cihan Ünver - türk tasavvuf (tekke) mûsi̇kîsi̇’nde i̇cra edi̇len - ts00911

7/18/2019 Cihan Ünver - Türk Tasavvuf (Tekke) Mûsıkîsı’Nde ıcra Edılen - Ts00911

http://slidepdf.com/reader/full/cihan-uenver-tuerk-tasavvuf-tekke-musikisinde-icra-edilen 1/66

i

T.C.

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI

TÜRK TASAVVUF (TEKKE) MÛSİKÎSİ'NDE İCRA EDİLEN

TÜRLERE ÖRNEK ESERLER VE BU ESERLERİN MÛSİKÎ

AÇISINDAN İNCELENMESİ

Cihan ÜNVER

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Tez Danõşmanõ: Öğr. Gör. Erdoğan ATEŞ

ISPARTA - 2011

ii

iii



i

ÖNSÖZ

Mûsikî, hayatõmõzõn her evresinde önemli bir yere sahiptir ve çok eski

zamanlardan bu yana varlõğõnõ sürdürmüştür. Tüm medeniyetlerde mûsikî, önemli bir kültür alanda faaliyet ortamõ oluşturmuştur.

İslam dininde mûsikî daha çok dini temalõ eserlerle ağõrlõk kazanmõştõr. İbadet maksadõmõştõr. ªAllah güzeldir, güzeli severº hadisi ve bunun gibi hadisler İslam sanatõnõn olesinde önemli ölçüde rol oynamõştõr. İnanç ve güzellik kavramõ iç içe geçmiştir. İslam i sanatlarõ benimsemiş ve tüm İslam medeniyeti içerisinde ilgi görmüştür. Örneğin bir Kunmasõ dinleyeni hem sanat hem de dini yönden etkilemiştir. Bu sayede mûsikî de dini dularõ ifade eden önemli bir unsur olarak tarih boyunca karşõmõza çõkmaktadõr.

Bu çalõşmada emeği geçen başta Danõşmanõm Öğretim Görevlisi

Erdoğan Ateş Hocam olmak üzere, Müzik Kültürü Araştõrma ve Uygulama Merkezi çalõşanlarõ

n destekleyen Sevgili Anneme, İrfan Ünver'e, Okan Ünver'e çok teşekkür ederim.

Cihan ÜNVER

Isparta ± 2011

ii

ÖZET

TÜRK TASAVVUF ( TEKKE) MÛSİKÎSİ'NDE İCRA EDİLEN TÜRLERE

ÖRNEK ESERLER VE BU ESERLERİN MUSİKİ AÇISINDAN

İNCELENMESİ

Cihan ÜNVER

Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatlarõ Ana Dalõ, Türk Din Mûsikîsi Bilim Dalõ, 97 Sayfa, Şubat, 2011

Danõşman: Öğr. Gör. Erdoğan ATEŞ



Günümüzde Türk Din Mûsikîsi iki ana başlõk altõnda incelenir. Bunlar

Cami Mûsikîsi ve Tasavvuf (Tekke) Mûsikîsi'dir. Biz de dini hayat içerisinde bulunan ve edilen türlerin ne anlama geldiğini, nasõl icra edildiklerini göstermek amacõyla bu çatõk. Tasavvuf'un İslam dini üzerinde önemini ortaya koyduktan sonra Cami Mûsikîsi ve asme alanõmõz olan Tasavvuf (Tekke) Mûsikîsi türlerini ele alarak bu türlere örnek eserlek. Verilen bu eserlerin nasõl, ne zaman ve ne şekilde icra edildiklerini ele aldõktansonra özellikle bu eserleri mûsikî tekniği bakõmõndan değerlendirmeye çalõştõk.

Anahtar Kelimeler: Mûsikî, Dinî Mûsikî, Tasavvuf.

iii

ABSTRACT

THE SAMPLE WORKS USED IN TURKISH SUFI MUSIC AND MUSİCAL

EXAMINATION OF THESE WORKS

Cihan ÜNVER

Suleyman Demirel University, Institute of Socõal Sciences Islamic History and Arts Program, Turkish Religious Music Subdivision, 97 Page, February 2011

Supervõsor: Erdoğan ATEŞ

Nowadays, this tradional Turkish music are examined under two headings.

These are mosque music and mystic (sufi) music. We have studied õt to show what types in religious life mean and how they are conducted. After we have placed theimportance of mysticism on Islam, we have tried to give information by giving samples to mosque music and types of mysticism music, we have especially studied.

After we studied dealt with theese pieces of music in terms of time they were practised and how they were played, we tried to asess them regarding musical techn



iques.

Keywords: Music, Religious Music, mysticism (sufism).

iv

İÇİNDEKİLER

Sayfa

ÖNSÖZ .......................................................................................................................... i ÖZET ............................................................................................................................ ii ABSTRACT.................................................................................................................iii İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... iv ŞEKİLLER LİSTESİ ................................................................................................ vii KISALTMALAR DİZİNİ.................

........................................................................... ix GİRİŞÇalõşmanõn Amacõ..................................................................................................... 1

Çalõşmanõn Önemi..................................................................................................... 1

Çalõşmanõn Metodolojisi ............................................................................................. 1

Mûsikînin Tanõmõ, Önemi ve İslâm Dini'ndeki Yeri.......................................... 2

Tasavvuf ve Tasavvufun Tarihçesi¼¼¼¼¼¼¼¼¼¼¼¼¼¼¼¼¼¼¼¼..4

BİRİNCİ BÖLÜM

CAMİ MÛSİKÎSİ

1.1. Ezan........................................................................................................................ 9

1.2. Kamet ................................................................................................................... 10

1.3. Tesbih................................................................................................................... 10

1.4. Tekbir ................................................................................................................... 10



1.5. Tevhid .................................................................................................................. 10

1.6. Temcid ................................................................................................................ 11

1.7. Münâcât................................................................................................................ 11

1.8. Salât...................................................................................................................... 11

1.9. Kõraat.................................................................................................................... 12

1.10. Mevlid ................................................................................................................ 12

1.11. Miraciye ............................................................................................................. 12

1.12. Tardiye ............................................................................................................... 13

1.13. İlahi .................................................................................................................... 14

v

Sayfa

İKİNCİ BÖLÜM

TASAVVUF (TEKKE) MÛSİKÎSİ

2.1. Mevlevi Ayini: ..................................................................................................... 15

2.1.1. Peşrev ................................................................................................................ 19

2.2. Niyaz Ayini .......................................................................................................... 38

2.3. Durak.................................................................................................................... 44

2.4. Şuğul .................................................................................................................... 46

2.5. İsm-i Celal............................................................................................................ 48

2.6. Savt.......................................................................



................................................ 48

2.7. Mersiye................................................................................................................. 50

2.8. Nefes .................................................................................................................... 57

2.8.1. Nefeslerin Konularõna Göre Tasnifi.................................................................. 58

2.8.1.1. Düvazlar (Dü-Vaz)........................................................................................ 58

2.8.1.2. Methiyeler (Övgü, Öğünme Nefesleri) ..................................................... 59

2.8.1.3. Nevruziyeler (Nevruz Nefesleri).................................................................... 60

2.8.1.4. Tabiat konulu Nefesler................................................................................... 63

2.8.1.5. Matem Nefesleri........................................................

.................................... 642.8.1.5.1. Ağlaş (Yas) Nefesleri.................................................................................. 64

2.8.1.6. Şathiye (Şathiyât-õ Sofiyâne) ..................................................................... 67

2.8.1.7. Devriye (Devriye Nefesleri)........................................................................... 68

2.8.2. Nefeslerde Müzik (Usûl-Ezgi) Yapõsõna Göre Tasnif................................... 70

2.8.2.1. Uzun Hava Tipi (Usûlsüz) Nefesler............................................................... 70

2.8.2.2. Kõrõk Hava Tipi (Usûllü ± Tartõmlõ) Nefesler ........................................ 70

2.8.2.3. Karma Hava Tipi nefesler .............................................................................. 70

2.8.2.4. Ezgi Yapõsõna Göre Nefesler.......................................................................... 71

2.9. Na't....................................................................................................................... 71

2.10. İlahi .................................................................................................................... 77

2.10.1.Tevşih İlahisi.................................................................................................... 79

2.10.2. Cumhur ilahisi..........................................................



....................................... 81

2.10.3. Zikir İlahisi...................................................................................................... 83

2.10.4. Muharrem İlahisi............................................................................................. 85

vi

Sayfa

2.10.5. Ramazan İlahisi............................................................................................... 86

2.10.6. Mektep İlahisi ................................................................................................. 88

2.10.7. Şükür İlahisi .................................................................................................. 89

2.10.8. Hac İlahisi ..............................................................

......................................... 902.10.9. Rebiül Evvel-Rebiül Ahir İlahisi .................................................................... 92

2.10.10. Tesbih İlahisi................................................................................................. 93

SONUÇ ....................................................................................................................... 94

KAYNAKÇA.............................................................................................................. 95

ÖZGEÇMİŞ .............................................................................................................. 97

vii

ŞEKİLLER LİSTESİ

Sayfa

Şekil 1: Acemaşiran Peşrevi ...................................................................................... 21

Şekil 2: Acemaşiran Ayin-i Şerifi ± Birinci Selam.................................................. 22

Şekil 3:Acemaşiran Ayin-i Şerifi ± Birinci Selam'õn devamõ............................ 23



Şekil 4: Acemaşiran Ayin-i Şerifi ± Birinci Selam'õn devamõ........................... 24

Şekil 5: İkinci Selam .................................................................................................. 27

Şekil 6: Üçüncü Selam........................................................................................... 29

Şekil 7: Üçüncü Selam õn Devamõ ..................................................................... 30

Şekil 8: Üçüncü Selam õn Devamõ ..................................................................... 31

Şekil 9: Üçüncü Selam........................................................................................... 32

Şekil 10: Dördüncü Selam ....................................................................................... 35

Şekil 11: Son Peşrev .................................................................................................. 37

Şekil 12: Segah Niyaz İlahisi "Şem'i Ruhuna Cismimiº....................................... 42

Şekil 13: Segah Niyaz İlahisi "Şem'i Ruhuna Cismimi"nin Devamõ .......................

Şekil 14: Segah Durak "Ben Bende Buldum Hakk õ" ................................................ 45

Şekil 15: Rast Şuğul"Fesaddaknake Ya Hayr al"....................................................... 47

Şekil 16: Saba Savt ªDurman Yanalõm Ateş-i Aşkaº .......................................... 49

Şekil 17: Nühüft Makamõnda İmam Hüseyin Mersiyesi...................................... 55

Şekil 18: Nühüft Makamõnda İmam Hüseyin Mersiyesi'nin Devamõ ....................... 56

Şekil 19: Muhabbet Açõlsõn Cemal Görünsün ................................................... 59

Şekil 20: Gönül Aşkõn İle Düştü Yollara ....................................................... 60

Şekil 21: Dost Cemalin Görmeye .....................................................

......................... 62

Şekil 22: Geldi Bahar Öttü Bülbül......................................................................... 64

Şekil 23: Şu Dünyada Üç Nesneden Korkarõm.................................................... 66

Şekil 24: Hüzam Şathiye "Çõktõm Erik Dalõna"................................................. 67



Şekil 25: Kur an Yazõlõrken Arş-õ Rahman da........................................................ 69

Şekil 26: Acem Na t" Dost Yine Dil Na tõnõ Söyler ................................................. 72

Şekil 27: Rast Na t-õ Şerifi ......................................................................................... 73

Şekil 28: Rast Na t-õ Şerif in Devamõ ....................................................................... 74



Şekil 31: Çargah Tevşih............................................................................................. 80

viiiŞekil 32: Hicaz İlahi " Gelin Gidelim Allah Yoluna"................................................ 82

Şekil 33: Segah Zikir İlahisi "Gaflet İle Hakk õ Buldum Diyenler"......................... 84

Şekil 34: Muharrem İlahisi/Rast " Şah Hüseyin in Firkatine Ağlayan Beri Gelsin".. 85

Şekil 35: Ramazan İlahisi ªOn Bir Ayõn Sultanõ Değil Misinº ..........................87

Şekil 36: Mektep İlahisi " İlim İlim Bilmektir" ....................................................... 88

Şekil 37: Şükür İlahisi "Allah Bize Lütfetti" ....................................................... 89

Şekil 38: Hac İlahisi " Kabe nin Yollarõ Bölük Bölüktür" ............................... 90

Şekil 39: Hac İlahisi " Mail Oldum Bahçesinde Hurmaya"....................................... 91

Şekil 40: Rebiül Evvel-Rebiül Ahir İlahisi "Seyrettim Muhammedi Doğmuş Nurlar İçinde"

............................................................................................... 92

Şekil 41: Tesbih İlahisi " Ya Allah Ya Rahman Ya Alim"........................................ 93



ix

KISALTMALAR DİZİNİ

a.g.e

:

Adõ geçen eser

a.g.m.

: Adõ geçen makale

a.g.mec. :

Adõ geçen mecmua

a.g.t.

: Adõ geçen tez

H : Hicrî

M : Miladî

İ.F.A.V

: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfõ

ö: : ölüm

D.İ.A : Türk Diyanet Vakfõ İslam Ansiklopedisi

t.y.

: tarih yok



v : veled (doğum)

1

GİRİŞ

Çalõşmanõn Amacõ

ªTürk Tasavvuf, (Tekke) Mûsikîsi'nde İcra Edilen Türlere Örnek Eserler ve Bu Eserlerin lenmesi º konulu bu tezde Tasavvuf (Tekke) Mûsikîsi içerisinde yer alan formlarõn gerekayattaki yeri ve önemi gerekse de mûsikî bakõmõndan incelenmesi esas alõnmõştõr. Türk Memli bir yeri olan Tasavvuf Mûsikîsi formundaki bazõ örnek eserleri mûsikî açõsõndan de bu eserlerin temel müzikal yapõlarõnõ tanõmaya çalõştõk. Gerek melodik yapõlarõ gereksbakõmõndan ele almaya çalõştõğõmõz örnek eserler bize bu literatürde yer alan diğer ese bir fikir kazandõrmõştõr. Ancak şunu belirtmemiz gerekir ki burada örnek olarak ele allemeye çalõştõğõmõz eserler gerek dönem gerekse bestelenme biçimleri açõsõndan bütün lilikte değildir.

Çalõşmanõn Önemi

Öncelikle Tasavvuf (Tekke) Mûsikîsi ile ilgili olarak araştõrmacõlara bu türün dînî hay yanõ sõra bu bağlamda oluşturulmuş olan eserlerin melodik yapõsõ, bestelenme şekilleriile ilgili genel bazõ bilgiler vereceği kanaatini taşõmaktayõz. Tezimiz içerisinde örnek verdiğimiz notalarda Arel-Suphi-Uzdilek ve Türk Halk Müziği nota yazõm sistemi esas a

Çalõşmanõn Metodolojisi

Metodolojik olarak bu araştõrmanõn kaynak taramasõ 01.10.2009±26.01.2011

tarihleri arasõnda sürdürülmüş, Y.Ö.K. lisansüstü tezlerinden, Milli kütüphane, çeşitlinden ve bazõ web sitelerinden de yararlanõlarak konu ile ilgili alt başlõklar tespit edlmiş, makale, kitap, taramasõ yapõlmõş, ayrõca ses kayõtlarõ da bu konuda bize destek olgular değerlendirilerek tezin ilk bölümünde Cami Mûsikî ve türleri kõsaca incelenmişti

ise Tasavvuf (Tekke) Mûsikîsi türleri anlatõlarak örnek eserler belirlendikten sonra, türden en az iki eser ele alõnarak mûsikî tekniği bakõmõndan değerlendirilmiştir. Bu g

sağladõğõ bilgiler õşõğõnda daha önceki bölümlerle bir bütün halinde değerlendirilerek ma safhasõnda dikkatli bir repertuar taramasõ söz konusu olmuş, zaman zaman uzman görüşde başvurulmuştur. Bu çalõşma daha sonraki araştõrmalara kõlavuz olabilecek bir ön çalõ

Mûsikînin Tanõmõ, Önemi ve İslâm Dini'ndeki Yeri

İnsan hayatõnõn hemen her safhasõnda yer alan müzik, bazõ duygu ve

düşünceleri düzenli ve ahenkli seslerle, ifade etme sanatõ olarak tanõmlanabilir. Çok gfaaliyet sahasõna sahip olan müzik, ekonomik, sosyolojik ve kültürel boyutuyla geçmişte

kadar insanoğlunu meşgul etmiştir.

Müzik kelimesinin esas kaynağõ Yunanca'dõr. Yunanlõlar müzik sanatõnõ

insanlara hediye eden ve onu koruyan bir tanrõnõn varlõğõna inanõyorlardõ.1 Yunanca da alfabesine göre m-o-u-s-a harfleriyle yazõlan ve ªMûsaº diye okunan

ªperiº anlamõna gelen bir kelime vardõr. Yunanca'nõn kurallarõna göre bir kelimenin son ªikeº veya ªikaº takõsõ o kelimeye ªkonuşulan dilº anlamõnõ kazandõrõr.



Elenika (Yunanca), Turkika (Türkçe), örneklerinde olduğu gibi. ªMûsaºya eklenilen

-ike- takõsõ, peri kelimesine de ªperilerin konuştuğu dilº anlamõnõ verir. (Yunancasõ

ªta mûsikeº) ªTa mûsikeº Romalõlara (yani Latince'ye) musica (okunuşu muğisika) şeklindn türemiş olan dillerle Anglosakson ve Slav dillerinden başka Arapça ve Farsça da kelim hep bu ikinci aslõndan alõp kendi telaffuzlarõna uydurmuşlardõr.2 X. yüzyõldan sonra Tan geçmiş olan bu kelime

ªmûsikîº şeklinde telaffuz edilmiştir. Günümüzde ise, müziğin her ne kadar bazõlarõnõn mizin ses uyumuna kurban gidiyorsa da mûsikîye oranla daha kolay ve kullanõşlõ olduğu a mûsikîdeki ahenk ve ağõrbaşlõlõğõn da müzikte olmadõğõ ortadadõr. 3

Mûsikî insanoğlunun dini hayatõna girerek, ibadetlerin ve dini törenlerde kullanõlan biur olarak karşõmõza çõkmaktadõr. İslam dininde Mûsikî ibadetten tasavvufa dini yaşantõnrmuştur. Türk Mûsikîsi 1 Süleyman Uludağ, İslâm Açõsõndan Mûsikî ve Semâ, Uludağ Yayõnl

2 Cinuçen Tanrõkorur, Müzik Kimliğimiz Üzerine Düşünceler, Ötüken Yayõnlarõ, İstanbul,

3 a.g.e., s.15

3

içerisinde dînî duygu ve mesajlarõ konu alan ªTürk Din Mûsikîsiº adõyla bir mûsikî formen büyük ve muhteşem eserler bestelenmiştir.

