Umajade(661 – 750)

Mu‘awiya i novi zakon

Slučajnom smrću ‘Ali-ja, Umajade su ponovo tvrdile pravo na kalifat koji su ustanovili pod ‘Uthman-om. Mu‘awiya (r. 661 – 84) je bio oštrouman, odlučan, temperamentan vođa. Bez ovih kvaliteta, nije sasvim sigurno da su napetosti angažovane u prvom građanskom ratu mogle biti rešene na vreme da se spasi novo Carstvo rušenja. Iako su Umajade, tradicionalno „ustanovljena“ porodica Meke, opuženi za promene u Islamu prvobitno kroz oportunizam pre nego kroz inspiraciju, Mu‘awiya je bio saputnik Proroka koji je gradio na njegovim porodičnim postojećim igralištima na granici sa Sirijom tokom njegovog zvanja Guverner provincije (639 – 61). Bio je pažljiv da ne ugradi umajadsku porodičnu aristokratiju već da već viđenu zakonitost bazira na saglasnošću sa vođstvom crtajući po bazi što je moguće šire. Klonio se ‘Ali-jevog prava verskog primata i bazirao njegov politički autoritet suštinski na vojsku. Organizovao je Sirijske snage duž regionalnih granica, eliminišući plemenske frakcije koje su tradicionalno odredile vojnu strukturu (strukturu sile). Posle Mu‘awiy-inog postavljanja za kalifa u Jerusalimu, centar i težište novog carstva je pomereno u Damask, daleko od intrigi Medine i ‘Ali-jeve povlašćene prestonice Kufa. Zašto Damask? U suštini to je bila odluka da pomeša ukupnu rekonstrukciju Islamskog pokreta oko interesa Umajada sa političkim pragmatizmom. Dugačka Mu‘awiy-ina rezidencija je bila učvršćena na porodičnoj svojini imovini u gradu. Nudila je ambijent dobrim delom prijatniji nego Hijaz ali i mesto u kome Arapima nije bilo teško da se osećaju kao kod kuće. Poslednje poglavlje beleži pojačano zatvaranje granica između Damaska i arapskog sveta na jugu. Ovo se proširilo ne samo na Ghassanids i na Nabathean gradove Haurana-a, nastavili su čak do Hijaz-a kroz trgovinu i verske kontakte. Jedino logično za Umajade, koji su i sami profitirali od ovih veza, bilo je da vide Damask kao prvi glavni grad doveden u arapsku sferu. Damask je ubrzo postao definisani stožer. Dok su Umajade mogle sve više da vide Jerusalim kao grad od centralnog verskog značaja (apokaliptična veza spaja Jerusalim sa krajem vremena i Strašnim sudom). Mu ‘awiya je istupao jedino ukratko iskušavajući kroz pravljenje svoje političke baze. Damask je bio logičniji izbor. Pre njegovog iskorenjivanja iz grada gde je već bio Guverner, Mu‘awiya je doneo novi zakon za njega, ostajući bezbedno udaljen od napregnutog međuplemenskog i verskog sukoba Hijaz-a i očuvanje moćne političke baze koju će rivali pronaći kao tešku za napad.

Prizma Umajada

To može biti logično objašnjenje za udaljavanje od Hijaza. Ovome bi možda trebalo dodati više i uzvišenije objašnjenje: vođa Umajada je želeo da otvori novi režim širokom rasponu ideja. Damask je bio razapet između Vizantijskog i Arapskog sveta. Obrazovane Umajade su tragale za prikladnim intelektualnim podupiračima da su najuspešniji stvorili Siriju, sigurnu bazu za Rim i kasnije Vizantiju u tako raznovrsnom regionu. U novom

