ORDU UNi:vERSiTESI iLAHiYAT FAKULTESi

Din, Gelenek ye Ahlak Baglammda

MAHREMiYET ALGILARI

SEMPOZY;UMU

27-29 MART 2015

I

Editorler

Yavuz Onal Yusuf Bahri Gundogdu

~evketPekdemir Hasan Ats1i

Samsun 2016

TUKETiM K0LT0R0 BAGLAMINDA DiNDAR KADIN KiMLiGiNiN

DONO~OMO

Mustafa TEKiN*

Kendisine ait bir \=ah~ma alaru v.e yontemi olan Din Sosyolojisini, klasik ilahiyat bilimlerinden ayrran nokta: Onun betim.leyici olmas1drr. J3u durum, onu sozgelimi fllahtan aymnaktadrr. Flklh bu anlamda bir sorunun dini a9dan c;ozi.imlemesini ilkeler koyarak yapar. Her ikisi de tiim boyutlanyla topluma degen bu bilim dallan birbirleriyle birc;ok noktada kesi~irler. Ancak din sosyolojisi, bir ger\=ekle~tirim olarak ozel­de miisli.iman toplumlann <linin ete kemige . bi.iriinmii~ formlanru ken­disine konu edinir. Dolayilnyla otomatik olarak ilkeler (olmas1 gereken­ler) ile gerc;ekle§tirimler (onun sosyal hayatta ya~anmast) arasmda mesafeler olu~ur. Diger yandan din ve toplum arasmda tek boyutlu bir etkiden ziyade kar§ili.kh etkil~imlerden bahsederiz. Bu etkile~i.min bir boyutu <linin toplumu etkilei:ne ve belirleme diizeyiyse, diger bo)iutu toplumsal degi~emelerin din anlaYI~lannda meydana getirdigi de~im­lerdir.

Ba~llkta gec;en "Tiiketim Killtfuii Baglammda.Dindar Kadm Kimli­ginin Donu~iiffiii" ifadesi, daha \=Ok ic;inde y~ad1guruz aktiiel durumda, sosyal hayatm dindar kadm kimliginde meydana getirdigi degi~imleri konu edinmektedir. DolaYJ.Siyla tebligimiz agrrhkll olarak kadmlann din anla~1, dindarhk, dindar kadm kimligi.ne dair degi~imler gibi toplu­mun din i.izerindeki etkileri i.izerine odaklanacaktrr. Aslmda detaylany­la birlikte bir problematik alan olan bu konuyu, daha \=Ok gi.indelik sos­yal tezahiirleri c;erc;evesinde analiz etmeye c;ah~aca8tz.

Kavramsal <;er~eve:

Bu tebligde kavramsal c;erc;eveyi ·sagl.I.kh olu~turabilmek ic;in tic; anahtar kavram etrafmda bir zemin olu~turmaya ihti.yacliDlz vard.rr. Bunlar; Tiirketim killtiirii, Dindar kadm ve kimliktir. Tebligimizin ba~-

Prof. Dr., istanbul Universitesi, ilahiyat Fakiiltesi, Din Sosyolojisi Anabilim Dah.

256

--- DIN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINOA MAHREMIYET AlGILARI SEMPOZVUMU ----

hgmda bulunan bagunstz degi§ken Tiirketim killtiirii oldugu i<;in once buna dair birkaf; §eY. soylemeliyiz. Tiirketim killtiirii ve daha da ileride Tiiketimin toplumu; kapitalizmin geldigi yeni bjr a§ama}'l .i§aretlemek­tedir oncelikle. Mal mi.ibadelesinin ve alu§'kan.l.Igm luzlandJ.g,. iiretim ve tiiketimin yeni ve uluslar aras1 boyutlar ka~andJ.g,. bir durumla kar§I kar§Iyaytz. Ki.ireselle§rne ile birlikte klasik iiret:ipl :ve fabrikasyon ili§ki­lerinin uluslar aras1 boyut kazanmas1, iiretimi oldugu kadar .tiike.timin mahiyetini degi§tirmi§, ve onu besleyici 6geler olan reklam ve ileti§ilnin de yaygmla§masl ve luzlanmasllll sonu9arru§trr. Bugiin diinyamn her­hangi bir yerinde iiretilen mallar, anmda bir~o_k illkede tiiketime su­nulmaktadtr. 'Tiiketim, g~dadan giyime kadar her alanda insarun e§Yayt hemen yokedip, ayru i§lemi hayannda istikr~h bi<;im~e yapmastdtr. Belki tiiketimdeki en istikrarh boyut buras1drr. Nitekim bugi.in ozellikle teknolojik aygttlarm soz gelimi cep telefonlm ortalama · 2 seneye bile varmadan degi§tirilmesi iyi bir 9mek olabilir. Ote yand·an uluslar aras1 aktorlerin klsa siireli teknoloji tiiketirnlerine uygun konseptte <;ah§malan ve iiretim yapmalan da soz konusudi.rr. Mesela; bir bUgisa­yarm siirekli teknoloji~ind$ yeniliklerle piyasaya sunulmas1 sonucu, iki sene sonra elinizdeki bilgisayarm yeni programlan kabul etmemesi, geri kalmast soz konusu olmaktadrr. Bu ciurum kullarucryt hemen "tii­ketici" po.zisyonuna getirirken, herkesten g~ri kalma duygusu olu§tura­ral<, diinya sisteminden "aforoz" etmektedi,r. Ozellikle cep telefonlann­da bu duygu, <;ok daha yogun ya§anlmaktadrr. Aforaza ugramak iste­meyen hemen bor9anarak da olsa imkai].lanm zorlayarak, hatta gele­cegini ipotek ederek yenisini almaktadtr. Bu durum, hi<; §iiphesiz sade­ce teknolojik aygttlarda clegil, giyim, ku§am, gtda vb. insaru ku§atan ti.im alanlarda g6rillmektedir. ·

