поголемите групи на корисници на јавните услуги.

329

Во општините се организира општинска администрација. Таа се ор-

ганизира во сектори и одделенија. Таа може да организира општински инспек-

торат за вршење на инспекциски надзор.

Општинската администрација: а) ги подготвува актите за советот и

градоначалникот, б) ги подготвува седниците на советот, како и седниците на

неговите постојани и повремени комисии, в) врши стручни работи за советот и

за градоначалникот,г) го води сметководството на општината, д) ја следи проб-

лематиката во областите од надлежност на општината, врши анализа на состој-

бата и дава иницијативи и предлози за нивно решавање, ѓ) доставува информа-

ции и податоци во врска со активностите на општината на барање на надлеж-

ните органи или врз основа на закон, е) ракува со документите на општината и

ж) врши и други работи што ќе и ги определи советот и градоначалникот.

Советите на општините со мнозинство гласови формираат и укинуваат

заеднички административни тела.

Советот донесува прописи, и тоа: статут, програми, планови, одлуки и

други прописн утврденн си закон.

Во општината се основаат облици на месна самоуправа и тоа: а) во

градовите урбани заедници и б) во другите населени места месни заедници.

Подрачјето за кое се основаат урбаните заедници се границите на урбаните

единици, според урбанистичкиот план на градот. Подрачјето за кое се основа-

ат месните заедници се границите на катастарските општини на населените

места. Во урбаните, односно месните заедници жителите, на собири на граѓа-

ните: а) разгледуваат прашања, заземаат ставови и изготвуваат предлози за

прашања од непосредно и секојдневно значење за животот и работата на

жителите од тоа подрачје; б) можат да изберат совет на урбаната, односни мес-

ната заедница. Советот на урбаната, односно месната заедница се избира, на

собири на граѓаните на начин и во постапка што се утврдени со статутот на

општината. Советот на заедница, од редот на своите членови избира прстседа-

тел, со мандат од четири години.

Во општините службен јазик покрај македонскиот и неговото ки-

рилско писмо е и јазикот и писмото кои го користат најмалку 20% од жителите

на општината. За употребата на јазиците и писмата на кои зборуваат помалку

од 20% од жителите на општината одлучува советот на општината.

330

XV. Образовниот систем во Република

Македонија

Системот на воспитанието и образованието во Република Македонија го

сочинуваат институции од а) предучилишното воспитание, б) основното, в)

средното и г) високото образование.

Врз основа на уставната карта на слободите и правата во областа на згри-

жувањто и заштита на децата, правото на образование, положбата на

универзитетот и одговорноста на заедницата за развојот на општетсвото и

создавањето на услови за несметан развиток на секоја единка, со законски аакти

се регулирани областа за згрижувањето на децата, основното, средното и високото

образование. Следејќи ја логиката на законското определување на овие области се

воочувава разгранет систем на институции и односи за операционализацијата на

уставните цели и решенија. Воспитно-образовниот систем, поточно неговите

основи ги следиме преку институционалните решенија и нивната законска

експликација. Предучилишното воспитание и образование низ облиците на

згрижувањето на децата.

15.1. Згрижување на децата

Секое организирано општетство посебно внимание посветува на зашти-

тата на децата. Станува збор за организирана дејност заснована на правата на

децата, како и на правата и обврските на родителите и на државата за планирање

на семејството, обезбедување услови и животен стандард што одговара на

физичкиот, менталниот, емоционалниот, моралниот и социјалниот развој на

децата и обврските на државата во создавањето на услови за водење на хумана

популациона политика, давање соодветна материјална помош на родителите

според можностите на државата за издржување, подигнување, грижа и заштита на

децата и организирање и обезбедување на развој на установи и служби за заштита

на децата. Таа се остварува преку обезбедување на определени права и облици за

заштита на децата.

Облици на заштита на децата се: а) згрижување и воспитание на деца од

предучилишна возраст; б) одмор и рекреација на деца и в) други облици на

заштита.

Згрижувањето, воспитувањето, одморот и рекреацијата на децата се

организираат и обезбедуваат во јавни и приватни установи за деца, односно,

јавна и приватна детска градинка. Згрижувањето и воспитувањето на деца се

331

организира и остварува и во други установи, а за деца од 6 до 7 годишна возраст и

во основно училиште.

Дел од системот за згрижувањето на децата е и установата за одмор и

рекреација на деца, односно детско одморалиште. Одморалиште за деца е и

установа од сезонски тип.

За ненепречен развој на децата државата води дрижа да се обезбедат

некои од мерките, како што се правото на: а) детски додаток; б) посебен додаток;

в) помош за опрема на новороденче и г) партиципација.

Општетсвото како организирани облици на заштита на правата на децата

ги дефинира: а) детскиот додаток, б) посебен додаток (за дете со специфични

потреби кое има физички или психички пречки или комбинирани пречки во

развојот до 26 години живот); в) помош за опрема на новороденче; г)

партиципација (е облик на учество во трошоците за згрижување и воспитание и

одмор и рекреација на деца во јавна установа за деца и одморалиште од сезонски

тип).

Постапката за остварување на правото за заштита на деца се поведува по

барање на родителот, односно старателот на детето.

Облиците на заштита на децата се: (1) згрижување и воспитание на деца

од предучилишна возраст; (2) одмор и рекреација на деца и (3) други облици на

заштита.

Згрижувањето и воспитувањето на деца од предучилишна возраст е

облик на заштита на деца, кој како дејност е организиран во детска градинка која

остварува згрижување, престој, нега, исхрана, воспитание, образование, спортско-

рекреативни, културно-забавни активности, мерки и активности за подобрување и

зачувување на здравјето и за поттикнување на интелектуалниот, емоционалниот,

физичкиот, менталниот и социјалниот развој на детето до 7 години живот,

односно до вклучување во основното образование.

Одморот и рекреацијата на децата е облик на заштита на деца кој како

дејност се организира за престој, активен одмор, социјализација на децата,

воспитни, образовни, културно-забавни, спортско-рекреативни и други

активности со децата за развивање на психомоторниот развој на децата и

способност за договарање, почитување на разликите и соработка во групи,

способност за прифаќање на себеси и другите и ориентација во просторот.

За развој на личноста на детето, талентот, менталните, физичките,

креативните и другите способности, подготвување за самостоен и одговорен

живот се обезбедуваат и други облици на заштита на децата како програмски

активности од областа на културата, издавачката, згрижувачката и воспитната

дејност, екологијата, уметноста и спортот.

332

15.1.1. Детската градинка во системот на воспитанието

Дејноста згрижување и воспитание на децата од предучилишна возраст

се обезбедува и остварува во детска градинка. Таа е јавна и приватна. За децата

кои не се опфатени со згрижување и воспитание во детската градинка се

организираат и други скратени вон институционални форми за згрижување и

воспитание. Јавната детска градинка, врз основа на пријави, запишува деца и ги

вклучува во програмите преку целата година. Дејноста на детската градинка е

планирана и насочувана. Таа е должна на родителите да им ги претстави

програмските содржини што се изведуваат, да ги образложи целите, содржините

и методите на работа.

Родителите се должни при приемот на детето во градинката да приложат

потврда од педијатар за здравствената состојба на детето. Тие имаат право за

своите деца во детските градинки да избираат програми за згрижување и

воспитание на децата. Во детската градинка активностите се изведуваат на

македонски јазик и кирилско писмо. За децата на припадниците на националнос-

тите активностите се изведуваат на јазикот на националностите.

Детската градинка за децата со пречки во физичкиот или психичкиот

развој, сообразно на видот и степенот на попреченоста, може да организира

згрижување и воспитание.

Јавната детска градинка одделни услуги од својата дејност може да

организира и во други просторни услови (основно училиште, болница, дом на

култура, месна заедница и други установи, во станот на родителите). Јавната детс-

ка градинка организира и повремено чување на деца во домашни услови со

договорно ангажирање на постојниот кадар и на надворешни соработници и

стручни работници. Таа формира и советувалиште за деца и родители како служба

во состав на јавна установа за деца. Во неа се организираат и други

институционални активности за задоволување на специфичните интереси и

потреби на детето.

Организацијата и содржината на дејноста се остварува преку планови и

програми. Детската градинка според времетраењето остварува програми за: а)

целодневен престој; б) полудневен престој; в) скратени програми; г) пилот

програми и д) вонинституционални форми за активности со деца. Нив ги

изготвува Бирото за развој на образованието, а по предлог на Педагошката служба

ги донесува надлежниот министер. Планови и програми изработува и научна, или

специјализирана стручна установа, а ги донесува надлежниот министер.

Плановите и програмите за дејноста згрижување и воспитание на деца содржат

особено: назив на програмата, вид и траење, основни задачи, активности и форми

на соработка со родителите.

333

Програмата за згрижување и воспитание на приватната детска градин-

ка ја донесува основачот по претходно прибавено позитивно мислење од

Министерството за труд и социјална политика.

Детската градинка може да остварува и програма за продолжен престој

на деца според потребите и работното време на корисниците на овие услуги.

Работата во детската градинка се организира во групи, во зависност од

возраста на децата и тоа: (1) до 12 месеци - од 6 до 8 деца; (2) над 12 месеци до 18

месеци - од 8 до 10 деца; (3) над 18 месеци до 2 години - од 10 до 12 деца; (4) над 2

години до 3 години - од 12 до 15 деца; (5) над 3 години до 4 години - од 15 до 18

деца; (6) над 4 години до 5 години - од 18 до 20 деца; (7) над 5 години до 7 години

- од 20 до 25 деца. Во зависност од возраста на децата, според конкретните услови

се организираат и: (1) комбинирана група (од 3 до 7 години), од 15 до 20 деца и (2)

група деца со пречки во развојот - од 5 до 8 деца. Работата во забавишна група во

основно училиште се организира само за деца на возраст од 6 до 7 години.