carstvu je da bude opravdano, ono mora da upije iskustvo iako kroz novu veru Islam. Eksperiment Umajada trebao je da bude rezultat tog smelog pokušaja sinteze. Ipak bilo bi brzopleto umanjiti važnost promene koja je zauzela mesto u precenjenom nastavku Umajadinih planova za okolinu Damaska. Ceo red, iskustvo celog milenijuma, bilo je svrgnuto. Damask više nije bio bedem na Mediteranu, adresiran kao Semitski svet na njegovom istoku. Bio je bedem Islama protiv zapadnog sveta. Nije bio, međutim, versko srce islamskog sveta već politički centar novog carstva ostavljajući verske dimenzije Meke, Medine i Jerusalima netaknute. Centralna politička uloga Damaska u carstvu koje nije imalo tradiciju administrativne organizacije na visokom nivou zahtevala je da mnogo od iskustva bude pozajmljeno iz Vizantijskog i Grčkog sveta. prema tome nije sva Helenistička tradicija izgubljena već je kontekst u potpunosti promenjen. Izbor Umajada je bio možda najbremenitija činjenica u čitavoj istoriji grada. Čak i u porazu Damask iznenada nalazi sebe u dostizanju opet carskog cilja, koji je to izbegao još od kad se Aramaean vladavina završila 15. vekova pre. Mi malo znamo, kakav je Damask bio u tim ranim danima njegove imperijalne uloge. Najverovatnije je to bio jedan skroman početak i Damask je dozvolio da upravlja sobom po tvrđenjima starih običaja koje još uvek uglavnom koriste Hrišćani. Vladavina je bila osetljiva, poremećena manjim sakupljanjem delova njegovog carstva naročito Irak gde su neprijatelji novog režima bili najbrojniji. Prva linija protivnika Vizantijskog carstva u severnoj Siriji je preostala uznemiravala i Mu‘awiya je teško uvideo da treba da se odrekne ideje o totalnoj pobedi nad Vizantijom koja je cilj koji se usadio oživljavanjem posledica bitke Yarmuk. U skladu sa sklonošću ka modernizaciji i istinitosti, promene koje je donela arapska administracija da istka grad bile su prvo minimalne, nasuprot brutalnijem zauzimanju Iraka. Sudbina katedrale sv. Jovana je razmatrana, ali druge crkve unutar Rimskih zidina potvrđene su us ruke Hrišćana. Vođstvo Umajada zaplenilo je Vizantijsku carsku palatu pored mnoštva imovine koja je pripadala starim vladajućim klasama. Datom centralnošću carskoj palati i mogućnost kućama napuštenim od Vizantijske elite na ovom području, ova zona južno od hrama-crkve postala je, možda pre kalifata ‘Uthman-a ( 644 – 56 ), novi fokus muslimanskog postojanja. Kako je gore zabeleženo, veći deo novih arapskih stanovnika, se verovatno nije nastanio u Damasku. Oni su više voleli oblasti tačno ispod kapija starog grada ili u Ghouta gde su neki vizantijski posedi sada ležali napušteni. Ovo je nudilo raskošniji životni stil, originalnih pratioca proroka novi režim je pozivao u Damask. Navodnjavanje zemlje najzad je moglo biti prošireno za prilagođavanje novih doseljenika. Glavna modifikacija kanalnog sistema nosila je ime kalifa Yazid-a I (680-3). On još uvek snabdeva vodom dopire nizbrdo ispod Salihiye, jureći 2 m više nego prvobitni Aramaean Kanal, Tora, dopire do poljoprivrednog zemljištaisto kao Harasta na istoku. Originalno on može biti namenjen za snabdevanje palata Arapskih vođa konstruisanih na nižim delovima padina Kassyn. To je bio prvi glavni projekat posle Rimske konstrukcije kanala koji napaja grad i zemlju sa jugozapada i poslednji od kanala koje je Barada iscrtala. Hidraulična mreža je sada zapravo završena.

‘Alite-ov ustanak

Mu‘aviju je nasledio njegov sin Jazid (680 – 83); raskid sa tradicijom saglasnosti pre nego dinastička smena. Rastuće nezadovoljstvo Alijevih sledbenika poravnjano je u južnom Iraku. Posle kraće bitke kod Karibale (680), Alijevog sina Huseina je ubio Umajadski guverner. Njegova smrt je ubrzo uvećavana , od strane Alijevih sledbenika do nivoa mučeništva, ulepšana legendama o ponižavanju ostataka ovog Prorokovog rođaka. Mnogo je neadekvatnih dokumenata koji tvrde da imaju utočište za Huseinovu glavu, koju su pobednici Umajade trijumfalno nosili kroz Karibalu. Ovo uključuje nišu u današnjoj Umajad džamiji u Damasku iako osnova ove legende nije potanko objašnjena, naročito kako je sinteza u ovoj pojedinosti podeljena sa hrišćanskom crkvom. Sam Jazid nije dugo živeo. Uzastopne krize koje su usledile rezultirale su u II građanskom ratu između plemenskih i regionalnih grupa, spor je bio rešen u bitci 684. kod Majr Rahita, 17 km severo-istočno od Damaska na putu za Homs (između Dume i Adra). Novi kalif, Marvan, je već bio star i poživeo je nešto više od godinu dana. Njegov sin, Abd al-Malik (685 -705) uspeo je u prkosu brojnih pobuna u Meki i Iraku (685 – 92), uspevši da predvidi 2 decenije stabilnog vođstva koje je donelo značajne promene da se zaustavi delovanje sistema ranih Umajada. Carstvo se prostiralo od kuće Abu Sufyana do one Marwanove, plemenska lojalnost je bila realigned i administracija je uređivala nove stope temelja. Javni sistem kovanja novca je predstavljen, zamenivši prethodni oslonac na Vizantijska i Iračka izdanja. Pošto je svakoj provinciji bilo dopušteno da sledi sopstveni tradicionalni sistem administracije, ovo je sada centralizovano i provincije su bile unapred obavezane da njihove viškove oporezuju u riznicu –državnu blagajnu u Damasku. Usvojenje Arapskog kao administrativnog jezika podvukao je centralizaciju Islama i bio manje povoljan za poziciju Hriščana koji govore Grčki i koji su bili dominantno rukovodstvo. Ahl al Sham ili „snage Sirijske zajednice“ postale su regularna vojska, plaćena iz fondova koji su rasli kroz posebno upravljanje poreskim sistemima, sposobni da razviju bilo gde u carstvu , najvažniji šarene plemenske jedinice koje su prvobitno potpomagale vladajuću silu. Za prvo vreme, određeni Arapski režim bio je na mestu. Abd al Malik je umro 705 i nasledio ga je njegov sin, Al Valid, koji je nastavio politiku svoga oca, učvrstivši centralizam administracije i ukrašavanje Damaska sa pridodacima sa terena. Al Validova vladavina (705 -15) je obično uzimana kao primarno obeležje Umajadskog carstva, sigurno tačka sa koje će dosegnuti najviše granice. Kalifove oblasti sada se protežu od nedavno osvojene Španije (zauzete 711-16) do Khurasan i doline Sind i od Oxusa do Samarkhanda: najmoćniji raspon zemljine periferije kojima je čak i Rim vladao. Značajnije za Damask je,međutim, bilo da je nova vladareva namera da osnuje u glavnom gradu sjajni simbol novog poretka, privučen Abd al Malikovim velikoim trijumfalnim spomenikom u Jerusalimu, Kupola na steni, koja je postavila otisak Islama u gradu 3 vere.

