delikuenca shqip02

7/18/2019 delikuenca shqip02

1/64

DELIKUENCA E T MITURVEN KOSOV N PERIUDHN

2003 - 2004

Verzioni Shqip.qxd 8/15/2005 12:33 PM Page 1


2/64


3/64

Prmbajtja

HYRJE.................................................................................................................................5NOCIONI I DELIKUENCS.............................................................................................6RNDSIA E STUDIMIT T DELIKUENCS N KOSOV...........................................9METODAT E HULUMTIMIT.........................................................................................10SHTRIRJA GJEOGRAFIKE E DELIKUENCS S T MITURVE..................................11DELIKUENCA E T MITURVE N DISA VENDE FQINJE ........................................13VSHTRIM HISTORIK I TRAJTIMIT NORMATIV -T DELIKUENCS N KOSOV ...................................................................................14

FORMAT E SHFAQJES S DELIKUENCS N KOSOV SOT ...................................16SHKAQET DHE PASOJAT E DELIKUENCS S T MITURVE N KOSOV ..........18SHTRIRJA E DELIKUENCS N KOSOV N VITET 2003-2004 ..............................19FAKTORT E TJER NXITS T DUKURIS S -DELIKUENCS S T MITURVE N KOSOV ..........................................................27ROLI I MEDIEVE DHE NDIKIMI I TYRE N DELIKUENCN E T MITURVE ......32FORMAT E SHFAQJES S DELIKUENCS N KOSOV ...........................................33Roli i familjes n trajtimin e delikuentve .....................................................................35Roli i shkolls n parandalimin e sjelljeve delikuente tek nxnsit .............................35TRAJTIMET E DELIKUENTVE NGA ASOCIACIONE ZYRTARE ...........................39Trajtimi i delikuentve nga SHPK-ja .............................................................................40LEGJISLACIONI PR T MITURIT N KOSOV .......................................................49STRUKTURA PROFESIONALE E SHRBIMEVE SOCIALE N SHRBIMET KOR-REKTUESE 51SHRBIMET SOCIALE PR DELIKUENC NGA SHRBIMI -SHRBIMI SPROVUES (ShSK) ......................................................................................51SHRBIMET SOCIALE T OJQ-ve PR DELIKUENCN ..........................................52ROLI I QPS-ve N TRAJTIMIN E DELIKUENTVE T MITUR ................................53TRAJTIMI I DELIKUENTVE T MITUR NGA ANA -

E SHRBIMEVE POLICORE ..........................................................................................54REKOMANDIMET ..........................................................................................................57



4/64



5/64

I

HYRJESi do vend n bot, edhe Kosova po prballet me sfida t shumta. Nj ndr sfi-

dat m t rnda sht prania e delikuencs s t miturve si pjes e kriminalitetit tprgjithshm. N vllimin dhe strukturn e kriminalitetit t prgjithshm n Kosovdelikuenca e t miturve ka nj pesh specifike t konsiderueshme si pr nga format eshfaqjes dhe llojshmria e veprave t kryera, ashtu edhe pr nga pasojat e dmshmenjerzore, sociale, ekonomike, psikologjike e t tjera pr shndetin, mirqenien dhepasurin e individit, t familjeve dhe t shoqris n prgjithsi.

Megjithkt, dukuria e delikuencs s t miturve n Kosov nuk sht studi-uar, trajtuar e luftuar sa duhet e si duhet. Pikrisht pr kt arsye i jemi prveshur ktij

studimi me qllim q: t njihen prmasat, struktura dhe dinamika e ksaj dukurie; t analizohet n mnyr t gjithanshme ndikimi i faktorve t prgjithshm,sidomos i varfris, papunsis, migrimit t popullsis nga zonat fshatare n qytete dhekushteve t banimit e t jetess, si dhe i faktorve t posam (ndarja e prindrve,fmijt jetim, familjet e degraduara, qndrimi negativ i prindrve ndaj t miturvedelikuent, lnia e fmijve pas dore, pozita ende specifike e nns n edukimin efmijs etj.) n shfaqjen e delikuencs; t vlersohet puna dhe funksionimi i institucioneve dhe i organizmave t tjerprkats q drejtprdrejt mund t ndikojn te delikuentt, duke filluar nga familja,shkolla, qendrat e puns sociale, policia, gjyqet, organizatat joqeveritare, humanitare ereligjioze etj., q luajn nj rol t rndsishm frenues e kufizues apo nxits e kontribu-ues n manifestimin e fenomenit t delikuencs s t miturve e veanrisht ndikimi imasmediave, filmit, internetit etj.; t vzhgohet shkalla e ndikimit t rrjedhojave dhe traumave t Lufts, t cilatende jan t pranishme n paraqitjen e delikuencs te t miturit,

5

sht rast i veant n jet q t sht besuar ta rritsh, ta edukosh dhe ta ndihmosh

fmijn n formimin e tij. Kultivoje kt me nder n pun...



6/64

t sigurohet trajtimi adekuat i ksaj dukurie n kontekst t realitetit kosovar,n mnyr q t sqarohen pikpamjet e gabuara t disa ekspertve t jashtm se gjojarinia kosovare u bn rezistenc ndryshimeve demokratike, ose se nuk sht e aft pr t'i prvetsuar vlerat e reja kulturore, t cilat ofrojn receta q jan t pazbatueshmen kushtet tona; t inkurajohen prpjekjet dhe angazhimi maksimal i t gjitha strukturaveprkatse t organizuara pr mnjanimin e rrethanave q favorizojn kriminalitetin; t ndrmerren veprime t organizuara e sistematike pr parandalimin dhereduktimin e delikuencs s t miturve, si edhe masa adekuate prmirsuese apo repre-sive ndaj delikuentve, n mnyr q t pengohet rekrutimi i delikuentve t rinj dherecidivizmi.

Delikuenca e t miturve n kt punim sht shqyrtuar nga kndvshtrime tndryshme: sociale, ekonomike, psikologjike, pedagogjike, sociologjike, juridiko-penaleetj. Nga nj vshtrim i till gjithprfshirs kan dal n pah njohuri dhe vrojtime tgatshme me interes pr njohjen trsore dhe luftimin m t efektshm t ksajdukurie t dmshme shoqrore.

NOCIONI I DELIKUENCSPrkufizimi i objektit t studimitDelikuenca sht nj dukuri shoqrore komplekse, njohja e plot e s cils

krkon nj studim shkencor multidisiplinar. Shikuar historikisht delikuenca e tmiturve sht e vjetr sa edhe vet njeriu dhe shoqria. Ajo gjithmon ka ekzistuar dhesht shfaqur ku m pak e ku m shum, varsisht nga ndryshimet n shoqri dhe nmjedisin ku kan jetuar t rinjt.Termi delikuenc vjen nga fjala latine "deliquare" q ka nj kuptim shum t gjer. Kapasur mjaft tentime q t prcaktohet dhe t shpjegohet saktsisht domethnia e ksajfjale, mirpo sht par se nj prcaktim i till nuk sht pranuar, ngase kuptimi dhebrendia e termit varej shum nga sistemet dhe ligjet e shtetit, si dhe nga kndvshtri-mi shkencor (psikologjik, pedagogjik, mjeksor, juridik etj.) i ktij problemi. Ndrkaqsot me kt term kuptojm prgjithsisht shprehjet, sjelljet dhe veprimet e prsriturat t miturve q bien ndesh me moralin, zakonet dhe ligjet e mjedisit ku jetojn.Delikuent quhet ai q ka sjellje t prsritura devijuese, q bn vepra kriminale, dukeshkelur kshtu normat ligjore n fuqi1.

Delikuenca e t rinjve nuk paraqitet befas dhe papritur, por ka nj faz para-prgatitore q fillon me sjellje asociale nga mosha e pubertetit 11-l3 vje. Sjelljet aso-

ciale t fmijve n kt mosh jan t shumta dhe t ndryshme. Ato shfaqen n njgam t gjer si kryenesi, fyerje dhe sharje, rrahje, mosbindje dhe mosdurim, vjed-hje, ikje nga shtpia e nga shkolla, etj. N qoft se n kt mosh nuk merren masa tduhura pr mnjanimin e tyre, ato dalngadal rriten e shumohen dhe bhen poten-cial optimal pr delikuenc t vrtet. Pra, rrnjt e delikuencs s t miturve n kt

61 Dr. Dragan Krstic: Psiholokirecnik, Savremena administracija,Beograd, 1991, f. 94.

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004



7/64

mosh zn fill hert n familje me sjellje asociale, t cilat m von kalojn n sjelljedelikuente.

Delikuenca e t miturve prfshin moshn nga 12 deri 18 vje. Pr sjellje dheveprime delikuente t t miturve deri n moshn 18-vjeare prgjegjsia u bieprindrve, kurse pas ksaj moshe delikuentt edhe me ligj trajtohen persona madhordhe vet prgjigjen pr sjelljet dhe veprimet e tyre. Sipas moshs delikuentt ndahenn dy grupe: delikuent t rinj prej 14 deri 15 vje dhe delikuent t rritur 16-18 vje.Ndaj ktyre delikuentve zakonisht merren tri masa riedukuese: kujdesi i shtuar shtpiak pr veprime m t lehta; masa e izolimit, prkatsisht vendosja n institucionriedukues nn mbikqyrjen e prhershme t edukatorit pr vepra m t rnda, si dhembyllja n burgje t posame pr vepra t rnda penale.

Delikuenca prfshin shum elemente t jets psikike, fiziologjike dhe rela-cionin shum t ngusht midis sociales dhe rregullimit normativ t saj. Ajo nuk shtdika e re. I ri mund t jet trajtimi i ksaj dukurie, q prcaktohet nga niveli zhvil-limor socio-ekonomik, juridiko-politik dhe nga natyra e legjislacionit t nj shoqriet caktuar. M. Milutinoviqi ka konstatuar me t drejt se termi "delikuenc" shtmjaft i prshtatshm pr ta shprehur at prmbajtje kuptimore q prfshin sjelljet erinis me t cilat cenohen dispozitat ligjore si dhe ato sjellje devijante (ikja nga shkol-la, sjelljet vandale), t cilat nuk paraqiten te personat e rritur, por edhe shum sjelljekarakteristike t t rinjve, q nuk shkelin asnj dispozit ligjore, si p.sh. padgjuesh-mria, pirja e duhanit pa leje, bredhja etj2. Sipas ktij autori delikuenca sht e prku-fizuar n kuptimin e gjer, kurse n kuptimin e ngusht sht "do sjellje e t miturit(atyre nn 14 vje dhe atyre gjer m 18 vje), e cila sulmon vlera shndetsore, fizike,materiale, pronsore dhe dinjitetin e njeriut tjetr si dhe vlerat morale dhe ligjore tnj shoqrie t caktuar 3.

Strukturn e moshs s t rinjve t mitur si kryers t veprave penale do taparashtrojm sipas literaturs s ksaj fushe: "Personat e moshs 14-16 vje paraqitensi kryers t veprave penale me prqindje gati t njjt si t miturit e moshs 16-18vje, por nuk sht i vogl as numri i delikuentve m t rinj se 14 vje.4

Delikuenca sht e lidhur ngusht me vet jetn, me zhvillimin ekonomik tnj shoqrie, me gjendjen dhe pozitn e familjes, me begatin socio-kulturore q ofronshoqria pr t rinjt, sidomos n fazat delikate t zhvillimit t tyre fizik e mendor.Ktu duhet veuar fazn e pubertetit q sht shum delikate dhe e bujshme n jetne t rinjve dhe relacionin e tyre me shoqrin. Fillimi i pubertetit 13-15 vje temeshkujt, kurse te vajzat pak m hert karakterizohet me ndryshime t mdhafiziologjike, morfologjike dhe psikike. N kt mosh i mituri dshiron q sa m part bhet i pavarur dhe kt tendenc e shpreh me sjellje dhe veprime ekscentrike.Duke mos arritur t'i vr nn kontroll kto sjellje, ai shum her bhet i rrezikshmpr veten dhe rrethin ku jeton e vepron, kshtu q aktiviteti i tij sht i orientuar gati

7

2 Dr. M. Milutinoviq, Kriminologjia,ETMMK, Prishtin, 1982, fq. 279.3 Po aty, fq- 283.4 N. Srzentic, dr. A. Stajic, dr. L.Lazarevic, Krivicno pravo

J ugoslavije, Beograd, l998.




8/64

kundr t gjithve. Kjo faz n shkenc quhet faza e revolts, e cila manifestohet krye-sisht kundr autoritetit t familjes, shkolls dhe shoqris n prgjithsi. Kulmi irevolts arrihet kur sjellja e t miturit merr prmasa t pakontrolluara, duke sulmuar edhe vlerat shoqrore t cilat jan t mbrojtura me ligj.