Din fõtrî, tabiî ve insanî -menşei itibariyle İlâhî- bir olgu olduğu gibi Mûsikî de dininsani bir olgudur. Bu noktada dinle mûsikî kesişir ve bir ölçüde de örtüşür. İnsana dren Yüce Yaratõcõ ona güzel, ölçülü ve ahenkli seslerden ve nağmelerden tat alma yeteneel besteler ve hoş

nağmeler vücuda getirme kabiliyetini de vermiştir. Bu itibarla mûsikîye ilahi bir sanate bakanlar da olmuştur. İlham perilerinin mûsikî nağmelerini semadan getirmekte olduklainanõldõğõndan, mûsikîye semavi bir sanattõr diyenler de olmuştur. Yüce Yaratõcõ dünyamtlarla yaratmakla kalmamõş; ayrõca onu türlü türlü güzelliklerle bezemiş ve süslemiştir

Mûsikî de dil ve din gibi bir kimlik göstergesidir. Nasõl ki her milletin kendini ifadeetmede kullandõğõ bir dili varsa, kültürüne kaynaklõk eden bir dîni varsa, duygu ve düşgusal kimliğini, ses dünyasõ içinde biçimlendiren bir de müziği vardõr. Bu ortak zevk ver dünyasõ, milli yapõyõ kuvvetlendiren ve milli bütünleşmede rolü olan önemli dayanaklile de hedeflenen, bir kültürel estetik anlayõşõnõn oluşmasõdõr. 5

Kur'an'da mûsikîyi yasaklayan hiçbir ayet yoktur. Mûsikî'nin aleyhinde

olanlar onun haram olduğunu, lehinde olanlar ise, helâl olduğunu göstermek için en uzaktimalleri bile değerlendirerek ayetleri çok garip bir şekilde te'vil ederek (yorumlayark), kendi görüşleri için bir sõğõnak bulmaya çalõşmõşlardõr.6

ªAllah güzeldir güzeli severº hadisi İslam sanatlarõnõn gelişmesinde önemli bir teşvik ini inançlar ile güzellik kavramõnõn kaynaşmasõnõ sağlamõştõr. İslam düşüncesi meşru çede etmiş, bu sanatlarõn gelişmesi ve benimsenmesi İslam'a rağmen değil İslam'dan dolayõebeple mimari, hat, mûsikî gibi sanat dallarõ İslam medeniyeti içerisinde büyük ilgi, tiltifat görmüştür. Mûsikî de bu çerçevede kabul ve teşvik görerek dini samimiyeti ile stini bir araya getirerek mûsikîden 4 Süleyman Uludağ, Din Musiki ilişkisi Üzerine, Köprversitesi, İlahiyat Fakültesi.79.

Sayõ, Bursa, 2002, s. 44.



5 Fatma Odabaşõ, ªDil-Kültür Bağlamõnda Müzik Dili ve Bunun Sosyal Bütünleşmedeki Yeriº

İstanbul Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayõ 4, İstanbul, 2006, s. 255-264.

6 Uludağ, a.g.m., s.44.

4

din lehine istifade etmek amaçlanmõştõr. Peygamber efendimizin de ªKuranõ sesinizle süs. Cenabõ Hak cehren ve teganniyle Kuran okuyan bir peygambere kulak verdiği gibi hiçbir şeye kulak vermemişti.º Şeklindeki bu anlamda söylenmiş

hadisleri İslam düşüncesi içinde mûsikîye bir teşvik unsuru olmuştur.7

Tez başlõğõmõz kapsamõnda Tasavvuf Mûsikîsi'ni irdeleyebilmemiz için

öncelikle tasavvufun tanõmõ ve tarihçesi üzerinde de durmamõz gerekir.

Tasavvuf ve Tasavvufun Tarihçesi

Tasavvuf kelimesinin kaynağõ ile ilgili farklõ kaynaklarda pek çok tanõmlama ve bilgi bak mümkündür. Bu bilgi ve tanõmlardan bazõlarõnõ şu şekilde ele alabiliriz: Tasavvuf'un

sof giymek, saf olmak; ilk safta bulunmak, suffa ashâbõ gibi yaşamaktõr. Tasavvuf baştaşa edeptir. Kötü huylarõ terk edip güzel huylar edinmektir, kimseden incinmemek, kimseincitmemektir, nefse karşõ girişilen ve barõşõ olmayan bir savaştõr. Herkesin yükünü çelmamaktõr, bütün mensuplarõnõn birbirini dost ve kardeş tanõdõğõ bir birliktir. Hak ileO'nun huzurunda olma halidir. Hakk'õn seni senden öldürmesi ve kendisiyle yaşatmasõdõr.maşa halidir. Temiz bir kalp, pak bir gönül sahibi olmaktõr. Kamil insan olmaktõr. Hakkmektir (ermiş olmaktõr).8

Bazõ Tasavvuf büyükleri de bu kavramdan ne anladõklarõnõ ve bu kavramõn ne anlama geldide tanõmlamaktadõrlar: Cüneyd Bağdâdî'ye göre Tasavvuf;

ªİhtiyarõ terk etmektir. Hakk'õn seni sende öldürmesi ve kendisi ile ihyâsõdõr.º

Ma'ruf; Tasavvufu ªHakikatleri almak ve halkõn elinde bulunana ümit

bağlamamaktõrº şeklinde tanõmlamõştõr. Muhyiddin İbn-ü'l-Arabî ise ªTasavvuf ubudiyet aemiştir.9

İslam dini özü itibariyle kul ile Allah, kendisi, ailesi ve bütün insanlar arasõndaki aesaslarõna, dini anlayõp onunla amel etmeye, ibadet hayatõ ile sosyal hayat arasõnda bantõ kurmaya büyük önem verir. İslam'õn ahlak temeline dayalõ 7 Erdoğan Ateş, Türk Din Motlarõ, Süleyman Demirel Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, 2000, s. 7.

8 Süleyman Uludağ, ªTasavvufº, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yayõnlarõ, İstanbul,

345.

9 Selçuk Eraydõn, Tasavvuf ve Tarikatlar, İFAV Yayõnlarõ, İstanbul, 1994, s. 39.

5

olan tasavvuf, insanõn ahlaki olgunluğunu sağlamak ve hakikati anlamak için benimsediğiyat felsefesidir.10



Tasavvufun temel esasõnõ, nefse haz veren şeylerden uzaklaşmak ve ruhunu rehine verip, esediyle yaşayan insan durumuna düşmemek olduğu ifade edilebilir.

Bu temel esas üzerine hareket edilerek mücerrep bazõ prensiplerin zaman süreci içinde grek bugüne kadar geldiği aşikârdõr. Tasavvufta önemli olan İslami esaslara uygun bir haaktõr. Bugün inanmõş kimselerin cemiyet içindeki çekingenlikleri ve tereddütleri, hayataksõzlõğõn bir neticesidir. Dini bilgiler, İslami prensipler kuvveden fiile geçmedikçe yattan, tabii hayata geçiş

gerçekleşmez. İşte tasavvuf insana bu şahsiyet olgunluğunu verme hususunda İslami esaslrallar ortaya koymuş ve bu nazari bilgileri tatbik için de müesseseler kurmuştur. Buna asavvuf õstõlahõnda ªtahallukº ve ªtahakkukº ismi verilmiştir.11

Hayatõmõzõn her safhasõnda da durum böyledir. Sadece nazari bilginin insan hayatõnda fair değeri yoktur. Tecvid kaidelerinin tamamõnõn ezbere bilen bir insan tecvide riayetederek Kuran- Kerim'i okuyamaz. Futbol kurallarõnõn hepsini okuyup anlayan kimse de futbolcu olamaz. Bu misalleri daha da çoğaltabiliriz.

Tecvide riayet ederek okumak için bir ªFem-i Muhsin'eº, futbolcu olmak için de sahaya, renmana ve antrenöre ihtiyaç vardõr.12

Din aşkõ, din uğrunda fedakârlõk ve hizmet gibi hasletler, ancak din hissine sahip kimsrde bulunur. Bu histen mahrum olanlarõn dindarlõğõ ise, bencilliklerini tatmin etmektenibaret kalõr. Bu gibi insanlarõn din aşkõndan ve bunun bir neticesi olan fedakârlõktan

leri yoktur. Din fikrinin olmadõğõ bir kimse düşünülemez.Menfi de olsa herkes din fikrine sahiptir. İnanmadõğõnõ söyleyen insanlarõn bu fikri, z inananlarla aynõdõr. Din fikrini inkâr suretiyle kabul dahi, din fikrinin varlõğõnõn dr. Din ªAllah tarafõndan vaaz olunmuş ilahi bir kanundur ve akõl sahiplerini kendi ihtiarlarõyla bizatihi hayõr olan umura sevk eder.º tarzõnda 10 Necmettin Mehmet Bardakçõ, vuf, Fakülte Kitabevi, Isparta, 2000, s. 11.

11 Eraydõn, a.g.e., s. 31.

12 a.g.e., s. 31.

6

tarif edilmiştir. Bu tarifi değişik şekillerde ifade etmek mümkün ise de mana cihetinde değişikliğin olabileceği düşünülemez.13

İslam'a ait olan ilimler zahirde birbirinden ayrõ olarak ele alõnõp, her biri kendi içiir gelişmeye tabi tutulsa bile, gerek bilkuvve insanõn benliğinde ve gerekse bilfiil insanõn pratik hayatõnda bu ilimler bir bütün teşkil ederler. Yani tefsir, hadis, kelam, tasavvuf v.s. yine her birinin içinde birbirinden ayrõ olan ihtisaslar, bir mü'minin iyesinde ve kendisinde ortaya çõkan hareketlerinde bir bütünlük arz eder. İnsanlar arasõgi farkõ olduğu gibi o bilgiyi bütün safahatõnda yaşamak farkõ da hiç şüphesiz olacaktõertlerin dini yaşayõşlarõ ve uygulayõşlarõ direkt olarak dinin ve Peygamberin getirdiği

disi değil, ona yapõlan yorumlarõn bir neticesidir. Mezhep mensuplarõnõn diğer mezhep mlarõ karşõsõnda daha doğru bir yolda ve daha isabetli olduklarõna inanmalarõnõ tabii kai mezhepler ve tasavvufun bir disiplin halinde zuhurunun neticesi olarak ortaya çõkan tarikatlar, dinin bizahiti kendisi olmayõp, ona yapõlmõş yorumlar ve din gayesinin kuvetlenmesini temine medar olan

vasõtalardõr.14

İman esaslarõnõ sadece bilgiden ibaret bir anlayõş olarak kabul etmek yanlõştõr.



Sözden fiile (amele) geçmeyen bilgi, insanõn dindarlaşmasõnõ sağlamaz. İman, maliyeti aazanõr. Dini pahalõya mâl etmek, onun uğrunda yapõlan hizmet ve fedakârlõkla doğrudan oadan hareketle, İslam'õn temel ilimleri olan fõkõh, kelam, tefsir, hadis v.s insana ame itikâdi ve ahlaki bilgiler verir. İbadetlerden zevk almak, aşk, şevk, vecd, zühd, takvibi özelliklerin kazanõlmasõ, bu bilgilerin sözden fiile dönüşmesi ile mümkündür.15

Tasavvuf insanõn ruhi kemâle ermesini te'min eden bir vasõta olarak

düşünülmelidir. Bu kemâlin gerçekleşmesine medâr olan fikir, şekil, tarz, hareket, disi önemlidir. Bedeninden can uçup giden kimse nefes almadan yaşayan bir resme benzer. Hayat zevkinin ne olduğunu bilmediği gibi, gönlünde bir davasõ da yoktur.16

13 a.g.e., s. 32.

14 Eraydõn, a.g.e., s. 32.

15 a.g.e., s. 34.

16 a.g.e,, s. 35.

7Tasavvufun tarihi zühd, tasavvuf ve tarikat olmak üzere üç ana döneme

ayrõlarak incelenebilir. Zühd dönemi insanlarõn siyasi, sosyal ve dini bazõ anlayõşlarõolarak ibadet ve tâatlerine yöneldiği dönemdir. Tasavvuf bu anlayõşõn sistemleşip prens tespit edildiği, tarikat da tasavvufun kurumlaştõğõ dönemlerdir. Hz. Muhammed ve Hulefen sonra İslam'õn ilk yüzyõlõnda görülmeye başlayan siyasi, kültürel ve ekonomik değişml yapõsõnda çeşitli buhranlara sebep olmuştur. Emeviler döneminde yönetim şekli saltana-õ saadetteki tevazu ve kanaatkârlõk anlayõşõnõn yerini lüks ve israfa dayalõ bir hayatmevi hükümdar ve valilerin Arap tarafgirliği nedeniyle Müslümanlar arasõndaki bölücü tuli taraftarlarõ aleyhindeki kampanyalarõ, saraylarõnda İslam'a aykõrõ hayat tarzõ sürdülmalarõ samimi Müslümanlarõ onlardan uzaklaştõrmõştõr.17

Hz Peygamberin Mekke devrinde başlayan risaleti daha çok dini-ahlaki bir tarzda ruhi olgunluğa önem veren bir siyaset takip etmiştir. Medine devrinde ise dini-ahlaki idealin yanõ sõra yeni bir sosyal nizamõn da prensipleri peyderpey gerçekleşmeye başlamõştõ

İlk devirlerde zühdi bir hareket tarzõnda başlayan tasavvuf; İslam ruhunun gerçek canlõliğinin bir devamõ niteliğinde gelmiştir. Bu özellikleriyle temayüz etmiş ilk sima Hasair. (Ö. H.110/M.728) İlk zamanlarda müşahede edilen inziva hareketi sosyal bünye içindereaksiyon olarak değerlendirilmelidir.

Bu mesleki benimseyenler çoğaldõkça, topluca bir aksiyon şeklini alan tasavvuf, münzevitõ ªhalvet der encümenº tarzõnda yaşamõştõr. ªHerkesle beraber buna rağmen yalnõzº olariz bu davranõş can ve teni bir gören İslam'õn müsbet bir neticesidir. Kişinin böyle bir

olmasõnõ temin eden

ªhalvetºi devamlõ olmamak kaydõyla ªitikâfº gibi, insanõn manevi olgunluğa ulaşmasõnda değerlendirilmelidir.19

Zühden gaye tasavvufa dönüşmektir. Kemale eren bir zühd hareketi tasavvufi cereyanõ doğnun için ªzühdün nihayeti tasavvufun bidayetidir denilmiştir.º

Bu kaide hem ferdi hayattaki zühd yaşayõşõ hem de içtimai zühd hareketi için doğru 17Ba s. 13.



18Eraydõn, a.g.e., s. 57.

19 a.g.e., s. 58.

8

ve geçerlidir. Onun için bir buçuk-iki asõr devam eden İslam zühd hareketinin tasavvufiket haline dönüşmesi kaçõnõlmaz idi. Nitekim öyle de oldu. İlk defa sûfî adõ ile meşhurBu zaat'õn 150/767 tarihinde vefat ettiği vefatõndan epey zaman evvel Sûfî diye tanõnd18±767

Tarihleri arasõnda Sûfî kelimesini bazõ İslam memleketlerinde tanõnmaya başladõğõ kuvveunabilir. 20

Hicri II asrõn sonlarõna doğru zühd devri olgunlaşõp tasavvuf haline gelince sûfîyane hemli bir takõm gelişmeler ve yenilikler görülmeye başlanmõştõr. Tarikat ve tekkelerin dbu devreye rastlamaktadõr.21

Farklõ dinlere mensup kimseler, İslami esaslarõ bu perspektiften bakarak değerlendirirs, bunu ilmi olmaktan ziyade indi bir görüş olacağõ muhakkaktõr.

Araplar cahiliye devrinde Hõristiyan ve Yahudilerle iç içe yaşamõşlar, bu iki din gelen ªputperestº iken müteessir olmamõşlardõ. Yeni bir dinin temsilcisi olduktan sonra, bu eleneğin tesiri altõnda kaldõklarõnõ ifade etmek nasõl doğru olabilir. Bu sebepledir kit'e ait meselelerde varõlan neticelerde ne olursa olsun, materyalistlerle dindarlarõntelakki şekilleri arasõnda da büyük farklar görülür.22

Sonuç olarak denilebilir ki; Tasavvuf İslâm'õn ilk devirlerinden başlayarak günümüze kaaşam biçimidir. Gelişen zaman içerisinde bu yaşam biçimi farklõ uygulamalar göstermişse aynõ hedef için çalõşmõştõr.

Tasavvuf inananlarõnõ doğru yola çağõran, dünyadaki geçici heveslerden

uzaklaştõrarak Allah'a yaklaştõran, insanõ olgunlaştõrõp davranõşlarõnõ düzenleyen ve d

lõ bir anlayõş kazandõran bir ilim dalõ olarak algõlanmalõdõr. Tabiidir ki tasavvufun nve ana gayesini bu kadar kõsa bir ifade ile ortaya koymak mümkün olmasa da bu bilgiler tasavvufun özü ile ilgili temel özelliklerini yansõtan temel bilgi ve yaklaşõmlar olare alõnabilir.

20 Mustafa Kara, Din Hayat ve Sanat Açõsõndan Tekkeler ve Zaviyeler, Dergâh Yayõnlarõ, skõ, İstanbul, 1999, s. 27-28.

21 Uludağ, a.g.e., 1992, s. 227

22 Eraydõn, a.g.e, s.58

9

BİRİNCİ BÖLÜM

CAMİ MÛSİKÎSİ



İslam dini içinde kendisine meşru bir zemin bularak oluşan ve gelişen mûsikî faaliyetlee alan bir terim olan Dini mûsikî, dini duygularõn ifadesini hedef alan bir icra şekli larak karşõmõza çõkar. Mûsikînin İslam dini içerisinde kabul görme sebebini mûsikîden dyönünde istifade etmek olarak açõklayabiliriz. Başka bir deyişle mûsikî dini hayat içe lehine istifade edilen önemli bir vasõta olmuştur. İslam Dininin pek çok mesajõ mûsikîade edilerek iletilmiştir.

Türk Din Mûsikîsi temelde iki ana başlõk altõnda incelenir. Cami Mûsikîsi ve Tasavvuf kîsi.