Tiiketimin konumuz baglammda deginilecek bir ba§ka boyutu da markalardri'. Markalarm gi.indelik hayatta bir l<imlik belirleyici oge h~­li:oe _geldigi giinfuni.izde, insaJarlaaraSl ili§kilerde ha§~t bir deger ola,rpk

. yer4U almaya ba§lamt§tlr. Elbiselerin, ayakkabliann, gtd~ ve teknoloji iiri.inlerinin i.izerine goriiniir bi<;imde vurulan markalar, kj.mlik unsurla­n haline gelmi.§tir. Elbiselere vurulan marka yazllan, b~ortiisiiniin arkasmdaki markalar <;ok rahailikla arkadan okunabilmekte, .zaten ki§i­ye bir deger ve kimlik bi<;mek gibi fonksiyonunl.\fl da yerine ge~ek­tedir. in.sanlar da bununla bir deget Ve S:tatii ~zan~Iguu .. di,i§~ekte­dir. Magazalann iiriinlerini alanlara verdikleri <AJ1talar, s'okakta ve mahallede ta§IDlfken , apartmana grrerken aym i§levi gormektedir. Bu konuda mahreiQ.iyetle ilgili bir donii§funii vennek iizere §U 9mek ol­dulwa uygun gori.inmektedir. Bundan 30-40 yl1 one~ , insM!;rr dt§an­dan !ll¢klan gtda, ziyim-ku§am vb.'nj mahalleye kapah (di§andan i<;ini

------ OR!JU ONIVERSITEsiiLAHIYAT_FAKULTESI / 27·.~ ly!ART ,2015 ------

---- DIN, GELENEK VE AHIAK B.A~IAMINDA MAHREMIYET AlGI J-AR! SEMPOZVUMU ---

gostermeyen) po§etlerde getirirlerken, temel endi§eleri mahallede alamayanlan ajite etmemek ve kendi evine alchklannm ch§andan gizli kalmaSI. Ancak §U anda bunlar, muhafazakar camiada da bir gosteri§in konusu olarak yiiriirltiktedir. Hele sosyal medyadan statii ve prestij unsuru olabilecek "gosterim''ler, oldukc;a belirleyici goriinmekteilir. Dolay:LSlyla tiiketim ve marka bu donil§iimiin saglanmasmda birbirleriy­le baglantili iki faktor olarak goriinmektedir.

TebligimiZm ba§hgmda gec;en "dindar kadm kimligi" ifadesi, ozel­likle giindelik hayannda dine referans veren, dinsel: sembolleri ve soy­lemleri kullanan ve bir §ekilde dinin hayatmda merkezi bir yer i§gal ettigini ifade eden bir kadm kategorisini tanlmlamaktadrr. Dindarhk kavramma, c;oguruukla dini en yiiksek dfueyde ic;selle§tirme baglamm­da ic;erik kazandmlmaktadrr. Halbuki, dindarhl<, olmU§ bitmi§ bir i.ist diizeyi i§aret etmez sadece. Yani herkes dini ic;selle§tirme ve pratiklere dolane oranmda dindarhgm bir yerinde durur. Ancak tebligimiz ozelin­de "Dindar kadm" yukanda tantmlachgmuz c;erc;eve ic;erisinde ele ahna­caktrr. Dindar kadm kimliginin tiiketim toplumu ic;erisinde ya§ach8J. donii§iim bu tebligin konusudur. Kimlik, insarun evren, diinya, insan ve Tann'ya bakl§ta kendisini belirleyen ve bir k:iiinin tam da bu noktada digerlerinden ayrrt eden bir kavramdrr. Ozellikle dindar kachnm donli­~ii derken, bir §ekilde dini giindelik hayatmda merkeze alan kachnm insan, evren, diinyaya bak:t§mda · nasll bir referans degi§ikligi oldugu; islam'm bu bakl§ ve kimlikte hangi diizeyde ve konumda bulundugu irdelenecektir. Dogrusu bizim bu konudaki temel tezimiz ozelde .dindar kadmm kimliginde tiiketim ekonomisinin temel i§lerliklerinin yiiriirliik­te olduguv~ dinin bu i§leyi§ ve don~iimde hem bir me§ruiyet kayna8J. hem de klsmi direnc;Ier olU§turdugu §eklindedir. ·

Fakat bu donii§iimiin hangi bi9Jnde gerc;ekle§tigi aynca tarn§llma­hdrr. Yani zikredilen don~iim, dindar kadm kategorisinin islami kimli­gin temel ogelerinden mesafe almas1 ve diinyaya artJ.k ba§ka referans­lardan balanaya ba§lamast m1drr? Yoksa islami kimligin dindar kadmda yeni formlarda goriinfu olmas1 m1drr? Dolaytsiyla donii§iimiin bir nor­mallae§meyi mi ifade ettigi sorusudur. Dogrusu benim kanaatim, her ikisinin de bu donii§iimiin belirli boyutlarmi olU§turdugu yolundadrr. Ancak yine de bu donii§iimde referanslarm degi§iminin onemli olc;iide belirleyici oldugu gerc;egini burada belirtmeliyiz. Bu referans degi§imi­nin tabii ki her haliikarda bilinc;li bir §ekilde yapilchgrm iddia edemeyiz. Zaten donii.§iimler de c;ogu zaman boyle bir farlandahk dii.zeyinden yoksun olarak gen;ekle§mektedir.

