dental erosion in competitive...

บทความปรทศนReview Article

ภาวะฟนกรอนในนกกฬาวายน�าDental Erosion in Competitive Swimmer

เนตรนภา ลกขณานรกษ1, สวรรณ ตวงรตนพนธ21โรงพยาบาลบอพลอย อ.บอพลอย จ.กาญจนบร

2สาขาทนตกรรมทวไป ภาควชาทนตกรรมครอบครวและชมชน คณะทนตแพทยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหมNatenapa Lukkananuruk1, Suwannee Tuongratanaphan2

1Bo Phloi Hospital Amphur Bo Phloi, Kanchanaburi2Branch of General Dentistry, Department of Family and Community Dentistry, Faculty of Dentistry, Chiang Mai University

ชม. ทนตสาร 2557; 35(2) : 25-34CM Dent J 2014; 35(2) : 25-34

บทคดยอ ฟนกรอนเปนการสญเสยเนอเยอแขงของฟน เนองจาก

สารเคมทมสภาวะเปนกรดโดยไมเกยวของกบแบคทเรย

หรอผลตผลจากเชอภายในชองปาก มรายงานการพบฟน

กรอนในนกกฬาวายน�าทวายน�าในสระทมสภาวะเปนกรดทง

ในตางประเทศและในประเทศไทย รายงานนเปนการทบทวน

วรรณกรรมโดยกลาวถงความชก ลกษณะของฟนกรอน

ปจจยทมผลตอความรนแรง การปองกนและแนวทางการ

จดการเพอททนตแพทยจะสามารถตระหนก ใหค�าแนะน�า

ในนกกฬาวายน�า ผปกครองรวมทงผดแลสระเพอปองกน

การเกดฟนกรอนในนกกฬาวายน�าได

ค�ำส�ำคญ: ฟนกรอน นกกฬาวายน�า

Abstract Dentalerosionisdefinedasthelossofdental

hardtissueduetoacidicchemicalprocessesthat

donotinvolvebacteriaorproductofintraoral

flora.FewpreviousThaiandinternationalstudies

reporteddentalerosioninswimmerswhoswamin

acidic-pHswimmingpools.Thisreviewpresent-

edtheprevalence,characteristic,relatedfactors,

preventionandmanagementofdentalerosion.

Thedentistsshouldconcernandbeabletoadvice

competitiveswimmer,caregiverorparents,and

swimmingpoolinspectortopreventdentalerosion.

Keywords:dentalerosion,competitiveswimmer

Corresponding Author:

สวรรณ ตวงรตนพนธผชวยศาสตราจารย ภาควชาทนตกรรมครอบครวและชมชน คณะทนตแพทยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม 50200

Suwannee TuongratanaphanAssist. Professor, Department of Family and Community Dentistry, Faculty of Dentistry, Chaing Mai University,Chiang Mai 50200, Thailand.E-mail: [email protected]

ชม. ทนตสาร ปท 35 ฉบบท 2 ก.ค.-ธ.ค. 2557 CM Dent J Vol. 35 No. 2 July-December 201426

บทน�า ฟนกรอน (dental erosion) เปนค�าทมรากศพทมาจาก

ค�าวา อโรซม (erosum) ในภาษาลาตนทแปลวา กดกรอน(1)

ซงหมายถง พยาธสภาพของการสญเสยเนอเยอแขงของฟนท

เปนเรอรงและเกดเฉพาะต�าแหนงทฟนไดรบสารเคมทมสภาวะ

เปนกรดซงมสาเหตมาจากปจจยทงภายในและภายนอก โดย

ไมเกยวของกบแบคทเรยหรอผลตผลจากเชอภายในชอง

ปาก(2) สารเคมทมสภาวะเปนกรดซงท�าใหเกดการกดกรอน

ของฟนทมสาเหตจากปจจยภายใน ไดแก กรดจากกระเพาะ

อาหารซงไหลยอนขนมาสหลอดอาหารและภายในชองปาก

เชน โรคภาวะกรดไหลยอน (gastroesophageal refluxdisease) หรอผปวยทมความผดปกตท�าใหตองมการอาเจยน

ออกมาเปนประจ�า เชน ความผดปกตในการรบประทานอาหาร

ซงพบในผปวยทเปนโรคอะนอเรกเซย (anorexia) และโรค

บลเมย (bulimia) ผปวยโรคพษสราเรอรง (alcoholism) ผลขางเคยงจากยา หรอความผดปกตของระบบประสาท สวน

ปจจยภายนอก เกดจากพฤตกรรมของผปวยและสงแวดลอม

ทผปวยสมผส ไดแก กรดจากอาหารและเครองดม การได

รบยาทมฤทธเปนกรด เชน วตามนซ ยาบางประเภททมสวน

ประกอบของกรดไฮโดรคลอรก (hydrochloricacid) เชน

เบทาอนไฮโดรคลอไรด (betaine hydrochloride) ซงใช

รกษาโรคล�าไสอกเสบ การประกอบอาชพหรออยอาศยใน

บรเวณทมสภาพแวดลอมทเปนกรดสง เชน นกชมไวน การ

ท�างานในโรงงานแบตเตอร รวมทงผวายน�าทวายในสระทมคา

ความเปนกรดสง(3,4)

การเกดฟนกรอนในนกกฬาวายน�ามการรายงานในวารสาร

ตางประเทศและของประเทศไทย จากการศกษาพบความชก

ของการเกดฟนกรอนของนกกฬาวายน�าในประเทศไทยมอตรา

ทสงกวาในตางประเทศ(5)

การทบทวนวรรณกรรมนไดรวบรวมและกลาวถงความ

ชก ลกษณะของฟนกรอน การปองกนและแนวทางการจดการ

เพอททนตแพทยจะสามารถตระหนก ใหค�าแนะน�าในนกกฬา

วายน�า ผปกครองรวมทงผดแลสระเกยวกบปญหาฟนกรอน

ในนกกฬาวายน�าได

ความชก มรายงานการพบฟนกรอนในนกกฬาวายน�าจากการ

ศกษาทงตางประเทศและในประเทศไทย ในตางประเทศได

มรายงานการตรวจพบฟนกรอนในนกกฬาวายน�าเปนครง

แรก ทประเทศสหรฐอเมรกา โดย Savad ในป 1982(6)

