GIMNAZIJA U NOVOM PAZARU

RAD I PODELA RADA

- diplomski rad -

Profesor: Učenik:

Novi Pazar. 2011.

2

Diplomski rad

SADRŽAJ:

UVOD........................................................................................................................3

I POJAM I SUŠTINA RADA

1. Pojmovno određenje rada................................................................................52. Društvene potrebe i rad...................................................................................7

II PODELA RADA

1. Rad i društveno delovanje...............................................................................92. Istorijska podela rada....................................................................................113. Društvena podela rada danas.........................................................................13

III OBLICI I TENDENCIJE SAVREMENOG PROCESA RADA

1. Svojina...........................................................................................................152. Otuđenje........................................................................................................183. Savremeno obrazovanje i podela rada...........................................................21

ZAKLJUČAK..........................................................................................................24

LITERATURA........................................................................................................26

3

Diplomski rad

UVOD

Čovek je oduvek težio da stvori sebi i zajednici što bolje uslove života i obezbedi opstanak, a to je bilo moguće samo menjanjem i prilagođavanjem prirode gde rad ima vodeću ulogu. Proučavanje rada započeto je još u antičko doba u okviru filozofije. Mislioci toga doba su u svojim spisima izvodili različite zakljuČke o njegovoj svrsishodnosti. Među prvima je bio stoik Panaitije u II v.p.n.e. koji je govorio da su stvari koje donose korist čoveku proizvod njegovog rada, kao i Ciceron koji je u svom spisu “De officiis” (O dužnostima) govorio da čovek radom treba da preoblikuje prirodu da bi ona služila ljudskoj reprodukciji. Kasnije u prosvetiteljskoj filozofiji XVII veka naučnici poput Džona Loka i Adama Smita ukazuju na druge značajne karakteristike rada. U XX veku počinju da se zasnivaju mnoge posebne nauke o radu kao što su sociologija rada, psihologija rada itd.

Rad je suštinska karakteristika čoveka jer se kroz svesnu, organizovanu delatnost prirodna materija preobraća u čovekovo delo, u opredmećenje njegovog života. Rad ima fundamentalno društveno značenje za celokupnu egzistenciju svakog pojedinca i društva u celini - uslov bez koga se ne može. Ljudski rad predstavlja, dakle, bazičnu sferu egzistencije čovečanstva koja u krajnjoj instanci određuje sve ostale sfere društvenog delovanja. Intelektualni progres najjasnije pokazuje u kojoj meri raste čovekova moć prema ostaloj prirodi. Ako se vidi samo ova strana čovekovog stvaranja, onda vidimo samo afirmaciju, potvrđivanje njegovih stvaralačkih moći. Rad je proces kroz koji on razrešava života. Ljudski rad pojedinca (u kome se usredsređuje celokupni društveni rad) modifikuje prirodni svet prema svojim potrebama, menja i samog sebe pre svega u tom smislu što neprekidno povećava sopstvenu stvaralačku moć. Čovek je danas rukom dosegao svemir, a njegove ambicije idu još dalje: i ako svaki treći čovek još gladuje on se sprema da i svemir osvoji. Ali čovek je nemoćan pred svetom i organizacijom koju je sam stvorio.

Rad i stvaranje, pa, i samo socijalno i psihičko biće čoveka, su društveni proizvod. Zadovoljavajući svoju potrebu za stvaranjem, za radom čovek proizvodi dobra potrebna za egzistenciju društva. U društvenim odnosima tokom cele

4

Diplomski rad

civilizacije rad kao područje ljudske satisfakcije pretvarao se u sferu prinude i nasilja. Čovekove potrebe za asocijacijom, za indentifikovanjem, za korenima u sredini kojoj pripada, dobijaju sasvim nove karakteristike.

U sociološkoj literaturi prisutna su shvatanja po kojima je ljudski rad ključni činilac načina života neposredovan zavisnošću načina života od razvoja proizvodnih snaga i karaktera društvenih odnosa u okviru kojih se vrši proizvodnja vrednosti. Način života je kvalitativna kategorija »koja nastaje i razvija se pre svega u procesu rada i društvenog života, on prožima proces potrošnje i utiče na stav ljudi prema posedovanju materijalnih potrošnih dobara, korišćenju usluga i na njihovo ponašanje u slobodnom vremenu.

5

Diplomski rad

I POJAM I SUŠTINA RADA

1. Pojmovno određenje rada

Rad je odnos u kom se čovek svesno spaja sa prirodom u nastojanju da i sam deluje ako ne kao prirodna sila a ono bar kao produžena ruka prirode ili kao sila nasuprot prirodi. Rad je osnovno obeležje društva i suštinsko svojstvo ličnosti. Svoju ljudsku vrstu čovek stvara kroz rad, kao stvaranje materijalnih dobara za čovekovu egzistenciju. Čovekov rad postaje radom samo kroz zajedništvo sa drugim pojedincima pa je rad po svojoj suštini društvena kategorija. Samo kroz rad čovek prisvaja prirodu i menja svoju poziciju prema njoj. Rad je i kriterijum društvenog vrednovanja pojedinca. Čovek se potvrđuje i dokazuje u društvu svojim radom. Socijalne i individualne patologije povezane su sa radom jer je rad materijalni i duhovni milje ljudskog otuđenja i razotuđenja.