Aktiviteti delikuent i t rinjve t mitur pasqyrohet kryesisht n tri nivele:a) sociopatologjikb) kundrvajtsc) kriminalKriter baz i prcaktimit t ktyre niveleve sht mosha, kufijt e s cils pr-

caktohen me dispozita juridike n do shoqri t organizuar si shtet.Aktivitete sociopatologjike jan t gjitha ato veprime dhe sjellje t t miturve

q nuk kan t bjn me shkeljen e dispozitave ligjore, por me cenimin e dokeve, tzakoneve dhe etiks individuale e shoqrore t cilsuara shoqrisht t dmshme. Kur kto veprime zgjasin shum, krijojn mundsin apo bazn q m von t shndrrohenn veprime kriminale. Sa m hert q t bhet identifikimi i t rinjve me sjellje t tillaatipike n vazhdimsi, aq m mir e m shum mund t'u ndihmohet, sidomos delikuen-tve n mosh m t re se ajo 9-12-vjeare. Pr kt situat t vlefshme dhe t efekt-shme jan sidomos masat edukuese joinstitucionale, si p.sh. mbikqyrja e shtuar nga anae prindrve, kshillimet n grupe sipas moshave t udhhequra nga profesionist, dh-nia e dhuratave joshse pr fmij si kundrvler pr t hequrit dor nga veprimet emparshme etj. Me shprehjen "sjellje atipike" kuptojm vjedhjet e lehta q prsriten,rrahjet me moshatar, ngacmimet naive seksuale t moshatarve, ngacmimet endryshme ndaj t moshuarve t prcjella me sjellje vandale etj.

Disa autor individt me sjellje sociopatologjike i cilsojn si paradelikuent,kurse delikuent i quajn ata, veprimet e t cilve bien ndesh me ligjin.5

sht detyr e shoqris n prgjithsi dhe e institucioneve prkatse nveanti q delikuentt e mitur t ndihmohen pr t'u shmangur nga rruga e keqe mean t masave riedukuese, t cilat duhet t merren ndaj tyre q n zanafill t sjelljevepatologjike-sociale, n mnyr q ata t risocializohen dhe t futen n rrjedhat nor-male t jets, e jo t lihen n mshir t "stihis spontane rekrutuese"6 n kriminelt ardhshm. Risocializimi i tyre nnkupton trajtimin adekuat n relacion me veprim-in e kryer, q do t thot t merren masa edukuese-prmirsuese e jo dnime si veprojn shpesh n praktik ata q nuk e njohin mir natyrn e fmijs. Masa t tilla disi-plinore jan "ato masa edukuese q zbatohen pr personat e mitur, t cilt kan kryer sjellje t lehta delikuente"7 Kjo tez ilustron pikpamjen mjaft t prhapur n qarqetkriminalistiko-kriminologjike, sipas s cils t miturit delikuent jan m shum vik-tima sesa kriminel pikrisht nga shkaku se institucionet prkatse shoqrore dheshtetrore nuk e kan kryer mir punn e vet.

Aktivitete kundrvajtse t t miturve jan t gjitha ato veprime, t cilat medispozita juridike jan prcaktuar si t tilla, por q faktikisht nuk paraqesin rreziksh-mri t lart shoqrore. Sipas prof. I. Salihut, veprimet kundrvajtse jan "cenime t

85 M. M., po aty, faqe 292. Dr.R. Halili, 56 Penalogjia, Prishtin, 2000, faqe 215.7 Po aty, faqe 223.




9/64

rendit publik dhe si t tilla paraqesin cenime t disiplins shoqrore"8Aktivitete kriminale jan t gjitha ato veprime q i kryejn t rinjt mbi

moshn 14 vje dhe q jan t cilsuara si vepra penale me kodin penal. Kjo praktik-isht do t thot se ato jan veprime t kundrligjshme dhe paraqesin rrezikshmri tlart shoqrore, prandaj sanksionohen penalisht.

N Kosovn e paslufts, e sidomos n gjysmn e par t vitit 2003 kur shtbr ky hulumtim, jan shnuar nj numr i madh i veprave t ndryshme penale sistrujnia, mashtrimet, grabitjet, plakitjet e armatosura, torturat, rrahjet, keqtrajtimetfamiljare, dmtimet pasurore, djegiet e shtpive, ngasja e automjetit pa leje dhe rreziki-mi i siguris s trafikut, prishja e rendit dhe e qetsis publike, kalimi ilegal i kufirit,rrmbimet, sulmet q kan shkaktuar lndime t rnda trupore dhe prdorimi imjeteve shprthyese me pasoja - lndime dhe humbje

gjymtyrsh, konsumimi dhe shitja e drogs, dhunimet dhe sulmet seksuale,vrasjet etj., t cilat i kan kryer t rinjt delikuent.

RNDSIA E STUDIMIT TDELIKUENCS N KOSOVa) Rndsia teorike e studimitVzhgimi i delikuencs s t miturve n Kosov, sidomos n periudhn e

paslufts ka rndsi t veant, ngase dukuria sht mjaft e prhapur, kurse studimi isaj i pamjaftueshm. Prandaj ky hulumtim ka nj vler t muar t shumfisht teorikesi pr zgjerimin dhe thellimin e njohurive rreth faktorve t prgjithshm dhe tposam q ndikojn n paraqitjen e ksaj dukurie, motiveve dhe personalitetit t tmiturve delikuent, vllimit, strukturs, dinamiks dhe prirjeve t zhvillimit t mte- jshm t dukuris, ashtu edhe pr verifikimin apo korrigjimin e supozimeve parapraken baz t rezultateve empirike, gjetjen e mnyrave dhe mjeteve efikase pr luftimine saj dhe s fundi pr begatimin e literaturs origjinale mbi kt problematik nKosov. Nga kjo pikpamje krkimi i kryer paraqet interes dhe kontribut t dobishmpr fenomenologjin dhe etiologjin e kriminalitetit t t miturve n Kosov.

b) Rndsia praktike e studimitQllimi final i ktij hulumtimi sht materializimi apo zbatimi praktik i rezul-

tateve t tij n prpjekjet e prgjithshme t shoqris pr parandalimin, kufizimin dhemnjanimin e dukuris s kriminalitetit t t miturve n Kosov, duke u prqendruar sidomos si n evitimin e kushteve dhe t shkaqeve t saj, ashtu edhe n risocializimine delikuentve t mitur pr t'u vn n rrug t mbar t jets normale si pjestar tdobishm t shoqris.


98 I. Salihu, E drejta penale,faqe 208, Prishtin, 2003.



10/64

METODAT E HULUMTIMITPraktikat pr njohjen dhe studimin e delikuencs i kan t njohura mangsit

dhe kufizimet e tyre. Kjo mbshtetet n faktin e paraqitjes specifike t delikuencs nvendin dhe kohn kur ajo studiohet, raportet shoqrore n at mjedis, legjislacioni etj.Mund t sigurohen informata, dokumente pr tu pajisur me dije se si sht tra-

jtuar dhe iniciativat q jan ndrmarr pr t. Mirpo, vshtirsit e komunikimit, kra-hasimit, transmetimi i informacioneve mbeten sfida t prhershme q t dokumento-hen praktikat e mira pr parandalimin dhe integrimin e tyre n shoqri, sepse gjith-her nj informacion mbetet i paditur dhe delikuenca vazhdon t mbetet problemshoqror. Metodologjia e zbatuar n kt studim sht mbshtetur n identifikimin efaktorve me ndikim n familjet me delikuent, legjislacionin dhe praktikat pr familjen dhe marrdhniet familjare, krahasimi i rasteve t suksesshme nga asociacione qkan trajtuar delikuent, n hartimin e raporteve t intervistave duke i ndar praktikat

e sugjeruara m t pranueshme pr integrim t delikuentve n rrethin familjar dheshoqror, intervista me stafin hulumtues duke plotsuar pastaj mnyrn e hulumtimitedhe me veprime tjera t pranueshme.

Ndrsa pr vzhgimin e plot dhe trsor t problemit, krahas metodave tprgjithshme logjike (induksionit, deduksionit, analizs, sintezs, krahasimit dheprgjithsimit), n realizimin e ktij projekti krkimor jan prdorur edhe kto meto-da t veanta: metoda e analizs teorike metoda statistikore metoda e biseds metoda e krahasimit dhe metoda e prshkrimit.

Metoda e analizs teorike.Pr ta njohur m mir kt problem, para hulum-timit kemi analizuar t dhna teorike t ktij problemi analizn teorike t problemit,kemi konsultuar literaturn prkatse profesionale dhe kemi nxjerr prfundime tprgjithshme teorike mbi natyrn, prmasat dhe tiparet e delikuencs s t miturve.

Metoda statistikore.Pr analiza dhe prfundime t rezultateve t hulumtimitkemi shfrytzuar mostrat dhe prqindjet e delikuentve sipas moshs, gjinis, gjendjesekonomike, arsimit dhe qendrave t banimit fshat-qytet, t cilat jan paraqitur nmnyr tabelore dhe grafike.

Metoda e biseds.N realizimin e ktij projekti krkimor metoda e biseds eka zn vendin qendror. Intervistat jan zhvilluar me t gjitha subjektet relevante: mepuntor t QPS-ve, t shkollave, policis, gjykatave, shrbimit korrektues, medelikuentt e vendosur n Shtpin Prmirsuese n Lypjan si dhe me prindrit e tyre.

Metoda e krahasimit.Pr t nxjerr prfundime t sakta n baz t vzhgimitt dukuris,t gjitha t dhnat e grumbulluara i kemi krahasuar sipas strukturs gji-

10




11/64

nore, t moshs dhe mjedisore (fshatra apo qytete) t delikuentve.Metoda e prshkrimit. T gjitha vrojtimet, prfundimet dhe rekomandimet prkitazime dukurin e studiuar jan prshkruar tekstualisht.

SHTRIRJA GJEOGRAFIKE E DELIKUENCSS T MITURVEDukuria e delikuencs s t miturve ekziston n t gjith botn, por m e

prhapur sht n Evropn Qendrore dhe at Lindore, ku rastet e delikuencs shto-hen do dit n mnyr dramatike, sidomos ata t prdorimit t armve prdorimi iarmve dhe pjesmarrja n krimin e organizuar. Pr m tepr statistikat tregojn sefmijt e till jan m shum viktima t dhuns sesa autor t krimit.

Edhe literatura e konsultuar dshmon se n nj an gjendja e tyre sht shumshqetsuese pr shkak rreziqeve t ndryshme dhe kushteve q u ofron mjedisi n t

cilin jetojn, kurse n ann tjetr ata vet me sjelljet e tyre problematike prbjnrrezik pr t tjert dhe pronn e tyre.N baz t trajtimeve q u jan br t miturve delikuent nga ana e organeve

kompetente n tr Evropn, sht vrtetuar se format e represionit jan m pak fryt-dhnse sesa aktiviteti pr prmirsimin e faktorve q e nxisin kt dukuri.9

Pr shum vende sht karakteristike dukuria e delikuentve t mitur q janpa streh dhe jetojn n rrug.10 Ktyre fmijve u mungojn kushtet elementare pr jet, po njkohsisht edhe edukata familjare, q jan parakushte themelore t sjelljesdevijuese.

Prdorimi dhe kontrabandimi i drogs dhe i armve, mjaft i prhapur nrajonin e prmendur, shpie edhe n dukurin e vetvrasjes, e cila te

grup-moshat 15 -19 vje q nga viti 1970 sht rritur 40 pr qind (m sshumti n Austri dhe Finland, kurse fare pak n Itali).Statistikat tregojn se prdorimi i drogs dhe varsia e t miturve prej saj jan

t theksuara sidomos n Rusi, ku jan regjistruar 1.500.000 dhe n Ukrain 20.000raste t tilla (duke prfshir edhe lloje t rnda t narkotikve).

Nga literatura mbi delikuencn n ShBA kemi msuar se shtetet perndimoreu kushtojn kujdes t veant faktorve q e nxisin kt dukuri. Hulumtimet e bratregojn se ekziston nj lidhshmri e madhe ndrmjet abuzimit t drogave nga t mitu-rit, dhuns n shkolla, shtatznis s tinejxhereve dhe delikuencs. Q t gjith, oseshumica e ktyre faktorve t rrezikshm, zakonisht veprojn n mnyr t kombin-uar me njri-tjetrin.

Si faktor t rrezikimit t komunitetit n SHBA merren: prdorimi i drogavedhe i armve, q sigurohen me lehtsi, ligjet dhe normat e komunitetit q jan nfavor t delikuencs, abuzimi i substancave dhe dhuns, dhuna n TV (ndikimi nega-tiv te shikuesit e sidomos te t miturit dhe fmijt). Kurse faktor t rrezikimit t familjes jan: rregullimi i marrdhnieve familjare, konflikti n familje, qndrimet e


119 Motoja e Konferencs s tretndrkombtare pr narkotikt,Gjenev, 28 maj 1997.10 Polonia 5000, Rumania 3.500,ekia 1.300 dhe Hungaria 1.200.



12/64

prindrve dhe lidhshmria me abuzimin e substancave, krimin, dhunn etj.Pasojat e delikuencs hetohen sot edhe n shkoll q fillojn me sjelljet aso-

ciale t t miturve, duke u shprehur me sukses t dobt n msime, ikje nga ort emsimit dhe braktisje t shkolls n trsi. Kto jan parakushtet q i mituri pastaj nukzgjedh mnyra t sjelljes duke krijuar raporte konfliktuoze me rrethin dhe duke u brproblem dhe barr e rnd jo vetm pr familjen, por dhe pr shoqrin n trsi.