ตอมากมรายงานลกษณะเดยวกนทมลรฐเวอรจเนยจากการ

ศกษาของ Centerwall และคณะในป 1986(7) ซงท�าการ

ส�ารวจทางระบาดวทยา ทสระทมคาความเปนกรดดางเทากบ

2.7 พบวาผทไมไดวายน�าพบการเกดฟนกรอนรอยละ 3

ผทวายน�าเกดฟนกรอนรอยละ 12 และนกวายน�าทเปนสมาชก

ของทมพบฟนกรอนสงสดถงรอยละ 39 Caglar และคณะ(8)

ท�าการศกษาในเดกนกเรยนอาย 11 ปทเปนนกกฬาวายน�าพบ

การเกดฟนกรอนถงรอยละ 60

สวนในประเทศไทย วรพนธ ลมสนธโรภาส และคณะ(9)

ไดรายงานการพบฟนกรอนในนกกฬาวายน�าเปนครงแรก เมอ

พ.ศ. 2538 ในจงหวดพษณโลกโดยพบฟนกรอนในนกกฬา

วายน�ารอยละ 100 ตอมาบญนตย ทวบรณ และคณะ(10) ศกษา

ความชกของการเกดฟนกรอนในนกกฬาวายน�าจากสระ 8 แหง

ในกรงเทพมหานคร พบนกกฬาวายน�ามความชกของการเกด

ฟนกรอนถงรอยละ 90.19 สวนการศกษาลาสดของสวรรณ

ตวงรตนพนธ และคณะ(5) ในพ.ศ. 2554 ศกษาความชกของ

การเกดฟนกรอนในนกกฬาวายน�าในจงหวดเชยงใหม พบฟน

กรอนในนกกฬาวายน�ารอยละ 100 จะเหนไดวาความชกของ

การเกดฟนกรอนของนกกฬาวายน�าในประเทศไทยมอตราท

สงกวาตางประเทศมาก

ลกษณะทางคลนก เมอเกดฟนกรอนในระยะแรก จะพบผวเคลอบฟนม

ลกษณะเรยบเปนมน ลกษณะเฉพาะของผวฟนทางดานรม

ฝปากจะพบขอบของผวเคลอบฟนทมลกษณะเปนสน (ridge)แยกออกจากสวนขอบเหงอก และรอยโรคดานบดเคยวมปม

ฟน (cusp) ทเรยบมน (รปท 1) หากฟนซนนมวสดอดอยอาจ

พบวาขอบของวสดอดยกสงขนเนองจากผวฟนรอบๆ วสดอด

ถกท�าลายและกรอนไป(11) ฟนกรอนเปนความผดปกตทถาวร

ไมสามารถหายกลบมามสภาพดดงเดมได(9) การเกดฟนกรอน

สงผลใหเกดปญหาแทรกซอนทางคลนกไดหลายประการ เชน

ปญหาดานความสวยงาม การบดเคยว เมอฟนกรอนมากขน


จนถงชนเนอฟนจะมอาการเสยวฟนท�าใหรบประทานอาหาร

หรอดมเครองดมไดล�าบาก โดยถามการสญเสยเนอฟนอยาง

รวดเรวในฟนของเดกทยงพฒนาไมเตมท (immatureteeth) และมโพรงประสาทฟนขนาดใหญจะสงผลใหเกดการอกเสบ

ในโพรงประสาทฟนและเกดการทะลโพรงประสาทฟนในทสด

ฟนกรอนทมความรนแรงมกท�าใหเกดการแตกหกของฟนซง

สงผลใหฟนมความสงลดลงและสญเสยความสงของใบหนา

ได(12,13)