----- - ORDU 0NiVERSITESlllAHiYAT FAKULTESI/27-29 MART 2015 ------

257

258

- -- DIN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINOA MAHREMIVET ALGILARI SEMPOZVUMU ----

Tam da bu noktada donii~iimiin hangi kanallardan ve nasli ger<;ek­le~tigme dair lasa bir analiz yapmah}'lz. Bilhassa aile ve yakm c;evreden ahnan (tevariis edilen) kiiltiir, toplumun ya~arn pratiklerinde ciddi belirleyici bir faktordiir. Degerler, adab, davraru~ bic;irnleri hep bu kiil­tiir it;erisinden diger nesle aktanlrr. Killtiir, bu degerler, adab ve davra­ru~lara dair kodlan it;inde banndmr. Yani uygulanan pratiklerin arkq.­smda varolan killtiir bir diinya gorii~iinii ic;ermektedir. 6ncelikle aile ve yakm c;evre bu diinya gorii~iinii hem ya~atan hem de aktaran iki onernli unswdur. Oyle ki, bu pratiklerden bir ~ekilde olu~acak sapmalar, aile ve yakm c;evre tarafmdan kmanmaya ugratliarak ve ba~ka bic;imlerde kontrol edilir.

1980'lerden sonra bu killtiirde ciddi donii~iimler meydana gelmi~­tir. ~imdi bu donii~iimleri hangi sosyolojik ko~ullar ve kanallarm ~agla­digma deginmeye t;~ahm. Birincisi, 1980'lerden santa apolitik­le~(tiril)en ortam ve di~a daha ac;lk modernle~me politikalan. 1980'lerin kiiltiirel iklimi, 1970'lerin siyasile~en ortm esnetmeyi ongoriiyordu. Bunun it;in liberal politikalar devreye girdi. Bireysel oz­giirliiklerin, tiiketimin te~ edildigi bir ortam olu~tu. Dogrusu Turgut Ozel muhafazakarh8I bu liberal politikalarla tarn da uyum ic;inde halkta talepler yaratma}'l ve sonra da bu taleplerin oniinii ac;ma}'l bildi. Dovi­zin serbestligi, yabanc1 mallarm serbest ~i, bireysel ozgiirliige giden yollar bu donemde ba~ladilar. Bu donem ayru zarnanda alt, alt orta ve orta smlf muhafazakarlarm yava~ yava~ smlfsal yiikseli~ine e~lilc etti. Bugiine gelinceye kadar muhafazakarlarm slfllfsal yiikseli~leri ve bii­rokraside etkin yer almalan devam etti. ~imdi bunlarm hayata ve diin­yaya bak!~la ilintili ciddi bir donii~iimii sonuc;lad.I8Iru belirtmeliyiz.

Tiirkiye'nin di~a daha ac;lk modernle~me politikas1, Ozal'la birlikte ba~ladi ve ruz kazand1. Bunun meydana getirdigi onemli sonut;lardan birisi, giindelik hayata dair degi~imlerdir. 6ncelikle 1980 sonrasmda TRTnin kanal sa}'lsmm c;ogalmas1 ve ardindan ozel ve uydu kanallan­nm yayma ba~lamas1, batili bir y~am bic;imi, kiiltiir ve tiiketim kahpla­nrun buraya aktanlmas1 ve yeni taleplerin yaratilmasllll sonut;lami~trr. Hit; ~iiphesiz kiireselle~en diinyada mal ve hizmet aktanmlannm ulus­devlet Sllliflanru a~arak tiim diinyada dola~llla girmesi, ileti~im kanal­lannm artmas1yla e~zamanl! bir siirec; izler. Ote yandan teknolojik ay­grdarm yogun kullalllm1 ve hlZl da 1980 sonrasmda goriiniir olmu~tur. Teknolojik aygrdar erkeklerin oldugu kadar kad.Inlarm da i~lerirli kolay­la~~; bu arada eskisine klyasla kad.Inlara "arok vakit'' saglamaya ba~lami~. Kad.Inlar ic;in "arok vakider'' bilhassa 1990'lardan sonra medya tarafmdan kontrol edilmi~tir. 24 saat yayin yapmaya ba~layan televizyonlar, sabah, ogleden sonra ve ~am ku~agmda ya}'lffilanan

- -------:--- OROU ONiVERSiTESI ILAHiVAT FAKULTESi / 27-29 MART 2015 ------

---- DiN, GELENEK VE AHLAK BA<'lLAMINDA MAHREMIYET AlGILARI SEMPOZVUMU ---

programlarla ciddi bir kiilti.irel don~iime zemin hazrrlarm~lardrr. Giin­diiz ku~agmda elbise, yemek, izdiva~, all~eri~ vb. programlarla kadm­lann giindelik davraru~ prati.klerini donii~ti.iriicii yeni talepler yarat:J.c1 i~levler gormii~lerdir.

Hi~ ~iiphesiz bu siire~ yeni bir kodlaruna)'l a9k ve ortiik bi<;imde birlikte getirmi~tir. Oyle ki, 1980'lerden bu yana i.slami goriiniimler ile "kod farklan" hep tart:J.~malann konusu olagelmi~tl!· Tesettiir defileleri, makyajlar, kuaforler, medyada boygosteren muhafazakar kadmlar, klasik algt ve kodlan ~oziilmeye ugratt:J.~ gibi yeni kimlik ara)'l~lanru da giindeme getirmi~ ve mahremiyet algtlan da degi~~tir.

