1

DLN YRNGESNDE FELSEFE: WITTGENSTEIN

(Hseyin Subhi Erdem, Bilge Adam Yay. Van, 2007)

Mehmet Uluktk

Ludwig Josef Johann Wittgesntein(18891951), Avusturya'nn ok zengin,

aristokrat ailelerinden birine mensup olmasna ramen burjuva dnyasna duyduu nefreti,

tm malvarlndan feragat ettikten sonra Avusturya'nn bir kynde retmenlik yapmas,

Cambridge'de ders vermesine ramen en nemli eserlerini Norvein sakin bir fiyordunda

yazacak kadar yalnzlktan holanyor olmas, onun kendine has zelliklerinden sadece

birkadr. Batl anlamda felsef abalarn bir dnem zerinde younlat dil-gereklik ve

mantk gibi problematik alanlarda felsef anlamda nemli deiim ve dnmler

gerekletirmi olan Wittgenstein, dil ve felsefe ilikisinin youn ilgi grmeye balad

son dnem Trk dnce dnyasnda zellikle de akademi mahfillerde her geen gn

dikkatleri kendi zerine eken, felsefe dnyasnda iki kez devrim yapm olan nemli

Bat filozoflarndan biridir. Terry Eagletonn zekice, biraz da hnzrca, kei, mistik ve

mhendis karm diye tanmlad filozofu tanmak/anlamak tek kelimeyle herkesin harc

deildir. Hseyin Subhi Erdemin hazrlad Wittgenstein: Dilin Yrngesinde Felsefe

adl eser genelde dil-felsefe ilikisine zelde ise Wittgensteinn dil-gereklik-mantk

ilikileri hakkndaki felsef abalaryla ilgili problemlere mtevaz bir katknn tesinde

derinlikli, farkl perspektiflerden bakabilen, kaynak hkimiyetine sahip, iyi bir Trkede

Wittgenstein yorumu/okumas zelliini tayan nadir eserlerden biri olmaya aday

gzkmektedir.

Kitap bir nszden sonra blm halinde dzenlenmi olup, gnmzn tabiri ile

total ve holistik, eskilerin tabiri ile efradn camii ayarn mani bir eserdir. Zira

Wittgenstein bir yanda Tractatus LogicoPhilosophicus adl yaptnda ve nceki dnem

felsefesi olarak adlandrlan felsefesinde, dilin fakl sylem biimlerinin kendisine

indirgenebilecei, geerli, kuatc bir mantksal z bulunduunu savunurken, Felsefi

Soruturmalar adl yaptnda ve sonraki dnem felsefesinde farkl sylem biimlerinin

zerklii (autonomi)nin bulunduunu ve bunlarn ancak kendi snrlar iinde anlalabilir

olduu dncesine ular. Hseyin Subhi Erdemin hazrlad Wittgenstein: Dilin

Yrngesinde Felsefe adl eseri ise bu iki dnemi de karlkl etkileri ve ortaya

2

kardklar problematikleri asndan ele alan bir bakma btnlkl bir Wittgenstein

okumasna giri zelliindedir.

Birinci blmde Wittgensteinn hayat felsef arkaplann etkileyen nemli

olaylarla birlikte gayet anlalr bir slupla anlatlm, Wittgensteinn eserleri ise ilk

almalar, ara almalar, ge almalar ve nemli yaynlar bal altnda ayrntl

bir ekilde gz nne serilmitir. Bu blmde dikkat eken en nemli nokta

Wittgensteinn niversitede felsefe etkinliine dair grleridir. Wittgenstein 1939 ylnda

G.E. Mooreun yerine onun krssne seilmesine ramen yapt iten hep byk bir

honutsuzluk duymutur. nk Wittgenstein, profesr olmann bir filozofun entelektel

drstln tehlikeye atacana inanmaktadr. Ona gre bir insan sadece zmek iin

zerinde younlat problemlerle, zihni zdrap ektii zaman gerek bir filozof olabilirdi.