เมอพจารณาทซฟนของนกกฬาวายน�าพบวา ฟนทมคา

เฉลยของคะแนนฟนกรอนสงสดคอ ฟนตดซกลาง รองลง

มา คอ ฟนตดซขาง และฟนเขยวตามล�าดบ เนองมาจาก

ลกษณะของการวายน�าทมการพนน�าและลมออกมาขณะเงย

หนาหายใจ ท�าใหฟนตดซกลางอยในต�าแหนงทไดรบแรงปะทะ

มากกวาฟนซอน จงเกดการกรอนมากกวา(5) และลกษณะ

การกรอนของฟนจากการวายน�าในสระทมคาความเปนกรด

ดางต�าจะเกดขนททกดานของซฟน(5,14) โดยพบวาดานเพดาน

มคาดชนฟนกรอนสงกวาดานรมฝปากเนองจากดานเพดาน

ของฟนไดรบแรงปะทะจากน�าและลมทพนออกมามากกวา

ดานรมฝปาก และเมอเปรยบเทยบคาเฉลยของคะแนนดชน

ฟนกรอนระหวางฟนบนกบฟนลางพบวา ฟนบนมคาเฉลยของ

คะแนนดชนฟนกรอนมากกวาฟนลาง ซงอาจเกดจากการทฟน

ลางมลนบงผวฟนอย จงชวยลดแรงปะทะของน�าและลมตอผว

ฟนได รวมทงฟนหนาลางอยในต�าแหนงของรเปดของตอม

น�าลายดานลน ซงน�าลายมคณสมบตเปนบฟเฟอร ชวยปรบ

สมดลความเปนกรดดาง การเกดฟนกรอนในฟนลางจงนอย

กวา(5) สอดคลองกบการศกษาทท�าการเปรยบเทยบการกรอน

ของฟนระหวางกลมนกกฬาวายน�าและนกวายน�าทวไป พบ

วาในกลมนกกฬาวายน�า จะพบการกรอนของฟนหนาทงทาง

ดานรมฝปากและทางดานเพดาน สวนในนกวายน�าทวไปจะ

พบการกรอนเฉพาะในต�าแหนงทางดานเพดาน โดยในนกกฬา

วายน�าฟนตดซกลางดานรมฝปากมโอกาสเกดการกรอนมาก

สด (รปท 2) เนองจากวาฟนบรเวณนจะถกสมผสกบน�าตลอด

เวลาและไมมกระบวนการปองกนโดยน�าลาย(15) ดงนน หาก

ตรวจทางคลนกแลวพบมฟนกรอนโดยทวไปภายในชองปาก

ทนตแพทยจ�าเปนทจะตองพจารณาวาการวายน�าอาจเปนอก

สาเหตหนงทท�าใหเกดฟนกรอนได

ปจจยทมผลตอความรนแรงของฟนกรอน สระวำยน�ำ

มหลายการศกษาพบวาการเกดฟนกรอนในนกกฬา

วายน�าเปนผลมาจากคาความเปนกรดดางในสระวายน�าทต�า

เนองจากมการควบคมคณภาพสระวายน�าทไมดพอหรอม

การปรบสภาพน�าในสระวายน�าทไมเหมาะสม(5,6,9,10,14) โดย

ทวไปสระวายน�าจะใชคลอรนเปนสารฆาเชอโรคเนองจากม

ประสทธภาพการฆาเชอโรคในน�าไดดและมราคาถก(10) ใน

สระวายน�าขนาดใหญนยมใชคลอรนชนดกาซ ขณะทสระวาย

น�าขนาดเลกอาจใชเปนคลอรนชนดเหลว (โซเดยมไฮโปคลอ

ไรท) คลอรนชนดผง (กรดไดคลอโรไอโซไซยานรก) หรอ

คลอรนชนดเมด (กรดไทรคลอโรไอโซไซยานรก) ปจจบน

สารคลอรนทนยมใชในสระวายน�าสวนใหญเปนชนดกรดไทร

รปท 1 ฟนกรอนดานบดเคยวมปมฟนทเรยบมน

Figure 1 Occlusal erosion is characterized by rounded cusp

รปท 2 ลกษณะฟนกรอนในนกกฬาวายน�า

Figure 2 Dental erosion in competitive swimmer


คลอโรไอโซไซยานรก เพราะหาซองาย ราคาถก และท�าให

น�าใสเพราะชวยก�าจดสาหรายตะไครน�าไดดวย ยงไปกวานน

เมอกรดชนดนท�าปฏกรยากบน�าจะท�าใหไดกรดไฮโปคลอรส

(HClO) และกรดไซยานรก (C3N3O3H3) ซงกรดไซยา-

นรกนเปนสารตกคางทท�าใหความเปนกรดของน�าเพมขน

เรอยๆ เนองจากกรดชนดนจะดดซบรงสอลตราไวโอเลตจาก

แสงอาทตยทเปนตวท�าลายคลอรนอสระในสระวายน�า การใช

คลอรนในรปแบบนจงท�าใหมคลอรนอสระอยในสระวายน�า

ไดนานขน นอกจากนกรดไทรคลอโรไอโซไซยานรก ยงแตก

ตวใหคลอรนถงรอยละ 90 ซงมากกวาคลอรนรปแบบอนๆ

ท�าใหคาความเปนกรดดางลดลงไดถง 2.5-2.7 สวนสระวาย

น�าทใชแคลเซยมไฮโปคลอไรต (Ca(OCl)2) หรอโซเดยมไฮ-

โปคลอไรต (NaOCl) ไมพบความสมพนธกบการเกดฟน

กรอนของผวายน�าแมจะสมผสน�าเปนเวลานานกไมกอใหเกด

ปญหาตอฟน เนองจากสารประกอบคลอรนทง 2 ชนด เมอ

ละลายน�าจะท�าใหน�ามคาความเปนดางมากขนจากปฏกรยา

เคมขณะละลาย(13,17) ดงสมการ

โซเดยมไฮโปคลอไรต :

NaOCl+H2O→NaOH+HOCl แคลเซยมไฮโปคลอไรต :

Ca(OCl)2+2H2O→Ca(OH)2+2HOCl มการศกษาพบวาผวายน�าในสระทใชคลอรนประเภท

กรดไทรคลอโรไอโซไซยานรกมโอกาสเกดฟนกรอนมากกวา

ผวายน�าในสระทใชแคลเซยมไฮโปคลอไรต และโซเดยม-

ไฮโปคลอไรต ถง 2.78 เทา(17) สวรรณ ตวงรตนพนธและ

คณะ(5) ท�าการส�ารวจนกกฬาวายน�า พบความสมพนธอยาง

มนยส�าคญระหวางคาความเปนกรดดางของน�าในสระวายน�า

ทต�ากบระดบความรนแรงของการเกดฟนกรอนทเพมสงขน

มรายงานวาผทวายน�าวนละ 2 ชวโมง เปนเวลา 4 สปดาหใน

สระวายน�าทมคาความเปนกรดดางเทากบ 2.7 สามารถตรวจ

พบฟนกรอนได(7) นอกจากนยงพบวานกกฬาวายน�ามการสญ

เสยผวเคลอบฟนทงหมดในฟนหนาบน หลงจากวายน�าใน

สระทใชคลอรนชนดกาซ ภายในเวลา 27 วน(14) Chuenar-romและคณะ(18) ท�าการศกษาในหองทดลองโดยแชฟนใน

