Novruz with bÝÝèç

AÐüëàðûí ãàðàëäûüû éåð...

8 MART dÿrd ÷ûõäû÷ûõäû,

Øahdaüda TRASS!Bakuriani “pas”

3 manat

1

Əziz oxucu!

“Vaxt­­dan­də­­yər­­li­nə­olar­bi­­lə­r?”­-­de­­yə­fi­­kir­­lə­­şən­­də­çox­za­­man­bir­sı­­ra­va­­cib­mə­­qam­­la­­rı­dü­­şü­­nü­­rük.­Bə­­zən­za­­ma­-nın­qən­­şə­­rin­­də­çox­şey­mə­­na­­sı­­nı­iti­­rə­bi­­lər.­Bə­­zən­də­in­-san­ye­­ni-ye­­ni­mə­­qam­­la­­rı­kəşf­et­­dik­­cə,­özü­­nü,­ət­­ra­­fı­­nı­bir­da­­ha­ye­­ni­­dən­öy­­rən­­miş­olur.­Bu­an­­da­za­­ma­­nın­də­­yə­­ri­­nin­əvəz­­siz­ol­­du­­ğu­bir­da­­ha­is­­bat­­la­­nır.­Əs­­ri­­miz­əla­­həz­­rət­“İn­-for­­ma­­si­­ya­bol­­lu­­ğu”­əs­­ri­­dir­və­be­­lə­bir­yü­­zil­­lik­­də­sü­­rət­­lə­irə­­li­ad­­dım­­la­­ma­­ğı­an­­caq­və­an­­caq­za­­man­­la­ayaq­­laş­­ma­­ğa­ça­-lış­­saq,­ba­­ca­­ra­bi­­lə­­rik.­Bu­­dur,­ ye­­nə­də­vaxt­öt­­dü,­ za­­man­keç­­di,­si­­zin­­lə­ikin­­ci­-­MART­nöm­­rə­­sin­­də­gö­­rüş­­dük...

Tan­­rı­Azər­­bay­­ca­­na­o­qə­­dər­bö­­yük­ne­­mət­­lər­və­gö­-zəl­­lik­­lər­bəxş­edib­ki,­bun­­la­­rı­yaz­­maq­­la,­sa­­da­­la­­maq­­la­bir­ömür­bəs­et­­məz­–­nə­ya­­za­­na,­nə­də­oxu­­ya­­na!­Mart,­Azər­­bay­­can­­da­ay­­lar­sı­­ra­­sın­­da­x­­üsu­­si­çə­­ki­­yə­ma­­lik­­dir.­Ta­­ri­­xi,­ ir­­si­ zən­­gin­ olan­ xal­­qı­­mı­­zın­MAR­Tı­ da­ ol­­duq­­ca­zən­­gin­ay­­dır.­Azər­­bay­­ca­­nın­Mil­­li­Bay­­ra­­mı­olan­Nov­­ruz­bu­aya­xü­­su­­si­gö­­zəl­­lik­ve­­rir.­Tə­­sa­­dü­­fi­de­­yil­ki,­da­­hi­Ni­-za­­mi­özü­­nün­“İs­gən­­dər­­na­­mə”sin­­də­Nü­­şa­­bə­­nin­İs­­gən­-də­­ri­məhz­Nov­­ruz­Bay­­ra­­mın­­da­qo­­naq­ça­­ğır­­ma­­sın­­dan,­ton­­qal­ qa­­la­­ma­­sın­­dan­ və­ ma­­sa­­ya­ daş-qaşla­ bərabər,­cür­­bə­­cür­ne­­mət­­lə­r­dü­­zə­­rək­onu­qar­­şı­­la­­ma­­sın­­dan­bəhs­edir.

Yaz­fəs­­lin­­də­oxu­­cu­üçün­ma­­raq­­lı­jur­­nal­tər­­tib­et­­mək,­hə­­qi­­qə­­tən,­mə­­su­­liy­­yət­tə­­ləb­edir.­Jur­­na­­lı­­mı­­zın­kol­­lek­­ti­­vi­bu­mə­­su­­liy­­yə­­ti­əzm­­kar­­ca­­sı­­na­ye­­ri­­nə­ye­­ti­­rə­­rək,­bu­sa­-yı­­mız­­da­ma­­ra­ğı­­nı­­za­sə­­bəb­ola­bi­­lə­­cək­möv­­zu­­lar­haq­-qın­­da­mə­­qa­­lə­­lər­ ha­­zır­­la­­yıb.­ “Dis­­co­­very­ Azer­­ba­i­­jan”ın­əsas­və­­zi­­fə­­lə­­rin­­dən­bi­­ri­ki­­mi,­hə­­min­ma­­te­­ri­­al­­lar­mə­­də­-niy­­yə­­ti­­mi­­zin­dü­­nə­­ni­və­bu­gü­­nü­­nü­özün­­də­əks­et­­di­­rir.­

Bu­gü­­nü­­müz­ dü­­nə­­ni­­mi­­zin,­ sa­­ba­­hı­­mız­ isə­ bu­gü­­nü­-mü­­zün­da­­va­­mı­­dır.­Hər­bir­in­­sa­­nın­hə­­ya­­tın­­da­ürə­­ka­­çan,­onun­və­ya­­xın­­la­­rı­­nın­se­­vin­­ci­­nə­sə­­bəb­olan­mə­­qam­­lar­da­­ha­çox­­dur.­De­­mə­­li,­çöh­­rə­­miz­­də­bol-bol­tə­­bəs­­sü­­mün­ol­­ma­­sı­qa­­çıl­­maz­­dır!­

Hökm­ve­­rən,­bü­­tün­ağ­­rı­və­acı­­la­­rı,­uğur­və­uğur­­suz­-luq­­la­­rı­unut­­du­­ran­ZA­­MAN­­dır­­sa,­hər­ANI­də­­yər­­lən­­di­­rən­isə­İN­­SA­Nın­özü­­dür!­

­Həyatın­hər­anını­də­­yər­­lən­­di­­rən­oxucumuzu­ ­ za­-ma­­nın­sı­­na­­ğın­­dan­üzü­­ağ­çıx­­mış­Nov­­ruz­Bay­­ra­­mı­mü­-na­­si­­bə­­ti­lə­təb­­rik­edi­­rəm.

Hör mət lə, Ca van şir Fey zi yev,

Baş re dak tor

2

MÜNDƏRİCAT

Mart - Aprel 2011

Təsisçi və baş redaktorCavanşir­FeYZİYeV

DirektorŞakir­eMİNBƏYlİ

Baş redaktorun müaviniGülnar­MƏSİMlİ

İctimaiyyətlə əlaqələr üzrə menecerReyhan­ASlANOVA

Marketinq və reklam meneceriRuqiyə­Əşrəfli

MüxbirlərŞirməmməd­NƏZƏRlİBəhruz­HeYDƏRİ Osman­VƏlİYeV

KorrektorRəna­HƏSRƏTOVA

Dizaynerİlqar­TAHİRİ

MühasibZaur­MÜSlÜMOV

FotoqrafDadaş­ADNA

Texniki direktorNamiq­ƏlƏkBƏROV

Ünvanımız Azərbaycan,Bakı­şəhəri,

İzmir­küçəsi­-­1 indeks:1014-5175

Tel./Fax:­530­87­91

office@discoveryazerbaijan.az­­­­­­­www.discoveryazerbaijan.az

CBS­mətbəəsində­çap­edilib.Qiyməti:­3­manat

Tiraj:­5000

BAş ReDAKToRDAN­.............................1

VƏTƏNİMİN SeYRiNƏ... Şahdağda­trass!­Bakuriani­“pas”­..............4

Cənnətin­Şimal­qapısı­..............................10

Gah­Atəş,Gah­da­od..................................20

MƏN-zərrə.................................................34

QoNAQ-QARA Bir­güllə­ilə­iki­dovşan­...............................26

ƏNƏNƏ Novruz­with­biz­.........................................36

Novruz­Bayramı­­.......................................42

8­Mart­çıxdı,­dərd­çıxdı­.............................44

eLM DÜNYASI NanoTexnologiya­.....................................48

ÇƏRÇİVƏYƏ MƏHKUM oLUNMUşLAR Şəbi­hicran,­Made­in­Əmircan­..................50

GÖZÜM YoLLARDA QALANDA Ayrılıq­hekayəsi..­......................................56

ÜZ­QABIĞINDA:leyla­CAVANŞİR

Geyim­modelyer Gülnarə­XƏlİlOVANINkolleksiyasındandır.

3

İNCƏ SƏNƏT Misiqi­can­verir­ruha­əzəldən­....................62

DoST-DoSTA TƏN GƏRƏK Qaraların­ağardığı­yer­..............................68

ADAMA GƏZMƏK QALIR “Santa­Barbara”­“Santa­klaus”un­nəyidi­...72

Ağların­qaraldığı­yer­.................................78

GÖRDÜN YeMƏK, DAHA NƏ DeMƏK?! kuba­mətbəxi............................................84

Bəhram­Gur­man.......................................86

CANSAĞLIĞI, MƏHƏBBƏT! Novruz­süfrəsi­sağlamlığın­rəhnidir­..........88

DAş-QAş Daşın­nə­fərqi­var­ki..................................94

TARİXİ-NADİR “Qədimdən­də­qədim...­Binəqədi”m­..........98

İKİNCİ BİRİNCİLƏR Yoahim Zauer - dash kischi­...................102­

AXI DÜNYA FIRLANIR... Fərqli­dövlət,­fərqsiz­millət­-­koreya­.........106

TƏBİƏT AşİQLƏRİ “Türkün­türkdən­başqa­dostu­var”-­Qurd...112

DeYİLƏNƏ GÖRƏ... Uzun­incə­bir­yoldayıq­..............................116

VeNİ! VİDİ! VİÇİ! İgid­ölər,­şəkli­qalar­...................................126

4

36

78

4

VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...

İ n­şa­sı­na­cə­mi­17­ay­əv­vəl­start­ve­ri­lən­Şah­dağ­Qış-Yay­Tu­rizm­komp­lek­si­nin­2­nöm­rə­li­ka­nat­və­xi­zək­eni­şi­nin­bu­gün­lər­də­ha­zır­ol­ma­sı,­be­lə­iri­miq­yas­lı­bir­la­yi­hə­nin­bu­qə­dər­qı­sa­müd­dət­də­dün­ya­stan­dart­la­rı­

sə­viy­yə­sin­də­ger­cək­ləş­di­ril­mə­si,­sö­zün­hə­qi­qi­mə­na­sın­da,­mö­cü­zə­ sa­yı­la­ bi­lər.­ Xa­tır­la­yır­sı­nız­sa,­ Pre­zi­den­tin­ 2009-cu­ ilin­sent­yab­rın­da­Qu­sar­ ra­yo­nu­na­sə­fə­ri­çər­çi­və­sin­də­bu­möh­tə­şəm­ komp­lek­sin­ tə­məl­qoy­ma­mə­ra­si­mi­ ke­çi­ril-

miş­di.­Öl­kə­ rəh­bə­ri­nin­ tap­şı­rı­ğı­ ilə­Qu­sar­şə­hə­rin­dən­30­ki­lo­metr­şi­mal­da,­ra­yo­nun­Dağ­lıq­Ala­yan­kən­di­əra­zi­sin­də­yer­lə­şən­Şah­dağ­Qış-Yay­Tu­rizm­komp­lek­sin­də­in­şa­at­iş-lə­ri­ yük­sək­stan­dart­la­ra­uy­ğun­ola­raq­hə­ya­ta­ke­çi­ril­mə­li,­ti­kin­ti­iş­lə­ri­nin­ge­di­şi­nə­Mə­də­niy­yət­və­Tu­rizm­Na­zir­li­yi­nə-za­rət­et­mə­li­idi.­Qeyd­edək­ki,­Şah­dağ­Mil­li­Par­kı­əra­zi­sin-də­yer­lə­şən­bu­komp­leks­öl­kə­miz­də­dağ­xi­zək­və­di­gər­qış­id­man­növ­lə­ri­ilə­məş­ğul­ol­maq­məq­sə­di­lə­sa­lı­nır.­­

Шahdaьda TRASS!Bakuriani “pas“

5

Bu­gün­lər­də­Şah­dağ­Qış-Yay­Tu­rizm­komp­lek­si­nin­2­nöm­rə­li­ka­nat­və­xi­zək­eni­şi­nin­açı­lış­mə­ra­si­min­də­iş­ti­rak­et­mək­üçün­Pre­zi­dent­ İl­ham­Əli­yev­və­xa­nı­mı­Meh­ri­ban­Əli­ye­va­Qu­sar­ra­yo­nu­na­sə­fər­et­miş­di­lər.­komp­lek­sin­in-şa­olun­du­ğu­əra­zi­yə­baş­çə­kən­Pre­zi­dent­İl­ham­Əli­ye­vi­və­xa­nı­mı­Meh­ri­ban­Əli­ye­va­nı­bu­ra­da­ça­lı­şan­yer­li­və­xa­ri­ci­şir­kət­lə­rin­ rəh­bər­lə­ri­ və­ nü­ma­yən­də­lə­ri­ qar­şı­la­dı­lar.­Mə-də­niy­yət­ və­ tu­rizm­na­zi­ri­Əbül­fəs­Qa­ra­yev­ gö­rü­lən­ iş­lər­ba­rə­də­Pre­zi­dent­İl­ham­Əli­ye­və­ət­raf­lı­mə­lu­mat­ver­di.­Pre-zi­dent­komp­lek­sin­lift­ba­za­sı­nın­an­ba­rı­ilə­

ta­nış­ ol­duq­dan­ son­ra,­ 2­ nöm­rə­li­ ka­nat­ yo­lu­nu­ sı­naq­məq­sə­di­lə­işə­sal­dı.­Qeyd­et­mək­la­zım­dır­ki,­komp­lek­sin­baş­la­yi­hə­si­dün­ya­da­xü­su­si­lə­dağ-xi­zək­mər­kəz­lə­ri­üz­rə­bö­yük­la­yi­hə­lər­hə­ya­ta­ke­çi­rən­İs­veç­rə-Avst­ri­ya­şir­kə­ti­tə-rə­fin­dən­ha­zır­la­nıb.

Azər­bay­can­Pre­zi­den­ti­komp­lek­sin­ye­ni­tex­ni­ka­la­rı­ ilə­də­ta­nış­ol­du.­Bil­di­ril­di­ki,­ka­nat­yol­la­rı­nın­çə­ki­li­şi­qış­tu­rizm­komp­lek­si­nin­əsas­inf­rast­ruk­tur­la­rın­dan­sa­yı­lır.­komp­lek-sin­əra­zi­sin­də­bi­rin­ci­mər­hə­lə­də­doq­quz­ka­nat­yo­lu­çə­ki-lə­cək.­ka­nat­yol­la­rı­nın­çə­ki­li­şi­ni­bu­sa­hə­də­bö­yük­təc­rü-bə­si­olan­Avst­ri­ya­şir­kə­ti­hə­ya­ta­ke­çi­rir.­İlk­in­şa­edi­lən­982­metr­lik­mə­sa­fə­si­olan­lift­isə­ar­tıq­is­ti­fa­də­yə­ve­ri­lib.­

Onu­da­qeyd­et­mək­ye­ri­nə­dü­şər­ki,­komp­leks­lə­ta­nış­lıq­və­açı­lış­mə­ras­min­də­Pre­zi­dent­İl­ham­Əli­yev­və­Meh­ri­ban­xa­nım­Əli­ye­va­xi­zək­də­sür­dü­lər.­On­la­rın­bu­mə­ha­rə­ti­nə­yal­nız­hey­ran­qal­maq­olar­dı.­Pre­zi­dent­və­xa­nı­mı­xi­zək­çi-lik­üz­rə­öz­lə­ri­ni­pe­şə­kar­id­man­çı­say­mır­lar,­la­kin­kə­nar­dan­on­la­rı­seyr­et­dik­də,­bu­na­inan­maq­ol­mur.­Ye­ri­gəl­miş­kən,­bu­açı­lış­dan­bir­ne­çə­gün­son­ra,­Ru­si­ya­Pre­zi­den­ti­Dmit­ri­Med­ve­de­vin­ də­və­ti­ ilə­ So­çi­ şə­hə­rin­də­ üç­tə­rəf­li­ gö­rüş­də­er­mə­nis­tan­ pre­zi­den­ti­nin­ nə­in­ki­ xi­zək­ sür­dü­yü­nü,­ hət­ta­onun­xü­su­si­ge­yim­də­ol­du­ğu­nu­be­lə­gör­mə­dik.­Hər­hal­da,­bəl­li­ol­du­ki,­“xi­zək­sür­mək­hər­oğu­lun­işi­de­yil”.­

Mə­ra­sim­də­ Pre­zi­den­tə­ mə­lu­mat­ ve­ril­di­ ki,­ mər­kəz­də­sü­ni­ qar­dü­zəlt­mə­ komp­leks­lə­ri­nin­ la­yi­hə­lən­di­ril­mə­si­ və­sü­ni­qar­dü­zəlt­mə­qur­ğu­la­rı­nın­qu­raş­dı­rıl­ma­sı­ iş­lə­ri­ni­ İta-li­ya­nın­bu­sa­hə­də­dün­ya­şöh­rət­li­“Tek­no­Al­pen­eC”­şir­kə­ti­hə­ya­ta­ke­çi­rib.­Şah­dağ­Qış-Yay­Tu­rizm­komp­lek­sin­də­la-zım­olan­qar­ör­tü­yü­nü­tə­min­et­mək­üçün­isə­“T-60”­mar-ka­lı­69­ədəd­sü­ni­qar­lan­dır­ma­ge­ne­ra­tor­la­rı­qu­raş­dı­rı­lıb.­Buz­ge­ne­ra­tor­lar­xi­zək­zo­laq­la­rın­da­ke­çi­ri­lən­ilk­sı­naq­za-ma­nı­öz­sə­mə­rə­li­li­yi­ni­gös­tər­di.­

Ya­ra­dı­lan­ şə­ra­it­lə­ ya­xın­dan­ ta­nış­ olan­ döv­lə­ti­mi­zin­baş­çı­sı­id­ma­nın­və­tu­riz­min­in­ki­şa­fı­is­ti­qa­mə­tin­də­hə­ya­ta­ke­çi­ri­lən­ge­niş­ inf­rast­ruk­tur­ la­yi­hə­lə­rin­dən­bi­ri­olan­Şah-dağ­Qış-Yay­Tu­rizm­komp­lek­si­nin­ti­kin­ti­si­nin­öl­kə­miz­üçün­mü­hüm­əhə­miy­yət­da­şı­dı­ğı­nı­qeyd­edə­rək­de­di:­«Bu­gün­

6

öl­kə­mi­zin­hə­ya­tın­da­çox­gö­zəl­və­əla­mət­dar­bir­gün­dür.­İlk­də­fə­ ola­raq­ Azər­bay­can­da­ dağ­ xi­zə­yi­ ku­ror­tu­ fəa­liy­yə­tə­baş­la­yır.­Bi­rin­ci­xi­zək­tra­sı­ha­zır­dır­və­bu­gün­biz­bu­tra­sın­açı­lı­şı­nı­qeyd­et­dik.­Bu,­doğ­ru­dan­da­bö­yük­və­ta­ri­xi­ha­di-sə­dir.­Azər­bay­can­ta­ri­xin­də­heç­vaxt­dağ-xi­zək­ku­rort­la­rı­ol­ma­yıb.­Heç­so­vet­döv­rün­də­də­ol­ma­yıb.­Bu­gün­isə­müs-tə­qil­Azər­bay­can­ar­tıq­bö­yük­iş­lə­rə­qa­dir­dir.­Biz­öl­kə­mi­zi­in­ki­şaf­ et­di­ri­rik,­ müa­sir­ləş­di­ri­rik.­ Müs­tə­qil­ Azər­bay­ca­nın­bü­tün­böl­gə­lə­ri­in­ki­şaf­et­mə­li­dir.­Bu­dağ-xi­zək­ku­ror­tu­nun­fəa­liy­yə­tə­baş­la­ma­sı­nə­ti­cə­sin­də­bu­ra­da­min­lər­lə­ye­ni­ iş­ye­ri­ açı­la­caq,­ in­san­lar­ iş­lə­ tə­min­ olu­na­caq,­ yax­şı­ ma­aş­ala­caq­lar.­Şi­mal­zo­na­sı­nın­ in­ki­şa­fı­üçün­bu­ku­ror­tun­çox­bö­yük­əhə­miy­yə­ti­var.­Qu­sar,­Qu­ba­və­ət­raf­ra­yon­lar­da­ya-şa­yan­və­tən­daş­lar­iş­lə­tə­min­olu­na­caq,­bu­ra­da­ən­yük­sək­xid­mət­təş­kil­edi­lə­cək­dir.­Müa­sir­ho­tel­lər,­əy­lən­cə­yer­lə­ri­ti-ki­lir.­Bu­qal­dı­rı­cı­lar­ar­tıq­fəa­liy­yə­tə­baş­la­yır.­Bir­söz­lə,­əmi-nəm­ki,­öl­kə­sa­kin­lə­ri­ və­ res­pub­li­ka­mı­za­gə­lən­qo­naq­lar­üçün­bu­ra­da­ən­yük­sək­şə­ra­it­ya­ra­dı­la­caq.­Biz­bu­tu­rizm­mər­kə­zi­ni­ ya­rat­maq­ fik­rin­də­ olar­kən­ bir­ məq­səd­ gü­dür-dük­ki,­bu­ra­da­ti­ki­lə­cək­və­ya­ra­dı­la­caq­bü­tün­inf­ras­tuk­tur­ən­yük­sək­sə­viy­yə­yə­ca­vab­ver­sin.­Dün­ya­nın­ən­qa­baq-cıl­təc­rü­bə­si­öy­rə­nil­di,­ən­in­ki­şaf­et­miş­öl­kə­lə­rin­dağ-xi­zək­im­kan­la­rı­araş­dı­rıl­dı­və­bu­ra­da­ən­qa­baq­cıl­tex­no­lo­gi­ya­lar,­ən­gö­zəl­təc­rü­bə­tət­biq­olu­nur.­Mən­ümid­edi­rəm,­bu­ra­da­bi­rin­ci­mər­hə­lə­ni­əha­tə­edən­bü­tün­iş­lər­ya­xın­za­man­lar­da­ba­şa­ça­ta­caq­və­be­lə­lik­lə,­bu­ ilin­so­nu­na­qə­dər­ar­tıq­bu­gö­zəl­ku­rort­qa­pı­la­rı­nı­ in­san­la­ra,­Azər­bay­can­sa­kin­lə­ri­nə­aça­caq.­Bu,­bö­yük­ ta­ri­xi­ha­di­sə­dir.­ İlk­də­fə­ola­raq­Azər-bay­can­da­dağ-xi­zək­ku­ror­tu­ya­ra­dı­lır.­Mən­ümid­edi­rəm,­gə­lə­cək­il­lər­də­bu­ra­da­əla­və­in­ves­ti­si­ya­lar­qo­yu­la­caq.­Bi-

rin­ci­mər­hə­lə­də­bü­tün­in­ves­ti­si­ya­lar­döv­lət­tə­rə­fin­dən­qo-yu­lur.­Yol­lar,­elekt­rik,­qaz,­su­xət­lə­ri­döv­lət­tə­rə­fin­dən­çə-ki­lir.­Bü­tün­inf­ras­tuk­tur,­bi­rin­ci­meh­man­xa­na­döv­lət­he­sa-bı­na­ti­ki­lir.­Mən­çox­ümid­edi­rəm­ki,­bun­dan­son­ra­isə­özəl­sek­tor,­ in­ves­tor­lar­ və­ yer­li­ iş­ adam­la­rı­ bu­gö­zəl­ böl­gə­yə­sər­ma­yə­qo­ya­caq­lar.­Bu­ra­da­çox­müa­sir­və­bö­yük­tu­rizm­mər­kə­zi­ya­ra­dı­la­caq.­Bu­il­Azər­bay­can­da­“Tu­rizm­ili”­elan­olu­nub­və­bu­il­Ba­kı­da­və­baş­qa­şə­hər,­ra­yon­la­rı­mız­da­bir­ne­çə­müa­sir­meh­man­xa­na­is­ti­fa­də­yə­ve­ri­lə­cək.­On­lar­dan­bi­ri­də­bax­bu­ra­da­-­Qu­sar­ra­yo­nun­da­Şah­dağ­Qış-Yay­Tu-rizm­Mər­kə­zin­də­açı­la­caq.­Gə­lə­cək­il­lər­də­isə­qo­yu­la­caq­sər­ma­yə­ bu­ra­nı­ dün­ya­nın­ bir­ nöm­rə­li­ tu­rizm­ mər­kə­zi­nə­çe­vi­rə­cək.­Bu­re­al­lı­ğı­biz­ya­rat­dıq.­

Mən­bi­rin­ci­də­fə­bu­ra­da­olar­kən­əra­zi­də­heç­nə­yox­idi.­Boş­dağ­lar­idi,­qar­idi.­Bu­ət­raf­da­heç­ya­şa­yış­mən­tə­qə­si­də­yox­dur.­Bu­ye­ri­seç­mək­lə­və­xa­ri­ci­mü­tə­xəs­sis­lə­ri­bu­işə­ cəlb­ et­mək­lə­ əf­sa­nə­ni­ re­al­lı­ğa­ çe­vir­dik.­ Bu­ ku­ror­tun­ya­ra­dıl­ma­sı­ tu­riz­min­ in­ki­şa­fı­ ilə­ bə­ra­bər,­ ey­ni­ za­man­da,­ona­gö­rə­əhə­miy­yət­li­dir­və­onu­gös­tə­rir­ki,­müs­tə­qil­Azər-bay­can­bö­yük­ iş­lə­rə­qa­dir­dir.­Biz­qar­şı­ya­və­zi­fə­qo­yu­ruq­və­ən­yük­sək­key­fiy­yət­lə,­ən­yük­sək­sə­viy­yə­də­ ic­ra­edi-rik.­Für­sət­dən­ is­ti­fa­də­edə­rək,­bü­tün­Azər­bay­can­xal­qı­nı­bu­gö­zəl­ha­di­sə­mü­na­si­bə­ti­lə­ təb­rik­et­mək­ is­tə­yi­rəm.­Bu­gö­zəl­mər­kəz­də­fəa­liy­yət­gös­tə­rən­şir­kət­lə­rə,­Azər­bay­can­mü­tə­xəs­sis­lə­ri­nə,­ in­şa­at­çı­la­ra­ min­nət­dar­lı­ğı­mı­ bil­dir­mək­is­tə­yi­rəm­ki,­bu­ra­da­iş­lər­yük­sək­sə­viy­yə­də­gö­rü­lür.­Ye­nə­də­ümid­var­ol­du­ğu­mu­bil­dir­mək­ is­tə­yi­rəm­ki,­ ilin­so­nu­na­qə­dər­Azər­bay­can­və­tən­daş­la­rı­bu­gö­zəl­im­kan­lar­dan­is­ti-fa­də­et­mə­yə­baş­la­ya­caq­lar.­Bir­da­ha­si­zi­təb­rik­edi­rəm!»­

Da­ha­son­ra­döv­lət­baş­çı­sı­və­xa­nı­mı­is­ti­fa­də­yə­ve­ri­lən­

VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...