Cami Mûsikîsi camide ibadeti ilgilendiren sesli icralarõ ele alõr. Bu herhangi bir çalgti kullanmadan, namazõ ilgilendiren bölümleri bestelenmeden irticali (doğaçlama) bir şe ve zahidane bir üslupla icra edilir. Cami Mûsikîsi'nde zahidane bir uslup taşõyan ses e önem verilmiştir.23 Kur'an Mûsikîsi'ne vâkõf olan bazõ mûsikîşinaslarõn icra ettikleri Mûsikîsi genelde şu başlõklar altõnda incelenir:

1.1. Ezan

Ezan Müslümanlara, farz olan namaz vakitlerini haber vermek ve onlarõ

ibadete çağõrmak için günün beş vaktinde, minarelerden veya yüksekçe bir yerden, muayyer makam çerçevesi içinde okumak suretiyle yapõlan çağrõdõr.25

Ezan, Hicri I Asõrdan itibaren bugünkü şekliyle okunmaya başlanmõştõr. Ezan okuyan kişir. Ezan bir veya iki müezzin tarafõndan okunur. İki müezzin tarafõndan karşõlõklõ (muka) okunan ezana ªçifte ezanº adõ verilir. Cuma namazõnda hatip minarede iken cami içerisokunan ezana ise ªiç ezanº denir.

23 Zekai Kaplan, Dini Mûsikî, Milli Eğitim Bakanlõğõ Yayõnlarõ, İstanbul, 1991, s. 162.

24 Saadettin Nüzhet Ergun, ªCami Mûsikîsiº, Türk Mûsikîsi Antolojisi, C. I, İstanbul Rõasõ, İstanbul, 1942, s. 119.

25 Yalçõn Tura, Dini Türk Mûsikîsi, İstanbul, 1983, s. 28.

10

İbadetin dõşõnda, çocuğa ad koyma gibi bazõ durumlarda da ezan okunmaktadõr. ezan belli

lõplarõ çerçevesinde ve belli kurallara riayet edilerek okunmalõdõr.

Kültürümüzde ezan okuma fiili dînî bir ayinle ilgili olmanõn yanõ sõra, bir sanat anlayurallara ve teamüllere bağlanarak icra edilmiştir. Ülkemizde ezan, Sabâ, Uşşak, Rast, Hegâh, Hüzzam, Bayati, Hüseyni, Evc... Gibi makamlarda okunur. Uzun süreden beri sabâh e Sabâ, akşam ezanõnõn da Segâh makamõnda okunmasõ geleneği hiç bozulmamõştõr.



1.2. Kamet

Farz namazlarõna kalkmadan önce ªHayye ale'l-felâhº larõn ardõndan, iki defa: ªKad kamenin ilavesiyle okunan ezana ªKametº denir.

Ezandan daha hõzlõ okunur.26

1.3. Tesbih

Allah'a layõk olmayan şaibelerden, gerek kavlen (sözle), gerek kalben tenzih etmek, uza tutmak demektir. ªsübhanallahº diye başlayan ve bazõ Esma-i Hüsna'nõn okunmasõyla devaarõn bestelenmiş şekillerine de bu ad verilir.27

1.4. Tekbir

Tanrõnõn büyüklüğünü, ululuğunu dile getiren ªAllahü Ekberº deyişinin

içinde bulunduğu sözlerin, usûlsüz ve doğaçtan ezgilendirilmesiyle oluşan bir türdür.

Bestelenmiş en ünlü tekbir, Itri'ye (1638?-1712) ait olduğu inancõ yaygõn olan, fakat ggi anlayõşõ ve başlõ başõna bir dini müzik bestecisi olmasõ nedeniyle Hatip Zâkiri Hasa45?-1623) ait olduğuna inandõğõmõz Segâh makamõndaki tekbir'dir. Tekbir bir cümleli biçlenmiştir.28

1.5. Tevhid

Bir kõlma, birleştirme, bir sayma, Allah'õn birliğine inanma ve bunu ifade eden ªLa ilal'Allahº ifadesini tekrarlama anlamõna gelen sözdür. Dînî mûsikîde, 26 Tura, a.g.e., s.

27 Tura, a.g.e., s. 30.

28Onur Akdoğu, Türk Müziğinde Türler ve Biçimler, Meta Basõm, İzmir, 2003, s. 349.

11

Kelime-i Tevhid'in makam çerçevesi içinde seslendirilmesine veya Allah'õn birliğini ifa bir manzumenin bestelenmiş şekline bu ad verilir. Bir veya birkaç kişi tarafõndan okunldiği gibi, cumhur (koro) tarafõndan da okunabilir.29



1.6. Temcid

Sözcüğün aslõ Arapçadõr. Şeref, büyüklük gibi anlamlara gelir. Kökü ise ululamak demek sözler seçilerek yazõlmõş, münacat'a benzeyen Arapça şiirlere yapõlan dini mahiyette belah'õn büyüklüğünü anlatan Temcidler toplu ibadetlerde icra edilir.30

1.7. Münâcât

Allah'a dua etme yalvarma, yakarma demektir. Allah'a dua eden yalvarõp

yakaran sözler eden manzumeye (bir çeşit kaside'ye) ve bunun bestelenmiş şekline de Mün31

1.8. Salât

Hz. Muhammed'e sevgi ve saygõ göstermek, onu övmek, şefaatine erişmek

amacõyla okunan duadõr.32 Akşam ezanõnõn dõşõnda diğer dört vakitte, sabah ezanõndan önsõ ezanõndan sonra verilir. Daha çok cuma, pazartesi ve kandil geceleri okunmasõ gelene haline gelmiştir. Sabah salâsõndan başka diğer vakitlerde ezan hangi makamda okunmuşsaakamdan okunur. İki kişi

tarafõndan karşõlõklõ da okunabilir, fakat uygulanan makamõn gereğini yerine getirmek air özelliktir. Sabah ezanõndan yarõm ya da kõrk beş dakika önce verilen salâda Dilkeşhâkullanõlõr.33

29 Tura, a.g.e., s. 36.

30 Nazmi Özalp, Türk Mûsikîsi Tarihi, İstanbul, Milli Eğitim Basõmevi, 2000, s. 111.

31 Tura, a.g.e., s. 37.

32 İlhan Ayverdi, `Salât', Misalli Büyük Türkçe Sözlük, 2. Baskõ, Mart 2006, İstanbul s

33 Özalp, 2000, a.g.e., s. 108.

12

1.9. Kõraat

Sözcük anlamõ okumak demektir. Kuran-õ Kerim'in usûl ve erkânõna göre

okunmasõna ªİlm-i kõraatº, yedi türlü okunuşuna ise ªRivayet'i seb'aº denir.

Mûsikîde kõraatõn anlamõ ise namazõn rükünlerinden olmak üzere Kuran-õ Kerim'den muayyenilen makamlarda irticali olarak okunmasõdõr.34

1.10. Mevlid



Hz. Peygamberin doğumunu, peygamberliğini, Mirac'õnõ mucizelerini,

vefatõnõ konu eden, mesnevi şeklinde yazõlmõş şiirlerdir. İslam dünyasõnda pek çok şairbugüne kadar önemini koruyarak ayakta kalan Süleyman Çelebi'nin yazmõş olduğu mevlid'din bestelenmiş olduğuna dair ciddi bilgiler varsa da, genel kanõ bir mûsikî ve sanat anle teşekkül eden bir form olarak, genellikle irticali olarak okunduğudur. Osmanlõ İmparaluğunda çok sayõda ünlü ªMevlidhan'larº yetişmiş ve bunlarla ortaya çõkmõş olan uslûp öelebilmiştir.35

Cami mûsikîsi formlarõ içerisinde okunan mevlidin bir başka icra şekli de

ªBesteli Mevlidºdir. Türk Edebiyatõnõn en önemli dini eseri olan mevlidi Bursa Ulu Camiamlõk görevi yapmasõ dolayõsõyla mûsikîye aşina olduğu muhakkak olan Süleyman Çelebi'niiği kabul edilebilir. Besteli mevlid miraciye gibi ancak çok meraklõ mûsikîşinaslarca öe halka çok yayõlmamõştõr.

İstanbul'da besteli mevlidi bilen kişiler daha çok tekke mûsikîşinaslarõ arasõndan çõkm sonlarõnõn en ünlü mevlid okuyucusu ise Hafõz Sami Efendi'dir.36

1.11. Miraciye

Eski edebiyatõmõzda Hz. Muhammed'in Mirac'õnõ anlatan şiir

örneklerindendir; mesnevi şeklinde yazõlõr. Bu şiirlerden bazõlarõ dini mûsikî bestekârestelenmiştir. Bunlarõn en ünlü olanlarõ 17. Yüzyõlõn tanõnmõş ilim adamlarõndan Arif Eman Dede'nin bizzat sözlerini 34 a.g.e, s. 108.

35 a.g.e.,s. 109.

36 Ömer Tuğrul İnançer, ªOsmanlõ Tarihinde Dini Mûsikîº, Mûsikî Mecmuasõ, İstanbul, 199

13

yazarak beş bölüm halinde bestelen miraciyesidir. Osman Dede'nin Miraciye'si unutulmak iken Dr. Suphi Ezgi'nin gayreti ve çok az bir eksiği ile notaya alõnmõştõr. Arif Efendtesi ise tamamen unutulmuştur.37

Osman dede bu eseri bestelerken, bir takõm Tevşih'lerle süslemeyi uygun bulmuştur. Eserrinlemesine incelenirse üstün bir mûsikî ve tasavvuf kültürünün, ustalõklõ bir sanat anldiği görülür. Eserin bel kemiğini oluşturan solo bölümlerinden önce, koro tarafõndan oh vardõr. İlk tevşih segâh makamõndadõr, arkasõndan aynõ makamda bestelenen bölüm gelirakamdan başka Bestenigâr, Müstear, Mâye ve Bayati makamlarõ kullanõlmõştõr.

İkinci bölüm hafif usûllü ve dügâh makamõndan bestelenmiş Tevşih ile başlar.

Arkadan eserin Müstear makamõndan bestelen bölümü gelir. Bu bölümde sõrasõ ile Dügâh, S, Kürdi, Arazbar, Acem makamlarõ

kullanõlmõştõr. Üçüncü bölüm Neva makamõndan bestelenmişse de unutulmuştur.

Sadece sözleri bilinmektedir. Dördüncü bölüme Devrikebir usûlü ile Saba makamõndan bestevşih ile girilir. Saba makamõ ile başlayan bu bölümde, bundan başka şu makamlar kullan



, Buselik. Yine Devrikebir usûlü ile ve saba makamõndan bestelenmiş bir tevşihle başlayyni bölümü ise eserin son bölümüdür. 38

Bu bölümde ise Hüseyni, Gerdaniye, Buselik, Acem, Uzzal, Nişabur,

Hüzzam, Kûçek, Isfahan şu makamlarõna yer verilmiştir. Her mõsra kürsüden iki kişi taraan sonra Tevşih'i okuyan koro ilk bölümde ªSallü Aleyhº, son bölümlere doğru ªMinnes Sa. Eserin son bölümünde bulunan münacat okunurken yine koro ªİkbal Ya Mucibº der. Segâh,

Tevşihlerin sözleri Arapça'dõr. Mehmed Nasuhi yazmõştõr. Son Tevşihin sözleri Farsçadõreddin'e aittir. Eskiden Miraciye'nin Miraç Kandilinde okunmasõ gelenek halindeydi. Bu gleneği sürdürmek için vakõf bile kurulmuştur.39

1.12. Tardiye

Kelime anlamõ razõ olmasõnõ dilemek, Allah razõ olsun demek manasõndadõr.

Cami mûsikîsinde Cuma ve Bayram hutbelerinde dört halifeyi ve Hz Hüseyin'i 37 Özalp, 20.g.e., s. 109-110.

38 a.g.e., 2000, s. 110.

39 a.g.e., 2000, s. 109-110.

14

anmasõnõ müteakip, mahvelde bulunan müezzinlerden birinin ªRadiyallahü anhümº

diye nida etmesidir. Hatip, Hutbe esnasõnda hangi makamla o isimleri anõyorsa müezzinin de Tardiye'yi okumasõ gerekir.40

1.13. İlahi

Dini Türk Mûsikîsi'nin en çok kullanõlan ve en parlak beste formudur.

Tasavvufi şiirlerden seçilerek her makam ve usûlden bestelenmiştir. Hem camilerde hem d tekkelerde okunur. İlahiler besteleniş, melodik kuruluş ve kullanõş açõsõndan, diğer de göre daha kolay anlaşõlabilir eserlerdir. Hemen hemen hepsi ilahi bir ilhamõn gerçek desini taşõr. Birçok yönden şarkõya benzer ilahiler solo ya da toplu olarak okunur; Ramahileri, Niyaz İlahisi gibi şekilleri vardõr.41 Bu tezimizin esas konusu olan Tasavvuf (Tekke) Mûsikîsi'ni incelerken ilahiler bahsine daha geniş bir şekilde yer verdik.

40 Tura, a.g.e., s. 43.

41 Özalp, 2000, a.g.e., s. 111.

15



İKİNCİ BÖLÜM

TASAVVUF (TEKKE) MÛSİKÎSİ

Tekke, dervişlerin ve tarikat ehlinin toplanõp şeyh veya halifesinin yönetimi altõnda zr, ayin ve ibadet ettikleri, nefis terbiyesi gördükleri ruhen ve ahlaken eğitilip olgun ve yetişkin kişiler haline geldikleri yerdir. Tekkelerde zikir amacõyla icra edilenmûsîki türüne ªTasavvuf- Tekkeº Mûsikîsi denilmiştir.

Tasavvuf ehline göre mûsikî, insanõ Allah'a yaklaştõran bir vasõta olarak kabul görmüştilahi bir neşe ve ritim duygusu hâkimdir. Eserlerin güfteleri de tamamen tasavvufi duygularla yazõlmõştõr. Tarikat zikirleri sözlü veya bazõ tarikatlarda saz eşliğinde yapõlatlar zikirlerini icra ederken zaman içerisinde belli disiplinler oluşturarak sistemli bir yapõlanma içerisine girmişlerdir. Tarikat ayinleri oturarak, ayakta veya dairesel bir biçimde yapõlõr. Cami Mûsikîsi'nde hiçbir çalgõ kullanõlmazken, tekkelerde Ney, Kudûm, Mazhar, Bendir, Zil, Def gibi mûsikî aletleri kullanõlmõştõr. Ayrõca Cami Mûsikpek çoğu bestelenmeden (irticali) olarak okunurken, Tasavvuf-Tekke Mûsikîsi türleri besi olarak icra edilir.42

Tekke Mûsikîsi, tekke edebiyatõna muvazidir. Şer'îddir. Ruhi ifadesi ibadet, takva, vec, istigrak ve ªVahdet-i vücudº dur. Her tekke mûsikîşinasõ müteşerridir. Bestelenmiş gü

ahkâmõna uygun olmayan bir durum söz konusu değildir.432.1. Mevlevi Ayini:

Mevlevi tekkelerinde sema yapõlõrken icra edilmek üzere bestelenmiş

eserlere denir. Miraciye'den sonra Türk Mûsikîsi'nin en büyük formlu eserleridir.

Mevlevi tarikatõnda sema esnasõnda çalõnõp söylenmek üzere Mevlevi ve

diğer bestekârlarca belirli makam ve usûllere göre bestelenmiş eserlerdir. Ayinler bir alp, 2000, a.g.e., s. 111.

43 Ergun, a.g.e., s.405.

16

peşrev, dört selam ve bir son peşrevden meydana gelir. Güfteleri, genellikle Hz MevlanaMesnevi, Divan-õ Kebir ve Rubâiyyat'õndan alõnan farsça

şiirlerinden ve ender olarak bazõ Mevlevi şairlerin şiirlerinden alõnmõştõr. Bu isimlerultan Veled, Ulu Arif Çelebi, Eflaki Dede, Şeyh Galip, Molla Cami, Şeyhi, Semti, Gavsi

Dede sayõlabilir. 44

Tekke Mûsikîsi formlarõndan en gelişmiş olanõ Mevlevi Ayinleri'dir. Bu eserler aynõ zamikîsi'nin en geniş, en sanatlõ ve en önemli eserleridir.

Mevlevi ayinleri, Hz Mevlana'nõn ebedî âleme intikalinden sonra ona ve onun düşüncelerilarõn kurduklarõ ªMevlevilikº tarikatõnõn ürünleridir.

Mevlevi ayinlerinin önemli özelliklerinden biri farklõ devirlerin ve farklõ bestekârlarerlerinin bir araya getirebilmesidir. XV veya XVI yüzyõlda bestelendiği sanõlan Pencgâh



n-i Şerif'in başõnda XIX. Yüzyõl bestekârlarõmõzdan Neyzen Salih Dede'nin peşrevinin çanin başka bir ayinden alõnan bölümlerle tamamlanmasõ bu duruma örnek olarak gösterilebi

Mevleviler arasõnda öteden beri okunmakta olan ve ªAyin-i kadimº ünvanõ ile meşhur olan, Hüseyniº ayinlerinin de XVII. asõrdan evvelki devirlere ait olduğu söylenir. Molla Ca(Ö.H.898/M.1492), Meragalõ

Abdülkadir'in Abdülâziz gibi şahsiyetlere isnad edilen, fakat hakiki sahipleri meçhul ou mühim eserlerin XV. Asõr içinde yahut da XVI. asõr zarfõnda bestelendikleri muhakkakt

Tekke Mûsikîsi'nde en fazla ayin besteleyenler arasõnda İsmail Dede Efendi (8 âyin), Dekai Efendi (5 âyin), Nayi Osman Dede (4 âyin), A. Avni Konuk (3 âyin) gösterilir.47

Ayin-i Şeriflere son yõllarda bestelenen ayinler de eklenebilir. Bunlardan bazõlarõ şöy:

44 Ahmet Şahin Ak, Türk Din Mûsikîsi, Cami ve Tekke Mûsikîsi, Akçağ Yayõnlarõ, Ankara,

172.

45 a.g.e.,s. 172.46 Ergun, `Tekke Mûsikîsi', a.g.e. ,s. 477.

47 İnançer, a.g.m., s. 17.

17

Acem makamõnda Alâeddin Yavaşça (t.y.)

Muayyer Sünbüle makamõnda Bekir Sõtkõ Sezgin(t.y.)