น�าจากสระวายน�า พบความสมพนธของคาความเปนกรดดาง

ของน�าทลดลงกบการสญเสยผวเคลอบฟนทมากขน ซงเมอ

ท�าการตรวจโดยใชกลองจลทรรศนส�าหรบวด พบการกรอน

ของผวเคลอบฟนลกษณะเปนรปรางรวงผง (honeycomb-

likeetchpattern) วธการเตมสารคลอรนในสระวายน�ากเปนปจจยหนง

ทมผลตอความเปนกรดดางของน�า การเตมทใชระบบ

คอมพวเตอรในการควบคมการเตมสารคลอรน จะชวยใหคา

ความเปนกรดดางคอนขางคงท แตการเตมสารคลอรนดวย

มอ ปรมาณคลอรนทเตมอาจไมสามารถก�าหนดไดแนนอน

เนองจากผดแลสระจะพจารณาการเตมดวยตนเองโดยค�านง

ถงจ�านวนผ ใชสระ สภาพอากาศและอณหภม ในกรณทมผ

ใชสระจ�านวนมาก มฝนตกหรออากาศรอนจะท�าใหคาความ

เปนกรดดางของน�าในสระสงขน ผดแลสระจะเตมสารคลอรน

ปรมาณมากขนเพอรกษาระดบความเขมขนของคลอรนใหม

คาพอเหมาะ แตการเตมสารคลอรนมากเกนไป จะท�าใหน�า

ในสระวายน�ามคาความเปนกรดดางต�าลงกวาชวงมาตรฐาน

ทก�าหนดและต�ากวาคาวกฤตทท�าใหผวเคลอบฟนเกดการ

ละลายตว คอ คาความเปนกรดดางเทากบ 5.5 ท�าใหเกด

การกรอนของฟน(5) ซงตามประกาศกระทรวงสาธารณสขใน

ประเทศไทย ก�าหนดใหน�าในสระวายน�าตองมคาความเปน

กรดดาง อยในชวง 7.2-8.4(19) ในทางปฏบตผดแลสระวาย

น�าจะตองวดคาความเปนกรดดางทกวน และเมอน�ามภาวะ

ความเปนกรดมากกวาเกณฑทก�าหนด จะตองปรบสภาพน�า

ดวยการเตมดาง เชน โซดาแอช โซเดยมไบคาบอเนต แต

หากน�ามความเปนกรดมากๆ การปรบสภาพน�าโดยวธนจะ

ไมไดผล และยงท�าใหประสทธภาพในการฆาเชอของคลอรน

ลดลงอกดวย(5,17) ดงนนในกรณของนกกฬาวายน�าทเกดฟน

กรอนอาจเปนผลมาจากการเตมสารเคมทใชปรบสภาพน�าท

มากเกนไป ท�าใหน�าในสระมฤทธเปนกรดมากขน และมการ

ควบคมคณภาพของน�าทไมดพอ

ในปจจบนเรมมความนยมใชสระวายน�าระบบน�าเกลอ

เพมมากขน ซงเปนการใชเกลอธรรมชาต (NaCI) มาบ�าบดน�า

ในสระ โดยบรษทผผลตไดเสนอวามขอดกวาสระวายน�าทใช

คลอรนคอไมระคายเคองตอผวหนง ไมมกลน และชวยท�าให

ผวหนงชมชน(20) ซงปจจบนกยงไมมงานวจยใดทรายงานผล

เกยวกบการเกดฟนกรอนในสระน�าเกลอ

ระยะเวลำในกำรสมผสน�ำ

มหลายการศกษาทพบความสมพนธของระยะเวลาการ

ฝกซอมและระยะเวลาการเปนนกกฬาวายน�ากบระดบความ

รนแรงของการเกดฟนกรอน Centerwall และคณะ(7) พบ

วาผวายน�าตงแต 5 วนตอสปดาหขนไป มความเสยงเปน 3.8


เทาของผทวายน�านอยกวา 5 วนตอสปดาห และผเปนนกกฬา

วายน�ามความเสยงเพมขนเปน 7.2 เทา บญนตย ทวบรณและ

คณะ(10) พบความสมพนธระหวางจ�านวนปทมประสบการณ

การวายน�ากบคะแนนของดชนฟนกรอนทเพมขนอยางมนย

ส�าคญทางสถต แตไมพบความสมพนธระหวางคะแนนของ

ดชนฟนกรอนกบอายหรอความถของการฝกซอม เชนเดยว

กบการศกษาของสวรรณ ตวงรตนพนธและคณะ(5) ทพบความ

สมพนธระหวางระยะเวลาทฝกซอมตอวน และระยะเวลาตงแต

เปนนกกฬาวายน�ากบคะแนนดชนฟนกรอนของนกกฬาวาย

น�าทเพมขนอยางมนยส�าคญทางสถต นอกจากนมรายงาน

การศกษาทพบวาการเปนนกกฬาวายน�าซงสมผสกบน�าเฉลย

สปดาหละ 11.31 ชวโมง เสยงตอการเกดฟนกรอน 4.68 เทา

เมอเทยบกบผวายน�าทวไป ผทสมผสทงสองปจจย คอ การ

วายน�าในสระทใชคลอรนประเภทกรดไทรคลอโรไอโซไซยาน

รกและการเปนนกกฬาวายน�ายงมความเสยงในการเกดฟน

กรอนเพมขนเปน 13.1 เทาเมอเทยบกบผทไมสมผสทงสอง

ปจจย(17)

ปจจยอนๆ

มปจจยอนๆ ทเกยวของกบการเกดฟนกรอน เชน ปจจย

ทางดานเพศ โดยพบวาเพศชายจะมโอกาสเกดฟนกรอนได

มากกวาเพศหญงเนองจากระยะเวลาในการวายน�าทอยในสระ

นานกวารวมทงรปแบบการวายน�ามความรนแรงมากกวา จงม

โอกาสทฟนจะสมผสน�าไดมากกวา(15) นอกจากนชวงเวลาใน

การวายกอาจเปนอกปจจยหนงโดยพบวาการวายน�าตอนเชา

ท�าใหเสยวฟนมากกวาการวายน�าตอนเยน เนองจากปรมาณ

คลอรนในชวงเชามความเขมขนมากกวาในชวงเยน ทงนอาจ

เปนไปไดวากลางวนมแดดรอนจดท�าใหคลอรนระเหยไดเรว

ปรมาณคลอรนในน�าจงลดลง(9) สวนปจจยดานการบรโภค

อาหารหรอเครองดมทมฤทธเปนกรดและการดแลสขภาพ

ชองปากหลงการวายน�า เชน การแปรงฟน การบวนปากพบ

วาไมมความสมพนธอยางมนยส�าคญทางสถตกบระดบความ

รนแรงของการเกดฟนกรอน(5,10,17)

จะเหนไดวาปจจยส�าคญทเกยวของกบการเกดฟนกรอน

ในนกวายน�า กคอ คาความเปนกรดดางของน�าในสระวายน�า

และการเปนนกกฬาวายน�า ซงถาหากมทงสองปจจยนรวม

กนแลว จะเพมความเสยงตอการเกดฟนกรอนทมากขน สวน

ปจจยอนๆ อาจมสวนทท�าใหเกดฟนกรอนแตถอวาไมใชเปน

ปจจยหลก ดงนนสระทตองใชสารเคมในการฆาเชอและม

นกกฬาทตองฝกซอมเปนประจ�า จงควรมมาตรการปองกน

และเพมความระมดระวงในการควบคมคณภาพน�าใหมคา

ความเปนกรดดางอยในเกณฑมาตรฐาน

การปองกนและการจดการภาวะฟนกรอน แนวทางในการจดการฟนกรอนในนกกฬาวายน�าทเหมาะสม

ควรประกอบไปดวย(21) การวนจฉยตงแตระยะแรก การจดการ

ภาวะฟนกรอน และการตดตามผลการรกษา

1. การวนจฉยตงแตระยะแรก: ผ ปวยทมฟนกรอน

สามารถตรวจพบไดตงแตเกดการกรอนทชนเคลอบฟนโดย

จะมลกษณะเรยบและมน เมอตรวจพบฟนกรอนในผปวย

แลวการซกประวตผปวยอยางละเอยดเปนสงจ�าเปนเพอการ

วนจฉยแยกโรค เชน การมโรคทางระบบทท�าใหเกดการ

อาเจยนเปนประจ�า การบรโภคอาหารทมฤทธเปนกรด จะ

ชวยใหทราบถงปจจยทเปนสาเหตหรอเปนสาเหตรวม เพอ

ชวยสามารถใหค�าแนะน�าในแตละบคคลไดอยางเหมาะสม(21)