7

8

ilk­ka­nat­yo­lu­nu­sı­naq­dan­ke­çir­di­lər.­Pre­zi­dent­İl­ham­Əli-yev­in­şa­at­iş­lə­ri­ni­hə­ya­ta­ke­çi­rən­yer­li­və­xa­ri­ci­şir­kət­lə­rin­rəh­bər­lə­ri­ ilə­mü­şa­vi­rə­ke­çir­di.­On­lar­la­yi­hə­nin­ic­ra­sı­is­ti-qa­mə­tin­də­gö­rü­lən­və­gə­lə­cək­də­hə­ya­ta­ke­çi­ri­lə­cək­iş­lər­ba­rə­də­döv­lə­ti­mi­zin­baş­çı­sı­na­mə­lu­mat­ver­di­lər.­Şah­dağ­Qış-Yay­ Tu­rizm­ komp­lek­si­nin­ 2­ nöm­rə­li­ ka­nat­ və­ xi­zək­eni­şi­nin­açı­lı­şı­nın­mü­hüm­ha­di­sə­ol­du­ğu­nu­de­yən­Pre­zi-dent­İl­ham­Əli­yev,­ilk­də­fə­öl­kə­miz­də­dağ-xi­zək­komp­lek­si-nin­in­şa­edil­mə­si­ni­bö­yük­uğur­ki­mi­də­yər­lən­dir­di.

Döv­lət­baş­çı­sı­bu­sa­hə­ni­in­ki­şaf­et­dir­mək­və­dün­ya­sə-viy­yə­li­ bey­nəl­xalq­ tu­rizm­mər­kə­zi­nə­ çe­vir­mək­ üçün­ qar-şı­ya­qo­yu­lan­əsas­iş­lə­rə­ar­tıq­baş­la­nıl­dı­ğı­nı­bil­dir­di.­Pre-zi­dent­ İl­ham­ Əli­yev­ komp­lek­sin­ əra­zi­sin­də­ la­zı­mi­ so­si­al­inf­rast­ruk­tu­run­ və­ təc­rü­bə­ ba­za­la­rı­nın­ ya­ra­dıl­ma­sı­nın,­ o­

cüm­lə­dən,­yol­la­rın­ge­niş­lən­di­ril­mə­si­nin­zə­ru­ri­li­yi­ni­vur­ğu-la­dı.­

Azər­bay­can­Pre­zi­den­ti­la­yi­hə­nin­ikin­ci­fa­za­sı­nın­hə­ya-ta­ ke­çi­ril­mə­si­ ilə­ bağ­lı­ in­şa­at­çı­la­ra­mü­va­fiq­ tap­şı­rıq­la­rı­nı­ver­di.

P.S.­ ­Azər­bay­ca­nın­bir­çox­sa­hə­lər­də­ar­tıq­re­gi­on­öl-kə­lə­ri­ ilə­de­yil,­ümu­mi­lik­də,­Av­ro­pa­nın­və­dün­ya­nın­apa-rı­cı­ döv­lət­lə­ri­ ilə­ rə­qa­bət­ apa­ra­ bi­lə­cək­ qüd­rət­li­ döv­lə­tə­çev­ril­mə­si­ göz­ önün­də­dir.­ Bö­yük­ iş­lər­ gö­rü­lüb,­ gö­rü­lür­və­gö­rü­lə­cək­dir...­Re­gio­na­gəl­dik­də­isə,­yə­qin­ki,­bun­dan­son­ra­nə­in­ki­Nə­cə­fov­lar­ailə­si­nin­3-cü,­4-cü,­5-ci,­15-ci...­azər­bay­can­lı­la­rın­ in­di­ki­və­gə­lə­cək­nəs­li­nin­nü­ma­yən­də-lə­ri­xi­zək­sür­mək­üçün­da­ha­BA­kU-dan­BA­kU­ri­an­yə­yox,­doğ­ma­Şah­da­ğı­mı­za­tə­rəf­üz­tu­ta­caq­lar!­

VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...

9

10

VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...

Шimal Qapыsы Cяnnяtin

11

C oğ­­ra­­fi­möv­­qe­­yi­­nə­gö­­rə­“Şi­­mal­qa­­pı­­sı”­ad­­lan­-dı­­rı­­lan­ Qu­­sar­ Azər­­bay­­ca­­nın­ şi­­mal­­da­­kı­ son­ya­­şa­­yış­mən­­tə­­qə­­si­­dir.­Qı sa ara yış:­Bö­­yük­Qaf­­qaz­dağ­­la­­rı­­nın­ətək­-

lə­­rin­­də,­də­­niz­sə­­viy­­yə­­sin­­dən­715­metr­yük­­sək­­lik­­də,­Da­­ğıs­-tan­­la­sər­­həd­­də­yer­­lə­­şir.­Azər­­bay­­ca­­nın­ən­yük­­sək­zir­­və­­lə­­ri­olan­Ba­­zar­­dü­­zü­(4­466­metr),­Şah­­dağ­(4­242­metr),­elə­­cə­də­Sa­­mur­-­Də­­və­­çi­ka­­na­­lı,­Qu­­sar­­çay,­Sa­­mur­ça­­yı­Qu­­sar­əra­­zi­­sin­­də­­dir.­Ba­­kı­ilə­Qu­­sar­ara­­sın­da­kı­mə­­sa­­fə­180­ki­lo-metr­dir.­Ba­­kı­-­Dər­­bənd­-­Ma­­haç­­qa­­la­-­Mosk­­va­şo­­se­yo­­lu­da­bu­­ra­­dan­ke­­çir.­Xu­­dat­də­­mir­­yo­­lun­­dan­35­km,­Xaç­­maz­də­­mir­­yo­­lun­­dan­40­km­ara­­lı­­da­­dır.­

Qu sar to po ni mi: Qu­­sar­ sö­­zü­­nün­ tay­­fa­ və­ ya­ tay­­fa­baş­­çı­­sı­adın­­dan­gö­tü­rül­dü­yü,­həm­çi­nin,­Hi­­sar­qə­­bi­­lə­­si­­nin­adın­­dan­ya­­ran­­ma­­sı­haq­­qın­da­id­­di­a­­lar­var.­Söh­­bət­vax­­ti­­lə­bu­­ra­­da­ya­­şa­­mış­və­yer­­li­əha­­li­­nin­et­­no­­ge­­ne­­zin­­də­rol­oy­­na­-mış,­za­­man­içə­­ri­­sin­­də­təd­­ri­­cən­yox­ol­­muş­hi­­sar­tay­­fa­­sın­-dan­ge­­dir.­

Di­gər­bir­mə­lu­ma­ta­əsa­sən,­böl­gə­nin­adı­ma­­car­di­­lin­­də­“ki­­çik­sü­­va­­ri­at­­lı­dəs­­tə­­si”­mə­­na­­sı­­nı­ve­­rən­“qu­­sar”­sö­­zün­-dən­gö­­tü­­rü­­lüb.­

Şə­­hər­keç­­miş­­də­bu­əra­­zi­­də­yer­­lə­­şən­Qu­­sar­sü­­va­­ri­ala-yı­nın­adı­­nı­da­­şı­­yır.­İn­­di­­ki­Qu­­sa­­rın­bü­­növ­­rə­­si­1810-cu­il­­də­qo­­yu­­lub.­

Baş­qa­bir­mən­bə­yə­gö­rə,­Qu­­sa­­rın­ilk­adı­Qey­­sə­­ri­olub.­De­­yi­­lən­­lə­­rə­gö­­rə,­qə­­dim­­də­bu­­ra­­da­qey­­sər­tay­­fa­­la­­rı­ya­­şa­-yıb.­Hə­min­ tay­fa­lar­kö­­çüb-get­­sə­lər­də,­bu­adı­bu­­ra­­lar­­da­ya­­şa­­yan­bə­­zi­kənd­­lər­qə­­bul­edib.­Söz­də­təd­­ri­­cən­əv­­vəl­­ki­for­­ma­­sı­­nı­iti­­rə­­rək,­Qu­­sar­şək­­li­­ni­alıb.­

Xalq­ara­sın­da­gə­zən­rə­va­yə­tə­gö­rə,­Qu­­sar­adı­şə­hə­r­ət­­ra­­fın­­da­­kı­yü­k­sək­­lik­­lər­­də­yer­lə­şən­4­qə­­bir­lə­bağ­lı­dır.­Be-lə­ki,­Qu­sar­adı­­ləz­­gi­di­­lin­­də­­ki­“qud”­(mə­na­sı­4)­və­“srar”­(mə­na­sı­ qə­­bir)­ söz­­lə­­ri­­nin­ bir­­ləş­­mə­­sin­­dən­ əmə­­lə­ gə­­lib,­“dörd­qə­­bir”­mə­­na­­sı­­nı­ifa­­də­edir.­

Bə­zi­eh­ti­mal­la­ra­gö­rə,­Qu­sar­sö­zü­ləz­­gi­­lə­rin­I­mi­­nil­­lik­­də­eti­qad­et­di­yi­Qut­­sar­di­­ni­dün­ya­gö­rü­şü­nün­adın­dan­əmə-lə­gə­lib.­Di­gər­mən­bə­də­isə­qeyd­olu­nur­ki,­bu­söz­ləz­­gi­xal­­qı­­na­xas­olan­cə­­sa­­rət,­qorx­­maz­­lıq,­mərd­­lik­və­s.­ki­­mi­xü­­su­­siy­­yət­­lə­­ri­ özü­n­də­ bir­­ləş­­di­­rən­ “kas”­ (ki­­şi),­ “ksar”­ (ki­-şi­­lər)­kəl­­mə­lə­rin­­dən­ya­­ra­­nıb.­Qon­­şu­ tay­­fa­­lar­bu­yer­­lər­­də­mey­­da­­na­gə­­lən­ ilk­ya­­şa­­yış­mən­­tə­­qə­­si­­nə­ksar­­xur­(ki­­şi­­lər­kən­­di)­adı­­nı­ve­­rib,­za­­man­keç­­dik­­cə­­“kənd”­mə­­na­­sı­­nı­ve­-rən­ “xur”­ his­­sə­­si­ sı­ra­dan­ çı­­xıb.­ ksar­ sö­zü­ isə­mü­əy­yən­za­man­dan­son­ra­Qu­­sar­for­­ma­­sı­­nı­alıb.

Ra­yon­da­ya­şa­yan­əha­li­yə­gə­lin­cə,­Qu­sar­sa­kin­lə­ri­nin­95­fai­zi­ ləz­gi­lər­dən­iba­rət­dir.­Bə­­zi­mü­­əl­­lif­­lər­ ləz­­gi­et­­no­­ni­-

12

VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...

mi­­ni­ “dağ­ əh­­li”­ ki­­mi­ mə­­na­­lan­­dı­­rır­lar.­ Azər­­bay­­can­­da­ ya­-şa­­yan­az­­say­­lı­ xalq­­lar­ ara­­sın­­da­önəm­­li­ yer­ tu­­tan­ ləz­­gi­­lər, əsa­­sən,­öl­­kə­­nin­şi­­ma­­lın­­da­və­şi­­mal-qərb­his­­sə­­sin­­də­top­-la­­şıb­­lar.­Qaf­­qaz­Al­­ba­­ni­­ya­­sı­­nın­əsas­xalq­­la­­rın­­dan­bi­­ri­olan­leq­­lər­ ləz­­gi­­lə­­rin­əsil­­lə­­ri­sa­­yı­­lır.­Stra­­bo­n­yaz­­ır­ki,­26­al­­ban­di­a­­lek­­tin­­dən­məhz­qar-qar­və­leq­­lə­­rin­ləh­­cə­­si­əsas­al­­ban­di­­li­­nin­ for­­ma­­laş­­ma­­sın­­da­ bö­­yük­ ro­l­ oy­na­yıb.­ Azər­­bay­­can­əha­­li­­si­­nin­top­­lam­2,2%-ni­təş­­kil­edən­ləz­­gi­­lər­İs­­lam­di­­ni­­nə­si­­ta­­yiş­edir­­lər.­

Əha­­li­­si­­nin­bö­­yük­ək­­sə­­riy­­yə­­ti­­ləz­­gi­­lər­olan­Qu­­sar­da­türk­-lə­­rin­ya­­şa­­dıq­la­rı­dörd­kənd­var:­Bə­diş­qa­­la­(13­km),­Gün­-düz­­qa­­la­(15­km),­Bə­dir­qa­la­(8­km),­Hə­­sən­­qa­­la­(10­km).­Bu­kənd­­lər­­lə­bağ­­lı­ma­­raq­­lı­bir­rə­­va­­yət­var.­De­­yi­­lən­­lə­­rə­gö­­rə,­XVI-XVII­əsr­­lər­­də­Os­­man­­lı­ İm­­pe­­ri­­ya­­sı­­nın­Trab­­zon­şə­­hə­-rin­­dən­bu­­ra­­ya­Bə­­diş,­Gün­­düz,­Hə­­sən­və­Bə­­dir­ad­lı­4­qar-daş­köç­edib.­On­­lar­bu­böl­gə­ni­öz­­lə­­ri­­nə­məs­­kən­se­­çib­və­yer­­lə­­şib­­lər.­ Və­fat­ et­dik­dən­ son­ra,­ doğ­­ma­­la­­rı­ ba­­ba­­la­­rı­­nın­ad­la­rı­­nı­bu­kənd­­lə­­rə­ve­­rib­­lər.­­­

şah la rı hey rə tə sa lan mə kanQu­sar­qə­dim­ta­rix­lə­ya­na­şı,­va­le­he­di­ci­tə­biə­tə­də­ma-

lik­dir.­ Qa­ra­bu­laq­ ad­lı­ is­ti­ra­hət­ zo­na­sı­ da­ bu­ ra­yon­da­dır.­Hə­lə­ so­vet­ döv­rün­dən­ in­san­la­rın­ is­ti­ra­hət­ məq­sə­di­lə­ üz­tut­duq­la­rı­Qa­ra­bu­laq­in­di­də­qo­naq-qa­ra­lı­olur.­Dağ­­lar­və­dü­­zən­­lik­­lər­di­­ya­­rı­Qu­­sar­­da­Qa­ra­bu­laq­la­ya­na­şı,­xey­li­gö­-zəl­yer­də­var.­Bir­söz­lə,­əra­zi­si­nin­20­ fai­zi­me­şə­zo­la­ğı­ilə­ör­tü­lü­olan­ra­yo­nun­bö­yük­his­sə­si­tu­rizm­üçün­çox­əl-ve­riş­li­dir.­

Be­­lə­rə­va­yət­edir­lər­ki,­qo­­şu­­nuy­­la­bir­­lik­­də­ha­­zır­­kı­Qu­-sar­əra­­zi­­si­­nə­hü­­cum­edən­İran­hökm­­da­­rı­Na­­dir­şah­(1688-1747)­Şah­­da­­ğın­ətə­­yin­­də­məs­­kən­sa­­lır.­Bu­­ra­­la­­ra­elə­hey­-ran­olur­ki,­Qu­­sar­ça­­yı­­nın­baş­­lan­­ğıc­his­­sə­­si­­nə­öz­ar­­va­­dı­Şah­­na­­ba­­tın­adı­­nı­ve­­rir.­elə­o­vaxt­­dan­bu­ye­­ri­be­­lə­ça­­ğı­­rır­-lar.­“Şah­­na­­bat”­yay­­la­­ğı­bu­gün­Qu­­sar­üz­­rə­ger­­çək­­ləş­­di­­ri­-lən­da­­xi­­li­tu­rist­marş­­rut­­la­­rın­­dan­bi­­ri­­ni­təş­­kil­edir.­

Şah­­dağ­haq­­qın­­da­baş­­qa­bir­rə­­va­­yət­­də­isə­de­­yi­­lir­ki,­bu­-ra­gə­­lən­Şah­Ab­­bas­da­­ğın­ətə­­yin­­də­ça­­dır­qur­­du­­ğu­üçün,­

laza­piri

13

dağ­onun­şə­­rə­­fi­­nə­Şah­­dağ­ad­lan­dı­rı­lıb.­Hökm­­da­­rın­ça­­dı­-rı­­nın­ qu­­rul­­du­­ğu­ düz­ əra­­zi­ isə­ in­­di­­yə­­dək­Şah­ dü­­zü­ ad­­la­-nır.­Hə­­min­rə­­va­­yə­­tə­gö­­rə,­mən­­bə­­yi­­ni­Şah­­dağ­­dan­gö­­tü­­rən­Şah­na­bat­ça­­yı­ isə­gu­­ya­Şah­Ab­­ba­­sın­ar­­va­­dı­Şah­­na­­ba­­tın­şə­­rə­­fi­­nə­onun­adı­ilə­ad­­lan­­dı­­rı­­lıb.­

Ra yo nun tu rizm im kan la rı Ye­ri­gəl­miş­kən,­res­­pub­­li­­ka­­mız­da­möv­cud­olan­9­ iq­­lim­

ti­­pi­­nin­4-nə­bu­ra­yon­əra­­zi­­sin­­də­rast­gə­­li­­nir.­Əl­­ve­­riş­­li­iq­­lim­şə­­ra­i­­ti­bu­­ra­­da­ku­­rort­­lar,­ is­­ti­­ra­­hət­zo­­na­­la­­rı­və­tu­­rist­komp­-leks­­lə­­ri­­nin­ təş­­ki­­li­­nə­ge­­niş­ im­­kan­­lar­ ve­­rir.­Zən­­gin­ flo­­ra­ və­fa­u­­na­­sı­olan­Qu­sar­­da­eko­­tu­rizm­üçün­hər­şə­­ra­­it­ var.­Bu­böl­gə­də­eko­­lo­­ji­marş­­rut­­la­­rı­3­is­­ti­­qa­­mət­­də­böl­­mək­olar:­

1. Qu sar - Qa zan bu laq marş ru tuBu­is­­ti­­qa­­mət­­də­sa­­hə­­si­7­km­olan­Əlis­­tan­ba­­ba­ad­lı­fıs­­tıq­

me­­şə­­si­var.­Marş­­rut­bo­­yun­­ca­yer­­lə­­şən­kənd­lər­­də­qə­­dim­əl­sə­­nət­­lə­­rin­­dən­par­­ça­üzə­­rin­­də­tik­­mə,­ağac­üzə­­rin­­də­oy­­ma­iş­­lə­­ri­­ni­və­məş­­hur­“Su­­max”­xal­­ça­­la­­rı­­nı­əl­­də­et­­mək­olar.­­

2. Qu sar - Su dur marş ru tu (102 km)Sa­­mur­ça­­yı­bo­­yun­­ca­uza­­nan­bu­kənd­­lər­­də­xalq­sə­­nə­­ti­

nü­­mu­­nə­­lə­­ri­­ni­əl­­də­et­­mək,­yer­­li­əha­­li­­nin­mil­­li­adət-ənə­­nə­­lə­-ri­­ni,­sim­pəh­lə­van­­la­­rı­­nın­çı­­xı­­şı­­nı­iz­­lə­­mək,­ləz­­gi­mə­i­­şə­­ti­və­folk­­lo­­ruy­­la­ya­­xın­­dan­ta­­nış­ol­­maq­müm­kün­dür.­

3. Qu sar - La za - Su var marş ru tu (42 km)Bu­marş­­rut­üz­­rə­hə­­rə­­kət­edər­­kən­ilk­da­­ya­­na­­caq­Əniğ­

kən­­di­ola­bi­­lər.­Əniğ­ kən­­di­ ­ ra­­yon­mər­­kə­­zin­­dən­27­ km­cə­­nub-­ qərb­-

də,­Qu­­sar­-­Zin­­dan­­mu­­ruq­yo­­lu­­nun­kə­­na­­rın­­da,­Qu­­sar­(Şah­-na­­bat)­ça­­yı­­nın­sağ­sa­­hi­­lin­­də­­yer­lə­şir.­9­kən­­di­əha­­tə­edən­Qu­­sar­­çay­va­­di­­si­bu­­ra­­nın­şə­­rə­­fi­­nə­ ­ “Əniğ­də­­rə­­si”­ad­­la­­nır.­Qu­­sar­­ça­­yın­sağ­sa­­hi­­lin­­də­sa­­lın­­mış­qə­­dim­ya­­şa­­yış­ye­­ri­nə­-həng,­əl­­ve­­riş­­li­tə­­bii­ma­­ne­ə­­lə­­rə­ma­­lik,­hün­­dür­tə­­pə­­nin­üzə­-rin­­də­yer­lə­şir.­Gö­­zəl­mən­­zə­­rə­­si­var.­

Su­­dur­kən­­di­­Qu­­sar­-­Su­­dur­marş­­ru­­tu­nun­son­da­ya­­na­-ca­­ğı,­elə­­cə­də­Qu­­sa­­rın­ən­son­kən­­di­­dir.­Də­niz­sə­­viy­­yə­­sin­-dən­ 1­ 800­m­ hün­­dür­­lük­­də,­ Şah­da­­ğın­ ətə­­yin­­də­ yer­­lə­­şən­Su­­dur­ fü­­sun­­kar­ tə­biə­tə­ sa­­hib­­dir.­Dağ-tu­­rizm­ is­­ti­­ra­­hə­ti­ və­sağ­lam­lıq­ zo­­na­­sı­­nın­ ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­ üçün­ bu­ra­da­ yax­şı­ po­-ten­­si­­al­var.­

Hil kən di. Ra­­yon­mər­­kə­­zin­­dən­17­km­ara­­lı­­da­yer­­lə­­şən­Hil,­1960-cı­ il­­lə­­rə­qə­­dər­ra­­yon­mər­­kə­­zi­olub.­kən­­din­XIX­əsr­­dən­qal­­ma­məş­­hur­məs­­ci­­di­öl­­kə­əhə­­miy­­yət­­li­ta­­ri­­xi­abi­-də­­lər­si­­ya­­hı­­sın­­da­­dır.­To­­po­­nim­“gil”­kə­l­­mə­­si­ilə­bağ­­lı­­dır.­Bu­-ra­­da­tor­pa­ğın­tər­­ki­­bin­­də­bol­miq­­dar­­da­gil­var.­

Həz rə kən di. Şah­ İs­ma­yıl­ Xə­tai­nin­ ba­ba­sı­Şeyx­Cü-ney­din­və­mü­rid­lə­ri­nin­qəb­ri­yer­lə­şən,­tu­rizm­im­kan­la­rı­bö-yük­olan­Həz­rə­kən­di­isə­mər­­kəz­­dən­53­km.-lik­mə­­sa­­fə­­də­-dir.­Adı­­nın­mə­­na­­sı­müx­­tə­­lif­cür­izah­edi­­lir.­