Institucionet n Perndim u kushtojn rndsi t veant faktorve nxits tdelikuencs nprmjet studimit t tyre, preventivave t ndryshme, riedukimit dheparandalimit t delikuencs.

N krahasim me vendet e rajonit numri i rasteve t delikuencs n Kosov nuksht i madh shikuar n prpjestim me numrin e popullsis. Por, megjithat, del mjafte lart, ngase te ne n Kosov punohet vetm me t miturit delikuent, por jo edheme delikuencn n prgjithsi si fenomen negativ shoqror.

Prve faktorve t prmendur m sipr n shtetet tjera, n Kosov veprojnedhe disa faktor shtes q e nxitin delikuencn, si jan: streset dhe traumat e Lufts,emigrimi i popullats pas Lufts, baza e vshtir ekonomike, papunsia, pagat e vogla,lakmia etj.

Gjat konsultimit t literaturs kemi hasur nj shembull interesant t trajtim-it t delikuentve t mitur n Kanada me an t metods s quajtur "Ndrmjetsimi nrastet kriminale te t miturit". N qytetin e Ontarios dy t mitur kishin rroguar e vjed-hur 21 shtpi. Ata e "shpaguan" krimin duke shkuar n seciln shtpi pr t krkuar falje dhe pr t kompensuar vlern e gjrave t vjedhura.13

Ky shembull tregon se sa sht i efektshm komunikimi me t miturin delikuent.Kjo procedur q ka zn fill n Kanada, prdoret edhe n Evrop edhe n ShBA.

Kto programe t "ndrmjetsimit" nnkuptojn komunikimin e t miturit

delikuent me viktimn, mirpo ndodh q viktima t mos ket dshir ta takojdelikuentin e mitur dhe pastaj procedimi i rastit shkon sipas rregullave. Por, n qoftse t dy palt pranojn t bisedojn rreth shkakut t krimit apo t sjelljes asociale,ndrmjetsuesit duhet ta shfrytzojn kt pr t marr hapa konkret pr parandal-imin e rasteve t tilla n t ardhmen.

Trajtimi i delikuentve sipas programit t ndrmjetsimit q prfshin takimine delikuentit t mitur me viktimn, dmshprblimin dhe t krkuarit falje nga ana edelikuentit sht metod shum interesante, sepse ajo e lehtson shpirtrishtdelikuentin dhe krijon nj atmosfer q ai t rikthehet n aktivitete shoqrore, t riso-cializohet etj.

Sipas mendimit ton, kjo metod sht shum e mir, por dyshojm nmundsin e prdorimit t saj n Kosov pr shkak t mentalitetit tjetr dhe ekzistim-it t disa faktorve shtes, n radh t par kushteve materiale t rnda pr t dyjapalt - viktimn dhe delikuentin e sidomos pr kt t fundit, i cili pr shkak t var-fris detyrohet t devijoj, e kjo do t thot se ai n rastin m t mir mund t krko- j falje, por assesi t paguaj dmin.


1213 J ames Cooper,prgjegjspr delikuent. Policia eUNMIKU-t, Prishtin, 2003.



13/64

DELIKUENCA E T MITURVEN DISA VENDE FQINJEa) N Shqipri

Shqipria po kalon periudhn e ndryshimeve t mdha shoqrore, q nga viti 1990,duke reflektuar n vendosjen e nj shoqrie demokratike, t shtetit ligjor dhe tekonomis s tregut. Ky proces po karakterizohet me krkesa pr nj ekonomi tre,sistem t ri arsimor, sistem shndetsor t prgjegjshm n interes t qytetarvet saj, siguri dhe mirqenie sociale. Prmbushja e ktyre nevojave po ecn ngadalpor sht domosdoshmri edhe pr faktin q ka nj popullsi me mosh m t re ngjith rajonin, mosha mesatare 28.6 vjet dhe me mundsi shum t kufizuara pr t'upunsuar. Refleksionet e ksaj gjendjeje kan edhe pasojat e tyre n shfaqjen e prob-lemeve sociale.

Kur kemi parasysh nj fakt t vrtetuar se "nevojat e motivojn nj pjes tmadhe t veprimeve t njerzve",ather dhe kuptohen efektet q prodhon kjo situate vshtir, veanrisht deformimet shoqrore dhe nj nga ato dhe delikuenca e tmiturve. Ata si individ apo si grup shpesh n kuptim t plotsimit t krkesave t tyreidentifikohen me sjellje asociale dhe me shkelje t ligjit. Frekuentimi i lokaleve kukonsumohen alkooli dhe narkotikt n ort e vona t nats bn ndikimin e vet dhen fenomenin e delikuencs, duke e br shum t nevojshm kujdesin shtuar ndajtyre. Sidomos n qytete e mdha: Tiran, Durrs, Shkodr, Vlor etj., ku jan kontak-tuar nj numr i konsiderueshm i tyre nga asociacione t ndryshme: organizata qever-itare, OJF, policia etj.

Dhe pas brjes s shum shrbimeve n lmenjt social kjo gjendje ngadalpo ndryshon, n kuptim t parandalimit dhe ndihms pr delikuent. Kshtu, shtbr nj praktik e mir q n shkollat e mesme t Tirans punonjsit social t jenpjesmarrs dhe t merren me identifikimin dhe kshillimin e delikuentve e t familjeve te tyre, n mnyr q t kthehen n shkolla.

Sipas puntores sociale n shkolln e mesme "Ismail Qemali" n Tiran shkakukryesor i delikuencs sht frekuentimi i madh i lokaleve nga t miturit, imigrimi poashtu i madh nga zonat fshatare dhe sidomos gjendja ekonomike. Shumica e familjevet ardhura n kryeqytet jan n gjendje ekonomike t rnd, kshtu q nuk kanmundsi t'i shkollojn fmijt e vet, t cilt fare leht bhen pre e ktyre tundimeve.

Me gjith kto kushte t vshtira, q edhe m shum e rndojn personalitetine fmijve, sht planifikuar dhe po bhet nj pun afatgjate. Kshtu, Republika eShqipris ka hartuar dokumentin "Strategjia Kombtare pr fmij", duke i br tditura problemet me t cilat ballafaqohen fmijt. Pas ktij dokumenti, t publikuar nga Ministria e Rendit Publik, bashkpunimi ndrmjet organizatave qeveritare dheOJF, ka pasuar n zhvillimin e aktiviteteve pr ndihm t miturve n nevoj dhedelikuentve si grup i veant dhe me masat e marra kan rezultuar efektet pozitive


13



14/64

me rnie t kriminalitetit nga t rinjt delikuent.14b) N Maqedoni

N Republikn e Maqedonis, prkatsisht n qytetin e Tetovs, kjo dukuri,krahasuar me vitet e tjera, sht n rritje. Sipas t dhnave policore, n Tetov janregjistruar 16915 persona q kan kryer vepra t ndryshme kriminale ose jan prdoruest drogs. Sipas gjinis 15 femra dhe l54 meshkuj, kurse sipas kombsis 139 shqiptar,29 maqedonas dhe 10 pjestar t kombsive t tjera. Ministria rajonale e Punve tBrendshme ne Tetov thot se kta delikuent vijn nga shtresat e varfra t popullsis.Policia e Tetovs bashkpunon mir me drejtort dhe sociologt n shkollat e mesmepr parandalimin e ksaj dukurie dhe kshillon q t shtohet angazhimi i ktyre pro-fileve me nxnsit e tyre, ngase kto probleme fillojn n bankat e shkolls.

c) N Komunn e Bujanocit (Serbi)N Komunn e Bujanocit numri i t miturve me devijime sociale dhe sjellje t

papranueshme sht n rritje. Prania e ksaj dukurie nuk sht dika e jashtzakon-shme, por m shqetsues sht fakti se n kt trev, pos Qendrs s Puns Sociale,askush tjetr nuk an kokn pr delikuentt. Drejtori i saj, Nijazi Ahmeti, pohoi se derin fund t vitit t kaluar kan pasur 67 raste t fmijve me sjellje devijuese dhe 60 tmitur t tjer jan ndshkuar penalisht. Sipas tij, shkaku kryesor i delikuencs s tmiturve sht gjendja sociale dhe ekonomike. Gjat vitit 2003 ndaj t miturve janmarr masa edukative dhe sht shtuar mbikqyrja nga ana e prindrve. DarinkaSpiriqi, pedagoge n Qendrn e Puns Sociale, merret me kshillimin e fmijvedelikuent. Sipas saj, nj ekip i QPS-s, q prbhet nga nj pedagog, nj psikolog dhenj puntor social prkujdeset pr fmijt me devijime sociale nn moshn 14 vje,ndrsa me delikuentt mbi kt mosh merret gjyqi, i cili krkon mendimet dhekshillat e profesionistve t QPS-s.16

VSHTRIM HISTORIK I TRAJTIMIT NORMATIV TDELIKUENCS N KOSOVDelikuenca kudo n bot, n prgjithsi shfaqet n forma prafrsisht t njj-

ta, por me disa veanti q lidhen me sistemin juridik dhe me zhvillimin ekonomik tvendit t caktuar.

Gjat periudhave te ndryshme t historis delikuenca si dukuri negative nKosov, me gjith pikat e prbashkta, ka edhe specifikat e saj shoqrore, ekonomike,kulturore, morale etj.Ka t dhna q tregojn se ndaj t miturve delikuent q n koht ilire ka ekzistuar njkujdes i veant si nga ana e prindrve ashtu dhe shoqror. N kt koh kujdesi ndajdelikuentve nuk sht br mbi baza ligjore por sht e njohur nj tradit zakonoredhe moralizuese. N kt koh fmijt deri n moshn shtatvjeare nuk janprgjegjs fare pr nj vepr t kryer, kurse ata mbi kt mosh jan kan dhn llog-


1414 Konferenc pr gazetar, m 18gusht 2004, n Tiran.15 Raporti i QPS-s n Tetov, 2004.16 Raporti i QPS-s n Bujanoc, 2004.



15/64

ari vet, apo prindrit e tyre.M von n kohn e Perandoris osmane trajtimi i t miturve n trojet

shqiptare ka qen i ndryshm, meq te shqiptart krahas normave juridike, ka qen nfuqi dhe sht zbatuar edhe e drejta zakonore.

Kanuni i Lek Dukagjinit fare pak merret me kt shtje. Por q njihet e drej-ta zakonore shqiptare, ku prgjegjs pr krimin sht i riu q sht i zoti t mbaj e tprdor armn17 ( mosha e pubertetit - vrejtja e autorit). Deri n kt mosh pr dovepr t kryer nga i mituri, prgjegjsia i binte prindit ose kryefamiljarit mashkull. Edrejta zakonore nuk ka arritur t parashikoj masa edukuese pr t miturit.

Sipas legjislacionit penal t Mbretris Serbo-Kroato-Sllovene t vitit 1929, tmitur konsideroheshin personat e moshs 14 deri 20 vje.18 N Kodin penal t ish-Jugosllavis t vitit 1947 personat m t rinj se 14 vje nuk konsideroheshin penalishtt prgjegjshm pr veprn e kryer penale. Po ashtu me ndryshimet e tij n vitin 1951pr vepra penale t t miturve nn 14 vje parashikoheshin vetm masa edukuese19 .

Pas miratimit t Kushtetuts s vitit 1974, prkatsisht Ligjit penal t Kosovs m1977, t miturit jan ndar n dy kategori sipas grup-moshs: 14-16 dhe 17-18 vje.20Megjithse ky ligj ishte m i avancuar, disa dispozita t tij nuk mund t zbatoheshinpr shkak t ca kufizimeve q parashikonte Ligji penal i RSFJ-s i vitit 1977.

N prgjithsi n trajtimin e t miturve delikuent n Kosov gjat zhvillimithistorik kan gjetur zbatim ligje e dispozita t shumta, t cilat jo rrall delikuentt emitur i kan trajtuar padrejtsisht, ngase zgjidhjet e prcaktuara kan qen t bazuaran koncepte t vjetra q nuk bnin dallim e grup-moshs ndrmjet t miturive dhe trriturve.

Kjo ka ndodhur sidomos n viset shqiptare n ish-Jugosllavi, ku t mituritshpesh dnoheshin n baz t ligjeve pr t rritur, sidomos pas demonstratave t

viteve 1981 e 1989.Prej vitit 1989 kur Serbia suprimoi autonomin e Kosovs dhe shprndau medhun institucionet e saj dhe deri n mbarim t Lufts lirimtare t Kosovs, n qer-shor 1999, n Kosov kan vepruar vetm pushteti dhe ligjet serbe, zbatimi i t cilavepr shqiptart n prgjithsi e veanrisht pr t miturit ka qen diskriminues.