Istorija društva za većinu sociologa je istorija razvojnih oblika rada. DRuštvo se legitimiše vrstom i karakterom rada sadržanim u njemu. Primitivniji oblici i načini rada podrazumevaju savremenije društvo. Rad je univerzalna mera vrednosti društva i čoveka.1

Rad je svrsishodna čovekova delatnost razmene materije sa prirodom. Svrsishodnost čovekove delatnosti je suštinsko razlikovanje čoveka od drugih prirodnih pojava. Svesnost, ciljnost i svrhovitost čovekovog rada je „ono što razlikuje najgoreg graditelja od najbolje pčele“ jer je on svoju grdnju izgradio u glavi pre nego što će je izgraditi u vosku. Na završetku procesa rada pojavljuje se rezultat kakav je na početku procesa već postojao u radnikovoj zamisli, dakle, idealno.

Kao osnovna društvena pojava, rad je suštinsko određenje čoveka i njegova večita preokupacija. U sociološkom smislu rad je društvena pojava koja se manifestuje:

1. kao međuljudski odnos prema radu i drugim pojedincima u procesu rada;2. kao tip radne organizacije koja je institucionalni okvir obavljanja rada

kao delatnosti;3. kao brojne društvene profesije proizašle iz podele rada;

1 Radenović, P. (2004): Opšta sociologija, Teorijske kontroverze, Beograd, str. 89.

6

Diplomski rad

4. kao odnos između rada kao osnovne društvene delatnosti i svih ostalih društvenih delatnosti.2

Sveobuhvatno sociološko određenje rada predmet je sociologije rada. Definicije rada i rezultati sociologa rada, ukazivali su da je rad kompleksna društvena kategorija, što otežava formulisanje celovite defincije. Međutim, detaljno su analizirani neki delovi i momenti rada:

1. savlađivanje teškoća ili napora da bi se zadovoljile nečije potrebe;2. trud ličnosti za čije izvršenje dela je ta ličnost zadužena;3. kvalifikacija ili realnost rada;4. proizvodnja dobara i 5. preobražaj prirode i čoveka u radnom procesu.3

Kao društvena pojava, rad je determinanta drugih društvenih pojava. Dominantan uticaj rada na druge društvene pojave ogleda se u tome što:

1. sve druge ljudske delatnosti su omogućene radom;2. sve druge ljudske osobine proizilaze iz rada;3. razvijanjem ljudskih osobina u drugim pojavama razvija se sposobnost za

rad i 4. tako razvijene osobine deluju kao faktor rada.4

Rad se može odrediti i kao upotreba radne snage. Proces rada, kroz koji čovek razvija i usavršava svoje potencijale, je celina koju sačinjavaju sam rad kao svrsishodna delatnost, sredstva kojima se deluje i predmeti na koje rad deluje. Finalni izraz zajedničkog delovanja sva tri elementa procesa rada je proizvod. Kako se nad svakim od tri elementa procesa rada formiraju određeni društveni odnosi, sam proizvod je koncentracija društvenih odnosa u vezi sa radom. A kako je rad osnovna i determinišuća društvena pojava, to se i društveni odnosi koji se formiraju radom, dominantni odnosi i dele se na:

- tehnološko – tehničke: spoj radne snage sa sredstvima za rad;

2 Marks, K. (1965): Kapital, Prosveta, Beograd, str. 321.3 Ibidim, str. 325.4 Radenović, str. 241.

7

Diplomski rad

- društveno – tehničke: izraz svojinskih odnosa i - ideološko – političke: izraz subjektivnih snaga jednog društva.5

2. Društvene potrebe i rad

Čovekova egzistencija zasnovana je na zadovoljavanju potreba. Udruživanje pojedinaca motivisano je njihovim potrebama za samoudruživanjem, ali i kao sredstvo za zadovoljavanje ličnih potreba. Svaka potreba realizuje se neposredno ili posredno. Posredno zadovoljavanje je samo drugačija forma pojavljivanja rada, kao udruženog delovanja pojedinaca. Rad se može shvatiti i kao koncentrisana društvena energija u procesu zadovoljavanja individualnih i društvenih potreba.6 Potrebe su psihološka kategorija i manifestuju se kroz raznovrsne osećaje ugodnosti, neugodnosti, bola, zadovoljstva, sigurnosti, nesigurnosti i slično.

Svaki pojedinac teži da sa što manje napora tj. trošenja energije, u što većem obimu zadovolji svoje potrebe. Ovaj princip najmanjeg otpora karakterističan je i za društvo, što se najbolje može shvatiti kroz ddruštvenu proizvodnju, koja je efikasnija ukoliko se sa manje troškova proizvede više. Na društvenom planu, taj princip najmanjeg otpora formulisan je u principu ekonomičnosti.

Ljudske tj. društvene potrebe istorijska su kategorija, pa se potrebe čoveka prvobitne zajednice ne mogu u kvantitativnom i kvalitativnom smislu meriti sa potrebama savremenog čoveka. Što je društvo razvijenije – potrebe su brojnije, a na individualnom planu ogledaju se u srazmeri između materijalnog statusa pojedinca i broja njegovih potreba. Viši materijalni socijalni nivo pojedinca podrazumeva brojnije i raznovrsnije potrebe i obrnuto. Pojedinci koji se nalaze na dnu društvene lestvice u principu imaju najmanju broj potreba tzv. egzistencijalne potrebe. Potrebe jednog nekvalifikovanog radnika drugačije su po broju i vrsti od jednog akademika, potrebe stanovnika manjeg naselja razlikuju se od potreba stanovnika megalopolisa itd.

Istorijsko ispoljavanje ljudskih potreba determinisano je radom kao osnovnom društvenom pojavom. Determinisanost potreba radom ispoljava se kroz podelu rada. 5 Đorđević,M., (1992): Sociologija, Naučna knjiga, Beograd, str. 167.6 Ibid. str. 182.