Yu­­xa­­rı­Ta­­hir­­cal­­-­mü­­kəm­­məl­tə­­bi­ə­­ti,­çə­­tin­yol­­la­­rı­olan­dağ­kən­­di­­dir.­Əha­­li­­si­arı­­çı­­lıq­­la­məş­­ğul­olur.­kən­­din­emb­­le­-mi­arı­pə­­tə­­yi­­dir.­kən­­di­əha­­tə­edən­me­­şə­­lər­mey­­və­ağac­-la­­rı,­xü­­su­­si­­lə­də­cır­al­­ma­ağac­­la­­rı­ilə­məş­­hur­­dur.­Ta­­hir­­cal­ça­­yı­­nın­ üst,­ yu­xa­rı­ dağ­­lıq­ his­­sə­­si­ qə­­dim­ kənd­əra­­zi­­si­­dir.­1964-cü­il­­də­bur­­da­­kı­zəl­­zə­­lə­­dən­son­­ra­gö­­zü­qor­­xan­kənd­

Xə­rək­çö­rə­yi

14

VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...

ca­­ma­a­­tı­ nis­­bə­­tən­ aşa­­ğı­ his­­sə­­də­ yer­­lə­­şən­ ça-yın­sol­sa­­hi­­li­­nə­tə­­rəf­köç­­mə­­yə­baş­­la­­yıb.­Vax­­ti­­lə­kənd­­də­ 3­məs­­cid­ və­ bir­ ne­­çə­ pir­ olub.­ Ate­­ist-kom­mu­­nist­ re­­ji­­mi­ il­­lə­­rin­­də­ bun­­lar­ ba­­xım­­sız­­lıq­-dan­sö­­kü­­lüb.­kən­­din­için­­də­ad­­dım­­ba­­şı­hər­yer­-də­qə­bir­­lər­gör­mək­müm­kün­dür.­Çox­bö­­yük­öl­-çü­­lə­­ri­və­for­­ma­­la­­rı­­ilə­se­­çi­­lən­qə­bir­­lə­­rin­için­­dən­kənd­ sa­­kin­­lə­­ri­ qiy­­mət­­li­ me­­tal­ əş­­ya­­lar­ çıx­­dı­­ğı­­nı­de­­yir­­lər.

kənd­­də­­ki­ən­qiy­­mət­­li­ ta­­ri­­xi­abi­­də­üç­ya­­rus­­lu­nə­həng­ qə­bi­ris­­tan­­lıq­­dır.­ Əra­­zi­­si­ in­sa­nı­ hey­rət-lən­di­rir.­San­­ki­nə­vaxt­­sa­bu­­ra­­da­bö­­yük­dö­yüş­-lər­baş­tu­­tub­və­min­­lər­­lə­in­­san­hə­­lak­olub.­Qə­-ri­­bə­­dir­ki,­ha­­mı­­sı­­na­baş­­da­­şı­qo­­yu­­lub.­Bu­­ra­­da­­kı­baş­daş­­la­­rı­da­qə­­ri­­bə­for­­ma­­la­­rı­ ilə­diq­­qət­çə­­kir.­Qə­bir­­lər­­dən­çı­­xan­bə­­zi­əş­­ya­­la­­rın­Tunc­döv­­rü­­nə­aid­ol­­du­­ğu­­nu­id­­dia­et­­sə­­lər­də,­əra­­zi­­də­in­­di­­yə­­dək­el­­mi­araş­­dır­­ma­apa­­rıl­­ma­­yıb.­

La za kən di. ləz­­gi­­cə­ lat­­sar­ ad­la­nan­bu­ kənd­ dağ­la­-rın­ara­­sın­­da­yer­lə­şir­və­2­his­­sə­­dən­iba­­rət­­dir.­İkin­­ci­his­­sə­-si­Qə­­bə­­lə­ra­­yo­­nu­əra­­zi­­sin­­də,­Də­mi­ra­pa­­ran­ça­­yı­üzə­­rin­­də­yer­­lə­­şir.­De­­yir­­lər­ ki,­məhz­bu­kən­­din­sa­­kin­­lə­­ri­ ora­­ya­köç­edə­­rək­ye­­ni­məs­­kən­sa­­lıb­və­ye­­ni­yer­­lə­­ri­­ni­də­la­­za­ad­lan-dı­rıb­lar.­Bö­­yük­Qaf­­qaz­sı­­ra­dağ­­la­­rı­­nın,­Şah­dağ­yük­­sək­­li­­yi­-nin­ (4­242­metr),­Şah­yay­­laq­da­ğı­­nın­ətək­­lə­­rin­­də­yer­­lə­­şir.­kənd­ Baş­ Qaf­­qaz­­dan­ ke­­çən­ kar­­van­ yol­­la­­rı­­nın­ üzə­­rin­­də­

yer­­lə­­şir.­Yer­li­lər­1­800­metr­yük­­sək­-lik­­də­­ki­bu­ye­­rə­“kur­­ve­pe­­re­­val”­de­­yir-lər.­la­­za­­nın­ən­məş­­hur­və­tək­ta­­ri­­xi­abi­­də­­si­mər­­kəz­­də­­ki­300­ il­­­yaşı­olan­məs­­cid­­dir.­ kənd­ əha­­li­­si­ ləz­­gi­­lər­­dir.­la­­za­Azər­­bay­­ca­­nın­ən­po­­pul­­yar­ tu-ris­tik­ mə­­kan­­la­­rı­­nın­ ba­­şın­­da­ du­rur.­Yay-qış,­ kənd­ qo­­naq­­lar­­la­ do­­lu­ olur.­Ən­ çox­ da­ xa­­ri­­ci­­lə­­rin­ rəğ­­bət­ et­­di­­yi­yer­­dir.­ kənd­­li­­lər­ tu­­rist­­lə­­ri­ ev­­lə­­rin­­də­sax­­la­­yır­­lar.­Hə­­yət­­lər­­də­ti­­kil­­miş­xü­­su­-si­ otaq­­lar­­da­on­­la­­rın­ ya­­şa­­ma­­sı­ üçün­şə­­ra­­it­ ya­­ra­­dı­­lıb.­ Xid­­mət­­lə­­rə­ ev­ xa­-nım­­la­­rı­­nın­ev­­də­ha­­zır­­la­­yıb­təq­­dim­et­-di­­yi­qa­zan­ye­­mək­­lə­­ri­də­da­­xil­­dir.­

Su var. la­­za­­dan­ 2­ km­ ara­­lı­­da,­yük­­sək­ dağ­­lıq­ əra­zi­­də­­ki­ mə­­ka­­nın­adı­­dır.­ Azər­­bay­­ca­­nın­ ən­ yük­sək­­də­yer­­lə­­şən­ is­­ti­­ra­­hət­mər­­kə­­zi,­ ey­­ni­ za-

man­da­ tu­­rist­ ba­­za­sı­dır.­ Yük­-sək­­lik­­də­­ki­ sü­­ni­ göl­lər­ əra­­zi­­yə­ta­­mam­baş­­qa­ya­­ra­­şıq­ve­­rir.­

Dağ­ yü­­rüş­lə­ri­­nə­ çıx­­maq,­yük­­sək­­li­­yi­ 4­ 000­min­­dən­ ar­­tıq­olan­ zir­­və­­lə­­ri­ fəth­ et­­mək­ is­­tə­-yən­­lər­ Su­­var­ is­ti­­ra­­hət­ komp­-lek­­sin­­də­ ça­­lı­­şan­­lar­­dan­ yar­­dım­ala­bi­­lər­­lər.­Ya­­xud­dağ­­la­­rın­ən­

15

yax­­şı­bə­­ləd­­çi­­lə­­ri­ sa­yı­lan­və­bu­­ra­­lar­-da­­kı­hər­qa­­rı­­şa­bə­­ləd­olan­yer­­li­kənd­sa­­kin­­lə­­ri­­nə­ də­mü­­ra­­ci­­ət­ et­­mək­olar.­On­­lar­ si­zi­ 3­000­metr­ yük­­sək­­lik­­də­­ki­Şah­yay­­la­­ğa,­Şah­na­bat­yay­­la­­ğı­­na­və­ya­ 4­ 243­metr­­lik­ Şah­­dağ­ zir­­və­­si­­nə,­elə­­cə­ də­ Qı­­zıl­qa­­ya­ mas­­si­­vin­­də­­ki­ 3­751­metr­ yük­­sək­­lik­­də­­ki­ Hey­­dər­ Əli­-yev­zir­­və­­si­­nə­çı­­xa­­ra­bi­­lər­­lər.­

Şah­­dağ­ (4­ 243­metr)­ -­ uc­­qar­ və­əl­­çat­­maz­ ki­­mi­ gö­­rü­­nən­ möh­­tə­­şəm­dağ­­dır.­Onu­fəth­et­­mək­müm­kün­­dür.­Bu­­nun­üçün­Su­­va­­ra­qə­­dər­av­to­mo-bil­­lə­gəl­­mək­olar.­Yo­­lun­qa­­lan­his­­sə­­si­isə­pi­­ya­­da­ge­­dil­­mə­­li­­dir.­Şah­­da­­ğı­fəth­et­­mək­ 3­ gün­ vaxt­ apa­­rır.­ Şah­­da­­ğın­zir­­və­­zi­­nə­iki­marş­­rut­­la­qalx­maq­olar.­Bu,­yer­­li­dağ­­çı­­la­­rın­iş­­lə­­yib-ha­­zır­­la­­dı­­ğı­şi­­mal­ və­ cə­­nub­marş­­rut­­la­­rı­­dır.­ Yük­-

sə­­yə­çıx­maq­təh­­lü­­kə­­li­və­çə­­tin­ol­­sa­ da,­ Şah­­da­­ğın­ möh­tə­­şəm­mən­­zə­­rə­­si,­mü­­kəm­­məl­ha­­va­­sı,­yol­bo­yu­qar­­şı­­nı­­za­çı­­xan­Qa­­ra-bu­­laq,­yük­­sək­dağ­göl­­lə­­ri,­kan­-yon­­lar­ və­ di­­gər­ mö­­cü­­zə­­lər­ in-sa­nı­hey­ran­edir.­Əra­­zi­­də­pir­­lər,­qə­­dim­ kar­­van­ yo­­lu­­nun­ keç­­di­­yi­cı­ğır­­lar,­an­­tik­kör­­pü­qa­­lıq­­la­­rı­və­

ta­­ri­­xin­baş­­qa­iz­lə­ri­qal­­maq­­da­­dır.­Azər­­bay­­ca­­nın­bu­ən­əzə­­mət­­li­ zir­­və­­si­­nə­ apa­­ran­ ən­asan­ yol­cə­­nub­­dan­ ke­­çir.­ Təh­lü­­kə­­dən­ uzaq,­ hər­ han­­sı­xü­­su­­si­ al­­pi­­nist­ ava­dan­­lı­­ğı­ tə­­ləb­ et­­mə­­yən­ yol­-dur.­Bu,­1892-ci­ il­­də­dağ­sil­­si­­lə­­si­­nin­xə­­ri­­tə­­si­­ni­ilk­də­­fə­tər­­tib­edən­to­poq­­raf­Anf­­rey­Pas­­tu­­xo­­vun­qət­et­­di­­yi­yol­­dur.

Qo şa şə la lə. Təx­­mi­­nən,­ 2­ 000­ metr­ yük­-sək­­lik­­də­yer­­lə­­şən­Qo­­şa­şə­­la­­lə­əra­­zi­­yə­xü­­su­­si­gö­­zəl­­lik­ ve­­rir.­ Bu­ tə­­rəf­­lər­­də­­ki­ şə­­la­­lə­lə­­rin­ spe­-si­­fik­ xü­­su­­siy­­yə­­ti­ var.­ On­­lar­ qış­­da­ do­­nur.­ Şə­-la­­lə­­nin­ al­­tın­­da­ diq­­qə­­ti­ çə­­kən­ qa­­ra­ tax­­ta­ ev­­lə­bağ­­lı­ma­­raq­­lı­bir­əh­­va­­lat­var.­evi­­bu­­ra­­ya­vax­-ti­­lə­Azər­bay­can­kom­mu­nist­Par­ti­ya­sı­Mər­kə­zi­ko­mi­tə­si­nin­ikin­­ci­ka­­ti­­bi­ol­­muş­Vik­­tor­Pol­­ya­­niç­-ko­gə­­tir­­dib.­Bir­vaxt­gəz­­mə­­yə­gə­lən­ikin­­ci­ka­­tib­bu­­ra­­lar­­dan­elə­xoş­­la­­nıb­ki,­özü­nə­yay­ is­­ti­­ra­­hət­

gu­­şə­­si­ha­­zır­­la­­maq­qə­­ra­­rı­­na­gə­lib.­kənd­­li­­lər,­ ke­­çən­əs­­rin­80-ci­il­­lə­­rin­­də­hər­­bi­tex­­ni­­ka­ilə­bu­evin­bu­­ra­­ya­ne­­cə­gə­­ti­­ri­l­-di­­yi­­ni­in­di­yə­­dək­xa­­tır­­la­­yır­­lar.­İn­­di­hə­­min­yer­yay­­da­is­­ti­­ra­­hə­-tə­gə­­lən­­lə­­rin­vaz­­ke­­çil­­məz­pik­­nik­məs­­kə­­ni­­dir.­

Əniğ qa la sı­(IX­əsr).­Şah­­da­­ğın­ətə­­yin­­də­yer­­lə­­şən­stra­-te­­ji­əhə­­miy­­yət­­li­Əniğ­kən­din­də­ərəb­yü­rüş­lə­rin­­dən­qo­­run­-maq­üçün­or­­ta­əsr­­lər­­də­bir­qa­la­ti­­ki­­lib.­Qa­­la­di­­var­­la­­rı­kən­-din­ için­­də­bu­gü­­nə­qə­­dər­qa­­lıb.­ IX­əsr­­dən­möv­­cud­olan­Əniğ­qa­la­sı­nın­di­­var­­la­­rı­­nı­n­hün­­dür­­lü­­yü­9,3,­eni­2­metr­dir.­

16

VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...

Bu­qa­­la­­nın­xris­­ti­­an-mü­­səl­­man­mü­ha­ri­bə­sin­­də­da­­ğı­­dıl­­ma­­sı­haq­­qın­­da­rə­­va­­yət­kənd­sa­­kin­­lə­­ri­ara­­sın­­da­bu­gü­­nə­qə­­dər­do­­la­­şır.­1288-ci­ il­­də­Hü­­la­­ki­­lər­döv­­lə­­ti­­nin­hökm­­da­­rı­Ar­­qun­xa­­nın­ qo­­şun­­la­­rın­­da­­kı­ xris­­ti­­an-gür­­cü­ dəs­­tə­­lə­­ri­Qı­­zıl­Or­­da­qo­­şun­­la­­rı­­nı­dəf­edər­­kən,­Əniğ­­də­­ki­dö­­yüş­­lər­­də­xü­su­­si­fə­­al­-lıq­­la­iş­­ti­­rak­edib­­lər.­Ərəb­di­­lin­­də­ya­­zıl­­mış­“Əbu­­müs­­lü­­mün­ta­­ri­­xi”­xro­­ni­­ka­­sın­­da­X­əsr­Azər­­bay­­can­kənd­­lə­­ri­­nin­bir­ne­-çə­­si­­nin,­o­ cüm­lə­dən,­Əniğ­kən­­di­­nin­adı­ çə­­ki­­lir.­Yer­­li­­lə­­rin­rə­va­­yə­­ti­­nə­gö­­rə,­kənd­adı­­nı­vax­­ti­­lə­bu­­ra­­da­ya­şa­mış­Anığ­ağa­­nın­adın­­dan­alıb.

Di­­gər­ fə­r­ziy­­yə­­yə­ gö­­rə­ isə,­ Əniğ­ hun­ tay­­fa­­la­­rı­­nın­ adı­ilə­bağ­­lı­to­­po­­nim­­dir.­Əv­­vəl­­lər­ünüğ­olub,­son­ra­də­­yi­­şə­­rək­Əniğ­for­­ma­­sı­­nı­alıb.­

Ma­­ha­­lın­Ta­­cı­(XIX­əsr)­-­kən­­din­mər­­kə­­zin­­də­yer­­lə­­şən­məs­­cid­­dir.­ Hin­­dis­­tan­­da­­kı­ Tac-Ma­­ha­­la­ bən­­zə­­di­­yi­­nə­ gö­­rə­be­­lə­ ad­­la­­nır.­ Əniğ­­də­ gös­­tə­­riş­­li,­ dəb­­də­­bə­­li­ ev­­lər­ tik­­mək­adə­­ti­ çox­­dan­ var.­ De­yi­lən­lə­­rə­ gö­­rə,­ bu­ məs­­ci­­di­ tik­­di­­rən­adam­Hin­dis­­ta­­na­ sə­­ya­­hə­ti­ za­­ma­­nı­Tac-Ma­­ha­­lı­ gö­­rüb­ və­elə­ bə­­yə­­nib­ ki,­ öz­ kən­­din­­də­ bu­­na­ bən­­zər­məs­­cid­ tik­­dir­-mə­­yə­qə­­rar­ve­­rib.­Çiy­kər­­pic­­dən­ti­­ki­­lən­məs­ci­­din,­əs­­lin­­də,­300-ə­ya­­xın­ya­­şı­ol­­du­­ğu­­nu­söy­lə­­yir­­lər.­Məs­­ci­­din­di­­var­­la­-rın­­da­­kı­rəsm­­lər­diq­qə­­ti­çə­­kir.­Bu­rəsm­­lər­ye­­ni­­lən­­mə­­sə­də,­rəng­­lər­par­­laq­­lı­­ğı­­nı­ itir­­mə­­yib.­Tə­­bii­bit­­ki­kök­­lə­­rin­­dən­əl­­də­edil­­miş­bo­­ya­­lar­­la­çə­­ki­­lib.­

Dər viş Ba ba pi ri. Əniğ­ kən­­din­­də,­ həm­çi­nin,­ bi­zim­era­­nın­ I­mi­­nil­­li­­yi­­nə­ aid­ qə­bi­ris­­tan­­lıq­ var.­ Qə­bi­ris­­tan­­lıq­­da­Dər­­viş­Ba­­ba­pi­­ri­yer­­lə­­şir.­Dər­­viş­Ba­­ba­din­­dar­və­xey­­riy­­yə­-çi­bir­şəxs­ol­­du­­ğu­üçün­xa­­ti­­rə­­si­­ni­ in­­di­­yə­­dək­əziz­tu­­tur­lar,­qəb­­ri­­ni­zi­­ya­­rət­edir­­lər.­

Ha cı Se yid Ba ba pi ri kən­­din­ən­diq­­qət­çə­­kən­ye­­ri­­dir.­Bu­­ra­­da­ma­­ke­­tə­bən­­zə­­yən­ucu­şiş­bir­qa­­ya­var.­Ət­­ra­­fı­xır­­da­ağ­daş,­çın­­qıl­­lar­­la­do­­lu­­dur.­Pi­­rə­gə­­lən­­lər­əv­­vəl­­cə­ürə­­yin­­də­niy­­yət­tu­­tub,­ayaq­qa­bı­la­­rı­­nı­çı­­xa­­rıb­bu­daş­­la­­rın­üs­­tü­ilə­3­­də­­fə­döv­­rə­vur­­ma­­lı­və­bu­za­­man­yal­­nız­ar­­zu­­su­haq­qın­da­dü­­şün­­mə­­li,­heç­nə­da­­nış­­ma­­ma­­lı­­dır.­Da­ha­son­­ra­bu­niy­­yə­­ti­tək­­rar­edə­­rək,­əra­­zi­­dən­çı­xan­bu­­la­­ğın­su­­yun­­dan­iç­­mə­­li­­dir.­Ri­­tu­­al­­dan­son­­ra­pir­üçün­bir­miq­­dar­pul­qo­yul­ma­lı­dır.­Yer­-li­ əha­­li­ qa­­ya­­nın­ için­­də­ki­mə­­za­­rı­ bu­gü­­nə­­dək­ zi­­ya­­rət­ edir.­Adə­­tən,­zi­­ya­­rət­­dan­son­­ra­ar­­zu­­la­­rı­baş­tu­­tan­­lar­bu­ra­­ya­ye­-ni­­dən­gə­­lə­­rək­qur­­ban­kə­­sir­­lər.­

şeyx Cü neyd tür bə si.­ Şah­ İs­­ma­­yıl­ Xə­­ta­i­­nin­ ba­­ba­­sı­Şeyx­Cü­­ney­­din­şə­­rə­­fi­­nə­ucal­­dıl­­mış­tür­­bə­Qu­sa­­rın­ən­mü­-him­ta­­ri­­xi-me­­mar­­lıq­abi­­də­­lə­­rin­­dən­sa­­yı­­lır.­Bu­­na­Şıx­­cən­­nət­məs­­ci­­di­də­de­­yir­­lər.­1460-cı­ il­­də­Şir­­van­­şah­ I­Xə­­li­­lul­­la­­hın­qo­­şun­­la­­rı­ilə­vu­ruş­­ma­­da­hə­­lak­ol­­muş­və­bu­­ra­­da­dəfn­edil­-miş­Ər­­də­­bil­şey­­xi­Cü­­ney­­din­qəb­­ri­üzə­­rin­­də­­dir.­Şeyx­Cü­-

17

ney­­din­ cə­­na­­zə­­si­­nin­ qa­­lıq­­la­­rı­ nə­­və­­si­ -­ Sə­­fə­­vi­ hökm­­da­­rı­­Şah­İs­­ma­­yıl­­ tə­­rə­­fin­­dən­Ər­­də­­bi­­lə­kö­çü­rül­­dük­­dən­son­­ra,­I­­Təh­­ma­­si­­bin­gös­­tə­­ri­­şi­ilə­tik­­di­­ri­­lib.­Abi­­də­­nin­fa­­sa­­dın­­da­­kı­ki­-ta­­bə­­də­1544-cü­il­­də­in­­şa­edil­­di­­yi­gös­­tə­­ri­­lir.

