Bµi 5

§§¹¹ii cc­¬­¬ngng ®¬®¬n bn bµµoo

amÝp & trïng l«ng

GiGi¶¶ngng viviªªn: TSn: TS NguyÔnNguyÔn NgNgääcc SanSan

Môc tiªu bµi gi¶ng

1. N¾m ®­îc ®Æc ®iÓm h×nh thÓ, vßng ®êivµ ph©n lo¹i ®¬n bµo.

2. N¾m ®­îc ®Æc ®iÓm sinh häc, vai trß y häc

vµ nguyªn t¾c phßng chèng amÝp, trïng l«ng.

§¹i c­¬ng ®¬n bµo

Ngµnh ®¬n bµo cã khoang 25.000 loµi,phÇn lín sèng tù do ë ngo¹i canh, ë nhungn¬i cã n­íc vµ ®Êt Èm. Mét sè loµi sèngtrong c¬ thÓ ®éng vËt vµ thùc vËt.

D¬n bµo lµ ®éng vËt cã cÊu tróc c¬ thÓchØ lµ mét tÕ bµo, nh­ng cã ®Çy ®ñ chøcnang cña mét ®¬n vÞ sèng ®éc lËp nªnkh¸c biÖt víi tÕ bµo cña ®éng vËt cÊp cao.

1. CÊu t¹o cña ®¬n bµo

KÝch th­íc ®¬n bµo rÊt kh¸c nhau, ®a sè cã

kÝch th­íc rÊt nhá phai quan s¸t b»ng KHV, cã

loµi kh¸ lín cã thÓ nhin b»ng m¾t th­êng nh­ :

Gregarina…

Hinh thÓ ®¬n bµo rÊt ®a d¹ng, nh­ng cã ®Æc

®iÓm cÊu t¹o chung: mµng tÕ bµo, bµo t­¬ng vµ

nh©n.

1.1. Mµng tÕ bµo

Mµng ®¬n bµo lµ phÇn dµy lªn cñalíp bµo t­¬ng ngoµi, rÊt máng cã kÝchth­íc khoang 75 A0 .

Mµng ®¬n bµo cã tÝnh thÊm chän läc®Ó trao ®æi chÊt víi m«i tr­êng. Kh¸cvíi mµng cña thùc vËt vµ vi khuÈn cãcÊu tróc sîi nhiÒu líp.

1.2. Bµo t­¬ng

1.2.1. Bµo t­¬ng ngoµi:

DÆc h¬n líp bµo t­¬ng trong, nhin trong

suèt vµ triÕt quang vi cã Ýt h¹t nguyªn sinh

chÊt.

Chøc nang lµ cïng víi mµng tÕ bµo hinh

thµnh c¸c bé phËn chuyÓn ®éng, tham gia

vµo qu¸ trinh trao ®æi chÊt, bao vÖ..

1.2. Bµo t­¬ng

1.2.2. Bµo t­¬ng trong:

Bao quanh nh©n, cã nhiÒu h¹t nguyªn

sinh chÊt, chøa c¸c c¬ quan cã chøc

nang kh¸c nhau ®am bao sù sèng cña

®¬n bµo: kh«ng bµo tiªu ho¸, co bãp, c¸c

thÓ nhiÔm s¾c, c¸c ti thÓ , c¸c

riboxom….

1.3. Nh©n

Nh©n ®¬n bµo cã hinh d¹ng, kÝch th­íc, sè l­îng

kh¸c nhau, cã hinh trßn hay bÇu dôc, cÊu t¹o gåm

mµng vµ h¹t trung thÓ.

Mµng bao quanh nh©n. H¹t nh©n n»m ë giua, h¹t

nhiÔm s¾c n»m rai r¸c ë trong vµ mµng nh©n, sîi

nhiÔm s¾c nèi tõ h¹t tíi mµng nh©n.

Nh©n ®am bao sù sinh tr­ëng, sinh san vµ c¸c yÕu

tè di truyÒn.

2. ®Æc ®iÓm sinh häc cña ®¬n bµo

2.1. Sinh lÝ

Dinh d­ìng vµ chuyÓn ho¸:

Hinh thøc lÊy chÊt dinh d­ìng: thùc bµo, Èmbµo, thÈm thÊu - ngÊm qua mµng tÕ bµo, bµokhÈu.

HÇu hÕt c¸c lo¹i ®¬n bµo kh«ng cã kha nangtæng hîp chÊt huu c¬ tõ v« c¬.

