de bijbel theologisch

De Bijbel theologischHoofdlijnen en thema’s

onder redactie van klaas spronken archibald van wieringen

uitgeverij meinemazoetermeer

www.uitgeverijmeinema.nl

Boekverzorging: Studio Anton SinkeIllustratie omslag: Marcus van Loopik, Psalm 124

ISBN 978 90 211 4292 0NUR 702

© 2011 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in eengeautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzijelektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder vooraf-gaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud

7 inleiding

DEEL 1: BIJBELSE BOEKEN13 de vijf boeken van de thora Maarten den Dulk22 genesis Jan Fokkelman32 exodus Cees Houtman41 leviticus en numeri Aarnoud Jobsen51 deuteronomium Eep Talstra64 kronieken en samuël-koningen Panc Beentjes74 het bijbelse profetisme Archibald van Wieringen83 jesaja Archibald van Wieringen91 jeremia Joep Dubbink103 ezechiël Brenda Kronemeijer-Heyink112 de twaalf kleine profeten Archibald van Wieringen121 psalmen Harm van Grol130 de vijf rollen Suzanne Borocin-Knol139 matteüs Wim Weren148 marcus Geert Van Oyen158 lucas en handelingen van de apostelen Bart Koet169 johannes Patrick Chatelion Counet179 de vier evangeliën als geheel Riemer Roukema189 de paulijnse brieven Bert Jan Lietaert Peerbolte199 de brieven van jakobus, petrus en judas Magda Misset-van de Weg209 de brief aan de hebreeën Rob van Houwelingen218 de johanneïsche literatuur Maarten Menken

DEEL 2: BIJBELSE THEMA’S229 het alledaagse Piet van Midden239 bevrijding Hans de Wit249 de dag van de heer Johannes Tromp257 dood en leven na de dood Klaas Spronk

267 gebed Paul Sanders279 de bijbelse geboden en hun betekenis Marcel Poorthuis291 geboorte Dorothea Erbele-Küster300 geweld Piet van Midden310 goed en kwaad Niek Schuman321 godsbeeld Bob Becking333 mensbeeld Archibald van Wieringen343 openbaring Jan Holman353 rein en onrein Melle Oosterhuis362 schepping Gerrit van Ek374 seksualiteit Willien van Wieringen385 verbond Annemarieke van der Woude395 vreemdeling Klaas Spronk404 vrouwen en mannen Suzanne Borocin-Knol415 wijsheid Sam Janse

426 register van bijbelverwijzingen444 register van onderwerpen

451 auteurs

Inleiding

Wat is bijbelse theologie en hoe beschrijf je die? Dat zijn vragen die nieteenvoudig te beantwoorden zijn en waarmee bijbelgeleerden in de loopvan de geschiedenis heel verschillend zijn omgegaan. In deze inleidingzal worden geschetst voor welke keuzes men hier komt te staan en hoedaarmee in deze bundel wordt omgegaan.

Wat is bijbelse theologie? Voortdurend komt in de Bijbel God tersprake, maar de Bijbel biedt geen systematisch uitgewerkte traktaatleerover God en over aan God gerelateerde zaken. De Bijbel staat daarente-gen vol verhalen over de relatie tussen God en mensen. Ook bevat hijgeboden die in naam van God aan mensen werden opgelegd. Er staanvoorts lyrische uitingen van godsvertrouwen in, met daarnaast tevensschreeuwen om recht tot een verre of onbegrijpelijke God. In sommigedelen van de Bijbel is God zelfs ver te zoeken.

De behoefte aan een meer overzichtelijke theologie kwam – meer danin het jodendom – op in de christelijke kerk. Tijdens de grote synodesin de eerste eeuwen van onze jaartelling werden geloofsbelijdenissenopgesteld en beijverden kerkvaders zich om deze leer verder uit te wer-ken. Daarbij functioneerde de Bijbel als een gezaghebbende bron, maarde opzet en de werkwijze bij het formuleren van de kerkelijke leer wer-den bepaald door een latere manier van denken. Dat werd lange tijd er-varen als iets vanzelfsprekends: men ervoer geen onderscheid tussen deleer van de kerk en het spreken van de Bijbel.Onder invloed van de Verlichting verandert deze situatie. Heel lang-zaam kreeg de nieuwe, meer wetenschappelijke kijk op de werkelijkheidook invloed op de lezing van de Bijbel. bijbelwetenschappen groeidenuit tot een zelfstandige wetenschap, waarin het inzicht doorbrak dat hetbij de Bijbel niet zomaar gaat om een tijdloos boek, maar om een verza-

7

meling geschriften die naar vorm en inhoud door hun eigen tijd en si-tuatie zijn bepaald. Men maakte daarbij aanvankelijk onderscheid tus-sen een bijbelse theologie, die historisch van aard moest zijn, en eendogmatische theologie, waarbij men tevens onderscheid maakte tussentijdelijke en eeuwige waarheden.Thans acht men een dergelijke tweedeling toch iets te simpel. Eenmens is nu eenmaal aan tijd en plaats gebonden en daarom zal hijnooit met zekerheid kunnen uitmaken wat eeuwigheidswaarde heeft.Dat neemt niet weg dat deze ‘bevrijding’ uit de kaders van de dogma-tiek een belangrijke stap was op weg naar een zelfstandige bijbelsetheologie. De Bijbel is meer dan een verzameling van bewijsplaatsenvoor de christelijke dogmatiek.