Nişabur makamõnda Cüneyd Kosal (1989)

Ferahnakaşiran makamõnda Doğan Ergin(1986)

Neveser makamõnda Necdet Tanlak(1979)

Uşşak makamõnda Fatih Salgar (1981)

Nihavent makamõnda Kemal Tezergil (1991)

Hicazkâr makamõnda Ahmet Çalõşõr(1998)48

Tüm ayinlerde Eflaki Dede'nin;

Ey ki hezâr aferin bu nice sultan olur,

Kulu olan kişiler, hüsrev-ü hâkân olur

Her ki bugün Veled'e inanûben yüz süre,



Yoksul ise bây olur, bây ise sultân olur.

Dörtlüğü mutlaka üçüncü selamda ªyürük semaiº usûlünden bestelenmiştir.

Ayrõca yine tüm ayinlerin IV. Selamõnda Hz. Mevlana'nõn meşhur,

Sultânõ- menî, sultân-õ menî

Ender dil ü cân îmân-õ menî

Der men bidemî men zinde şevem

Yek cân çi şeved, sad cân-õ menî

(Sultanõmsõn, sultanõmsõn, gönlümdesin, canõmdasõn, imanõmsõn, içimdeysen ancak ben dir ne demek, sen benim yüz canõmsõn.)

Dörtlüğü ªAğõr Evferº usûlünden bestelenerek kullanõlmõştõr.49

Mevlevi ayini her birine ªSelamº adõ verilen dört bölümden oluşur. Başta çalõnan Devr-ieşrevler Türk Klâsik Müziği'ndeki Devr-i Kebîr peşrevlerden farklõlõk gösterir.

48 İnançer, a.g.m., s. 15-16.49 Ak, a.g.e., s. 173.

18

Mevlevî bestekârlarca Muzaaf Devr-i Kebir adõ verilen bu usûl iki Devr-i Kebir' in birlilmesinden oluşturulmuştur ve 56 zamanlõdõr. Bu özellik peşrevin Sema' Töreni kõsmõnda i Veledi'ye eşlik amacõyla olmasõndandõr.

Nitekim Devr-i Kebir usûlü, diğer usûllere göre Devr-i Veledi' deki yürüyüşe en uygun o

herhangi bir aksak bölünme olmaz. İki Devr-i Kebir' in birleştirilmesinin sebebi ise dauzun peşrevler bestelemek, böylece tekrarõ azaltmak amacõnõ güder. Çünkü ayin peşrevlerdi tamamlanõncaya kadar bitince başa dönmek suretiyle tekrar edilirler. Devr-i Veledi'nn bitmesiyle peşrev durur. Burasõ peşrevin herhangi bir yeri olabilir. Bu sebeple bazõ yin peşrevlerinde karar bölümleri dahi yer almamõştõr.50

Mevlevi Ayinleri'nin I. Selam'õ çoğunlukla Devr-i Revan, bazen de Ağõr

Düyek usûlleri ile ölçülmüştür. II. ve IV. Selâm'lar mutlaka Ağõr Evfer usûlündedir.

Ayinlerde bu usûle genellikle son beş zamanõndan girilir. Bazõ ayinlerde bu iki selam ge ve melodi olarak birbiriyle aynõ olabilmekte, bazõ ayinlerde ise melodi aynõ kalõrkengüfte farklõ olabilmektedir. 51

Mevlevî Ayinleri'nin III. Selâm'larõ en geniş ve sanatlõ bölümleridir. Bu bölümde usûl põcõ makam geçkileri de görülür. III. Selâm genellikle 28 zamanlõ Devr-i Kebîr usûlüyleebir yerine bazen Ağõr Düyek, Frenkçin, Fahte, Çifte Düyek de kullanõlmõştõr.52 III. Sen sonra, aksaksemai usûlünden bestelenmiş bir saz terennümü ile Eflaki Dede'nin: ªEy ki bu nice sultân olur.º mõsrasõ ile başlayan Türkçe dörtlük yürüksemai usûlü ile bestelebestelenmiş saz terennümleriyle birbirine bağlanan güfteler izler, yürük semai hõzlanarm eder, coştukça coşar. Mevlevi Ayinleri'nin selamlarõ, mana ve tezahürlerine uygun olahatta bu duygularõ oluşturacak nağmelerle bestelenmiştir. Sema' Töreni'nin III.



Selam'õ Allah'õn büyüklüğü ve kudreti karşõsõnda duyulan hayranlõğõn aşka dönüşmesiyle eder. Yani bir nevi mirac halidir.

Mevlevî Ayinleri'nde de bu bölümler gittikçe yürüyen ritimlerle ve gittikçe yükselen pestelenmiştir.53

50 Ak, a.g.e., s. 173-174.

51 a.g.e. s. 174.

52 a.g.e., s. 174.

53 a.g.e., s. 174.

19

IV. Selam ise insanõn kulluğa dönüşünü ve kulluğunu idrakini temsil eder.

Burada kullanõlan Ağõr Evfer usûlü ile melodi ve ritimdeki coşkunluk yerini kararlõ bir bõrakõr. IV. Selam'dan sonra sazlarla icra edilen Düyek usûlünde bir Son Peşrev ve Son

ile ayin sona erer.542.1.1. Peşrev

Ayinler içerisinde peşrev önemli bir yere sahip olduğu için peşrevi Mevlevi ayininin içe alõnmasõ uygun olacaktõr.

Muhtelif şekil ve makamlarda bestelenen, yalnõz saz ile çalõnmaya mahsus eserlerdir. Lü anlamõ önde giden demektir. Fasõllarõn başõnda çalõndõğõndan ötürü bu ad verilmiştir. n oluşur. Bu kõsõmlarõn her birine Hane veya Mülâzime denir. Peşrevlerde haneler bestelkamõn sesle ilgili seyir ve hareketlerini gösteren ezgiler ve makamõn icap ettireceği gilerle bezenmiştir. Mülâzimeler, hanelerin sonuna gelen kõsõmlardõr. Peşrevlerin bazõlane ve mülâzimelerden sonra bir devrelik veya birkaç ölçü içine sõkõştõrõlmõş ezgiler ge

rkib-i İntikalº denirdi. Şimdiki ismi ise

ªTeslimºdir. 55

Peşrevler genellikle 4 hanedir, ancak 3 ve 5 çok nadirde 2 hane de olabilir.

Darb-õ Fetih usûlündeki bütün peşrevlerin 5 hane olmasõ gelenektir. Bütün büyük usûllerassa Devr-i Kebir, Muhammes, Hafif, Darb-õ Fetih, Berefşan, Çenber, Zencir gibi. Her hane, mülazime denilen kõsõmda nihayet bulur ve bu kõsõm, aynõ nağmelerden yapõlmõştõr vane ile mülazime, terkîb-i intikal ile bağlanõr. Mülazimenin parlak ve makamõ karakteriebilecek mahiyette olmasõna özenilir ve dikkat edilir. İlk hanenin mülazime yerine geçtski peşrevlerde mevcuttur. Klasik peşrevlerde çok defa şu durum görülür: Peşrevin makamhanede tiz perdelerde dolaşõlõr ve son hanede ise daha pes nağmeler kullanõlõr. Makam i

ise bunun aksi olur. Mülazime genellikle hanenin yarõsõ uzunluğundadõr. Hane uzunluklar olmasõ uyulmasõ gereken bir kuraldõr.56

54 Ak, a.g.e., s. 174.

55 Yõlmaz Öztuna, ªPeşrevº, Büyük Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi, C. 2, Kültür Bakanlõğõ Y91.



56 Öztuna ,a.g.e., s.191

20

Bugün elimizde bulunan en eski peşrevler arasõnda, Ali Ufkî Bey'in Hâzâ Mecmuâ-i Saz ü Mecmuasõ ile ondan sonra meydana getirilmiş

Kevseri Mecmuasõ'ndaki peşrevlerdir. Bu peşrevlerin içinde bilhassa XVI. Asrõn Kõrõm haazi Giray'õnkiler sanat yönünden anõlmaya değer eserlerdir.57

Burada örnek olarak verdiğimiz ayinin peşrevi Nayi Salih Dede Efendi'nin Acemaşiran makaki eseridir.

57 Özalp, 2000, a.g.e., s. 130

21

Şekil 1: Acemaşiran Peşrevi58

58 Sadettin Heper, Mevlevi Ayinleri, Konya Turizm Derneği Yayõnlarõ, Konya, 1974, s.17.

22

Peşrevden sonra ayin icrasõna geçilir.

Şekil 2: Acemaşiran Ayin-i Şerifi ± Birinci Selam

23

Şekil 3: Acemaşiran Ayin-i Şerifi ± Birinci Selam'õn devamõ



24

Şekil 4: Acemaşiran Ayin-i Şerifi ± Birinci Selam'õn devamõ59

59 Heper, a.g.e., s. 18-20.

25

Acemaşiran Ayin-i Şerifi 1. Selam'õn Güftesi

ªHer rûz bâmdâd selâmün aleykümâAn câ ki şeh nişîned ü an vakt Mürteza

Tâ z'an nasîb bahşed ü dest-i Mesîh-i aşk

Her mürde râ seâdet ü bîmâr râ şifâ

Vezni: Mef`ûlü fâilâtü mefâîlü fâilün [Muzâri]

Her gün sabahleyin padişahõn ve sonra onun makbûlü olan kişinin oturduğu yere selâm olsi aşk Mesîh'inin eli, ölüye hayat, hastaya şifa verirse, (onlar da kendilerine bahşedil nasipten (kullara) lütfetmek üzere orada otururlar.

Haber kün ey sitâre yâr-i mâ râ

Ki der yâbed dil-i hun-hâr-i mâ râ

Haber kün an tabîb-i âşõkan râ

Ki tâ şerbet dihed bîmâr-i mâ râ

Vezni: Mefâîlün mefâîlün feûlün [Hezec]

Ey yõldõz! Sevgilimize, bizim kan içen gönlümüzü yapsõn diye haber ver. O

âşõklar tabîbine, bizim hastamõza şerbet versin diye haber ver.

Derd-i Şemseddin büved ser-mâye-i dermân-õ mâ

Bî-ser ü sâmâni-i aşkaş büved sâmân-õ mâ

An hayâl-i can-fezâ-yi baht-sâz-õ bî-nazîr

Hem emîr-i meclis ü hem sâki-i gerdân-õ mâ



Vezni: Fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün [Remel]

Bizim dermanõmõzõn sermâyesi, Şemseddin'e olan aşkõmõzdõr. Bizim

varlõğõmõz (elimizde olan), onun sevdasõ uğruna her şeyi yitirmiş olmaktõr.

(Sevgilinin) o cana can katan, şans getiren eşsiz hayâli, meclisimizin hem büyüğüdür, hn sâkisi.

26

Ey cân ü cihan cân ü cihan bâkî nîst

Cüz aşk-õ kadîm şâhid ü sâkî nîst

Ber Ka`be-i nîstî tavâfî dâred

şõk ki zi Ka`beest ü âfâkî nîst

Vezni: Mef`ûlü mefâîlü (mefâilün) mefâîlün fa` [Hezec/Rub.]

Ey can, (ey) cihan! Can da bâki değildir, cihan da. Kadîm olan aşktan başka ne güzel va

e sâki. Başka yerlere değil, Kâbe'ye mensup olan âşõk, yokluk Kâbe'sini tavaf eder.º601. Selam insanõn bilgiyle hakikate doğarak, Yüce Yaradan'õnõ ve kendi

kulluğunu idrakõdõr.61

1. Selam'õn Mûsikî açõsõndan değerlendirilmesi:

Acemaşiran Ayin-i Şerifi Düyek usûlüyle başlayarak, Acemde çargâh

dizisinde karõşõk gezinerek, acemde çargâhlõ, çargâhta, çargâh çeşnili kalõşlar yapõlmõlukla Devr-i Revân, bazen de Ağõr Düyek usûlleri ile ölçülmüştür. I.Selamda çok fazla man genellikle makamõn temel seyir özelliklerini ifade eden bir üslupla bestelenirler.

Melodik yapõlarõnda eserin geneli itibariyle sade bir tavõr hakimdir. Örnek olarak koydmuz Hüseyin Fahreddin Dede'nin bu Acemaşiran makamõndaki eserde de yukarõda bahsedilen ikleri görmek mümkündür.

60 Timuçin Çevikoğlu, Mevlevi Ayini, <http://www.mutriban.com>, (2.7.2010).

61 Celaleddin B. Çelebi, Sema ve Kainâtõn Hareketi, Konya, t.y, s. 5.

27

Şekil 5: İkinci Selam62



62 Heper,a.g.e., s. 21

28

Acemaşiran Ayin-i Şerifi 2. Selam'õn Sözleri ve Vezni ise şu şekildedir;

ªBî-dil şüdeem behr-i dil-i tü

Sâkin şüdeem der menzil-i tü

Gerdan bi-keşed can hemçü şütür

Tâ zinde şevem ez bismil-i tü

Vezni: Fa`lün feilün fa`lün feilün [Mütedârik]

Gönlün için ben gönlümü terkettim de senin gönül evinde oturur oldum. Can, sana kurban ik bulmak için deve gibi boynunu uzatõyor.º63

2. Selam, insanõn yaratõlõştaki nizamõnõ temsil eder ve azameti müşahede ederek, Allah'rşõsõnda hayranlõk duymasõdõr.64

2. Selam'õn Mûsikî açõsõndan değerlendirilmesi:

Mevlevi Ayinlerinde II. Selam Evfer usûlünde besteleneceği için örnek olarak verdiğimizserde de 2. selam Evfer usûlünden oluşmaktadõr. Eserde saba makamõnõn tiz bölgelerinde erek Neva'da Hicaz çeşnili kalõnmõştõr.

Acemaşiran'da çargâh dizisi gösterilmiştir. Dolayõsõyla örnek eserimizde de görüleceği a kõsa makam geçkilerine rastlanmaktadõr.

63 Timuçin Çevikoğlu, ªMevlevi Ayiniº , <http://www.mutriban.com>, (2.7.2010).

64 Çelebi, a.g.e., s. 5.

29

Şekil 6: Üçüncü Selam65



65 Heper, a.g.e., s. 25-28.

30

Şekil 7: Üçüncü Selam õn Devamõ

31

Şekil 8: Üçüncü Selam õn Devamõ

32

Şekil 9: Üçüncü Selam

33

Acemaşiran Ayin-i Şerifi 3. Selam'õn Güftesi şu şekildedir;

ªşõkî ger z'in ser ü ger z'an serest

kõbet mâ râ bedan sû rehberest

İllet-i âşõk zi illethâ cüdâst

Aşk usturlâb-i esrâr-i Hudâst

Vezni: Fâilâtün fâilâtün fâilât [Remel]

şõklõk ister o taraftan olsun, ister bu taraftan; sonunda bizim için o tarafa rehberdir şõğõn hastalõğõ, diğer illetlerden farklõdõr. Aşk, ilâhî sõrlarõ (gösteren bir) üstürl

Ey ki hezâr âferin bu nice sultân olur

Kulu olan kişiler hüsrev ü hâkân olur

Her ki bugün Veled'e inanuben yüz süre



Yoksul ise bay olur bay ise sultân olur

Vezni: Müfteilün fâilün müfteilün fâilün [Münserih]

Binlerce tebrikler! Bu nasõl bir sultandõr ki hizmetçisi olanlar, padişah olur.

Bugün her kim (Sultan) Veled'e inanõp (dergâhõna) yüz sürerse, fakir ise bey olur, bey tan olur.

Ez evvel-i imrûz çü âşüfte vü mestîm

şüfte bi-gûyîm ki âşüfte şüdestîm

Yek lahza belâ-nûş-i reh-i aşk-õ kadîmîm

Yek lahza belî-gû-yi münâcât-õ elestîm

Vezni: Mef`ûlü mefâîlü mefâîlü mefâîl [Hezec]

Bugün, baştan beri karõşõk ve mest bir haldeyiz. Karõşõk olduğumuz için, karõşõk (sözlelî aşk yolunda belâ yudumlarõz; bir an elest meclisindeki hitaba belâ (evet) deriz.

Bâz resîdîm zi mey-hâne mest

Bâz rehîdîm zi bâlâ vü pest

34

Cümle-i mestan hoş u raksan şüdest

Dest zenîd ey saneman dest dest

Vezni: Müfteilün müfteilün fâilât [Serî]

Yine meyhaneden sarhoş halde geldik; yine yüksekten, alçaktan kurtulduk.

Bütün sarhoşlar keyifle dönüyorlar. El çõrpõn, ey güzeller, el (çõrpõn)!

An hâce-i hoş-likâ çi dâred

Bâ yâr-i me-râ behâ çi dâred

Ez rahmet-i Şems-i Dîn-i Tebrîz

Her sîne cüdâ cüdâ çi dâred

Vezni: Mef`ûlü mefâilün feûlün [Hezec]

O yakõşõklõ efendi neye mâliktir? Benim sevgilime karşõlõk (onun sahip

olduklarõnõn) değeri nedir? Tebrizli Şemseddin'in rahmetinden her gönülde ayrõ ayrõ neler?

Yâ Rab zi günâh-i zişt-i hod münfailem

Ez kavl-i bed ü fi`l-i bed-i hod hacilem

Feyzî be dilem zi âlem-i kuds bi-rîz



Tâ mahv şeved hayâl-i bâtõl zi dilem

Vezni: Mef`ûlü mefâilün (mefâîlü) mefâîlü feil [Hezec/Rub.]

Yarabbi! Çirkin günahõmdan dolayõ pişmanõm; kötü sözümden, kötü

fiilimden dolayõ utanõyorum. Kutsal âlemden kalbime bir feyiz ver de boş hayâl gönlümden.º66

3. Selam insanõn hayranlõk ve minnet duygusunun Aşk'a dönüşmesiyle, aklõn Aşk'a kurban m teslimiyettir, Allah'a vuslattõr, sevgilide yok oluştur.67

3. Selam'õn Mûsikî Açõsõndan Değerlendirilmesi:



35

III. Selâm genellikle 28 zamanlõ Devr-i Kebîr usûlüyle başlar. Mevlevi

Ayinlerinin en çarpõcõ ve en sanatlõ bölümünü III. Selam oluşturur. Bu bölümde usûl geçkam geçkileri de görülür. İcra esnasõnda Semazenlerin en coşkulu olduğu bölümdür.

Örnek eserimizde de görüleceği gibi ağõrlõk olarak Acemaşiran dizisinde seyredilmiştiraba Makamõ dizisine geçilmiştir. 2. Terennümde neva'da Hicaz çeşnili kalõşlar yapõlmõş isi gösterilmiştir. 3.

Terennümde yine Saba dizisine geçilmiştir. Bölüm içerisinde terennüm ile birbirine bağl

eri eserde görmek mümkündür.