®¬n bµo cã hÖ thèng men rÊt ph¸t triÓn ®Óph©n giai c¸c chÊt huu c¬ chiÕm ®­îc.

Qu¸ trinh h« hÊp vµ bµi tiÕt cña ®¬n bµo b»nghinh thøc khuyÕch t¸n.

2.1. Sinh lÝ

Sinh san:

®¬n bµo cã nhiÒu hinh thøc sinhsan: v« tÝnh, huu tÝnh vµ tiÕphîp.

Cã lo¹i ®¬n bµo chØ sinh sanb»ng mét hinh thøc, nh­ng cãlo¹i ®¬n bµo cã thÓ sinh sanb»ng nhiÒu hinh thøc tïy theotõng giai ®o¹n.

2.2. Sinh th¸i

®¬n bµo sèng tù do ë ngo¹i canh, chÞu nhung t¸c ®éngcña c¸c yÕu tè tù nhiªn.

®¬n bµo sèng héi sinh vµ kÝ sinh ë ®éng vËt, thùc vËt chÞuanh h­ëng sù thay ®æi trong c¬ thÓ.

Kha nang chÞu ®ùng vµ thÝch nghi ®èi víi c¸c ®iÒu kiÖnkh«ng thuËn lîi cña ®¬n bµo sèng tù do cao h¬n ®¬n bµosèng héi sinh vµ kÝ sinh.

®¬n bµo sèng ë ®éng vËt khi gÆp ®iÒu kiÖn bÊt lîi thÓho¹t ®éng chuyÓn thµnh bµo nang. Khi gÆp ®iÒu kiÖnthuËn lîi l¹i xuÊt kÐn thµnh thÓ ho¹t ®éng.

2.3.2.3. vvßßngng ®®êiêi

ChuyÓn vËt chñ ë thÓ ho¹t ®éng:

®¬n bµo nµy kh«ng thÊy hinh thµnh bµo nang,chóng chuyÓn tõ vËt chñ nµy sang vËt chñ kh¸cd­íi d¹ng thÓ ho¹t ®éng.

ChuyÓn vËt chñ ë thÓ bµo nang:

®¬n bµo nµy chuyÓn vËt chñ phai qua giai ®o¹nngo¹i canh. Phai hinh thµnh bµo nang, råi míi x©mnhËp vµo vËt chñ kh¸c.

ChuyÓn qua vËt chñ trung gian:

®¬n bµo nµy nhÊt thiÕt phai cã giai ®o¹n ph¸t triÓnë vËt chñ trung gian.

3. Ph©n lo¹i ®¬n bµo

Líp ch©n gia (Rhizopoda):®¬n bµo chuyÓn ®éng b»ng ch©n gia.

Líp trïng roi (Flagellata):®¬n bµo thuéc líp nµy chuyÓn ®éng b»ng

roi.Líp trïng l«ng (Cilliata):

®¬n bµo chuyÓn ®éng b»ng l«ng.Líp trïng bµo tö (Sporozoa):

®¬n bµo kh«ng cã bµo quan chuyÓn ®éng.Riªng bµo tö ®ùc cã roi ®Ó chuyÓn ®éngtrong giai ®o¹n sinh san huu giíi.

Entamoeba histolytica

(amÝp lÞ)

C¸c d¹ng tån t¹i cña amÝp lÞ

ThÓ ho¹t ®éng:

ThÓ ho¹t ®éng lín (forma magna).

ThÓ ho¹t ®éng nhá (forma minuta).

ThÓ kh«ng ho¹t ®éng:

ThÓ tiÒn kÐn (forma precystica).

ThÓ kÐn (forma cystica).

ThÓ xuÊt kÐn (forma metacystica).

1. ®Æc ®iÓm sinh häc

1.1.1.1. VVßßngng ®®êiêi ssèèngng hhééii sinhsinh ccññaa amÝpamÝp lÞlÞ

1.2.1.2. AmÝpAmÝp chuychuyÓÓnn ththµµnhnh ththÓÓ kÝkÝ sinhsinh gg©©yy bbÖÖnhnh

1.1. Vßng ®êi héi sinh cña amÝp lÞ

KÐn giµ cña amip lÞ tõ ngo¹i c¶nh vµo ®­êngtiªu ho¸, qua d¹ dµy kh«ng biÕn ®æi g×.