Teknoloji bugiin gelinen noktada donii~iimii farkh bi~irnl~rde luz­landma bir oge olma ozelligini hala korumaktadrr. internet ve interne-tin telefonlarda rahathlda kullamlabilmesi, kiilti.ir ve taleplerin donii­~iimiinde de daha etkin goriinmektedir. ilet:i,~im ve ula~umn luzlanmas1, klasik filah algtSl ve hiikiimlerini etkisizle~tirmekte, adeta tiiketim top­lumu kendi itikat, ritiiel ve ahlaklru yaratmaktadrr. Nitekirn sosyal medya kullarumrnda klasik filahtaki mahremiyet anla)'l~mm nasJ.l. uygu­lanaca~ sallant:J.da durmaktadrr. Bunun yerine insanlar sosyal medya- 259

run her konudaki gerekirliklerini yerine getirmektedir.

1980 sonras1 adrm adun ger~ekle~en bu sosyolojik degi~im, farkh bir iklim yaratarak A.l.l~eri~ merkezlerini ~ehrin ve hayat:J.n merkezleri­ne yerle~tirmi~tir. Bir yandan ~ehirle~menin (~ehre go~erin) giderek artmas1, diger yandan ileti~im ara~lanrun propagandas1 ve yeni hayat tarz1 onerileri, ah~eri~ merkezlerinin hedeflerini tamamla)'lct ve ona e~lil< eden unsurlar olmu~tUr. ~ehirle~menin heniiz tam anlarmyla i~sel­le~tirilmemi~ olmakla birlikte, ·~ehre go~le .~evrenin tiiketime olan ''he­ves"lerini de diri tutan ve bu anlamda tiiketim ekonomisinin toplumun biitiin sllllfsal diizeylerinde kendi iist e~iklerinde tutmaya ~ah~an yeni ekonomi ve ahlak iiretilebilmi~tir. Hatta daha da otede, ozellikle alt ve orta smlflann geleceklerini ipotek alt:J.na alacak bir bor~laruna ile tiike­tim, insanlcu:m "~imdi"sini gelecegine bor~lu ~aktadrr.

Boyle muhtasar kavramsal bir alt yap1 (resim) ~izdikten sonra, mahremiyet anahtar kavramrm zihnimizde tutarak Tiirkiye'de dindar kimligindeki don~iimleri s?syal tezahiirleri i~erisinde analiz edebiliriz.

Dindar Kadm, Mahremiyet ve Tiiketim:

Mahremiyet baglammda dindar kadm kirnligindeki donii~iimleri, dart ba~hk alt:J.nda sistematik bi~imde ortaya koyabilecegimizi dii~iinii­yorurn. Hi~ ~iiphesiz konunun kapsann ge~tir ve bu ba~hklann ~m-

------ ORDU ONiVERSiTESIILAHiYAT FAKOLTESI/27-29 MART 2015 - ---- -

260

--- OiN, GElENEK VE AHLAK BAGLAMINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZVUMU ---'----

da da farkh sosyal tezahiirleri incelemek miimkiindiir. Ancak bu ba~hk­lann yeterli olabilecegi kanaatini t~IYoruz.

Birincisi, bir fenomen olarak ah§Veri~ merkezleridir. A VM'ler klasik ihtiyar; satm ahnan diikkanlann otesinde, bir biitiin olarak tiiketim merkezli olarak olu~turulmu~ yapilardrr. DolaylSlyla klasik al1§Ve~ kavran1mm ozgiil agrrhgun a§an bir anlam ve ir;erime sahiptir. Kiiresd olr;ekte dola§Imda olan biitiin markalan ve iiriinleri bulabileceginiz toplu mekanlar olarak AVM'ler, her §ey(ien once bir ya~am tarz1 sunar­lar. Sanlan iiriinler, kendi ir;erisinde r;~itlenmekle birlikte, ayru ya§am tarzi ve trendlere referans yapmak baklmmdan ortaknrlar. Hatta AVM'lerde yer alan fast-food ve resraurantlaim sundugu yiyecekler de bu y~am tarziDl tamamlayan ogelerdir. Bu baglamda AVM'lerin insaru, ihtiyar;lan ve taleplerini kar~Ilayarak ku~atan bir mekan oldugu gorii­liir. Restaurantlar, tuvaletler, kafeler, her tiirlii iiriinii sunan diikkanlar, hatta mescidler ile bu ku~at::i.lnll§hk kendisini gostermektedir.

Muhafazal<ar camiada AVM'lere yoneij.k geli§tirilen rezervler, ge­nellikle mescidler iizerinden tolere edilmektedir. Bir ba~ka deyi~le, mescidlerin varh~ AVM'lerin me§ruiyetini saglar goriinmektedir. Ger­r;ekte A VM'lerin asil sorun edilmesi gereken yonii, onun sundugu ya­§am tarZidrr. Bir kere zihinlerde zaman ve mekan algtsffil donii~tiiriicii bir i§lev gormektedir. ~ehrin en inerkezi yerlerinde bulunu§U, uzaktan bakmca derhal farkedili~i, ve bulu~ma adresleri haline geli§i, bellekler­de mekana dair sabitelerin yerinin degi~mesine sebep olmaktadrr. Hat­ta ibadet mekanlannm bile A VM'lere boyun egi~i, minarelerin binalar arasmda kaybolu§u, gelecege yonelik §ehir siliietlerinde A VM'leri one t;Jkarmaktadrr.