Pas lirimit, institucionet kosovare dhe ato ndrkombtare q veprojn ktu jan marr seriozisht me problemin e delikuencs s t miturve n aspektin legjislativ,preventiv dhe kurativ. Kshtu, ndr t tjera, n prill t vitit 2004 nxirret Ligji penalpr t miturit q prcakton zgjidhje t reja n prputhje me standardet evropiane.22


1522 Rregullore e UNMIKU-t, nr. 2004/8.Ligji penal pr t mitur, Prishtin, 2004.



16/64

FORMAT E SHFAQJES S DELIKUENCSN KOSOV SOTPr ta shpjeguar m qart shfaqjen e dukuris s delikuencs s t miturve nKosov sht me rndsi t kundrohet nj karakteristik e veant e mentalitetit t

popullsis shqiptare. Prpara Lufts, si edhe n vitet e para t paslufts, shum vepradelikuente jan mbuluar nga familja dhe pala e dmtuar me marrveshje t ndrsjelln baz t zakoneve tradicionale pr zhdmtim, me qllim q t'i shmangen denoncim-it n organet policore.

E njjta praktik ka vazhduar edhe pas Lufts, kur t gjitha institucionet edrejtsis udhhiqeshin kryesisht nga ndrkombtart. Kjo i vuri qytetart - palt eprekura nga delikuenca e t miturve - n pozita t tilla q edhe m tej t hezitonin t'idenonconin fmijt delikuent n polici apo gjyqe qoft pr hir t konsideratave ndajfamiljeve t tyre, qoft nga droja q t mos lindin ngatrresa me to, ndrsa familjet e

delikuentve, pr t'iu shmangur prhapjes s turpit, merrnin prsipr dmshprblim-in, pavarsisht nga mundsit materiale.Komenti yn pr kt praktik sht negativ, ngase t kqijat nuk luftohen me

fshehjen e tyre, por nevojitet puna e organizuar institucionale me kta fmij.Me kalimin e kohs popullsia e Kosovs ndryshoi qndrimin ndaj sjelljeve q

bien ndesh me normat morale, sepse ndryshuan edhe veprat e kryera prej tyre, edhesituata e prgjithshme shoqrore, ekonomike etj. e posarisht pr arsye se: Thellimi i varfris e bri akoma m t vshtir mundsin pr t'i mbuluar dmet e shkaktuara. Veprat e kryera nga delikuentt e mitur nuk mund t kompensoheshin m measnj mim, si p.sh. dhunimet seksuale.

Themelimi i ShPK-s ndikoi q pala e dmtuar t marr guxim pr t ndjekur rrugn institucionale t zgjidhjes s problemit.Delikuenca e t miturve n vitet e para t paslufts identifikohet si problem

q do trajtim t veant. Veprat e kryera nga t miturit ishin nga m t ndryshmet, por n shumicn e rasteve mbizotronin vjedhjet dhe prishja e rendit. Rrethanat q nxitnkto lloje t veprave ishin krijuar gjat periudhs s lufts, ku shum shtpi q i kishinshptuar zjarrit t lufts, sidomos npr fshatra kishin mbetur nj koh pa t zotin dhesi t tilla vidheshin dhe plakiteshin. Pas prfundimit t Lufts popullata e dbuar urikthye n shtpit e veta, shumica e t cilave m nuk ekzistonin. Atyre u mungonin jo vetm gjrat ushqimore, por edhe orendit e mjetet e tjera m t nevojshme pr jetes. N kt situat, shumkush detyrohej q pr t mbijetuar t gjente ndonjrrugzgjidhje dhe frekuentoheshin shtpit e lna dhe objektet e ndrmarrjeve paasnj mbikqyrje. Derisa t rriturit merreshin me rindrtimin dhe me pastrimin eshtpive t prishura, fmijt gjendeshin shpesh n "detyrn" e furnizimit t shtpiveme sendet q u mungonin. Kjo n fillim shkoi n mnyr individuale, por m von ub dukuri dhe fmijt i bartnin sendet e "gjetura" pr n shtpit e tyre. Fillimisht kjo


16



17/64

nuk diskutohej, mirpo m von pjestart e KFOR-it zun ta shtonin kontrollin dhekshtu arrinin t'i kapnin n flagranc shum njerz, kryesisht t mitur.

Nga ana tjetr, n qytetet e Kosovs ishte vendosur ora policore, e cila kufi-zonte lvizjen e lir t qytetarve q nga ort e hershme t mbrmjes e deri n mng- jes. Kt kufizim nuk e respektonin sidomos t rinjt, t cilt kishin kaluar sprova ttmerrshme dhe gjithnj me kufizime t liris s lvizjes. Ata bheshin m t padu-rueshm n prballimin e ktyre kufizimeve dhe shpesh binin ndesh me forcat eKFOR-it, nga t cilat ndaleshin dhe legjitimoheshin.

Duke qarkulluar shpesh npr organe t policis e n qendra t paraburgimit,po edhe duke qndruar n burgje t miturit kto masa sikur nuk i merrnin seriozishtduke u ambientuar me to dhe nuk i merrnin m si ndshkim, madje shpeshher nukshqetsoheshin fare. Qndrimi i tyre sidomos n paraburgim nuk kaloi pa pasoja, sepset miturit aty binin n kontakt me m t vjetrit, t cilt kishin kryer vepra m t rndadhe si t till paraqitnin rrezik potencial pr t'i msuar t miturit. Kt e dshmonedhe shtimi i numrit t recidivistve t mitur. nj shembull...

Organet e drejtsis, duke u ballafaquar me numrin e madh t delikuentve tmitur dhe me veprat e kryera shpesh edhe t rnda, kan dhn edhe dnime t rnda(deri n dhjet vjet heqje lirie), p.sh. rasti i t miturit dhjetvjear B. B. nga fshati Z. iKomuns s Therands i gjykuar n Gjykatn e Prizrenit dhe i drguar pr vuajtje tdnimit n Lipjan e m pastaj n Dubrav (Sipas puntores V. S. nga IPS-ja, e cila e kaprcjell rastin).

Pas Lufts, masmediat kan qen shum aktive n informimin e opinionit pub-lik pr delikuencn e t miturve, mirpo, pr fat t keq, jan prqendruar kryesishtte rastet delikuente e jo n dukurin si trsi. Me parandalimin dhe trajtimin edukuris s kriminalitetit t t miturve jan marr QPS-t, gjykatat dhe burgjet.

Qendrat e puns sociale, duke u ndodhur edhe vet n situat t vshtir, fil-limisht pr konsolidimin organizativ dhe funksional e pastaj rreth ndihmaveemergjente sociale pr qytetart e shumt t drrmuar nga lufta, nuk kan mundur menjher t angazhohen aq sa duhet n trajtimin e delikuentve t mitur. Megjithat,brenda mundsive t kufizuara, ato kan punuar edhe n kt drejtim.

N ann tjetr numri i t burgosurve t mitur, t zn n vepra t ndryshme savinte e shtohej, kshtu q heqja e liris dhe burgimi ishin t vetmet masa t trajtimitt tyre. Masat edukuese mungonin krejtsisht, ngase n burgje nuk kishte shrbimeedukuese-sociale. Deri n tremujorin e vitit 2000 (sipas puntores V.S. nga IPS q kaqen e pranishme n trajtimin e t miturve npr ato institucione).


17



18/64

SHKAQET DHE PASOJAT E DELIKUENCS S T

MITURVE N KOSOVKrkimi i kryer ka nxjerr n siprfaqe shkaqe dhe pasoja t shumta t delikuencs st miturve n Kosov, t cilat do t paraqiten n pasqyrn e mposhtme.


18

SHKAQETGjendja e rnd ekonomike dhe socialee shoqris si pasoj e Lufts nKosov,Varfria e thell dhe pamundsia e

prkujdesjes s duhur t prindrve,Marrdhniet e rregulluara familjare,Angazhimi jo i duhur n shkoll,Niveli i ult i cilsis s procesit eduka-tivo-arsimor,Mungesa e aktiviteteve jashtshkollore,Perspektiva e paqart e shkollarve,Papunsia,Faktori trashgues,Pasojat e lufts (skenat e vrazhda tlufts),Migrimet e popullats nga viset ruralen ato urbane dhe prezenca e t zhven-dosurve nga viset e tjera fqinje,Ndikimi i rrethit shoqror,Angazhimi i pamjaftueshm i subjek-teve shoqrore n pengimin dhe

luftimin e ksaj dukurie,Mungesa e fondeve t veanta pr ndihm rasteve konkrete.

PASOJAT1. Te delikuentt q e bjn shkeljen eparPasojat psikologjike "shqetsime, trauma, strese,

"frik, nervozizm, autizmi,"turpi, stigmatizim,"inferioriteti,"humbja e vetbesimit,"trheqja n vete,"shoqrimi me m t moshuar,"suksesi i ult, ikja nga ort e msimitdhe braktisja e shkolls,"pagjumsia,

"nuk kan plane pr t ardhmen.2. Sjelljet e delikuentve recidivist:

"shoqrimi me m t moshuar..?"nuk mrziten pr veprat e bra,"mungesa e turpit,"mosprfillje t puntorit social, torganeve t policis, prindit etj.,"nervozizmi.Pasojat fizikeSmundje,"mungesa e higjiens personale,"ngecja n zhvillim.



19/64

IISHTRIRJA E DELIKUENCS N KOSOVN VITET 2003-2004N t gjitha vitet e paslufts t dhnat flasin pr rritjen gjithnj e m shum

t numrit t t miturve q kan rn ndesh me ligjin. Megjithkt, n kt studimsht prfshir vetm periudha kohore 2003-2004. Kjo sht br me qllim q anal-iza e shkaqeve t dukuris t bhet n nj distanc t caktuar kohore nga pasojat edrejtprdrejta t Lufts dhe rrethanat e krijuara fill pas saj, t cilat mund ta sfidojn dokategori sociale dhe t ojn n vlersime e prfundime joreale n rrafshin afatgjat.

Pikrisht n kt periudh transitore, n t ciln fillojn ndryshime t thellashoqrore, politike, ekonomike, kulturore, arsimore etj. n shoqrin kosovare karndsi t analizohet edhe sjellja e t miturve. N konfiguracionin e ri shoqror, poli-tik dhe ekonomik t Kosovs rinia, sidomos ajo midis 14-18 vje, duke qen edhe vetn transicion moshor n mes t dy segmenteve t jets, fmijris dhe pjekuris, shtmosha m e ndjeshme mbi t ciln veprojn dhe ndikojn m shum transformimet emdha e t vrullshme. E tr kjo do t ndikoj n prcaktimin e sjelljeve t saj, nformimin e qndrimeve ndaj vlerave, krkesave dhe detyrimeve t reja njerzore,shoqrore e kulturore.

Lufta e fundit dhe realiteti kosovar n vitet e para t paslufts nuk ofruanmundsi reale q adoleshentt t plotsojn nevojat e moshs s tyre. Grup-mosha efokusuar ktu, edhe pse e mangt dhe larg realizimit t ndrrave moshore bri nj

kaprcim, gjithsesi sforcues duke e tejkaluar delikatesn moshore. Pa dyshim kykaprcim q sht br n mnyr t heshtur dhe t pahetueshme, po ashtu edhe tpaanalizuar nga shoqria mbart me vete edhe pasojat e tij, t cilat hert a von do tmanifestohen. N kto situata t miturit doemos do t krkojn rolin dhe pozitnadekuate n shoqrin kosovare n transicion. Pr t'ia arritur ktij qllimi, ata megjith guximin e moshs pr t'u prballur me konsekuencat nga m t ndryshmet, ishfrytzuan t gjitha rrugt dhe mnyrat e mundshme qofshin ato edhe m radikale,t papranueshme nga normat ekzistuese morale dhe shoqrore t kohs apo edhe tdnueshme me ligj.

Shoqria kosovare n periudhn e ndryshimeve t mdha t transicionit nukpati koh as mundsi t merret me problemet "minore" n shoqri. Ajo me institucionete saja t brishta, me nj status t paprcaktuar dhe me munges kompetencash i prcak-toi si prioritet makroproblemet, si ato: ekonomike, politike etj., kshtu q nuk kishtehapsir t mjaftueshme pr t vepruar n identifikimin dhe intervenimin me kohndaj dukurive t ndryshme socio-patologjike n shoqri dhe me "indiferencn" e saj kakrijuar terren t prshtatshm pr t'u zhvilluar m leht prirjet dhe sjelljet devijuese.


19



20/64

N t gjitha shoqrit n transicion reagimet apo veprimet konkrete kundrejtdukurive socio-patologjike zakonisht ndodhin, ather kur dukurit shfaqen haptazidhe kur ato ndeshen drejtprsdrejti me pasojat e tyre, d.m.th. ather kur sht mvshtir pr t br hapa t suksesshm qoft n luftimin dhe parandalimin e dukurivet dmshme shoqrore, qoft n rehabilitimin e bartsve t tyre.

Kto pasoja jan t pranishme n shumicn e vendeve n transicion, por nshoqri m t prparuara tejkalohen m shpejt, varsisht nga vshtirsit etrashguara nga periudha e paratransicionit.Shoqria kosovare, ndryshe nga shtetet e rajonit, sidomos nga ato q u krijuan meshprbrjen e ish-Jugosllavis federative, trashgoi probleme e vshtirsi shumfishm t mdha dhe mundsi shumfish m t pakta pr kaprcimin e tyre pikrisht pr arsyet e prmendura, n radh t par pr shkak t mosfunksionimit t duhur t insti-tucioneve shoqrore, duke filluar nga familja e tutje.