Velika džamija u Damasku

Tekovina crkve Svetog Jovana Krstitelja

Damask je bio carska prestonica i jedan od prvih velikih gradova, centar zemlje Sirije (Bilad al-Shams) i osnova moći države Umajada. Iako je krajem VII veka broj hrišćana preovladavao, broj muslimanskih vernika se u to vreme znatno uvećavao. Bilo je mnogo više Muslimana nego što je to pogodovalo određenom mestu za njihove molitve petkom. Velike kolonade stubova i prostrano dvorište odnah ispred kalifove palate, na mestu gde je bila crkva sv Jovana Krstitelja, bili su za njih privlačna tekovina.

Dva kalifa su već neuspešno pregovarala sa hrišćanima oko ustupanja ove crkve. Šesti kalif Umajada, Al-Walid je bio mnogo odlučniji u želji da da svoj pečat arhitekturi grada Damaska. Umajadi su imali potrebu da odbace vizantijsku nadmoć izlažući postojanost novog islamskog poretka. Al-Walid je mogao, naravno, da podigne građevniu van zidina grada, ali je on želeo već postojeće sveto mesto, sa simboličnom vrednošću na kojem je hram koji je uveliko bio poštovan. Tu je već pre više od 1500 godina bilo središte gradskih religioznih okupljanja, a Al-Walid je njegovim pretvaranjem u svetilište islamske vere želeo da naglasi da je islamsko carstvo istinski naslednik Grka i Rimljana, i da je dovoljno veliko da zauzme tu svoje mesto. On je takođe računao na to da se hrišćeni neće mnogo boriti. Poznato je da su ranije, čak i pre kraja VII veka, hrišćani neke stare rimske hramove prilagođavali svojim potrebama i pretvarali ih u crkve. Činjenica je bila da hrišćani nisu koristili ceo temenos, već je njihov običaj bio ograničen na to da se crkve grade negde u zapadnom delu dvorišta. O tome su naučnici tokom celog prošlog veka raspravljali, i došli su do zaključka da su tvrdnje arapskih pisaca koji govore da su dve vere delile istu crkvenu građevinu, tačne. Odmah po osvajanju, muslimanske vođe su utvrdile područje unutar ranijeg hrama koje su prilagodili za muslimansku molitvu. Prvo se kao musalla- mesto za molitvu na otvorenom, koristil arkada temenosa, da bi se posle postavila kibla- koja ukazuje na pravac molitve.

Ulazeći u temenos, kroz trodelna vrata ispod Teodosijevog natpisa, muslimani su se okretali desno, ka toj staroj verziji džamije, dok su hrišćani skretali pogled na drugu stranu, levu, ka crkvi Svetog Jovana Krstitelja. Ova podeljena uloga svetilišta je odgovarala prisustvu istočnog dela južnog zida, gde se nalazio mihrab-niša, verovatno ustanovljen od strane Mu’awiya, mihrab Prorokovih pratilaca, koji je podignut u čast prve generacije Prorokovih sledbenika.

Mnogo toga je, međutim, nepoznato o ovom kritičnom periodu grada Damaska. Pozniji arapski spisi ističu da je kalif Al-Walid bio primoran da pažljivo postupa u preuzimanju celog crkvenog kompleksa za muslimansku veru. On je mogao, naravno, kao kalif da jednostavno preuzme vlasništvo, ali to nije bilo u skladu sa njegovom politikom izmirenja sa hrišćanima. Štaviše, postojao je jedan ugovor pod kojim su muslimani stupili u Damask pod veoma mirnim uslovima, i koji je hrišćanima garantovao da nastave sa upotrebom svojih svetih mesta.

Građevina

Građenje Velike džamije u Damasku je otpočeo kalif Al-Walid, 706. godine, godinu dana nakon stupanja na presto. Crkva je ranije bila posvećena Svetom Jovanu Krstitelju. Jovan Krstitelj je jedan od proroka kojeg poštuju i hrišćanska i islamska tradicija. Arapski pisci su u svojim opisima o postanku džamije držali do poštovanja

tradicionalne posvete crkve. Posveta Svetom Jovanu Krstitelju je, dakle, prešla u islamsku tradiciju, baš kao što su i relikvije Svetog Sergija koje su bile u Rusafi, prenete u džamiju koja je nastavila tradiciju hodočašća. Hroničar iz Damaska, ibn’Asakir ( 1105-1176. )u svom „Opisu Damaska“ piše da je kalifa Al-Walida jednog jutra probudio jedan radnik koji je prošao kroz jamu na mestu gde se gradila džamija, da je kalif ušao u tu jamu, osvetljavajući put svećama i u njoj je pronašao kutiju sa korpom u kojoj je ležala glava Svetog Jovana Krstitelja, sina Zaharijinog. Al-Walid je naredio da se glava ponovo sahrani i inkorporira unurar džamije, a to mesto je u džamiji obeleženo stubom koji je poznat kao Al-Sakassek. Na žalost, grobno mesto Svetog Jovana Krastitelja je potpuno izgorelo u strašnom požaru koji je izbio 1893. i koji je uništio veliki deo unutrašnjosti džamije. Nadgrobni spomenik koji se danas tu nalazi je iz novijeg vremena i sagrađen je na mestu gde je glava Svetog Jovana Krstitelja pronađena. Postojanje ovog nadgrobnog spomenika unutar džamije privlači mnoge jer ističe njenu povezanost sa ličnošću koju duboko poštuju i hrišćani i muslimani.