Filozofun, problemleri zme gayreti, kendi varoluunu muhafaza etme gayreti ile

edeerdi. Felsefe retmek filozofa bir i deildi. Bundan olacak ki 1947 ylnda

Cambridgeden kendi istei zerine ayrlm, daha sonra rlandaya giderek Felsef

Aratrmalar zerinde almalar yapmtr (s. 21). Ludwing Wittgenstein felsefeyi bir

meslek olarak grmekten ok bir yaam tarz olarak grd. Hayat ierisinde dnmek, bir

tercih olmaktan ziyade bir zaruret olarak ortaya kt. Bunu bize ak bir ekilde gsterecek

olan Wittgenstein dair Michael Wolff tarafnda aktarlan bir hatradr: Ahlak Bilim Kulb

nn olaan toplantlarndan birinden sonra Michael Wolff la birlikte eve dnerken, iki

ABD kamyonu Wolffun paltosunun eteklerini uuturacak kadar yaknlarndan geer. Bu

kamyonlarda ok hzl gidiyor diye homurdanan Wolffun sylediini biraz nceki felsefi

toplantya dair bir eretileme sanan ve bu toplantdaki meselelere dalan Wittgenstein, kl

pay atlattklar kazay fark etmemitir bile. Wolffun sylediine bunun konumuzla ne

ilgisi var, anlayamadm diye karlk verir. Felsefi aclar onu cepheye, da kylerinde

retmenlie, kinci Dnya sava srasnda hastane hademeliine kadar srkledi.

Metafizik sorunlarn fizik alanda kendini megul ederek zmeye alt.

Kitabn ikinci blm felsefe-dil ilikisi zerine younlar. ncelikle dilin

felsefedeki yeri tartlr, felsefenin yzyllardr tartt ontoloji, etik, estetik, bilgi, bilim

mantk gibi konu ve problemlerin hepsinin dilde, dil iinde ve dil araclyla

somutlatnn alt srarla izilir.

3

nk zihin srelerinde olan biten her ey nihayetinde dil balamnda ortaya konulmak

zorundadr. D dnyaya ilikin her tr betimleme ve d dnya hakkndaki saptama da yine dil

vastasyla imlenir. O halde felsefe yapmann ve ifade etmenin tek ve temel amac dile dnldnde

bunca konuulan ve tartlan konularn mahiyeti ve gerekliine ilikin bir saptamada bulunmak

yine dil dairesi iinde mmkn grnmektedir (s.34)

Bu nemli tespitlerden sonra dil felsefesinin ksa ama z bir hikayesi ve dil

felsefesinin temel problematikleri hakknda nemli bilgiler sunulur. Yazar bu ksmda

nemli bir tespit yapmaktadr:

Dil felsefesinin zerk bir felsefe dal olarak bamszln kazanmas bir yana, teki

felsefe dallar iinde de belirleyici bir konuma ykselmesi, zellikle Wittgensteinn nceki dnem

ile sonraki dnem felsefelerinde sergilenen dilsel dneme aamasyla gereklemitir. Dil

felsefesinin zellikle 20. yzyln bandan balayarak felsefenin temel ilgi alan olduunu

gryoruz. zetle dil felsefesi; deiik syleme olanaklarn zmleyen, anlam anlamlandrmaya

alan, anlamn nasl olutuunu, dilde nasl dolatn, nasl iletildiini aratran, dil-gereklik

ilikini aklayan, dil-iletiim ilikisini betimleyen, dil grngsnn kavranmasnda belirleyici

boyutlar ele alan, bir disiplin olarak ekillenmektedir. Kendini bilmek ile dili bilmek arasnda

ok yakn bir iliki ve rtme grlmektedir. (s. 38)

Bu blmn nemli balklarndan birisi de Dilbilimsel Felsefenin Kapsamn

tayan balktr. Kantla zirveye kan bilin merkezli felsefe yaklam yerine, dil

merkezli felsef etkinliklerin gnmzn hkim eilimlerinden biri olduunu ifade eden

yazar, Analitik felsefesinin tarihsel serencamn resmettikten sonra dilbilimsel yaklam ile

davranlk arasndaki kartlklar okumaya giriir. Davranlk, eylemi davrana

indirgeyerek, toplumu doayla iselletirip, nesne alanlarnn yapsal farkllklar karsnda

kararl bir bilinemezci tavr taknrken; dilbilimi, simgesel olarak salanan davran

biimlerinden doal yn btnyle silmekte ve toplumu idealist bir biimde bir simgeler

balamna yceltmektedir(s.41). Davranlk ile dilbilimsel yaklam arasndaki bu

ztlklar yazar gndelik dil ve dilin mant ile ilgili Wittgenstein, Peter Winch ve Jurgen