Во јавната детска градинка и забавишната група во основното училиште

се организира и изведува педагошко-методска практика на студентите, како и

се изведуваат разни експерименти за воведување на нови воспитно-образовни

содржини, форми, методи и средства. Детската градинка заради зачувување и

унапредување на здравјето на децата ја следи здравствената состојба на децата и

спроведува превентивни мерки за заштита на здравјето на децата. Детската

градинка има обврска во случај на појава на нарушување на нормалната

здравствена состојба да го извести родителот на детето, а во случај на поголем

број на заболени деца, веднаш да ги извести соодветната здравствена установа и

надлежното министерството.

Годишната програма за работа содржи особено: организација и ра-

ботно време, програмите на детската градинка, распоредување на децата во групи,

работата на директорот, стручните и други работници, соработката со родителите,

соработката со воспитно-образовни, спортски, здравствени, културни, научни и

други установи, фондации, здруженија, активности за вклучување на децата во

градинка, перманентно стручно усовршување на вработените, работа на стручните

органи и други работи за остварување на дејноста.

Згрижување и воспитание се организира и остварува и во забавишна

група во основно училиште.

Дејноста одмор и рекреација се обезбедува и остварува во детско

одморалиште. Тој се организира во јавно детско и сезонско одморалиште.

Содржината на работата се остварува според планови и програми изработени од

научна или специјализирана стручна установа, односно стручен орган, а ги

донесува надлежниот министер. Плановите и програмите за одмор и рекреација

на деца содржат особено: назив на програмата, вид и траење, основни задачи и

334

активности. Програмата за одмор и рекреација на приватното детско

одморалиште ја донесува основачот по претходно прибавено позитивно мислење

од надлежното министерство.

Јавно детско одморалиште и сезонско одморалиште организира и

спроведува програми за: а) зимување; б) летување; в) настава во природа и г)

други програми (екскурзии, кампување, излети, походи, семинари, мини-скијачка

школа, рекреативно-еколошка школа, исхрана на децата и друго).

Работата во детското одморалиште се организира во групи, во зависност

од возраста на децата и тоа: (1) до 7 години живот - од 6 - 8 деца; (2) над 7 до 10

години живот - од 10 - 15 деца; (3) над 10 до 13 години живот - од 15 - 18 деца; (4)

над 13 до 15 години живот - од 18 - 20 деца; (5) над 15 до 18 години жижвот - од

20 - 25 деца.

Стручните работи за згрижување и воспитание ги вршат: стручни

работници (педагог, психолог, социјален работник, дефектолог, логопед, лекар,

педијатар и стоматолог); воспитувачи; негователи и стручни соработници

(музички педагог, ликовен педагог, педагог по физичко воспитание, виша

медицинска сестра, социјален работник).

Стручните работници во јавна детска установа се лица со завршен VII-1

степен, воспитувачи се лица со завршен VI или VII-1 степен, а негователите со

завршен IV степен на стручна подготовка. Работник во установа за деца е лице кое

е: државјанин на Република Македонија;физички и психички здрав; го познава

македонскиот јазик и кирилското писмо и да не му е изречена мерка на

безбедност забрана за вршење професија, дејност или должност. Тие се избираат

по пат на јавен огласи во текот на својот работен век се должни перманентно

стручно да се усовршуваат.

15.1.2. Орган на управување во јавна установа за деца

Орган на управување во јавна установа за деца е управен одбор. Него го

сочинуваат претставници на основачот, на јавната установа за деца, на родителите

и на единицата на локалната самоуправа.

Во јавна установа за деца управниот одбор брои седум члена од кои

четири претставници од основачот, еден претставник од јавната установа за деца,

еден претставник од родителите на децата и еден претставник од единицата на

локалната самоуправа, на чија територија е седиштето на детската градинка.

Членовите на управниот одбор се именуваат за период од четири години. Тој

донесува одлуки со мнозинство гласови од вкупниот број членови на одборот. Со

него раководи претседател кој се избира од редот на членовите на одборот.

335

Управниот одбор на јавната установа за деца: (1) донесува статут; (2)

донесува годишна програма за работа; (3) усвојува извештај за работа; (4)

донесува финансов план и ја усвојува годишната сметка; (5) распишува јавен оглас

за именување на директор; (6) донесува акт за организација и систематизација на

работата на установата на кој согласност дава надлежниот министер; (7) донесува

акт за плати и надоместоци; (8) расправа по наодите и мислењата, по извештајот

за стручниот надзор и надзор над законитоста во работата и работењето и (9)

одлучува и за други работи утврдени со закон и статут.

Со јавна установа за деца раководи директор на установата, како орган

на раководење. За директор на јавна установа за деца може да биде именувано

лице кое има завршено високо образование и над четири години работно искуство

по дипломирањето во струката. Него го именува и разрешува министерот за труд

и социјална политика, врз основа на јавен оглас. Неговиот мандат е четири години

со можност за повторен избор.

Во надлежноста на директорот на јавната установа за деца се и

следните задачи: (а) ја организира и раководи со дејноста на установата; (б)

самостојно донесува одлуки од делокругот на неговата надлежност утврдена со

закон и актите на установата; (в) ја застапува установата пред трети лица; (г)

предлага годишна програма за работа и презема мерки за нејзина реализација; (д)

ги извршува одлуките на управниот одбор; (ѓ) одлучува за засновање и престанок

на работен однос на работници за вршење на дејноста, согласно со закон, актите

на установата и колективниот договор; (е) врши распоредување на работници, (ж)

поднесува извештаи за реализација на годишната програма за работа; за

материјално-финансиското работење, за реализацијата на програмите и (е) врши и

други работи предвидени со закон, статут и други акти на установата.

Стручен орган во јавна установа за деца е стручен совет. Него го со-

чинуваат сите работници кои вршат стручни работи и ја остваруваат дејноста во

установата и директорот. Директорот раководи со стручниот совет. Основна

надлежност на овој орган е: а) утврдување стручни основи за остварување на

програмата за работа; б) давање мислење и предлози до директорот во поглед на

организацијата за работа и условите за работа и в) и други работи утврдени со ста-

тутот.

Во јавната установа за деца се формира совет на родители избран од

редот на родителите на децата. Тој го следи и разгледува остварувањето на

дејноста на установата и дава мислење за него. Бројот на членовите, начинот на

избор, организацијата и содржината на работата на советот на родителите се

утврдува со статут.

Во установа за деца се води евиденција и документација. Начинот на

нејзиното водење, содржината и формата ги утврдува надлежниот министер.

336

Детската градинка води евиденција на лица кои повремено чуваат деца во

домашни услови.

Во установата за деца се употребуваат прирачници и детски списанија.

Нивното одобрување и употреба е во надлежност на соодветниот министер.

15.2. Основно образование

1. Основното образование трае осум години и е задолжително за сите

деца од седум до петнаесет години. Тоа се организира и остварува во основно

училиште, но може да се организира и остварува и во здравствени установи,

воспитно-поправни домови, казнено-поправни установи, а додека за ученици со

пречки во физичкиот и психичкиот развој, се организираат посебни основни

училишта и паралелки при основните училишта. Основно образование на возрас-

ни може да се организира во основно училиште, во установите за образование на

возрасни и во други установи Основно музичко и балетско образование може да

се организира во основно училишге и други установи. Воспитно-образовната

работа во основното училиште се изведува на македонски јазик и кирилско писмо.

За припадниците на заедниците на кои македонскиот јазик не им е мајчин вос-

питно-образовната работа се изведува на нивниот јазик и писмо.

Во основното училиште се забранува политичко и верско организирање и

дејствување. Во онив не се дозволува организирање на верско образование.

Развојот на основното образование е утврдено со владина програма и е во

согласнот со развојните прокции на Република Македонија.

Основното училиште е јавна установа Тоа се основа ако: има доволен

број ученици за формирање на паралелки и е обезбеден соодветен наставен кадар,

се обезбедени соодветни училишни простори, опрема и наставни средства

согласно со педагошките стандарди и се обезбедени потребни финансиски

средства.

2. Воспитно-образовната дејност во основното училиште опфаќа настава

што се организира и изведува според наставни планови и програми и воннаставни

активности. Со наставниот план се утврдуваат наставните предмети

(задолжителни, факултативни и изборни) што се изучуваат по одделенија, како и

неделниот и годишниот број часови. Со наставните програми се утврдуваат цели-

те, задачите и содржините на наставните предмети, како и профилот на кадарот

што ја реализира програмата. Со плановите и програмите се утврдуваат и други

форми на воспитно-образовна дејност.

Со посебни наставни планови и програми се организира и остварува

воспитно-образовната дејност за: а) ученици со пречки во психичкиот и фи-

337

зичкиот развој; б) основно музичко образование; в) основно балетско образование

и г) основно образование на возрасни.

Врз основа на наставниот план и програма секое основно училиште из-

работува и донесува годишна програма. Наставата се остварува во траење од 180,

а за учениците од VIII одделение од 175 наставни денови. Таа се организира и

изведува во паралелки. Паралелка се формира од ученици од исто одделение, а

комбинирана паралелка се формира по правило од ученици од I до IV одделение.

Бројот на учениците во паралелка по правило е од 20 до 30 ученици, но не повеќе

од 34 ученици. Таа се формира и со помал број ученици од 20, по добиена

согласност од надлежниот државен орган. Во комбинирана паралелка од две

одделенија, може да има најмногу 25 ученици, а во комбинирана паралелка од три

или четири одделенија најмногу 20 ученици.