Ova džamija je bila veliki poduhvat za dinastiju Umajada, dinastiju koja je bila na vlasti samo 50 godina, koja nije imala veliku tradiciju građenja javnih zdanja. U Velikoj džamiji su svi glavni elementi,koje je zahtevala islamska religija u ranim decenijama,jasno iskazani: trem za molitvu ili svetilište, najverovatnije natkriveno, kibla koja ukazuje na pravac Meke, dvorište sa kolonadom stubova koje označava veliki broj vernika...

Odluka da se zidovi temenosa (čije su spoljne dimenzije 100x160) iskoriste kao parametar za novi kompleks se loše pokazala, jer je to značilo sa džamija prosto mora da bude sagrađena po nepravilnim razmerama i verovatno mora da bude veća nego što je bila dozvoljena veličina po pravilima muslimanske zajednice u to vreme. Drugi faktor koji određuje veličinu i orijentaciju građevine bila je potreba da se vernici orijentišu ka jugu, u pravcu Meke. Južni zid je, stoga, predstavljao sećanje na prve nolitve Prorokovih sledbenika.

Kao i kod drugih ranih projekata Umajada, rešenje se postiže ne samo savladavanjem prepreka već i preuzimanjem ideja sa rimskih bazilika; prostor ove crkve je bio podeljen stubovima na tri broda a to je savršeno odgovaralo onome što je do tada bila prihvatljiva forma džamije. Unutrašnjost građevine je orijentisana u pravcu istok-zapad i zapaža se upotreba stubova i kapitela koji su preuzeti sa antičkih hramova. Ono što je bilo novo je i odluka da se po sredini naročito istakne osovina sever-jug. Osovina u pravcu istok-zapad je bila podeljena na dva dela visokim transeptom, što je zamisao koja je bila potpuno nepoznata u rimskom ili vizantijskom repertoaru. Da bi se izbeglo poklapanje sa transeptom, središnji brod bazilike ne sledi rimsko-vizantijska pravila po kojima bi tebao da bude širi i viši od druga dva već su svi brodoviiste širine. Građevina je natkrivena kupolom, koja je prvobitno bila od drveta, i nalazi se iznad središnjeg dela transepta što je još jedna novina, a tu je verovatno da bi se postigao dodatni utisak drame. Ova sigurno velika kupola je prvobitno bila flankirana dvema polukalotama i privlačila je mislimanske putnike koji su bili nome očarani. Među njima je ibn Jubayr koji se 1184. godine divio blještavim dekoracijama njene unutrašnjosti. Na žalost, prvobitna kupola je dva puta uklanjana i ova sadašnja ne poseduje tu bogatu dekoraciju koju je ibn Jubayr opisao kao „prizor koji inspiriše“.

Stari južni trodelni portal crkve Svetog Jovana Krstitelja je prevelik i njegov najzapadniji otvor je zazidan i pretvoren u mihrab. I originalni mihrab je 1893. izgubljen u požaru ali ga je isti ibn Jubayr opisao kao „najdivniji u islamskom svetu po svojoj lepoti i retkoj umetničkoj obradi“. Njegovi ostaci od pre 1893. su verovatno preživeli iz Al-Walidovog doba i mogli su se videti u XIX veku u evropskim opisima džamije koji otkrivaju kasnovizantijski stil u dekoraciji sa učestalom upotrebom niša sa kolonadama.

Odluka da se očuva visok temenos značila je da većini zidova Velike džamije nedostaju prozori ili vrata. Potreba za svetlošću i vazduhom je rešena postavljanjem visoke drvena tavanice, prvobitno prekrivene crepovima, dovoljno visoko postavljene da zameni prozore iznad linije temenosa. Njena divna rezbarija sa prepletima traka predstavlja stil karakterističan za islam.

Prilaz sa dvorišne strane je bio sa arkadnim otvorima koji su omogućavali nesputani prolaz i obilje svetlosti i vazduha. Zapadna fasada ima oblik koji je sasvim sigurno pozajmljen iz vizantijskog repertoara. Ogromnih je razmera i po ivicama je ograničena sa dva stuba. Tu su i jednostavni luci: niži red sa trodelnom arkadom, nadvišen manjim prozorima koji su istog oblika a svi zajedno su uklopljeni unutar većeg luka koji opet ponavlja osnovnu formu. Mnogi istraživači su primetili upadljivu sličnost fasade a palatom iz prejustinijanskog perioda koja je predstavljena na mozaicima u San Apolinare Nuovo u Raveni.

Od ostatka kompleksa, Al-Walid zadržava kule koje su stajale u svakom uglu a dve južne služe kao postolje minareta koji služe da pozovu vernike na molitvu.

Južno od džamije, Mu’awiya je utvrdio carsku palatu na mestu koje je u vizantijska vremena bilo određeno za vladarsku palatu. Kalif ju je preimenovao u Dar-al Khadra, što znači Zelena kuća ili palata, a iz arapskih književnih izvora znamo da ju je Mu’awiya ponovo sagradio kao carsku palatu.

Ništa iz vremena Umajada nije preživelo ali na stazi koja vodi od juga ka zapadnom delu južnog zida džamije je ostalo 30 do 40 stubova sa trema koji su još mogli da se tu nađu sredinom XIX veka. Ovaj karakterističan rasprored vladarske palate (Dar al’ Mara) dvorišta sa stubovima i džamijom se ponavlja na još nekoliko mesta.