Həz­­rə­kən­­di­pəh­­lə­­van­­la­­rıy­­la­məş­­hur­­dur.­Bu­­ra­­da­Azər­-bay­­can­ folk­­lo­­ru­­nun­ ən­ po­­pul­­yar­ nü­mu­nə­lə­rin­­dən­ olan­“Sim­pəh­­lə­­va­­nı”­ta­­ma­­şa­­la­­rı­­nı­ya­­şa­­dır­­lar.­Bu,­mil­­li­bay­­ram­-la­­rın­vaz­­ke­­çil­­məz­oyu­­nu­­dur.­

“Ləz gin ka“ və mət bəx Qu­sar­dan­ söz­ açar­kən­ “ləz­­gin­­ka“­ rəq­­si­ və­ bu­ ra­yo-

nun­mət­bə­xi­ba­rə­də­da­nış­ma­maq­düz­gün­ol­maz­dı.­Qeyd­edək­ki,­Qu­­sar­­da­“ləz­­gin­­ka”­rəqs­folk­­lor­an­­samb­­lı­fə­a­­liy­-yət­gös­­tə­­rir.­

Rəq­sin­bir­ləz­­gi­qı­­zı­­nın­şə­­rə­­fi­­nə­qo­­şul­­ma­sı­de­yil­­sə­də,­ək­­sə­­riy­­yət­bu­fik­­ri­qə­­bul­et­­mir.­“ləz­­gin­­ka”­ya­ləz­­gi­­lər­“ləz­-gi­hən­­gi”­də­de­­yir­­lər.­Folk­­lor­­şü­­nas­­lar­bu­­nun­hə­­zin­dü­­şün­-dü­­rü­­cü­ rəqs­ ol­­du­­ğu­­nu,­ səh­­nə­­də­ rəq­­qas­­la­­rın­ hə­­rə­­kət­ və­mi­­mi­­ka­­la­­rıy­­la­ ta­­rix­da­­nış­­dı­­ğı­­nı­və­hər­rəq­­sin­öz­he­­ka­­yə­­ti­ol­­du­­ğu­­nu­de­­yir­­lər.­

Xə rək çö rə yi. Qu­­sar­çö­­rə­­yi­­nə­be­­lə­de­­yir­­lər.­Çö­rə­yi­şi­-mal­zo­­na­­sı­­na­xas­olan­və­xə­rək­ad­lan­dı­rı­lan­tən­­dir­­də­bi­-şi­­rir­­lər.­Bu­tən­dir­lər­­di­­gər­böl­­gə­­lər­­də­­ki­tən­­dir­­lər­­dən­fərq­-lə­­nir.­Tor­­paq­­dan­ha­zır­­la­­nan­xə­­rə­­yin­qu­­ru­­lu­­şu­dörd­­bu­­caq­for­ma­da­dır,­so­­ba­­ya­bə­n­zə­­yir.­İçin­­də­çö­­rək­­dən­baş­­qa,­ləz­-gi­mət­­bə­­xi­­nin­ ­ baş­­qa­ xə­­mir­ ye­­mək­­lə­­ri­ də­ bi­­şi­­ri­­lir.­ Xə­rək­çö­rə­yi­ni­uzun­müd­dət­sax­­la­­maq­müm­kün­dür.­Nor­­mal­otaq­şə­­ra­i­­tin­­də­7­gün,­so­yu­du­­cu­­da­isə­10-12­gün­qal­­sa­xa­­rab­ol­­mur.­ Bi­şi­ril­mə­ qay­da­sı­ be­lə­dir:­ ha­­zır­ xə­­mir­ kün­­də­­lə­­rə­bö­­lü­­nür.­Son­­ra­ya­­yı­­lır.­ləz­­gi­çö­­rə­­yi­­nin­üs­­tü­n­də­xə­­rə­­yə­sal­-maz­­dan­əv­­vəl­hin­­duş­­ka,­ya­da­xo­­ruz­lə­lək­­lə­­ri­ilə­de­şik­lər­açı­lır.­Bu,­xə­­mi­­rin­içi­­nə­ha­­va­gi­­rə­­rək­tez­biş­­mə­­si­­nə­kö­­mək­edir.­Çö­­rək­5­də­­qi­­qə­müd­də­tin­də­ha­­zır­olur.­Bə­­zən­xə­­rə­­yə­sa­lın­mış­çö­rək­ tam­biş­­mə­­miş­onu­çı­­xa­­rır,­üs­­tü­­nə­pen­­dir­və­yu­­mur­­ta­sür­­tür,­ye­­ni­­dən­xə­­rə­­yə­sa­­lıb­bir­ne­­çə­də­qi­­qə­bi­­şi­­rir­­lər.­Bu­­na­“ləz­­gi­pit­­sa­­sı”­da­de­­yir­­lər.­Qu­sa­rın­“afar”ı,­yə­­ni­ ləz­­gi­qu­­ta­­bı­da­məş­hur­dur.­Çö­­rək­xə­­mi­­rin­­dən­na­­zik­yu­­xa­ya­­yır,­dağ­­dan­və­ya­hə­­yət­­dən­top­­lan­­mış­müx­­tə­­lif­gö­-yər­­ti­­ni­xır­­da-xır­da­doğ­­ra­­yır,­qu­­ru­şor,­ya­da­pen­­dir­­lə­qa­­rış­-dı­­rı­­la­­raq­yu­­xa­­nın­üs­­tü­­nə­dü­­zür­­lər.­Son­­ra­üzə­­ri­­nə­ikin­­ci­qat­yu­­xa­­nı­da­ya­­yır­və­xə­­rək­­də­bi­­şi­­rir­­lər.­

Tsı­­kan­-­ ləz­­gi­mət­­bə­­xi­­nin­ən­məş­­hur­ye­­mə­­yi­­dir.­O­da­xə­­rək­­də­bi­­şir.­Çö­­rək­xə­­mi­­rin­­dən­ha­­zır­­la­­nan­kün­­də­­lər­yağ­-la­yoğ­­ru­­lur.­Da­­ha­son­­ra­kün­­də­ya­yı­lır­və­də­­rin­ta­­va­­nın­içi­-nə­dö­­şə­­nir.­Əv­­vəl­­cə­­dən­­yağ­­da­qov­­rul­­muş­qi­y­mə­və­xır­­da­kar­­tof­par­­ça­­la­­rı­qa­­bın­ içi­­nə­ tö­­kü­­lür.­Onun­üs­­tü­­nü­də­yu­-

18

VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...

xay­­la­ör­­tür­və­xə­­rə­­yin­ için­­də,­ təx­­mi­­nən,­1­sa­­at­bi­­şi­­rir­­lər.­Tsı­­ka­­nın­inq­­ri­­di­­ent­­lə­­ri­is­­tə­­yə­gö­­rə­də­­yi­­şə­bi­­lər.­Be­lə­ki,­tə­-rə­­vəz­­dən,­pen­­dir­­dən,­to­­yuq­ətin­­dən­də­ha­zır­la­­nan­tsı­­ka­n­ha­zır­la­maq­müm­kün­dür.­

«Can...» Bu­ ifa­də­ Qu­sar­da­ ən­ po­­pul­­yar­ mü­­ra­­ci­­ət­ for­ma­sı­dır.­

Qu­­sar­­da­hər­cüm­­lə­bu­söz­­lə­baş­­la­­yır­və­bi­­tir.­Xü­­su­­si­­lə­də­ləz­­gi­xa­­nım­­la­­rın­di­­lin­­dən­düş­­mə­­yən­bu­kə­l­­mə­on­­la­­rın­da­-nı­­şı­­ğı­­na­baş­­qa­bir­sə­­mi­­miy­­yət­və­şi­­rin­­lik­ve­­rir:­“Can,­xoş­gəl­­mi­­sən,­can”,­“Can,­nə­is­­tə­­yir­­sən,­can”,­“Can,­ha­­ra­ge­-dir­­sən,­can?”,­“Can,­gə­­lin­qo­­na­­ğı­­mız­olun,­can”…

Aynur TALIBoVA

laza­dağları

Üçyaruslu­qəbiristanlıq­-­başdaşı

19

reklam

20

VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...

GAH da... od

ATЯШ, Gah

21

Ö l kə mi zin müx tə lif böl gə lə rin də is ti fa-də olu nan «od haq qı», «ocaq haq qı», «oca ğın sön mə sin» ki mi de yim lə rin əsa sı bi zim era dan əv vəl VII əs rə ge-

dib-çı xır. Hə min dövr də in di ki Azər bay can əra zi sin-də ya şa yan in san lar oda si ta yiş edir di lər. Zər düşt Pey ğəm bər tə rə fin dən əsa sı qo yu lan bu inanc atəş-pə rəst lik ad la nır. Atəş pə rəst lə rin “Aves ta” ad lı di ni ki ta bı, ta ri xi mən bə lə rə gö rə, 12 min öküz də ri si üzə-ri nə ya zı lıb.

Zər­düşt­ Pey­ğəm­bə­rə­ gö­rə,­ hə­ya­tın­ əsa­sı­ 4­ ün­sür­lə­bağ­lı­dır:­Od,­Su,­Tor­paq,­Ha­va.­

Qeyd­edək­ki,­şi­fa­hi­xalq­ədə­biy­ya­tı­mız­da­bu­inanc­la­bağ­lı­xey­li­əf­sa­nə­və­rə­va­yət­var.­Atəş­pə­rəst­lik­dən­bi­zə­ya­di­gar­qa­lan­­od­la­bağ­lı­adət-ənə­nə­lər­və­inanc­lar­dır.­­­

Alov lu qı zın əf sa nə siFolk­lo­rumuz­da­möv­cud­əf­sa­nə­lər­dən­bi­ri­Qız­Qa­la­sı­

ilə­bağ­lı­dır.­Hə­min­əf­sa­nə­də­de­yi­lir­ki,­Xə­zər­sa­hi­lin­də­ki­atəş­pə­rəst­mə­bə­di­(Qız­qa­la­sı)­90­gün-90­ge­cə­düş­mən­mü­ha­si­rə­sin­də­ qa­lır.­ Qa­la­nı­ mü­ha­si­rə­də­ sax­la­yan­ Nu-rəd­din­şah­gu­ya­ba­ba­sın­dan­alın­mış­mü­qəd­dəs­ ­də­niz­qa­la­sı­nı­nə­yin­ba­ha­sı­na­olur-ol­sun,­ge­ri­ -­atəş­pə­rəst­li­yi­döv­lət­di­ni­elan­et­miş­qüd­rət­li­İra­na­qay­tar­ma­lı­dır.­

Qa­la­ sa­kin­lə­ri­ təs­lim­ ol­ma­ğa­ ha­zır­ idi­lər.­ la­kin­ baş­ka­hin­ina­dın­dan­əl­çək­mir;­de­yir­ki,­mü­qəd­dəs­mə­bə­din­odu-alo­vu­ bi­zi­müt­ləq­ xi­las­ edə­cək.­Qəf­lə­tən­mə­bə­din­qa­pı­la­rı­açı­lır­və­əlin­də­od­dan­qı­lınc­tu­tan­alov­lu­qız­pey-da­olur.­ka­hin­on­dan­kö­mək­is­tə­yir.­ka­hi­ni­din­lə­yən­alov-lu­qız­Nu­rəd­din­şa­hın­ya­nı­na­ge­dir­və­gənc­hökm­dar­dan­xoş­la­nır.­Şah­da­onu­bə­yə­nir­və­əlin­də­ki­qı­lın­cı­bu­ra­xa-ca­ğı­təq­dir­də,­ona­eşq­elan­edə­cə­yi­ni­bil­di­rir.­Tək­li­fi­qə-bul­et­mə­yən­alov­lu­qız­bü­tün­ge­cə­ni­tə­rəd­düd­içə­ri­sin­də­ke­çi­rər­kən,­ Nu­rəd­din­ şah­ eyş-iş­rət­ məc­li­sin­dən­ son­ra­də­rin­yu­xu­ya­ge­dir.­Nə­ha­yət,­sə­hə­rə­ya­xın­atəş­pə­rəst­lə­ri­iba­də­tə­ça­ğı­ran­tü­tək­sə­si­ni­eşit­dik­dən­son­ra,­od­lu­qı­lın­cı­ilə­hökm­da­rı­öl­dü­rür­və­ge­ri­qa­yı­dır.­ka­hi­nə­və­zi­fə­si­ni­ye-ri­nə­ye­tir­di­yi­ni­bil­dir­dik­dən­son­ra,­ey­ni­qı­lınc­la­özü­nü­də­öl­dü­rür.­Bun­dan­son­ra­qi­ya­mət­qo­pur.­7­gün-7­ge­cə­da-vam­edən­tu­fan­bü­tün­alov­la­rı­sön­dü­rür.­Hər­kəs­tə­la­şa­dü­şür.­Bu­za­man­baş­ka­hin­uzaq­da­kı­alo­vu­gös­tə­rib­hər­kə­si­sa­kit­ləş­di­rir.­Doğ­ru­dan­da­Qız­qa­la­sın­dan­xey­li­ara-lı­da­7­baş­lı,­7­rəng­li­alov­ye­ni­dən­pa­rıl­da­yır­dı.­O­vaxt­dan­hə­min­yer­də­mə­bəd­tik­di­lər.­

22

VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...

Su ra xa nı atəş ga hı Qeyd­ et­di­yi­miz­ ki­mi,­

Atəş­gah­ Zər­düş­tün­ tə­rəf-dar­la­rı­nın,­ atəş­pə­rəst­lə­rin­iba­dət­xa­na­sı­na,­ocaq­və­mə-bəd­lə­ri­nə­ ve­ri­lən­ ümu­mi­ ad­dır.­Şi­ma­li­ Azər­bay­can­da­ atəş­pə­rəst­mə­bəd­lə­ri­ge­niş­əra­zi­yə­ya­yı­lıb.­

Be­lə­mə­bəd­lər­dən­ bi­ri­ də­ Ba­kı­dan­ 21­km­ şərq­də­ -­ in­di­ki­ Su­ra­xa­nı­ ra­yo­nu­ əra­zi­sin­də­dir.­Ta­ri­xi­mən­bə­lə­rə­gö­rə,­XVI­II­ əsr­də­Hin­dis­tan­dan­gə­lən­ta­cir­lər­ tə­rə­fin­dən­ ti­ki­lib.­Bu­ra­da­öz­ba­şı­na­ ya­nan­qa­zın­ol­du­ğu­nu­öy­rə­nən­hind­li­lər­Qan­qa­və­İn­qa­sa­hil­lə­rin­dən­axın­ edə­rək­ iba­də­tə­ gə­lir­di­lər.­ Hind­li­ ta­cir­lər­ gör­dük­lə­ri­mə­kan­la­bağ­lı­get­dik­lə­ri­di­gər­öl­kə­lər­də­də­mə­lu­mat­ve-rir­di­lər.­Bu­sə­bəb­dən,­­Su­ra­xa­nı­atəş­ga­hı­na­iba­də­tə­­gə-lən­lə­rin­sa­yı­sü­rət­lə­ar­tır­dı.­

Ta­rix­çi­Sa­ra­Aşur­bəy­li­nin­fik­rin­cə,­Su­ra­xa­nı­atəş­ga­hı­qə­dim­atəş­pə­rəst­mə­bə­di­nin­üs­tün­də­qu­ru­lub.­Atəş­gah­ki­çik­qa­la­nı­ xa­tır­la­dır.­Daş­ha­sar­la­əha­tə­lən­miş­hə­yə­tin­içə­ri­sin­də­hüc­rə­lər­var.­Mə­bəd­isə­düz,­hə­yə­tin­mər­kə­zin-də­dir.­Atəş­ga­hın­künc­lə­rin­də­ki­bo­ru­lar­dan­fa­si­lə­siz­alov­püs­kü­rür.­Su­ra­xa­nı­atəş­ga­hı­möv­cud­ol­du­ğu­ta­rix­dən­bu­gü­nə­ qə­dər­ Ba­kı­ya­ gə­lən­ bü­tün­ səy­yah­ və­ ya­zı­çı­la­rın­diq­qə­ti­ni­cəlb­edib.­Ən­tə­fər­rü­at­lı­ma­te­ria­lı­Alek­sandr­Dü-ma­1858-ci­il­də­yaz­dı­ğı­­“Qaf­qaz­sə­fə­ri”­ki­ta­bın­da­ve­rib.­

Qeyd­edək­ki,­in­di­də­Ba­kı-ya­gə­lən­tu­rist­lər­Su­ra­xa­nı­atəş­ga­hı­na­ baş­ çək­mə­miş­get­mir­lər.­

Xı na lıq atəş ga hı

Xı­na­lıq­dan­ 5­ km­ mə­sa­fə­də,­ 2600­metr­ yük­sək­lik­də­ yer­lə­şən­ Atəş­gah,­

əs­lin­də,­ ya­nar­dağ­dır.­Bu­dağ­lıq­əra­zi­ tə­bii­qaz­eh­ti­yat­la­rı­ ilə­ zən­gin­dir.­Yer­li­lə­rin­ de­di­yi­nə­gö­rə,­

ət­raf­da­bu­nun­ki­mi­ya­nan­da­ha­bir­ne­çə­dağ­var.­Ya­nan­alo­vun­üs­tü­nə­ yı­ğıl­mış­ ha­mar­ qa­ya­par­ça­la­rı­ və­ çın­qıl-lar­bu­ra­uç­muş­qa­la­gö­rün­tü­sü­ve­rir.­Xı­na­lıq­kən­din­dən­atəş­ga­ha­ at­la­ ya­rım­ saa­ta,­ pi­ya­da­ 2-3­ saa­ta­ çat­maq­müm­kün­dür.­­

Xı­na­lıq­atəş­ga­hı­ilə­bağ­lı­əf­sa­nə­lər­də­möv­cud­dur.­De-yi­lən­lə­rə­gö­rə,­so­yuq­gün­lə­rin­bi­rin­də­sü­rü­sü­nü­ota­ra­raq­bu­ra­la­ra­gə­lən­ço­ban­qı­zış­maq­üçün­ocaq­qa­la­maq­niy-yə­ti­nə­dü­şür.­Əli­nə­ke­çən­odun­par­ça­la­rı­nı­yı­ğıb,­yan­dır-maq­is­tə­yən­də­ət­ra­fı­alov­bü­rü­yür.­Ço­ban­qor­xu­sun­dan­di­z­­üs­tə­çö­kə­rək,­Al­la­ha­dua­et­mə­yə­baş­la­yır.­Rə­va­yə­tə­gö­rə,­Xı­na­lıq­da­kı­atəş­gah­o­vaxt­dan­bə­ri­sön­mə­yib.­

Ya nar dağ Od­lar­ Yur­du­ Azər­bay­ca­nın­ məş­hur­ mə­kan­la­rın­dan­

bi­ri­ də­ Ab­şe­ro­nun­ Mə­həm­mə­di­ kən­di­ əra­zi­sin­də­ki­ Ya-

Yanardağ

23

nar­dağ­dır.­kən­də­ge­dən­boz­tə­pə­lə­rin­ara­sın­da­kı­mə­kan­mi­nil­lər­dir­ od­ içə­ri­sin­də­dir.­Yaş­lı­la­rın­de­di­yi­nə­gö­rə,­əv-vəl­lər­bü­töv­dağ­ya­nır­mış.­İn­di­alov­di­lim­lə­ri­aza­lıb.­Am-ma­ tə­pə­lər­dən­ bi­ri­nin­ ya­ma­cı­ ge­cə-gün­düz­ sön­mə­dən­alov­la­nır.­Son­il­lər­döv­lət­sə­viy­yə­sin­də­qeyd­olu­nan­Nov-ruz­Bay­ra­mı­ərə­fə­sin­də­Ya­nar­dağ­ət­ra­fın­da­da­şən­lik­lər­təş­kil­olu­nur.­

Ya nar bu laq larYa­nar­bu­laq­As­ta­ra­nın­Ər­çi­van­kən­di­nin­ən­məş­hur­və­

po­pul­yar­tu­rizm­ob­yek­ti­dir.­Bu­bu­laq­dan­iç­mə­li­-­kü­kürd-lü­su­çı­xır.­Gü­nün­bü­tün­sa­at­la­rın­da­bu­la­ğın­qar­şı­sın­da­növ­bə­yə­dur­muş­ in­san­lar­bu­ra­dan­su­alıb­yol­la­rı­na­da-vam­edir­lər.­Adın­dan­da­mə­lum­ol­du­ğu­ki­mi,­ya­nar­bu­la-ğın­su­yu­ya­nır.­Bu­nun­üçün­kib­ri­ti­gö­tü­rüb­su­yun­üs­tün­də­yan­dır­ma­ğı­nız­ki­fa­yət­dir.­De­yir­lər­ki,­iri­bir­çay­dan­bu­su-dan­çı­xan­alo­vun­is­ti­si­ilə­45­də­qi­qə­yə­qay­na­yır.­

Yar­dım­lı­ra­yo­nu­na­ge­dən­yo­lun­üs­tün­də­ki­“Ya­nar­dağ”­ad­la­nan­is­ti­ra­hət­mər­kə­zi­də­baş­çə­ki­lə­si­mə­kan­la­rı­mız-

Quba,­Xınalıq­atəşgahı

Ağstafa,­Poylu­kəndi,­ya­nar­bu­laq­

24

VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...dan­dır.­Bu­ra­da­yü­zil­lər­dən­bə­ri­ya­nan­bu­laq­və­dağ­var.­­

Di­gər­bir­ya­nar­bu­laq­Ma­sal­lı­da,­Vi­ləş­çay­ya­xın­lı­ğın-da­ yer­lə­şir.­ İlk­ ba­xış­da­ sa­kit­cə­ qay­na­yan­ su­dur.­ kib­ri­ti­yan­dı­rıb,­ya­xın­laş­dı­ran­da­su­alov­la­nır.­Ət­ra­fa­ya­yı­lan­qo-xu­dan­su­yun­kü­kürd­lü­ol­du­ğu­nu­ba­şa­dü­şür­sən.­Çay­bo-yun­ca­bir­ne­çə­be­lə­kü­kürd­lü­bu­laq­var.­Yer­li­lər­ayaq­la­rı-nı­ya­nan­bu­la­ğın­içi­nə­sa­lır­və­sa­at­lar­la­be­lə­cə­otu­rur­lar.­Bu­ayaq­van­na­la­rı­in­sa­nın­yor­ğun­lu­ğu­nu­gö­tür­mək­lə­bə-ra­bər,­ayaq­ağ­rı­la­rı­nı­da­ara­dan­qal­dır­ma­ğa­kö­mək­edir.­Am­ma­ənə­nə­bu­nun­la­bit­mir.­Da­ha­son­ra­tu­rist­lər­bu­laq-dan­ bir­ az­ ara­lı­da­kı­Ya­nar­da­ğa­ çı­xır­lar­ -­ bu­ də­fə­ zi­ya-rət­üçün.­Mə­sə­lə­bu­ra­sın­da­dır­ki,­da­ğın­üst­hissəsindən­tə­bii­qaz­çı­xır.­Çı­xan­qaz­alov­la­nır­və­be­lə­cə,­ya­nan­dağ­tə­səv­vü­rü­ya­ra­dır.­Əla­mət­lə­rə­ina­nan­yer­li­lər­bu­tor­pa­ğı­mü­qəd­dəs­he­sab­edə­rək,­zi­ya­rət­ga­ha­çe­vi­rib­lər.­

Ağs­ta­fa­nın­ Poy­lu­ qə­sə­bə­si­ ya­xın­lı­ğın­da,­ Qa­ra­ya­zı­dü­zü­tə­rəf­də­ki­Ya­nar­su­da­ən­na­dir­tə­bi­ət­abi­də­si­he­sab­edi­lir.­Ağs­ta­fa­şə­hə­rin­dən­11­km­ara­lı­da­yer­lə­şən­bu­laq­yü­zil­lər­dir­ge­cə-­gün­düz­sön­mə­dən­ya­nır.­

od lar Yur duYe­ri­gəl­miş­kən,­bə­zi­təd­qi­qat­çı­lar­Azər­bay­can­adı­nın­

Masallı,­ya­nar­bu­laq­

25

Astara,­ya­nar­bu­laq­

da­ od­la­ bağ­lı­ ol­du­ğu­nu­ bil­di­rir­lər.­ Bə­zi­mən­bə­lə­rə­ gö­rə,­Azər­pəh­lə­vi­di­lin­də­“od”,­bay­qan­isə­“qo­ruq­çu”­və­ya­“od­qo­ru­yu­cu­su”­de­mək­dir.­Be­lə­lik­lə,­bu­söz­“od­mə­bə­di”,­ya-xud­“od­ke­şik­çi­si”­an­la­mı­nı­ve­rir.­Atəş­gah­la­rın,­ya­nar­dağ-la­rın­və­bu­laq­la­rın­möv­cud­lu­ğu­bu­fik­ri­bir­qə­dər­də­qüv­vət-lən­di­rir.­Ta­rix­çi-fi­lo­sof­Mir­zə­ka­zım­bəy­(XIX­əsr)­ya­zır­dı:­“Azər­bay­can­sö­zü­nün­ilk­his­sə­si­Azər­-­od­an­la­mı­da­şı­yır.­Bun­dan­ baş­qa,­ Zənd­ di­lin­də­ki­ “atars”­ da­ “od”­mə­na­sın-da­dır.­ Fars­lar­ hə­min­ söz­dən­ “ozar”­ ifa­də­si­ni­ dü­zəl­dib­lər.­Ye­ni­fars­di­lin­də­da­nı­şan­lar­hə­min­sö­zü­atəş­şək­lin­də­iş­lə-dib­lər.­Yu­sif­Və­zir­Çə­mən­zə­min­li­qı­şa­eti­raz­ayi­ni­nin­azər­(no­yabr)­ayın­da­Zər­düşt­lər­tə­rə­fin­dən­ic­ra­olun­du­ğu­nu­və­muğ­la­ra­(atəş­pə­rəst­ka­hi­ni)­Azər­bay­can­de­yil­di­yi­ni­xa­tır­la-da­raq,­Azər­bay­can­sö­zü­nün­ərəb­lər­tə­rə­fin­dən­iş­lə­dil­di­yi-ni­eh­ti­mal­edir.­Azər­bay­can­Aves­ta­da­kı­Atar­van­adı­ilə­də­bağ­la­nır.­

Aynur TALIBoVA Masallı,­İstisu

26

QoNAQ-QARA

Иki dovшanilя

Бир gцllя

“Bir gül lə ilə iki dov şan vur maq” is tə yi, əs lin də, yax şı fi kir di, la kin bu na heç də hə mi şə mü yəs sər ol mu ruq. Azər bay can Mə-də niy yət və Tu rizm Na zir li yi nəz din də ya ra dıl mış Tu rizm As so-sia si ya sı nın səd ri Na hid Ba ğı ro vu is ti ra hət ba şın da ya xa la yıb, “dov şan ovu”nu uğur la ba şa çat dı ra ca ğı ma ümid edir dim. Nə giz lə dim, de yə sən, gül ləm bo şa çıx ma dı...

27

28

QoNAQ-QARA

Ke çək mət lə bə... D.A.: MTN-nin (yə ni Mə də niy yət və Tu rizm

Na zir li yi) tə şəb bü sü və ata lıq qay ğı sı nə ti cə-sin də, 2009-cu il də Azər bay can Tu rizm As so-sia si ya sı ya ra dı lıb. Hə min vaxt dan da İda rə He yə ti nin səd ri si niz. Sədr ola raq As so sia si ya-nın fəa liy yə tin dən ra zı sı nız mı ?

-­Ön­cə­onu­qeyd­et­mək­is­tər­dim­ki,­As­so­sia­si­ya­za­ma­nın­hök­mün­dən,­öl­kə­miz­də­ki­tu­rizm­sek­to­ru-nun­mü­rək­kəb­və­ziy­yə­tin­dən­və­tu­rizm­sa­hə­sin­də­in­ki­şa­fın­da­ha­ef­fek­tiv­hə­ya­ta­ke­çi­ril­mə­si­sə­bə­bin-dən­ya­ra­dıl­dı.­Hə­min­vaxt­öl­kə­də­ək­sə­riy­yə­ti­özəl­sek­to­ra­aid­olan­250-yə­ya­xın­tu­rist­şir­kə­ti­və­təq­ri-bən,­370­meh­man­xa­na­fəa­liy­yət­gös­tə­rir­di.­AZ­TA-nın­əsas­və­zi­fə­si­öl­kə­də­tu­riz­min­in­ki­şa­fı­na­yar­dım­gös­tər­mək,­ tu­rizm­ ba­za­rın­da­ bü­tün­ iş­ti­rak­çı­la­rın­hü­quq­la­rı­nı­mü­da­fiə­et­mək,­o­cüm­lə­dən,­şir­kə­tin­fəa­liy­yə­ti­nə­hər­mə­na­da­dəs­tək­ver­mək­dir.­Dün-ya­nın­qa­baq­cıl­öl­kə­lə­rin­də­bu­cür­ ic­ti­mai­bir­lik­lər­tu­rizm­inf­rast­ruk­tu­ru­nun­in­ki­şa­fın­da­və­tu­rizm­dən­əl­də­olu­nan­və­sai­tin­öl­kə­iq­ti­sa­diy­ya­tın­da­dövr­et-mə­sin­də­çox­müs­bət­rol­oy­na­yıb.