Habermas zerinden dil eletirisi, dil oyunlar, anlayc sosyoloji ve yaam biimleri

konular etrafndaki soruturmalaryla ilgili iyi bir okuma/yorumlama denemesine sevk

etmektedir. Wittgensteinn Felsefesinde Dilin Yeri (s. 71-82) ise felsefe-dil ilikisinin

bir dier bal olup bu balk altnda Wittgensteina gelinceye kadar dil felsefesinde

ortaya kan akmlar deerlendirilmi, Wittgensteinn dile ilgisinin serveni ve geirdii

aamalar dikkatle yanstlm, olgusal-betimsel, etik-estetik nermelerin mantksal

4

statsyle ilgili tartmalar anlatlmtr. Dil ile Dnyann Snrlarn ya da Dil-Gereklik

Balants (s. 83-97) adl bir dier balkta dil-gereklik ilikisi dil-dnya, nermeler-

olgular, temel nermeler-ey durumlar, isimler-objeler ilikisi, bir cmlenin dnyay

yanstmas iin gerekli artlar balamnda incelenmitir. Burada en nemli tespit

Wittgensteinn dilimin snrlar dnyamn snrlardr sznn dil ile dnya arasnda

ontolojik anlamda ayrlmaz bir ilikinin olduu eklinde yorumlanmasdr. te tam da bu

balamda ortaya din dili ve din dilinin tanmlad varlk alan ve bu varlk alann

amlanmasnn nasl mmkn olduu sorusu kmaktadr. Yazar bu soruya D. Hume, A.

Suru ve bn Sinadan yola karak cevaplamaya almakta ve konuyu I. Kantn kurgusal

metafizik konusundaki grlerine getirmektedir. Anlam Sorunu ve Dil bal ad

altnda ise dil-dnya-mantk ilikisi Wittgensteinn iki farkl dnemine denk gelen dilin

mozaik kuram ile dilin satran kuram zmlenir(s. 9095). Wittgensteinn Gereklik

Anlaynn nemi bal altnda Wittgenstein ncesi drt byk Bat filozofuna karn

Wittgensteinn konumu belirlenir.

Wittgenstein felsefesi Platondan balayan ve kendisine kadar gelen sreteki felsefe

anlayna noktada alternatif bir yaklam getirir. Platon felsefesinde ifadesini bulan, eylerin

hakikatinin/gerekliinin idelerle karlanmas, eylerin hakikatini ideal alemde bulmasna kar

duru, ikincisi; Aristoteles felsefesinde zmlemesini bulan eylerin gerekliinin zihinde

karlanmasna itiraz; ncs ise; Descartesten beri sregelen ve Kant felsefesinde dorua ulaan

gerekliin fenomen-numen ayrm sonrasnda algyla snrlandrlmasna itirazdr. Wittgenstein

kendisine kadar gelen btn felsef gelenein, eyin hakikatine ilikin oluturduu yaklam,

felsefesinde yerinden eder ve bu yaklamlara kar eyin hakikatinin ancak dil ortamnda ifa

edilebileceini ne srer (s.95).

Kitabn ilerleyen sayfalarnda Wittgensteinn birinci dnemine damgasn vurmu

olan Anlamn Resim Kuram ele alnr. (s. 103119) Resim kuramnn en kritik noktas

metafizik nermelerin stats problemidir. Yazar Tractatusu resimsel anlam teorisini

anlamaktan geer der ama Wittgensteinn dilin, gereklii; cmlelerin de gerek durumlar

temsil etmeleri iin, cmle ile gerek veya olgusal durum arasnda ortak bir eyin olmasn

dnmesi ya da gerek durum ile bu durumu temsil eden cmlenin ortak bir yaps olmas

gerektiine ve cmlenin bu anlamada mmkn bir olgunun resmine benzediine kurgusuna

ve bu kurguya gre bir resimdeki eler dnyadaki resimlere tekabl ederler eklinde

yaklamn dili metafizikten temizleme amac gttn belirtir. Akabinde hemen u

uyary yapar: Wittgensteinn dili metafizikten temizleme amac metafizii yok sayma

5

anlamna gelmez bilakis onun yerinin dil olmad anlamna gelir (s. 105). Yazar Dilin

Mant balnda ise Tractatusun dil-dnya-gereklik balamyla olgu zemini

gzetirken bu zeminin bir alternatifini slam felsefesinde bn Sinann varlk

kategorileriyle ortaya koymaya alr. bn Sina varl; mutlak, zihinde ve zihin dnda

varlk(d dnyada, Ayanda varlk) olarak ayrrken Wittgenstein varl Ayanda varlkla

snrlama teebbsnde bulunur, der. Yazar ikinci blmde buraya kadar anlatlann geri

kalan ksmnda Tractatusun tezlerini mantk, nermelerin yaps, nerme trleri, totolojik

nermelerin doruluk koullar ve metafiziksel nermelerin doruluk koullar ara

balklar halinde amlamaya giriir (s.119126).