FANTASTIČNA BAŠTAAl-Validov staran coup de theatre je bilo dvorište za sebe.Možda je pozajmljeno iz plana originalne Prorokove kuće-džamije u Medini ili je presedan u Iraku,dvorište je bio integralni deo plana.Rimske kolonade oko otvorenog prostora su značajno bile modifikovane.Južna polovina je bila promenjena da bi se očistio put za salu za molitvu.U severnoj polovini,originalni stubovi su bili zamenjeni sa robusnijim stubovima koji su bili poređani u koloni.Neki od rimskih stubova su bili sačuvani na licu mesta dok su drugi bili drukčije iskorišćeni(u kasnijim arapskim rekonstrukcijama svi sevarni stubovi su bili uklonjeni I zamenjeni snažnijim).Sve ovo je građevinu činilo izuzetnom,što govori o tome da su Umajadi bili vladari poznatog sveta od Persije do Atlantika I Damaskom kao sedištem.Ono što je upadljivo temenos sa prelepim redovima stubova,centralna cella(bema) na kome urađeno to završno ulepšavanje koje je bilo razlog divljenja kroz vekove.Al-Valiv je naredio iznad nižih obloženih zidova mermernog sokla bude ispunjen mozaicima.Kalif je okupio tim lokalnih I stranih zanatlija školovanih u klasičnoj tradiciji sa lokalnim odstupanjima.Trebalo bi naglasiti da je bilo dosta elemenata koji su pozajmljeni iz tog dugo poznatog lokalnog repertoara,40 tona takla I kamene kocke(od

kojih je 12 tona bilo samo zelenih)su bili postavljeni tako da je ceo prostor zasijao kao fantastična bašta I svaka kocka je postavljena pod određenim uglom tako da bude osvetljena kada se gleda odozdo.Ono što mi sad vidimo je kompromisna verzija originala,ali još dovoljno da pruži osećaj svog neodoljivog uticaja.Svaka površina viđena iz dvorišta iznad nižih zidova je bila obuhvaćena vizijom onoga što raj može da bude.Prema normama nove vere bilo je zabranjeno prikazivanje ljudskih I životinjskih oblika.Umesto toga na blještavo zlatnoj pozadini bio je prikazan plodan tepih vegetacije I potoka protkan palatama,kućama,rotondama,što daje utisak mešavine elemenata iz različitih tradicija,od orijentalnih do klasičnih iako je dominantan vizantijski idiom viđen kroz prizmu Sirije.Unutrašnjost molitvenog prostora je bio još lepše dekorisan.Do visine od najmanje 3 metra,mermerne ploče su ponovile unutrašnje zidove,dok su neki paneli bili bogato ukrašeni detaljima od zlata.Ono što su Umajadi preuzeli od Rimljana je ljubav prema crvenim I zelenim bojama mermera koji je oivičen grupom ukrasa i mozaičkih dekoracija.Samo 2 fragmenta I nekoliko fotografija od pre 1893.god. predstavljaju opstanak postojećih rekonstrukcija urađrnih od strane Suvageta na osnovu literarnog dokaza o oblaganju Prorokove džamije u Medini.Poplava studija o džamiji locira rimski natpis na južnom zidu ispod mermernih kolonada.Ovaj izuzetno skup ukras od 4 grupe zlata iznad i lazulita na zemlji održali su se sve do požara 1893.godine.Dekoracije mermerne skulpture u obliku grožđa i trnja izvedena je u zlatu ističući upotrebu poznatih simbola za isticanje svetih mesta Umajada.Iznad je ponovo mozaik koji je raskošno tertiran završava komletnu dekoraciju zida.Mnogo mastila je potrošeno na temu uzora po kome je urađena džamija , da li je vizantijski,neo-rimski,sasanidski,sirijski ili je to bio prvi procvat islamske umetnosti.Bila je,naravno,sve ovo.Kao sve velike sinteze I ova je prerasla njeno poreklo i reflektuje vitalnost lokalnog sirijsko-palestinskog repertoara uprkos dislociranosti prethodnih decenija.U umajadskoj umetnosti njena briga za detalje se ogledala u horor vacui,bila je takođe i zbir veština multinacionalne sile izvučenih ne samo iz lokalnih izvora već I od posete eksperata koji je doneo njihovu specijalnost(osobenost) i tradiciju koji je stvorio svet imaginacije,pola fantazija pola realnost.Iznad svega,sinteza predstavlja konvergencije dve realnosti,opadanje antičkih I težnja islamskog senzibiliteta da pronađe svoj jezik.Sve je urađeno od strane Kalifa s namerom da se preko džamije širi poruka o novom poretku.Vernicima,kao I ne muslimanima kojima je poruka isto bila upućena,rezultat je bila poznata egzotična scena.Istina je da je vizantijska tradicija takođe tražila da se površina pokriju geometrijskom ili reprezentativnom umetnošću ,ali niko dosad nije išao toliko daleko da je ukrašavao na samo unutrašnje zidove već I veliki spoljašnji prostor bogatim mozaicima sa obiljrm boja,preko hiljadu kvadratnih metara fasade od mermera ,okruženo dvorištem I kolonadama.Upoređujući ove snoviđajuće scene sastilizovanom dekoracijom prve velike umajadske arhitekture(podigao njegov otac Abd al Malik) sa kupolom na brdu u Jerusalimu koja je završena 13 godina pre umajadske džamije.Težnja ka egzotici koja je više teška I barokna,tu je prikazan raj za svakoga ko je smeo da uđe u ovu fantastičnu baštu.Ovo se posebno odnosilo na arapsku publiku,radilo se iz mnogih opisa Damaska kao centra na zemlji koji je proizveo raj islama ponuđen vernicima.Našta na svetu(slično)nije bilo viđeno ni pre ni posle.