2. การจดการภาวะฟนกรอน: ประกอบไปดวยการ

ปองกนในกรณทผปวยยงไมมอาการหรอเรมมอาการเสยวฟน

เพยงเลกนอย และการบรณะฟนในกรณทมการสญเสยเนอ

ฟนเพมมากขน ซงในบทความนจะไมลงรายละเอยดไปถงวสด

ตางๆ ทใช ในสวนของการปองกนภาวะฟนกรอนควรหา

มาตรการปองกนทเหมาะสมกบผปวยแตละราย เชน ปรบ

พฤตกรรมการวายน�า หลกเลยงการอมน�าไว ในปาก แนะน�า

เรองการรบประทานอาหารหรอเครองดมทมความเสยงตอการ

เกดฟนกรอน หากกระหายน�าไมควรดมน�าอดลม น�าผลไม

หรอเครองดมทมฤทธเปนกรด ควรเลอกดมนมแทนเนองจาก

นมมสวนประกอบของโปรตน แคลเซยม และฟอสเฟต ซงท�า

หนาทเปนบฟเฟอร (buffer) ชวยปรบสมดลความเปนกรดดาง

ในชองปาก ชวยสงเสรมการสะสมกลบของแรธาตและยง

สามารถเคลอบบนผวฟนท�าใหลดการละลายตวของผว

เคลอบฟนได แนะน�าใหเคยวหมากฝรงหรอลกอมทปราศจาก

น�าตาล หรอทมไซลทอลเปนสวนประกอบเพอกระตนการหลง

ของน�าลาย หลงจากวายน�าไมควรแปรงฟนทนท เนองจาก

นกกฬาวายน�าบางคนคดวาการแปรงฟนทนทหลงจากการวาย

น�าเปนวธการดแลสขภาพชองปากทถกตอง ซงหากน�าในสระ

มความเปนกรด ผวเคลอบฟนอาจมการสญเสยแรธาตไปท�าให

เกดการสญเสยผวเคลอบฟนจากการแปรงฟนไดงาย(3,5,22)

แนะน�าใชสารทสงเสรมการสะสมกลบของแรธาตจ�าพวก


ฟลออไรดทงแบบทผปวยสามารถใชไดเองและแบบทใชโดย

ทนตแพทย โดยฟลออไรดสามารถลดการเกดฟนกรอนและ

ลดอาการเสยวฟนพรอมทงสงเสรมใหเกดการสะสมกลบของ

แรธาตอกดวย เชน แนะน�าใหบวนปากดวยโซเดยมฟลออไรด

ทมความเขมขนรอยละ 0.05(12,21) รวมทงการใชเฝอกฟนเพอ

ปองกนไมใหฟนสมผสกบน�าโดยตรง โดยเฝอกฟนในนกกฬา

วายน�าจะตางจากการใชเฝอกฟนเพอการฟอกสฟนหรอเพอ

รกษาอาการผดปกตของขอตอขากรรไกร โดยเฝอกฟนส�าหรบ

นกกฬาวายน�าควรจะมความแนบสนท ใหการยดตดทดไมเปน

ทกกเกบน�า ไมระคายเคองตอเหงอก ไมมผลเสยตอประสทธ-

ภาพการวายน�าของนกกฬา สะดวกตอการใชงานและดแล

รกษางาย ซงลกษณะเฝอกฟนทเหมาะสมเพอใหเกดการยด

ตดและลดการรวซมของน�าเขามาในเฝอกฟนไดดทสด จะม

ลกษณะของขอบเขตดานแกมอยเหนอจดลกสดของชองปาก

สวนนอก 3 มลลเมตร ขอบเขตดานลนหางจากจดลกสดของ

พนชองปาก 3 มลลเมตร ขอบเขตดานเพดานปากสนสดท

บรเวณสวนโคงของเพดานปาก และคลมรอยยนเยอเมอกค

สดทายรวมกบมการขดแบบจ�าลองฟนบรเวณขอบเหงอกทง

ทางดานแกมและดานลนกวาง 3 มลลเมตร(23) (รปท 3)

จนทนา องชศกดและคณะ(13) ท�าการศกษาประสทธผลของ

การใสเฝอกฟนเฉพาะบคคลตอการลดอาการเสยวฟนใน

นกกฬาวายน�าจ�านวน 12 คน เปนเวลา 6 สปดาห พบวาภาย

หลงการใสเฝอกฟนอาการเสยวฟนลดลงอยางมนยส�าคญ

และมการรายงานผปวยหญงอาย 11 ปทมฟนกรอน มาพบ

ทนตแพทยเนองจากมอาการเสยวฟนหลงจากวายน�า

ทนตแพทยแนะน�าใหใสเฝอกฟนขณะวายน�าและอมบวนปาก

ดวยน�ายาบวนปากผสมฟลออไรดรอยละ 0.05 หลงจากนน

อาการเสยวฟนของผปวยหายไปภายใน 2-3 วน(22) นอกจาก

นไดมการศกษาเพอใชสารบางชนดเพอเปนตวปดชองวาง

เลกๆ ระหวางฟนกบเฝอกฟนซงคาดวานาจะเปนตวชวยใน

เรองของความแนบสนทและปกปองไมใหน�าซมเขาระหวาง

วายน�า ไมวาจะเปนวาสลน ซงจะชวยเพมความแนบสนทของ

เฝอกฟนกบเคลอบฟน ลดการแทรกซมของน�าคลอรนและการ

สมผสระหวางน�าทเปนกรดกบเคลอบฟน หรอสารลดการเสยว

ฟนทสามารถหาซอไดงาย ไดแก โปแตสเซยมไนเตรทในรป

แบบยาสฟนหรอครมทาฟนทมสวนผสมของเคซนฟอสโฟ-

เปปไทด อะมอรฟสแคลเซยมฟอสเฟต (CPP-ACP) หรอ

ฟลออไรด ทงนฟลออไรดสามารถชะลอการละลายตวของแร

ธาตและสงเสรมการเกดกระบวนการสะสมกลบของแรธาตบน

ตวฟน โดยกระตนใหเกดการสะสมของสารฟลออโรอะพาไทต

ดงนนจงมการน�าฟลออไรดมาใชในการปองกนฟนผ ลดการ

กดกรอนของฟน รวมถงลดอาการเสยวฟน(23,24) มการศกษา

ในหองทดลอง น�าฟนแชในน�าคลอรนทมคาความเปนกรดดาง

เทากบ 5 เปนเวลา 24 ชวโมง หลงจากนนแบงกลมทดลอง

เปน 6 กลม โดยกลมท 1 ไมไดทาสารใดๆ กลมท 2 ทาดวย

ยาสฟนผสมฟลออไรดขนาด 1,000 สวนในลานสวน (ppm)กลมท 3 ทาดวยครมทาฟนทมสวนผสมของเคซนฟอสโฟเปป