Şekil 10: Dördüncü Selam68

Acemaşiran Ayin-i Şerifi 4.Selam'õn Sözleri ve Vezni

ªSultân-õ menî sultân-õ menî

Ender dil ü can îmân-õ menî

Der men bi-demî men zinde şevem

68 Heper, a.g.e., s. 29.



36

Yek cân çi şeved sad cân-õ menî

Vezni: Fa`lün feilün fa`lün feilün [Mütedârik]

[Sultânõmsõn, sultânõmsõn; cânõmda, gönlümde imânõmsõn. Bana üflersen ben dirilirim. Bi

4. selam ise, insanõn manevi yolculuğunu tamamlayõp, kaderine razõ olarak, yaratõlõştakesine, kulluğuna dönüşüdür. Bu Selam'a Şeyh Efendi ve Semazen başõ da eşlik ederler. Bun, Amene'r Resülü'deki (K. Kerim, Bakara 2. ayet, 285.) Allah'a, meleklerine, kitaplarõeygamberlerine iman etmiş olmanõn neş'esi içindedir. İlahi emirlerin ve yaratõlõş sebepki ve idrakõ içindedir.

Benliğini, egosunu mağlup etmiş Peygamber efendimizin, ªölmeden önce ölünüzº ve Kuran-õ27, son ayetlerindeki, ªEy emin ve mutmain olan nefis, sen ondan hoşnut, o da senden hoşnut olarak, Rabbine dön, has kullarõm zümresine gir, onlarla beraber cennetime girºirlerine uymuş ve neş'esine gark olmuştur.70

4. Selam'õn Mûsikî Açõsõndan Değerlendirilmesi

4. selam Evfer usûlünden oluşmakta ve Neva'da Hicaz çeşnisi gösterilmiştir.

Burada kullanõlan Ağõr Evfer usûlü ile melodi ve ritmdeki coşkunluk yerini kararlõ bir kõr. Dolayõsõyla eser teknik anlamda I. Selamda olduğu gibi makamõn seyir özelliklerineIV. Selâm'dan sonra sazlarla icrâ edilen Düyek usûlünde bir Son Peşrev ve Son Yürük semerer.



37

Şekil 11: Son Peşrev71

71Heper, a.g.e., s. 29.

38



2.2. Niyaz Ayini

Dua, yalvarma, tevazu gösterme gibi anlamlara gelen niyaz kavramõnõn lügat manasõna uygolarak Niyaz yini bir istek ilahisidir. Mevlevi yini icrasõ esnasõnda dinleyiciler üzerinde meydana gelen manevi zevklerden dolayõ, sema meclisinin biraz daha uzatõlmasõ içi semanõn sonuna doğru istek üzerine yapõlan ayine denir.72

Mevlevi ayini icrasõ esnasõnda dinleyiciler üzerinde meydana gelen manevi neşeden dolayema meclisinin biraz daha uzatõlmasõ isteği doğrultusunda icra edilir.

Bazen sema icrasõnda dördüncü selama gelindiğinde tarikat mensubu şeyh veya can, dervişmukabeleyi seyreden ziyaretçilerden biri ªNezr-i Mevlanaº denen dokuz ve dokuzun katlarõndan oluşan bir miktar parayõ semâzenbaşõya gönderir.ºNiyazº adõ verilen bu para, sonen semazen başõ tarafõndan kudümzenbaşõnõn sağ

kudümünün üstüne bõrakõlõr. Bunun üzerine Mevlevi ayinin bitiminde son peşrev çalõnmadailen ayin-i şerifin makamõndan segâh makamõna kõsa bir geçiş taksimi yapmasõnõn ardõnda önce segâh makamõnda devr-i revan usûlünde ağõr bir ritimle devam eder. Ayrõcaº İyi aşen harka gevher künem / İy mutriban iy mutriban deff-i şüma pür- zer künemº (ey âşõklaroprağõ inci yaparõm; ey sazendeler, definizi altõnla doldururum) beytiyle başlayan hüseakamõndaki ayin okunduğu zaman şeyh saz heyetine bir miktar para yollar. Ayinin uzatõlaağõ anlamõna gelen bu hareketin ardõndan niyaz mukabelesi yapõlõr. Daha sonraªSema safa

vefa, ruha gõdadõrº mõsralarõndan meydana gelen ilahi takip eder. Bu eserlerden sonra ymai usûlündeki bir saz terennümü ve çoğunlukla neyle yapõlan bir son taksimle niyaz ayimlanõr.73

Mevlevilerde niyaz sayõsõ dokuz ve dokuzun katlarõndan oluşur. (Dokuz, on sekiz, yirmi edi...gibi) Gönderilen para semazenbaşõya verilir. Bu para son selam bitmeden mutriban (saz heyetine) götürülerek kudümzenbaşõnõn kudümünün üzerine bõrakõlõr.74

72 Abdülbâkî Gölpõnarlõ, Mevlânâdan Sonra Mevlevîlik, İstanbul, 1983, s. 379.

73 Erdoğan Ateş, ªNiyaz Ayiniº, DİA, XXXIII. Cilt, Türkiye Diyanet Vakfõ Yayõnlarõ, İst

s. 166.

74 Çinuçen Tanrõkorur, Osmanlõ Dönemi Türk Mûsikîsi, Dergah Yayõnlarõ, İstanbul, 2003,

39

Mevlevi Ayininin bitiminde son peşrev çalõnmadan önce neyzen başõ icra edilen âyin-i şeamõndan Segâh makamõna kõsa bir geçiş taksimi yapar ve Niyaz yini başlar. Niyaz yini'nigâh, usûlü ise Devri Revan ve Yürük Semai olarak değişmeli icra edilir. Eserin ilk bölü Devr-i Revân usûlü ile icra edilen kõsmõ gayet ağõrca söylendikten sonra, ritim değişedöner ve icra birden hõzlanarak devam eder. Mukabele son Yürük Semai çalõnarak bir taks

sona erer.75

Günümüzde icra edilen şekli ile Niyaz ayininin güfte ve bestekârõnõn kim olduğu hususundütler mevcuttur. Mûsikî çevrelerinde bu eserin Mevlana Celaleddin Rumi'nin oğlu Sultand'e ait olduğu görüşü hâkimdir. Matbu notalõ eserlerin başõnda veya icradan önceki takd ve güftesi Sultan Veled'e ait olan diye ifade edilmekte, bazen de güftesi Sultan Veled'e ait olup bestekârõ bilinmemektedir, şeklinde verilmektedir. Halbuki eserin bestelene şekline, melodik akõşõna ve güfteye, biraz dikkatle bakõldõğõ zaman Sultan Veled'in ydolayõsõyla da Sultan Veled'e ait olmadõğõ görülecektir. Bu güfte ve bestenin Sultan Vedenilmesindeki en önemli sebep, şiirin son dörtlüğünün üçüncü satõrõnda geçen ªHer kim



eº beytindeki

ªVeled'eº kelimesidir. Bunun dõşõnda eserin Sultan Veled'e ait olduğuna dair hiçbir bileğildir. Güfte, zaman içinde birkaç şairin şiirlerinin bir araya getirilerek oluşturuldaõnõ vermektedir.76

Bu konudaki en önemli bilgi ise, Niyaz yini'nin Devr-i Revan usûlü ile bestelenmiş olank mõsralarõnõn, XVI. Yüzyõlda Afyon'da yaşamõş olan Sultan Dîvânî mahlaslõ Mehmet Çelebn Dîvâni'nin şiirleri arasõnda bulunan güftenin Devri Revan usûlü ile icra edilen ilk beğişiklikle şu şekilde verilmiştir:

Şem'i ruyina cismimi pervâne düşürdüm

Evrâk-õ dîli âteşi sûzâna düşürdüm

Bir katre iken kendimi ummâna düşürdüm

75 Tanrõkorur, 2003, a.g.e., s. 113-114.

76 Erdoğan Ateş, ªNiyaz Kavramõ ve Mevlevilikte Niyaz İlâhisiº, Uluslararasõ Mevlânâ, Maneler Sempozyumu, 19-20-21 Aralõk 2005, Manisa (Basõma Hazõrlanõyor).

40

Eyvah yolumu vadi-i hüsrana düşürdüm

Takrîr edemem, derd-i derûnum elemim var

Mevlâ'yõ seversen beni söyletme gâmõm var.

Kuvvetle muhtemeldir ki, eserin güfte yazarõ olan Sultan Dîvânî ismi zaman içerisinde S kelimesi benzerliğinden dolayõ Sultan Veled olarak değişmiştir.

Ayrõca, günümüzde icra edilen Niyaz Ayini'nin güftesinde ªEyvah yolumu vadi-i hüsrana dlunmamaktadõr. Güftenin yukarõda verilen şeklinin daha doğru olduğunu düşünülmektedir. inin kime ait olduğu hususunda bir kayõt mevcut değildir. Ancak XVI. Yüzyõldan sonra belendiği

düşünülmektedir. 77

Günümüz icralarõnda ve matbu nota yayõnlarõnda dört kõta olarak bilinen Niyaz ayini'nin:

Şem'i ruhuna cismimi pervâne düşürdüm

Evrâk-õ dîli âteşi sûzâna düşürdüm

Bir katre iken kendimi ummâna düşürdüm

Mevlâ'yõ seversen beni söyletme gâmõm var.

Dinle sözümü sana direm özge edadõr

Derviş olana lazõm olan aşk-õ Huda'dõr

Ben bilmez idim gizli iyan hep sen imişsin



Tenlerde vü canlarda nihan hep sen imişsin

Senden bu cihân içre nişân ister idim ben

hir bunu bildim ki cihan hep sen imişsin

İy ki hezâr-âferin bû nice sultan olur

Kulu olan kişiler husrev u hâkân olur

Her kim bu gün Veled'e inanuben yüz süre

Yoksul ise bây olur, bây ise sultan olur.

77 Ateş, 2005, a.g.m., s. 35.

41

Niyaz yini'ne melodi olarak da bir göz atarsak cevaplanmasõ gereken bazõ sorular ile ka

Eserde üç farklõ melodik yapõ bulunmaktadõr. ªŞem'i ruhuna cismimi pervâne düşürdümº btlük gayet ağõr bir ritimsel akõşla icra edilmektedir ve Devr-i Revan usûlü ile besteleBu dörtlükten sonra gelen ve ªDinle sözümü sana direm özge edadõrº mõsraõ ile başlayan hõzlanmakta ve Yürük Semai usûlüne dönüşmektedir. Sanki zihinlerde usûl geçkisinden ziyeserin birleşimi gibi bir çağrõşõm uyanmaktadõr. Ayrõca, Itrî'nin Segâh yini'nin, Beste Seyyit Ahmet Ağa'nõn Nihavent yini'nin, Dede Efendi'nin Neva, Hüzzam ve Sabâ Bûselik y kõsacasõ pek çok âyin-i şerifin sonunda, icra edilen son yürük semâi Niyaz âyini içeriolarak çalõnmaktadõr. Kanaatimizce bu son yürük semâi melodik akõşõndaki güzellik ve maakõmõndan aranağme olarak Niyaz yini'ne ne zaman ve kim tarafõndan bilinmeyen bir biçimnradan dâhil edilmiştir.78

78 a.g.m., s. 36.

42

Şekil 12: Segah Niyaz İlahisi "Şem'i Ruhuna Cismimiº

43

Şekil 13: Segah Niyaz İlahisi ªŞem'i Ruhuna Cismimiºnin Devamõ79



79 Erol Bingöl, Tasavvuf Mûsikîmiz'den Seçmeler, Çağlar Nota Yayõnlarõ, İstanbul, 1997,

44

2.3. Durak

Zikir esnasõnda ve birinci fasõldan sonra tek veya çift zakir'in terennüm ettiği besten. Oturarak (kuudi) veya ayakta (kîyami) zikr edilen tariklerde zikrin birinci kõsmõnõ, elime-i Tevhid teşkil eder. Bu kõsõm bittikten sonra İsm-i Celal'e geçilmeden önce bir ilir. Bir veya iki zakir tarafõndan makam çerçevesinde bestelenmiş tasavvufi güfteler o

ur. Bunlarõ okuyana Durakçõ (Durakhan) adõ verilir. Kelime-i Tevhid zikrine son verilipdurulduğu için, bu duraklama esnasõnda okumak üzere tertib edilmiş belli tarz ve yapõdaerlere Durak adõ verilmiştir. 80

Duraklar irticali olmayõp, muhtelif bestekârlar tarafõndan bestelenmiş

eserlerdir. Duraklara, dost, hak, ah gibi sözü, soluk miktarõnca uzatarak başlamak, ade hükmündedir. Zikir fasõllarõnda okunacak durak güftelerinin de, İslami aya uygun düşechtiva etmesine itina olunur.81

Duraklar, ªDurak Evferiº adõ verilen birleşik bir usûlle bestelenir ve sözleri tasavvuferden seçilir. Tekkelerde ayin icra edilirken toplu olarak ya da tek kişi tarafõndan okunur. Duraklarõn ifadesinde ruh ve beden yorgunluğunu giderici, rahatlatõcõ bir özelli

ardõr. Dini mûsikînin en sanatlõ beste formlarõndandõr.82

80 Tura, a.g.e., s. 57

81 a.g.e., s. 57

82 Özalp, 2000, a.g.e., s. 125

45

Şekil 14: Segah Durak "Ben Bende Buldum Hakk õ"83



83 M. Nazmi Özalp, Türk Mûsikîsi Beste Formlarõ, TRT Yayõnlarõ, Ankara, 1992, s. 447.

46

Ben bende buldum Hakk'õ adlõ eserin güftesi Yunus Emre'ye, bestesi Akbaba İmami ye aitturak evferi usûlünde bestelenmiştir. Eser segâh makamõnõn genel özelliklerini taşõmakta sayõda puandorga yer verilmiştir. Bunun sebebi serbest denilebilecek bir uslüp ile okunmasõdõr. Duraklar, dört mõsranõn bestelenmesinden oluşur. Birinci, ikinci ve dördüncükere, aynõ ezgi yapõsõna sahiptir. Üçüncü mõsra aynõ ezgi yapõsõyla bir çeşit Miyan-Han

Bu kuruluş duraklarõn, din dõşõ musîkideki ªmurabbaº bestelerini andõran bir yapõya sahermektedir.

2.4. Şuğul

Kelime manasõ iş, çalõşma, meşguliyet anlamõna gelen bu kavram Tasavvuf Mûsikîsi'nde, ATürk Mûsikîsi makamlarõna göre

bestelenmesine denir. Bilhassa cami mûsikîsinde Türkler tarafõndan pek çok Arapça güfteenmişse de Şuğul sözü sadece Tekkelerde zikr esnasõnda okunduğu gibi camilerde de okuna4 Büyük kõsmõ güfteleri itibariyle pek sade ve basit eserler olan suğullar, özellikle K

Rõfaî, Sa'dî, Bedevi ve Şazeli tekkelerindeki zikirler esnasõnda okunur.85 Hatip Zakirin Efendi, Zekai Dede Efendi şuğul

besteleyenlere örnek olarak gösterilebilir.

84 Tura, a.g.e., s. 141

85Ak, a.g.e., s. 151.

47

Şekil 15: Rast Şuğul"Fesaddaknake Ya Hayr al"86

86 Kaplan, a.g.e., s. 229.

48

Rast Şuğul, Düyek usûlünde olup, rast makamõnõn seyir özelliklerini taşõr.



İlahi tarzõndaki eserler için kullanõlmõştõr. Genellikle sofyan veya düyek usûlünde bes ilahilerden daha hareketli ve yapõ bakõmõndan daha basit eserlerdir.

2.5. İsm-i Celal

Kelime anlamõ büyüklük, yücelik, ululuk 'tur. Allah'õn 99 ismine karşõlõk kullanõlan biMûsikî'de İsm-i Celal veya Lafza-õ Celal okumak anlamõnda tarikatlarõn kendilerine has i ile Allah lafzõnõ zikretmek anlamõnda kullanõlmõştõr. Genellikle bir makam çerçevesinolarak icra edilirler.

Kelime olarak ªbüyüklük, yücelik, ululukº gibi anlamlara gelir. Cenâb-Hakk'õn doksan do(Esmâ-i Hüsnâ) karşõlõk kullanõlan bir terimdir. Türk Din Mûsikîsi'nde İsm-i Celâl veyalamõndadõr. Tarikatlarõn kendine has icra şekli ile (oturarak veya ayakta) melodili olaak, Allah lâfzõnõ zikretmek anlamõnda bu kavram kullanõlmõştõr.87

2.6. Savt

Arapça ses, sâdâ demektir. Ancak Tasavvuf Mûsikîsi'ndeki anlamõ kelime

anlamõndan farklõ olarak tekkelerde okunan mûsikî eserleri olarak kullanõlmõştõr.88

Tekkelerde zikr esnasõnda okunur. Zikrin özelliğine göre icrasõ ve zamanõ farklõdõr.

Vahdet telkin eden güftelerden derlenmiş, kõsa birkaç cümlelik ilahilerdir. Küçük melodden oluşur. Özellikle 19. yy.da çok kullanõlmõştõr.

Güftesi Yunus Emre'ye ait olan;

ªŞüride vü şeyda kõlan yârin cemalidir beni

lemlere rüsva kõlan yarõn cemalidir beniº beyiti ile başlayan Çargâh beste ve Saba maka

an yanalõm ateş-i aşka ªGülşenî Savtõº tarzõna bir örnektir.89

87 Ateş, 2000, a.g.e., s. 39.

88 Tura, a.g.e., s.144.

89 Ak, a.g.e., s. 146.

49

Aşağõda örneklendirdiğimiz eserde de görüleceği

gibi

eser Sofyan usûlünde bestelenmiştir. Ayrõca geniş bir ses aralõğõna sahip olmayõp, basi ile bir sekizli içerisinde bestelenmiştir. Yanõ sõra makam geçkisi yapõlmadan saba makeser tamamlanmõştõr. Güfte kõsa olmasõna rağmen tekrar edilen melodiler ile zenginleşti



Şekil 16: Saba Savt ªDurman Yanalõm Ateş-i Aşkaº 90

90 Kaplan, a.g.e., s.104.

50

Sabâ Savt, Düyek usûlünde ve saba makamõndan oluşmaktadõr. Rast

perdesinden başlayarak dügâh perdesi vurgulanmõştõr. Genel olarak eserde sabâ makamõnõnerilerek karar sesi dügâh perdesinde sabâlõ kalõnmõştõr. Genel olarak savtlar sofyan veusûllerinde bestelenmişlerdir. Bu örnekte olduğu gibi eserlerde usûl değişimine rastlanlodik olarak da çok geniş bir ses sahasõna sahip değildir.