AVM'lerin bir bulu§ma mekaru oldugunu belirtrni§tik. Ozellikle haf­ta sonu ve ak§amlan A VM'lerde bulu§marun bir trend haline geldigini gormekteyiz. Sabahtan ak§ama kadar biitiin ihtiyar;Ianm bu mekanda k~§Ilayan insanlar, tiiketim ekonomisinin ongordiigu bic;imde yeni davranl§ ve ahlak tarzffil ir;sell~tinnektedirler. Ozellikle dindar kadm­lann da hatm sayilrr oranda gittigi bu mekanlar, bir bulU§ma yeri ola­rak erkek-kadm ili§kisi ve mahremiyet .anlayt§mda bir don~iimii de bize gostermektedir. Zira 1970 ve 80'li yillarda bu kadmlann di§anda bir mekanda erkelerle bulu~malan hem zordu, hem de mahalle ve r;ev­renin baskm kontrol sisterni vardi. Kadm-erkek ili~kileri a~smdan da kmanmaya ugramaktaydi. A VM'lerdeki Restaurantlar, kafeler, sinema­lar ve ortak gezme mekanlan erkek-kadm ili~kilerinde yeni formlan da giindelik hayatm i<;ine sokmaktadrr. Ozellikle tiiketim kiiltiiriiniin gos­terl§r;i boyutu, malcyajli, dar elbiseli, bol takili erkek-kadm kar§Ila§ma-

- ----- OROU ONIVERSiTESI iLAHiVAT FAKOLTESI/27·29 MART 2015 ------

---- DIN, GEt£NEK VE AHLAK 8A~LAMINDA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZVUMU ---

lanm bize sunmaktad.rr. Yeni trend gent;ligin rahat tavrrlan, ayak ayak tizerine atmalan, kadmlann klasik mahremiyet ~igilerinin otesinde hareket ettiklerini gostermektedir.

AVM'ler si.irekli ttiketimin yaplld.I&l mekanlar olarak ttiketim tize­rinden prestij kazanma algJ.Srm tiretmektedir. Reklamlarla propaganda edilen iiriinlerin, ttiketicilere statti ve prestij gondergeleri ile birlikte ula§mast, A VM'leii· ortak tercih mekanlan haline getirmektedir. Ozellik­le kadmlann bu propagandaya daha fazla maruz kah§l, ttiketim nesne­leri tizerinden bir mahremiyet donti§timiinti tetiklemektedir. Mesela; Yemekteyiz, Stilim, ne Giysem vb. ttiriinden programlar dindar kadm­lann oznel taleplerini ytikseltmekte, kadmlann kendilerini sunu~ bi~­mine etki etmekte; bu tirlinler ve propagandalarda i~kin olan ili~ki bi­<;imlerini kadmlara d.ikte etmektedir. Bunun dogal bir sonucu olarak, A VM'ler mahremiyet anla~lanru donti~ttiren tiriinlerin sanld.I&-1 me­kanlar olarak dindar kadmlann da oncelikli tercihleri arasma girmi§ler­dir. Ote yandan ah§Veri§in kadmlar tizerinde rahatlat:J.cr ve rehabilite edici etkisi, bu tercihlerin dindar kadmlar ru:asmda da yaygmla§masllll sonu~amaktadrr. Zaten yakm ve uzak ~evre, ah§Veri~i stirekli la§krrt:lcr bir i§lev gormektedir. Boyle bir ili§ki ve ya§am tarzmm i~selle~tirilmesi ya da eskisinden farkll olarak donti§timtinde one ~lkanlan dini argti­manlann da yorumlanma bi<;imi, buna me~ruiyet sunar dtizeydedir. Hi~ ~tiphesiz tam da bu noktada, dindar kadmlann da, dinin temel metinlerine yakla~liDlan ve onlarla ili§ki kurma bi~imleri, yeni sJ..ru.fsal konumlan, degi§en ya§am tarzlan ve kendisini ~er~eveleyen zihni bakl§ ac;lSl ile yakm ilintiler ta§Imaktadrr. Bu baglamda, dini metinlerin nasll yorumland.Iguu da ozel bir ~ah§ma ile gormek ilgin~ doneleri ontimtize getirebilecekti.r.

Ozellikle 1980 sonras1 kamusal alandaki geli~meler baglanunda da dindar kadm kimliginde bir taklm donti§timler ya§~trr. Bunlardan en onemlisi kamusal alanm farkll mekanlarda de~en kadm-erkek ~­kileridir. Ttirkiye'de kadmm c;ah~ma hayatlna at:J.lmas1, genel anlamda devlet dtizeyinde bir politika olarak te~ edilmi§, hatta Ttirkiye mo­dernle§mesi si.irecinde c;~an kadm oraru onemli gosterge olarak kabul ed~tir. Ozellikle 1980 sonrasmda gerek egitim gerekse c;~ma ha­yannda kadmlann artan orarn, kamusal mekanlardaki kadm-erkek ~­kilerini de donti~ttirmti§ttir. Bu baglamda, eyerlerinde oncelikle lahk­layafet, davr~. tislup olarak eskisine gore farkllla§malar Ya§anmi~trr. i~yeri arkada§hklannm eski kadm-erkek arasmda mahremiyet tizerine kurulu mekansalh&l kald.Irmas1, bu arkada§hklann i~yeri d.I§mda da c;e§itlenerek yayllmas1 soz konusu olmu~tur. Kadmlann kamusal alana yogun katll1IDlan artllkc;a, geleneksel kadm-erkek ili§kileri farkhla§ffil§,