ไทด อะมอรฟสแคลเซยมฟอสเฟต กลมท 4 ทาดวยครมทา

ฟนทมส วนผสมของเคซนฟอสโฟเปปไทด อะมอรฟส

แคลเซยมฟอสเฟตรวมกบยาสฟนผสมฟลออไรดขนาด 900

สวนในลานสวน กลมท 5 ทาดวยยาสฟนเคซนฟอสโฟเปป

ไทด (CPPtoothpaste) และกลมท 6 ทาดวยไตรแคลเซยม

ฟอสเฟต (tricalciumphosphate) รวมกบยาสฟนผสม

ฟลออไรดขนาด 950 สวนในลานสวนตามล�าดบ เปนเวลา 5

นาท หลงจากนนน�าฟนแชในน�าลายเทยมเปนเวลา 6 ชวโมง

พบการเพมขนของความแขงผวของเคลอบฟนในฟนททาดวย

สารทง 5 กลมอยางมนยส�าคญ โดยในกลมทไมไดทาสารใดๆ

มคาความแขงผวของเคลอบฟนเพมนอยทสดแตกตางจาก

รปท 3 แบบเฝอกฟนทเหมาะสมส�าหรบนกกฬาวายน�า

เสนสด�าแสดงถงขอบเขตของเฝอกฟน แถบสแดง

แสดงถงบรเวณทท�าการบดแบบจ�าลองฟน

Figure 3Suitabledesignofclose-fittingmouthguardfor swimming athletes: Black line refer to mouth guard outline and red line refer to scratched area


กลมททาสารทง 5 ชนดอยางมนยส�าคญ(25) สอดคลองกบการ

ศกษาในหองทดลองซงท�าการแชฟนในน�าคลอรนทมคาความ

เปนกรดดางเทากบ 3.4 เปนเวลา 2 ชวโมง พบวา ฟนทไมใส

เฝอกฟนพบความแขงผวของเคลอบฟนนอยทสด สวนกลมท

ใสเฝอกฟนหรอใสเฝอกฟนรวมกบเจลฟลออไรด (1.1%NaFgel) ยาสฟนชนดเจลทมฟลออไรด หรอวาสลน จะชวยรกษา

ความแขงผวของเคลอบฟนและลกษณะของเคลอบฟนไดด

กวา ซงการใสเฝอกฟนเพยงอยางเดยวสามารถลดความ

รนแรงของการกดกรอนของฟนได แตเมอใชเฝอกฟนรวมกบ

สารอนจะลดการกดกรอนของฟนไดดกวา โดยใหผลดทสดใน

การใสเฝอกฟนรวมกบเจลฟลออไรด เนองจากเจลฟลออไรด

อาจชวยใหเฝอกฟนแนบสนทยงขน ลดการแทรกซมของน�า

คลอรนและลดการเกดการกดกรอนของฟนได(24) อยางไร

กตามในการใสเฝอกฟนขณะวายน�าอาจท�าใหรสกร�าคาญหรอ

รสกเปนกงวล เชน นกกฬาบางคนยงมทศนตคตวาเฝอกฟน

อาจท�าใหการวายน�าชาลง จงไมใสขณะลงแขงขน แตจะใส

ตลอดเวลาทมการฝกซอม รวมทงในเดกทยงมชดฟนน�านม

หรอชดฟนผสมซงจะมการเจรญเตบโตของกระดกขากรรไกร

และมการทยอยหลดของฟนน�านมท�าใหเฝอกฟนยดอยไมด

ซงอาจตองพจารณาพมพปากเพอท�าเฝอกฟนใหมบอยๆ เพอ

ใหเฝอกฟนมการยดอยทดและแนบสนทในชองปาก(13,22)

นอกจากนนความเปนพษของฟลออไรดกเปนสงทพงระวง

ทนตแพทยควรใหค�าแนะน�าเกยวกบวธการใชฟลออไรดทถก

ตองแกนกกฬาวายน�าและผปกครอง โดยควรเนนย�าถงการใช

ปรมาณของเจลเพยงเลกนอย และเมอใสในชองปากแลวตอง

คายสวนเกนของเจลทงใหหมดกอนเรมวายน�า นอกจากนการ

ใชฟลออไรดเจลในนกกฬาเดกอายนอยอาจไมเหมาะสม

เนองจากอาจยงไมสามารถควบคมการกลนไดดพอ จงอาจ

เลยงไปใชสารอน(23) ดงทกลาวมา นอกจากน Azzopardi และคณะ(26) ไดศกษาถงประสทธผลในการปองกนฟนสกหรอ

ฟนกรอนในหองทดลอง โดยทาดวยสารยดตดเนอฟน 2 ชนด

คอ SealandProtect และ OptibondSolo ซงจะมการ

เตรยมผวฟนทตางกน โดย SealandProtect จะท�าการขด

ผวฟน ลางน�าและเปากอนทจะทาสารยดตด สวน OptibondSolo จะท�าการกดดวยกรดฟอสฟอรก ความเขมขนรอยละ

37.5 เปนเวลา 15 วนาท ลางน�าและเปากอนทจะทาสารยด

ตด พบวาสารทง 2 ชนดสามารถปกปองพนผวฟนไดดกวาพน

ผวทไมไดทาอยางมนยส�าคญทางสถต โดย OptibondSolo

ปองกนการสกหรอกรอนของฟนไดดกวา Seal and Protect

เนองจาก OptibondSolo จะสามารถแทรกลงไปในทอเนอ

ฟนเกดเปนแทงเรซน (resintag) ไดคอนขางลก การเลอก

ใชสารยดตดเนอฟนจงเปนสงทควรพจารณา มการศกษา

แนะน�าใหใชสารยดตดเนอฟนระบบเซลฟเอทช เชน SE Bond X เนองจากมความเปนกรดปานกลาง เทากบ 2 ซงนอยกวา