Наставата за учениците од I до IV одделение ја организира и изведува по

правило еден наставник, а наставата за учениците од V до VIII одделение повеќе

наставници. За изведување на наставата од I до IV одделение, можат да бидат

вклучени повеќе наставници, по добиена согласност од надлежниот државен

орган.

Наставата во основното училиште се изведува по наставни часови. Секој

наставен час трае по правило 40 минути. Редовна настава во основното училиште

не се изведува за време на државни празници и други празници утврдени со закон.

Основното училиште е и вежбална за студентите од наставничките факултети,

каде што се остварува педагошко-методската практика. Во основното училиште се

врши проверка и вреднување на нови наставни содржини, форми, методи,

средства со посебни експериментални програми.

Во прво одделение се запишуваат сите деца кои до крајот на календар-

ската година ќе наполнат седум години. 3апишувањето во прво одделение се

врши во месец мај. Основното училиште е должно да ги опфати училишните

обврзници од својот реон.

Родителот, односно старателот на детето е должен да го запише детето во

основното училиште и е одговорен за неговото редовно посетување на основното

училиште. Преминувањето на учениците од едно во друго основно училиште

може да се врши по барање на родителот, односно старателот. Училиште од кое

ученикот преминува е должно да испрати преведница на училиштето во кое

преминал ученикот.

Ученикот има право на бесплатен превоз до училиштето ако местото

на живеење е оддалечено најмалку 2 км од најблиското основно училиште.

Доколку не може да се обезбеди превоз, ученикот има право на бесплатно

сместување и исхрана во ученички дом или семејство.

338

Учениците се оценуваат по наставни предмети и по поведение. Оценките

по наставните предмети се искажуваат со бројки, а по поведение описно.

Учениците од I одделение во првото полугодие и учениците од V одделение, во

првото тримесечје не се оценуваат. Учениците се оценуваат и по предметите што

ги изучуваат како факултативни и изборни. Оценките на ученикот за наставните

предмети се утврдуваат како: одличен (5), многу добар (4), добар (3), доволен (2) и

недоволен (1). Сите оценки се преодни, освен оценката недоволен (1).

На ученик кој е позитивно оценет од сите предмети му се утврдува општ

успех. Општиот успех на ученикот се утврдува врз основа на годишните оценки

од сите задолжителни предмети на крајот на годината, а за учениците упатени на

поправен испит по завршувањето на поправните испити.

Општиот успех од I до IV одделение го утврдува одделенскиот настав-

ник, а за учениците од V до VIII одделение одделенскиот совет по предлог на

одделенскиот раководител. Поведението на ученикот се оценува со описни

оценки како што се: примерно, добро и незадоволително.

3. Воспитно-образовната дејност во основното образование ја оства-

руваат наставници, стручни работници (педагог, психолог, дефектолог, соци-

јален работник, библиотекар) и воспитувачи.

Наставник во одделенска настава е лице со завршен Педагошки факул-

тет, Филозофски факултет - институт за педагогија и педагошка академија -

одделенска настава. Наставник по предметна настава е лице кое завршило

соодветна еднопредметна или двопредметна група за образование на наставници

на факултет, висока школа, ликовна академија, музичка академија. Учител,

наставник, стручен работник и воспитувач, може да биде лице кое покрај условите

утврдени законот уште и да е: а) државјанин на Република Македонија; б)

физички и психички здрав; в) го познава македонскиот јазик и кирилското писмо

и г) е неосудуван со правосилна судска пресуда за кривични дела против

достоинството и моралот.

Учителот, наставникот, стручниот работник и воспитувачот се избираат

по пат на јавен оглас. Учителите, наставниците, стручните работници и

воспитувачите ги избира директорот на училиштето по претходно мислење на

училишниот одбор. При нивното прво вработување во основното училиште тие

имаат статус на приправник. Приправничкиот стаж трае една година и за тој

период тие се оспособуваат за самостојна воспитно-образовна, односно стручна

работа преку совладување на соодветна програма за стручен испит и со помош на

ментор, што го определува наставничкиот совет.

Учителите, наставниците, стручните работници и воспитувачите во текот

на својот работен век се должни перманентно стручно да се усовршуваат.

Стручното и педагошкото усовршување го организира и остварува Одделението

339

за развој и во соработка со наставничките факултети и други високо-образовни

установи.

Вработените во основното училиште подлежат на задолжителна здрав-

ствена заштита и на почетокот на секоја учебна година и преку систематски

специјалистички прегледи се утврдува нивната здравствена состојба. На лице кое

боледува од душевна болест, алкохолизам и наркоманија му престанува работниот

однос во основното училиште. Начинот на утврдување на психофизичките спо-

собности на вработените во основното училиште, односно заболеноста од

одредени душевни болести, алкохолизам и наркоманија се утврдува со пропис

што го донесува надлежниот министер за здравство во согласност со министерот

за образование.

4. Педагошката евиденција и документација се води и издава на ма-

кедонски јазик со употреба на кирилското писмо. За учениците кои наставата ја

следат на јазиците на заедниците што не се мнозинство, педагошката

документација се води и издава на македонски јазик со употреба на кириличното

писмо и на јазикот и писмото на припадниците на заедницата, а педагошката

евиденција на јазикот и писмото на кој се изведува наставата. Педагошката

евиденција во основно училиште опфаќа дневник за работа на основното училиш-

те, одделенски дневник, записници од одржаните испити, како и сите други

планирања во воспитно-образовната работа.

Педагошката документација според законската дефиниција ја сочину-

ваат: а) главна книга на учениците, б) свидетелство, в) ученичка книшка и г)

преведница. Главната книга за учениците е документ од трајна вредност.

Свидетелството, ученичката книшка и преведницата се јавни исправи. Јавните

исправи се издаваат во еден примерок, а во случај издадениот документ да се

изгуби или уништи, основното училиште издава втор документ.

5. Орган на управување во основното училиште е училишен одбор.

Училишниот одбор е составен од 11 члена и тоа: четворица претставници од

учителите, наставниците, стручните работници и воспитувачите, тројца

претставници од родители на учениците, двајца претставници од основачот и

двајца претставници од единицата на локалната самоуправа. Членовите на

одборот се именуваат за период од четири години. Одлука на училишниот одбор

се донесува со мнозинство гласови од вкупниот број членови на одборот.

Училишниот одбор: а) донесува годишна програма за работа на основ-

ното училиште и го усвојува извештајот за работа; б) утврдува финансиски план;

в) усвојува годишна пресмстка; г) дава претходно мислење до директорот на

основното училиште за приговорите на учителите, наставниците, стручните

работници, воспитувачите и родителите; д) распишува јавен оглас за именување

директор; ѓ) дава претходно мислење за именување и разрешување на директор на

340

основното училиште; е) донесува статут на училиштето; ж) одлучува по жалба на

оценката и з) разгледува и други прашања утврдени со статутот на основното

училиште.

Директорот е раководен орган на основното училиште. За директор на

основно училиште може да биде именувано лице кое покрај општите услови

утврдени со закон ги исполнува и условите за учител, наставник, педагог или

психолог и има пет години работно искуство во воспитно образовната дејност.

Мандатот на директорот на основното училиште трае четири години. Директорот

на основното училиште може да врши и воспитно-образовна работа на начин

утврден со општ акт на основното училиште. Директорот на основното училиште

се именува и разрешува од министерот по претходно мислење добиено од

Педагошкиот завод на Македонија и училишниот одбор.

Директорот на основното училиште ја организира и раководи воспитно-

образовната и друга работа, самостојно донесува одлуки од делокругот на

неговата надлежност утврдена со закон и актите на училиштето и го застапува

училиштето пред трети лица.

Во остварувањето на обврските и раководењето со основното училиште

директорот: а) предлага годишна програма за работа и презема мерки за нејзина

реализација; б) извршува одлуки на училишниот одбор; в) врши избор на учители,

наставници, стручни работници и воспитувачи согласно со закон и актите на

училиштето; г) врши распоредување на учители, наставници, стручни работници

и воспитувачи; д) одлучува за престанок на работен однос на учители, наставници,

стручни работници и воспитувачи согласно со закон и колективен договор; ѓ)

поднесува извештај за успехот и постигнатите резултати во воспитно-образовната

работа во основното училиште до Педагошкиот завод на Македонија; е)

поднесува извештај за материјалното работење на основното училиште во текот

на учебната година до училишниот одбор и до Министерството; ж) поднесува

извештај за реализација на годишната програма до Министерството и з) врши и

други работи предвидени со закон, статут и други акти на училиштето.

Стручни органи во основното училиште се: наставнички и одделенски

совет и одделенски раководител.

Наставничкиот совет го сочинуваат сите учители, наставници, стручни

работници, воспитувачи и директорот на основното училиште. Со наставничкиот

совет раководи директорот.

Одделенскиот совет го сочинуваат сите наставници од паралелката каде

што се изведува настава, стручни работници и директорот. Со одделенскиот совет

раководи директорот.

Одделенскиот раководител на паралелката го именува наставничкиот

совет по предлог на директорот.

341

Одлуките на стручните органи се донесуваат со мнозинство гласови од

вкупниот број членови на органот.

Стручниот актив е стручно тело кое го сочинува помала група настав-

ници кои предаваат ист предмет. Со стручниот актив раководи лице од редот на

наставниците.

Во основното училиште можат да се формираат и други стручни тела

утврдени со статутот.

Во основното училиште се формира совет на родители избран од редот

на родителите на учениците. Советот на родителите ја следи и разгледува

динамиката и содржината на остварување на воспитно-образовната работа и дава

мислење за неа. Работата, бројот на членовите, начинот на избор и организација

на советот се утврдува со статутот.

