co nas śmieszy?

Co nas śmieszy?

Agata HąciaWydział Polonistyki UW

Poczucie humoru to cecha, którą zdaniem wielu badaczy ludzie różnią się od zwierząt.

Humor i śmiech od zarania dziejów były przedmiotem badań naukowych. Istnieje nawet osobna dziedzina badań – humorologia.

Śmiejemy się z osób, rzeczy, zdarzeń, ponieważ dostrzegamy ich komizm.

W Po polsku objaśniamy go tak:

Jaka jest istota komizmu? Co nas śmieszy?

• Czyjeś nieszczęścia i niepowodzenia (możemy się poczuć od kogoś lepsi).

• Rzeczy dziwne, nienormalne (np. człowiek z dwiema głowami).

• Absurd (coś pozbawionego sensu, niedorzeczność).

• Zabawy słowem (wykorzystujemy bogactwo języka).

• Humor turpistyczny (oswajamy sprawy przykre, ostateczne).

• Humor z podtekstem seksualnym.

Czemu służy komizm? Jakie pełni funkcje?

• Wywołuje radość, powoduje zabawę (funkcja estetyczna).

• Uczy nas, co sądzić o pewnych zjawiskach, których się dotąd baliśmy lub wstydziliśmy (funkcja dydaktyczna). W tym celu wykorzystuje m.in. ironię. W Po polsku objaśniamy ją tak:

Dowcip językowy

1. Wykorzystuje ogólne mechanizmy komiczne, np. przesady, wyolbrzymienia, dysproporcji, powtarzalności, kontrastu, nieprzystawalności, zdziwienia, absurdu.

W Po polsku podajemy taki przykład:

2. Wykorzystuje wewnętrzne właściwości języka. Dowcipu tego rodzaju nie można przełożyć ani na malarstwo, ani na muzykę, ani nawet (często) na inny język.

Taki komizm polega na (cytaty z Po polsku):

a)

Dowcip językowy

b)

c)

Źródło przykładów z punktu c): D. Buttler, Polski dowcip językowy, Warszawa 1974

Komizm językowy jest składnikiem wielu reklam, tekstów

prasowych oraz tzw. humoru z zeszytów. Najczęściej polega na

udosłownieniu metafor, do którego dochodzi po rozbiciu

związków frazeologicznych, albo błędnym zbudowaniu zdań.

Oto przykłady takiego niezamierzonego komizmu, które

podajemy w Po polsku:

Źródło przykładów: Formy i normy, czyli poprawna polszczyzna w praktyce, red. K. Kłosińska, Warszawa 2004

Dowcip językowy w literaturze – nowe gatunki poetyckie

Lepiej w domu zjeść konserwę,

niż mieć tutaj w życiu przerwę.

Lepszą będziesz mieć karnację,

gdy u siebie zjesz karnację.

Kto powiedział, że Jankesi

zwykli wstawać o poranku,

tego nawet cud nie wskrzesi

u Pijarów na krużganku.

Kto zaś o Sarmatach twierdzi,

że z kimkolwiek im do pary,

niech się nad nim lud rozsierdzi

pod plebanią świętej Klary!

Polska literatura ma szczęście do wybitnych poetów,

a jednocześnie humorystów. Wymieńmy chociażby Juliana

Tuwima, Stanisława Barańczaka, Wisławę Szymborską.

Z tomu Rymowanki dla dużych dzieci poetki pochodzą wiersze

należące do takich wymyślonych przez nią gatunków, jak lepieje

i moskaliki. Oto kilka przykładów wierszy tych gatunków:

Z kolei S. Barańczak wymyślił – i umieścił w zbiorze Pegaz

zdębiał – takie gatunki, jak: alfabetony, palindromadery,

onoanagramy, mankamęty, obleśniki, idiomatoły, poliględźby,

liberyki, turystychy, bezecenzje i in. Za każdym razem poeta

inaczej bawi się językiem i konwencją literacką.

Oto przykłady onoanagramów, czyli anagramów

onomastycznych – takiego przestawienia liter czyjegoś imienia i

nazwiska (bez opuszczania ani dodawania ani jednej litery), aby

w efekcie powstało nowe imię i nazwisko. Tak pokazujemy je w Po polsku:

Stylizacje

Mechanizmy komiczne są wykorzystywane także w stylizacjach

humorystycznych. Efekt komiczny osiąga się dzięki łączeniu

elementów różnych stylów, stosowanie wymyślnych metafor dla

nazwania rzeczy i zjawisk prozaicznych, używanie ozdobnych

epitetów itd. Często humor słowny łączy się z humorem

sytuacyjnym. W Po polsku pokazujemy to tak:

Stylizacja humorystyczna występuje często w grotesce.

Wówczas wyrazy i zwroty z różych, często skrajnie odmiennych

stylów przeplatają się ze sobą, piętrzą się, dominują kontrasty,

tragizm przeplata się z komizmem, nastrój podniosły towarzyszy

zjawiskom prozaicznym; normy i konwencje są traktowane

lekceważąco lub satytrycznie.

Ilustruje to poniższy fragment Po polsku:

Do literackich zabaw wykorzystujących mechanizmy komizmu należą

także parodie i pastisze. W utworach obu tych gatunków naśladuje

się czyjś styl, jednak parodie słuszą ośmieszeniu (np. maniery

literackiej), pastisze zaś – wyłącznie zabawie autora i czytelnika.