PRAG RAJA

Nije mnogo potrošeno na realizaciju Al-Validovog sna.To ih je koštalo sedmogodišnjeg dohotka Damaska.Svo kamenje je bilo dostupno na licu mesta.Zanatlije su bile dovedene iz Egipta kako bi stvorili lokalni tim,ali kasnije su Arabljani računali da je vizantijski vladar bio obmanjen jer je slanje grupe iz Konstantinopolja delovalo nestvarno.Ono što je još neverovatno jested a je ovo bila jedna od 3 glavne prestižne džamije pod vlašću Al-Valida.Druge su bile nove u odnosu na položaj Prorokove kuće u Medini,prvo islamsko mesto obožavanja i obnova Al-aqsa džamije je zaokružila posvetu svetog mesta u Jerusalimu.Al-Valid je možda bio inspirisan kupolom u steni u Jerusalimu,spomenik koji je komemoracija trijumfa islama nad starim pravilima I koja je pokazala mogućnost prilagođavanja mozaičkim dekoracijama u službi islamske poruke.Izbor tri nova gradilišta(Medine,Jerusalima i Damaska) je sigurno simbolično afirmisao status nove vere kao naslednika judaizma i hrišćanstva povezujući Hijaz sa novim carstvom I relativno helenizovanom provincijom.Uključivanje Damaska i korišćenje idioma arhitekture samo izmenjeno u skladu sa islamskim potrebama bio je ključni deo tog simboličnog kontinuuma.Kao velika luka pustinje Damask je prirodna tačka inerpunkcije između helenističkog I semitskog sveta.Ponovo potvrđujući korene islama u Hijaz(zbog toga je Nova džamija u Medini pronađena 10 godina pre Drugog građanskog rata)Al-Valid je želeo da se okrenu svetu i da uče iz jihovih dostignuća.Oni moraju bez straha da zauzmu jedno od dva najbolja mesta.U 9.veku arapski pisac Al Mukadaši je rekao da je Al-Valid želeo da stvori džamiju koja će privući pažnju na sebe i postati jedno od znamenitosti sveta zajedno sa hrišćanskim crkvama izgrađene u Bilad al Šamsu.Islam je bio veća istina od judaizma I hrišćanstva(jerusalimski spomenici teže da preteknu rotondu iznad Svetog Groba sa bazilikom).Damask je njihova budućnost,centar novog sveta koji se proteže kroz veći deo carstva Aleksandra Velikog,kao dostojna zamena za slomljene rimske oblasti,novi Jerusalim,novi Rim,novi Konstantinopolj.Džamija je bila epicentar nove civilizacije,većina zgrada je verovatno bila bogato ukrašena pruzeta od Rima(dekoracija).Od kupole u steni pa do umajadske džamije,Umajadi su izradili niz arhitektonskih simbola od velikog značaja.Oni su zaista znaci tranzicije nekoliko generacija od ljudi koji su imali nekoliko arhitektonskih tradicija u carstvu koje su dramatično naglašavale novi poredak.Postoji dodatna dimenzija u Damasku projekat u koji je teško proniknuti i kroz naše sadašnje poimanje islama.Kao deo procesa pomeranja centra gravitacije islama ka zapadu tako da je Damask stekao oblik specijalnog svetog mesta.Bio je region blagosloven od Boga,prko koga anđeli šire krila i gde je njegov Prorok živeo i umro I onaj koji bi imao posebno važnu ulogu na dan Strašnog suda.Ovo je bilo sadržano I u ranijoj islamskoj tradiciji pripisanoj Proroku.Ona podstiče stalno kretanje plemena posebno Jamana iz Arabije što je dinastiji Umajada davalo određeni prestiž.Ova nova građevina je sagrađena po tradiciji starih hramova I u skladu sa Svetim Jovanom.Namera Al-Valida bila je jasna svakom posmatraču Muslimanu ili ne,Damask je postao sveto mesto islama.

90 GODINE IMPERIJEProjekat je oznacavao samopouzdanje carstva koje se nalazilo na vrhuncu.Al

Valid je razvio carski arhitektonski stil koji se slaze sa ambicijama carstva,715. godine kada su završeni poslednji radovi na džamiji, al-Walid je umro. Druga dva sina Abd-al-malik, Sulejman i Umar II smenjivali su se u kratkom periodu od 715. do 720. dok nije četvrti brat Hisham (vladao od 724 - 743.) preuzeo vlast tokom Marvanid vladavine.

Hisham je stekao veliku slavu kao i graditelj ali ne u gradovima. „Palate“ su tako lako pripisane njemu, bile su razasute po rubovima pustinja Sirije i Palestine.

Kasniji kalifi nisu imali toliko pava na novčana i prirodna dobra niti vlast nad različitim etničkim i kulturnim oblastima koje su kalifi druge generacije postigli. To je delimično i bio problem svih imperija, kada proces brze ekspanzije iznenada dođe do tačke zastoja. Unutrašnje tenzije, kao što su rivalstva između raznih plemena, počeli su da ugrožavaju jedinstvo koje je bilo uspostavljeno u umajadskoj vojsci. Elita koja je forimirala jezgro vojske počela je da gubi svoju koherentnost. Umar II je kratko vreme pokušao da istakne univerzalnu misiju islama što je značilo prihvatanje svih koji su hteli da prihvate veru pre nego da posmatraju na islam kao arapski pokret.