Əl­bət­tə,­nə­zər­də­tut­du­ğu­mu­zu­hə­lə­ki­tam­hə-ya­ta­ke­çi­rə­bil­mə­mi­şik.­İki­il­ye­ni­cə­ya­ra­dıl­mış­As-so­sia­si­ya­üçün­çox­qı­sa­­müd­dət­dir.­Dün­ya­prak-ti­ka­sı­da­gös­tə­rir­ki,­hər­han­sı­bir­təş­ki­la­tın,­qu­ru-

29

mun­göz­lə­ni­lən­nə­ti­cə­ni­ver­mə­si­üçün­mü­əy­yən­za­ma-na­eh­ti­yac­var.­la­kin­de­yə­bi­lə­rəm­ki,­As­so­sia­si­ya­nın­nü­fu­zu­ar­tır.­Təş­ki­la­tı­mı­za­100-dən­ar­tıq­şir­kət­üzv­dür.­Bu­ ilin­okt­yabr­ayın­da­Azər­bay­can­Otel­kompleks­lə­ri­As­so­sia­si­ya­sı­ilə­(AOkA)­Azər­bay­can­Tu­rizm­As­so­sia-si­ya­la­rı­nın­ (AZ­TA)­bir­ləş­mə­si­ni­ əla­mət­dar­ha­di­sə­ad-lan­dır­maq­olar.­Tu­rizm­sek­to­run­da­həl­li­va­cib­prob­lem-lər­az­de­yil.­Bü­tün­şir­kət­lər­möv­cud­çə­tin­li­kə­ri­tək­ba­şı-na­ara­dan­qal­dır­ma­ğa­qa­dir­de­yil.­Yal­nız­güc­lü,­nü­fuz­lu­təş­ki­la­tın­tər­ki­bin­də­bir­ləş­mək­lə­is­tə­ni­lən­nə­ti­cə­ni­əl­də­et­mək­müm­kün­dür.­

Bun­dan­baş­qa,­bu­gün­tu­rizm­sa­hə­si­ilə­bağ­lı­prob-lem­lər­mü­za­ki­rə­olu­nar­kən­As­so­sia­si­ya­nın­rə­yi­nə­zə­rə­alı­nır.­Mə­sə­lən,­AZ­TA­tu­rizm­lə­bağ­lı­ha­zır­la­nan­qa­nu-na­öz­töv­si­yə­lə­ri­ni­ver­mək­lə,­tu­rizm­fəa­liy­yə­ti­nə­li­sen-zi­ya­la­rın­ay­rıl­ma­sın­da­ iş­ti­rak­elə­sə­də,­Azər­bay­ca­nın­tu­rizm­bren­di­ni­bey­nəl­xalq­sər­gi­və­yar­mar­ka­lar­da­fə­al­şə­kil­də­təb­liğ­edir.­Fəa­liy­yə­ti­miz­dən­tam­ra­zı­­ol­ma­saq­da,­bəd­bin­li­yə­əsas­yox­dur.­

D.A.: Səhv et mi rəm sə, 90-cı il lə rin əv vəl lə rin də be lə bir qu rum ya ra dıl mış dı...

-­Doğ­ru­dur,­am­ma­o­vaxt­lar­ya­ran­mış­qu­ru­mun­üzv-lü­yü­nə­yal­nız­tu­rizm­şir­kət­lə­ri­da­xil­de­yil­di;­onun­bank-lar­dan­ tut­muş,­ otel­lər,­ sı­ğor­ta­ şir­kət­lə­ri­nə­qə­dər­ üzv-lə­ri­var­idi.­Tu­rizm­sər­bəst­şə­kil­də­fəa­liy­yət­gös­tər­mə­li­olan­xid­mət­sa­hə­si­dir.­Tu­rizm­şir­kət­lə­ri­tu­rizm­sek­to­ru-

nun­ürə­yi­dir.­Otel­lər­lə­gö­rüş­lə­ri­miz­də­on­la­ra­an­lat­ma-ğa­ça­lı­şır­dıq­ki,­tu­rizm­şir­kət­lə­ri­si­zin­düş­mə­ni­niz­de­yil.­Bu­qu­rum­xa­ri­ci­sər­gi­lər­ke­çi­rir,­Azər­bay­ca­nın­ta­nı­tı­mı­ilə­məş­ğul­olur.­Ya­lnız­şir­kət­lər­bu­gün­sər­gi­lər­də­olur,­otel­lə­ri­isə­na­dir­hal­lar­da­gör­mək­olur.­Şir­kət­ge­dir,­pul­xərc­lə­yir,­kadr­la­rı­nı­apa­rır,­ye­ni­ ta­nış­lıq­lar­qu­rur.­Baş-qa­döv­lət­lər­də­be­lə­ol­ma­sa­da,­Ru­si­ya,­Gür­cüs­tan­və­s.­ki­mi­öl­kə­lər­də­na­zir­lik­be­lə­iş­lə­rə­diq­qət­gös­tə­rir,­bu­ki­mi­təd­bir­lə­rin­baş­tut­ma­sı­bir­ba­şa­on­la­rın­xət­ti­ilə­hə-ya­ta­ke­çi­ri­lir.­

D.A.: Azər bay can da 250-yə ya xın tu rizm şir kə ti var. Siz cə, çox de yi l?

-­Əl­bət­tə,­Azər­bay­can­ki­mi­ba­la­ca­ba­zar­üçün­250­şir­kət­ həd­din­dən­ ar­tiq­ bö­yük­ rə­qəm­dir.­ As­so­sia­si­ya-nın­ye­ni­qa­nun­la­bağ­lı­irə­li­sür­dü­yü­tək­lif­lər­dən­bi­ri­də­tu­rizm­ şir­kət­lə­ri­nin­ təs­ni­fa­tı­nın­ apa­rıl­ma­sı­dır.­ Dün­ya­təc­rü­bə­sin­də­ ta­ma­mi­lə­ gəl­mə­ tu­rizm­lə­ məş­ğul­ olan­şir­kət­lə­rin­ tu­ro­pe­ra­tor­lar­da,­ tu­ra­gent­lər­də­ və­ kom­pa-ni­ya­lar­da­böl­gü­sü­möv­cud­dur.­Yal­nız­ yük­sək­sə­viy­yə­li­şir­kət­lər­gəl­mə­tu­rizm­ilə­məş­ğul­olan­və­“çar­ter”­qal-dı­ra­bi­lər.­On­la­rın­üzə­ri­nə,­ həm­çi­nin,­ma­liy­yə-sı­ğor­ta­mə­sə­lə­lə­ri­ilə­əla­qə­dar­mü­əy­yən­və­zi­fə­lər­də­qo­yu­lur.­Nü­mu­nə­ki­mi­Tür­ki­yə­ni­gös­tər­mək­olar.­Ora­da­A,­B­və­C­ka­te­qo­ri­ya­la­rı­möv­cud­dur.­A-ka­te­qo­ri­ya­­avia­bi­let­lə­rin­və­meh­man­xa­na­la­rın­sa­tı­şı,­B-ka­te­qo­ri­ya­­yal­nız­A-ka-te­qo­ri­ya­nın­pa­ket­lə­ri­nin­sa­tı­şı,­C-ka­te­qo­ri­ya­isə­öl­kə­nin­

30

da­xi­li­tu­riz­mi­ilə­məş­ğul­olur.­Tür­ki­yə,­Ru­si­ya­və­baş­qa­döv­lət­lər­də­meh­man­xa­na­lar­ və­ di­gər­ xid­mət­ sa­hə­lə­ri­mü­qa­vi­lə­lə­ri­yal­nız­A-ka­te­qo­ri­ya­ilə­bağ­la­yır.­Hə­min­öl-kə­lə­rin­meh­man­xa­na­la­rın­da­3­qiy­mət­möv­cud­dur:­

“Re­ap­ra­te”­­-­­ote­lin­xid­mə­tin­dən­bir­ge­cə­lik­is-- ti­fa­də;­

“Cor­po­ra­te­ra­te”­-­ is­tə­ni­lən­kom­pa­ni­ya,­qu­rum­- və­ya­tu­rizm­şir­kə­ti­ilə­özü­mü­qa­vi­lə­bağ­la­yır;­

“Tra­vel­agency­ra­te”­-­­yal­nız­tu­rizm­şir­kət­lə­ri­ilə­- sa­tış­hə­ya­ta­ke­çi­rir,­ən­ucuz­qiy­mət­lər­bu­ra­da­olur,­sa-tış­li­sen­zi­ya­ilə­hə­ya­ta­ke­çi­ri­lir.­Biz­də­isə­bu­prak­ti­ka­nın­möv­cud­ol­ma­ma­sı­­bö­yük­prob­lem­lə­rə­gə­ti­rir.­

Tə­əs­süf­lər­ ol­sun,­ ha­zır­da­ ya­ra­nan­ tu­rizm­ şir­kət-lə­ri­ tam­bu­sa­hə­üz­rə­ ix­ti­sas­laş­mış­şir­kət­lər­de­yil.­Bir­tə­rəf­dən,­bu,­pro­fes­sio­nal­ kadr­la­rın­ yox­lu­ğu­nun­ tə­za-hü­rü­dür.­ Mə­də­niy­yət­ və­ Tu­rizm­ Na­zir­li­yi­nin­ qoy­du­ğu­tə­lə­bə­əsa­sən,­ya­xın­il­lər­də­tu­rizm­şir­kət­lə­ri­nin­əmək-daş­la­rı­nın,­ən­azı,­ya­rı­sı­ali­təh­sil­li­ol­ma­lı­dır.­Di­gər­tə­rəf-dən,­ba­zar­da­şir­kət­lə­rin­çox­ol­ma­sı,­xü­su­si­lə­yay­ay­la­rı­ər­zin­də­dem­pinq­prob­le­mi­nə­sə­bəb­olur.­Ak­tiv­ tu­rizm­möv­sü­mün­də­(may­ayın­dan­okt­yab­ra­qə­dər)­“mü­vəq-qə­ti”­fir­ma­lar­açı­lır­ki,­on­lar­da­ba­zar­da­möv­cud­ol­ma-yan­ tu­rizm­məh­sul­la­rı­nı­ rek­lam­edir­ və­ hət­ta­ Tür­ki­yə­is­ti­qa­mə­tin­də­çar­ter­lər­də­təş­kil­et­mə­yə­cəhd­gös­tə­rir.­Nə­ti­cə­də,­biz­ne­sin­bu­cür­me­tod­la­rı­müş­tə­ri­lə­rə­key­fiy-yət­siz­xid­mə­tə­gə­ti­rib­çı­xa­rır.­Na­zir­lik­lə­bir­gə­biz­bu­cür­hal­la­ra­qar­şı­fə­al­mü­ba­ri­zə­apa­rı­rıq.­Bu­ilin­av­qus­tun­da­key­fiy­yət­siz­xid­mət­gös­tə­rən­şir­kət­və­otel­lə­rin­si­ya­hı-sı­nı­tər­tib­et­mi­şik.­Bu­nun­nə­ti­cə­sin­də,­bir­ne­çə­tu­rizm­şir­kə­ti­və­otel­lər­tu­rizm­fəa­liy­yə­ti­li­sen­zi­ya­sın­dan­məh-rum­olunub.­

D.A.: Qiy mət lə rin tən zim lən mə si üçün hər han-sı rəs mi qu rum ol ma lı dır mı ?

-­Qiy­mət­mə­sə­lə­si­bi­zim­sa­hə­də­ən­çə­tin­prob­lem-lər­dən­ bi­ri­dir.­ Hər­ şey­dən­ əv­vəl­ bu,­ otel­lər­də­ qal­ma­müd­də­tin­də­ gös­tə­ri­lən­ qul­lu­ğun­ qiy­mə­ti­nə­ aiddir.­ Biz­də­bu­mə­sə­lə­ni­diq­qət­lə­iz­lə­yi­rik.­Qeyd­et­di­yim­Tu­rizm­As­so­sia­si­ya­sı­nın­Meh­man­xa­na­lar­As­so­sia­si­ya­sı­ilə­bir-ləş­mə­si­ möv­cud­ prob­le­min­ həl­li­ məq­sə­di­lə­ ya­ra­dı­lıb.­De­yə­bi­lə­rəm­ki,­ümu­mi­ni­za­ma­sal­ma­və­qeyd­olu­nan­va­cib­prob­le­min­həl­li­üz­rə­hal-ha­zır­da­tu­rizm­şir­kət­lə-ri­nin­və­otel­lə­rin­nü­ma­yən­də­lə­rin­dən­ iba­rət­yer­li­qrup­for­ma­laş­dı­rı­lıb.­ Bun­dan­ baş­qa,­ tu­rizm­ şir­kət­lə­ri­nin­ və­otel­lə­rin­əmək­daş­lı­ğı­ilə­bağ­lı­me­mo­ran­dum­im­za­la­nıb­ki,­bu­da­tu­rizm­şir­kət­lə­ri­üçün­otel­lər­tə­rə­fin­dən­gü­zəşt-li­qiy­mət­lə­rin­mü­əy­yən­olun­ma­sı­üz­rə­yer­li­meh­man­xa-

QoNAQ-QARA

31

na­lar­ilə­tu­rizm­agent­lik­lə­ri­ara­sın­da­iki­tə­rəf­li­ra­zı­laş­ma-la­rın­əl­də­olun­ma­sı­na­xid­mət­edir.­Zən­nim­cə,­otel­lə­rin­qiy­mət­si­ya­sə­ti­nə­ba­zar­iq­ti­sa­diy­ya­tı,­o­cüm­lə­dən,­gə-lən­il­Ba­kı­da­açı­la­caq­brend-otel­lər­də­tə­sir­edə­cək.­­­­

D.A.: Neft çi lər pros pek tin də, elə cə də Ba kı nın mər kə zi kü çə lə rin də dün ya nın məş hur brend mar-ka la rı nın bu tik lə ri fəa liy yət də dir...

-­Nə­yə­ey­ham­vur­du­ğu­nu­zu­an­la­dım...­Brend­lə­rin­çox­ ol­ma­sı­na­ biz­ yal­nız­ se­vin­mə­li­yik.­ Çün­ki­ bu­nun­bö­yük­xey­ri­var.­Azər­bay­ca­na­gə­lən­ tu­rist­lə­rin­ək­sər­his­sə­si­ni­iran­lı­qo­naq­lar­təş­kil­edir.­Bay­ram­lar­da­mər-kə­zi­ kü­çə­lər­də­ hər­ ad­dım­ba­şı­ on­lar­la­ qar­şı­laş­maq­olur,­məş­hur­brend­lər­dən­ba­zar­lıq­on­la­ra­zövq­ve­rir.­Brend­adı­nı­qa­zan­mış­otel­lə­ri­diq­qət­dən­kə­nar­da­qoy-maq­ol­maz.­Qiy­mət­lə­rin­ba­ha­lı­ğı­tə­sir­et­sə­də,­3­və­ya­4­ul­duz­lu­otel­lə­rə­da­ha­çox­eh­ti­yac­du­yu­lur.­Bi­zim­bu­ki­mi­otel­lə­ri­mi­zin­mə­zən­nə­si,­mi­ni­mum,­80-90­ma­nat­ara­sın­da­də­yi­şir­sə,­baş­qa­öl­kə­lər­də­30-40­av­ro­mü-qa­bi­lin­də­xo­şa­gə­lən­otel­də­ is­ti­ra­hət­ tə­min­edi­lir.­Bu-tik-otel­lər­dən­sa­yı­lan­“Hyatt”,­“ex­cel­si­or”­ki­mi­şə­bə­kə­otel­lər­qru­pu­bü­tün­dün­ya­da­100-120­av­ro­qiy­mə­ti­nə-dir­sə,­biz­də­bu­qiy­mət­lər­kəl­lə-çar­xa­çı­xıb­-­300-320­ma­nat­ara­sın­da­dır.­Fan­tas­tik­qiy­mət­lər­şə­bə­kə-otel­lə-rin­az­lı­ğı,­sağ­lam­rə­qa­bət­ba­za­rı­nın­ol­ma­ma­sı­sə­bə-bin­dən­ya­ra­nır.­Həm­çi­nin,­bu­ki­mi­otel­lə­rə­döv­lət­də­mü­da­xi­lə­edə­bil­mir.­Özəl­sek­to­run­azad­qiy­mət­lə­ri­ni­ote­lin­sa­hi­bi­mü­əy­yən­ləş­di­rir.­Ya­xın­bir­il­ər­zin­də­“Hil-ton”,­“Ma­ri­ott”,­“Fo­ur­sea­son”­ki­mi­otel­lə­rin­fəa­liy­yə­tə­baş­la­ya­ca­ğı­nı­plan­laş­dı­rı­rıq­və­ümid­edək­ki,­qiy­mət-lər­qa­nee­di­ci­ola­caq.

D.A.: Qon şu Gür cüs tan son iki il də azər bay can-lı la rın hə vəs lə is ti ra hə tə yol lan dı ğı öl kə yə çev ri lib. Azər bay can da isə gür cü tu rist lə ri nə rast gəl mək na ğı la bən zə yir...

-­ Şəx­sən­ nə­ qə­dər­ dost,­ ta­nış­ ta­nı­yı­ram­ ki,­ on­lar­Azər­bay­ca­na­“shop­ping”ə­gə­lir­lər.­Yə­ni­ba­zar­lıq­üçün,­brend­adı­ilə­ol­sa­be­lə,­cəlb­edi­rik­sə,­ar­tıq­müs­bət­hal-dır.­ Azər­bay­can­lı­ tu­rist­lə­rin­ Gür­cüs­ta­na­ üz­ tut­ma­la­rı,­sırf­qış­ tu­riz­mi­ ilə­bağ­lı­dır.­Azər­bay­can­da­da­ -­Qu­sar­ra­yo­nun­da­qış­ tu­riz­mi­nə­ tə­sir­gös­tə­rən­dağ­xi­zək­çi­li­yi­komp­lek­si­ ti­ki­lir.­ Ba­şa­ çat­sın,­ on­da­ gö­rə­rik­ bi­zim­ki­lər­Gür­cüs­ta­na­ne­cə­ge­dir!­

D.A.: Hər hal da, qiy mət si ya sə ti nə əl gəz di ril-mə sə, mil lət ye nə də al ter na tiv ax ta rı şı ilə öz pu lu-nu baş qa öl kə də xərc lə mə yə üs tün lük ve rə cək!

-­Ra­zı­yam!

32

D.A.: Xid mət sa hə si nin key fiy yə ti ni qal dır maq üçün nəq liy yat dan, res to ran dan tut muş, mar ket lə-rə qə dər - han sı təd bir lə rə eh ti yac var?

-­Çox­qlo­bal­mə­sə­lə­yə­to­xun­du­nuz.­Xid­mət­var,­am-ma­ bü­tün­ prob­lem­lər­ yal­nız­ sə­viy­yə­li­ kadr­lar­la­ həl­li­ni­ta­pa­bi­lər.­Res­to­ran­la­rı­mı­zı­doğ­ru­ola­raq­vur­ğu­la­dı­nız.­Bu­ra­da­ar­tıq­kadr­da­rol­oy­na­mır.­Men­ta­li­tet­dən­gə­lən­­ənə­nə­yə­gö­rə,­biz­də­çö­rə­yi­so­ruş­ma­dan­süf­rə­yə­gə­tir-mək­qə­bul­olun­muş­hal­dır.­Am­ma­baş­qa­öl­kə­də­olan-da­qar­so­nun­ ilk­so­ruş­du­ğu­ne­çə­qram­çö­rək­dir­sə,­bu­bi­zim­üçün­anor­mal­hal­dır,­çün­ki­ ­be­lə­ol­ma­sı­na­alış-ma­mı­şıq.­Bu­sa­hə­də­stan­dart­la­ra­ca­vab­ver­mək­üçün­müx­tə­lif­kurs­la­ra,­maa­rif­lən­dir­mə­se­mi­nar­la­rı­na­və­tə-lim­lə­rə­eh­ti­yac­var.

Və­bu­cür­təd­bir­lər­ke­çi­ri­lir.­Azər­bay­ca­nın­di­gər­ra­yon­və­şə­hər­lə­rin­də­otel,­res-

to­ran,­nəq­liy­yat­və­s.­ki­mi­sa­hə­lər­da­ha­ağır­və­ziy­yət­də-dir.­Əgər­baş­qa­öl­kə­lər­də­bu­xid­mət­lər­sa­də­gö­rü­nür­sə,­bu­ra­da­fərq­da­ha­qa­ba­rıq­dır.­Dün­ya­da­tu­rizm­sa­hə­sin-də­ən­yük­sək­ser­vis­gös­tə­rən­Tür­ki­yə­dir.­İs­tə­ni­lən­hal-da,­tu­riz­mi­son­il­lər­da­ha­par­laq­zir­və­də­­olan­bir­öl­kə­ilə­Azər­bay­ca­nı­mü­qa­yi­sə­et­mək­düz­gün­de­yil.­

D.A.: Bey nəl xalq sər gi lər də Azər bay can ne cə təm sil olu nu r? Xa ri ci tu rist lər nə yə gö rə Azər bay-ca na təş rif bu yur ma lı dı r? Axı bu ra da qiy mət lər od tu tub-ya nır! Bu nu, yə qin ki, özü nüz də bi lir si niz...

-­Azər­bay­can­dün­ya­nın­tu­rizm­xə­ri­tə­sin­də­ye­ni­öl­kə-dir.­Bax­ma­ya­raq­ki­bi­zim­xalq­ço­xəsr­lik­ta­ri­xə,­mə­də­niy-yə­tə­və­ənə­nə­lə­rə­ma­lik­dir.­Biz­də­is­ti­ra­hət­üçün­la­zı­mi­bü­tün­şə­ra­it­ya­ra­dı­lıb,­tu­riz­min­inf­rast­ruk­tu­ru­da­im­tək-mil­ləş­di­ri­lir.­Bu­haq­da­biz­bü­tün­dün­ya­ya­da­nış­ma­lı­yıq.­Mə­də­niy­yət­və­Tu­rizm­Na­zir­li­yi­il­lər­ər­zin­də­bü­tün­dün-ya­üz­rə­tu­rizm­sər­gi­və­yar­mar­ka­la­rı­nın­ək­sə­riy­yə­tin­də­iş­ti­rak­edib.­Bu­cür­ təd­bir­lər­də­ ­bi­zim­As­so­sia­si­ya­və­ay­rı­ca­şir­kət­lər­də­iş­ti­rak­edir.­

D.A.: Bü tün dün ya da məş hur olan CNN, “euro-news”, “Al Ja zee ra” və baş qa te le ka nal lar da gös tə-ri lən rek lam çarx la rı Azər bay ca na tu rist lə rin cəlb edil mə sin də ki çik rol oy na mır. Tək cə bu ilin ilk 6 ayı ər zin də Azər bay ca na gə lən tu rist lə rin sa yı 13% ar-tıb. Mən cə, bu ra gə lən xa ri ci tu rist lə rin yad da şın da yax şı xa ti rə qal ma sı üçün on la ra mak si mum ra hat şə rai tin ya ra dıl ma sı bi zim ən əsas və zi fə miz dir.

Öl kə də fes ti val la rın, ekst rim id man növ lə ri üz-rə ənə nə vi yı ğın caq la rın təş ki li, elə cə də ku li nar şou la rı, aş paz və bar men lər üçün us tad dərs lə ri-

QoNAQ-QARA

33

nin ke çil mə si tu rist axı nı nı güc lən di rə bi lər di... Bu is ti qa mət də hər han sı bir iş gö rü lür mü ?