15.3. Средно образование

1. Организацијата, функционирањето и управувањето во средното

образование, како дел од системот на воспитанието и образованието е уредена со

посебен закон. Во него се остваруваат планови и програми за гимназиско и

стручно образование. Тоа се остварува во средни училишта, кои се организираат

како јавни (државни и општински, односно училишта на Град Скопје) и приватни

училишта. Дејноста што се остварува во средното училиште е од јавен интерес и

се врши како јавна служба. Секој, под еднакви услови утврдени со закон има

право на средно образование. Не се дозволени дискриминации засновани на пол,

раса, боја на кожата, национално и социјално потекло, политичко и верско

уверување, имотната и општествената положба.

Воспитно - образовната дејност во средното училиште се изведува на

македонски јазик и кирилско писмо. Во јавните училишта таа се изведува и на

јазикот и писмото на припадниците на заедниците што не се мнозинство, или на

еден од светските јазици, а во приватните училишта може да се изведува и на

странски јазик. И во средното училиште е забрането секакво политичко и верско

организирање и дејствување и не се дозволува организирање на верско

образование. Развојот на образованието во државните училишта е надлежност на

Владата која во согласност со развојните документи донесува посебна програма.

Оснивачките права на државно училиште се на Владата,а на приватното е

можност и на домашно и странско правно и физичко лице врз основа на

одобрение. И единицата на локалната самоупрва може да се појави како основач

на средно стручно образование. Услови за основање на државно училиште се: а)

да постојат потреби на државата од одреден вид кадри; б) да се обезбедат средства

потребни за работа; в) да се донесат планови и програми за воспитно - обра-

342

зовната работа и г) да се обезбеди опрема, простор, соодветен наставен кадар по

сите предмети и доволен број ученици според педагошките стандарди и

нормативи.

2. Воспитно-образовна дејност во средното образование се остварува

преку примената на плановите и програмите за воспитно-образовната дејност. Со

нив се утврдуваат целите и задачите, содржината, видот и траењето на

образованието во јавните и приватните училишта, како и профилот на кадарот кој

ја реализира програмата.

Средното образование се остварува преку планови и програми за:а) гим-

назиско образование; б) стручно образование; в) средно уметничко образование и

г) средно образование за хендикепирани ученици.

3. Воспитно-образовната работа во средното образование ја остваруваат

наставници, воспитувачи и стручни соработници (педагог, психолог, дефектолог,

социјален работник, лаборант, библиотекар и друго). Наставник во средното

образование е лице кое завршило соодветни студии за образование на факултет,

висока школа или академија и имаат положено стручен испит.

Соодветноста на профилот се утврдува со плановите и програмите.

Изборот на наставници, стручни соработници и воспитувачи по пат на јавен оглас,

го врши директорот на јавното училиште и ученичкиот дом по предлог на

конкурсна комисија, а за приватните средни училишта органот што го овластил

основачот.

Наставникот и стручниот соработник во јавното училиште во текот на

својот работен век е должен перманентно стручно да се усовршува. Стручното и

педагошкото усовршување го организира и остварува одделението за развој во

соработка со наставничките факултети и други високообразовни установи.

Облиците, начинот, постапката и условите за стручно и педагошко усовршување

се пропишуваат со акт што го донесува министерот.

4. Орган на управување во јавното училиште е училишниот одбор. Тој

брои девет члена и тоа: двајца претставници од основачот, тројца претставници од

родители на учениците и четворица претставници од наставниците, а врз

принципите на стручност и компетентност. Членовите на училишниот одбор се

избираат за периодот од четири години со право на уште еден избор.

Училишниот одбор на јавното училиште: а) го донесува статутот; б) ја

донесува годишната програма за работа и го усвојува извештајот за работа; в)

распишува јавен оглас за именување на директор; г) дава мислење во врска со

приговор на наставник и стручен соработник за оцената на нивната работа; д) ја

разгледува реализацијата на годишната програма за работа и ѓ) врши и други

работи утврдени со закон и со статутот на училиштето.

343

Управувањето и раководењето во средното приватно училиште ги

утврдува основачот. Директорот е раководен орган на јавното училиште и уче-

ничкиот дом и е одговорен за законитоста во работата на училиштето. За дирек-

тор на јавно училиште може да биде именувано лице кое покрај општите услови

утврдени со закон, ги исполнува условите за наставник, педагог или психолог и

има пет години работно искуство во воспитно-образовната работа.

Мандатот на директорот на јавното училиште и ученичкиот дом трае пет

години. Тој се именува и разрешува од министерот по мислење на Одделението за

развој и училишниот одбор. Негова задача е да ја организира и раководи

воспитно-образовната и друга работа, самостојно донесува одлуки, го застапува

училиштето пред трети лица и е одговорен за законитоста во неговата работа.

Во надлежност на директорот е и: а) предлагањето на годишната прог-

рама за работа и преземањето мерки за нејзино спроведување; б) извршувањето на

одлуките на училишниот одбор; в) изборот на наставници и стручни

соработници;г) одлучување за распоредување на наставници, стручни

соработници и работници и оценување во согласност со резултатите од нивната

работа; д) одлучување за престанок на работниот однос на наставниците и струч-

ните соработници; ѓ) поднесување извештај за успехот и за постигнатите ре-

зултати во воспитно-образовната работа, за реализација на годишната програма и

е) вршење други работи предвидени со закон и со статутот на училиштето.

Директорот поднесува извештај за материјалното работење на училиштето во

текот на учебната година до управниот одбор и до Министерството.

Стручни органи и тела во јавните училишта се: а) наставнички совет кој

го сочинуваат наставниците и стручните соработници; б) советот на годината,

односно советот на струката кој го сочинуваат наставниците кои изведуваат

настава и стручните соработници; в) совет на паралелката и г) стручни активи на

наставници по одредени стручни области.

Наставничкиот совет: а) дава мислења по предлогот на годишната

програма за работа и го следи нејзиното извршување; б) го разгледува и утврдува

успехот на учениците и работата на други стручни органи; в) им одобрува на

ученици завршување две години во една учебна година; г) го разгледува

остварувањето на планот и програмата и презема мерки за нивно извршување; д)

донесува одлуки по приговори на ученици за утврдени оценки; ѓ) го разгледува

извештајот за извршен стручен надзор, предлага соодветни мерки и е) врши и

други работи утврдени со закон и статутот на училиштето.

Во јавното средно училиште се формира совет на родители кој го со-

чинуваат претставници од родителите на учениците. Советот на родители ја следи

и дава мислење за остварување на воспитно-образовната работа. Работата, бројот

344

на членовите, начинот на избор и организацијата на советот на родители се

утврдува со статутот на училиштето.

Воспитно-образовната дејност во ученичките домови е составен дел од

системот на средното образование. Во ученичките домови се обезбедува смес-

тување и исхрана на учениците и се врши воспитно-образовна дејност.

Средствата за остварување на јавното средно образование се

обезбедуваат во буџетот. Јавните училишта можат да стекнуваат средства и од: а)

партиципација на корисниците на услуги; б) продажба на производи и услуги кои

се резултат на вршење на основна дејност; г) камати и девиденди на плсасирани

средства; д) легати, подароци, завештанија и ѓ) други извори.

15.4. Високо образование

1. Високото образование, е дел на системот на образованието во Репуб-

лика Македонија. Тоа се организира за да се обезбеди пренесување на знаења,

организирање на студии, развој и промоција на образованието и науката, развој на

креативните способности, подготвување на студентите за занимања за кои е

потребна примена на научни откритија и стручни знаења, поттикнување на техно-

лошкиот развој, развој на уметностите, техничката култура и спортот и

напредокот на општеството во кое човекот ја презема одговорноста за својата

сопствена иднина. Таквата улогата и задачите високообразовните установи ги

остваруваат со: а) организирање на различни видови и степени на високото

образование; б) изведување на фундаментални, развојни и применети

истражувања и вршење на применувачка дејност; в) учество во планирањето,

утврдувањето и развојот на вкупниот образовен систем; г) континуирано

образование; ѓ) различни форми на наобразба и развој во областа на науката, тех-

никата и културата; е) научна и техничка соработка со странски и национални

високообразовни и научни установи и со остварување други форми на

меѓународна соработка; ж) организирање и реализирање на високостручна

апликативна дејност и з) организирање на други форми и видови на подигање на

општото образовно ниво и поттикнување на конструктивен натпревар помеѓу

различните идеи и пристапи.

Во системот на високото образование се: универзитет, факултет и ви-

сока стручна школа. Иако законското решение непосредно не ги вклучува,

составен дел на системот на високото образование се и научно-истражувачките

институти, кои заедно со другите научни установи и истражувачки одделенија и

лабаратории чинат систем на истражувачка структура.

Академската заедница ја сочинуваат лицата избрани во наставно-

научни, научни, наставни, соработнички и стручни звања и студентите во

345

високообразовната установа. Редовните професори остануваат членови на

академската заедница и по нивното пензионирање.

Високообразовните установи ја вршат својата дејност врз принципот на

академската автономија. Со автономијата на високообразовните установи се

гарантира интелектуалната слобода на членовите на академската заедница и

творечката природа на истражувачкиот и образовниот процес, како врвни

вредности и способности. Автономијата на универзитетот вклучува академска

слобода на високообразовните установи, автономија на управувањето со

високообразовните установи и неприкосновеност на автономијата.

Високообразовните установи имаат правна заштита на автономијата пред

судовите.