8

Diplomski rad

Viša podela rada i specijalizacija rađaju brojnije i raznovrsnije potrebe. Razvojem društva i rada, nekad luksuzne potrebe, postaju egzistencijalne, ali je i veća mogućnost da se zadovoljavanje jasne potrebe zameni drugom potrebom. Sveukupni društveni i ljudski život prožet je potrebama koje se svode na rad.

Potrebe mogu biti različite, pa su prisutne brojne podele na:

- prirodne i društvene; - urođene i stečene;- biološke i duhovne;- redovne i vanredne;- egzistencijane i luksuzne;- sadašnje i buduće itd.7

Društvene potrebe povezane su sa sredstvima rada – dobrima kojima se zadovoljavaju. Kao i potrebe, dobra se mogu razlikovati na:

- materijalna (stvarna);- usluge (lična dobra);- slobodna (prirodna);- ekonomska (društveno – oblikovana);- upotrebna i proizvodna;- potrošna i trajna;- itd.8

Potrebe i sredstva kojima se one zadovoljavaju sadržane su kao obeležje i kavlitativna odrednica ljudskog rada. Za razliku od drugig živih bića koja svoje potrebe zadovoljavaju instinktivno, čovek to radi svesno i svrsisihodno.

II PODELA RADA

7 Fridman, N. (1974): Sociologija rada, , Veselin Masleša, Sarajevo, str. 174.8 Ibid. str. 175.

9

Diplomski rad

1. Rad i društveno delovanje

Kako nam sociologija objašnjava i pokazuje razliku između rada i društvenog delovanja, čime se ona najvećim delom i bavi, da je rad samo jedna vrsta društvenog delovanja kao podgrupa dok se teško može svrstati u društveno delovanje šireg pojma kao što je dato u primerima: prelaženje ulice, navijanjena utakmicama, šetanje, ometanje školskih časova i slično. Društveno delovanje je širok pojam koji u sebe takođe svrstava i rad ali u određenu grupu.

Sociologija rad deli na dve vrste:

1. Antropološko shvatanje rada (šire) - označava radno stanje čoveka gde se on ustvari kroz praksu i rad obrazuje i proširuje svoje znanje

2. Ekonomsko shvatanje rada (uže) - označava radni takt proizvodnje potrošnih materijala i robe radi doprinosa usluga njihovih korisnika.9

Ovaj vid rada je obuvaćen profesijom. Profesija označava radno stanje čoveka koje je sposobno da svoj rad održava značajno važnim i delotvornim na društvo i društveno delovanje. Profesija je zanimanje koja čoveka izdvaja od grupe ili zajednice koja podrazumeva društveno delovanje. Profesija je najvažnija i deli se na:

- profesionalni rad koji ima veliki značaj u primarnom ekonomskom pogledu gde čovek koji profesionalno radi ima mogućnost obezbeđivanja samog sebe, porodice, celokupnog društva kao i opstanka.

- postojanje adekvatnog lica koje će pre delovanja profesionalnog rada izvršiti strukturu, analizu i projektovanje radi omogućavanja realizacije predstojećeg rada.

Proizvodnja je osnovni proces u društvu radi lakšeg i ugodnijeg prilagođavanja sredini u kojoj živimo u zavisnosti od potreba društva i društvenog delovanja. Proizvodnja čini tok nastanka materijalnih i nematerijalnih dobara koje

9 Pantelić,V. S., (2004): Savremena sociologija, SF, Beograd, str. 45.

10

Diplomski rad

je nekom društvu vrlo neophodno radi opstanka. Činioci proizvodnje se dele na tri osnove grupe:

1. čovek sa svojim prethodnim znanjem i sposobnostima; 2. sredstva kojima čovek rukuje tokom proizvodnje;3. materijali kojima se čovek služi radi izrade robe10;

Kao svoj zadatak društvena proizvodnja ima zadatak da doprinese svojoj zajednici robom. Tok proizvodnje podrazumeva takođe i raspodelu, razmenu kao i potrošnju proizvedenih materijalnih dobara. U zavisnosti od količine i vrednosti robe zavisi i doprinos društva.

Novac je osnovni deo robe koja je na tržištu, kao i u svetu, zadobila veliki značaj jer se pomoću nje određuje vrednost neke druge robe i pomoću koje društvo obezbeđuje svoje životne potrebe radi prilagođavanja kao i sredstvo kojima se plaća društveni rad. Sa višeg staništa gledišta novac je sredstvo bez koje nijedno društvo neće opstati, jer je novac postala od davnih vremena globalna materijalna roba.

2. Istorijska podela rada

10 Ibid. str. 90.

11

Diplomski rad

Istorijska ljudskog društva sadrži tri velike društvene podele rada.

Prva društvena podela rada nastala je pod uticajem prirodnih uslova proizvodnje u periodu varvarstva prvobitne zajednice. Iz prvog oblika tadašnje ljudske delatnosti – skupljačke delatnosti, proizašla je podela na stočarstvo i zemljoradnju. Jedna plemena su se orijentisala na pripitomljavanje životinja i njihovo razmožavanje, zbog hrane, odeće i rada. Druga plemena su se orijentisala na obrađivanje zemljišta, gajeći određene vrste useva kao osnovno sredstvo za život. Povećana produktivnost rada uslovila je pojavu viškova u zemljoradnji i stočarstvu a oni nastanak privatne svojine, države i klasnog društva.11

Druga velika podela rada vezana je za pojavu viška stočarskih poljoprivrednih proizvoda i pronalazak i obradu metala. Iz zemljoradnje se izdvojilo zanatstvo, kao proizvodnja za razmenu. Formira se tržište i robna proizvodnja kao poseban oblik organizacije i funkcionisanja društvene proizvodnje.