U istorijskom smislu, umajadska vladavina iz Sirije bilo je skretanje sa pravog puta i u konačnoj analizi, zemlja nije imala dovoljno populacije, nije bila dovoljno ujedinjena ili bogata da može da izdrži tako veliku imeriju.

Šansa da Damask sačuva svoju ulogu, kao prestonica, bila je kasnije još više umanjena jer su kasniji kalifi bili nezainteresovani za Damask kao prestonicu svoje vlasti. Tako je prestonica postala pokretljiv fenomen. Sulejman je za prestonicu izabrao al-Ramla u Palestini, Hisham u Rusafa (hrišćanskom hodočasničkom centru koji je i dalje privlačio ogroman broj arapa svih vera iz centralnih pustinja). Praksa izgradnje pustinjskih palata, trajnih verzija pre islamskih graničnih hira (bivaka), bila je u stvari romantično podsećanje na dinastičke korene u pustinji koje i otkriva konstantan eklektički ukus vladara. Ova eksperimentisanja su međutim dala istaknute umetničke rezultate. Ulaz u npr. umajatsku palatu u Qasr al-Heir al Gharbi, rekonstruisane 50-ih XX veka, kao ulaz u nacionalni muzej u Damasku je još jedno brilijantno delo. On predstavlja zapanjenom posmatraču rustičnu dekoraciju neka vrsta pozorisne dekoracije koji su bili pozadina rimskih pozornica. Takvi tipovi gasr al-heir (utvrđene palate) koji su verovatno imali i praktične svrhe (agrikulturalna ostvarivanja kontakata sa pustinjskim plemenima), pronađeni su u mnogim delovima sirijskih i jordanskih pustinja, često sa razumnom udaljenošću od Damasku, ponekad u divljem romantičnom okruženju, kao što je u Jebel Seis u ugasenom vulkanskom jezgru (100 km istočno od prestonice, verovatno delo al-Walid). Najbolje sačuvan i verovatno je najlepši istočni Qasr al-Heir 100 km istočno od Palemire. Vrtovi (nastali navodnjavanjem), park za igru i kupatila su nestala, ostali su samo zidovi koji štrče u pustinji.

Naslednici umajada su proširili istinu koji su oni isušili mešavinom neumerenosi i prozaičnosti. Skorije studije krive iscrpljujuće efekte konstantnog ratovanja protiv Vizantije, kao pokušaj da stvore podstrek za „Sveti rat“. Možda je sve to postalo preteško i vladari su se povlačili svaki u svoj omiljeni kraj sirijske divljine, neuspevajući da pomire suprotstavljene strane.

Neki kasniji kalifi posvetili su se liberalizmu, pa treba da budemo oprezni kada ekstremnu osobu kao Valida II uzimamo kao predstavnika epohe. „Valid II se igrao sa vlašću koju je posedovao“ bio je sud nemačkog istoričara Velhausena, „on se odlikovao po ludoj i lakomislenoj vladavini“. Validova ljubav prema mizici i poeziji bila je dobar kvalitet ali ostatci njegove izvrsne palate u Khirbet al-Mafjer severno od Jercho u Palestini, pokazuje kako je njegov ukus pomerio eklekticizam umajada do novih granica. Neke karakteristike, kao na primer, veličanstveni mozaik „Muzičke sobe“ je virtuozna sinteza, druge kao što su detaljno ukrašeni lukovi – mesopotamijski, rimski, vizantijski i proto-arapski, razvijaju se u nemirnoj raskoši – visoko viktorijanski u svom preteranom

entuzijazmu, pogotovo jer je efekat pojačan baroknim kupidonima i figurama životinja. Valid II je možda bio dosta angažovan i učen ali njegova naklonost prema dugim slavljima u čast vrlina vina, bile su loše vrline, koje su podstakle njegove neprijatelje da organizuju njegovo pogubljenje. Nekoliko Yamanis su bili saposleni za to delo. Međitim, on je pobegao iz Jericho i krenuo na istok ka Damasku, u potrazi za utehom, u samotnoj pustinji u udaljenoj palati al-Bkhar, čiji su ostatci sačuvani 20 km južno od Palmira.

„Ostavi mi, Sulejmanu, vino, devojku da peva, i čašu,To je dovoljno bogatstvo za mene,Mada je to život na golom peščanom brdu ali sa Selmom u mom naručju,Ja ga ne bih menjao.“

U Bkhari su ga uhvatili yamanis. Bio je ubijen dok je čitao Kuran, njegova glava je odnešena kao trofej u Damask, čoveku koji je naručio njegovo pogubljenje novom kalifu Jazidu III. Jazid se uzdigao do prestola surovom kampanjom, a svoje takoreći ustoličenje je krunisao ulaskom u Damask na magarcu, time obećavši da se neće upuštati u ekstravagantne javne delatnosti. Ovo odricanje velikih vremena umajada mu je donelo malo dobrog. Njegova vladavina je trajala samo 162 dana. Tada se imperija rastrgala u plemenskim sporovima i seriji pobuna širom provinije.