Академската слобода, пак опфаќа: а) слобода на изведување на нас-

тавата, на спроведувањето на научните истражувања, уметничката дејност и

применувачка дејност; б) слобода на студирањето, на утврдувањето на правилата

на студирање, облиците и видовите на наставно-образовните дејности на

проверката на знаењата на студентите; в) подготвување и утврдување на студис-

ките програми и содржината на одделните предмети, како и подготвување на

учебници и други учебни помагала; г) утврдување услови и критериуми за

додипломски и последипломски студии, студии за стекнување на научен степен

доктор на науки, односно за стекнувањето на докторат на науки, како и други

видови на образование; д) подготвување, усвојување и остварување на научно-

истражувачки програми и применувачка работа; ѓ) доделување стручни,

академски и научни звања согласно со закон, како и доделување на почесен

докторат; е) определување услови, критериуми и постапка за избор во наставно-

научни,научни, наставни и соработнички звања и ж) избор во наставно-научни,

научни, наставни и соработнички звања.

Автономијата во управувањето со високообразовните установи се

изразува во: а) планирањето, остварувањето и развојот на високообразовната

дејност, б) воспоставувањето и уредувањето на внатрешната организација, в)

донесувањето на статутот; г) изборот, именувањето и отповикувањето на органите

согласно со статутот; д) располагањето со одобрените финансиски средства, како

и со сопствените приходи; ѓ) формирањето на фондови и основањето други

организации од сопствени приходи, од донации и други извори заради вршење на

високообразовна, научно-истражувачка, издавачка и применувачка дејност; е)

управувањето и користењето на имотот; ж) одлучувањето за формите на

соработка со други организации; з) здружувањето и асоцирањето во соодветни

организации и форуми во земјата и странство; ѕ) остварувањето на меѓународна

соработка, склучувањето договори и учеството во меѓународни организации и

346

асоцијации и и) одлучувањето за други права утврдени со статутот на

високообразовната установа.

Просторот на високообразовните установи е неповредлив. Без соглас-

нот на ректорот, односно деканот, полицијата и другите државни органи на

безбедност не можат да влегуваат во овој простор, освен за спречување на

извршување на непосредно што претстои или започнато кривично дело, за

задржување на неговиот сторител, како и во случај на природни и други непогоди

(пожар, поплава и слично). Автономијата на високообразовната установа се

нарушува и со: а) неповикано учество во дејноста на високообразовната установа;

б) извршување на високообразовна и друга дејност што ги загрозува правата на

членовите на академската заедница насочени кон дискриминација на човекот и

граѓанинот, сврзана со полот, расата, бојата на кожата, националната и етничката

припадност, социјалното потекло, политичкото и верското убедување и

припадност, имотната и општествената положба и в) политичко и религиозно

организирање и дејствување, освен активностите што се остваруваат преку

форуми на кои се разменуваат идеи и мислења.

2. Универзитет е највисока автономна високообразовна, научна, односно

уметничка установа во која се основани факултети, односно високи стручни

школи со својство и без својство на правно лице, како и акредитирани научни

установи кои вршат високообразовна дејност.

Според сопственоста универтзитетот може да е државен, приватен и во

мешовит.

Универзитетот обезбедува развој на образованието, основно единство во

развојот на високото образование, науката, уметноста и стручноста непосредно и

преку факултетите. Тој учествува во утврдувањето на Програмата за

високообразовна дејност во Република Македонија; се грижи за развојот на

вкупниот образовен систем во Републиката, за обезбедување на финансиски,

материјални и други средства и за заштитата и унапредување на стандардот на

студентите и вработените; одлучува за начинот на вршењето на фундаментални и

развојни научни истражувања што имаат интердисциплинарен и

мултидисциплинарен карактер; издава дипломи; организира и одржува современ

информациски универзитетски систем; утврдува единствени основи за вршење на

високо образовната дејност и врши други задачи утврдени со законските и

другите акти.

Државните факултети и високи стручни школи се основаат и вршат

високообразовна дејност во состав на државен универзитет, а приватни факултети

и високи стручни школи, можат да се основаат и да вршат високообразовна

дејност во приватен универзитет или надвор од составот на универзитет. Државна

347

високообразовна установа основа Собранието на Република Македонија со закон.

Приватна високообразовна установа може да основа домашно и странско правно

и физичко лице.

Факултетот во вршењето на високообразовната, уметничката, научно-

истражувачката и применувачката дејност го планира остварувањето и развојот на

дејностите за кои е основан и врши високообразовна дејност како додипломски,

последипломски и докторски студии во една или повеќе сродни односно

меѓусебно поврзани научни и стручни дисциплини, односно уметничка дејност во

една или повеќе сродни уметнички области и се грижи за нивниот развој. Тој

управува и ги користи имотот и материјалните средства со кои располага и издава

дипломи и други документи за завршени студии и други видови на образование.

Негова задача е и предлагање и преземање мерки за унапредување и заштита на

стандардот на студентите и вработените и размената научни и стручни услуги и

производи со домашни и странски физички и правни лица.

Висока стручна школа врши високообразовна дејност во областа на

една или повеќе сродни, односно заемно поврзани струки и се грижи за нивниот

развој. Високата стручна школа остварува високообразовна дејност како

додипломски стручни студии, специјалистички стручни студии и применувачка

дејност. Високата стручна школа може да врши и научно-истражувачка односно

уметничка работа ако тоа е утврдено со нејзиниот основачки акт.

Системот на обезбедување и оценување на квалитетот на високото об-

разование опфаќа: одобрување, потврдување и признавање на високообразовна

установа, за вршење дејност што се остварува преку акредитација; процена на

квалитетот на вршењето на високообразовната дејност, на управувањето,

финансирањето, академските и други активности и нејзините приоритети, се

остварува преку системот на евалуација. Резултатите од евалуацијата на квали-

тетот на високото образование се содржани во извештаи кои и се достапни на

јавноста.

3. Органи на универзитетот се: универзитетски сенат, ректор и

ректорска управа. Орган на управување и стручен орган на универзитетот е

универзитетскиот сенат. Него го сочинуваат претставници од високообразов-

ните установи и на научните установи кои се во состав на универзитетот, избрани

непосредно и со тајно гласање од редот на професорите, односно научните

советници и од студентите. Сенатот од редот на своите членови избира

претседател. Неговите права и обврски се уредуваат со деловник на сенатот. Рек-

торот и проректорите учествуваат во работата на сенатот, без право на глас.

Членовите на сенатот се избираат за време од четири години. Во надлежност на

сенатот се повеќе прашања, меѓу кои и: донесувањето статут на универзитетот и

давање согласност на статутите на високообразовните установи во неговиот

348

состав; годишната финансиска претсметка на универзитетот; донесувањето

годишна и четиригодишна програма за развој и работа на универзитетот; доделу-

вањето на титула почесен доктор на науки и звањето почесен професор на

универзитетот (Doktor honoris causa и Profesor honoris causa); избор и разрешување

ректор и проректори на универзитетот; предлагање нормативи и стандарди за

вршење на високообразовната дејност; утврдување единствени основи за вршење

на високообразовната дејност, за условите и критериумите за запишување на до-

дипломски студии, единствени правила на студирање, единствени основи за

организирање на последипломски и докторски студии, за единствените основи за

кредит системот и преминот од една на друга студиска програма, за единствените

критериуми и постапката за избор во наставно-научни, научни, наставни и сора-

ботнички звања и други прашања утврдени со законските и други акти.

Раководен орган на универзитетот е ректорот. Тој се избира од

редовните професори за време од четири години. Универзитетот има еден или

повеќе проректори, кои се избираат од редот на лицата избрани во наставно-

научни и научни звања. Проректорите се избираат на предлог на ректорот.

Вршењето на должноста ректор и проректор е неспоив со вршењето на друга

државна функција или функција во политичка партија.

Ректорот го претставува и застапува универзитетот во земјата и во стран-

ство. Тој во рамките на раководењето со универзитетот е надлежен за извршување

одлуките и заклучоците на сенатот, за усогласување на високообразовната,

уметничката, научноистражувачката и применувачката дејност и друга работа на

универзитетот, за поднесување предлози и одлуки, други општи акти и заклучоци

за прашања одлучување на сенатот и другите органи, промовирањето доктори на

науки, доделувањето награди на универзитетот и други работи утврдени со закон

и статутот на универзитетот.

Високообразовните и другите установи во состав на универзитетот се

должни на барање од ректорот да го информираат за сите прашања што се од

интерес за остварување на целите и задачите на универзитетот и да му овозможат

достап до сите документи од нивното работење.

Ректорот е должен најмалку еднаш во годината, до сенатот и основачот,

да поднесува извештај за работата на универзитетот.

Ректорската управа ја сочинуваат ректорот, проректорите, деканите на

факултетите, директорите на високите стручни школи, директорите на

акредитираните научни установи и на студентите. Со неа раководи ректорот.

4. Факултетот е самостојна високошколска установа. Органи на

факултетот се наставно-научен совет, декан и факултетска управа. Органи на

високата стручна школа се наставнички совет, директор и управа на високата

стручна школа.

349

Орган на управување и стручен орган на факултетот, односно високата

стручна школа е наставно-научниот, односно наставничкиот совет. Наставно-

научниот совет го сочинуваат редовните и вонредните професори и доцентите.

Наставничкиот совет на високата школа го сочинуваат професорите, вишите

предавачи и предавачите. Во наставно-научниот, односно наставничкиот совет

свои претставници избираат соработниците и студентите. Бројот на

претставниците на соработниците и студентите и времето за кое се избираат се

утврдува со статутот на високообразовната установа. Наставно-научниот, односно

наставничкиот совет може за одделни студиски програми или за други потреби да

формира стручни тела утврдени со статутот.

Наставно-научниот, односно наставничкиот совет: донесува статут;

четиригодишна програма за развој и годишна програма за работа; избира и

разрешува декан и продекани, односно директор и заменик на директорот;

утврдува студиски предметни програми; врши избор во наставно-научни,

наставно-уметнички, научни, наставни и соработнички звања; предлага број на

студенти кои се запишуваат во прва година на додипломски и последипломски

студии; предлага и презема мерки за унапредување и заштита на стандардот на

студентите и вработените; врши и други работи утврдени со закон и статутот.