Treća podela rada proizašla je iz međuzavisnosti proizvođača i neophodnosti razmene viškova ostvarenih u zemljoradnji, stočarstvu i pre svega u zanatstvu. Trgovina je posledica povećanog obima zanatske proizvodnje koja nije mogla više da se realizuje na lokalnom tržištu. Pojavom trgovine formira se posebna društvena struktura trgovaca. Uočavaju se prvi oblici zaoštravanja suprotnosti između grada i sela i učvršuje se do tada izvršena podela rada. Za taj period vezuje se nastanak civilizacije. Društvena specifičnost ovog perioda naročito se ogleda u formiranju odnosno izdvajanju posebnog društvenog sloja trgovaca koji se ne bave proizvodnjom nego samo razmenom. Izdvajanje posebnog društvenog sloja bio je istorijska prekretnica za nastanak prvih klasnih odnosa.

Kasniji oblici razvoja podele rada bili su direktno povezani sa razvojem industrijskih snaga i to na prvom mestu sa promenama u sredstvima rada. Pojava mašina u kapitalističkom sistemu dovela je do značajnijih promena u zanatskom načinu proizvodnje. Do tada nužno poznavanje celokupnog toka proizvodnje zamenila je specijalizacija rada, kroz uskostručna, specijalizovana znanja za samo jedan deo ili momenat proizvodnje. Usko specijalizovan proizvođač postaje dodatak mašini a njegov rad zamrtvljen ili monoton.

11 Fridman, N. (1974): Sociologija rada, , Veselin Masleša, Sarajevo, str. 192.

12

Diplomski rad

Radnik se postepeno otuđuje od svog rada i gubi interes za proizvodnju. Savreemeni procesi automatizacije uvode nove svosjtva. Za razliku od perioda mašinizacije, kada su radnici sarađivali kroz međusobno povezane usko stručne poslove, automatizacija uvodi raspodelu radnika prema specijalizovanim mašinama pa je umesto njihove saradnje za proizvodnju bitna saradnja mašina. Automatizovana proizvodnja dovodi do promena u profesionalnoj strukturi, nestajanjem tanijih i do pojave novih profesija.

3. Društvena podela rada danas

13

Diplomski rad

Društvena podela je raspodela ukupnog fonda društvenog rada na pojedine oblasti, grane, vrste i podvrste ljudske delatnosti. Može se definisati i kao razlikovanje različitih delatnosti u društvu.12 Osnovna podela rada se najčešće ispoljava kroz tri, međusobno prožete podele:

1. prirodnu i najstariju podelu rada, koja označava podelu prema polu, uzrastu i fizičkoj snazi;

2. društvenu podelu rada, koja se ostvaruje kroz različite grane društvene proizvodnje (zemljoradnja, industrija, saobraćaj i drugo);

3. tehničku podelu rada, kao podelu radnih operacija između radnika unutar jednog preduzeća.13

Podela rada predstavlja raspodelu ukupnog društvenog radnog vremena na različite radove da bi se zadovoljile ljudske potrebe. Društvena podela rada može biti: opšta, posebna, pojedinača, klasna i besklasna, planska i stihijska, vertikalna i horizontalna, unutrašnja i međunarodna itd.

Opšta podela je podela na velike društvene proizvodnje. Posebna podela rada je raspodela unutar jedne grane društvene proizvodnje na vrste i podvrste (podela industrije na metalnu, hemijsku, drvnu, tekstilnu, elektro itd.). Opšta i posebna podela obavljaju se na nivou društva, a vezujemo ih još i za period prvobitne zajednice.

Pojedinačna podela rada je raspodela rada unutar jednog privrednog subjekta, preduzeća, pogona, radionice i slično, prema zadacima. U istorijskom smislu ova podela je najmlađa jer nastaje u periodu manufakturnog kapitalizma. Pojeidnačna podela rada uslovljava pojavu specijalizacija i profesija.

Treba spomenuti još i teritorijalnu podelu rada, koja može biti nacionalna, regionalna i međunarodna. Podela sadrži geografsku podelu rada prema različitim kriterijumima: klimatskim, demografskim, strateškim i drugim.

Jedna od manifestacija podela rada je podela rada na vrste tj. oblike rada. Posebno su značajne podele na: fizički i intelektualni rad, proizvodni i neproizvodni, upravljački i izvršilački, materijalno produktivan, duhovno produktivan rad i društvene usluge.

12 Sociološki leksikon (1982), Savremena аdministracija, Beograd, str. 245.13Marks, K. (1965): Kapital, Prosveta, Beograd, str. 378.

14

Diplomski rad

Savremenu podelu rada karakteriše i pojava kolektivnog – timskog rada, primene kontrole i odlučivanja. Umesto jedne radne funkcije uvodi se rotacija, kao naizmenično vršenje radnih funkcija od strane članova radne grupe.ova pojava je pre svega posledica dinamičnog razvoja tehničkih dostignuća ali i izraz traženja rešenja za zainteresovanost proizvođača za rad i stvaralaštvo.

III OBLICI I TENDENCIJE SAVREMENOG PROCESA RADA

15

Diplomski rad

1. Svojina

Svojina se u svakodnevnom govoru poistovećuje sa ’vlasništvom’. U pitanju je društveni izraz prisvajanja prirode i vlasti nad predmetima. Svojina izražava vlast pojedinca ili društvenih zajednica nad stvarima koje mogu biti proizvodna ili potrošna dobra.