Poslednji umajatski kalif Marvan II (vladao 744-750.) je imao kvalitete tvrdoglave bezobzirnosti, koji su bili potrebni za obnovu dinastičkog autoriteta. Proglašen je za kalifa u Velikoj džamiji u Damasku, ali je uskoro pao kao žrtva dugog podrivanja autoriteta oko kalifata. Neuspevši da pokori svoje protivnike yamanis koji su bili jaki u južnoj Siriji, on je premestio prestonicu u Haran u Jazira , možda zbog izbijanja kuge u Damasku. Nameravao je da otpusti tradicionalnu sirijsku vojsku koja je održavala režim. Umesto nje, stvorio je alternativnu vojsku od Qaysi puka raspoređenog na severo-istoku Sirije, ali napor u gušenju pobune na dalekom jugu Sirije, oslabili su kalifov kapacitet u očuvanju istočnih provincija, gde su arapi Khurasan digli pobunu.

Iz svoje baze u Haranu, Marvan je potčinio svoje neprijatelje u surovu primene sile dok se borio za povratak Iraka. Damask je konačno bio napušten od dinastije koja ga je vinula do statusa prestonice jedne svetske imerije. Njegovi zidovi su srušeni, a elitam masakrirana od strane vladara.

750. godine, njegovi neprijatelji iz abasidske frakcije u Iraku, koji su još od 718. godine izazivali majatski autoritet i tražili kalifat za potomka Prorokovog ujaka Al-Abbas, pobedili su Marvana u bitci kod reke Zab, pritoci Tigra. Prva bitka između islamskih imperija, suštinski nije bila bitka između Sirije i Iraka, već između dva naroda Qaysi (na severo-istoku Jazire) i Khurasanis. Marvanovo povlačenje u Damask nije uspelo, jer grad koji je on izbegavao, zatvorio je svoje kapije za njega. Dani slave ranijih kalifa su prošli, Marvan je ubijen u Egiptu u borbi.

SLAVNI NEUSPEH

Posle kratkog otpora, Damask je pao pod abaside 25. Aprila 750. godine. Mu-awiya je osnovao carstvo čiji je autoritet zavisio od Quraysh kao neizbežnih naslednika Prorokove zapovesti.Umajadska era tezila je da izgradi kalifat zasnovan na svetskom autoritetu,bez direktnih potomaka Proroka ali nije uspela da razvije politicke institucije neophodne kao dodatak vojnoj moci koji ce odrzati imperiju.Tezili su da ostave islamske religiozne centre u Medini i Meki, a izabrali su sta je najbolje iz starog i novog poretka.Ali na kraju su pali kao zrtva arapske neujedinjenosti.Njihovi sporovi bili su podhranjivani plemenskim nasledjem,umajadi su stajali postrance dok je religija rasla cija tradicija danas odredjuje nacela islama.Umajadi su smatrali sebe predstavnicima Boga,na celu zajednice i mislili su da netreba da dele svoju vlast sa sve jacom klasom verskih ucenjaka.Vise su tezili da zadrze islam kao religiju privilegovane elite, ignorisali su univerzalnu prirodu Prorokove poruke, dok su na istoku Khurasan zahtevali da islam postane sire rasprostranjena vera.Kalifi nisu uspeli jer nisu prilagodili Damask svojim svrhama,nisu stvorili od njega veliki urbani centar koji bi bio u stanju da potpomogne ambicije imperije.Islam je ostao religija elite i nije uspeo da se ukoreni u gradu koji je ostao provincijalni centar.Jedna od lekcija koju umajadi nisu naucili od rimljana,bilo je da se uzdignu iznad svog etnicko indetiteta i prihvate ne arapske muslimane u delatnost imperije.Vazni centri kasnijih umajada pomerali su se ka istoku.Umajade nikad nisu znale kako da se nose sa visejezicnom i visekonfencionalnom atmosferom Damaska.Umajadi su mozda uspeli da stvore svetsku najvecu imperiju ali nisu uspeli da stvore nista vise od simbolicne prestonice za nju.

Na neki nacin, islamska pobeda nad Damaskom bila je prelaka.Na pocetku voljni da prihvate lokalnu administraciju,arapski je postao zvanican jezik on je bio samo jos jedan semitski jezik koji su damascani naucili.Vecina hriscana nije imala obavezu da se preobrati a osecanje arapskog indetiteta kroz islam ucvrstice se tek od VIII veka.

Pod Validom I bilo je 45 000 muslimana registrovanih za vojnu sluzbu u jund Damaska ( jund je ukljucuvao i fenicansku obalu), od ukupno 200 000 muslimana koji su predstavljali srazmerno mali broj u odnosu na 3 500 000 sto cini ukupnu populaciju u Siriji i Palestini.

Dok naglasavamo krhkost umajadskih dostignuca, nesmemo da opovrgnemo nasledje koje su ostavili.Mada umajadi nikad nisu stvarali svoju imperiju kao Rimljani,ali transfer kalifata u damask i uspostavljanje dvora kao i administrativnog sistema stvorio je pogodnije tlo za razvoj , sto se ne bi desilo da le kalifat ostao u pustinji.Birajuci kao osnovu onu koja razdvaja svetovno od duhovnog,oni su stvorili pocetnu tacku koja im je omogucila da se uzdignu iznad fatalnog fakcionalizma koji bi ih ubzo podrio da su ostali u pustinji.Velika dzamija u damasku predstavljala na neki nacin ostvarenje umajadskih snova u trenutku kada su njihove ambicije bile na vrhuncu-da osvoje cak i Vizantiju.velika dzamija je takodje postala simbol kratkog umajadskog procvata kada je sirijska prestonica bila na vrhuncu svoje slave.