-­Əl­bət­tə,­hər­bir­təd­bir­bəh­rə­si­ni­ve­rir.­Azər­bay­ca­na­uzaq­öl­kə­lər­dən,­ya­xın­qon­şu­lar­dan­mət­bə­xi­mi­zə­bö-yük­ma­raq­var.­Ru­si­ya­nın­­ORT­ka­na­lın­da­be­lə­bir­ve­ri-liş­var:­«Хочу­знать­с­Михаилом­Ширвиндтом».­Stu-di­ya­da­olan­qo­naq­lar­dan­bi­ri­su­al­ve­rir:­­“Doğ­ru­dan­mı,­Azər­bay­can­da­gö­zə­bən­zə­yən­ye­mək­var?”.­Bu­sua­la­gö­rə­ORT­ka­na­lı,­ve­ri­li­şi­ha­zır­la­yan­re­dak­si­ya­Azər­bay-ca­na­gəl­miş­di.­As­so­sia­si­ya­tə­rə­fin­dən­ta­nın­mış­ru­si­ya­lı­apa­rı­cı­Ya­na­Çu­ri­ko­va­Ba­kı­ya­də­vət­ olun­muş­du.­ İçə-ri­şə­hər­də­yer­lə­şən­­“köh­nə­Ba­kı”­res­to­ra­nı­nın­aş­pa­zı­Şah­su­var­bəy­lə­Ya­na­xa­nım­xə­mir­yo­ğur­ma­ğa­baş­la­yır;­çə­ki­liş­lər­ge­dir­və­bir­lik­də­düş­bə­rə­ha­zır­la­ya­raq­gö­zə-bən­zər­ ye­mə­yi­ bi­şi­rir­lər.­ Bax,­ bu,­ doğ­ru­dan­ da­ bi­zim­üçün­çox­bö­yük­təb­li­ğat­idi.­O­düş­bə­rə­yə­gö­rə,­son­ra-dan­Ya­na­nın­­dost­la­rı­nı­da­tu­rist­ki­mi­qo­naq­et­dik.

Si­zin­ diq­qə­ti­ni­zi­ bə­zi­ fakt­la­ra­ yö­nəlt­mək­ is­tər­dim.­Mə­də­niy­yət­ və­ Tu­rizm­Na­zir­li­yi­ və­ Tu­rizm­As­so­sia­si-ya­sı,­döv­ri­ola­raq,­Azər­bay­ca­na­xa­ri­ci­jur­na­list­lər­üçün­press-tur­lar­ təş­kil­ edir;­mi­sal­ üçün,­ ke­çən­ ilin­ so­nun-da­ bi­zim­ öl­kə­yə­ Ru­si­ya­nın­ apa­rı­cı­ mət­bu­ or­qan­la­rı­olan­“Aerof­lot”,­“Dis­co­very”,­“Cos­mo­po­li­tan”,­“Geo­Tra-vel­ler”,­ “Эхо­ Москвы”,­ “Новые­ известия”­ jur­nal­la­rı,­“Московский­Комсомолец”,­ ­ “Таймаут­Москва”­qə-zet­lə­ri,­al­man­və­uk­ray­na­lı­jur­na­list­və­te­lea­pa­rı­cı­la­rı­nın­bö­yük­bir­qru­pu­sə­fər­edib.­­2009-cu­ilin­no­yabr­ayın­da­rus­jur­na­lı­“Вокруг­света”da­“Azər­bay­can­üz­rə­bə­ləd-çi”­ad­lı­mə­qa­lə­çap­olu­nub.­Ar­tıq­bu­il­“Azər­bay­can­üz-rə­bə­ləd­çi”­Pa­ris­Nəş­riy­yat­evi­ “Mon­de­os”­və­Bri­ta­ni-ya­nəş­riy­ya­tı­“He­do­nist­Gui­de”­tə­rə­fin­dən­çap­olu­nan­“Каталог­по­Баку”­ tə­rə­fin­dən­ ­ fran­sız­di­lin­də­də­ işıq­üzü­gö­rüb.­Bü­tün­bu­iş­lər­öl­kə­mi­zin­tu­rizm­po­ten­sia­lı­nın­təb­li­ğa­tı­məq­sə­di­lə­gö­rü­lür­və­öz­nə­ti­cə­lə­ri­ni­ve­rir.­­

Bü­tün­bay­ram­la­ra­və­ fes­ti­val­la­ra­aid­ isə­aşa­ğı­da­kı­fak­tı­gös­tər­mək­is­tər­dim.­Mə­də­niy­yət­və­Tu­rizm­Na­zir-li­yi­nin­mə­lu­ma­tı­na­əsa­sən,­Nov­ruz­Bay­ra­mı­gün­lə­rin­də­Azər­bay­can­a­ tək­cə­ 150­ 000­ iran­lı­ tu­rist­ təş­rif­ bu­yur-muş­du!­Axın,­həm­çi­nin,­mu­ğam,­caz­və­klas­sik­mu­si-qi­fes­ti­val­la­rı­ki­mi­mü­hüm­mə­də­niy­yət­təd­bir­lə­rin­də­və­bö­yük­id­man­tur­nir­lə­rin­də­də­mü­şa­hi­də­olu­nur.

D.A.: AZ TA-nın Ni zam-İn ti zam Ko mis si ya sı nın reyd lə ri za ma nı han sı şir kət lər cə za lan dı rı lı b?

-­la­zı­mi­ad­dım­lar­atıl­maz­dan­ön­cə,­ni­zam-in­ti­zam­ko­mis­si­ya­sı­mo­ni­to­rinq­ke­çi­rir.­Hər­han­sı­­prob­le­mə­yol­ve­ri­lib­sə,­qə­rar­çı­xa­rı­lır,­hə­min­kom­pa­ni­ya­As­so­sia­si­ya-

nın­üzv­lü­yün­dən­­azad­olu­nur.­Əgər­bu­nun­la­iş­da­yan-dı­rıl­mır­sa,­ ida­rə­he­yə­ti­ tə­rə­fin­dən­cə­nab­na­zi­rə­ya­zı­lı­şə­kil­də­mü­ra­ci­ət­olu­nur­və­na­zir­öz­rə­yi­ni­bil­di­rir.­Bu­ilin­ya­yın­da­ “Hur­kan­ tra­vel”­şir­kə­ti­ cid­di­səhv­lə­rə­yol­ver-miş­di.­Əv­vəl­cə­dən­şir­kə­tə­xə­bər­dar­lıq­edil­mə­si­nə­bax-ma­ya­raq,­və­ziy­yə­tin­da­vam­et­mə­si­nə­na­zir­özü­mü­da-xi­lə­et­di­və­hə­min­şir­kə­tin­li­sen­zi­ya­sı­ge­ri­yə­alın­dı.

D.A.: Bu il Azər bay ca na gə lən xa ri ci tu rist lə rin sa yın da ar tım mü şa hi də olu nub mu ? elə cə də “Xə-zər-Tra vel”in xət ti ilə öl kə mi zə gə lən xa ri ci tu rist lə-rin sa yın da da ar tım var mı ? Əgər var sa, bu ar tı mın sə bə bi, siz cə, nə di r?

-­Öl­kə­nin­həm­da­xi­li­tu­riz­min­də,­həm­də­xa­ri­ci­tu­riz-min­də­il­dən-ilə­13%­in­ki­şaf­­nə­zə­rə­alı­nıb.­Gös­tə­ri­ci­lər­Mə­də­niy­yət­­və­Tu­rizm­Na­zir­li­yi,­Döv­lət­Sta­tis­ti­ka­ko­mi-tə­si­ilə­bir­lik­də­apa­rı­lır.­İki­gün­dən­çox­qa­lan­və­iki­xid-mət­dən­ is­ti­fa­də­edən­qo­naq­lar­ar­tıq­ tu­rist­he­sab­olu-nur.­“Xə­zər-Tra­vel”­tu­rizm­şir­kə­tin­də­bu­gös­tə­ri­ci­40%-ə­qə­dər­qal­xıb.

D.A.: Siz tu rizm şir kə ti nin rəh bə ri ki mi baş la yıb, bu və zi fə yə gə lib-çıx mı sı nız. Tu rist ki mi, Azər bay-can da və dün ya da han sı tu rist mə kan la rı xo şu nu-za gə li r?

-­Azər­bay­ca­nın­da­xi­li­tu­riz­min­də,­xid­mət­dən­tut­muş,­tə­biə­ti­nə,­is­ti­ra­hə­ti­nə­qə­dər­Qə­bə­lə­ra­yo­nu­bü­tün­stan-dart­la­ra­ca­vab­ve­rir.­Şə­hə­rin­səs-kü­yün­dən­uzaq,­sa­kit­at­mos­fer­də­is­ti­ra­hə­tə­gəl­dik­də,­yə­qin­ki,­mə­nim­də­də-ba­ba­yur­dum­olan­Tər­tə­rə­yol­la­nar­dım.­Azər­bay­ca­nın­hü­dud­la­rın­dan­kə­na­ra­ çıx­dıq­da,­Uk­ray­na­ ya­lan­olar...­Çox­bö­yük­eh­ti­mal­la,­Tür­ki­yə­ürə­yim­cə­dir.­Ora­da­yay­möv­sü­mün­də­xid­mət­­ser­vi­si­sə­viy­yə­li­dir....

P.S. Gün ke çir di. Ba şı mız söh bə tə elə qarş dı ki, quş la ra atı lan gül lə lə ri miz bo şa çıx-

dı. ona gö rə yox ki, ov hə vəs ka rı olan cə nab Ba ğı-rov sər rast atı cı de yil. Yox! Sa də cə, bi zim söh bət-dən tən gə gə lən quş lar on lar la ma raq la nan baş qa ov hə vəs kar la rı na üz tut du. evə əli boş qa yıt ma ğa məc bur ola caq dı Na hid bəy.. Am ma bi zim üçün əsas ola nı mə nim “gül lə min hə də fə tuş gəl mə si idi”. De yə sən, bu nun öh də sin dən gə lə bil miş dim. Re dak si ya nın tap şı rı ğı tam ye ri nə ye ti ril miş di. Həm zi ya rət, həm də ki... zi ya rət!

Gülnaz QƏNBƏRLİFoTo: ş.NƏZƏRLİ

34

MƏNzərrə

35

Rəssam:­Cəbrayıl­QUlİYeV

36

ƏNƏNƏ

Novruzwithбиз

37

A zər bay can xal qı na AL LAH elə xoş bəxt lik bəxş edib ki, ta ri xi bi lin mə yən za man lar-da, tə biə tin gə li şi ilə bağ lı dün yə vi yaz bay ram la rın dan olan Nov ru z - bu bay ram

ərə fə sin də xal qı sə fər bər edə bi lib. Bu, mə də ni sə fər-bər lik idi ki, yük sək etik, es te tik də yər lə rin, mil lət lər, tay fa lar, et nos la ra ra sı mə də niy yə tin for ma laş ma sın-da müs təs na ro la ma lik ol du. Si vi li za si ya nın ta ri xi-nə nə zər sal saq gö rə rik ki, in san lıq si nif li cə miy yət ya ran dıq dan son ra o qə dər də uğur lu yol keç mə yib, hər kəs “par ça la, ha kim ol” möv qe yin dən çı xış edib və nə ti cə də, es te tik-mə də ni də yər lər ar xa plan da qa-lıb. Am ma Nov ruz Azər bay can xal qı na, Azər bay can əra zi sin də ki et nos la ra im kan ver di ki, hu ma nist də-yər lə rə yi yə lə nə bil sin, qar şı lıq lı mə həb bət və hör mət hiss lə ri ni mə nə vi dün ya la rı na qə bul et sin lər.

“HÖR MÜZ” YoX, “NoV RUZ”... Nov­ru­zun­ adı­ ilə­ bağ­lı­ bir­ çox­mü­la­hi­zə­lər­ var.­Qay-

naq­lar­ bə­zən­ bu­ bay­ra­mı­müx­tə­lif­ qon­şu­la­rı­mı­zın,­ hət­ta­bəzi­din­lə­rin­adı­ilə­bağ­la­yır­lar.­Bir­mə­na­lı­ola­raq­an­la­maq­la­zım­dır­ki,­Nov­ruz­bü­tün­din­lər­dən­və­tə­ri­qət­lər­dən­əv­vəl­

AZAD NƏBİYeV,­­­­professor,­AMeA-nın­müxbir­üzvü

­­­­­­­BDU-nun­“Folklor”­kafedrasının­müdiri

ya­ra­nan­ bay­ram­lar­dan­dır.­ Bu­ bay­ram­da­ xal­qı­ bir­ləş­dir-mək,­ ümu­mi­ əmək­də­həm­rəy­ et­mək­üçün­qüv­vət­li­ ənə-nə­lər­var­idi­ki,­müx­tə­lif­din­lər,­tə­ri­qət­lər­­tərəfindən­Azər-bay­ca­na­məx­sus­ bu­ bay­ra­ma­ qar­şı­ma­raq­ oyadır­dı.­ Bu­mə­ra­sim­lə­ri­ özü­nün­kü­ləş­dir­mə­yə­ cəhd­ edən­lər­dən­ bi­ri­atəş­pə­rəst­lər­ol­du.­Be­lə­lik­lə,­zər­düşt­lər­Nov­ru­zu­özü­nün-kü­ləş­dir­di­lər.­ Atəş­pə­rəst­lər­ bu­na­ qə­dər­möv­cud­ olan­ öz­bay­ram­la­rı­nı­da­ci­la­la­ya­raq,­Nov­ruz­adı­al­tın­da­bir­ləş­dir­di-lər.­Bu­yaz­bay­ra­mı­na­zər­düşt­lü­yün­Xe­yir­tan­rı­sı­Hör­mü-zün­adı­nı­qoy­du­lar.­Mi­nil­lik­lər­ara­sın­dan­sü­zü­lən,­ci­la­la­nan­Nov­ruz­ərəb­is­ti­la­sı­na­qə­dər­inki­şaf­döv­rü­nü­ya­şa­dı.­Xə­li­fə­Müa­viy­yə­nin­(661­-­680)­döv­rün­də­Hör­müz­bay­ra­mı­ya­saq­edil­di.­Bir­müd­dət­Azər­bay­can­da­Nov­ruz­giz­li,­qey­ri-rəs-mi­for­ma­da­qeyd­edil­di.­Əha­li­nin­ənə­nə­lə­rə­bağ­lı­lı­ğı­nı­gö-rən­is­lam­xa­dim­lə­ri­xə­li­fə­lə­rə­mü­ra­ci­ət­edə­rək,­bay­ra­mın­bər­pa­edil­mə­si­ni­is­tə­di­lər.­Əl-Bi­ru­ni­ya­zır:­“Alim­lər­xə­li­fə­ni­inan­dır­dı­lar­ki,­Hör­müz,­əs­lin­də,­yax­şı­bay­ram­dır,­si­ya­sə­tə­və­ideo­lo­gi­ya­ya­bağ­lı­lı­ğı­yox­dur,­xə­li­fə­və­ərəb­is­ti­la­la­rı­na­qar­şı­çıx­mır.­Üs­tə­lik,­bay­ram­da­bü­tün­xalq­xə­li­fə­yə­tə­zim­edir,­onu­xa­tır­la­yır,­onun­üçün­dua­edir”.­Be­lə­lik­lə,­xə­li­fə­­(Əbdülməlik­(685­-­705)­və­ya­­­­­I­Vəlid­(705-715)­-­red.)­bay-ra­mın­ke­çi­ril­mə­si­nə­ica­zə­ver­di,­am­ma­Hör­müz­yox,­Nov-ruz,­yə­ni­“ye­ni­gün”­adı­ilə.­Nov­ru­zun­ma­hiy­yət­cə­in­san­lar­ara­sın­da­sə­fər­bər­lik­gü­cü­nə­ma­lik­ol­du­ğu­nu­an­la­yan­di­gər­

xə­li­fə­lər­ bu­ bay­ra­mın­ da­ha­ ge­niş­ are­al­da­ ke­çi­ril­mə­si­nə­şə­ra­it­ya­rat­dı­lar.

NoV RU ZUN BÜ TÜN Rİ TU AL LA RI NI AZƏR BAY CAN XAL QI YA RA DIB!

İs­tər­Bi­ru­ni,­ is­tər­sə­ İra­nın­elm­xa­dim­lə­ri­nin­əsər­lə­rin-də­Nov­ru­zun­nə­vaxt­­ya­ran­ma­sı­və­ki­mə­məx­sus­ol­ma­sı­haqqında­­heç­bir­mü­la­hi­zə­yox­dur.­Əsas­fakt­odur­ki,­Nov-ruz­tam­for­mat­da,­yə­ni­bu­gün­ke­çi­ri­lən­özü­nün­il­kin­əzə­li­for­ma­sın­da­yal­nız­Azər­bay­can­da­ya­şa­dı­lır.­konk­ret­ola­raq­biz­də­bü­tün­ri­tu­al­lar,­ay­rı-ay­rı­ayin­lər,­su,­od,­yel,­ tor­paq­çər­şən­bə­lə­ri­ilə­bağ­lı­şən­lik­lər,­de­mək­olar­ki,­heç­bir­də-yi­şik­li­yə­uğ­ra­ma­yıb.­Bir­sı­ra­oyun­lar,­ta­ma­şa­mə­də­niy­yə­ti­nü­mum­nə­lə­ri,­ ri­tu­al­lar,­4­çər­şən­bə­ilə­bağ­lı­adət­lər,­dün-ya­nın­­Nov­ru­zu­bay­ram­edən­xalq­la­rı­ için­də­yal­nız­Azər-bay­can­da­tam­qo­ru­nub-sax­la­nıb.­Mə­sə­lən,­İran­da­an­caq­axı­rın­cı,­Su­çər­şən­bə­si­ay­rı­ca­qeyd­edi­lir.­Di­gər­tə­rəf­dən,­Azər­bay­can­ dün­ya­nın­ 5­ ən­ qə­dim­ ant­ro­po­gen­ zo­na­sın-dan­ bi­ri­dir,­ bi­zim­ Azıx­mə­də­niy­yə­ti­miz,­ az­lı­xant­ro­pu­muz­var.­Bu,­Nov­ru­zun­qeyd­edil­di­yi­ öl­kə­lər­ əra­zi­sin­də­ ilk­ və­ən­qə­dim­ in­sa­nın­ant­ro­po­lo­ji­ struk­tu­ru­dur.­Bu­kon­tekst­lə­ya­naş­saq,­bir­mə­na­lı­de­mək­olar­ki,­Nov­ru­zun­bü­tün­ri­tu-al­la­rı­nı­Azər­bay­can­xal­qı­ya­ra­dıb.­Nov­ruz­mə­ra­sim­lə­ri­nin­il­kin­eks­per­ti­za­sı­da­bu­nu­təs­tiq­edir.

38

ƏNƏNƏ

39

BU AMİL SoN RA DAN AV Ro PA DA Te ATR ƏNƏ NƏ LƏ Rİ NİN ƏSA SI NI QoY DU

Nov­ruz­ per­so­naj­la­rın­dan­ke­çəl­ və­ko­sa­ tə­bi­ət­lə­mü-qa­yi­sə­də­ ya­ra­nıb.­Qı­şın­ əmək­çi­ ­ in­sa­na­ ver­di­yi­ əziy­yət,­bu­fəs­lin­zülm­kar­xa­rak­te­ri,­bu­mü­ba­ri­zə­ke­çə­lə,­ko­sa­ya­ke­çi­ri­lib­və­bu,­il­kin­ib­ti­dai­tə­səv­vür­de­mək­dir.­Bu­il­kin­ta-ma­şa­mə­də­niy­yət­nü­mu­nə­si­he­sab­edi­lir.­Tə­bii­ki,­bu­amil­son­ra­dan­ Av­ro­pa­da­ te­atr­ ənə­nə­lə­ri­nin­ əsa­sı­nı­ qoy­du.­Ümu­mi­lik­də,­bu­gün­Av­ro­pa­da­ənə­nə­lə­rin­bir­ço­xu­Şərq-dən­ke­çib,­qo­ca­qi­tə­nin­ic­ti­mai­fik­ri­nə,­fəl­sə­fə­si­nə­də­Şər-qin­tə­si­ri­bö­yuk­olub.­Mə­sə­lən,­oyun­ən­qə­dim­mə­də­niy­yət­de­ta­lı­dır.­Nov­ruz­da­oyun-ta­ma­şa­mə­də­niy­yə­tin­dən­kə­nar­de­yil;­atüs­tü,­otüs­tü­­oyun­lar,­qı­lın­coy­nat­ma,­kə­mən­dat­ma.­Bü­tün­bun­lar­Av­ro­pa­ya­biz­dən­ke­çib,­əsr­lər­son­ra­in­di­Av-ro­pa­dan­bi­zə­qa­yı­dır.­­Mə­sə­lən,­hok­key­bi­zim­çov­kan­oyu-nu­nu,­­ra­pi­ra­­bi­zim­qı­lın­coy­nat­ma­nın­müa­sir­for­ma­sı­dır­ki,­­Av­ro­pa­dan­tək­rar­özü­mü­zə­qa­yı­dır.­

Nov­ru­zun­di­gər­əhə­miy­yət­li­par­ça­sı­he­sab­edi­lən­əy-lən­cə­ta­ma­şa­in­san­la­rın­qo­vuş­ma­sı­üçün­baş­lan­ğıc­mər-hə­lə­ idi;­ on­la­rı­ vəh­şi­lik­dən­ uzaq­laş­dı­rıb­ es­te­tik­ zöv­qə,­es­te­tik­ hiss­lə­rə­ qo­vuş­du­rur­du.­ Dün­ya­da­ Nov­ruz­dan­ da-ha­qə­dim­ənə­nə­lə­rə­məx­sus­mü­va­fiq­ ana­lo­gi­ya­ol­ma­dı-ğı­üçün­əmin­lik­lə­de­mək­olar­ki,­in­san­lı­ğın­özü­nü­psi­xo­lo­ji­dər­ket­mə­si­nin­ il­kin­mər­hə­lə­si­nin­ ilk­nü­mu­nə­si­bi­zim­folk-lor­da­dır.­

BU XoN ÇA DÜN YA DIR!Bü­tün­bay­ram­lar,­mə­ra­sim­lər­onu­ya­ra­dan­xal­qın­hə-

ya­tın­da,­müx­tə­lif­mə­də­ni­sa­hə­lər­də­öz­iz­lə­ri­ni­qo­yub.­Bu­is­ti­qa­mət­də­Nov­ruz­süf­rə­si­nin­ast­ro­lo­ji­tə­səv­vür­lə­rin­bən-zər­siz­ xə­ri­tə­sinin­ he­sab­ olun­ma­sı­nı­ xü­su­si­ qeyd­ et­mək­la­zım­dır.­ Bu­ra­da­ dü­şün­cə­lər­ şir­niy­ya­ta­ ke­çib.­ Ağ­ Qu­ba­bük­mə­si­ –­ kəh­kə­şa­nın,­ üç­bu­caq­lı,­ doqquz­ qatlı­ pax­la­va­yaradılışın­ şə­kər­bu­ra­ on­beş­gün­lük­ ayın­ rəm­zi­dir.­ Bü­tün­bun­lar­ isə­ də­yir­mi­ si­ni­lər­də­ dü­zü­lən­ xon­ça­da­ cəm­lə­nir.­Xon­ça­ya,­hət­ta­eh­ti­ya­cı­olan­in­san­lar­üçün­ge­yim­də­qo­yu-lur­du.­Bu­na­gö­rə­də­im­ka­nı­olan-ol­ma­yan­hər­kəs­Nov­ruz­ne­mət­lə­rin­dən­da­da,­bay­ra­mı­qeyd­edə­bi­lər­di.­Xon­ça­lar­­müxtəlif­ ünvanlara­ -­ qo­ca­la­ra,­ xəs­tə­lə­rə,­ ni­şan­lı­ qız­la­ra,­qo­hum-qar­da­şa­gön­də­ri­ldiyi­üçün­rəngarəng­olurdu.­Nov-ruz­süf­rə­si­mü­qəd­dəs­he­sab­edi­lir­və­əsa­sən,­şir­niy­yat­dan­hazırlanırdı.­Xonçaya­mal­dar­lıq­və­əkin­çi­lik­lə­bağ­lı­7­növ­xü­su­si­ne­mət­qo­yu­lar­dı­ki,­bu­da­dün­ya­ya­sülh,­in­san­la­ra­sağ­lam­lıq­arzulanır,­bu­da­gə­lən­ ilin­bol­lu­ğu­üçün­xü­su-si­ri­tu­al­he­sab­edi­lir­di.­Nor­veç­li­dün­ya­şöh­rət­li­səy­yah­Tur­Heyr­dal­ Azər­bay­ca­na­ 2­ də­fə­ gə­lib,­ mən­ onu­ mü­şa­yi­ət­edən­in­san­lar­dan­idim.­Qo­bus­tan­da­o,­qa­val­da­şı­na­qu­laq­as­dı,­da­ha­son­ra­Nov­ruz­ərə­fə­si­ol­du­ğu­üçün­ona­xon­ça­gə­tir­di­lər.­Tə­əc­cüb­lən­di­ki,­bu­nə­di­r?­İzah­et­dim,­bay­ram­rəm­zi­dir.­O,­xon­ça­ya­bax­dı­və­diz­çok­dü:­­“Bu­xon­ça­dün-

40

ƏNƏNƏya­dır,­bo­ya­lı­yu­mur­ta­ -­ tö­rə­niş,­no­ğul­–­ul­duz­lar,­sə­mə­ni­–­ya­zın­gə­li­şi.­Siz­nə­qə­dər­bö­yük­xalq­sı­nız.­Mən­heç­bir­xalq­tərəfindən­dün­ya­nın­be­lə­zən­gin­təs­vir­edil­di­yi­ni­gör-mə­mi­şəm”.

Be LƏ UNU DUL MUş MƏ RA SİM LƏ RİN SA YI 20-dən ÇoX DUR!