2.7. Mersiye

Cenaze Salâtlarõndan sonra ve vefat için okunan Mevlidler arasõnda ölülerin hatõrasõnõ usûlsüz okunan manzum eserlere denir. Bunlar mûsikî bilen kişiler tarafõndan her makamdsüz olarak irticalen okunur. Bu bakõmdan notalarõ yazõlmõş değildir. Bununla beraber uselenmiş bazõ ünlü mersiyelerin notalarõ vardõr. Türk edebiyatõnda bu türde yazõlmõş manr. Halk şairleri tarafõndan, bazõ olaylarda ölen veya şehit düşen kahramanlar için yazõ

mersiyelere ªAğõtº denir. Bunlar bir halk sazõ tarafõndan taksim şeklinde yapõlan ve

ªyol göstermeº denilen bir girişten sonra bir kişi tarafõndan usûlsüz ve irticalen okunmûsikîsinde bu türden pek çok ağõt vardõr. Bunlar çoğunluk Hüseyni ve Muhayyer gibi makanõk nağmelerle tiz perdelerden okunur. Ölen bir kimsenin meziyetlerini ve özelliklerin ifade eden ve dar anlamda Kerbela Vak'asõ ile burada Ehl-i Beyt'in başõna gelen üzücü Hz Hüseyin şahadetini konu alan mersiyeler tekkelerde düzenlenen zikr meclislerinde ªMrsiyehan'larº tarafõndan bestesiyle veya irticali olarak okunurdu. Sözleri Yunus Emre'yzâfe edilen manzume mersiye türünün en sevilen örneklerindendir.91

Mersiye okuma geleneği İslam kültüründe oldukça yaygõndõr. Hicri takvime göre Muharrem e has bir matem kültürü ve mûsikî havasõ Türk Toplumunda kendini gösterir. Tarih içerisyasõndaki Mersiye geleneği zamanla bir dini mûsikî formu olarak Mersiye'yi doğurmuştur.em ayõnda tarihteki bu acõyõ ifade etmek için mersiyeler, taziyeler, nevhalar, Maktel-iHüseyinler yazõlmõş ve bu merasimler okunmuştur. Bu eserler de Hz. Hüseyin'in hayatõ an

estansõ öğelerle süslenmiştir.92

91 Ak, a.g.e., s. 142.

92Mehmet Yalçõn Yõlmaz, Türk Din Mûsikîsi'nde Mersiyeler ve Mersiyehanlar, Yayõnlanmamõ

Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2006, s.



51

Türklerin İslamiyet'i kabulünden sonra inançlarõndaki değişimin ardõndan normal olarak tlarõnda da çeşitli İslami tesirler görülmektedir. İslam toplumunda dini merasimler özeebiyat ve mûsikî alanõnda gelişmeler göstermiştir. Türk Din Mûsikîsi'nde güfte ve okuyusiye formu Hz Hüseyin ve Ehl-i Beyt mensuplarõnõn 10 Muharrem 61 (10 Ekim 680) tarihinde Emeviler tarafõndan şehid edilmesinin yõl dönümlerinde düzenlenen matem törenlerindeydan duyulan üzüntüyü dile getirir. Arapça, Farsça ve Türkçe manzumelerinin mersiyehan anatkârlar tarafõndan besteli veya irticali olarak okunmasõ şeklindeki tanõm bu formun iyetini özetlemektedir. 93

Türkçe'de tabii olarak Arapça ve Farsça'dan daha sonra görülmeye başlanan Hz Hüseyin veevzulu mersiyelerin yaygõnlaşmasõ ve Muharrem ayõnda bu formun icra edilmesini Türk külas merasimlerine verilen önemi göstermektedir. Müslüman Türklerde başta Bektaşi Tekkelek üzere pek çok Tekke'de okunan Kerbela mersiyeleri Muharrem ayõnda bir merasim havasõnicra edilmektedir. 94

Mersiye okunmasõ âdetinin özellikle kõyami ve devrani tekkelerinde yer

bulduğu görülmektedir. Tasavvuf çevresinde şu mutasavvõflarõn mersiyelerinin okunduğu bdir. Bayrami Yazõcõzâde (v.855/1451) başta olmak üzere Sinani Seyyid Seyfullah(v.1010/1), Mevlevi Fasih Dede (v.1111/1699), Gülşeni Sezayî (v.1151/1738), Halvet-i Zekai (v.1

227/1812), Nakşibendi Selami (v. 1228/1893) gibi şahsiyetlerin eserlerinden seçilirdi. Bektaşi Tekkelerinde Mebni Baba, Mehmed Ali Hilmi Dede gibi bilinen zatlarõn mersiyeleri okunurdu. XIX. asrõn son yarõsõna kadar Safi'nin meşhur;

ªEy nûr-i çeşm-i Ahmed-i muhtar ya Hüseynº mõsrasõyla başlayan şu şiiri çok okunmaktadõ

Ey nûr-i çeşm-i Ahmed-i Muhtâr ya Hüseyn

Vey yâdigâr-õ Hayder-i Kerrâr yâ Hüseyn

Her kim seni vü âlini can gibi sevmeye

93 a.g.t., s. 25.

94 a.g.t., s. 27.

52

İtten beterdir ol nice insan yâ Hüseyn

Kandõr şerâb-õ kevsere Sâfi kulunu sen

Giydir libâs-õ hulle-i Rõdvân Yâ Hüseyn

Ancak bu türden nefret hislerini ortaya koyan mersiyeler tasavvuf

çevrelerinde rahatsõzlõk yaratmõş ve ortak bir kararla okunmasõ yasaklanmõştõr.95

Türk Tasavvuf Edebiyatõnõn en önemli ismi Yunus Emre'nin ªŞehidlerin

Serçeşmesiº adlõ şiiri o kadar yaygõnlaşmõştõr ki birçok makamda bestesi görülmektedir Efendi bestesi), Saba (Selahaddin Gürer bestesi), Hüseyni(bestekârõ bilinmiyor) Segâh



lehaddin Gürer bestesi), Arazbâr (notasõ yok) makamlarõnda ayrõ ayrõ bestelenmiştir.96

Türklerde halen devam etmekte olan mersiye okuma geleneği İslam dünyasõ içerisinde önemyere sahiptir. Türk Din Mûsikîsi açõsõndan Mersiyeler arasõnda en çok rağbet gören esere Hatip Zâkiri Hasan Efendi tarafõndan bestelenen sözleri Yağcõoğlu Mehmet Efendiye ait Nühüft Makamõndaki eserdir. Hicaz, Sâba, Hüseyni, Arazbar gibi muhtelif makamlarda ayrbestelenmiştir.97

Şehidlerin serçeşmesi

Enbiyanõn bağrõ başõ

Evliya'nõn gözü yaşõ

Hasan ile Hüseyin'dir.

Hazret Ali babalarõ

Muhammed'dir dedeleri

Arşõn iki küpeleri


95 a.g.t. s. 27

96 a.g.t., s. 28

97 Ergun, ªMersiyeº, a.g.e., s.477

53

Kerbelâ'dõr yazõlarõ

Şehid olmuş gazileri

Fatma ana kuzularõ


Kerbelâ'nõn ta içinde

Nur balkõr siyah saçõnda

Yatar al kanlar içinde




Kerbelâ'da bile taşlar

Okur Kurân kesik başlar

Şehid olan o kardaşlar


Dedesiyle bile varan

Kevser õrmağõnda duran

Susuz ümmete su veren


Derviş Yunus dünya fani

Bizden evvel gelen kani

İki cihanõn sultanõHasan ile Hüseyin'dir.98

98 Yõlmaz, a.g.e., s. 30.

54

İlk mersiye örnekleri XV. yy.da yazõlmõş olmasõna rağmen XVIII. yy.dan

önceki mersiyehanlarõn isimlerine pek rastlanmamaktadõr. XIX. asrõn ortalarõnda ve son da mersiyehanlõkla meşhur olmuş isimler şunlardõr: ªKastamonulu Zakir Turşucuzade Hafõzfendi, Beylerbeyili Hakkõ bey, Üsküdar Valide-õ atik tekkesi şeyhi Hafõz Şerafeddin Efekardeşi Agâh bey, Beylerbeyi Cami İmam ve Hatibi Hafõz Hamdi Efendi bu yüzyõlõn ortalarzõ

mersiyehanlardandõr. XIX. yy. son yarõsõnda dikkati çeken ve İstanbul'un en meşhur merslarak bilinen Hafõz Hüseyin Tevfik Efendi'dir. 20. asõrda ise tasavvuf çevrelerinde öneersiyehan olarak Hüseyin Sebilci ve Celal Yõlmaz karşõmõza çõkmaktadõr. Celal Yõlmaz, Hlediği mersiye güftelerini okuyarak Kerbelâ olayõnõn hatõrlanmasõnõ sağlamaktadõr. Türkam etmekte olan mersiye okuma geleneği İslam dünyasõ içerisinde önemli bir yere sahipti

99 a.g.e., s. 54.



55

Şekil 17: Nühüft Makamõnda İmam Hüseyin Mersiyesi100

100 Özalp, 1992,a.g.e., s. 420.

56

Şekil 18: Nühüft Makamõnda İmam Hüseyin Mersiyesi'nin Devamõ

İmam Hüseyin mersiyesi halk müziğine yakõn ezgiler içermektedir. 16'lõk ve 32'lik notalkullanõlmõştõr. Makam birleşik bir makamdõr, neva sesinden başlayarak dizide karõşõk geve Hüseyni aşiran perdelerinde kalõnarak, makamõ oluşturan Yegâh makamõ dizisi ve Hüseyki Uşşak 4'lüsü gösterilmiş ve bu perde üzerinde karara gidilmiştir.

57

2.8. Nefes

Aşk şiirinin özelliklerine sahip olan manzumeler, besteleri itibariyle saz şairlerinin eya onlarõ takip edenlerin halk türkü ve şarkõlarõnõn üslubunda coşkulu, rindane bir halerdir. Bektaşi şairler tarafõndan yazõlmõş ve Bektaşi tekkelerinde okunmak üzere çeşitn küçük ilahilerle bestelenmiş

manzum ilahilere ªnefesº denir. Bunlarõn ilahilerden farkõ Peygamber Efendimizle berabe Hz Ali'nin methiyesine yer verilmesinden ibarettir. Makam usûl ve tavõr bakõmõndan ilaerden başka farkõ yoktur. Sadece nefes ve ilahiler arasõndaki tek fark halk dilinde ªSou Tekkeleriº ve Bektaşi dilinde de ªZahir Tekkeleriº ve günümüzde kapatõlmõş olan Kadiri, Rõfai gibi tarikatlara mensup tekkelerde okunanlara da ªİlahiº, yalnõz Bektaşi Tekke

de okunanlarõna da

ªNefesº adõ verilir.101

Nefes Alevi-Bektaşi zümresinin geleneklerini, inançlarõnõ aralarõnda söylenen atasözlermlerini ifadelendirir. Azizlerini över ve onlara ait menkõbeleri şiirleştirir. Hz Ali svgisi, Oniki imamõ kutlayõş, düşmanlarõna düşmanlõk, Alevi-Bektaşi edebiyatõnõn esas un. Hz Ali Alevi- Bektaşi şiirinde tanrõlaşõr. Bu edebiyat kaynağõnõ Yunus Emre'de bulmuşygusuz Abdal'la kurulmuştur.102



Nefeslere ilahi denilmemesinin sebebi, bunlardan büyük bir kõsmõnõn

mevzularõnõn ilahi olmamasõdõr. Nefeslerin içerisinde ilahi şeklinde yazõlmõş olsa bile nefeslerin, rindane, kalenderâne, âşõkane ve hatta dini kayõt ve şartlara çok laubali görülmektedir. Nefesler bilhassa bestelenmek için söylenmiştir. Bunlarõn içinde yalnõziçin yazõlanõ da vardõr ki bu tür şiirlere

ªNutukº denir. Bektaşi ayinlerinin birinci kõsmõnda önce Kuran-õ Kerim ve sonra bir tak ezkâr okunur. Peygamberimize salât-ü selam getirilir. Hz Ali ile evladõnõn ve Ehl Beytdlarõ hürmetle anõlõr, semahanenin çeşitli yerlerine konmuş

olan büyük şamdanlar merasimle birer birer yakõlõr ve rivayete göre ruhani bir âlem yaş

101 Ak, a.g.e., s. 148.

102 Abdülbaki Gölpõnar, Alevi Bektaşi Nefesleri, İnkõlap Kitapevi, İstanbul, 1992, s. 6

103 Ak, a.g.e., s.148.

58

İkinci kõsma gelince sadece dini ve ruhani merasime mahsus olan

semahaneden çõkarõlarak salona geçilir. Artõk orada bir aşk âlemi başlar ve nefesler buamõ müddetince mecliste hazõr bulundurulan saz şairleri tarafõndan çalõnõr ve onlarla bdervişler tarafõndan aşk ve şevkle okunur. Bu esnada vecde gelen bütün dervişlerin ayağk özel bir şekilde dans ettikleri görülür.104

Nefesler çeşitli amaçlara göre çeşitli biçimlerde tasnif edilebilirler.

Konularõna göre, müzik(usûl- ezgi) yapõsõna göre olmak üzere temelde iki genel tasniftierde genel olarak işlenen konular şunlardõr. Allah sevgisi, O'na korku yerine kutsal segiyle yaklaşma, kutsal sevgiden evrenin yaratõlmasõ için Hz.

Muhammed ve Hz. Ali'nin vücuda gelmesi, Kutsal sevgi gereği Allah ± Muhammed

-Ali gerçeğinin bir bütün oluşu ve bu sevgiden birinin eksikliğiyle insanõn bayağõlaşmaedikçe insanõn yüceleceği gibi Allah'õn gerçek sevgili olduğu yolun, yöntem töre ve fakve öğretilmesi.105

Usûl ve tavõr olarak nefeslere melodik yapõdan bakõldõğõnda çok geniş ses aralõklarõna oruz. Yöreye ve konularõna uygun ritm ve melodik yapõyõ hemen hemen bütün nefeslerde gödür. Bu konudaki örneklerin çoğunlukla Türk Halk müziği nazari kurallarõna göre yazõlmõ belirtmemiz gerekir.

2.8.1. Nefeslerin Konularõna Göre Tasnifi

2.8.1.1. Düvazlar (Dü-Vaz)

Dü-Vaz Farsça'da 12 anlamõna gelmektedir. Bektaşiliğin en önemli formel sayõlarõndan bi12 imama, 12 hizmete ve 12 posta istinaden kullanõlan 12

sayõsõ Düvaz anlamõyla sadece 12 imama övgü veya bu imamlarõn isimlerinin sõrayla zikreesler için kullanõlõr. Anadolu'da halk arasõnda bu nefeslere Düvaz İmam, Düvazdeh İmam Düvazdeh denir. Trakya Bektaşi meydanlarõnda okunan nefeslerin bir bölümünü bunlar oluş



104 a.g.e., s.148

105 Hüseyin Yaltõrõk, Trakya Bölgesinin Tasavvufî Halk Müziği (Notalarõyla) Semahlar, NKültür Bakanlõğõ Yayõnlarõ, Ankara, s. 60, 2002

106 Yaltõrõk, a.g.e., s. 60

59

Şekil 19: Muhabbet Açõlsõn Cemal Görünsün107

2.8.1.2. Methiyeler (Övgü, Öğünme Nefesleri)

Methiye başta Hz Muhammed'i ve Hz Ali'yi, 12 imamlarõ Hacõ Bektaşi

Veli'yi ve ardalarõnõ öven metheden nefeslerdir. Bu tür nefeslerin bazõlarõ tasavvufu, f ehlini, Bektaşiliği ve Bektaşi büyüklerini övmektedir.108

107 Yaltõrõk, a.g.e., s. 70-71.

108 a.g.e., s. 75.

60

Şekil 20: Gönül Aşkõn ile Düştü Yollara109

2.8.1.3. Nevruziyeler (Nevruz Nefesleri)

Farsça'da ªYenigünº anlamõna gelen Nevruz, mart ayõnõn 21. Günü,

ilkbaharõn ilk günü sayõlõr. İslam'da veda haccõnõn Arefe günü Mart'õn sekizine, Bayram Hac'dan dönüşte Mekke ve Medine arasõnda Gadirhum denilen yerde, Hz Muhammed'in Hz Aliini tutarak, orada

109 Yaltõrõk, a.g.e., s. 82.



61

bulunanlara hitaben: ªBen kimin mevlasõ isem, Ali'de onun mevlasõdõrº dediği gün Hz Alilarõ Ehl-i Beyt ve tarikat ehli olanlar Nevruz'a büyük bir kutsiyet vermişler ve bugünü saymõşlardõr. 110

Bektaşiler güneşin Koç burcu saatine girdiği saatten önce meydanlarõnda toplanõrlar. Ona salâvatõ ihtiva eden ªSalavat-nameºyi ve ªNad-õ Ali'yi (Naat-õ Ali) okur. Sonra Sakilişi Baba'dan itibaren kadem sõrasõyla herkese tabiatõn canlanmasõnõ, yeşermesini simgelrenkli bir örtü altõnda bulunan ve içinde loğusa şerbeti ezilmiş sütü sunar. Sürahiden ulurken,

ªYa Muhavvi'el- hali ve'l ahvâlº yani ª Ey yõlõ, zamanõ ve halleri evirip çeviren Tanrõkişi, sütü içtikten sonra o ve beraberinde herkes: Havvil hâlenâ ilâ ahsen'il hâlº ªbizgüzel hale çevir ª der. Nevruz'da erkânõna göre Ayin-i Cem yapõlõr ve 21 tane mum yakõl gece boyunca

gülbanklar, dualar, nefesler söylenir ve semah dönülür. Özellikle bu gece'de nevruz nef(Nevruziye) söylenir. 111

Nevruziye nefesleri de basit ve sade bir melodik yapõ içerisinde bestelenmiş

türkü formatõnda eserlerdir.

110 Yaltõrõk, a.g.e. s. 82.

111 a.g.e., s. 89.

62

Şekil 21: Dost Cemalin Görmeye112

112 Yaltõrõk, a.g.e., s. 87-88.

63



2.8.1.4. Tabiat konulu Nefesler

Bu tip nefesler bitki hayvan kozmik olaylar yağmur, kar, fõrtõna, boran gibi tabiat olaylarõnõ anlatan türkülerin yanõ sõra, benzer tabiat olaylarõnõ gül-bülbül gibi sembolimotifleri, işleyen tasavvufi şiirler (nefesler) de mevcuttur.113

ªGeldi bahar öttü bülbülº isimli eser bu gurupta örneklendirilebilir.