Familja. Roli edukues dhe fuqia ndikuese e familjes tradicionale shqiptare mbifmijt zuri t dobsohet n mnyr t ndjeshme q n fazn e par t transicionit. Kjofaz ndikoi drejtprdrejt n transformimin e shpejt t familjes duke e zhveshur atnga tradita e mir. Pas Lufts erdhn n Kosov shum organizata ndrkombtare joqeveritare (OJQ), t cilat ndihmuan pr krijimin e OJQ-ve vendse. Nj numr imadh i tyre kan merita pr punn e vlefshme q kryen n t gjitha fushat e jets nKosov. Por, nj numr jo i vogl i organizatave joqeveritare ndrkombtare apovendse kan angazhuar n gjirin e tyre edhe individ joprofesionist, t cilt dukemos kuptuar rolin e tyre t vrtet, jan prpjekur q gjrat t'i ndryshojn brenda ditsdhe n mnyr artificiale t'i bartin kulturat e huaja te ne pa ua prshtatur specifikavekosovare, si sht rasti me favorizimin e gruas apo me luftn kundr dhuns n familje. Pa dyshim se n Kosov ka dhun familjare si kudo n vendet n zhvillim, mirpo

dhuna n familjet kosovare nuk sht e fuqishme aq sa po dramatizohet n luftnkundr saj.Kt pohim e mbshtetim n faktin se familja kosovare n t dy format e saj

karakteristike si tradicionale dhe si brtham edhe pas varfris ekstreme 12 pr qindsipas Banks Botrore sht e njohur me raste t dhuns dhe jo dhuna si dukuri. Raporti DMS-MPMS, 2004.

N prgjithsi propagandimi i kulturave t huaja n emr t emancipimit tgruas pa i krijuar parakushtet themelore pr realizimin e ktij qllimi, i ka vn gratpara nj dileme t vshtir se nga duhet t'ia mbajn: t luftojn pr emancipim, por kundr kujt? T luftojn kundr burrave apo bashk me burrat t angazhohen pr transformimin e familjes dhe t shoqris kosovare n prgjithsi. Natyrisht lufta eprbashkt e grave dhe e burrave pr transformimin e prgjithshm shoqror shtalternativa m e mir, por kjo nuk mund t realizohet aq shpejt sikundr mtohet,ngase ende nuk jan krijuar kushtet dhe mundsit e mjaftueshme pr kt, gj qmbetet si qllim i s ardhmes. N rrethanat kosovare transicioni ka ndikuar nforcimin e pozits s individit brenda familjes, por nuk i ka dhn mundsi secilit indi-


20



21/64

vid pr t luajtur rolin dhe prgjegjsin e tij n bashksin familjare. Pasoj e trksaj n shumicn e rasteve sht ngritja e tensionit, ndaj edhe rritja e shkalls sdhuns brenda familjes, krijimi i keqkuptimeve nn ombrelln e krizs humbja erespektit ndrmjet pjestarve t familjes, q ka rezultuar me rregullimin e marrd-hnieve bashkshortore dhe me shkurorzime, t cilat shnojn shkalln m t madhen historin e familjeve shqiptare sidomos n dy vitet e fundit. Krejt kjo situat epamundson dialogun familjar me tensione t ngritura pr procesin e familjevebrtham. Kjo situat ka reflektuar n masn m t madhe n fenomenin edelikuencs.

T gjitha kto jan tregues i qart se kontradikta midis shkalls s lart t lirisindividuale dhe mundsis s shprdorimit t saj sht nj rrezik real pr shkputjen elidhjeve shoqrore, kulturore, institucionale, morale, zakonore etj. N situata t tilladukurit sociopatologjike gjetn m shpejt shtigje pr t deprtuar n mjedisin koso-var sesa dukurit e tjera pozitive t zhvillimit t shoqris. Kshtu, nga nj gjendjelatente q ishte krijuar gjat viteve t para t paslufts pikrisht n vitet 2003-2004 deln shesh ekuilibri i marrdhnieve t krijuara brenda familjes.

Njra ndr t kqijat q e befasoi qytetarin e Kosovs sht humbja e autoritetitprindror, i prfolur mjaft pr ndikimin e tij negativ n edukimin e fmijs. Kyautoritet q ishte i respektuar dhe i adhuruar edhe nga vendet m t zhvilluara tash-m sht zbehur shum e bashk me t edhe fuqia e ndikimit n edukimin e drejt tfmijs. Ky vlersim mbshtetet n faktin se ndr krkesat m t shpeshta t QPS-vet Kosovs gjat trajtimit t delikuentve t mitur jan ato q t shtohet mbikqyrjanga ana e prindit.

Sido q t jet, roli i institucionit t familjes pr edukimin sa m t drejt dheruajtjen e fmijve t tyre nga stuhia e transicionit nuk mund t zhvleftsohet. E tr

kjo u adresohet nnave, t cilat jan edhe bartse t edukimit t fmijve, sidomos kur e kemi parasysh shkalln e ult arsimore dhe mungesn e njohurive t duhura pr edukimin e fmijve n pajtim me krkesat dhe dinamikn e jets bashkkohore.

Tabela 2. Numri i delikuentve dhe arsimi i prindrve t tyre

Nga numri i gjithmbarshm i delikuentve t mitur (1335), shumica e tyre, prkat-sisht 758 jan fmij t prindrve me arsim fillor, 499 i kan prindrit me arsim tmesm, kurse 78 jan fmij t prindrve analfabet.


21

Shkalla e arsimit t prindrve t delikuentve t mitur

Analfabet Arsimi fillor Arsimi i mesmGjithsej1335 78 758 499



22/64

Nga t dhnat n tabel mund t konstatojm se familja tradicionale, me gjithshkalln e ult t arsimit, ka luajtur nj rol pozitiv n edukimin e fmijve edhe n sit-uata dinamike t jets dhe ndikimit t kulturave t huaja.

Ndr pasojat e shumta negative t Lufts sht edhe shprbrja e nj numri tkonsiderueshm t familjeve pr shkak t vrasjes, apo vdekjes s prindrve t fmijve- nns a babait, prkatsisht rimartess s prindit t gjall, kshtu q fmijt kanmbetur nn kujdesin e familjes s gjer, por pa prindin biologjik. Edhe n ktorrethana t vshtira, posarisht ballafaqimi me varfri t thell, familja tradicionaleshqiptare ka ruajtur vlerat e saj si: humanitetin, solidaritetin, bujarin, sidomos n visetrurale, duke zgjatur dorn e ndihms dhe t prkujdesjes pr fmijt jetim,qofshin

ata edhe nga farefisi i gjer. Kt mund ta ilustrojm me faktin se numri i fmijve jetim n radht e delikuentve t mitur sht i vogl.Tabela 3, t miturit delikuent me pr indr dhe pa prindr

T dhnat e msiprme flasin pr prkujdesjen e fmijve jetim, meq nga numri iprgjithshm i t miturve delikuent 1335, vetm 19 syresh jan pa t dy prindrit.


22

7 8

7 5 8

4 9 9

0 2 0 0 4 0 0 6 0 0 8 0 0

G j i t h se j1 3 3 5

A n a lfa b e t

A rs im if i l lor

A r s im i im e s m

S h k a l l a e a r s i m i t t

p r i n d r v e t

d e l i k u e n t v e t m i t u r

P a r a q it ja G r a f ik e

Numri i delikuentve sipas raporteve familjareMe t dyprindrit

Me nj prind Pa prindr

1214 128 19



23/64

Institucioni edukati-vo-arsimor.

N vitet e para tpaslufts npr shkollat eKosovs mbretroi njentuziazm pr pun singa ana e msimdhnsve,po ashtu edhe nganxnsit, t cilt pas njperiudhe t vshtirdhjetvjeare u rikthyenn shkollat e veta. Edhepse nj numr i madh

shkollash qen rrnuar nga lufta, ato shpejt u rindrtuan. Me kalimin e kohs entuzi-azmi sa vinte e zbehej gjithnj m shum e bashk me t edhe prkushtimi i msimd-hnsit pr zhvillimin e mirfillt t procesit edukativo-arsimor.

Kjo u vrejt n dy vitet e fundit. Rritja e kostos s jetess n njrn an dhepamundsia e institucioneve q t'i prgjigjen asaj n mnyr adekuate, i demotivoi apoi "dehumanizoi" punonjsit e arsimit n kryerjen e misionit fisnik t tyre, t cilt met drejt vlersojn se sakrificat pr t zhvilluar nj arsimim cilsor nuk u takojnvetm atyre.

Me gjith dshirn dhe deklaratat e msimdhnsve se ata vazhdojn t bjnpunn me prgjegjsi t plot, rezultatet dhe suksesi i prgnjeshtrojn kto pohime.Braktisja e shkolls, rnia e interesimit pr shkollim, shtimi i numrit t analfabetvedhe ekzistimi i grupeve t organizuara t nxnsve problematik jasht kontrollit tarsimtarit, sidomos n qendrat urbane, ndaj t cilave ka intervenuar policia jan disatregues t qart t puns s dobt n shkolla.

Niveli i pamjaftueshm i cilsis s msimdhnies dhe shprehja e paknaqsiss arsimtarve me pagat nprmjet protestave t shpeshta sidomos n dy vitet e funditkan ndikuar n uljen e autoritetit t tyre tek nxnsit.Rrethanat n t cilat zhvillohet procesi edukativo-arsimor sot n Kosov pamundso- jn prkujdesjen e nevojshme, e sidomos trajtimin individual t nxnsve dhe kontrol-limin e sjelljeve t tyre fillestare asociale nga msimdhnsi, gj q ka si pasoj rniene suksesit, humbjen e vitit shkollor dhe n mjaft raste braktisjen e shkollimit.Duhet t theksojm gjithashtu se mungon bashkpunimi dhe komunikimi i rregulltndrmjet familjes dhe shkolls, pr ka t dyja palt mundohen t'ia ln barrn njra-

tjetrs, e kjo ndikon mjaft n sjelljet devijuese t fmijve nxns.Rrfimi i A. G., 15-vjear.


23

1214

128 190200400600800

100012001400

Me t dyprindrit

Me nj prind Pa prindr

Numri i delikuentve sipas raporteve

Paraqitja grafike



24/64

Pa dyshim edhe zhvillimi i reformave arsimore dhe prdorimi i metodave treja t puns, t cilat ndr t tjera krkojn q arsimtari t ket vetm nj rolkshillimor dhe organizues t procesit msimor, si edhe shkalla e pamjaftueshme pro-fesionale e nj numri relativisht t madh t punonjsve t arsimit ushtron ndikimkundrproduktiv t shkolls n formimin e personalitetit t fmijs.23Krahas problemeve brenda institucioneve arsimore, edhe situata e prgjithshmeekonomike dhe politike po reflektohet n mnyr t drejtprdrejt n mbarvajtjen eprocesit edukativo-arsimor. Nevoja pr t siguruar sa m shpejt nj vend pune si burimi ekzistencs po e ndrydh gjithnj e m shum dshirn dhe interesimin pr shkollim.Pr pjesn drrmuese t popullsis s Kosovs interesimi pr shkollim sht n rniesikur arsimimi t ishte i rezervuar vetm pr shtresn e t kamurve. Kjo ndodh jo pr shkak t mungess s dshirs, por pr shkak t mungess s mundsive si pr shkol-lim, ashtu edhe pr punsim.


24

Jam nxns i klass s dhjet n kr yeqytet. Me msime kam qndruar shum mirn gjysmvjetorin e par. Por kur kemi filluar n gjysmvjetorin e dyt m kanmunguar tekste msimore, m kan munguar parat pr cigare, ngase isha br kon-sumues i duhanit para gjasht muajsh nn ndikimin e shokve. Kta dy faktor mkan shpn n grup me shokt me t cilt m hert nuk isha shoqruar. Kujdestarjae klass m sugjeroi q ta thr ras prindin gjithqysh se ka me biseduar me t. Pr indinuk e mori seriozisht thir rjen dhe u detyrova ta mar r djalin e dajs me biseduar mekujdestaren e cila e infor moi dhe mori premtim nga ai se do ta ket parasyshkrkesn e saj. Ndrsa askush nga antart e familjes nuk u mor me ndr yshimet emia: shkuarjen von n shkoll, kthimin n ort e vona nga shkolla t cilat shprehii fitova ngadal pr nj gjysmvjetor dhe prf undova si i prjashtuar nga shkolla, i

dnuar me mbikqyrje t shtuar nga familja, pr ngasje t veturs si i mitur ...A. G.,nxns i shkolls s mesme n Prishtin, n organin e kujdestaris (QPS tPrishtins, kan qen 13 raste t ksaj natyre, viti 2004).