Yazar ikinci blmde ise Wittgensteinn ikinci dnem felsefesine younlar.

kinci dnem Wittgenstein ncelikle Dil Felsefesinde Dilbilimsel Felsefeye bal

altnda deerlendirmeye balar. Dilbilimsel felsefe ya da dilbilimsel zmleme

terimleriyle ifade olunan felsef tarz, zellikle Anglo-Sakson dnyasnda gelien ve 1940-

1950lerde gerekleen felsefe etkinliidir. Bu felsefe tekniinin merkezleri Oxford ve

Cambridgedir. Oxfordda J.J.Ausitin ve G. Ryle, Cambridgede ise Wittgenstein bu

ynelimin etkin simalarndadr(s. 196). Dilbilimsel felsefe mantk pozitivizmden

ayrlmay simgeler. Pozitivizm anlaml insan konumalarnn dzenini ve bilgiyi bir bilim

olarak alr. Bunun yannda baka konuma biimleri olduunu da kabul eder. Pozitivizm

felsefeyi bilim felsefesi ile snrlar, hlbuki dilbilimsel zmleme ya da felsefe, insan

konumasnn eitliliin farkl biimlerinin bilincine varr(s.197). Dilbilimsel felsefe, dil-

varlk-gereklik ve dilin edimlerinin snrn bizzat dilin kapasitesini gz nne alarak

deerlendirmek ister(s.198). Dilbilim felsefesi zel bir yntem koymak yerine dil

balamnda dil-dnya ekseninde btn konular tartma iddiasndadr(s. 198). Kitabn

ikinci blmnn alt balklarndan ilki Dilden Dilbiliminedir. 1930 sonbaharnda

Wittgenstein felsefede doru ynteme ilikin bir karar zihninde netletirir. Gz dneminde

verecei derslere bir genellemeyle balar. O, felsefenin nimbusu dald der(s.199).

Wittgenstein felsefenin nimbusunu bulankln ve mistikliini deldiini ve arkasnda

hibir ey olmadn fark eder(s. 200). Wittgenstein felsefe anlayn zel trden bir yap-

boz durumundan yani dil yap-bozlarndan kurtulma giriimi olarak kurtulma giriimi olarak

zetler(s.200). kinci blmn bir dier bal Metafiziksel nermelerin

Mahiyetidir(s.208). Bu balkta Wittgensteinn birinci ve ikinci dneminde etik-estetik-

6

metafizik nermelere yaklam dil-gereklik mantk ve dil oyunlar balamnda

karlatrmal bir ekilde incelenir.

Sonu olarak yazar Wittgensteinn birinci ve ikinci dnemiyle ilgili

okumalarn/zmlemelerini nemli tespit ve eletirilerle sona erdirir. Mesela yazara gre

Tractatusun 1, 2, 3, nolu nermeleri eserin metafizik vurgusunu temellendirir. 4, 5, 6,

nolu nermeler ise, pratie dayal nermelerdir. Bu konuda ilk sral nermenin Wittgenstein

tarafndan daha nce dnlm ev tasarmlanm olmas gerektii zerine bir kanaat olumutur.

Ama o muhtemelen Tractatusun ikinci yarsna yerletirmesi gereken ilk sral nermeleri baa

alarak; baa yerletirmesi gereken 4, 5, 6, sral nermeleri kitabnn ikinci yarsna koymutur. Bu

yzden Wittgensteina Tractatusun dzenlenmesinde bile eseri metafizik bir temele oturtmutur

eletirisi yaplr. Bylece metafizie kar radikal bir eletiri ve kar kta bulunan eser, ilk

nermeleriyle metafizie teslim olur. Gereklii felsef dzlemde mutlaklatrmak balamndaki her

giriim, aslnda gizli ya da ak metafizik yapma durumuna gelmitir(s.242).

Aslnda Wittgensteina gre dnyay zihinsel kategoriler iinde blmlemek ve

kategorize etmek yerine; olan olduu gibi kabul etmenin en uygun ve tutarl davran

olduu Wittgensteinn felsef serveninden karlacak en iyi derstir(s.244). Dilin aldatc

gcnn esiri olduumuzu gerei de bu dncesinin bir amlamasdr. Yazar

Wittgenstein zerinden dil-felsefe-mantk ve gereklii yasalatrma arzusunun imknn

ve sorunlarn ak bir Trkeyle bilgi arkeolojisi zgn, sistematii salam, ekonomik

anlatm rgsne sahip bir ekilde okumakta ve dnce dnyamzda nemli ufuklar

amaktadr.