Dva su osnovna shvatanja svojine. Prvo formalističko shvatanje svatanje definiše „kao odnos čoveka i stvari“. Po ovom shvatanju svojina je individualnog odnosa čoveka i stvari tj. u pitanju je fizičko posedovanje ko, koja i kakva prava ima nad stvarima. Drugo naučno shvatanje, odnos čoveka i stvari posmatra samo kao pojavni oblik svojine. Svojina je po ovom shvatanju bitan društveni odnos. Ljudi koriste, poseduju i raspolažu stvarima po različitim osnovama. Svojina je osnov koji sadrži najpotpunija ovlašćenja ljudi u raspolaganju stvarima. Taj osnov su društveni odnosi između ljudi povodom stvari.14 Ljudi imaju onoliko prava i ovlašćenja na stvarima koliko im dozvoljava društveni odnos.

Svojina je dakle, proces prisvajanja predmeta iz prirode od strane ljudi u društvenoj proizvodnji odnosno radu. Ovaj proces prisvajanja, koji obuhvata preradu i doradu predmeta iz prirode, za cilj ima njihovu kasniju raspodelu i potrošnju. Društveno prisvajanje sadrži dva elementa:

- prirodni, kao svesni uticaj čoveka na prirodu primenom rada i sredstava rada; izražava se stepenom razvoja proizvodnih snaga;

- tehnički, koji prikazuje društveni aspekt prisvajanja; u procesu svesnog uticaja na prirodu čovek ne nastupa sam već u zajedništvu sa drugim pojedincima, preko vlastitih društvenih odnosa.15

Prisvajanje je društveni proces koji obuhvata odnose ljudi prema spoljnoj prirodi i međusobne odnose između ljudi prema prirodi. Prisvajanje je ukupnost svih društvenih odnosa u procesu društvene proizvodnje i raspodele proizvoda. Iz navedenog proizilazi i definisanje svojine kao prirodno i društveno uslovljenog procesa i odnosa koji u sebi sadrži celokupnost odnosa ljudi prema prirodi i izmenu

14 Kešetović, Ž (1999): Sociologija,VŠUP, Beograd, str. 89.15 Mandra, A. (2001): Osnovi sociologije, CID, Podgorica, str. 134.

16

Diplomski rad

njih samih, kojima se proizvode i za ljudsku potrošnju raspodeljuju materijalna dobra, prelazeći put od proizvodnje do potrošnje kroz raspodelu.

Svojina se ispoljava kroz dva aspekta: ekonomski i pravni.16

Ekonomski aspekt svojine, pojam je ekonomskog korišćenja prisvojenih stvari, kao sredstava za proizvodnju predmeta za potrošnju. Ekonomsko korišćenje je korišćenje stvari kao upotrebnih dobara za ljudske potrebe i izjednačava se sa pojmom prisvajanja. Prisvajanje i jeste ekonomski proces, tj. društveno – ekonomski odnos koji u sebi sadrži ekonomsku svrhu procesa društvenog rada, kao i trošenje i korišćenje predmeta iz prirode za razne ljudske potrebe.

Pravni aspekt svojine sadrži pravno oblikovanje ekonomskog prisvajanja. Pravne norme društva određuju ekonosmko prisvajanje i društveno – ekonomske odnose koj proizilaze iz prisvajanja. S jedne strane, pravo fiksira oblik prisvajanja, a s druge, štiti taj oblik. U osnovi pravnog aspekta svojine je obezbeđivanje onakvog stanja i pravca razvoja ekonomskog prisvajanja, kakav odgovara interesima društvenih krugova koji su na vlasti i u čijem interesu se i vrši prisvajanje. Pravni aspekt svojine obuhvata celokupnost pravnih instituta i normi kojima se regulišu razna prava raspolaganja sredstvima za proizvodnju i proizvoda. Za razliku od ekonomskog aspekta koji je opšta i stalna kategorija, pravni aspekt je promenljiva i istorijska kategorija.

Razlikuju se oblici svojine i istorijske manifestacije svojine. Prema prvom kriterijumu, svojina može:

1. privatna;2. lična i 3. društvena.17

Privatna svojina je takav oblik ekonomskog prisvajanja u društvu koje se zasniva na nečijem individualnom (najčešće monopolskom) raspolaganju i korišćenju sredstava za proizvodnju i samim tim individualnom raspolaganju predmeta potrošnje.

16 Ibid. str. 142.17 Kešetović, Ž (1999): Sociologija,VŠUP, Beograd, str. 120.

17

Diplomski rad

Lična svojina se odnosi na prisvajanje predmeta potrošnje, za razliku od privane svojine koja se odnosi na sredstva za proizvodnju.

Društvena svojina je oblik prisvajanja koji ne sadrži posebno pravo nekog pojedinca ili grupe, već se ona kolektivno tj. društveno prisvajaju (kolektivna svojina je jedan od istorijskih oblika društvene svojine).

2. Otuđenje

Po otuđenjem se podrazumeva određeni položaj ili stanje čoveka u kome se proizvodi njegovog rada ili njegove ideje, moralna ili religiozna načela, postal

18

Diplomski rad

njemu nešto strano, tuđe, samostalno, nezavisno od njegove delatnosti i egzistencije.18

Otuđenje (alijenacija) nastaje kada se čovekovo vlastito delo ili drugi čovek javljaju kao nešto njemu tuđe i čak mu se suprotstavljaju kao sila nad njim. 19 Po Hegelu, u osnovi otuđenja je da čovek ne ovladava svetom, nego svet sve više ovladava njime, posredstvom tehnike. Čovek postaje suvišan a slepa zavisnost tehnike determiniše njegov život. Otuđenje je kategorija marksističke sociologije. Građanska sociološka misao retko pominje pojam otuđenja, ali se zato pominju neki pojmovi kojima je obuhvaćen pojam otuđenja.