23 Grup autorsh, Arsimi n Kosov2000-2001, Prishtin, 2001, faqe 51.AZ



25/64

Rrfimi tjetr i G. B., 17-vjear

Institucionet kulturore-sportive. Menjher pas lufts n Kosov filluan tbhen prpjekje pr formimin e shoqrive kulturor-artistike (SHKA), t cilat, megjith pengesat e mdha n dhjetvjearin q kaloi, kan punuar n kultivimin dheruajtjen e vlerave t kulturs s mirfillt kombtare dhe njkohsisht n gjirin e tyreprfshinin nj numr t madh t rinjsh qysh n moshn e fmijris.

Me legalizimin e institucioneve, pas zgjedhjeve t lira, u bn hapat e par pr zhvillimin e veprimtarive kulturore dhe sportive. Megjithat, me prjashtim t disaaktiviteteve t mirfillta kulturor-artistike-sportive, lirisht mund t themi se kto dyfusha t rndsishme t veprimtaris shoqrore jan prshkuar dhe me dobsi t shum-ta. Kjo do t thot se sot mund t bhesh sportist, kngtar etj. nse ke mjaft para pr t zhvilluar talentin. Dhe ky shans pr t'u angazhuar dhe pr ta dshmuar talentinishte privilegj i atyre t miturve me baz t mir materiale familjare, kurse ata t mitur me pozit vshtir sociale jan pjesa tjetr e shqetsimit.

Jan kontaktuar t mitur q kishin talent, t cilt pr t marr pjes n kon-certe manifestime sportive ose pr tu regjistruar n ekipet sportive pioniere nuk kishinpara. Ata t ballafaquar me kto vshtirsi nuk e kursenin veten pr t ardhur te parate nevojshme. Tubonin pjes t metalta pr t'i shitur duke kaluar n shum rreziqevetm t sigurojn para, ose provonin dhe vjedhjen dhe n t dyja rastet ata prfun-donin si delikuent.


25

Kam ln shkolln kur isha n klasn e njmbdhjet, sepse prindrit npamundsi materiale nuk m'i sigur uan as kushtet e domosdoshme pr ta vazhd-uar shkolln. Fillimisht kam punuar me kar roc hamalli. N familje parat e miat fituara shf r ytzoheshin pr gjra t domosdoshme t familjes. Ndrkoh kemimbetur pa banes dhe jemi detyr uar edhe t vendosemi n shtpi me qira. Dhetash prindrit e mi q nuk i donte tregu dhe vllezrit e motrat e mia t mitura ubn edhe m t varur nga parat e mia. U burrrova me zor. N diskutimet edits me shokt e "puns" dgjoja edhe mundsi tjera pr t pasur para m shum.Fillova t punoj pr nj "bos" t cigareve. Kur i dorzoja parat xhepat e tij plotme para i mbushte dhe me parat nga shitja q kisha br un. Nj moment kemi

vendosur me "shokt" q t'ia vizitojm banesn. Dhe kemi kaluar mir. Por, kyishte fillimi i nj t keqeje q e pata m von, prfundova n duart e policis sihajn. I mituri 17-vjear G. B. dnimi i shqiptuar nga Gjykata Komunale nPrishtin, PIP n vitin 2004 kishte dhe 11 raste t ksaj natyre.



26/64

Rrfim tjetr i A. K. 15-vjear. Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

26

Kam pasur dshir t jem n ekipin e t rinjve n ekipin e qytetit tim. Mduheshin pak para pr antarsim dhe nuk i kisha n familjen time t varfr.Isha br si i humbur dhe nuk e kontrolloja veten, por mendoja vetm pr topin dhe ekipin e t rinjve-shokve t mi me t cilt kishim luajtur shpesh nlagje. Kam qen m i miri n loj. Jam lavdr uar nga shokt e lagjes. Komentete shokve q u regjistr uan m tingllonin n vesh ngado q shkoja. Nuk mundt'iu krkoja para prindr ve me njqind halle.Nuk mund ta rikujtoj nga turpi, por nj zonj nga e cila m vjen keq, duke brpagesn n tregun e gjelbr m kan rn sy parat q i mbante n dor. Iakam marr me shpejtsi nga dora dhe kam filluar t ik. M kapi policia dhe jam

trajtuar si hajn....Kshtu e kam filluar kt r rug t pa fund pr ta humbur interesimin pr shkolln, pr lojn dhe lidhjen me shokt e "zanatit" q m kan kapur si gra-bits q t shoqrohem me ta pr t pasur para. A. B., 14-vjear, i propozuar pr mbikqyrje t shtuar familjare nga Gjykata e Qarkut n Prishtin dhe dn-imi n PIP n nj firm, ku msoi zanatin e mbikqyrjes se makinave. Kishtedhe pes raste t ksaj natyre, 2004



27/64

FAKTORT E TJER NXITS T DUKURIS S

DELIKUENCS S T MITURVE N KOSOVRrethi shoqror.Aty ku mungon kujdesi i duhur i familjes dhe i shkolls pr sjelljet e fmijve jasht ktyre dy institucioneve m t rndsishme pr formimin epersonalitetit t fmijs, rrethi shoqror merr rolin mbizotrues dhe ushtron ndikimvendimtar mbi fmijt, i cili pr fat t keq n mjaft raste ka efekt negativ. Duke undodhur n terren t lir dhe pa prkujdesje, t miturit nuk mund t vlersojn qartrrugn q duhet ndjekur, prandaj leht bien nn ndikimin e rrethit shoqror ose tun-dojn njri-tjetrin pr t br gabime. Sipas informatave nga gjykatat pr t mitur, nshumicn e rasteve t miturit kan kryer nj vepr t njjt me grup. Ka indikacionese t miturit shpesh edhe mund t organizohen nga t rriturit, t cilt "kujdesen mezell" pr t miturit jasht kontrollit t familjes dhe t shkolls.

Faktori individual.Edhe faktori individual sht nxits i fuqishm pr devijimt fmijs, i cili zakonisht nuk sht i interesuar pr integrim n shoqri. sht fjalapr predispozitat e individit n favor t sjelljeve t tij asociale ose t prkrahjes s sjelljeve t tilla tek individt e tjer. Zanafilla e hershme e sjelljeve asociale e ka baznpsikologjike tek anomalit gjat lindjes, te trashgimia gjenetike, te traumat etj.

Kushtet materiale. Varfria n Kosov, e trashguar nga e kaluara, u thelluaedhe m shum pas Lufts (1999) ka dal faktori m me ndikim n shkaktimin edelikuencs s t miturve. Kosova sot, si dihet, ka rreth 2 milion e gjysm banor meshkalln e papunsis prej 52 pr qind (sipas insitutit "Riinvest", 2004) dhe me nj var-fri ekstreme prej 12 pr qind (sipas Banks Botrore, raport 2004).24Kto t dhna flasin qart pr pozitn e vshtir materiale t qytetarve t Kosovs, ecila drejtprdrejt ose trthorazi i shtyn t miturit q pr plotsimin e nevojave mate-riale (nganjher t domosdoshme) t bjn vepra kriminale, mashtrime, vjedhje etj.pr t prfunduar si t denoncuar- delikuent t mitur.

Pasojat e lufts. Situata e krijuar pas Lufts i nxiti fmijt n mnyr tpavetdijshme dhe kundr dshirs dhe edukats familjare pr t provuar rreziqet edaljes n treg pr t punuar si shits i cigareve, bartjes s gjsendeve me karrocahamalli etj., kshtu q dalngadal kto kalojn n shprehi, t cilat nuk mund tkontrollohen as nga familjet.


27

Pyetjes se far qndrimi kan prindrit pr veprn e kryer, delikuentt emitur m t shumtn i jan prgjigjur: "Prindrit nuk po mund t'i sigurojngjrat m elementare pr familje, sepse jan t papun, prandaj jemi tdetyruar ta sigurojm ekzistencn qof t edhe duke vjedhur". Nga kush shtmar r ky ilustrim...?

24 Burimi i t dhnave: RIIN-VEST, Prishtin, 2003, faqe 17.



28/64


29/64

Migrimi. Fluksi i madh i migrimit t popullsis nga fshatrat n drejtim tqyteteve m t mdha, q e karakterizon Kosovn e paslufts ka ndikuar n

ndryshimin e mnyrs s jetess s t ardhurve. Jeta m dinamike n qytet sjellndryshime n raportet njerzore, n ftohjen dhe individualizimin e marrdhnievemidis njerzve. Mnyra e t jetuarit n qytet ndryshon edhe komunikimin brendafamiljes pikrisht pr shkak t dinamizmit t jets, e cila dallon shum nga fshati, kunjerzit jetojn me farefisni, njihen midis tyre, ia din hallet njri-tjetrit dhe jan msolidar n ndarjen e s mirs dhe t keqes.

Pozita dhe problemet me t cilat prballen t ardhurit e paslufts n Kosov jan t ndryshme. Ato jan t lidhura ngusht me mnyrn sesi jan sistemuar, ambi-entuar dhe pranuar nga fqinjt n qytet.

Edhe pasojat e migrimit nuk jan t njjta pr t gjith t ardhurit. Atondryshojn varsisht nga ambientimi i tyre n mjedisin e ri. Pas Lufts, si vendsit,ashtu edhe t ardhurit, dalngadal kan krijuar disa kategori sociale, duke ruajtur gjithnj nj distanc n mes tyre.

N vazhdim do t bjm nj kategorizim t qytetarve dhe t t ardhurave dhedo ta prshkruajm e do ta krahasojm mnyrn e jetess s tyre.

N qytetet e Kosovs sipas pozits sociale jan identifikuar katr kategori tqytetarve vends (banues m t vjetr t qytetit).

N kategorin e parhyjn familjet q kan pozit materiale m t mir, si:mjek, zanatinj, tregtar me tradit, t cilt veprimtarin e tyre e kan vazhduar edhepas Lufts dhe nga pasuria e trashguar apo nga donacione t ndryshme jan rimkm-bur shum shpejt.

N kategorin e dyt bjn pjes mrgimtart (banor t mhershm tqyteteve), t cilt jan kthyer nga shtetet perndimore dhe parat e kursyera i kaninvestuar n veprimtari t ndryshme fitimprurse.

Kategoria e tret prbn at shtres t qytetarve q sht pasuruar shumshpejt nga burime ende t pasqaruara, t cilat jan komentuar e interpretuar memnyra t ndryshme si nga masmediat, ashtu edhe nga qytetart.

N kontekstin e tems q po shqyrtojm interes paraqet kategoria e tret, ngase

sipas t dhnave q kemi nj numr i delikuentve t mitur i prket pikrisht ksajshtrese.

Pr dallim prej t miturve shumic, t cilt varfria i ka shpn n rrug tdelikuencs pr t siguruar kryesisht mjete elementare t jetess, delikuentt e famil-


29



30/64

jeve t pasuruara shum shpesh merren me gjra t tjera "luksoze", si: prdorimi idrogs, prishja e rendit publik, ngasje e veturave pa leje, sjellja arrogante n lokale dhe

thyerja e tyre etj. Pasurimi i shpejt pa dyshim nuk arrihet me rrug t ndershme dhenuk kufizohet vetm n prfitime materiale, por shkon m larg n aspirata pr pushtet,autoritet etj., kshtu q n ethet pr realizimin e ktyre synimeve nuk kan koh t'ikushtohen edukimit t fmijve t vet.

Kategorin e katr t e prfaqson shtresa e varfr e qytetarve, t cilt nukkan trashguar ndonj pasuri, ose jan dmtuar nga lufta, nuk kan mundur t sig-urojn ndonj vend pune dhe rrjedhimisht jan raste sociale. Fmijt e ksaj shtrese tpopullats, edhe pse t varfr, m rrall bien ndesh me ligjin, sepse kujdesi prindror sht n shkall m t lart....t rishkruhet?

T ardhurit nga fshati n qyet mund t ndahen n tre grupe:Grupi i par prbhet nga t ardhurit me nj numr m t vogl, t cilt kan shitur pasurin n fshat dhe jan sistemuar mir n qytete. Nga kjo shtres e t ardhurvekemi shum m pak fmij t prfshir n vepra t rnda, por vetm n vepra kundr-vajtse.

N gr upin e dyt hyjn banort e fshatrave malore apo katundeve t shkatr-ruara nga Lufta, t cilt shum vjet kan punuar n vendet perndimore dhe pas Lufts jan kthyer e vendosur n qytete, ngaq nuk kan par perspektiv prparimi asshanse t riprshtatjes n vendlindje, aq m tepr q n Perndim kan br nj jetshum m t mir pothuajse n do pikpamje.