- --- - - ORDU 0NiVERSITESIILAHiYAT FAKOLTESI/27-29 MART 2015 --- - - -

261

--- DIN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINOA MAHREMIYET ALGILARJ SEMPOZYUMU · ----

kamusal alanda bu degi§imlere paralel yeni mekanlar olu§maya ba§la­Illi§tlr. Nitekim yeni kafeler, pastaneler, parklar, ozelde clindar. kadm kimliginde de eskisine gore donii§tiigiinii bize gosteren mekanlarchr. Bu mekanlarda ba§ortiilii ktzlann da erkek arkada§lanyla oturduklan ve ~kiler geli§tirdikleri gozlemlenen bir durumdur. Ha,lbuki 30-40 yll once bu tiir ~kilerin ~evre tarafmdan kontrolii ve ktnarunast soz konu-

• suydu. Benzer §ekilde evin salonlannda oturu§lar, Pazar ah§veri§lerinde davraru§lar ve okulda arkada§hklar da mahremiyet baglarnmda ozelde dindar kadm kimliginin donii§iimiine §ahitlik edilmi§tir. Hi~ §iiphesiz bu donii§iimlerin onemli bir ktsnu, din anlaYl§lannm degi§mesiyle ilin­tilidir. Dolaflstyla eskiden varolan mahremiyet algilan clindar camiada sllllfsal, killtiirel, sosyal geli§melere paralel olarak degi§mi§ goriinmek­tedir.

Yine bir ba§ka kamusallik olarak radyo, televizyon ve internet gibi ileti4ftii"'·.ara9annm giindelik hayaturuzda tuttugu yer ve davraru§ tarZI

" ,·.> ve hay~t~ bakt§ta yarattl&'J. degi§imlerdir. Mahremiyet, clindar kadm ve ileti§irn ara9an ii~genindeki ili§kilerde konurnuzla iiintili olarak ternel-

262 de iki boyutu giindeme getirebiliriz. Birincisi, ktsmen yukanda da bah­sedildigi iizere ileti§im ara~lannm bizzat clindar kadm kimligi iizerinde meydana getirdigi degi§imlerdir. Soz gelimi; tv programlanru ele aldt­&'J.Illizda, 1980'lerin sonunda itibaren kanal saflsmm ~e§itlerunesi ve uydu kanallarma ge~esi; ayru zamanda yayrn saatinin 24 saat siirek­li hale gelmesi ile etkisini bilhassa kadmlar iizerinde artrrdtgmr soyle­yebiliriz. Tv programlarmr birka~ diizeyde ele almahflZ. Bunlar; moda, sagllk, giindelik hayat gibi sabah kw§a&'J.; izdiva~, yemek ve giyirn gibi ogleden sonra ku§a&'J.; diziler, filrnler ve yan§malardrr. Ozellikle giindiiz programlarmm temel hedefinin kadmlar oldugu ve ortalama televizyon' siireleri goz oniine almdt&'J.nda, burada hem din anlaYl§mm hem de giindelik hayata dair tez, iislup ve bakt§ a9smm referanslannda ciddi degi§imler olmaslfll bekleyebiliriz. Mesela; kimi yan§malar ve kadm programlanrun evWik ve aile mahremiyetlerini de§ifre edici, itiraf9 dogast, kadlnlann bunlara dair bireysel ve oznel taleplerinin degi§me­sini sonu9amaktadrr. Nitekim 1980'lerde dogurn giinii, sevgililer giinii gibi giinlerin dindar kimlikli insanlarda rezerv konularak ele§tiriye tabi tutulmasuun ardmdan, bugiin bunlar rne§ruiyet sorununu a§IDI§ go­riinmektedirler.

Ote yandan kadmlann tv ekranlannda goriiniirliiklerinin artmas1 da bir ba§ka degi§im tezahiirii olarak ortaya <;Jkar. Daha once anonirn­le§mi§, cinsellik gostergelerini arkaplanda brrakan kamusal alan tecrii­besi, gelinen noktada ba§ka boyutlara e~ goriirunektedir. Yme "sesin haramli&I'~ gibi bir filohtan, tv ekranlarmda §arlo soyleyen ve ve

- ----- OROU ONiVERSiTESi iLAHiYAT FAK0 LTESI /27-29 MART2015 ------

---- DiN, GElENEK VE AHLAK BA~lAMINDA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU - ----,.

bu tarz programlar yapan dindar kadmlann bulundugu prati.klere ge­c;ilmi~tir. Diger yandan ozellikle tv tecriibesi, "cinsellik" gostergelerinin (makyaj, ince ve dar elbise vb.) arok saklanmach&J bir durumu ortaya c;tkanru~tlr. Yine ekranlarda goriiniir olmayan ancak gee; saatlere kadru­erkek arkada~lanyla c;ah~an ve evine donen kachn prati.kleri de degi~i­min bir ba~ka tezahiirii olarak ortaya c;tkmaktad.I!.