Marksov koncept otuđenja odnosi se na otuđenje čovekove društvene suštine u političkoj državi i na otuđenje individue u sistemu kapitalističkih prozvodnih odnosa. Čovekova generička suština svedena je na redukovane proizvodne naravi ljudskog bića u kome potreba za radom postaje sredstvo pukog održavanja sopstvene egzistencije kao biološkog bića. Rad se otuđuje kroz nehumane, eksploatatorske društvene odnose. Ukidanjem eksploatatorskih odnosa čovek se konomski razotuđuje, što je prethodni uslov njegovog svestranog oslobađanja kroz slobodno razvijanje stvaralačkih i praktičnih mogućnosti.

Otuđenje istorijski nastaje odvajanjem društvenih pojava od čovekove vlasti i kontrole. Društvene pojave postale su sila za sebe koja se razvija po sopstvenim zakonitostima, nezavisno od volje čoveka i kao slepa nužnost vladaju čovekom i društvom. U procesu otuđenja čovek gubi svoje ljudske dimenzije koje su osnova njegovog razlikovanja od drugih prirodnih pojava. Otuđenje se tako pojavljuje kao drugo ime za odsustvo ljudske generičnosti. Kako je jedno od generičkih svojstava čoveka društvenost, ona se ispoljava kroz formiranje takvih društvenih odnosa kojima je svrha da čovek čoveku postane cilj. U uslovima društvenog otuđenja, čovek čoveku postaje sredstvo za ostvarenje njegovih ličnih ciljeva. Što društvene odnose čini neljudskim, a to je u suprotnosto sa čovekovom generičnošću. Otuđenje se može pojaviti u dva oblika:

1. kao uskraćivanje mogućnosti da se nešto objektivno moguće ostvari i 2. kao oduzimanje i otuđivanje od čoveka ono što je stvorio.

18 Pečujlić, M. (1991): Savremena sociologija, Službeni list SFRJ, Beograd, str. 177.19 Ibid. str. 180.

19

Diplomski rad

Ne otuđuje se samo proizvod u materijalnoj proizvodnji niti se otuđuje samo vlast nad proizvodom, procesom rada. Otuđuje se celokupna nadgradnja i celokupna oblast društvenih odnosa i pojava. Izvitoperenost svesti nastaje usled nemogućnosti sagledavanja celine stvari. A otuđenje je, pre svega, gubitak ljudskosti. Čovek koji je otuđen gubi svaku autonomiju, a njegova delatnost, gubi svaki trag samodelatnosti.20

Razotuđenje ne može biti delimično, ono se može ostvariti jedino celovito a to znači da se tek ukidanjem eksploatacije i klasnih odnosa može stvoriti društveni okvir za puno čovekovo otuđenje. Osnovni oblici otuđenja su:

1. Ekonomsko otuđenje, kao prisvajanje tuđeg rada, tj. njegovo ostvarenje;2. Socijalno otuđenje, kao odnosi među ljudima posredstvom stvari umesto

direktnog, neposrednog odnosa između ljudi. Najviši izraz socijalnog otuđenja je vladavina novca i kapitala, u kojima čovek zavisi od stvari i onih koji tim stvaima raspolažu. Ekonomsko otuđenje uvek prerasta u socijalno, u osnovi koga je pretvaranje čoveka u robu.

3. Političko otuđenje, kao osamostaljivanje države i politike u sile koje vladaju čovekom i društvom.

4. Religijsko otuđenje, kao negovanje iluzija o vladavini natprirodnih sila prema kojima je čovek ponizan i nemoćan, zbog čega traži milost kako bi dobio njihovu naklonost.21

Za Marksa, osnovni oblik otuđenja je konomsko otuđenje, svi drugi oblici su izvedeni. Među savremenim shvatanjima o perspektivama dezalijenacije izdavaja se tumačenje po kome će automatizacija dovesti do ukidanja mnogih radnih operacija, pa će radnikovo učešće u proizvodnji svesti na održavanje mašina, za koje je potrebno visoko stručno znanje i specijalizacija. Nasuprot ovoj funkciji, funkcija nadzora neće biti praćena odgovarajućom specijalizacijom, zbog čega će vlasnici kapitala vremenom morati da ustupe mesto rukovođenja obrazovanim radnicima. Uz to, ukinuće se brojne profesije, a kasnije i funkcija rukovođenja, jer će automatizacija dovesti do povezivanja radnih operacija. Budućnost čoveka i dezalijenacija su u postindustrijskom društvu.

20 Fridman, N. (1974): Sociologija rada, , Veselin Masleša, Sarajevo, str. 201.21 Ibid. str. 210.

20

Diplomski rad

Drugo savremeno shvatanje ukazuje da kapitaslitički sistema sve više umanjuje ulogu radnika, zbog čega je neminovan slom kapitalizma. Nove tehnologije i informacioni sistemi smanjiće ulogu radnika i službenika i zavladaće dominacija mrtvog rada nad živim ljudskim radom. Razvoj nauke dovešće do veće specijalizacije i podele rada i smanjene mogućnosti za samoupravljanje. Predstavnici ovog shvatanja su pesimisti u pogledu budućnosti ljudskog društva i čovekovog razotuđenja progniziranjem povećanog intenziteta eskploatacije i ukidanjem svake mogućnosti za revoluciju.