Деканот е раководен орган на факултетот. Директорот е раководен орган

на високата стручна школа. Деканот, односно директорот го застапува и

претставува факултетот, односно високата стручна школа во земјата и во

странство. Вршењето на должноста декан и продекан, односно директор на

висока стручна школа е неспојливо со вршење на друга државна функција или

функција во политичка партија.

Деканот односно директорот во рамките на вршењето на својата

раководна функција: ги извршува одлуките и заклучоците на наставно-научниот,

односно наставничкиот совет; се грижи за усогласено вршење на

високообразовната, уметничката, научно-истражувачката и применувачката

дејност; ги свикува седниците на наставно-научниот, односно наставничкиот

совет, го предлага дневниот ред и претседава со нив; на наставно-научниот,

односно наставничкиот совет му поднесува предлози на одлуки, општи акти и

заклучоци за прашањата чие разгледување и решавање е во негова надлежност; ги

промовира дипломираните студенти и доделува награди; врши и други задачи

согласно со законот, статутот и општите акти на факултетот, односно високата

стручна школа. Деканот, односно директорот е должен најмалку еднаш во

годината до наставно-научниот, односно наставничкиот совет и до ректорот на

универзитетот да поднесува извештај за својата работа.

Деканатската управа, односно управата на високата стручна школа ја

сочинуваат деканот, односно директорот, продеканите, односно заменикот на

350

директорот и раководителите на внатрешните наставно-научни, односно на

наставните организациони единици и претставници на студентите. Деканатската

управа, односно управата на високата стручна школа ја свикува и со седниците

претседава деканот односно директорот.

5. Високообразовните установи остваруваат додипломски, последиплом-

ски и докторски студии, континуирано образование и студии за надоградување,

продлабочување или проширување на одделни знаења.

Студиските и предметните програми за додипломските студии ги

донесува наставно-научниот совет и согласност за нив дава и ректорската управа.

На додипломски студии на факултет може да се запише лице кое има завршено

четиригодишно средно образование и ако ги исполнува условите и критериумите

утврдени со конкурсот за запишување. На додипломски студии на факултет кои

траат пократко од четири години и на студии на висока стручна школа може да се

запише и лице кое има завршено средно образование и пократко од четири

години ако ги исполнува другите услови и критериуми утврдени со статутот на

универзитетот, односно високообразовната установа и условите утврдени со

конкурсот за запишување. По исклучок, особено талентирано лице, може да

запише студии од областа на уметностите и ако нема завршено средно

образование, под услов да го стекне до крајот на втората година на студиите, под

условите утврдени со статутот на факултетот.

Запишувањето на додипломски студии, се врши врз основа на конкурс,

кој го објавува ректорската управа на универзитетот, односно високообразовната

установа која не е во состав на универзитетот. Конкурсот содржи: број на

студенти по одделни студиски програми, услови за запишување, услови и

критериуми за избор на кандидатите, постапка за спроведување на конкурсот,

како и рокови за пријавување, полагање и запишување на кандидатите.

Бројот на студентите кои можат да се запишат на високообразовните

установи се определува според капацитетот за студирање и не може да биде

поголем од бројот на студентите утврден со акредитацијата на високообразовната

установа. Одлука за бројот на студентите кои се запишуваат на државни

високообразовни установи и чие образование го финансира Фондот, на предлог

на Фондот, донесува Владата на Република Македонија. Додипломските студии се

организираат како редовни студии. Кога тоа го овозможува природата на

студиската програма студиите можат да се организираат и како вонредни студии и

како студии од далечина.

На вонредни студии може да се запише лице кое ги исполнува условите

за запишување на редовен студент и има засновано работен однос на неоп-

ределено време, како и лице кое од оправдани причини, определени со статутот на

високообразовната установа, не е во можност да се запише како редовен студент.

351

Додипломските студии на факултет траат од четири до седум години.

Додипломските студии на високите стручни школи траат од една до три години.

Кога тоа е соодветно на содржината на студискиот програм, студиите можат да

траат и четири години.

Учебната година почнува на 1 октомври, а завршува на 30 септември

следната година кога се дели на два семестри, зимски и летен. Почетокот и

времетраењето на наставата во зимскиот и летниот семестар се определува со

статутот на факултетот, односно високата стручна школа. Ако учебната година се

организира според кредит системот по семестри, почетокот и завршетокот на

наставата се определува со статутот на факултетот, односно високата стручна

школа.

Проверката на знаењето на студентот, по наставните предмети, се врши

континуирано во текот на наставно-образовниот процес. Завршното оценување се

изразува со оценка од 5 (пет) до 10 (десет). Оценката 5 (пет) означува недоволен

успех. Завршното оценување го врши наставникот, односно комисија, при што

како основа се земаат резултатите од континуираната проверка на знаењата ост-

варена преку тестовите, колоквиумите и другите видови на проверка на знаењето.

По барање, студент кој на завршното оценување три пати покажал недоволен

успех, може да полага пред тричлена комисија составена од наставници од исто

или сродно наставно-научно подрачје. Составот на комисијата и начинот на кој се

врши полагањето поблиску се утврдува со статутот на високообразовната

установа. Завршното оценување задолжително се запишува во индексот и во

пријавата за завршно оценување. Просечниот успех на студентот претставува

аритметичка средина на оценките од завршното оценување по сите наставни

предмети во текот на студиите, вклучувајќи го и завршниот испит.

Ако студентот не е задоволен од завршното оценување, односно од оцен-

ката, или ако смета дека испитот не е спроведен во согласност со закон и со

статутот, како и во други случаи утврдени со статутот на високообразовната

установа може, во рок од 24 часа, да поднесе приговор до деканот односно

директорот на високообразовната установа. Во таков случај, ако деканот утврди

дека се исполнети условите, наставникот ќе ја преиспита оценката од завршното

оценување. Но доколку тој не ја преиспита оценката што ја утврдил, студентот

испитот го полага пред тричлена комисија составена од наставници од исто или

сродно наставно-научно подрачје, во наредните 24 часа, наредниот работен ден.

Исто така, по барање, на студентот му се овозможува да го повтори завршното

оценување за повисока завршна оценка по наставен предмет од претходната и те-

ковната учебна година.

Последипломските студии се организираат како последипломски научни

односно уметнички студии (магистерски студии) и последипломски стручни

352

студии (специјалистички студии). Висока стручна школа може да организира

специјалистички стручни студии само од стручните области во кои врши

високообразовна дејност.

6. Научен степен доктор на науки може да се стекне со докторски студии

и одбрана на докторска дисертација или со пријавување и одбрана на докторска

дисертација.Докторските студии траат најмалку две години. Докторската

дисертација е самостоен научен труд кој е резултат на самостојна научна работа и

претставува придонес во развојот на соодветната научна односно уметничка

област.

На факултетот наставно-научни звања се доцент, вонреден професор и

редовен професор. На факултетите во областа на филолошките науки и на другите

високообразовни установи на кои се изведува настава по јазик наставностручни

звања се лектор и виш лектор. На високите стручни школи наставни звања се

предавач, виш предавач и професор на висока стручна школа.

Соработнички звања се помлад асистент, асистент, помлад лектор и

уметнички соработник. На факултетите, односно високите стручни школи од

редот на студентите кои завршиле трета година на студии со вкупен просечен

успех од најмалку 8,00 (осум), или од студентите на последипломски или

докторски студии можат да се избираат демонстратори.

Образовниот систем во Република Македонија, од предучилишните

установи, до универзитетското обезбедува претпоставки за оформувањето на

образовниот профил на секој поединец и во дефинирањето на кадрите и

кадровската структура во земјата. Овој систем е кохерентен и овозможува

соодветна проодност во воспитно-образовните процеси

Kористена литература

а) Книги и часописи

Алексоски С., (1998): Психологија на комуникацијата во педагошката

пракса; Штип, Педагошки факултет „Гоце Делчев“

Алексоски, С., Цветановиќ, В.,: (2002); Култура на општење во педагошката

и деловната комуникација; Штип, ПФ. „Гоце Делчев“

Андревски, Ж., (1995): Живот со мас-медиуми; Скопје; Љуботен

Андревски, Ж., (1994); Четири „А“ - за новинарот и за новинарството -

теорија, пристап, практика; Битола

Аристотел; (1998); Избор; Скопје; Матица Македонскиа

Бајалџиев, Д., (2000): Политологија, Скопје, Правен факултет

Бајалџиев, Д., (1999): Вовед во правото, Скопје, Книга прва, Правен факултет

Бачановиќ, О., (1992): Правна држава; Скопје, Безбедност, бр. 3

Bosanac,M., Mandić, O., Petković, S., (1977): Rječnik sociologije i socijalne

psihologije, Zagreb

Бобио,Н.; (1997):Десница и левица; Београд-Подгорица; Народна књига,ЦИД

Вебер, М., (2000): Ученият и политикът; Софи; ЕОН

Габер, Н., Јовевска, А., (1997): Дизајнирање на изборен систем на Републи-

ка Македонија; Фридрих Еберт, Скопје

Габер, Н., Динева-Сланинка, М., Драговиќ, А., Јакимовски, Ј., Јовевска, А.,

Христова, Л.,Шопар, В., (1998): Локални избори ’96, Скопје; Институт за

социолошки и политичко-правни истражувања

Гаговска, Б., (1996): Збирка прописи за локалната самоуправа; Битола;