§Õn ruét non vá kÐn nøt ra amip 4 nh©n. Sau ®ã amip theo thøc ¨n xuèng ruét non råi

xuèng manh trµng, ph©n chia thµnh 8 amÝpcon (cã 1 nh©n).

ë manh trµng gÆp nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi,thÓ minuta sinh s¶n nhanh vµ sèng héi sinh ë®ã.

1.1. Vßng ®êi héi sinh cña amÝp lÞ

ThÓ minuta b¸m trªn niªm m¹c ruét, ¨n chÊt nhÇy,c¸c m¶nh thøc ¨n thõa, vi khuÈn, nÊm….nh­ngkh«ng g©y thiÖt h¹i g× cho ng­êi.

Khi ruét b×nh th­êng, thÓ minuta sÏ chuyÓn thµnhthÓ precystica thÓ cystica theo ph©n r¾n ra ngoµilµ nguån bÖnh nguy hiÓm.

Khi cã RLTH thÓ minuta kh«ng chuyÓn thµnh thÓcystica mµ thÓ minuta theo ph©n ra ngoµi.

Vßng ®êi Entamoeba histolytica

1.2. amÝp chuyÓn thµnh thÓ kÝ sinh g©y bÖnh

Khi søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ gi¶m, thµnh ruét bÞ tænth­¬ng, lóc ®ã men do amip tiÕt ra míi ph¸t huy ®­îct¸c dông ph¸ huû líp niªm m¹c ruét.

T¹i chç tæn th­¬ng thÓ minuta chuyÓn thµnh thÓmagna chui s©u vµo líp d­íi niªm m¹c tiÕp tôc ph¸huû. ë ®ã thÓ magna ph¸t triÓn kÝch th­íc to h¬n vµsinh s¶n nhanh do cã nhiÒu chÊt dinh d­ìng.

Do vËy t¹i vÕt loÐt sÏ cã nhiÒu thÓ magna vµ vi khuÈnbéi nhiÔm g©y ra nhiÒu biÕn chøng.

Vßng ®êi Entamoeba histolytica

2. Vai trß y häc

2.1.2.1. E.E. histolyticahistolytica gg©©yy bbÖÖnhnh ëë ®¹®¹ii trtrµµngng..

2.2.2.2. E.E. histolyticahistolytica gg©©yy bbÖÖnhnh ëë ngongoµµii ®¹®¹ii trtrµµngng..

2.1. E. histolytica g©y bÖnh ë ®¹i trµng

C¸c vÞ trÝ hay gÆp tæn th­¬ng: manh trµng, §T chËuh«ng, §T lªn, §T xuèng, trùc trµng, §T ngang.

Tuú theo vÞ trÝ vµ møc ®é cña tæn th­¬ng mµ tÝnh chÊt,c­êng ®é ®au vµ c¸c triÖu chøng LS cña bÖnh còng kh¸cnhau.

CÊp tÝnh cã HC: ®au bông, ®i ngoµi ra nhÇy m¸u vµmãt dÆn.

Tæn th­¬ng nhÑ chØ ®au ë vÞ trÝ tæn th­¬ng vµ ®i cÇuph©n láng.

2.1. E. histolytica g©y bÖnh ë ®¹i trµng

DiÔn biÕn cña bÖnh amip ë ®¹i trµng

BÖnh cÊp tÝnh kh«ng ®iÒu trÞ kÞp thêi sÏ g©y thñng ruét,vÕt loÐt lµm thµnh sÑo cøng, thµnh u g©y t¾c ruét vµ rèilo¹n nhu ®éng ruét.

ThÓ magna tõ thµnh ruét quay trë l¹i lßng ruét thµnhthÓ minuta, ®Õn lóc nµo ®ã chui vµo thµnh ruét kÝ sinhg©y bÖnh. NhiÒu lÇn dÔ trë thµnh m¹n tÝnh.

BÖnh m¹n tÝnh cã triÖu chøng viªm §T m¹n: ®i ngoµiph©n láng, t¸o xen kÏ, ®au bông (ë khung ®¹i trµng), cã®ît t¸i ph¸t cÊp tÝnh, ph©n l¹i cã nhÇy, m¸u.

2.2. E. histolytica g©y bÖnh ë ngoµi ®¹i trµng

Entamoeba histolytica cã thÓ g©y ¸p xe ë nhiÒu c¬quan, tæ chøc ë ngoµi ruét theo thø tù:

¸p xe gan.

¸p xe phæi.

¸p xe n·o.

¸p xe da.