W Po polsku cytujemy m.in. tę parodię:

Polska literatura obfituje w teksty wykorzystujące dowcip językowy. Oto kilka przykładów – ku uciesze.

Więcej Czytelnik znajdzie w Po polsku

Wiersz o wielosłowiu przemądrzałych artykułów polemiczno-krytycznych Gadu-gaduI ani śladu.

(J. Tuwim, z tomu Jarmark rymów, Warszawa 1958)

Belgia Stolica, Bruksela,Imienia udzielaJarzynie: brukselce. Nie cenię ja wielceBrukselki: jarzynaSmakiem przypominaGumową uszczelkę. Ale zgań brukselkęW obecności Belga:Czeka się obelga.

(S.Barańczak, Geografioły, Warszawa 1998) ***

KoniugacjaPewien cudzoziemiec skarżył się na trudny język polski. Jako dowód przytaczałkoniugację czasownika JEŚĆ:Ja jem – od „jajo”ty jesz – od „tyć”on je – przecież JE to czwarty przypadek liczby mnogiej od ONA, więc KOGO on i CO?my jemy – od „myć”wy jecie – od „wyć”oni jedząc – od „jechać” (my jedziemy, wy jedziecie, oni jedzą)

(J. Tuwim, Cicer cum caule, czyli groch z kapustą, Warszawa 1958) ***

Wypracowanie 8-letniej dziewczynki Kot rozmnaża się przez swoje małe, które są dziewięć dni ślepe. Potem dostają oczy, a stara się nimi opiekuje, albo lata po dachach za kotami. Kotki są bardzo zabawne i zajmują się kłąbkami nici albo innymi swawolami. Potem uczą się łowić myszy, przyczem ich pazurów nie słychać. Uszy są ostre i kończyste do śledzena myszki. Wreszcie wychodzi z dziury. Pozwala jej parę razy latać nim ją pożre. Kot jest obciągnięty różnym futrem. Bywa elektryczny, jak się go odwrotnie pogłaszcze. Z tyłu za nim znajduje się ogon coraz cieńszy, aż na końcu ustaje. Wskutek swych pazurów jest bardzo przywiązany i wspina się na drzewa, gdzie łowi jaja dla swych młodych.

(J. Tuwim, Cicer cum caule, czyli groch z kapustą, Warszawa 1958)

***

W zapędzie krasomówstwa • Wszystkie okręty spalimy za sobą i z rozwiniętymi żaglami wpłyniemy na ocean

wolności! (z przemówienia w parlamencie austriackim)• Skruszona uklękła w swoim sercu (z kazania o pokutującej Magdalenie)• Panowie, będę uważał tę szablę za najpiękniejszy dzień mego życia! (Prudhomme,

dowódca oddziału gwardii narodowej, która mu ofiarowała honorową szablę)

(J. Tuwim, Cicer cum caule, czyli groch z kapustą, Warszawa 1958)

• Ja i moja żona jesteśmy razem 8 osób, dlatego potrzebujemy czteropokojowego mieszkania.

• W tym domu klozet chyli się ku starości, a jak na nim siedzę, jestem związany z niebezpieczeństwem życia.

• Porządne legowisko jest całkiem wykluczone, bo jeden musi spać na ziemi, co dla stanowiska moralności i zdrowia jest głęboko niebezpieczne. W tych warunkach moje życie jest głęboko żałujące.

• Mam reumatyzm i 4-letniego syna. Wszystko skutkiem wilgoci.

(J.S. Bystroń, Komizm, Warszawa, wyd. I 1939, wyd. II 1993)

***

Scena z lekcji szkolnej; nauczyciel przerabia Zemstę Fredry: (Stary cześnik, jęty szałem,Strzelał do mnie...)

- Czym strzelał cześnik?- Jętyszałem. - Co to jest jętyszał?- Broń turecka, rodzaj samopału.


Scena z lekcji szkolnej; rozbiór znanej popularnej piosenki: (Wesoły, szczęśliwyKrakowiaczek ci ja)

- Co robi Krakowiaczek?- Krakowiaczek cija. - Co jo jest cijać?


***

Wywieszka sklepowa nad zakładem felczersko-fryzjerskim w małym miasteczku żydowskim:

Tu się wyrywa zębyi

golenie


Rozmowa

Kiedy to było, nie wiem,

i gdzie, nie umiem powiedzieć:

Spotkał się pan Trzypotrzy

z panem Niwpięćniwdziewięć.

Mówili ze sobą długo,

lecz rwał się rozmowy wątek,

bo obaj panowie gadali

wciąż piąte przez dziesiąte.

Lecz wreszcie doszli do zgody,

rozmowa gładko się toczy:

Trzypotrzy mówi ni w pięć, ni w dziewięć

Niewpięćniwdziewięć trzy po trzy.

A.M. Swinarski, Rozmowa [w:] Satyra prawdę mówi..., oprac. Z. Mitzner i L. Pasternak, Warszawa 1963

I na koniec....

Czy wiesz, skąd pochodzi słowo humor i co kiedyś oznaczało?

Odpowiedzi na te pytania, a także wiele innych wiadomości,

znajdziesz w Po polsku:

co nas śmieszy?

Documents