Унион

Глигоров, К., (2000): Македониеја е сè што имаме, Скопје, Три

Goati, V..(1980): Politička sociologija; Beograd, Mladost

Goati, V.,(1990): Savremene političke partije; Beograd, IIC

Goati, V., (1991): Jugoslavija na prekretinci; Beograd Jugoslovenski institut

novinarstva

Goati, V., (1991): Idеоlogija i društvena stvarnost; Beograd; Radnička štampa

Граѓанското образование во Република Македонија -образование за

граѓанско општество; (зборник); (1998); Скопје

Dal, R.,: (1994): Dileme pluralističke demokratije; Beograd; BIGZ

Дюверже, М., (2000): Политические партии; Москва; Академический проект

354

Diverže, M., (1966): Uvod u politiku; Beograd, Savremena administracija

Diverže, M., (1968): Demokratija bez naroda; Beograd, Rad

Duverger, M, (1980): Janus dva lica zapada; Zagreb, Globus

Дюверже, М.,:(1999): Социология на политиката; София; Кама

Диверже, М.; (2000): Политическиe партии; Москва; Академический проект

Документи за борбата на македонскиот народ за самостојност и за

национална држава; (1981); Том 1; Факултет за филозофско - историски

науки; Скопје,

Докузов, П., (2000): Задоцнетата правда е најголема неправда; Штип,

Венеција

Đorđević, O., (1987): Osnovi državne bezbednosti; Beograd; Visoka škola

unutrašnjih poslova

Стојановски, А., Каратџиев, И., Зографски, Д., Апостолски, М.; (1972):

Историја на македонскиот народ; Скопје, Институт за национална историја

и Просветно дело

Ефикасноста на парламентарната демократија (1991-1992); (1995); Скопје,

Институт за социолошки и политичко-правни истражувања

Zavadski, S., (1975): Država blagostanja; Beograd; Radnička štampa

Институциите на современата политичка демократија- компаративно-

монографска студија; (1995); Скопје; Институт за социолошки и политичко-

правни истражувања

Jovičić, M., (1984): Veliki ustavni sistemi; Beograd, IRO "Svetozar Marković

Картов, В., (1984): Практикум по историја на државите и правата на

народите на Југославија; Скопје, Студентски збор

Катарџиев, И., (1993): Сто години ВМРО, сто години револуционерна

традиција; Скопје, Мисла

Катарџиев, И., (1999): Македонија спроти втората светска војна; Скопје,

Менора

Китановски, Л., (1996) Поделба на власта; Скопје; Анископ,

Климовски, С., (1997): Уставен и политички систем; Скопје; „Просветно

дело“

Корубин,Ј.,: (1999) Збогум интелектуалци, Матица Македонска, Скопје

Kolakoviċ,J., (1976): Historija novovjekovnih političkih teorija; Čakovec; Zrinski

Лазаревски, П., (1993): Основи на моделирањето на политиката; Скопје,

Институт за социолошки и политичко-правни истражувања (необјавена

докторска дисертација)

355

Лазаревски, П., (1993): Политика и стратегија; Скопје, НИК „Лист“; Инсти-

тут за социолошки и политичко-правни истражувања

Линц,Х.Д., (1994): Достоинства парламентаризма: „Век XXI и мир“; Руский

журнал, Москва,

Lipset, S.M., (1969); Politički čovek; Beograd; Rad

Липхарт, А.,: (1994); Демократијата во поделените општества; Скопје; Степ

Лукић, Р., (1975): Политичке странке; Београд, Научна књига

Lukić, R.:(1962); Poliitička teorija države; Beograd; Savez udruženja pravnika

Jugoslavije

Lučev, I., (1974): Socijalni karakter i politička kultura; Sociologija, бр. 1/1974

Мангейм, Б.Д.; Рич,.К. Р.; (1999): Политология- методы иследования;

Москва; Весь мир

Марковиќ, Р.; (1995): Уставно право и политичке институције; Београд,

Службени гласник

Matić,M., Podunavac, M., (1995): Politički sistem; Beograd, Institut za političke

studije

Mil, Dž. S., (1988): O slobodi; Beograd; Filip Višnjić

Милосавлевски,С.,(1991); Страв од промени; Скопје; Комунист

Милосавлевски, С., (1993) Источна Европа помеѓу егалитаризмот и

демократијата; Скопје; ИП.Љуботен

Милосавлевски С,: (1994) Собранието на Република Македонија 1990-1994;

Дијалог, бр.6;

Milosavljević, S., (1977): Politička akcija; Beograd, Institut za političke studije

Milosavljević, S., (1980): Istraživanje političkih pojava; Beograd, Institut za

političke studije

Mirić, J., (1973): Interesne grupe i politička moć, Zagreb, Narodno sveučilište

Миноски,М., (1985): Федеративната идеја во македонската политичка

мисла (1887-1919); Скопје; Студентски збор

Мирчев,Д. (1991) Драмата на плурализацијата; Скопје; „Комунист“

Мирчев, Д. (1998): Општествени институции; види: (зборник) Социологија;

редактор Блага Петровска; Скопје; Студентски збор

Михајловски, С., Веригиќ,М.Д., (1998) Повеќепартиските избори во

Р.Македонија – анализа на изборните резултати во 1994 и 1996 година;

Скопје; Институт за социолошки и политичко-правни истражувања

Мирчев, Д., (1971): Изборниот процес во анлосаксонските земји; Скопје,

Институт за социолошки политичко-правни истражувања

356

Михајловски,С., (1993): Политичката плурализација и изборите; Дијалог,

бр. 3-4;

Michels, R., (1990): Sociologija partija u savremenoj demokraciji; Zagreb;

Informator

Мојаноски, Ц. (1986): Делегатското прашање во собраниското одлучување;

(магистерска теза; машинопис); Скопје; Институт за социолошки политичко-

правни истражувања

Мојаноски,Ц., (1996): Социјален и политички профил на политичките

партии на Македонија; Скопје; „Либер“

Мојаноски, Ц. (1998): Методологија на научноистражувачката работа -

избор текстови; Скопје, 2-ри Август - С

Мојаноски, Ц., (2000): Летопис на македонската демократија; Скопје;

Пакунг

Мојаноски, Ц., (1996) Елементи на политичкиот иденитет на политичките

партии; Социолошка ревија бр.1

Мојаноски, Ц., (1997) Демократијата и политичките партии; Годишник на

Факултетот за безбедност, бр.1

Мојаноски, Ц., (1999) Политичката култура значаен фактор на демократ-

скиот процес; Годишник на Факултетот за безбедност, бр.1

Мојаноски, Ц. (2000): Некои погледи за полицјата; Годишник на Факултетот

за безбедност, бр.1

Мојаноски, Ц. (2001) Финансирање на политичките партии; Годишник на

Факултетот за безбедност, бр.1

Montesquie, S.; (1971): Duh Zakona:Види: Smailagić, N.,: Historija političkih

doktrina; Zagreb; Naprijes

Нацрт амандманите на Уставот на Република Македонија; (2001); Скопје;

Правен факултет

Neuman, F., (1974): Demokratska i autoritarna država; Zagreb, Naprijed

Od izbornih reituala do slobodnih izbora; (1991); Beograd; Institut društvenih

nauka

Pašić, N., (1979): Klase i politika; Beograd, Rad

Pečujlić, M., Milić, V., (1991): Metodologija društvenih nauka; Beograd, Službeni

list

Pečujlić, M., Milić, V., Branković, S., Kovačević, M., (1991): Rađanje javnog

mnenja i političkih stranaka; Beograd; Institut za političke studije; Centar za javno

mnenje "Medium", Pravni fakultet

Pečujlić, M., Milić, V., (1990): Poličke stranke; Beograd; Stručna knjiga

357

Пржовски, С., (2001): Јогата и етиката- моралните вредности на индиската

философија на системот на јогата; Скопје; Епоха

Pulišelić, S., (1971): Političke stranke faktor suvremenog političkog sistema;

Zagreb; Naprijed

Ratković, R., (1961): Ogledi o problemima savremenog društva; Beograd,

Kultura

Ratković, R., (1987): Osnovi političkih nauka; Beograd, Zavod za udžbenike i

nastavna sredstva

Savičević, D., (1996): Metodologija istraživanja u vaspitanju i obrazovanju;

Vranje, Učiteljski fakultet u Vranju

Simović,V.; Opetranović, B., (1979): Istorija narodne vlasti u Jugoslaviji;

Beograd; Savremena administracija

Smailagić, N., (1971): Historija političkih doktrina I, Zagreb; Naprijed

Спасов, Ѓ., (1995): Партиските системи и парламентарната демократија;

Види во: Институциите на современата демократија; Скопје; Институт за

социолошки и политичко-правни истражувања

Русо, Ж,.Ж. (1978): Општесвениот договор; Скопје; Култура

Smiljković, R., (1993): Političke partije, Beograd, INP "Književne novine -komerc"

d.d.