N gr upin e tret bjn pjes mrgimtart e riatdhesuar, sidomos fmijt e tyre jan ballafaquar me problemin e riprshtatjes edhe n qytete t Kosovs. Kta fmijkan probleme t dyfishta: n njrn an n mnyrn e t jetuarit q dallon cilsishtdhe thelbsisht nga metropolet e Evrops, kurse n ann tjetr vendsit i trajtojn si tardhur nga fshatrat duke i injoruar. Fmijt e mrgimtarve tan kan qndrime, sjellje dhe veprime, t cilat nga vendsit vlersohen si degjenerike. Duhet theksuar se nmesin e fmijve t rikthyer ka mjaft q kan devijuar n vendet nga kan ardhur.Kur bhet ndonj analiz e dukuris s narkomanis n Kosov, nj prej shkaktarveshpeshher prmendet importimi i saj nga jasht nprmjet rinis shqiptare t riatdhe-

suar n Kosov.Pjesa drrmuese e t ardhurve n qytet kan ndeshur n probleme t

ndryshme, t paparashikueshme dhe shpeshher t paprballueshme. Pikrisht kjoshtres e emigrantve sht n qendr t interesimit ton, sepse t dhnat tregojn se


30



31/64

numri m i madh i fmijve t tyre jan bartsit kryesor t dukuris s delikuencss t miturve n Kosov.

Kjo kategori e t ardhurve formalisht mund t duket identike me kategorin efundit t qytetarve banues m t vjetr t qytetit, t cilt jan n pozit t vshtirmateriale, por n esenc kan dallime n disa aspekte.S pari, nj numr i madh i t ardhurve nuk kan as streh mbi kok, sepse banojnprej zorit n shtpi dhe banesa t huaja dhe si t till quhen uzurpator dhe injorohennga qytetart.

S dyti, banort e vjetr t qytetit, si t rinjt ashtu edhe fmijt jan t adap-tuar me jetn dinamike, me vshtirsit dhe problemet e pranishme n qytete, derisat ardhurit nuk jan ballafaquar me kategorin e ult t njerzve si: keqbrs tndryshm, trafikant, mashtrues etj., prandaj edhe m leht bhen pre e tyre.

Pos tjerashvendsit kan nj shkall m t lart t arsimimit apo ndonj zanatdhe mund t gjejn m leht ndonj vend pune, ndrsa t ardhurit m vshtir pra-nohen qoft edhe pr t msuar nj zanat e lre m pr t'u punsuar diku. Kur ksaj ishtohet problemi i papunsis s madhe n Kosov n prgjithsi, ather mund tkonstatojm se emigrantt npr qytetet e ndryshme t Kosovs jan n pozit tvshtir dhe prballen me probleme ekzistenciale, me varfrin dhe luftn pr t mbijetuar. Si t till edhe vet jan br barr e shoqris.

T miturit e ktyre familjeve t varfra jetojn n mesin e moshatarve vendsq kan kushte m t mira jetese. N t tilla rrethana ata e ndiejn veten inferior

kudo: n shkoll, n lagje, n rrug etj. Jo rrall t miturit delikuent t t ardhurvedeklarojn se pikrisht mungesa e gjrave elementare pr jet i ka shtyr t vjedhin.Ndrkoh dihet q fmijt kan krkesa m t mdha se nevojat elementare, prandajata "detyrohen" vet apo ndonjher edhe nga m t rriturit q t gjejn format e pr-fitimit material. Kjo kategori e fmijve, sipas hulumtimeve tona, shpeshher jan tdetyruar t'i marrin rolet e prindrve pr t mbajtur familjen. N kt mnyr fmijtarrijn nj zhvillim t parakohshm social, por rriten me mungesa n kontekst tformimit t personalitetit t tyre. Si rrjedhim ata shpesh bjn hapa t "guximshm" n jet, duke u marr me pun t rnda q ndikojn keq n zhvillimin psikofizik dhe bienpre e trafikantve t ndryshm pr t'u shndrruar n lyps, prostituta, apo hajna.


31



32/64

ROLI I MEDIEVE DHE NDIKIMI I TYRE NDELIKUENCN E T MITURVEMediat elektronike dhe t shkruara kan rol dhe ndikim t rndsishm ndelikuencn e t miturve. Ndikimi i tyre si kudo sht i pranishm edhe n Kosov.

Kapaciteti ndikues sht i ndryshm dhe me shum prmasa, por ktu do t trajtohenvetm tri dimensione: informues, edukues dhe analitik.

Dimensioni infor mues. Mediat luajn nj rol t rndsishm informues pr ecurin, shtrirjen, vllimin dhe strukturn e delikuencs s t miturve, e kjo paraqetinteres si pr prindrit ashtu edhe pr shoqrin n prgjithsi pr t par sa jan trinjt t "infektuar" nga virusi i ksaj dukurie dhe pr t marr masa t duhura paran-daluese e shruese. Jo rrall mediat jan promotor dhe gjenerator t programeve dheaktiviteteve t institucioneve t caktuara pr luftimin e ksaj dukurie. Kryesisht nshkrime ka dominuar gjuha e prindrve q nuk kan gjetur koh t nevojshme, e m

s shpeshti nuk kan pasur mundsi materiale pr t'ua plotsuar krkesat e fmijve tcilt kan filluar me sjellje asociale duke prfunduar n t mitur t dnuar. N periud-hn e prfshir n kt krkim roli konkret i mediave n Kosov ka qen aktiv dhe kandikuar pozitivisht n sensibilizimin e opinionit publik dhe t strukturave shtetrorepr t'i kushtuar vmendje m t madhe ksaj dukurie.

Dimensioni edukues. Informimi dhe aktualizimi i problemit t delikuencskryen nj funksion t rndsishm edukues duke rritur ndrgjegjsimin dhe ndjesh-mrin e t gjith faktorve prkats, n radh t par t prindrve q t angazhohenm shum n luftimin e kriminalitetit t t rinjve.

Dimensioni analitik. Komentet dhe analizat n media, emisionet e drejtpr-

drejta, tribunat, tryezat, debatet, etj. projn mesazhe t fuqishme te masat e gjera,familjet, institucionet shtetrore dhe n fund te t gjith ata q n fardo mnyremund t ndihmojn n zbutjen dhe zvoglimin e intensitetit t ksaj dukurie.Nprmjet analizave e komenteve profesionale jo vetm njihen natyra dhe shkaqet edukuris, por msohen edhe prvojat e prparuara t t tjerve dhe mnyrat se simund t luftohet me sukses kundr saj.

Ndikimi i veant i inter netit. Kureshtja pr t par dika a pr t msuar ndonj t fsheht ose dika t panjohur, si edhe nevoja pr t'u argtuar dhe pr t gje-tur prehje nga detyrat dhe brengat e prditshme i ka nxitur t rinjt e mitur nKosovn e paslufts q t'i vizitojn shpesh dhe gjat internet kafenet. Kjo ka ndikuar q ata t largohen nga shkolla e shtpit e tyre. N kto lokale ata msojn dhe zhvil-lojn aftsit komunikuese dhe shkathtsit e tjera, si edhe zbaviten prmes lojravet shumta t instaluara n programet e internetit, shumica e t cilave kan karakter luftarak, garues dhe agresiv.S'do mend se koha e gjat e kaluar n kto lokale l gjurm n shpirtin e tyre t brisht


32



33/64

dhe pa mdyshje ndikon n prirjet e tyre pr destruksion. T identifikuarit me heron- jt e ktyre lojrave ngjall dshirn e t riut "pr t'u matur" me t tjert: moshatar apo

m t rritur me bindjen se sht m i fort dhe se e drejta qndron n ann e tij, ksh-tu q ai fare leht mund t kryej veprime delikuente dhe, n bashkveprim me m trriturit, edhe ndonj krim. Pr kt arsye sht e nevojshme q prindrit dhe shkollat ndjekin dhe t kontrollojn rregullisht ku e kalojn kohn kta fmij kur nuk janas n shtpi, as n shkoll, n mnyr q t parandalojn infektimin e mundshm ttyre nga "dhuna" e shfaqur n internet.

FORMAT E SHFAQJES S DELIKUENCSN KOSOVNga t dhnat e mbledhura del se delikuenca sht n rritje dhe shfaqet n

forma t ndryshme. Ajo fillimisht shfaqet n forma t lehta si sjellje devijuese dheshkon duke u prshkallzuar deri te veprat e rnda kriminale dhe pjesmarrja n krim-in e organizuar. Delikuentt zakonisht jan viktima t mashtrimit nga m t vjetritpr aktivitet t till kriminal. Shkaqet e lindjes dhe t rritjes s ktij fenomeni jan tshumta dhe t ndryshme. Disa prej tyre ndikojn drejtprdrejt n personalitetin efmijve dhe mund t manifestohen edhe si smundje t ndryshme patologjike, qoftt trashguara apo t prfituara pas lindjes. Ndrkoh, edhe disa faktor t rnd-sishm ndikues n sjelljet devijuese jan t karakterit t jashtm, ku fmija ambiento-het pr nj koh relativisht t gjat, pasi t bjer n kontakt me ta, qoft n shkollapo n rrethin shoqror.

Familja sht mjedisi i par ku fmija mson si duhet t sillet me veten eveanrisht me t tjert. Puna adekuate e familjes ndihmon fmijn q t prmbahetnga dshirat dhe lakmia e teprt dhe e pakontrolluar, n mnyr q sjelljet e tij tmbahen nn kontroll dhe t mos e dmtojn rrethin. Ather kur familja nuk e kryensuksesshm pjesn e vet t puns, fmijt me sjelljet e tyre mund t pengojn t tjertdhe jo rrall t bien ndesh me ligjin. Familja, pr ta kryer me sukses misionin e vet tshenjt n edukimin e fmijve, duhet q s pari t jet e shndosh dhe stabile dhet ket marrdhnie t harmonishme ndrmjet t gjith pjestarve t saj. Prndryshe,familjet me gjendje t vshtir ekonomike, me raporte t rregulluara ndrmjet

bashkshortve q prshkohen nga mospajtimet, grindjet dhe tensionet e prditshmesi paralajmruese t divorcit, prbjn nj ambient t prshtatshm q fmijt e tyre tmerren me aktivitete delikuente gjer te format m t rnda.


33



34/64

Rrfimi i radhs pr t miturin n veprime mashtr uesi, vjedhsi etj...RrT r0.458 50 T D(t)T j1T rT *(t)T j0 T r0.0 T D(.)T j.02,7 D( R)T j0 - 0 T D(r)T j46 38 T j0 T r0.240 0c(6 37 41T rT 1.)9 jbT 61f 11 . pj


35/64

Roli i familjes n trajtimin e delikuentveFamilja sht faktor i pazvendsueshm n edukimin e gjenerats s re. Ajo si

kolektiv i vogl i v bazat fillestare t formimit t personalitetit t fmijs dhe tedukats s tij, t cilat shkolls dhe institucioneve t tjera shoqrore u shrbejn sipikmbshtetje dhe piknisje pr hapat dhe ndikimet e mtejshme.

N kt vshtrim familja prbn faktorin m t rndsishm ndikues nedukimin e fmijve, aq m tepr ngase nj numr i madh njerzish prej lindjes deri nvdekje jetojn n bashksin familjare.

Nga t dhnat q jan vjel n terren, n qendrat sociale, polici e gjykata, mso-het se realiteti kosovar i paslufts, prfshir edhe periudhn pr t ciln sht studiuar dukuria e delikuencs s t miturve, ende sht i ngarkuar me shum pasoja t Luftsdhe me vshtirsi e probleme t tjera q pengojn funksionimin normal t familjes,sidomos n edukimin e brezit t ri. Ndr to m t ndjeshme jan skamja drastike,papunsia, kushtet e kqija t banimit, humbja e njrit apo t t dy prindrve, rregul-limi i marrdhnieve familjare dhe rritja e numrit t shkurorzimeve, dobsimi iautoritetit t prindit, braktisja e fmijve fill pas lindjes, mungesa e ngrohtsis emo-cionale t vatrs shtpiake dhe e kontrollimit t kohs s lir t fmijve, bashkpuni-mi i pamjaftueshm i familjes me shkolln e me institucionet e tjera q e luftojn krim-inalitetin etj. T gjitha kto krijojn nj atmosfer dhe terren t prshtatshm pr lulz-imin e delikuencs me t gjitha pasojat negative t saj. Me gjith kto probleme,vshtirsi dhe mangsi, nuk mund t mohohet nj pjes e ndjeshme e prgjegjsis s

familjes pr sjelljen delikuente t fmijve.