3. Savremeno obrazovanje i podela rada

Društveni rad kao ukupna količina materijalnih dobara koja se proizvedu u jednom društvu, zavisi od velikog broja faktora, kao što su: prirodni uslovi,

21

Diplomski rad

razvijenost sredstava za proizvodnju (sredstva za rad i predmeta rada), karakteristike ljudskog faktora, dužina radnog vremena, intenzivnost rada, produktivnost rada i društveni odnosi u proizvodnji). Od svih navedenih činilaca, najbitniji su subjektivni činioci i od njih zavise proizvodni rezultati.

Radno sposobno stanovništvo, zavisno od toga gde je angažovano, deli se na proizvodno i neproizvodno stanovništvo. Proizvodno stanovništvo koje s emože posmatrati prema akonomskoj strukturi i kvalifikacionoj strukturi ima obavezu da stvori materijalna dobra ne samo za sopstvenu reprodukciju, nego i za radno sposobno stanovništvo koje je angažovano van proizvodnje, kao i za izdržavano stanovništvo.

Strukrura radnog procesa zavisi od društvene podele rada, a sastav radnih sposobnosti stanovništva zavisi od profesionalnih karakteristika i kvalifikacija. Ove međutim, neposredno zavise od obrazovanja, kao što i produktivnost (proizvodnost) rada zavisi od stručnosti proizvođača, razvijenosti nauke, tehnike i organizacije rada.

Od razvijenosti proizvodnih snaga (koje čine ljudi sa svojim proizvodnim sposobnostima i sredstva za rad) zavisi podela rada na profesije i zanimanja koja ljudi obavljaju. Podela rada obezbeđuje relativnu samostalnost proizvođačima pojedinih materijalnih dobara, ali izaziva i podstiče ekonomske veze i međuzavisnost proizvođača različitih dobara, čime se obezbeđuje jedinstvo društvenog procesa proizvodnje. I kao što je za održanje proizvodnje nužan srazmeran raspored društvenog fonda rada na pojedine delatnosti, tako je za njenu reprodukciju potrebna određena srazmera u obezbeđivanju proizvodnih i potrošnih dobara za čitavu zajednicu i njen razvoj i širenje.

Struktura rada zavisi od razvijenosti obrazovnog sistema a ovaj od ekonomske razvijenosti privrede i društva, ciljeva obrazovanja, demografskih, geografskih i drugih karakteristika društva. Obrazovni sistem je rezultat postignutog nivoa društvene podele rada i konkretnih društvenih uslova od kojih zavisi proizvodnja i potrebe za obrazovanjem. Sa druge strane, obrazovanje podstiče razvoj podele rada i dalje diferenciranje kvalifikacione strukture prema pojavi novih poslova, zanimanja i specijalizacija.

22

Diplomski rad

Podela rada istovremeno znači pojavu novih poslova i radnih operacija u procesu rada, novih kvalifikacija. Širenje zanimanja zahteva pripremu i osposobljavanje ljudi koji će obavljati poslove u procesu rada. Zavisno od složenosti i prirode tih poslova, od sastava i rasprostranjenosti zanimanja i njihovih kvalifikacionih obeležja, razvija se sistem obrazovanja i osposobljavanje ljudi za profesije u okviru društvene podele rada.

Posedovanje određenih znanja, sposobnosti i veština za obavljanje određenih zanimanja jedna je od osnovnih karakteristika svake profesije, pod uticajem razvoja proizvodenje, podele rada i neprekidnog diferenciranja poslova i ljudskih aktivnosti, broj zanimanja i profesija je u stalnom porastu. Prema popisu stanovništva u Engleskoj 1841. godine je bilo 430 zanimanja; sto godina kasnije u SAD- u je bilo 25 000 zanimanja, a u registrima UN beleži se oko 30 000 profesija danas.22 Popis zanimanja u našoj zemlji datira iz 1986. godine kada je u okviru popisa stanovništva evidentirano oko stotinak različitih zanimanja u Srbiji. Prva značajnija nomenklatura urađena je 1956. godine kada je utvrđeno oko 5 000 zanimanja (svrstanih u 9 grupa, 52 podrupe, 258 vrsta i 971 skupinu). Kasnije su izvršene izmene i dopune, a 1990. godine utvrđena je nova jedinstvena nomenklatura zanimanja sa 3273 zanimanja.23

Menjanje profesija i zanimanja je posledica promena u procesu rada i ova činjenica pokazuje tesnu povezanost društvene podele rada i obrazovanja. Naime, krupne promene u oblasti tehnologije i u procesu rada utiču na stvaranje novih poslova i zanimanja. Radna snaga mora da se priprena i prilagođava za korišćenje novih tehnologija kao što su: komunikacione tehnologije, robotika, mikroprocesori, biotehnologija itd.

Zastarevanje znanja je jedan od velikih problema obrazovanja. Stopa zastarevanja znanja ili moralno rabaćenje znanja i stručnih kvalifikacija, koje prema nekim procenama iznosi i 10% godišnje, zahteva proces inoviranja i obnove znanja. Zastarevanje znanja i sposobnosti koje nastaje pod uticajem naučno – tehnološkog progresa može biti:

- profesionalno;- specijalističko i

22 Sociološki leksikon (1982), Savremena administracija, Beograd, str. 750.23 Ivanović, Stanoje (2003): Sociologija obrazovanja, Učiteljski fakultet u Jagodini, Jagodina, str. 103.