Smisao jugoslovenskog pluralističkog šoka; (1989); Beograd, Književne novine

Tadić, Lj., (1996): Osnovi nauke o politici; Beograd; BIGZ

Tadić,Lj. (1996): Politikološki leksikon; Beograd; Zavod za udžbenike i nastavna

sredstva

Tadić, Lj., (1989): Pluralizam i demokratija; Samoupravljanje; бр.5 Tomić, D.,

(1995): Mega levica - socijaldemokratski odgovor na strukturalnu krizu modernog

društva; Beograd, BMG

Тоновски, Ѓ., (1999): Светот на комуникацијата; Скопје, Институт за истра-

жување на туризмот

Тоновски, Ѓ., (1995): Вовед во социологијата; Скопје; Студентски збор

Този, Ѓ., (1994): Политката и моќта; Скопје, Студентски збор

Трајковски, И.; (1996); Граѓанско содружништво; Гоцмар; Битола

Трајковски, И.,(2000): Социологија што е и како се употребува? Скопје,

Матица Македонска

Fočanski propisi; (1981); Sarajevo; Fototipsko izdanje

Hamilton, Medison, Đej,: (1981): Federalistički spisi; Beograd; Radnička štampa

Frurdrich, J.C., (1971): Ustav kao politička snaga; види: Mratović, V.; Problemi

suvremene države; Zagreb; Naprijed

358

Христов, А., (1995); Идејата за федерација во македонската политичка мисла

(1878 - 1941), Скопје, Мисла

Христова, Л., Шопар,В., Јовевска, А., Сасајковски, С., :Парламентарни

избори ’98 во Македонија; Скопје, Институт за социолошки и политичко-

правни истражувања

Hobess,T.: (1954): Levijatan; Zagreb; Školska knjiga

Цакирпалогу, П., Веригиќ, М. Д.,: Избори во Македонија 1990; Скопје,

Институт за социолошки и политичко-правни истражувања

Шкариќ,С., (1994): Уставно право; прва книга,Скопје, Union trade

Шкариќ,С.,(1995):Уставно право; втора книга,Скопје, Union trade

Шкариќ, С., (200): Македонија на сите континенти - мир, демократија,

геополитика;Скопје, Union trade

Шопар, В., Андревски, Ж., Колар-Панов, Д. (2001): Медиумите во процесот

на политичката и социјална трансформација во Република Македонија;

Скопје; Институт за социолошки и политичко-правни истражувања

б) Уставни, законски и други документи

Устав на Република Македонија; (1991); Службен весник на Република

Македонија; бр. 52/1991

Устав на СФРЈ и Устав на СРМ, (1989): Скопје; Службен весник на СРМ

Амандмани од IV-XVIII на Уставот на Република Македонија; (2001);

Службен весник на Република Македонија; бр. 91/2001

Конституция Росисийской Федерации; (1997), Москва; Инфра М-Норма

Статут на општината Кисела Вода; (1997); Скопје; Службен гласник на

Град Скопје

Закон за авторското и сродните права; (1996); Скопје; Службен весник на

Република Македонија, бр. 47/96

Закон за заштита на децата; (2000); Скопје; Службен весник на Република

Македонија, бр.98/2000;

Закон за високото образование; (2000); Скопје; Службен весник на

Република Македонија, бр. 64/2000

Закон за средното образование; (1995); Скопје; Службен весник на

Република Македонија, бр. 44/1995

Закон за основното образование; (1995); Скопје; Службен весник на

Република Македонија, бр. 44/1995

359

Закон за референдум и гаѓанска иницијатива; (1998); Службен весник на

Република Македонија, бр.24/98

Закон за локална самоуправа, (1995); Скопје; Службен весник на Република

Македонија, бр. 52/95

Закон за локална самоуправа; (2002); Скопје; Службен весник на Република

Македонија, бр.5/2002

Закон за трговски друштва, (1996); Скопје; Службен весник на Република

Македонија, бр. 28/96

Закон за народен правобранител, (1997); Скопје; Службен весник на Репуб-

лика Македонија, бр. 7/97

Закон за Републичкиот судски совет; Скопје; Службен весник на Република

Македонија, бр. 80/19992

Закон за судовите; (1995); Скопје; Службен весник на Република Македонија

бр.36/1995

Закон за јавното обвинителство; (1992); Скопје; Службен весник на Репуб-

лика Македонија, бр. 80/1992

Закон за организација и работа на органите на државната управа;(2000);

Скопје; Службен весник на Република Македонија бр. 58/2000

Закон за внатрешни работи; (1995); Скопје; Службен весник на Република

Македонија бр. 19/1995

Закон за агенцијата за разузнавање; (1995); Скопје; Службен весник на

Република Македонија бр. 19/1995

Закон за политичките партии; (1995); Скопје; Службен весник на Република

Македонија бр. 41/1994

Закон за штрајкот; (1991); Скопје, Трудбеник

Правила за штрајк; (1989); Скопје, Трудбеник

Dokumenti o ljudskim slobodama i pravima; (1968); Beograd; Arhiv za pravne i

društvene nauke, br. 4

в) Енциклопедии и лексикони

Enciklopedija političke kulture,(1993);Beograd; Savremena administracija

Sociološki leksikon; (1982); Beograd; Savremena administracija

Prvana enciklopedija, (1985); Beograd; Savremena administracija

Politička enciklopedija, (1975); Beograd; Savremena administracija

360

361

Индекс на имиња

Аквински ....................................... 100

Алексосоки, С ............................... 311

Almond, G ...................................... 155

Андревски, Ж ........................ 311, 312

Аристотел .............................. 133, 215

Бачановиќ, О ................................. 133

Бачановиќ,О .................................. 134

Берк, Е ............................................ 215

Бајалџиев, Д ............................... 8, 133

Бјалџиев, Д..................................... 133

Боден ................................................. 93

Bosanac, ............................................ 25

Брајс ................................................ 101

Веригиќ, М.Д ................................ 261

Вирга ................................................. 27

Габер, Н .......................................... 262

Глигоров, К ...................................... 43

Goati, V ................................... 228, 235

Диги ................................................ 102

Диверже, М .......................... 8, 12, 228

Делчев, Г .......................................... 34

Иванов, Ѓ ........................................ 152

Истон ................................................... 9

Јовановиќ,С ..................................... 91

Јовевска, А ............................. 235, 262

Катарџиев, И ............................. 33, 34

Картов, В .............................. 31, 32, 33

Келзен, Х ................................ 102, 144

Китановски, Л ............................... 306

Климовски, С .... 8, 43, 53, 54, 68, 80,

88, 149, 186, 215, 216, 311

Конт, О ..................................... 15, 102

Kolaković, J ...................................... 96

Коук, Е ............................................ 129

Ласки, Х .......................................... 102

Лазаревски, П ................................ 239

Линколн, А ..................................... 101

Линц ................................................ 101

Липхарт, А ..................................... 220

Лок, Л ....................................... 95, 100

Лок, Џ .............................................. 152

Лукиќ,Р ............................................. 90

Лутер, М ........................................... 92

Lučev, I .................................... 154,155

Мајнјхајм .................................... 22, 26

Марковиќ, Р ..... 26, 27, 89, 90, 91, 98,

100, 229

Matić, M .......................................... 243

Матрен ............................................ 102

Мил, С. Џ ............................... 127, 218

Милиќ, В ........................................... 25

Милосавлевски, С ......................... 235

Милосављевиќ,С ............................. 13

Миноски,М .................................... 104

Мирчев, Д ...................... 229, 238, 257

Михајловски, С ............................. 257

Michels, R ........................................ 242

Miri}, Ј .......................................... 13

Мисирков, П. К ............................... 38

Мојаноски, Ц ........................ 229, 238

Мол, Р .............................................. 135

Монтеские ...................................... 271

Монтескије .............................. 96, 101

Мусолини ....................................... 124

Наполен ......................................... 124

Neuman,F .......................................... 13

Николовски, А ................................ 208

Ноберт, В ........................................ 311

362

Pa{i}, N ........................................ 13

Перикле .......................................... 215

Платон .................................... 133, 215

Плушковски, В................................... 4

Petranović, B ............................... 40, 41

Pečujlić, M ................................ 25, 239

Podunavac, M ................................. 243

Polehova, P .......................................... 5

Пот .................................................. 100

Prodanović, D ................................. 127

Пржовски, С .................................. 217

Pulišelić, S ....................................... 230

Ratković, R ....................................... 12

Русо, Ж. Ж ...................96, 97, 98, 100

Сандански,Ј ................................... 103

Savi~evi}, D ............................. 15

Simović,V ................................... 40, 41

Smailagić, N ................................ 93, 98

Солон .............................................. 133

Спасов, Ѓ ........................................ 230

Ташковиќ, Х. Г ............................... 38

Tadić,LJ ................................... 134, 227

Този, Ѓ .................................... 223, 229

Трајковски, И ........................ 1, 15, 20

Тукидид .................................. 133, 215

Харингтон, Џ ................................. 129

Хаџи -Димов,Д ............................. 103

Хелер, А ................................. 124, 135

Хобс, Т ........................................ 94, 95

Христов, А ....................................... 38

Цакирпалогу, П ............................. 261

Шкариќ, С . 18, 53, 61, 63, 64, 67, 70,

71, 78, 87, 88, 91, 94, 95, 130, 132,

135, 140, 162, 169, 171, 185, 221,

228, 229, 230, 231, 243, 271, 282

Штал, Ф .......................................... 135

363

Издавачи:

Педагошки факултет “Гоце Делчев“ Штип

Бул. “Гоце Делчев“ бр. 89

“2-ри Август-С“ Штип

ул. “Ген. Михајло Апостолски“ Штип

CIP - Каталогизација во публикација

Народна и универзитетска библиотека

“Св. Климент Охридски“ Скопје

321.728(497.7)(075.8)

342(497.7)(075.8)

МОЈАНОСКИ, Цане Т.

Основи на општественото уредување: (основи на политичкиот систем): [постојан

учебник]/ Цане Т. Мојаноски. -Штип, Педагошки факултет “Гоце Делчев“ Штип и

“2-ри Август С“ Штип, 2002. 362 стр.: граф прикази, табели; 24 cm

Библиографија 353-359; - Регистер

ISBN 9989-9892-7-3 (фак-тет)

ISBN 9989-909-13-Х (2-ри Авг.)

А) Македонија – Парламентарна демократија во републиканска држава –

Високошколски учебници

Б) Македонија – Уставно уредување – Високошколски учебници

COBISS-ID 47978762

Според мислењето на Министерството за финансии, за книгата “Основи на

политичкиот систем“ се плаќа повластена даночна стапка