Roli i shkolls n parandalimin e sjelljevedelikuente tek nxnsitDetyra parsore dhe themelore e shkolls gjithmon ka qen dhe sht ta

edukoj, ta arsimoj dhe ta aftsoj brezin e ri pr pun dhe jet normale, e kjo nnkup-ton edhe kultivimin e sjelljeve t nxnsve n pajtim me krkesat dhe normat eshoqris, t cilave delikuenca u bie ndesh. Shikuar nn kt prizm shkolla luan njrol shumfish t rndsishm n parandalimin e ksaj dukurie, e cila n mjaft raste fil-

lon pikrisht aty. Ndrkaq, shkolla jon tash e sa vjet m par sht duke u prballur meprobleme e vshtirsi t shumta, t cilat e pengojn at q ta kryej me sukses t plotmisionin e vet edukues, arsimor dhe kulturor. Shprblimi i dobt i personelit msimor q e detyron at t krkoj gjetiu edhe ndonj burim tjetr pr mbijetes, pajisja e pam-


35



36/64

jaftueshme me mjete bashkkohore tekniko-materiale, lokali i ngusht q impononpunn n shum ndrresa dhe nuk ofron mundsi pr zhvillimin e aktiviteteve t lira e

shoqrisht t dobishme t nxnsve, mungesa e konsiderueshme e kuadrit t kualifikuar profesional, teksteve shkollore dhe shrbimeve psikologjiko-pedagogjike t orientimitprofesional, mosbashkpunimi i rregullt me prindr e me qendrat sociale, reformat enxituara n planprogramet e tekstet shkollore, n metodat e msimdhnies dhe nraportet arsimtar-nxns q ende nuk u prgjigjen rrethanave t veanta aktuale tKosovs etj. jan vetm disa nga treguesit e shumt q kufizojn dhe frenojn funksion-imin e suksesshm t shkolls, e sidomos punn shtes me nxnsit q kan vshtirsit theksuara n msime dhe n prshtatje me rregullat e shkolls dhe me ata q, pr arsye t ndryshme, jan problematik dhe paraqesin nj burim rekruT* jlT/T.p973 Twpe. NdikruT


37/64

2. a) Shkolla fillore "Asim Vokshi"Kjo shkoll ka 2018 nxns. Punon n tri ndrresa. Msimi zhvillohet n

mnyr relativisht normale. N lidhje me sjelljen e nxnsve drejtori25 i shkolls na thase kan nja 2o nxns problematik, t cilt vazhdimisht pengojn msimin, sillen nmnyr agresive dhe shum her vandale (thyejn xhamat, rrihen me njri-tjetrin dhemungojn n msime). Q t gjith i kan t dy prindrit. Pyetjes son se far bnshkolla pr risocializimin e tyre, drejtori iu prgjigj se jan fare t pakta mundsit realepr t br dika m shum. Mungesn e stimulimit dhe n prgjithsi gjendjen e keqemateriale t arsimtarve e sheh si penges pr t'u marr m me prkushtim dhe m pro-fesionalisht me nxnsit problematik.

N shkoll organizohen edhe aktivitete sportive dhe kulturor-artistike, mirponxnsit problematik zakonisht nuk marrin pjes n to. Aktivitete t veanta si punplotsuese me ta nuk organizohen pr shkak t kushteve ekonomike-materiale.

2. b) Shkolla fillore "Dardania"N kt shkoll i vijon msimet nj numr relativisht i madh i nxnsve, nga t

cilt disa kan predispozita delikuente. Sipas vlersimit ton, ata hyjn n kategorinme sjellje "atipike n vijimsi".

Edhe drejtori26 i ksaj shkolle thot se problematikt identifikohen vet duke

br zhurm, duke penguar msimin etj. Pyetjes son se far ka br apo mund t bjshkolla pr t'i rikthyer ata n rrjedhat normale t msimit, drejtori iu prgjigj se nmunges t mekanizmave shtetror (institucional) shkolla nuk mund t bj asgj mshum, duke shtuar se e tr barra u bie prindrve, t cilt, sipas tij, fare pakbashkpunojn me shkolln. Pr mbledhjet e rregullta me prindr, na tha se n to mar-rin pjes rreth 40 pr qind t prindrve, q do t thot se m pak se gjysma e prindrveinteresohen pr suksesin dhe sjelljen e fmijve t tyre n shkoll. N kt shkoll njnxns sht identifikuar si konsumues i drogs. Nuk ka programe t veanta pr riso-cializimin e tyre n munges t mjeteve materiale dhe kushteve t tjera. Struktura enxnsve problematik sht heterogjene, shumica jan nga familjet me t dy prindritdhe n gjendje t mir ekonomike, me mosh kryesisht 12-13 vje, ndrsa nj si mproblematik 10 vje (klasa e katrt).


3725 Raporti i suksesit dhe disiplins iShF "A.Vokshi", Prishtin, 2004.26 Raporti i suksesit dhe disiplins iShF "Dardania", Prishtin, 2004.



38/64



39/64

TRAJTIMET E DELIKUENTVE NGA

ASOCIACIONE ZYRTARE

Trajtimi i delikuentve nga QPS -tPr rastet e delikuencs s t miturve dhe sjelljet e tjera asociale QPS-t zakon-

isht njoftohen nga prokuroria dhe policia qoft me raport t shkruar apo me an tele-foni. T rralla jan rastet kur prindrit ia njoftojn qendrs sjelljet delikuente t fmijve t vet. Prjashtim bjn shkollat kur nxnsit problematik dhe me sjellje devijuese prmes nj regjistri ia prcjellin QPS-s pr trajtim risocializues t tyre.

Puna e par bjn npunsit e shrbimeve sociale lidhur me trajtimin e

delikuentve t mitur sht evidentimi i rastit dhe caktimi i nj npunsi q do t drej-toj trajtimin e tij. Hapi i dyt sht kontaktimi me familjen dhe me vet t miturin,me shkolln q e ndjek, si edhe me rrethin shoqror, n mnyr q t njihet m mirpersonaliteti i t miturit.

I mituri dhe familja e tij kshillohen nga npunsi pr sjelljet e t miturve,shpjegohen rreziku dhe pasojat pr te ardhmen dhe vihet n dukje nevoja e prkujdesjes s shtuar t prindrve. Varsisht nga rasti dhe nevoja QPS-ja, sipas detyrszyrtare, mund ta drejtoj t miturin pr trajtim edhe te ndonj subjekt tjetr shoqror,p.sh. n institucionin shndetsor etj.

Nse rastin e ka paraqitur gjykata, ajo krahas njoftimit, krkon edhe raportinhetues social, t dhnat pr te miturin dhe mendimin e organit t kujdestaris pr zhvillimin e procedurs s mtejshme. Npunsi i shrbimeve sociale i ngarkuar siudhheqs i rastit, ka pr detyr q bashk me nj puntor tjetr ndihms t prgatisraportin social hetues pr t miturin brenda afatit t caktuar dhe t'ia drgoj gjykatskompetente. Sipas nevojs e me ftes t gjykats, npunsi merr pjes edhe n sean-cat gjyqsore deri n prfundimin e procedurs. N rastet kur pr t miturin caktohenmasat edukuese, npunsi i QPS-s nuk prfundon punn me t miturin. Nse jepetmasa edukuese e mbikqyrjes s shtuar nga ana e organit t kujdestaris, npunsi edheme shum ngarkohet me pun me t miturin. Nse i mituri drgohet n qendr

edukuese-korrektuese npunsi i QPS-s e viziton dhe kontakton me personelin eentit me qllim q ta prcjell procesin e risocializimit t t miturve dhe krkon raportme shkrim. Pas kryerjes s mass s dhn nga ana e gjyqit, organi i kujdestarispran QPS-s sht i detyruar q ta ndjek m tej se si po ecn procesi i risocializimit


39



40/64

n shkoll, n pun dhe kudo gjetiu me qllim q ai t rehabilitohet plotsisht dhe t'indryshoj botkuptimet e qndrimet e mparshme.

N baz analizs s t dhnave t vjela, mund t konstatohet se masat q janndrmarr nuk kan qen t mjaftueshme pr zgjidhjen e prhershme t problemitekzistues t t miturve.

Nga t dhnat e mbledhura del se delikuenca dhe dukurit e ngjashme me tmund t luftohen me sukses n kuptimin q t paksohet numri i delikuentve dheq ata t integrohen srish n shoqri, por zgjidhja e prhershme dhe zhdukja edukurive negative n shoqri sht e pamundur. Pastaj vshtirsia vazhdon n procesine risocializimit t t miturve delikuent. M e rndsishme sht faza pas sanksioneve,n t ciln shoqria e gjer zakonisht me lehtsi ngurron ta pranoj t miturin si an-tar t barabart, kshtu q pr shkak t ktij stigmatizimi, i mituri i risocializuar shumleht mund t bhet recidivist.

Me gjith vjeljen e ktyre informatave dhe vlersimet e dala, shtja m prob-lemore te t miturit delikuent sht periudha latente, ende i pa identifikuar nga asnjasociacion si till ndrsa q ata vetm veprojn. Ky konstatim del nga shoqrimi q iusht br atyre n kontaktet me puntort e QPS-ve, SHPK-s, Gjyqeve apo dhe OJQ se po t ishin kontaktuar me koh n fillim t fillimit dhe t ishin informuar m shumpr jetn,pr vshtirsit q sjell ajo nga njher, por q kalojn dhe zgjidhen, nuk dot binin n kto situata kurr q t mbeten t damkosur dhe me ndjenjn e prgjegj-sis pr jet.

Sidoqoft, sht e domosdoshme q delikuencs s t miturve n t ardhmenduhet t'i kushtojn kujdes m t madh t gjith faktort: familja, shkolla, QPS-t,prokurorit, gjyqet pr te mitur etj. me qllim q t arrihen rezultate m t mira nluftimin dhe parandalimin e saj. N kt vshtrim mund t bjn nj pun t efektshmeQPS-t me trajtimi e t miturve q shfaqin prirje fillestare t sjelljeve asociale, si edheshtpit edukuese, qendrat edukuese - prmirsuese dhe institucionet ndshkuese

Trajtimi i delikuentve nga SHPK-jaDukurit patologjiko-sociale n shoqri paraqesin nj problem shum t vean-t pr nga natyra e shfaqjes s tij, zgjerimit dhe trajtimit q i bhet.

Ndr institucionet shtetrore q merren me kt dukuri, identifikimin, traj-


40



41/64

timin dhe shrbimin pr parandalimin e tij sht dhe SHPK-ja. Kontributi i ktij shr-bimi ka shnuar rezultate t dukshme n punn me t mitur kundr sjelljeve asociale

dhe kundr shkeljes s ligjit. Kontaktet me zyrtart e ktij shrbimi (kryesisht me zd-hnsit) na kan sjell dshmi pr kujdesin q ata kan gjat puns me delikuent mbibaza ligjore t aplikueshme n Kosov pr kt periudh kohore q nga kontakti me tmiturit, ndalimin e tyre, bisedn, marrjen e informatave pr njohjen sa m t mir ttyre. Kt pun e bjm me prkushtim sepse ata na imponohen si njerz n pozitashum t vshtira familjare, sociale, moshore, kulturore etj. dhe si rezultat pastajveprimet e tyre: vjedhjet, prdorimi i armve t ftohta n znka deri n situata pa rrug-dalje pr moshn e tyre, vrasje, tentativa t vrasjes, trafikim, konsumim t narkotikveetj. N t cilat situata atyre ndihma iu sht tepr e nevojshme. (Nga biseda me zyrtarinpr informim t SHPK-s s Prishtins).

Sipas zyrtarit t SHPK-s n Gjakov N. N. ata bashkpunojn me t gjitha insti-tucionet q n ndonj mnyr merren me t mitur n rajonin tyre. Me QPS-tbashkpunimi sht br rregull, si organ i kujdestaris me puntort e t cils pr tmiturit delikuent gjejm zgjidhje kshillimi, parandalimi dhe strehimi n rastet m trnda. Pastaj tash ky bashkpunim sht zgjeruar dhe me nj shrbim t ri meShrbimin Sprovues, puntort e t cilit shrbim marrin informata nga ne pr ti trajtu-ar t miturit. Gjat vitit 2004,sipas zyrtarit kan shnuar rritje veprat e delikuentvequkan t bjn me vjedhje, ndrsa jan n rnie prdorimi i armve t ftohta, tentati-vat e vrasjeve, vrasjet dhe trafikimi etj. Nj fakt shqetsues, sipas tij, sht fenomeni iprsritsve t veprave,q do t thot sht shqetsues fakti nse me t mituritdelikuent nuk mund t merremi n risocializimin e tyre dhe krijimin e ndonj perspek-tive pr ta.

Prejardhja e t miturve delikuent dominon me t ardhurit nga viset rurale nqytet t cilt zakonisht kan kaluar nga gabimi n gabim, derisa jan identifikuar sishkels t ligjit.

N rajonin e Gjilanit, sipas zyrtarit t ShPK-s N. I., puna me delikuent shte procedurs s njjt, prej veprave t kryera dominojn: vjedhjet e lehta dhe vjedhjete rnda (vetura, pajisje elektronike etj). N parandalimin e delikuenc s t miturve

sukseset jan arritur n njsitin e komunitetit, i cili njsit ka organizuar ligjrata npr shkolla fillore dhe t mesme, ka prezantuar filma lidhur me pasojat e konsumimit tduhanit, drogs, sjelljes s trafikantve me arroganc dhe imoralitetit t tyre etj.

Bashkpunimi pr t'iu br shrbim ksaj kategorie t qytetarve sht real-


41



42/64

izuar me QPS, SHSK, shkolla,OJQ etj.

Trajtimi i delikuentve nga organet e drejtsis Organet e drejtsis nKosov tash kan br nj prvoj fillestare pr trajtim t merituar ligjor t miturvedelikuent.

Trajtimi i delikuentve nga prokuroria dhe gjykata q nga pranimi i kallzim-it penal n prokurori bhet n baz t dispozitave t Ligjit penal pr t miturit nKosov dhe Kodit t procedurs penale, t cilat krkojn q t miturit t'i kushtohetvmen

delikuenca shqip02

Documents