23

Diplomski rad

- upravljačko.24

Profesionalno zastarevanje je zaostajanje stručne kompetentnosti pojedinaca od trenutnih dostignuća u određenoj profesiji. Specijalističko zastarevanje je zaostajanje znanja specijalističkih stručnjaka od ukupnih znanja u određenoj specijalističkoj oblasti. Upravljakčko zastarevanje je raskorak između znanja rukovodilaca i nivoa znanja potrebnih za uspešno upravljanje i rukovođenje.

Odliv stručnih i obrazovnih kadrova u druge zemlje tzv. „odliv mozgova“ je još jedna pojava koja dodatno opterećuje ekonomski razvoj jedne zemlje. Migracija stručne snage iz nerazvijenih u razvijene zemlje sve više zhavata najperspektivije stručne kadrove. To još više pogađa njihovu ekonomiju i povećava razlike između ovihh zemalja.

Otklanjanje i suzbijanje negativnih posledica ovih pojava podrazumeva izdvajanje većih sredstava za obrazovanje, modernizaciju obrazovnih programa i trajnp inoviranje znanja i sposobnosti pojedinaca.

ZAKLJUČAK

Rad ima fundamentalno društveno značenje za celokupnu egzistenciju svakog pojedinca i društva u celini - uslov bez koga se ne može. Ljudski rad

24 Ibid. str. 210.

24

Diplomski rad

predstavlja dakle bazičnu sferu egzistencije čovečanstva koja u krajnjoj instanci određuje sve ostale sfere društvenog delovanja. Rad je proces kroz koji pojedinac razrešava života. Čovekov rad postaje radom samo kroz zajedništvo sa drugim pojedincima pa je rad po svojoj suštini društvena kategorija. Samo kroz rad čovek prisvaja prirodu i menja svoju poziciju prema njoj. Rad je i kriterijum društvenog vrednovanja pojedinca. Čovek se potvrđuje i dokazuje u društvu svojim radom. Socijalne i individualne patologije povezane su sa radom jer je rad materijalni i duhovni milje ljudskog otuđenja i razotuđenja.

Istorija društva za većinu sociologa je istorija razvojnih oblika rada.

Viša podela rada i specijalizacija rađaju brojnije i raznovrsnije potrebe. Razvojem društva i rada, nekad luksuzne potrebe, postaju egzistencijalne, ali je i veća mogućnost da se zadovoljavanje jasne potrebe zameni drugom potrebom. Sveukupni društveni i ljudski život prožet je potrebama koje se svode na rad.

Društvena podela rada je raspodela ukupnog fonda društvenog rada na pojedine oblasti, grane, vrste i podvrste ljudske delatnosti. Može se definisati i kao razlikovanje različitih delatnosti u društvu. Osnovna podela rada se najčešće ispoljava kroz tri, međusobno prožete podele na prirodnu, društvenu i tehničku.

Opšta podela je podela na velike društvene proizvodnje. Posebna podela rada je raspodela unutar jedne grane društvene proizvodnje na vrste i podvrste (podela industrije na metalnu, hemijsku, drvnu, tekstilnu, elektro itd.). Pojedinačna podela rada je raspodela rada unutar jednog privrednog subjekta, preduzeća, pogona, radionice i slično, prema zadacima. Treba spomenuti još i teritorijalnu podelu rada, koja može biti nacionalna, regionalna i međunarodna.

Jedna od manifestacija podela rada je podela rada na vrste tj. oblike rada. Posebno su značajne podele na: fizički i intelektualni rad, proizvodni i neproizvodni, upravljački i izvršilački, materijalno produktivan, duhovno produktivan rad i društvene usluge.

25

Diplomski rad

Struktura rada zavisi od razvijenosti obrazovnog sistema a ovaj od ekonomske razvijenosti privrede i društva, ciljeva obrazovanja, demografskih, geografskih i drugih karakteristika društva. Obrazovni sistem je rezultat postignutog nivoa društvene podele rada i konkretnih društvenih uslova od kojih zavisi proizvodnja i potrebe za obrazovanjem. Sa druge strane, obrazovanje podstiče razvoj podele rada i dalje diferenciranje kvalifikacione strukture prema pojavi novih poslova, zanimanja i specijalizacija.

Menjanje profesija i zanimanja je posledica promena u procesu rada i ova činjenica pokazuje tesnu povezanost društvene podele rada i obrazovanja. Naime, krupne promene u oblasti tehnologije i u procesu rada utiču na stvaranje novih poslova i zanimanja. Radna snaga mora da se priprena i prilagođava za korišćenje novih tehnologija kao što su: komunikacione tehnologije, robotika, mikroprocesori, biotehnologija itd.

LITERATURA

26

Diplomski rad

1. Đorđević,M., (1992): Sociologija, Naučna knjiga, Beograd.

2. Fridman, N. (1974): Sociologija rada, , Veselin Masleša, Sarajevo.

3. Ivanović, Stanoje (2003): Sociologija obrazovanja, Učiteljski fakultet u

Jagodini, Jagodina.

4. Marks, K. (1965): Kapital, Prosveta, Beograd.

5. Kešetović, Ž (1999): Sociologija,VŠUP, Beograd.

6. Mandra, A. (2001): Osnovi sociologije, CID, Podgorica.

7. Pantelić,V. S., (2004): Savremena sociologija, SF, Beograd.

8. Pečujlić, M. (1991): Savremena sociologija, Službeni list SFRJ, Beograd.

9. Radenović, P. (2004): Opšta sociologija, Teorijske kontroverze, Beograd.

10.Sociološki leksikon (1982), Savremena аdministracija, Beograd.