Bij bijbelse theologie gaat het met andere woorden niet om een bijbelsverantwoorde theologie, maar om een samenhangende weergave vanhet spreken in de Bijbel over God en mens. De vraag die nu opkomt, ishoe men dit aanpakt. Op welke manier kan men bij de grote verzame-ling van uiteenlopende bijbelse geschriften tot de gewenste samenhangkomen? Men kan hier kiezen uit twee verschillende benaderingen: vanbuitenaf of van binnenuit. In het eerste geval laat men zich leiden doorde eigen vraagstelling, in het tweede geval door sleutelbegrippen in deBijbel zelf. Het ligt voor de hand om voor het tweede te kiezen. Daar-mee vermijdt men immers dat de Bijbel toch weer in een dogmatisch ofanderszins vastgesteld keurslijf geperst wordt. Aan de andere kant ishet ook weer niet zo eenvoudig om die sleutelbegrippen te vinden zon-der daarbij subjectieve keuzes te maken.

Er is nog een andere complicerende factor. Die heeft te maken met hetfeit dat er gedurende een heel lange periode aan de Bijbel is gewerkt.Het is daarom aannemelijk dat in bepaalde opzichten ook een ontwik-keling in het denken heeft plaats gevonden. Moet men dit ook verdis-conteren in de bijbelse theologie? En hoe doe je dat? We moeten daarbijook nog aannemen dat er niet slechts één, zich gestaag ontwikkelendelijn is aan te wijzen. Lange tijd ging men uit van een geleidelijke evolu-tie van primitieve naar hogere inzichten. Maar dat is waarschijnlijk al tesimpel of te schematisch, en het is bovendien maar de vraag wat menin deze hoger of beter mag achten.

8

Nog ingewikkelder wordt het, wanneer men zich afvraagt in welke mateje in bijbelse theologie de geschiedenis van de godsdienst van Israëlmoet betrekken. Naast de schriftelijke bijbelse overlevering beschikkenwe thans ook nog over archeologische gegevens, die informatie gevenover de godsdienst van Israël. Het is echter niet altijd gemakkelijk omdie te interpreteren en te verdisconteren in de beschrijving van de histo-rische ontwikkelingen. Welke waarde moet men aan die buiten-bijbelsegegevens toekennen? Wat te denken bijvoorbeeld van de aanwijzingenvoor de verering van goden naast jhwh, of wellicht zelfs een godinnaast jhwh?

In de beschrijving van de bijbelse theologie wordt veelal gekozen vooreen meer synchrone benadering. Dat betekent dat men bij de beschrij-ving van de theologie van het Oude Testament en het Nieuwe Testa-ment uitgaat van de situatie waarin deze verzameling boeken als éénsamenhangende tekst ging functioneren. Vaak denkt men dan bijvoor-beeld voor het Oude Testament aan de periode tijdens en na de Babylo-nische ballingschap, waarin een groot deel van de bijbelboeken tot eeneenheid zou zijn gesmeed vanuit een theologisch standpunt dat sterkwas bepaald door de verwerking van de dramatische gebeurtenissen uitdie periode. Daarmee heeft men dus gelijk ook een middelpunt of cen-traal thema dat als uitgangspunt kan functioneren voor de beschrijvingvan de bijbelse theologie. Ook hier zijn echter nog andere keuzemoge-lijkheden. Het is overigens nog maar de vraag, of het wel zo verstandigis om te kiezen voor één samenhangend bepalend thema. Ook – of mis-schien wel juist – wanneer men kiest voor een synchrone benadering, ishet mogelijk om ruimte te laten voor de veelstemmigheid van de bij-belse boeken.

De conclusie is eenvoudig: bij bijbelse theologie kun je vele kanten op.Er zullen bewuste keuzes gemaakt moeten worden en dat is in hetwerk aan deze bundel ook gedaan. We willen een helder overzichtgeven zonder eenzijdig te zijn. We hebben ervoor gekozen om zoveelmogelijk uit te gaan van de Bijbel zelf. We beperken ons tot de bij-belse teksten in de vorm waarin ze ons zijn overgeleverd. Er zullendus geen pogingen ondernomen worden tot een historische recon-structie van het groeiproces, eventueel aangevuld met archeologischegegevens, om daar dan een beschrijving van de ontwikkeling van Isra-els godsdienst op te baseren. Dat neemt niet weg dat de teksten zelf

9

soms aanleiding geven om veranderingen in bepaalde opvattingenaan te duiden. De synchrone benadering staat voorop, maar de dia-chronie wordt niet gemeden.

Dit alles heeft ertoe geleid dat in deze bundel is gekozen voor een twee-voudige benadering. In de eerste plaats worden de theologische hoofd-lijnen per bijbelboek of cluster van bijbelboeken getekend. Daarnaast iser een thematische benadering, waarbij we ons in de keuze van de on-derwerpen zoveel mogelijk hebben laten leiden door wat uit de lezingvan de Bijbel zelf opkomt.Zo ontstaat een geschakeerd beeld zonder dat het verwarrend wordt,omdat er allerlei lijnen door heel de Bijbel getrokken worden. Dat biedtoverzicht en samenhang, maar verschaft tevens ruimte voor de veel-stemmigheid binnen de Bijbel zelf.Deze veelstemmigheid wordt bovendien versterkt door het feit, dat aandeze bundel is gewerkt door auteurs uit alle hoeken van het brede veldvan kerk, synagoge en academie. Tegen die achtergrond is elke auteurvrij in de schrijfwijze van Heer, heer of Here en van God en G-d, enom Oude en Nieuwe Testament dan wel Eerste en Tweede Testament tegebruiken. Wat hen allen verbindt, is evenwel de fascinatie voor dieoude woorden met hun veelzijdige en steeds weer verrassende theologi-sche zeggingskracht.

Klaas SpronkArchibald van Wieringen

Piet van MiddenJoep DubbinkMagda Misset-van de Weg

10

d e e l 1

bijbelseboeken

11

12