¸p xe mµng ngoµi tim...

3. ChÈn ®o¸n

TriÖu chøng l©m sµng.

XN kÝ sinh trïng häc.

HuyÕt thanh miÔn dÞch.

§iÒu trÞ thö b»ng thuèc ®Æc

hiÖu.

4. ®iÒu trÞ

Nguyªn t¾c ®iÒu trÞ:

Dïng thuèc ®Æc hiÖu.

§iÒu trÞ sím.

§iÒu trÞ ®ñ liÒu.

§iÒu trÞ triÖt ®Ó.

§iÒu trÞ kÕt hîp víi kh¸ng sinh.

5. Nguyªn t¾c phßng chèng

Phßng

tËp thÓ

Phßngc¸ nh©n

®iÒu trÞ triÖt ®Ó ng­êi m¾c bÖnh amip lÞ.

Chñ ®éng ph¸t hiÖn ng­êi lµnh thai kÐn.

Quan lÝ viÖc sö dông ph©n ng­êi.

Quan lÝ nguån n­íc.

Chèng « nhiÔm thøc an.

Kh«ng phãng uÕ bõa b·i.

An uèng ®am bao vÖ sinh, an toµn.

Röa tay tr­íc khi an vµ sau khi ®i ®¹i tiÖn.

balantidium coli

(trïng l«ng)

Balantidium coliA: ThÓ ho¹t ®éng; B: ThÓ kÐn.

1. ®Æc ®iÓm sinh häc

B.coli chñ yÕu sèng ë manh trµng, ®o¹n cuèihåi trµng. B.coli an vi khuÈn, c¸c tinh bét vµ®«i khi an ca ®ång lo¹i.

B.coli sinh san b»ng ph©n chia theo chiÒungang, hoÆc sinh san tiÕp hîp.

B.coli thµnh thÓ kÐn ë ®iÒu kiÖn MT bÊt lîi.KÐn theo ph©n ra ngo¹i canh vµ vµo c¬ thÓqua ®­êng tiªu ho¸, ®Õn manh trµng thµnhthÓ ho¹t ®éng.

B.coli lµ sèng héi sinh, chØ tÊn c«ng g©y bÖnhkhi niªm m¹c ruét bÞ tæn th­¬ng.

2. Vai trß y häc

NhiÒuNhiÒu ngng­­êiêi XN phXN ph©©nn thÊythÊy kÐnkÐn trtrïïngng

ll««ngng,, nhnh­­ngng khkh««ngng cãcã bibiÓÓuu hihiÖÖnn bbÖÖnhnh lÝlÝ..

B.coliB.coli gg©©y hoy ho¹¹ii ttöö mm«« ëë ththµµnhnh manhmanh

trtrµµngng cãcã ththªªmm tt¸̧cc ®®ééngng cc¬¬ hhääcc..

B.coliB.coli cãcã ththÓÓ ®®i si s©©u vu vµµoo ththµµnhnh ruruéétt vvµµ

gg©©yy ththññngng ®¹®¹ii trtrµµngng..

BiBiÓÓuu hihiÖÖnn tritriÖÖuu chchøøngng ll©©mm ssµµngng:: ®®auau

bôngbông,, ®®ii ngongoµµii ((cãcã ththÓÓ ttííii 1515 llÇÇnn mméétt ngngµµyy),),

mãtmãt rrÆÆnn, ph, ph©©nn cãcã nhnhÇÇyy mm¸̧u.u.

2. Vai trß y häc

NÕuNÕu khkh««ngng ®­®­îîcc ®®iÒuiÒu trÞtrÞ kÞpkÞp thêithêi cãcã ththÓÓ

ddÉÉnn ttííii ttöö vongvong..

NguyNguyªªnn nhnh©©nn ttöö vongvong llµµ dodo biÕnbiÕn chchøøngng

ththññngng ruruéétt,, xuÊtxuÊt huyÕthuyÕt ®­®­êngêng titiªªuu hoho¸̧........

HHééii chchøøngng lÞlÞ dodo B.coliB.coli gg©©yy rara còngcòng cãcã

ththÓÓ diÔndiÔn biÕnbiÕn mm¹¹nn tÝnhtÝnh..

3. ChÈn ®o¸n

TriÖu chøng l©m sµng.

CËn l©m sµng:

Soi trùc trµng.

XN ph©n.

4. ®iÒu trÞ vµ phßng chèng

Nh­ entamoeba histolytica