GELDİ BAHAR ÖTTÜ BÜLBÜL

Geldi bahar öttü bülbül

Ferahladõ deli gönül

Açõldõ tazece bir gül


Öter bülbül mahõm diye

İmam Ali Gâhõm diye

Dilim söyler Ali'm diye


Cafer baba dile geldi

Cümlemizin yüzü güldü

Sakiden bir dolu geldi

Ferahladõ deli gönül.114

113 Yaltõrõk, a.g.e. s. 87-88.

114 a.g.e., s. 93.

64

Şekil 22: Geldi Bahar Öttü Bülbül115



2.8.1.5. Matem Nefesleri

Bunlar iki gurupta kullanõlõr;

a) Mersiyeler

b) Ağlaş(yas)nefesleri

Hz. Hüseyin'in şahadetini konu eden ve bu olayõ manzum bir biçimde

tahkiyeli olarak anlatan matem nefesleri ağlaş (yas) nefeslerine göre daha uzundurlar.

2.8.1.5.1. Ağlaş (Yas) Nefesleri

Ağlaşlar (Yas nefesleri), Hakk'a yürüyen bir can için yapõlan ªLokma

erkânõºnda veya o canõn sene-i devriyesinde söylenir. Ayrõca sonu ölümle biten deprem, eti, kaza ve benzeri olaylarda hayatõnõ kaybeden Bektaşi'ler için geride kalan eş, dostuhitler tarafõndan yapõlan özel toplantõlarda ve ªDârdan indirmeº erkânlarõnda ağõt olaslerde vardõr. Usûlü ne olursa olsun bu nefeslerde semah dönülmez. Bunlar ağlamaklõ yas nefeslerdir.116 Örnek olarak;º şu dünyada üç nesneden korkarõmº adlõ eser bu türde gös

115 Yaltõrõk, a.g.e., s. 93-94.

116 a.g.e., s. 95.

65

ŞU DÜNYADA ÜÇ NESNEDEN KORKARIM

Şu dünyada üç nesneden korkarõm

Gel bir yokluk bir ayrõlõk üç ölüm

Üçünde gönülcüğüm hoş değil

Gel bir yokluk biri ayrõlõk üç ölüm

Feryatlarõ kayalarda gezdirir

Bir kardeşi taban aşõ ezdirir

Gemileri deryalarda yüzdürür


Ali dedem sabahõn almõş hocadan



Okudu okudu da çõktõ heceden

Bir kardeşim belini büküp kocadan


PİR SULTAN'õm deryalarõ doldurur

Bir doluyle cümle alemi kandõrõr

Ulu beyleri saltanattan indirir


(ŞK ALİM HÜ, CAN ALİM HÜ)117


66

Şekil 23: Şu Dünyada Üç Nesneden Korkarõm118

118 Yaltõrõk, a.g.e., s. 98-99.

67

2.8.1.6. Şathiye (Şathiyât-õ Sofiyâne)

Derin anlam taşõyan şiirlere ªşathiyeº denir. Şath sözü tasavvufi aşk halini sarhoşluğuacağõ ve hoşuna gitmeyeceği sözler söylenmesi demektir. Şathiyeler mutasavvõf şairlercea yazõlmõş tasavvufi inançlarõ dile getiren anlaşõlmasõ yorumlanmasõna bağlõ şiirlerdirektaşi ozanlarõnca söylenen Şathiye-i Sofiyâne biçimindeki şiirler zamanla daha genel blik kazandõrarak ciddi bir düşünce ya da duyguyu alaylõ, iğneleyici bir dille işleyen şhepsi bu adla anõlõr olmuşlardõr. Şathiyelerde aykõrõ inançlar üstü kapalõ ve anlaşõlmatirilmiştir.119



Şekil 24: Hüzam Şathiye "Çõktõm Erik Dalõna"120


120 Ahmet Hatipoğlu, Besteleriyle Yunus Emre İlahileri, Türkiye Diyanet Vakfõ Yayõnlarõ3, s.

134.

68

2.8.1.7. Devriye (Devriye Nefesleri)

Devriye, devir, dönmek, dönüp dolaşmak anlamõnda Arapça bir sözdür.

Tasavvuf anlamõnda ise, ata belinde ve ana rahminde bulunan ªmeni ve ªemşacº

denen erlik ve kadõnlõk suyundan meydana gelmiştir. Ata ve ana bunu yedikleri, içtikler

şeylerden üretirler. Bunlarõn dönmesi dört unsuru var eder. Göklerde dört unsurun birle cansõzlarõ, canlõlarõ, bitkileri meydana getirerek babadaki meniyi ve anadaki yumurtahücresini oluşturur. Sufiler insan olmadan evvel göklerdeydim, yerlerdeydim, yel olupestim, su olup aktõm gibi sözlerle bunu anlatõrlar. İşte bu çeşit nefeslere ªdevriyeº d

ªŞu fena mülküne çok gelip gittim

Yağmur olup yağdõm ot olupbittim

Urum diyarõnõ ben irşâd ettim

Horasan'dan gelen Bektaş idim benº122

121 Yaltõrõk, a.g.e. s. 115.

122 a.g.e., s. 115.

69

Şekil 25: Kur an Yazõlõrken Arş-õ Rahman da123




70

2.8.2. Nefeslerde Müzik (Usûl-Ezgi) Yapõsõna Göre Tasnif

2.8.2.1. Uzun Hava Tipi (Usûlsüz) Nefesler

ªUzun hava tabiriº, usûlsüz fakat belli ezgi kalõplarõyla icra edilen sözlü eserlerin gUzun hava tipi nefesleri genelde, gazeller, koşma gazeller, ağlaş ve yas nefesleri ile destanlar oluşturulmaktadõr.124

2.8.2.2. Kõrõk Hava Tipi (Usûllü ± Tartõmlõ) Nefesler

Semah Nefesleri, Bektâşi muhabbetlerinin (Ayin-i Cem) vazgeçilmez

uygulamalarõndan biri olup matem, ªYasº muhabbeti, ªlokma erkânõ ªve ªsene-i devriyeº mbi bazõ erkânlar hariç hemen hemen bütün cemlerde uygulanõr.

Kâinatõn, evrenlerin, gezegenlerin dönüş hareketlerinin taklidi olarak yere yansõmasõ balgõlanan semahlar yaşatõldõklarõ, uygulandõklarõ zümreleri müzik ve şiir ile birlikte hazinesidir. 125

ªKõrõk Havaº tabiri, ªuzun havaºnõn karşõtõ olarak kullanõlmaktadõr. Bunlar iki kõsõmdanefesler ve Semah nefesleridir.

Oturak nefesleri, oturarak söylenmekten kaynaklanõr. Semah edilmeyen,

birlikte veya ferdi olarak oturulan yerde söylenen nefesleri ifade eder.

Ağõr nefeslere ªOturak ªderler. Bu nefesler ağõr usûlde olur ve otururken okunur.126

2.8.2.3. Karma Hava Tipi nefesler

ªKarma Havaº şeklinde tabir edilen hem uzun hava hem de kõrõk hava

özelliğini birlikte bulunduran eserlerdir. Bu tür nefesler sayõca çok azdõr.127


125 a.g.e., s. 328

126 a.g.e., s. 173

127 a.g.e., s. 390



71

2.8.2.4. Ezgi Yapõsõna Göre Nefesler

Nefesler Türk Halk müziğinin sözlü türlerinden olup Türk Halk Müziği has dizi özelliği kõrsal kesimlerdeki Bektâşi Alevi köylerinde uygulanõr. Yöreden yöreye farklõlõk gösteve ezgi dokusu ile Türk Mûsikîsinde de önemli bir yere sahiptir. 128

Nefeslerin beste biçimi incelendiğinde diğer tarikatlara ait ilahiler arasõnda üslup itriyle büyük bir fark olduğu görülür. İlahiler ne kadar mutasavvõfâne nağmelere sahip isgüfteleri itibariyle rindâne bir üslup ile bestelenmiş

eserlerdir. Nefesler, ilahilerden daha çok şarkõlara ve halk türkülerine benzerler.129

2.9. Na't

Na't kelimesi nitelemek, iyi güzel şeyleri abartõlõ biçimde dile getirmek, nitelik, vasmõnda kullanõlõr. Na't özellikle Fars ve Türk Edebiyatõnda Peygamberimizi öven şiirleriline gelmiştir.130 Edebî bir terim olarak da Hz. Peygamber'in özellikleri üzerine söyleonu övmek maksadõ ile kaleme alõnan şiirlere verilen isimdir. Diğer peygamberler, dört e, Mevlâna, Abdülkâdir Geylânî gibi din büyükleri için yazõlan şiirlere de na't denilmelimenin en meşhur ve en yaygõn manasõ Hz. Muhammed'i öven şiirlerdir.131

Bu tabir Na'tõ Şerif olarak da kullanõlõr. Na't yazanlara ªna't- güº (nat söyleyen), Cu

ve camilerde na't okuyanlara ise na't-han (na't okuyan) denir. Osmanlõ şairlerinin çoğumõştõr, bilhassa XVII. Yüzyõlõn ikinci yarõsõ ile XVIII. yüzyõlõn ilk çeyreği arasõnda tekâr Nazim, bu alanda pek çok eser vermiştir.132

Na't edebi bakõmdan bir kasidedir. Bestelenmiş na't güfteleri meşhur

mutasavvõflardan veya tasavvufi şiirlerden seçilir.


129 a.g.e., s. 149

130 Mustafa Çiçekler, ªNa'tº, DİA, Türkiye Diyanet Vakfõ Yayõnlarõ, Cilt XXXII, İstanbu

435.

131 Emine Yeniterzi, Türk Edebiyatõnda Na'tlar (Antolojisi),Türkiye Diyanet Vakfõ YayõnAnkara 1993, s. 13.

132 Tura, a.g.e., s.122.

72

Na'tlar camilerde namazdan evvel bir na'than, tekkelerde ise çok kere zikr fasõlalarõndir zakir tarafõndan yalnõz olarak terennüm edilir. Mevlevi Ayinlerinde de sema'dan önceri'nin meşhur Rast Na't-õ Şerif'inin bir na'than tarafõndan okunmasõ adet olmuştur.133

Sözleri Niyazî-i Mõsrî'ye ait olan Acem N'at Durak Evferi usûlünde

bestelenmiştir. Karar perdesi olan acem sesinden esere başlanmõş dizi de karõşõk gezini



cemde ve çargâh perdelerinde kalõşlar göstererek dügâh perdesinde karar verilmiştir.

Şekil 26: Acem Na t" Dost Yine Dil Na tõnõ Söyler134

133 Tura, a.g.e., s. 122.

134 Kaplan, a.g.e., s. 89.

73

Şekil 27: Rast Na

t-õ Şerifi135

135 Heper, a.g.e., s. 1-5.

74

Şekil 28: Rast Na t-õ Şerif in Devamõ

75

Şekil 29: Rast Na

t-õ Şerif

in Devamõ

76



Şekil 30: Rast Na t-õ Şerif in Devamõ

Türk Musikîsi'nin en gözde eserlerinden Büyük Bestekâr Itri'nin bestesi olan Na't-õ Şertüm özelliklerini göstermiştir. Eser içinde puandorglar yoğun olarak kullanõlmõştõr. Rat makamõnõn karar sesinden başlamõş ilk sayfa boyunca dizide karõşõk gezinilmiştir. Kürden olarak alõnmõş ve geçiş yapõlmõştõr. Sonrasõnda nim hicaz perdesi yeden olarak alõnilmiş, sayfanõn sonunda yine rast perdesinde kalõnmõştõr.

77

Eserin ikinci sayfasõnda nim hicaz alõnarak, buselikle Isfahan çeşnili kalõnmõş

ve evçte segâhlõ kalõşlar yaparak rast makamõnda gezinilmiştir. Üçüncü sayfada ise Isfacaz perdesi alõnarak gösterilmiş, segâhta kalõşlara yer verilmiştir. Sonrasõnda yine ralõ kalõş yapõlmõştõr. Son sayfada ise rast makamõnõn pes bölgelerine inilmiş ve Isfahanir. Sonrasõnda segâhta segâh perdesi alõnarak seyredilmiş ve Rast perdesinde karar veriir.

2.10. İlahiDini Türk Musîkisi'nin en çok kullanõlan ve en parlak beste formudur.136

Manasõ Arapça ªAllah'a mensupº anlamõna gelen bu form, Allah ve

Peygamber, ayrõca din adamlarõnõn meziyetleri hakkõnda yazõlmõş ve her makamdan çeşitlindine mahsus bir tavõrla bestelenmiş manzum eserlere verilen addõr. İlahiler bir veya brkaç kişi tarafõndan camilerde, tekkelerde vb. ibadet meclislerinde, mevlid sõrasõnda veravih namazõ aralarõnda okunur.

İlahilerin kendine has tavõrlarõ vardõr. Şarkõ tavrõndan farklõdõr. Her makamdan ilahi lirse de neşeli ve kõvrak makamlardan ilahi

bestelenmemesi adet olmamõştõr. İlahiler çeşitli usûllerle bestelenmiştir ancak ritmik ni oyun havalarõna benzetmemek için İlahi tavrõndan dõşarõ çõkmamak gerekir. Büyük ve kmiş pek çok ilahi örnekleri Türk Mûsikîsi'nin zengin hazinesini teşkil eder.137

Tekkelerde zikir esnasõnda okunan ilahilerin zikir darplarõna uygun

olanlardan seçilmesi adettir. Eskiden büyük camilerde teravih namazõ arasõnda ilk dört n sonra Neva, ikinci dört rekâttan sonra Hüseyni, üçüncü dört rekâttan sonra Eviç, son ra Acemaşiran makamõndan seçilmiş bir ilahi okunur ve ªSegâh Salâtº ile vitr namazõna gncak Acemaşirandan sonra Segâh makamõ kulağa pek hoş gelmeyeceğinden, yüksek mûsikî bilp müezzinler Salât-õ Vitr'e başlamadan önceki Salât-u Selam'õ Sabâ makamõndan okunurlar bu şekilde ilahi okuyan müezzinlere çok az rastlanmaktadõr.138

136 Özalp, 2000, a.g.e., s. 111.

137 Ak, a.g.e., s. 114.

138 a.g.e., s. 114.



78

Türk edebiyatõnda nazõm türleri belirginleştirmeden önce dini muhteva

taşõyan her türlü şiire ilahi denirken daha sonra tasavvufi temalarõ işleyen ve Türk Din makam ve usûlleriyle bestelenerek, dini toplantõlarda okunan şiirlere de ilahi adõ veilmiştir. Bir edebiyat terimi olarak ilahiyi ªMutasavvõf şairler tarafõndan yazõlan, di ilahi fikirleri ihtiva eden şiirlerº diye tanõmlayan Tahirü'l Mevlevi, tevhid, münacât istiğaseyi de bu tür şiirler grubu içinde ele alõnmõştõr. Arapçada ise ilahi ªEn-neşidgani'd-diniyye, El-mevâlîdº gibi adlarla anõlõr.139

Türkçede ªilahiº kelimesinin bir edebiyat ve mûsikî terimi olarak kullanõldõğõ metinlergeriye gitmemektedir. Daha önceki devirlerde Anadolu'da ilahi yerine ªSavtº ve ªSavt okkº tâbirinin kullanõlmõş olmasõ kuvvetle muhtemeldir.140

İlahilerin çoğu yalõn anlatõmlõ olan basit şiirlerdir. ªDini Mûsikîº terimi olarak ilahki şarkõ formu gibi gazel, koşma, rubai, murabba, muhammes, müseddes ve benzeri nazõm şeriyle yazõlmõş güftelerin şarkõ temasõna az çok benzer formdaki bestelerinin adõdõr. Ade güftenin konusu kadar bestenin makam ve usûlünde de dini- tasavvufi duygular yansõtalar tercih edilmiştir.141

İlahi güfteleri dini, tasavvufi şiirlerdir. Zemin, nakarat, miyan, nakarat şeklinde biryapõya sahip olsa da basit ya da daha karmaşõk hallerde olabilir. İlahi okuyana ilahici

denir.142Kural olarak hemen hemen her makamda ilahi bestelenmişse de fazla tiz

seslerde dolaşmayan ağõr makamlarõn çoğunlukta olduğu dikkati çeker. Daha çok Acem, Aceti, Bestenigâr, Dügâh, Eviç, Hicaz, Hüseyni, Hüzzam, Irak, Mahur, Neva, Rast, Saba, SegTahir makamlarõnda bestelendiği görülür.

İlahi bestelerinde küçük usûllerin yanõnda büyük usûller de kullanõlmõştõr. En çok kullek, Evfer, Devr-i Hindi, Muhammes, Çenber, Evsât, Devr-i Kebir, Berefşân ve Hafiftir.14

139 Ak, a.g.e., s. 114.

140 a.g.e., s. 115.

141 a.g.e., s. 115.

142 Tura, a.g.e., s. 126.

143Ak, a.g.e., s. 116.

79

İlahiler, ölçümde Evsat ve diğer büyük usûllerin kullanõldõğõ ªCumhur

İlahileriº, küçük usûllerin kullanõldõğõ ªZikir İlahileriº tarzõnda bir ayrõma tabi tuteri hem camilerde hem de tekkelerde okunur. Zikir ilahileri ise kendine ait kurallar içerisinde sadece tekkelerde zikir esnasõnda okunur.

Zâkirbaşõlar bu alanda yönlendiricilerdir. Zikir ilahilerinin zikir darbõna uymasõ ve baralarla ªZikr-i Celâlºin ifade edilmesi kurallar içerisinde yer alõr.144



2.10.1.Tevşih İlahisi

Mevlid ve Mi'raciye bahirleri arasõnda cumhur tarafõndan okunan Hz

Peygamber'i konu almõş ilahilerdir. Güfteleri Türkçe veya Arapça'dõr. Genellikle bu maneygamberin kutlu doğumlarõ ile ilgili övgüler yer almaktadõr.

Tevşihler genellikle sofyan, düyek, yürük semai, muhammes, devr-i kebir, çenber, hafif,sat ve fahte usûllerinde yapõlmõşlardõr. Tevşih sözü süslemek anlamõna gelir, tevşih ben güfteler, genellikle birer kõta'dõr.