Son­zamanlar­bə­zi­ənə­nə­lər­mə­lum­ol­ma­yan­sə­bəb-lər­dən­təd­ri­cən­it­mək­də­dir.­Mə­sə­lən,­Qu­ba­da­su­çər­şən-bə­sin­də­in­san­lar­sə­hər­ lal­su­ya­gə­lər,­dərd­lə­ri­ni­da­nı­şar,­ça­rə­ta­par­dı­lar.­Son­ra­qur­ban­kə­sər­di­lər,­şad­lıq­edər­di­lər.­İn­di­bu­ənə­nə­qal­ma­yıb.­

Şa­ma­xı­da­isə­ço­ban­50­qo­yun­gö­tü­rüb­sa­ya­çı­nəğ­mə-lə­ri­oxu­ya-oxu­ya­kən­də­gi­rər,­qo­yun­lu­ev­lər­dən­1­qo­yun­alıb­ sü­rü­sü­nə­ qa­tar,­ qo­yun­suz­ ev­lə­rə­ bir­ hey­van­ ba­ğış-lar­dı­və­bu­nun­la­da­ta­raz­lı­ğı­bər­pa­edər­di.­Tə­əs­süf­ki,­bu­ənə­nə­də­unu­du­lub.­Apar­dı­ğı­mız­he­sab­la­ma­la­ra­gö­rə,­be-lə­unu­dul­muş­mə­ra­sim­lə­rin­sa­yı­20-dən­çox­dur.­

De Yİ LƏ NƏ GÖ RƏ, HƏ MİN ƏTİR DƏN CƏN NƏT Qo XU SU GƏ LƏR Mİş!

Nov­ruz­da­ ev­ iş­lə­ri,­ tə­miz­lik,­ biş-düş­ xa­nım­la­rın;­ hə-yət-ba­ca­nın­tə­miz­li­yi,­arx­la­rın­tə­miz­lən­mə­si,­su­get­mə­yən­ye­rə­ arx­ çə­kil­mə­si­ ki­mi­ iş­lər­ isə­ ki­şi­lə­rin­ üzə­ri­nə­ dü­şər.­Nov­ruz­ həm­də­Azər­bay­can­ xa­nım­la­rı­nın­ ikin­ci­ bay­ra­mı­he­sab­edi­lər­miş.­Be­lə­ ki,­mi­nil­lər­bo­yu­mar­tın­5-ni­ İs­fən-dər­məz­ bay­ra­mı,­ qa­dın­lar­ gü­nü­ ­ ki­mi­ qeyd­ edib­lər.­ Hə-min­ gün­ bü­tün­ qa­dın­la­ra­ bit­mi­şik­ gü­lün­dən­ çə­kil­miş­ ətir­hə­diy­yə­edər­di­lər.­Hə­min­ağ­çi­çək­mar­tın­əv­və­lin­də­qar­üs­tün­dən­çı­xar­dı;­tə­əs­süf­ki,­in­di­bu­çi­çə­yə­və­onun­ət­ri­nə­rast­gə­lin­mir.­De­yi­lə­nə­gö­rə,­hə­min­ətir­dən­cən­nət­qo­xu­su­gə­lər­miş.­Bit­mi­şik­gü­lün­dən­ətir­qa­dın­la­ra­bir­də­Nov­ruz­da­hə­diy­yə­edi­lir­di.­Onu­da­qeyd­et­mək­ la­zim­dır­ki,­Nov­ruz­Azər­bay­can­da­gen­der­bə­ra­bər­li­yi­ni­da­im­özün­də­əks­et­di-rən­ən­mü­hüm­va­si­tə­olub.­Məhz­bu­bay­ram­da­qa­dın­lar­da­ki­şi­lər­lə­bə­ra­bər­oyun­lar­da,­ta­ma­şa­lar­da­iş­ti­rak­edər­di­lər.

Nov­ruz­ bu­ gün­ar­tıq­UNeS­kO-nun­ “Qo­ru­nan­ İrs”­ si-ya­hı­sı­na­sa­lı­nıb.­Ötən­il­isə­­BMT­Baş­Məc­li­sin­də­mar­tın­21-ni­-­Nov­ruz­gü­nü­ki­mi­qeyd­et­mək­ba­rə­də­qə­rar­qə­bul­olun­du.­Düz­dür,­hə­lə­lik­cə­mi­5­döv­lət­bu­qə­ra­ra­qo­şu­lub.­Am­ma­pro­ses­lər­onu­gös­tə­rir­ki,­Nov­ru­zun­bey­nəl­xalq­sə-viy­yə­li­bay­ra­ma­çev­ril­mə­si­ar­tıq­uzaq­ol­ma­yan­re­al­lıq­dır.

Əzim­Əzimzadənin­əsəri

41

42

ƏNƏNƏ ƏNƏNƏ

ƏNƏNƏ

43

Türk lə rin ən qə dim bay ram la rın dan olan Nov-ruz təq vim lə mart ayı nın 20-21-22-də ke çi ri-lir. Bu bay ram bol luq, fi ra van lıq eti qad la rı ilə bağ lı olub, ya zın gə li şi ni müj də lə yir. Ta-

ri xin sı naq la rın dan mə ha rət lə çı xa raq, döv rü mü zə gə-lib-ça tan Nov ruz Bay ra mı, adət-ənə nə lə ri, ya ran ma sı haq qın da bir cox əsa tir və mif lər möv cud dur. Ən ge-niş ya yıl mış mif be lə dir: “Ma ğa ra da ya şa yan oğuz oğ lu so yuq qış dan ya man qor xar dı. ona gö rə də hər il qı şa güc lü ər zaq tə da rük edər di. Bir il qış uzun çək di. onun ər zaq eh ti ya tı tü kən di.

Ça­rə­siz­qa­lan­Oğuz­oğ­lu­ye­mə­yə­bir­şey­tap­maq­üçün­ba­yı­ra­çıx­ma­lı­olur.­Heç­nə­tap­mır.­Ge­ri­qa­yı­dan­da­bir­qurd­ba­la­sı­na­rast­gə­lir.­Onun­la­söh­bət­edir­və­və­ziy­yə­ti­ba­şa­sa­lır.­Oğuz­oğ­lu­nu­din­lə­yən­qurd­ba­la­sı­ de­yir­ ki,­ irə­li­də-ki­bir­yo­la­yı­rı­cın­da­sə­ni­bir­sü­rü­qo­yun,­bir­qu­caq­sün­bül,­bir­cəh­rə,­bir­də­əl­də­yir­ma­nı­göz­lə­yir.­On­la­rı­özün­lə­gö-tür.­Qo­yu­nu­kə­sib­əti­ni­ye­yər,­yu­nun­dan­cəh­rə­də­ip­əyi­rər,­pal­tar­ti­kər,­də­ri­si­ni­də­ti­kib­əy­ni­nə­ge­yi­nər­sən.­Sün­bü­lün­də­ni­ni­əl­də­yir­ma­nın­da­çə­kib,­unun­dan­çö­rək­bi­şi­rər­sən,­ya­za­çı­xar­san.­An­caq­gə­rək­sün­bü­lü­və­qo­yu­nu­özün­ar­tı-ra­san.­Qu­zu­la­rı­göz­qa­ba­ğın­da­bö­yü­düb,­sün­bü­lün­də­ni­ni­ye­rə­sə­pib,­alın­tə­ri­ilə­onu­su­va­ra­rsan.­De­dik­lə­ri­mi­et­mə-sən,­ya­şa­maq­sə­nin­üçün­çox­çə­tin­ola­caq.­

Oğuz­ oğ­lu­ yo­la­yı­rı­cı­na­ gəl­di.­ Qurd­ ba­la­sı­ haq­lı­ idi.­Oğuz­oğ­lu­onun­de­dik­lə­ri­nə­tək-tək­əməl­et­di.­Ona­bir­bol-luq­üz­ver­di­ki,­gəl­gö­rə­sən.­

Hə­min­il­dən­Oğuz­oğ­lu­bü­tün­ili­ iş­lə­di.­Qurd­ba­la­sı­na­rast­la­dı­ğı­hə­min­ta­rix­dən­–­bö­yük­çil­lə­nin­otu­zun­cu­gü­nün-dən­eti­ba­rən­isə­bay­ram­ha­zır­lı­ğı­na­baş­la­dı.­İlin­axır­dörd­çər­şən­bə­si­ni­ ye­di,­ iç­di,­ çal­dı,­ ça­ğır­dı,­ qo­hum-qar­da­şla­bay­ram­laş­ma­ğa,­təb­ri­kə­get­di.­Oğuz­oğ­lu­ilin­baş­lan­ğı­cı­nı­o­gün­dən­he­sab­la­dı.­O­gü­nə­Nov­ruz­adı­nı­ver­di.­Bay­ram­et­mə­yə­baş­la­dı.­Nov­ruz­ona­bə­rə­kət­və­uğur­gə­tir­di.

Baş­qa­bir­ türk­mi­fin­də­ isə­Nov­ruz­ ilk­ in­san­öv­la­dı­nın­dün­ya­ya­gəl­di­yi­gün­he­sab­edi­lir.­Əs­ki­türk­təq­vi­mi­he­sab-

la­ma­la­rı­isə­hə­min­gü­nü­Adə­min­dün­ya­ya­gəl­di­yi­gün­ki­mi­təq­dim­edir.

Nov­ruz­bir­ ta­ri­xi­ha­di­sə­ ilə­də­əla­qə­lən­di­ri­lir.­Rə­va­yət­olu­nur­ki,­İran­və­Tu­ran­öv­la­dı­key­ka­vu­sun­oğ­lu­Sə­ya­vuş­(“Aves­ta”da­Si­ya­var­şa­rap)­Əf­ra­si­ya­bın­öl­kə­si­nə­gə­lir.­Əf-ra­si­yab­onu­yax­şı­qar­şı­la­yır.­Hət­ta­qı­zı­nı­ona­ərə­ve­rə­rək,­qo­hum­və­yax­şı­ dost­ olur.­Sə­ya­vuş­Əf­ra­si­yab­öl­kə­sin­də­özün­dən­ya­di­gar­Bu­xa­ra­ha­sa­rı­nı­tik­di­rir.­la­kin­düş­mən­lə-ri­on­la­rın­ara­sı­nı­vur­ma­ğa­na­il­olur­lar.­Bun­dan­son­ra­Əf­ra-si­yab­Sə­ya­vu­şu­öl­dürt­dü­rüb,­Bu­xa­ra­ha­sa­rı­nın­üs­tün­dən­at­dı­rır.­ Atəş­pə­rəst­lər­ isə­ onu­ Şərq­ qa­pı­sı­ ağ­zın­da­ dəfn­edir­lər.­Hə­min­dövr­dən­xalq­ara­sın­da­Sə­ya­vu­şun­adı­ ilə­bağ­lı­ya­ra­nan­mər­siy­yə­lər­onun­dəfn­edil­di­yi­gü­nün­Nov-ruz­ad­lan­dı­rıl­dı­ğı­nı­gös­tə­rir.­Mə­lum­olur­ki,­hə­min­ta­rix­dən­atəş­pə­rəst­lər­bu­gü­nü­tə­zə­ilin­ilk­gü­nü­ki­mi­qeyd­et­mə­yə­baş­la­yıb­lar.­

Nov ruz qə dim mən bə lər dəƏ.Fir­dov­si­nin­“Şah­na­mə”sin­də,­bay­ra­mın,­İran­təq­vi­mi-

nə­gö­rə,­ ilk­ay­olan­mar­tın­əv­vəl­lə­rin­də­ke­çi­ril­di­yi­gös­tə-ri­lir.­

N.Gən­cə­vi­nin­ “İs­gən­dər­na­mə”sin­də­ və­ Ə.Nə­vai­nin­“Səd­di-İs­gən­dər”in­də­bi­zim­era­dan­350­il­əv­vəl­Nov­ru­zun­türk­xalq­la­rı­ara­sın­da­bö­yük­xalq­bay­ra­mı­ki­mi­ke­çi­ril­di­yi­gös­tə­ri­lir.­Tə­sa­dü­fi­ de­yil­ ki,­ “İs­gən­dər­na­mə”­əsə­rin­də­ İs-gən­də­rin­ Bər­də­ hökm­da­rı­ Nü­şa­bə­yə­ qo­naq­ gəl­di­yi­ gün­elə­Nov­ruz­Bay­ra­mı­gü­nü­idi.­

Atəş pə rəst lər də Nov ruz Atəş­pə­rəst­ dün­ya­gö­rü­şü­nə­ gö­rə,­Nov­ruz­ in­san­ ya­ra-

dı­lı­şı­nın­dörd­rəm­zi­olan­Su,­Od,­Yel­və­Tor­pa­ğa­bağ­lı­idi.­Zər­düşt­lük­Nov­ru­zun­od-atəş­eti­qa­dı­əsa­sın­da­bay­ram­lar­sil­si­lə­si­ni­ ya­rat­dı.­Axır­ çər­şən­bə­lər­dən­hə­rə­si­ bir­ rəm­zin­adı­nı­ da­şı­yır.­ Zər­düşt­lə­rin­ qa­nun­ ki­ta­bı­ olan­ “Aves­ta”da­Nov­ruz­Bay­ra­mı,­onun­eti­qad­və­ayin­lə­ri,­bay­ram­süf­rə­si-nin­sim­vol­la­rı­əks­olun­ur.­­

Ay nur TA LI Bo VA

olub, var vя olacaq!Novruz Bayramы №1

ƏNƏNƏ ƏNƏNƏ

44

ƏNƏNƏ

“KA Pİ TA LİST DÜN YA SI” 50 İL DİR BU BAY RA MI TƏM TƏ RAQ LA QeYD eDİ R

1966-cı­il­mart­ayı­nın­5-də­Mər­kə­zi­Te-le­vi­zi­ya­ və­ Ra­dio­ va­si­tə­si­lə­ SSRİ­ rəh­bə­ri­leonid­­Brejnevin­“So­vet­qa­dı­nı­na­mü­ra­ci-ət”i­ ya­yım­lan­dı.­kom­mu­nizm­qu­ru­cu­lu­ğun-da­qa­dın­la­rın­ro­lu­nu­dö­nə-dö­nə­vur­ğu­la­yan­

A ris to tel de yir di ki, mə nə is ti nad nöq-tə si ve rin, ayı ye rin-dən tər pə dim. Əsr-

lər bo yu xa nım la ra da məhz elə bir is ti nad nöq tə si la zım olub ki, Yer pla ne ti ni ye rin dən oy-nat sın lar. Be lə bir da yaq nöq tə-si ni tap maq üçün qa dın la ra nə az-nə çox, düz, 7 min il vaxt la-zım ol du. Si nif li cə miy yə tin ya-ran dı ğı gün dən bə ri ax ta rış da olan zə rif cin sin nü ma yən də-lə ri hə min is ti nad ga hı, nə ha yət ki, 8 Mart da tap dı lar.

45

“da­hi­rəh­bər”­zəh­mət­keş­xa­nım­la­rın­qar­şı­sı­na­əli­boş­çıx­ma-mış­dı.­Pa­fos­do­lu­mü­ra­ciə­ti­nin­so­nun­da­rəh­bər­özü­nün­im-za­la­dı­ğı­sə­rən­ca­mı­oxu­du;­məz­mu­nu­bun­dan­ iba­rət­ idi­ki,­ca­ri­il­dən­eti­ba­rən,­mart­ayı­nın­8-i­SSRİ-də­Qa­dın­lar­gü­nü­ki­mi­qeyd­edi­lə­cək.­Tə­bii­ki,­“da­hi­li­der”in­“bö­yük­əta”sı­bü-tün­So­vet­lər­Bir­li­yi­ni­ “tit­rət­di”,­ hət­ta­ ­göz­yaş­la­rı­nı­ sax­la­ya­bil­mə­yən­köv­rək­kom­mu­nist­zə­rif­lər­də­ta­pıl­dı.­Öm­rü­nün­77-ci­ili­ni­ya­şa­yan­və­ix­ti­sas­ca­mü­əl­li­mə­olan­Ba­kı­sa­ki­ni­Sa­ra­İb­ra­hi­mo­va­hə­min­gü­nü­yax­şı­xa­tır­la­yır:­“İn­di­si­zin­dil­lə­de-sək,­bu­qə­rar­­ha­mı­mız­da­şok­ya­rat­mış­dı,­hət­ta­bə­zi­lə­ri­miz­elə­dü­şü­nür­dük­ki,­ar­tıq­80-ci­il­lə­rə­vəd­edi­lən­kom­mu­nizm­qa­dın­lar­­üçün­in­di­dən­qu­rul­du.­Am­ma­ha­ra­dan­bi­ləy­dik­ki,­“mən­fur­ka­pi­ta­list­dün­ya­sı”­50­ il­dir,­bu­bay­ra­mı­ təm­tə­raq­la­ke­çi­rir”.­­Düz­dür,­bu­bay­ram­Ru­si­ya­əra­zi­sin­də­ilk­də­fə­1913-cü­ il­də­ay­rı-ay­rı­ təş­ki­lat­lar,­cə­miy­yət­lər­sə­viy­yə­sin­də­qeyd­edi­lib.­Okt­yabr­in­qi­la­bın­dan­son­ra,­tə­bii­ki,­­bü­tün­“bur­jua­cə-miy­yət­lə­ri”­bağ­lan­dı.­Am­ma­­So­vet­lər­Bir­li­yi­8­Mart­qar­şı­sın-da­yal­nız­49­il,­yə­ni­1966-cı­ilə­qə­dər­da­vam­gə­ti­rə­bil­di.­

Kİ şİ LƏR LƏ BƏ RA BƏR ƏMƏK HAQ QI!

1857-ci­il­mar­tın­8-də­Nyu-Yor­kun­ti­kiş­fab­rik­lə­ri­nin­bi­rin-də­ağır­iş­şə­rai­ti,­əmək­haq­la­rı­nın­az­lı­ğın­dan­ca­na­gə­lən­bir­qrup­ ti­kiş­çi­qa­dın­ iş­lə­mək­dən­ im­ti­na­edir­və­əl­lə­rin­də­par-ça­lar­kü­çə­yə­çı­xır­lar.­Qa­dın­la­rın­pri­mi­tiv­tə­ləb­lə­ri­sı­ra­sın­da­xü­su­si­lə­bir­mə­qam­diq­qət­çə­kir­di­–­ki­şi­lər­lə­bə­ra­bər­əmək-haq­qı!­Mə­sə­lə­nin­ge­di­şa­tı­ilə­bağ­lı­müx­tə­lif­ver­si­ya­lar­or­ta­ya­

atı­lıb,­am­ma­ak­si­ya­nın­konk­ret­han­sı­nə­ti­cə­lə­rə­gə­ti­rib-çı-xar­dı­ğı­ba­rə­də­də­qiq­mə­lu­mat­yox­dur.­1908-ci­ il­mart­ayı-nın­8-də­Nyu-Yor­kun­so­si­al-de­mok­rat­qa­dın­təş­ki­la­tı­ox­şar­tə­ləb­lər­lə­ye­ni­dən­ak­si­ya­ke­çi­rir.­Am­ma­bu­də­fə­14-15­ti­kiş­çi­ilə­yox,­15­000­qa­dın­la.­Bu­də­fə­zə­rif­cin­sin­nü­ma­yən­də­lə­ri­bir­ad­dım­da­ irə­li­ge­də­rək,­ki­şi­lər­lə­bə­ra­bər­seç­ki­hü­qu­qu­tə­ləb­edir­di­lər.­Bu­dal­ğa­nın­tə­si­ri­so­vuş­ma­mış,­1909-cu­il­də­ABŞ-ın­So­sia­list­Par­ti­ya­sı­ilin­bir­gü­nü­nü­qa­dın­la­rın­bay­ra-mı­ki­mi­qeyd­et­mə­yi­tək­lif­et­di.­Mü­za­ki­rə­lər­dən­son­ra­qə­ra­ra­alın­dı­ki,­hər­il­fev­ra­lın­son­ba­zar­gü­nü­­qa­dın­la­rın­bay­ra­mı­ki­mi­qeyd­olun­sun.­Be­lə­lik­lə,­hə­min­ilin­fev­ra­lın­28-də­Ame-ri­ka­qa­dın­la­rı­öz­lə­ri­nin­ilk­bay­ram­la­rı­nı­qeyd­et­di­lər.­Bu­dal­ğa­tez­lik­lə­Av­ro­pa­öl­kə­lə­ri­ni­də­vur­du,­Al­ma­ni­ya,­Avst­ri­ya,­Da­ni-mar­ka,­İs­veç­19­mart,­Nor­veç,­Fin­lan­di­ya­12­mart,­­­Fran­sa­2­mar­tı­qa­dın­gü­nü­ki­mi­təq­vi­mə­sal­dı.­Am­ma­fərq­li­təq­vim­gün­lə­ri­həm­rəy­li­yə­im­kan­ver­mir­di.­Al­ma­ni­ya­və­ümu­mi­lik­də,­Av­ro­pa­so­sia­liz­mi­nin­ana­sı­–­kla­ra­Set­kin­bu­boş­lu­ğu­duy­du­və­onun­­səy­lə­ri­nə­ti­cə­sin­də­1914-cü­ilən­eti­ba­rən,­1857-ci­il­Nyu-York­da­qa­dın­la­rın­tə­ti­li­nin­xa­ti­rə­si­nə­8­Mart­Bey­nəl­xalq­Qa­dın­lar­Gü­nü­ki­mi­qeyd­edil­mə­yə­baş­lan­dı.

Kİ şİ LƏR, NƏ HA YƏT, 365 GÜN DƏN Bİ Rİ NİN QA DIN LA RA AY RIL MA SI NA RA ZI LIQ VeR Dİ LƏR

8­Mart­ il­lər­ər­zi­ndə­bey­nəl­xalq­sə­viy­yə­də­qeyd­olun­sa­da,­mə­sə­lə­yə­­BMT­­çər­çi­və­sin­də­1975-ci­il­də­ba­xıl­dı.­Hə-min­il­dün­ya­da­“qa­dın­ili”­elan­edil­miş­di.­Bu­çər­çi­və­də­Baş­Məc­lis­8­Mar­tın­bey­nəl­xalq­sə­viy­yə­də­qeyd­olun­ma­sı­üçün­

çıxdı, dərd çıxdı

46

ƏNƏNƏqət­na­mə­ ha­zır­la­ma­ğı­ qə­ra­ra­ al­dı­ və­ 1977-ci­ il­də­ sə­nəd­ üzv­lə­rə­ təq­dim­ olun­du.­1976-85-ci­il­lər­isə­qa­dın­de­ka­da­sı­elan­edil­di.­Be­lə­lik­lə,­Nyu-York­da­ti­kiş­fab­ri­kin-də­ın­baş­la­nan­yol­120­il­son­ra,­elə­Nyu-York­da­ca­mən­ti­qi­son­lu­ğu­na­çat­dı.­ki­şi­lər­(o­dövr­də­Baş­Məc­lis­də­1­nə­fər­də­­xa­nım­təm­sil­olun­mur­du),­nə­ha­yət,­365­gün­dən­bi­ri­nin­qa­dın­la­ra­ay­rıl­ma­sı­na­ra­zı­lıq­ver­di­lər.­

KLA RA SeT KİN: «AZƏR BAY CAN QA DI NI, KÜT LƏş Dİ Rİ Cİ şƏ RAİ TƏ BAX MA YA RAQ, HÜ QUQ LA RI NI ƏL DƏ eT MƏK BA XI MIN DAN DÜN YA YA ÖR NƏK oLA Bİ LƏR”

Bu­il­lər­də­Ru­si­ya­im­pe­ri­ya­sı­nın,­da­ha­son­ra­lar­So­vet­lər­Bir­li-yi­nin­ay­rıl­maz­par­ça­sı­olan­Azər­bay­can­da­pro­ses­lər-dən­ kə­nar­da­ qal­ma­mış­dı.­ Tə­sa­dü­fi­ de­yil­ ki,­ xa­nım­Set­kin­ özü­ Azər­bay­can­ qa­dı­nı­nın­ bu­ mü­ba­ri­zə­də­ro­lu­nu­ yük­sək­ qiy­mət­lən­dir­miş­di.­ Əf­sus­lar­ ol­sun,­kla­ra­Set­ki­nin­Azər­bay­can­sə­fə­ri­ba­rə­də­mə­lu­mat-lar,­de­mək­olar­ki,­yox­sə­viy­yə­sin­də­dir.­Üs­tə­lik,­bu­is­ti­qa­mət­də­araş­dır­ma­lar­da­ ­apa­rıl­ma­yıb.­Bil­di­yi-miz­odur­ki,­kla­ra­Set­kin­1924-cü­il­də­Ba­kı­da­sə-fər­də­olub.­Pay­taxt­da­Əli­Bay­ra­mov­adı­na­klub­da­Azər­bay­can­qa­dın­la­rı­ ilə­gö­rü­şüb,­on­la­rın­prob-lem­lə­ri­ilə­ma­raq­la­nıb,­bu­klu­bu­isə­«in­qi­la­bi­qüv-və­lə­rin­top­la­nış­mən­tə­qə­si»­ad­lan­dı­rıb.­«Qaf­qaz­od­ için­də»­ ki­ta­bın­da­ o­ ya­zır­dı:­ «Azər­bay­ca­nın­mü­səl­man­qa­dın­la­rı­son­əsr­lər­bo­yu,­hə­ya­tın­küt-ləş­di­ri­ci­şə­rai­ti­nə­bax­ma­ya­raq,­in­san­lıq­lə­ya­qə­ti­və­in­san­hü­quq­la­rı­nı­əl­də­et­mək­ba­xı­mın­dan­bü­tün­dün­ya­ya­ör­nək­ola­bi­lər”.