กรดฟอสฟอรกความเขมขนรอยละ 30-40 ซงมคาความเปน

กรดดางเทากบ -0.2 ทใชส�าหรบกด (etchant) รวมกบสาร

ยดตดเนอฟนระบบโททอลเอทช (totaletch) อกทงสามารถ

ลดขนตอนในการลางกรดทใชส�าหรบกด จงชวยลดสงกระตน

ทสงผลใหเกดอาการเสยวฟนและลดโอกาสเกดการระคาย

เคองตอเนอเยอในโพรงฟน นอกจากนสารยดตดเนอฟนระบบ

เซลฟเอทชยงสามารถใหคาความแขงแรงยดกบเนอฟนไดใกล

เคยงกบคาความแขงแรงยดเมอใชสารยดตดเนอฟนระบบโท

ทอลเอทช(21) และสงทส�าคญทสด คอควรมมาตรการควบคม

คณภาพของสระวายน�าใหไดมาตรฐาน ซงเปนบทบาททส�าคญ

ของผดแลสระวายน�า สวนการบรณะฟนเพอทดแทนโครงสราง

ฟนทสญเสยไปเนองจากการกรอน สามารถชวยปกปอง

เนอเยอในโพรงฟนเพอคงความมชวตของฟน ลดอาการเสยว

ฟน ชวยใหสามารถใชงานไดตามปกต และแกไขความสวยงาม

ทสญเสยไป(12) ขอบงชในการบรณะฟนใหแกผปวยคอ ผปวย

ไมพอใจรปรางฟนทกรอนไป มอาการเสยวฟน การสบฟนไมม

เสถยรภาพ ประสทธภาพในการบดเคยวลดลง และการเกด

การตดเชออกเสบของเนอเยอในโพรงฟนในกรณทเนอเยอใน

โพรงฟนเผยผง การบรณะฟนมหลายวธ เชน การบรณะฟน

ดวยเรซนคอมโพสตหรอกลาสไอโอโนเมอร การท�าพอรซเลน

วเนยร การท�าครอบฟน เปนตน โดยปจจยทมอทธพลตอการ

ตดสนใจเลอกวธในการบรณะฟนประกอบดวย สภาพชองปาก

ต�าแหนงของฟนทจะบรณะ ระดบความรนแรงของการกรอน

ความซบซอนในการรกษา ความตองการของผปวยและราคา(21) ไดมรายงานผปวยเดกหญงไทยซงเปนนกกฬาวายน�าทพบ

สภาวะฟนกรอนจากการวายน�าและมอาการเสยวฟน จากการ

ตรวจภายในชองปากพบฟนหนาบนและฟนหนาลางมการสญ

เสยโครงสรางถงชนเนอฟนทงทางดานรมฝปาก ดานเพดาน

และขอบดานตด (incisal edge) สงผลกระทบตอความ

สวยงามและการท�าหนาทของฟน แตเนองจากผปวยอยในชวง

ฟนชดผสม ฟนและขอบเหงอกมโอกาสเปลยนแปลงต�าแหนง

ได ดงนนการบรณะดวยการท�าครอบฟนจงยงไมสามารถท�าได


ในขณะน ผวจยจงไดวางแผนการรกษาโดยท�าการบรณะฟน

หนาดวยเรซนคอมโพสตรวมกบเมทรกซเฉพาะซเพอชวยลด

ระยะเวลาการบรณะฟนและไดรปรางฟนทสวยงาม ภายหลง

การรกษาพบวาอาการเสยวฟนของผปวยหายไป และยง

สามารถแกไขความสวยงามทสญเสยไปได แตอยางไรกตาม

ผวจยไดเสนอแนะไววาในอนาคตผปวยรายนควรไดรบการ

เปลยนการบรณะเปนครอบฟนเพอเพมความสวยงามและแขง

แรง ซงการบรณะฟนดวยเรซนคอมโพสต มขอดคอ สามารถ

ใชงานงาย รวดเรว มความสวยงาม ไมละลายในสภาวะทเปน

กรด มการกรอตดเนอฟนนอย งายตอการซอมแซม และราคา

ไมแพง(21)

3. การตดตามผลการรกษา: เพอตรวจความรวมมอของ

ผปวย ตดตามการสกกรอน(21) โดยอาจมการใชแบบจ�าลอง

ฟนหรอภาพถายกอนการรกษาเพอเปนขอมลสภาวะฟนของ

ผปวยในตอนเรมตนเพอดการเปลยนแปลงทเกดขน นอกจาก

นควรใหค�าแนะน�าผปวยทงในเรองการหลกเลยงการท�าความ

สะอาดชองปากหลงจากวายน�าทนท ควรวายน�าในสระวายน�าท

มการควบคมคณภาพน�าทมาตรฐาน ควรใสเฝอกฟนขณะวาย

น�าและใชฟลออไรดเสรมภายหลงจากการวายน�า และแนะน�า

ใหผปวยมาท�าการตรวจสภาพภายในชองปากเปนประจ�าทก

3 เดอน(21) ทงนเพอประเมนสขภาพชองปาก ตดตามการสก

กรอน ดความพอดของเฝอกฟนโดยเฉพาะในผปวยทอยใน

ระยะฟนชดผสม รวมทงตรวจสภาพฟนทไดรบการบรณะใน

กรณผปวยไดมการบรณะฟนเนองจากฟนกรอน

บทวจารณและสรป สภาวะฟนกรอนในนกกฬาวายน�าเปนสภาวะทเกดขน

อยางถาวร สงผลใหเกดการสญเสยเคลอบฟนและเนอฟน

มอาการเสยวฟนตามมา รบประทานอาหารหรอเครองดม

ไดล�าบาก ฟนกรอนทมความรนแรงมากอาจท�าใหเกดการ

แตกหกของฟนและสงผลดานความสวยงาม โดยปจจบน

พบนกกฬาวายน�าทมสภาวะฟนกรอนเพมมากขนทมาท�าการ

ปรกษาในคลนกทนตกรรม ดงนนการปองกนการเกดฟน

กรอนในผวายน�าทดทสด ไดแก การควบคมสภาพความเปน

กรดดางของสระวายน�าใหอยในเกณฑมาตรฐาน แตส�าหรบนก

กฬาวายน�าทไมสามารถหลกเลยงการสมผสกบน�าทมความ

เปนกรด ควรมการปองกนการกดกรอนของฟนกอนทจะเกด

ความเสยหาย ไมวาจะเปนการหลกเลยงการท�าความสะอาด

ชองปากทนทหลงจากการวายน�า มการใชเฝอกฟน แนะน�า

ใชฟลออไรดเสรมหลงจากการวายน�า หรอถามการกรอน

แลวกควรทจะมวธการจดการใหเหมาะสมในแตละราย รวม

ทงทนตแพทยควรใหความตระหนกในผปวยทยงไมมอาการ

หรอมอาการเพยงเลกนอยแตอยในภาวะมปจจยเสยงเพอ

ทปองกนปญหาทอาจตามมาได เชน การแนะน�าใหเปลยน

สถานทวายน�าถาพบวาสระวายน�านนมการควบคมคณภาพท

ไมดพอ ดงนนทงนกกฬาวายน�า ผปกครอง ผดแลสระ รวม

ทงทนตแพทยควรมบทบาทเพอเฝาระวงและปองกนปญหาท

จะเกดขน

กตตกรรมประกาศ ขอขอบคณคณาจารยสาขาวชาทนตกรรมทวไป ทกรณา

ใหค�าแนะน�า สนบสนน และชวยเหลอเปนอยางด

เอกสารอางอง1. LitonjuaLA,AndreanaS,BushPJ,CohenRE.