Burada kadin kimliginin doni.i~iimi.inde internet faktori.ini.i ele ahr­ken iic;iincii ba~hgumza da gec;mi~ bulunuyoruz. internetin televizyona nispetle daha interaktif bir kaolnru zorunlu lolmast soz konusu oldu­gundan, burada da hem yeni kamusalhklar olu~makta, hem de et­kil(enmel)er daha kiiresel boyutlu olmaktadrr. Belki internet i.izerinden konumuzla baglanllh olarak i.izerinde duraca&tmtz onemli nokta sosyal medya kullarurmdrr. Burada sosyal medya arkad~hgmm ve payla~liD­lann soz gelimi facebook'taki payla~tmlann) mahremiyet baglammda bazt sorunsallan giindeme geti.rdigini gorebiliriz. 1980'li yillarda me­zuniyet yilltklannda kadmlann resim vermemesi ve bu konuda c;ekinde gostermeleri sozkonusu idi. ~u anda facebook'ta bu konuda birkac; pra-tik vardrr. 6ncelikle sanalhk kadm-erkek arkad~hgmm daha kolay 263 ic;selle~tirilebilme di.izeyini aronnakta ve me~ruiyet saglayabilmektedir. Yani herkes facebookta sanal olarak kar~lla~maktad.Ii. Ancak facebook- ' taki payla~ardan ba~layarak giindelik hayata ta§an ili§kiler bunlann daha reel di.izlemde de gerc;ekl.e§tigini gostermektedir. Zaten faceboo-kun "arkada§" kelimesi i.izerinden kurdugu konsept, payla§llan resimle-rin ic;erigi ve kelime kadrolan ili§ki bi<;imlerini doni.i~tiirmektedir: Fa­cebookta profil sayfalannda dindar kadmlann baztlan kendi resimlerini cepheden, kiinileri yan profilden vermekte, kimileri de kendi fotograf-lap yerine ba§ka bir resim koymaktadrrlar. Bu durum, mahremiyet algt-lan ve pratikleri ac;tsmdan bir ~e§itlili~ gostermektedir. 6zellikle kimi ba§orti.ili.i dindar kachn ve ktzlann cinsellik gostergeleri olarci.k yorum­lanabilecek i.islupta fotograflanru yatmlamalan izledigimiz fenomenler-den birisidir. Bunlar dini tartl§malar ic;erisinde agrrltkh bir yer tutan kadm-erkek ili~kileri ve smrrlanru, prati.klerin a§t::lgmt gostermektedir. Diger yandan Facebookta mekana aidiyetler, temsiller, ozde§le§tirmeler gibi anahtar kavramlar etrafinda tartl§uabilecek payla§rmlann, eski mahremiyet algtlannda donti§iimi.i i§aretledigi soylenebilir. Prestijli rnekanlan ziyaret, stati.isti yi.iksek insanlarla fotograf, yediklerini pay­la§ma, bu gos.teri§in farkh gostergeleri olarak devreye girmektedirler.

Dindar kachn kimligindeki bir b~ka donti§i.imi.i beden i.izerinden takip etmek miimkiindiir. Beden sosyolojisi, son donemlerde Tiirkiye'de de ilgi c;eken sosyoloji dallanndan birisi haline gelmi§tir. Dolaytstyla beden ozellikle post/modern zamanlann dirlle de baglantili olarak il-

------ ORDU ONiVERSiTESIILAHiYAT FAK0LTE5i / 27·29 MART2015 ------

264

- - - DIN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINOA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZVUMU · ----

gin<; bir izlek alarudrr. Giiniimiizde her ~eyden once yeni bedenler iire­tilmektedir. Yeni beden iiretimi, bir yandan bedenin anlamrm degi~ti­rirken, diger yandan bedene dair algilan donii~tiirmektedir. Ruh!beden dualitesi sekiller mentalite i<;erisinde post/modem zamanlarda bedenin one <;Ikanldtgr bir ya§am pratigini beslernektedir. Dikkat edilirse Tfuke­tirn kiiltiiriinde b~at unsurlar olan markalar, elbiseler, tiiketim, ya§am tarzlan bedenin one <;Ikanlmas1 ve yeniden sunurnuyla yakmdan i.Iillti­lidirler. Yeniden iiretilen bedenler, ozellikle dindar kadtnlar soz konusu oidugunda klasik rnahrerniyet anlayt§Iyla olduk<;a mesafeli pratikler iiretmektedir. Bilindigi gibi fi.khm da onernli bir arkaplan olu§turdugu· ancak kiiltiirel ve sosyal formlar i<;erisinde goriiniirliik kazanan bu rnahremiyet anlayt§mda kadm bedeni cinsellik goriiniirnii ve gonderge­lerinden uzak, erkekler ile mekansal diizenlerneler iizerine kurulu ve bedenin "setr" edilmesine dayanrnal<:tayd1. Bu konuda klasik .fJ.kJ.h kitap­lanna baknii~ zaman, kad.mm sesinden, elbise, ihadet ve teganniye kadar <;ok geni§ bir alanda ozelde kadm bedeninin rnahrerniyet diizen­leni§ini gormekteyiz. Bu anlaYI§lar bugiin i<;in olduk<;a de&i§rni§ go-riinmektedir. ·

Her §eyden once §imdi kadtnlann bedenlerine dair algi ve ilgilerin­de ''bederiin sahipligi" anlaYJI§l baskm ve etkili goriinmektedir. Bunun anlaffil; ki§inin kendi oznelligini ve bu oznelligm taleplerini ger<;elde§t­§irrnek iizere bedeninde tasarruf etrne hakla.ru. kendisinde gormesi de­rnektir. islam'm diinya gorii§ii a<;1smdan ''bedenin emanetligi" bir tezse, bedenin sahipligi sekiller feminist diinya gorii~iintin tezidir. OlU§an pratikler dindar kadm kimligirlin de ''beden sahiplik" ve bu baglamda oznelliklerin yiikseltilrnesi iizerine kurulu goriinmektedir.