Güfteler meşhur mutasavvõfõn şiirlerinden seçilir. Tevşihlerin yapõsõ murabba tipteki drlerin ki gibidir. İlahilere göre daha girift, sanat çizgisi yüksek, icrasõ tecrübe geren bir formdur.145

144 Ak, a.g.e. s.117.

145 a.g.e., s. 119.

80

Şekil 31: Çargah Tevşih146

146 Kaplan, a.g.e, s.68.

81

Sözleri Aziz Mahmud Hüdai'ye ait olan Çargâh Tevşih, Sofyan usûlündedir.

Eser karmaşõk bir ezgi yapõsõndan uzak sade bir üslup içerisindedir. Çok geniş bir ses hip değildir. Bu örneğimizde sâba makamõ gibi esere girilmiş ve dizide karõşõk gezinilesinde karar verilmiştir.

2.10.2. Cumhur ilahisi

Birden fazla kişi tarafõndan okunduğu için ªcumhur ilahisiº diye adlandõrõlõr.



Tekke ve camilerde okunur. Cumhur ilahileri daha çok evsat ve devr-i hindi usûlü ile bestelenmiştir.147

147 Kaplan, a.g.e., s. 121.

82

Şekil 32: Hicaz İlahi ªGelin Gidelim Allah Yolunaº148

148 Bingöl, a.g.e, s. 29.

83

Bestesi İsmail Dede Efendi'ye sözleri ise Yunus Emre'ye ait olan bu ilahi Hicaz makamõni diğer eserlere de iyi bir örnektir çünkü makamõn seyir özelliklerini taşõr. Sofyan usmiştir. Güçlüsü olan Neva perdesinden esere başlanõlmõş, orta bölümde seyrederek bazen astta gösterilerek Dügâh'ta Hicaz çeşnili karar verilmiştir.

2.10.3. Zikir İlahisi

Bu konuda pek çok eser bulmak mümkündür. Bu eserler Allah sevgisi, dua, yakarõş Hz. Peyr'in doğumunu, ahlakõ, güzel huylarõ gibi konularõ ele alõr.

Genellikle tekkelerde zikir amacõ ile okunur. Melodik yapõlarõ genellikle sade ve basit ifadelerden oluşup fazla geçki yapõlmamõştõr.

Bu eserler küçük usûllerle bestelenirler. Zikir ilahileri ise kendine ait kurallar içernde sadece tekkelerde zikir esnasõnda okunur. Zâkirbaşõlar bu alanda yönlendiricilerdirikir ilahilerinin zikir darbõna uymasõ ve belli aralarla ªZikr-i Celâlºin ifade edilmesurallar içerisinde yer alõr.

84

Şekil 33: Segah Zikir İlahisi "Gaflet İle Hakk õ Buldum Diyenler"149

Bestesi Bekir Sõtkõ Sezgin'e, güftesi Yunus Emre'ye ait olan Segâh Zikir ilahisi Nimsof



sûlündedir. Eserde segâhta segâh çeşnisi tekrara dayalõ seyretmiş

tiz bölgelerde fazla durmadan dizide gezinilmiş ve segâhta segâhlõ karar verilmiştir.

149 Bingol, a.g.e., s. 19

85

2.10.4. Muharrem İlahisi

Eskiden özellikle tekkelerde ve camilerde aylara göre seçilmiş ilahiler okunurdu. Muharem ayõnda Kerbelâ Vak'asõna özellikle de Hz. Hüseyin'in şehadetine, Ehl-i Beyt sevgisinunan ilahiler Muharrem ilahileri veya kõsaca Muharremiye adõyla anõlõrdõ.

Şekil 34: Muharrem İlahisi/Rast " Şah Hüseyin in Firkatine Ağlayan Beri Gelsin"150

Rast makamõnõn dizi özelliklerini gösteren bu ilahi de Rast perdesinden başlanõlarak di orta bölümünde gezinilmiş rastta rastlõ karar verilmiştir.

150 Özalp, 1992, a.g.e. s. 63.

86

2.10.5. Ramazan İlahisi

On bir ayõn bir sultanõ Ramazan, üç aylarõn sonuncusu ve İslami aylarõn en ehemmiyetliseflisi sayõlmõştõr. İslam'õn en ehemmiyetlisi, en şereflisi sayõlmõştõr. İslam'õn başlõhsis edildiğinden Müslümanlarõn hayatõnda bu ayõn diğerlerinden farklõ değerli bir yeri

İçinde Regaip ve Mir'ac kandillerinin bulunduğu Recep ve Şaban aylarõnda bu aylara ait ler okunur. Ramazan ayõnda camilerde kõlõnan teravih namazõnõn her dört rekâtõndan sonreserlere ramazan ilahileri denir. Ramazan'õn ilk haftasõnda okunan ilahilerin güftelerierhaba ya şehr-i Ramazanº mõsrasõyla başlar ve bu mõsra nakarat halinde tekrar edilir. a geceleri denilen son iki haftada okunmaya mahsus ilahilerde ise ramazanõn sona ermesinden doğan hüzün terennüm edilir.152

151 Tura, a.g.e., s. 134.

152 Ak, a.g.e., s. 124.



87

Şekil 35: Ramazan İlahisi ªOn Bir Ayõn Sultanõ Değil Misinº

88

Bayati makamõndaki bu ilahi bayati makamõnõn orta bölümünde seyretmiş,

nevada dik kürdi ve evç perdelerini alarak hicazlõ kalmõş ve sonrasõnda evçte segâhlõ kk dügâhta uşaklõ karar vermiştir.

2.10.6. Mektep İlahisi

Okuma çağõna gelen çocuklarõn mektebe gidecekleri ilk gün gerek evde

gerekse ªmin Alayõº denilen bir törenle evden mektebe kadar ilahiler okuyarak götürülüş

nmaya mahsus ilahiler ªMektep İlahisiº diye anõlmõştõr. 153

Şekil 36: Mektep İlahisi " İlim İlim Bilmektir"154

Rast makamõndaki bu ilahi nim sofyan usûlündedir. Çoğunlukla Rast

makamõnõn pes tarafõnõ göstererek, orta bölümde seyrettikten sonra rastta karar vermişt

153 Ak, a.g.e., s. 129.

154 Bingöl, a.g.e., s. 6.

89

2.10.7. Şükür İlahisi

Konu olarak Allah'õn bizlere verdiği nimetlere şükür amacõ ile bestelenen esrelerdir. G genellikle sağlõk, huzur mutluluk nimet gibi duygular minnet ve şükranla ele alõnmõştõk yapõlarõ genellikle sade ve basit ifadelerden oluşup fazla geçki yapõlmamõştõr. Bu eserle bestelenirler.

Şekil 37: Şükür İlahisi "Allah Bize Lütfetti"155



ªAllah bize lütfettiº adlõ ilahi sofyan usûlünde bestelenmiştir. Segâh'õn 3.

derecesinden neva sesi ile esere başlanõlmõş, dizinin orta bölümünde seyredilerek segâhverilmiştir.

155 Bingöl, a.g.e., s. 12

90

2.10.8. Hac İlahisi

Bu eserlerde Müslümanlarõn hac duygularõ anlatõlmõştõr. Hacca gitme isteği, Kâbe sevgisi duygular bu eserlerin başlõca konusunu oluşturur.

Özellikle de bu eserler hacõ uğurlama ve karşõlama gibi törenlerde okunur. Bu eserlerinur okunduğu da sõkça görülmektedir.

Melodik yapõlarõ genellikle sade ve basit ifadelerden oluşup fazla geçki yapõlmamõştõrer küçük usûllerle bestelenirler.

Şekil 38: Hac İlahisi " Kabe nin Yollarõ Bölük Bölüktür"156

Rast makamõndaki bu ilahi sofyan usûlünde bestelenmiştir. Güçlüsü neva

perdesinden esere başlanmõştõr. Segâh ve rast perdeleri vurgulanmõş, rast perdesinde kailmiştir.

156 Bingöl, a.g.e., s. 8.

91

Şekil 39: Hac İlahisi " Mail Oldum Bahçesinde Hurmaya"157

Hicaz makamõndaki ilahi sofyan usûlünde bestelenmiştir. Esere güçlüsü olan neva sesindeeva da rast ve buselik çeşnileri gösterilmiştir. Tiz bölgede zirgüle perdesi alõnarak nuselik gösterilmiş, dügâh perdesinde hicaz çeşnili kalõnmõştõr.



157 Bingöl, a.g.e., s. 28.

92

2.10.9. Rebiül Evvel-Rebiül Ahir İlahisi

Mevlid aylarõ olan bu aylarda, Hz Muhammed'in doğumunu konu alan

sözlerin ezgilendirilmesiyle oluşmuş ilahilerdir. Bu nedenle bu ilahiler aynõ adla anõl.

Şekil 40: Rebiül Evvel-Rebiül Ahir İlahisi "Seyrettim Muhammedi Doğmuş

Nurlar İçinde"158

Sofyan usûlünde olan Hicaz ilahi rast perdesinden esere başlamõştõr. Evç perdesi alõnar

a buselik çeşnileri hissettirilmiş, dügâhta hicazlõ karar verilmiştir.

158 Kaplan, a.g.e., s. 112.

93

2.10.10. Tesbih İlahisi

Allah'õ O'nun niteliklerine ve yüceliklerine yakõşmayan benzetmelerden uzak tuttuğumuzusur bulunamayacağõnõ belirten sözlerin bestelenmesiyle oluşturulmuş ilahilerdir. Büyük lanõlmõştõr, diğer ilahilere göre daha geniş

soluklu ve sanatlõdõr.

Şekil 41: Tesbih İlahisi " Ya Allah Ya Rahman Ya Alim"159

Sâba makamõndaki tesbih ilahisi Sâba'nõn 3. derecesi çargâh perdesinden esere başlanmõşezindikten sonra, eser içinde hüseyni perdesinde kalõnmõştõr. Bu sõrada evç perdesi alõ kürdi perdesi alõnarak dügâhta kürdi gösterilmiştir, tekrar Sâba dizisine dönülerek dürilmiştir.

159 Kaplan, a.g.e., s. 45.



94

SONUÇ

Türk Din Mûsikîsi gerek cami gerekse Tasavvuf (Tekke) Mûsikîsi türleri ile geniş bir icsõna sahiptir. Bu icralar da usûllü ve besteli eserlerin yanõ sõra serbest (irticali) oan eserlerde mevcuttur. Ancak genellikle serbest icralar cami mûsikîsi içerisinde, usûlve besteli icralar ise Tasavvuf-Tekke Mûsikîsi içerisinde okunmuştur.

Biz bu çalõşmamõzda Cami Mûsikîsi ile ilgili kõsaca bilgi aktardõktan sonra esas anlamdf (Tekke) Mûsikîsi'nin türlerin ne olduğunu, nasõl icra edildiklerini ve bu eserlerin bnik analizlerini yapmaya gayret ettik.

Tasavvuf (Tekke) Mûsikîsi türleri çok sayõda eserden meydana gelmiş olup, bu eserlerin irinin ayrõ bir özelliğe sahip olduğunu görmekteyiz. Ayrõca mûsikî açõsõndan en basit msanatlõ ve büyük eserlere kadar geniş bir ses yapõsõna sahip olduklarõnõ fark ettik. Öri ayinleri büyük formda ve zengin bir yapõya sahipken bazõ zikir ilahilerinin çok basit sade bir üslupla bestelendiğini inceledik.

İslam inancõ içerisinde farklõ bir yere sahip olan Alevi- Bektaşi nefeslerinin çeşitlil tavrõ ve konularõ ile zengin bir birikime sahip olduğuna şahit olduk.

Türk Din Mûsikîsi içerisinde çok önemli bir yere sahip olan ilahilerin ise, İslam dininl taşlarõnõ oluşturan haç, ramazan tevşih, zikir, muharrem ve benzeri konularõ işleyen dini duygularõ kuvvetlendirecek şekilde nasõl ve ne amaçla bestelenip icra edildiklerii gördük.

Sonuç olarak Türk Tasavvuf Mûsikîsi içerisinde icra edilen türlerin gerek ritmik gereksa şekli ile çok daha detaylõ bir inceleme gerektiği kanaatine vardõk.

Türk Din Mûsikîsi'ndeki bu zenginlik bizlere daha sonraki çalõşmalarda da õşõk tutmaya ir.

95

KAYNAKÇA

Kitaplar

AK, A. Ş. , Türk Din Mûsikîsi Cami ve Tekke Mûsikîsi, Akçağ Yayõnlarõ, Ankara, 2009.

AKDOĞU, O., Türk Mûsikîsi Nazariyatõ Dersleri, (Haz: Onur Akdoğu), 2. Baskõ, Kültür Bakara, 1993.

---------------, Türk Müziğinde Türler ve Biçimler, İzmir, Meta Basõm, 2003.

ATEŞ, E., Türk Din Mûsikîsi Basõlmamõş Ders Notlarõ, Süleyman Demirel Üniversitesi, İla2000.



AYVERDİ, İ., Misalli Büyük Türkçe Sözlük, 2. Baskõ, İstanbul, Mart 2006.

BARDAKÇI, N. M., Tasavvuf, Isparta, 2000. Fakülte Kitapevi, Eylül 2000.

BİNGÖL, E., Tasavvuf Mûsikîmiz'den Seçmeler, Rast, Segah, Hicaz

Makamõndan Seçilmiş İlahiler, Çağlar Nota Yayõnlarõ, İstanbul, 1997.

ÇELEBI B. C., Sema ve Kainâtõn Hareketi, t.y., Konya.

ÇİÇEKLER, M., ªNa'tº, DİA, Türkiye Diyanet Vakfõ Yayõnlarõ, Cilt XXXII, İstanbul, 2006.

ERAYDIN, S., Tasavvuf ve Tarikatlar, İFAV Yayõnlarõ, İstanbul, 1994.

Erdoğan Ateş, ªNiyaz Ayiniº, İslam Ansiklopedisi, 33. Cilt, Türkiye Diyanet Vakfõ Yayõnl, s. 500-503, 2007.

ERGUN, S. N. , Türk Mûsikîsi Antolojisi, Birinci Cilt, Rõza Koşkun Matbaasõ, İstanbul,

GÖLPINARLI, A., Mevlânâdan Sonra Mevlevîlik, İstanbul, 1983. Fakülte Kitabevi

------------, Alevi Bektaşi Nefesleri, İnkõlâp Kitapevi, İstanbul, 1992.

HATİPOĞLU, A., Besteleriyle Yunus Emre İlahileri, Diyanet Vakfõ Yayõnlarõ, Ankara, 1993HEPER, S., Mevlevi Ayinleri, Konya Turizm Derneği Yayõnlarõ, Konya, 1974.

KAPLAN, Z., Dini Mûsikî Dersleri, 1. Baskõ, Milli Eğitim Bakanlõğõ Yayõnlarõ, İstanbul

KARA, M., Din Hayat ve Sanat Açõsõndan Tekkeler ve Zaviyeler, 4. Baskõ, Dergâh Yayõnlarul, 1999.

ÖZALP, M. N., Türk Mûsikîsi Beste Formlarõ, TRT Yayõnlarõ, Ankara, 1992.

-------------, Türk Mûsikîsi Tarihi, Milli Eğitim Bakanlõğõ Yayõnlarõ, İstanbul, 2000.

ÖZTUNA, Y., Büyük Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi, Cilt 2, Kültür Bakanlõğõ Yayõnlarõ, Anka

SAY, A., Müzik Sözlüğü, 1. Baskõ, Müzik Ansiklopedisi Yayõnlarõ, Eylül, 2002.

96

TANRIKORUR, Ç., Müzik Kimliğimiz Üzerine Düşünceler, Ötüken Yayõnlarõ, İstanbul, 1998.

TANRIKORUR, Ç., Osmanlõ Dönemi Türk Mûsikîsi, Dergâh Yayõnlarõ, Aralõk İstanbul, 2003.

TURA, Y., Dini Türk Mûsikîsi, İstanbul, 1983.

ULUDAĞ, S., İslam Açõsõndan Mûsikî ve Sema, 2. Baskõ, Uludağ Yayõnlarõ, Bursa 1992.

--------------, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yayõnlarõ, İstanbul 2001.

YALTIRIK, H., Trakya Bölgesinin Tasavvufî Halk Müziği, (Notalarõyla) Semahlar, Nefesler. Baskõ, Kültür Bakanlõğõ Yayõnlarõ, Ankara, 2002

YENİTERZİ, E., Türk Edebiyatõnda Na'tlar (Antolojisi),Türkiye Diyanet Vakfõ Yayõnlarõ, 3.



Makaleler

ATEŞ, E., ªNiyaz Kavramõ ve Mevlevilikte Niyaz İlâhisiº, Uluslararasõ Mevlânâ, Mesnevî r Sempozyumu, (Basõma Hazõrlanõyor)19-20-21

Manisa, Aralõk 2005.

İNANÇER, Ö. T., ªOsmanlõ Tarihinde Dini Mûsikîº, Mûsikî Mecmuasõ , Haziran, s.

9-16, İstanbul, 1999.

ODABAŞI, F., ªDil-Kültür Bağlamõnda Müzik Dili ve Bunun Sosyal

Bütünleşmedeki Yeriº, İstanbul Üniversitesi. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayõ.4, s. 2552006.

ULUDAĞ, S., ªDin Musiki ilişkisi Üzerineº, Köprü, Üç Aylõk Fikir Dergisi, Uludağ Ünivertesi. 79. Sayõ, Uludağ Yayõnlarõ, s.44-46, Bursa, 2002.

Tezler

YALÇIN, Y. M., Türk Din Mûsikîsinde Mersiyeler ve Mersiyehanlar, Yayõnlanmamõş Yüksek Li Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü, İstanbul, 2006.

İnternet Adresi

Timuçin Çevikoğlu, Mevlevi Ayinleri, http://www.mutriban.com, (Erişim Tarihi: 2.7.2010)

97

ÖZGEÇMİŞ

Kişisel Bilgiler

Doğum Tarihi

: 17.09.1982

Doğum Yeri



: Antalya

Uyruğu :

T.C.

Medeni Hali

: Bekar

Eğitim Bilgileri

2003 ± 2007

S.D.Ü., Güzel Sanatlar Fakültesi, Müzikoloji Bölümü

Lisans2000 ± 2003

Antalya Lisesi.

Kurs ve Sertifikalar

2006

Bilgisayar

Kursu

2008

Yabancõ Dil Kursu (İngilizce)

Yabancõ Dil Bilgisi

İngilizce Okuma: Orta, Yazma: Orta, Konuşma: Orta

İş Dene imi

cihan Ünver - türk tasavvuf (tekke) mûsi̇kîsi̇’nde i̇cra edi̇len - ts00911

Documents