Toothwear: attrition, erosion, and abrasion.Quintessence Int2003;34(6):435-446.

2. tenCateJM,ImfeldT.Dentalerosion,summary.Eur J Oral Sci1996;104(2):241-244.

3. GuptaM,Pandit I, SrivastavaN,GugnaniN.DentalErosioninChildren.J Oral Health Comm Dent2009;3(3):56-61.

4. Maron FS. Enamel erosion resulting from hydrochloricacidtablets.J Am Dent Assoc 1996; 127(6):781-784.

5. Tuongratanaphan S, Homnan J, Pakdee P,Chatchawanpan C, JantawuttikulA. Dental erosion among swimming athletes and relatedfactors:AstudyinAmphurMuang,ChiangMai.CM Dent J2011;32(2):103-112.(inThai)

6. DawesC,BoroditskyCL.Rapid and severetootherosionfromswimminginanimproperlychlorinatedpool:casereport. J Can Dent Assoc 2008;74(4):359-361.


7. CenterwallBS,ArmstrongCW,FunkhouserLS,ElzayRP.Erosionofdentalenamelamongcom-petitiveswimmersatagas-chlorinatedswimmingpool.Am J Epidemiol1986;123(4):641-647.

8. CaglarE,KargulB,TanbogarI,LussiA.DentalerosionamongchildreninIstanbulpublicschool.J Dent Child2005;72:5-9.

9. LimsintaropasW,LeelasithornS,CU.DentalerosionamongswimmingathletesinPhitsanulokprovince.J Dent Assoc Thai1995;45(2):98-104.(inThai)

10.ThaweboonB,KritpetT,BuajeebW,ThaweboonS.PrevalenceofenamelerosioninThaiswim-mersandrelatedfactors.J Dent Assoc Thai 1998; 48(3):134-142.(inThai)

11.MagalhaesA,WiegandA,RiosD,HonorioH,AfonsoM,BuzalafR.Insightsintopreventivemeasures for dental erosion. J Appl Oral Sci 2009;17(2):75-86.

12.LinnettV,SeowWK.Dentalerosioninchildren:a literature review.Pediatr Dent 2001; 23(1): 37-43.

13.UngchusakC,NuntajivakornchaiJ,ParkpienK,EkkarntrongP.Protectiveeffectsofclosed-fittingmouthguard for protection of dental erosionamong swimming athletes.J Dent Assoc Thai 2004;54(4):235-241.(inThai)

14.GeurtsenW.Rapid general dental erosion bygas-chlorinatedswimmingpoolwater.Reviewoftheliteratureandcasereport.Am J Dent 2000; 13(6):291-293.

15.Buczkowska-RadlinskaJ,LagockaR,KaczmarekW,GorskiM,NowickaA.Prevalenceofdentalerosioninadolescentcompetitiveswimmersex-posedtogas-chlorinatedswimmingpoolwater.Clin Oral Investig2013;17(2):579-583.

16.JahangiriL,PigliacelliS,KerrAR.Severeandrapiderosionofdentalenamelfromswimming:aclinicalreport.J Prosthet Dent 2011; 106(4): 219-223.

17.Ungchusak C,Mongkolnchaiarunya S, Rat-tanarungsimaK.Riskfactorsofdentalerosionin swimmers. J Dent Assoc Thai 1999; 49(2): 113-119.(inThai)

18.ChuenarromC,DaosodsaiP,BenjakulP.Erosivepotential of lowpH swimmingpoolwater ondentalenamel.J Health Res2010;24(2):91-94.

19.DepartmentofHealth[homepageontheInter-net].Bangkok:Department ofHealth [updat-ed2011Jun27;cited2013Sep26].Availablefrom:HYPERLINK“http://laws.anamai.moph.go.th/more_news.php?cid=51&filename=in-dex”http://laws.anamai.moph.go.th/more_news.php?cid=51&filename=index(inThai)

20.WatermaidThailandCo.,Ltd[homepageontheInternet].Bangkok:Association ofWatermaidThailandCo.,Ltd. [cited2013Aug10].Avail-able from:HYPERLINK “http://www.water-maid-thai.com/question.htm”http://www.water-maid-thai.com/question.htm(inThai)

21.KitsahawongK,SrisawatA.Restorationofdentalerosion from swimmingwith resin compositeusing customized clearmatrix:A case report.KDJ 2008;11(2):59-69.(inThai)

22.KitsahawongKCorrectionofdentalsensitivityindentalerosionusingmouthguard:Acasereport.KDJ2006;9(1):19-25.(inThai)

23.Tuongratanaphan S, Homnan J, Pakdee P,ChatchawanpanC, JantawuttikulA. Suitablemouthguardforswimmingathletes:AstudyinAmphurMuang,ChiangMai.CM Dent J 2012; 33(1):77-85.(inThai)


24.SitthisomwongP,PongrojpaoS,TulapornchaiC,MeanmonchaiP,NuwattanaM,Tantangchareon-chaiW.Theeffectofclosedfittingmouthguardwithfluoridegelonsurfacehardnessofenamelaftersoakinginchlorinatedwater.J Dent Assoc Thai2008;58(2):93-102.(inThai)

25.RirattanapongP,VongsavanK,Tepvichaisillapa-kulM.Effectoffivedifferentdentalproductsonsurfacehardnessofenamelexposedtochlorinat-edwater invitro.Southeast Asian J Trop Med Public Health2011;42(5):1293-1298.

26.AzzopardiA,BartlettDW,WatsonTF,SherriffM.Themeasurementandpreventionoferosionandabrasion.J Dent2001;29(6):395-400.

dental erosion in competitive...

Documents