Yeniden tantmlanan kadm bedeni belirli formatlara sahiptir. Bugiin kadm bedeni iizerindeki temel politikarun onun zaytfugr iizerine dikkat <;ekrnesi soz konusudur. Bu a<;1dan 90X60X90 ideal kadm bedeni ol<;ii­leri olarak medyada siirekli, giindernde tutulmaktadrr. Buna bagh olci­rak kadm bedeni iizerine yapllan oynamalarda bu ol<;illeri ger<;ekle§­tirmeye yonelik tedbirler olarak ortaya <;lkrnaktadtr. Nitekirn kadlnlar <;ogunlukla diyettediiler. Kimi zaman sagllgr bozrna pahasma bu diyet­ler siirdiirilliir ve hatta zayifl.ama haplan ve i<;ecekler ile bu siire<; bes­lenir. Yine kadm1 ideal ol<;iilere oturtabilmek i<;in a<;llan Fitness Cent­re'lar ve yag aldtrma operrasyonlan ek tedbirler olarak devreye girerler. Diyetin goriiniir sonucu dar elbiselerin i<;ine girebilmektir.

Giyim sektoriiniin bizzat kadm bedenini belirlerne noktasmda fa~ist bir yonelirn izledigini soyleyebiliriz. Ozellikle bugiin alt, orta ve orta­i.ist sllll..flarm all§veri§ yapngr magazalardaki elbise modelleri, bedenleri

------ OROU ONIVERSiTESI iLAHIYAT FAKOLTESI/27·29 MART 2015 ------

---- DiN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZVUMU - --

ve stillerine burada dikkat c;ekilmelidir. Elbiseler daha c;ok ideal olr;ille­re yakm kadmlar ic;in bulunurken, §i§man kadmlar sistemden aforoz edilirler. Diger yandan modeller de, mahremiyet anla~mda mesafeli bir tarzt dayatabilmektedir. Kozmetik sanayide kadm beden.in.in sunu~ munda bir b~ka faktor olarak devreye girmektedir. Dindar kadmlann, ozellikle kozmetik kullanuru i.izerinden klasik I;Dahremiyet algllayt§la­nnda doni.i§i.imler ya§aml§lardrr. Diger yandan estetik operasyonlann yine yogunlukla kadm bedeni iizerinden yapilmas1, daha c;ok kadmm goriiniirli.igi.i.ni.i onplana alan bir zihniyeti de§ifre etmektedir. Bu bag­lamda belirtilmelidir ki, aslmda kadm-erkek e§itligi i.izerine kurulu ol­dugu s.Oylenen mevcut diinya sistemi, c;oguruukla eril bir bakl§ ac;tslYla, eril merkezli ve kaduu da bu "eril"lik c;erc;evesinde diizenlemeye c;ah§an anlaYI§a dayanmaktadrr. Kadm1ar bu siire~e erkek begenilerinin nes­nesi haline get:ir$ri§ goriinmektedir.

Sonu~ Verine:

Uretim/tiiketim ili§kisi, dengesi ve mekanuun degi§mesi, bir c;ok sosyal fenomeni oldugu gtbi ozelde dindar kadm kim.liginin de doni.i­§iimiini.i sonuc;laml§trr. Kapitalime gec;i§in bir a§amast _olarak "ev''in 265 iiretim mekan1 ve merkezi olmaktan c;tkmas1, sanayile§me, kitlesel iire- , tim ve tiiketime gec;i§, kiireselle§me bu konuda onemli e§ik noktalan-drr. ic;inde bulundugumuz durumda, tiiketim toplumu yogun etkilerini gostermeye devam etmektedir.

Bu tebligdeki analizler c;en;evesinde dindar kadm kimliginin ve mahremiyet anlayt§uun bi.iyiik oranda degi§tigini belirtmek gerekir. Hie; §iiphesiz bu ·degi§imin sadece kadmlar iizerinde oldugunu soylemek dogru degildir. Ancak konumuz kadmla smrrh oldugundan, sadece buna deginiyoruz. Boyle bir degi§irni OI1aya 9-karan bazt ko§ullan §Oyle ifade edebilirz. Birincisi, uzun zamandrr ya§adlguruz batlhl~ma ve/veya modernle§me siireci zaten onemli oranda bir zihniyet donii§i.i­mi.i meydana getirmi§tir. Bununla baglantlh olarak Ban modernliginin kiireselle§me, postmodernlik ve tiiketim toplumu gibi yeni siirec;Ierle bu zihniyet donii§iimiine yogunluk ve b..tz kazandrrdtguu gormek gerekir. Diinya ile yakm temas mallann miibadelesi ve hlzt, artan gorece eko­nomik refah, tiiketimin de seyrini ve arkaplanm1 belirlemektedir.

Bu geli§melerin kar§ISmda ozelde dindar kadmlann belirli sabiteler i.izerinden kendi kimliklerini saglikll geli§tirebilmelerinin i.mkam olan dini ve fikhi argi.imanlar, ac;tkc;as1 hayaon hlZ1 ve diline yeti§mek konu­sunda sorunlu duruma dii§ebilmektedir. Dindar kadmlarm "dini" olaru ne kadar hayatlaruun referans1 olarak alchklan problemine girmiyorum. Ancak ic;inde y~adlguruz ''hayat"1 kar§!.layabilen, onunla yi.izle§ebilen

------ OROU ONIVERSiTESIILAHIYATFAKOLTESI/27-29 MART2015 ------

266

DIN, GELENEK VE ~HLAK BAG~MINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZVUMU - ---

ve kendisini yeniden dinamiklerinden un!tecek dini tart:I~ma ve argii­manlara ihtiya<; oldugu a~ikardrr.

~~~

------ - ORDU 0NIVERSITESi iLAHIYAT FAKULTESi / 27-29 MART2015 -------