Bəh ruz HeY DƏ Rİ

Sən de mə...

­Ame­ri­ka­so­sio­loq­la­rı­nın­araş­dır­ma­la­rı­na­gö­rə,­8­Mart­üçün­ən­yax­şı­hə­diy­yə­gül­imiş.­Xü­su­sən­də­sə­bət-•də­sa­də­bə­zə­dil­miş­gül­çə­lən­gi...­ev­xa­nım­la­rı­və­sı­ra­vi­döv­lət­qul­luq­çu­la­rı­olan­xa­nım­lar­hə­diy­yə­ola­raq­şir­niy­ya­tı­məm­nu­niy­yət­lə­qə­bul­•edir­lər.­Bir­qu­tu­kon­fe­ti­on­la­ra­ba­ğış­la­ya­ca­ğı­nız­gül­bu­ke­ti­nə­­əla­və­et­mək­ye­ri­nə­dü­şər.­­25-50­yaş­ara­sı­rəh­bər­qa­dın­lar,­on­la­ra­hə­diy­yə­ola­raq,­zi­nət­əş­ya­la­rı­alın­ma­sı­nı­se­vir.­•­İc­ti­mai­möv­qe­yin­dən­və­so­si­al­sta­tu­sun­dan­ası­lı­ol­ma­ya­raq,­qa­dın­la­rın­­5­%-i­hə­diy­yə­ola­raq­res­to­ra­na­•də­vət­edil­mə­lə­ri­ni­ar­zu­la­yır.­Qa­dın­la­rın­15­%-i­hə­diy­yə­əvə­zi­nə,­on­la­ra­pul­ve­ril­mə­si­ni­ar­zu­la­yır.­Bu­ra­ya­fəh­lə­lər­və­pen­si­ya­yaş­lı­qa-•dın­lar­da­xil­dir.­Nə­qə­dər­qə­ri­bə­ol­sa­da,­qa­dın­la­rın­6­%-i­əks-cins­dən­hə­diy­yə­qə­bul­et­mə­yi­sev­mir.•

reklam

48

eLM DÜNYASI

və­bu­yol­la­ ta­rix­də­ən­bö­yük­ener­ji­nin­əl­də­olun­ma­sı­nın­gös­tə­ri­ci­si­ idi.­Ona­gö­rə­də­bu­əs­rin­atom­əs­ri­ad­lan­ca-ğı­gü­man­edi­lir­di,­ la­kin­cə­mi­ iki­onil­lik­dən­son­ra­ in­sa­nın­kos­mo­sa­yol­aç­ma­sı­bu­ada­ ikin­ci­bir­şə­rik­ya­rat­dı:­kos-mos­əs­ri.­Əs­rin­son­la­rı­na­ya­xın­isə­tex­no­lo­gi­ya­la­rın­sü­rət­li­in­ki­şa­fı­ye­ni­bir­ter­min­ya­rat­dı­-­komp­yu­ter­əs­ri.­Cə­mi­bir­yü­zil­lik­də­in­san­la­rın­əl­də­et­dik­lə­ri­nai­liy­yət­lər­ən­cə­sa­rət­li­proq­noz­la­rı­və­xə­yal­pə­rəst­lə­rin­tə­xəy­yü­lü­nü­be­lə­ötüb-ke-çir­di.­

Ar­tıq­han­sı­kəşf­lə­rin­hə­ya­tı­mı­za­da­ha­çox­tə­sir­edə­cə-yi­ni­proq­noz­laş­dır­maq­çox­bö­yük­çə­tin­lik­ya­ra­dır­dı.­kim­ya­və­ fi­zi­ka­sa­hə­sin­də­alim­lə­rin­atom­sə­viy­yə­sin­də­kəşf­lə­ri­bio­lo­gi­ya­sa­hə­sin­də­də­hü­cey­rə­da­xi­li­nə­mü­da­xi­lə­olun-ma­sı­ide­ya­sı­nı­or­ta­ya­qoy­du­və­ge­ne­ti­ka­sa­hə­sin­də­el­mi­kəşf­lər­yük­sək­sü­rət­lə­önə­çıx­ma­ğa­baş­la­dı.­Ən­praq­ma-tik­və­nik­bin­alim­lə­rin­be­lə­ar­tıq­el­mi­kəşf­lə­rin­tü­kən­di­yi­ni­he­sab­et­dik­lə­ri­za­man­da,­ge­ne­ti­ka­sa­hə­sin­də­əl­də­olu­nan­kəşf­lər­ in­sa­nın­can­lı­ aləm­lə­ tə­ma­sı­na­ tam­ fərq­li­ və­mö-cü­zə­vi­mü­na­si­bət­ya­rat­dı.­kim­ya­və­fi­zi­ka­da­ol­du­ğu­ki­mi,­can­lı­aləm­də­də­mik­ro­his­sə­cik­lə­rə­nü­fuz­edil­mə­si­alim­lə-rin­ fəa­liy­yət­mə­ka­nı­nı­mak­roa­ləm­dən­mik­roa­lə­mə­ ke­çir-di.­Bu­ide­ya­nın­mü­əl­li­fi­ isə­məş­hur­ame­ri­ka­lı­fi­zik,­No­bel­mü­ka­fa­tı­lau­rea­tı­Ri­çard­Feyn­man­idi.­O­özü­nün­“Aşa­ğı­da­yer­çox­dur”­mə­qa­lə­sin­də­atom­və­mo­le­kul­sə­viy­yə­sin­də­baş­ve­rən­pro­ses­lə­rin­mə­ka­nın­da­həd­dən­ar­tıq­ge­niş­və­kül­li­miq­dar­da­boş­yer­lə­rin­ol­du­ğu­nu­de­yir­di.­Feyn­ma­nın­fik­rin­cə,­biz­hə­min­yer­lə­rə­da­xil­ola,­atom­və­mo­le­kul­la­rı­hə­min­yer­lə­rə­is­tə­di­yi­miz­ki­mi­dü­zə­bil­sək,­im­kan­la­rı­qey-ri-məh­dud­ olan­ tex­no­lo­gi­ya­nın­ əsa­sı­nı­ qo­ya­ bi­lə­rik.­ Bu-nun­la­da­Feyn­man­san­ki­el­mi­kəşf­lə­rin­tü­kən­di­yi­ni­he­sab­edən­alim­lə­rə­ça­ğı­rış­et­di:­“Da­ya­nın!­Hə­lə­kəşf­edi­lə­si­çox­şey­var”.­Bu­ide­ya­nı­ke­çən­əs­rin­80-ci­il­lə­rin­də­atom­qüv-vət­və­skay­ner­mik­ros­kop­la­rı­nın­kəş­fin­dən­son­ra­re­al­laş-

Son kəşf lər nə vəd edi r?Son­2-3­əsr­el­mi­tə­rəq­qi­nin­sü­rət­li­in­ki­şa­fı­nın­ən­məh-

sul­dar­döv­rü­he­sab­olun­ma­lı­dır.­Bu­müd­dət­ər­zin­də­bə­şə-riy­yə­tin­ in­ki­şa­fın­da­ in­san­ hə­ya­tı­nı­ əhə­miy­yət­li­ də­rə­cə­də­də­yi­şən­bir­çox­el­mi­sıç­ra­yış­lar­baş­ve­rib.­Ötən­ta­ri­xi­za-man­la­rı­hə­min­kəşf­lə­rin­adı­ilə­bağ­la­yır­lar.

NA No tex no lo gi ya ya doğ ru…XX­əs­rin­I­ya­rı­sın­da­Ya­po­ni­ya­nın­He­ro­si­ma­və­Na­qa­sa-

ki­şə­hər­lə­rin­də­part­la­dı­lan­iki­atom­bom­ba­sı­in­sa­nın­mad-də­nin­ən­ki­çik­his­sə­lə­ri­nə,­ato­mu­na­nü­fuz­edə­bil­mə­si­nin­

LOGİYATEXNO

NANO

49

ta­pa­raq­məhv­edə­cək.­Na­no­tex­no­lo­gi­ya­nın­is­ti­fa­də­sfe­ra­sı­qey­ri-məh­dud­dur.­

Na­no­tex­no­lo­gi­ya­av­to­mo­bil­hə­vəs­kar­la­rı­nı­da­unut­ma­yıb.­Ar­tıq­mi­nik­ma­şın­la­rı­üçün­na­no­his­sə­cik­tər­kib­li­elə­rəng-lər­alır­lar­ ki,­ bu­ rəng­lər­ su­bu­rax­mır,­ çirk­lən­mir,­ cı­zıl­mır,­pa­rıl­da­yır­ və­ gü­nün­müx­tə­lif­ vaxt­la­rın­da­ma­şın­müx­tə­lif­rəng­lər­də­gö­rü­nür.­Di­gər­bir­ se­vin­di­ri­ci­ xə­bər­ isə­on­dan­iba­rət­dir­ki,­bu­gün­nor­mal­ma­şı­nın­hə­rə­kə­ti­üçün­10-15­litr­ben­zin­la­zım­dır­sa,­çox­ya­xın­gə­lə­cək­də­bu,­1­litr­dən­də­az­ola­caq­və­tə­bii­ki,­mü­hər­ri­kin­gü­cü­də­ar­ta­caq.

Yu­xa­rı­da­ sa­da­la­nan­ ina­nıl­maz­ və­ əf­sa­nə­yə­bən­zər­kəşf­lə­rin­ re­al­laş­ma­sı­ üçün­ ye­ga­nə­ prob­lem­ qey­ri-üz­vi­aləm­lə­üz­vi­aləm­ara­sın­da­ötü­rü­cü­nün­kəşf­edil­mə­si­dir­və­bu­kəş­fin­ya­xın­za­man­lar­da­re­al­laş­ma­sı­şüb­hə­do­ğur­mur.­Bu­ötü­rü­cü­nün­kəş­fin­dən­son­ra­tə­səv­vü­rə­sığ­ma­yan­kəşf-lər­re­al­la­şa­caq.­Tə­səv­vür­edin,­bey­nə­mik­ro­çip­yer­ləş­di­rib­ona­proq­ram­ver­mək­lə­1-2­saa­ta­in­sa­nın­2-3­dil­də­sər­bəst­da­nış­ma­sı­na­ na­il­ ol­maq­müm­kün­dür.­ Bu­ gün­ sa­ğal­maz­olan­xəs­tə­lik­lər­çox­adi­bir­şe­yə­çev­ri­lə­cək.­ İq­ti­sa­diy­yat,­is­teh­sa­lat­ kö­kün­dən­ də­yi­şə­cək­ və­ çox­ ucuz­ va­si­tə­lər­lə­da­ha­ bö­yük­ nə­ti­cə­lər­ əl­də­ olu­na­caq.­ eko­lo­ji­ çirk­lən­mə­prob­lem­xa­rak­te­ri­da­şı­ma­ya­caq.­Bir­söz­lə,­na­no­tex­no­lo­gi-ya­in­sa­nın­hə­yat­şə­rai­tin­də­dəh­şət­li­də­rə­cə­də­bö­yük,­ina-nıl­maz­və­ağ­la­sığ­maz­də­yi­şik­lik­lə­rə­sə­bəb­ola­caq.­­

Bu­ sa­hə­də­ azər­bay­can­lı­ alim­lə­rin­ də­ fi­kir­lə­ri­ özü­nə-məx­sus­lu­ğu­ iə­ diq­qət­ cəlb­ edir.­ Mə­lu­mat­ üçün­ bil­di­rək­ki,­ bir­ ne­çə­ il­ ön­cə­ na­no­tex­no­lo­gi­ya­lar­ üz­rə­mü­tə­xəs­sis­ka­mil­Qa­sım­lı­ in­san­ki­mi­dü­şü­nüb-dav­ra­na­bi­lən­və­heç­vaxt­ in­sa­na­hü­cum­et­mə­yə­cək­and­ro­id­lə­rin­ is­teh­sal­ nə-zə­riy­yə­si­ni­ha­zır­la­mış­dır.­Bu­nə­zə­riy­yə­əsa­sın­da­“Ams­ter-dam”­Təd­qi­qat­lar­Mər­kə­zi­ tə­rə­fin­dən­ sü­ni­ in­tel­lek­tə­ma-lik­and­ro­id­və­ki­borq­lar­olan­ilk­vir­tu­al­uşaq­lar­ha­zır­la­nıb.­“ek­ki”­ad­lı­bu­vir­tu­al­var­lıq­bir­həf­tə­ər­zin­də­ça­ğa­dan­18­yaş­lı­gən­cə­dö­nür.­Onun­bö­yü­mə­si­və­tər­bi­yə­si­ilə­“MSN­Mes­sen­ger”­tex­no­lo­gi­ya­sı­va­si­tə­si­lə­iki­şəxs­-­ata­və­ana­məş­ğul­olur.

Na­no­tex­no­lo­gi­ya­ sa­hə­sin­də­ Azər­bay­can­da­ da­ in­ten-siv­iş­lər­ge­dir.­Ya­xın­gə­lə­cək­də­na­no­tex­no­lo­gi­ya­məh­sul-la­rı­nın­ öl­kə­mi­zə­ də­ da­xil­ ola­ca­ğı­ proq­noz­laş­dı­rı­lır.­ Ar­tıq­BDU-da­bu­sa­hə­üz­rə­kadr­lar­ha­zır­la­nır,­müa­sir­la­bo­ra­tor­sə­viy­yə­də­müx­tə­lif­his­sə­cik­lər­alı­nır,­on­la­rın­fi­zi­ki­və­kim-yə­vi­xas­sə­lə­ri­öy­rə­ni­lir­və­s.­Öl­kə­də­el­mi-tex­ni­ki­tə­rəq­qi­nin­in­ki­şa­fı­na­və­tət­bi­qi­nə,­ye­ni­tex­no­lo­gi­ya­la­rın­gə­ti­ril­mə­si­nə­bö­yük­diq­qət­ye­ti­ri­lir.­Ümid­edək­ki,­bir­ne­çə­ il­dən­son­ra­Azər­bay­can­na­no­tex­no­lo­gi­ya­lar­sa­hə­sin­də­li­der­olan­ABŞ­və­Ya­po­ni­ya­ilə­rə­qa­bə­tə­ha­zır­ola­caq.

dır­maq­müm­kün­ol­du.­Feyn­ma­nın­ide­ya­sı,­ey­ni­za­man­da,­na­no­tex­no­lo­gi­ya­nın­əsa­sı­nı­qoy­du.

Na no tex no lo gi ya nə di r?Na­no­tex­no­lo­gi­ya­0,1-100­na­no­metr­öl­çü­də­his­sə­cik­lə­ri­

və­ bu­ sə­viy­yə­də­ baş­ ve­rən­ fi­zi­ki,­ kim­yə­vi­ və­ bio­lo­ji­ ha-di­sə­lə­ri­öy­rə­nir­(1­na­no­metr­(1nm)­met­rin­mil­yard­da­bi­ri­nə­bə­ra­bər­dir).­Mü­qa­yi­sə­üçün­onu­da­qeyd­edək­ki,­in­san­tü-kü­nün­dia­met­ri­5000­nm.-dir.­Na­no­tex­no­lo­gi­ya­ter­min­ki­mi­ilk­də­fə­1974-cü­il­də­ya­pon­fi­zi­ki­No­rio­Ta­ni­qu­çi­tə­rə­fin­dən­iş­lə­di­lib.­

Na­no­tex­no­lo­gi­ya,­ sa­də­cə,­ na­no­öl­çü­lü­ his­sə­cik­lə­rin,­ma­te­ri­al­la­rın,­ məh­sul­la­rın­ ha­zır­lan­ma­sı­ de­yil,­ həm­çi­nin,­kim­ya­və­ma­te­ri­al­lar,­ye­yin­ti­və­bio­tex­no­lo­gi­ya,­elekt­ro­ni­ka­və­ma­te­ri­al­lar­sə­na­ye­si­ni,­el­min­və­tex­ni­ka­nın,­de­mək­olar­ki,­bü­tün­sa­hə­lə­ri­ni­əha­tə­edən­son­də­rə­cə­ in­cə­bir­ tex-no­lo­gi­ya­dır.­Bu­ tex­no­lo­gi­ya­ar­tıq­ci­sim­lər­lə­de­yil,­on­la­rın­tər­kib­his­sə­lə­ri­olan­atom­lar­la­ iş­lə­yir.­Onu­da­qeyd­edək­ki,­ na­no­tex­no­lo­ji­ araş­dır­ma­lar­ kim­ya­ və­ fi­zi­ka­ elm­lə­ri­nin­əsa­sın­da­apa­rı­lır.­Hə­lə­lik­bu­tex­no­lo­gi­ya­in­san­fəa­liy­yə­ti-nin­bü­tün­sa­hə­lə­ri­ni­əha­tə­et­mə­sə­də,­bu­çox­ya­xın­gə­lə-cək­üçün­plan­laş­dı­rı­lır.­

Ağ la sığ maz kəşf lər göz lə ni lirSə­na­ye­ sa­hə­sin­də­ ya­xın­ za­man­lar­da­ na­no­tex­no­lo­gi-

ya­əsa­sın­da­ye­ni­ ro­bot­lar­ ya­ra­dı­la­caq­ki,­bu­ ro­bot­lar­da­atom­dan­ is­tə­ni­lən­ əş­ya­nı­ ha­zır­la­ya­ bi­lə­cək.­ Mo­le­kul­yar­ro­bot­lar­ kənd­ tə­sər­rü­fa­tı­ bit­ki­lə­ri­ və­ hey­van­la­rı­nın­ əvə-zi­nə­ qi­da­ məh­sul­la­rı­nı­ öz­lə­ri­ ha­zır­la­ya­caq­lar.­ Mə­sə­lən,­inə­yin­iş­ti­ra­kı­ol­ma­dan­sü­dü­bir­ba­şa­ola­raq­ot­dan­al­maq­müm­kün­dür.­ Na­no­tex­no­lo­gi­ya­lar­ eko­lo­ji­ mü­hi­ti­ də­ sa­bit-ləş­dir­mək­ iq­ti­da­rın­da­dır,­pla­net­bu­ tex­no­lo­gi­ya­nın­ tət­bi­qi­ilə­ət­ra­fı­zə­hər­lə­yən­tul­lan­tı­lar­dan­azad­ola­caq.­Mə­sə­lən,­avst­ra­li­ya­lı­alim­lər­qar­ğı­da­lı­ni­şas­ta­sı­tər­kib­li­po­li­mer­ma-te­ri­al­dan­çox­əl­ve­riş­li­plas­tik­qab­lar­dü­zəl­dib­lər.­Bu­qab­lar­bir­müd­dət­dən­son­ra­öz-özü­nə­əri­yə­rək­heç­bir­çirk­lən­mə-yə­ sə­bəb­ol­mur.­ey­ni­ za­man­da,­ na­no­ro­bot­lar­ di­gər­ pla-net­lər­də­in­sa­nın­ya­şa­ma­sı­üçün­mü­hit­ya­ra­da­caq.­

Na­no­tex­no­lo­gi­ya­ hər­bi­ əmə­liy­yat­la­rın­ da­ xa­rak­te­ri­ni­də­yi­şə­cək.­ Bu­ özü­nü­ si­lah­lan­ma­da,­ si­lah­lar­da,­ mü­da­fiə­ge­yim­lə­rin­də­və­s.­bü­ru­zə­ve­rə­cək.­Təq­ri­bən,­200­mik­ron­öl­çü­də­ olan­ gö­zə­gö­rün­məz­ si­lah­ –­ “hə­şə­rat”­ in­san­la­rın­­bə­də­ni­nə­zə­hər­ye­ri­də­rək­on­la­rı­məhv­edə­bi­lər.­50­mil-yard­say­da­bu­cür­si­lah,­hət­ta­bü­tün­pla­ne­ti­məhv­et­mə-yə­bəs­dir.­Bu­say­da­si­la­hı­isə­bir­çe­mo­da­na­yer­ləş­dir­mək­müm­kün­dür.­Na­no­tex­no­lo­gi­ya­əsa­sın­da­ya­ra­dı­lan­si­lah­lar­çox­güc­lü­ola­caq,­on­la­rın­gül­lə­lə­ri­isə­hə­də­fi­özü­ax­ta­rıb-

50

ÇƏRÇİVƏYƏ MƏHKUM OLUNMUŞLAR

“Шяbi-hicran”.ЯMИRCANMADE ИN

51

Ö m­rü­nü­ qı­zıl-gü­müş­dən­ mə­mu­lat­ ha­zır­la­ma-ğa­sərf­edən­sə­nət­kar­lar­var.­On­la­ra­ ­ZƏR-GƏR­de­yi­rik.Hə­ya­tı­nı­söz­­dü­züb-qoş­maq­la­ke­çi­rən­şəxs-

lər­möv­cud­dur.­O­kəs­lə­ri­ŞA­İR­ça­ğı­rı­rıq.­Bir­də­ŞAİ­Rin­­ZƏR­GƏR­ki­mi­dü­züb-qoş­du­ğu­nu­il­mə-

lə­rə­həkk­edən­­­RƏS­SAM­ya­şa­yır­ara­mız­da.­Onun­adı­nı­isə­öz­xa­hi­şi­ilə,­sa­də­cə,­­“xal­ça­çı-rəs­sam”­­ya­zı­rıq.­­Bu,­sa­də­lik,­tə­va­zö­kar­lıq­dır.

Tə­va­zö­kar­lıq­isə­uca­lıq,­bö­yük­lük­ni­şa­nə­lə­rin­dən­dir.Bü­tün­bun­lar­ya­ra­dı­cı­lıq­ema­lat­xa­na­sı­­Ba­kı­da­­–­İçə­ri-

şə­hə­rin­dar­kü­çə­lə­ri­nin­bi­rin­də­­yer­lə­şən­və­bu­ün­van­dan­ge­niş­dün­ya­ya­işıq­lı­il­mə­lə­rin­mö­cü­zə­si­ni­ün­van­la­yan­Ha­cı­El­dar­Mi­ka­yıl­za­də­yə­aiddir.

Uşaq­lıq­dan­ rəs­mə­me­yil­li­ ­ olub.­Ona­gö­rə­də­ ilk­ ix­ti-

sas­­təh­si­li­ni­“Əzim­za­də­mək­tə­bi”ndə­alıb,­son­ra­təh­si­li­ni­ar­tır­maq­ üçün­Mosk­va­ya­ ge­dib;­ ora­da­ olar­kən­mər­hum­Lə­tif­Kə­ri­mov­la­rast­la­şıb­və­onun­tə­ki­di-tək­li­fi­ilə­Azər­bay-can­Döv­lət­İn­cə­sə­nət­İns­ti­tu­tun­da­oxu­yub.­Hə­lə­tə­lə­bə­lik­il­lə­rin­də­M.Fü­zu­li­şei­ri­nin­mo­tiv­lə­ri­əsa­sın­da­“Şə­bi-hic­ran”­ad­lı­xal­ça­ya­ra­dıb.

El­dar­Mi­ka­yıl­za­də­Əmir­can­da­­(Xi­lə­kən­di)­ya­şa­dı­ğı­il-lər­də­ Sət­tar­ Bəh­lul­za­də­ ilə­ sıx­ ­ tə­mas­da­ olar­dı.­ Bu­ ün-siy­yət­ son­ra­lar­ qüd­rət­li­ sə­nət­ka­rı­ onun­mə­nə­vi­mü­əl­li­mi­sə­viy­yə­si­nə­çat­dır­dı.

Gör­kəm­li­ sə­nət­kar­ Lə­tif­ Kə­ri­mov­ gənc­ El­da­rı­ xal­ça­“dün­ya­sı”­ilə­ta­nış­edə­rək,­­onun­­sə­nət­mü­əl­li­mi­ol­du.

Xa­rak­te­ri­və­ya­ra­dı­cı­lı­ğı­iki­tü­kən­məz­­qay­naq­dan­qi­da-la­nan­E.Mi­ka­yıl­za­də­nin­adı­­xal­ça­çı-rəs­sam­ki­mi­­1991-ci­il­dən­eti­ba­rən­İn­gil­tə­rə,­Ru­si­ya,­Tür­ki­yə,­Fran­sa­və­Bel­çi-

52

ÇƏRÇİVƏYƏ MƏHKUM OLUNMUŞLAR

ka­ ki­mi­ öl­kə­lər­də­ səs­lən­mə­yə­ baş­la­nıb,­ xal­ça­la­rı­ nü­ma-yiş­et­di­ri­lib.­Bu­nun­la­ya­na­şı,­Səu­diy­yə­Ərə­bis­ta­nı,­Fran­sa,­ABŞ,­İta­li­ya,­Kü­veyt­və­Tür­ki­yə­nin­bir­sı­ra­kol­lek­si­ya­la­rın-da­rəs­sa­mın­iş­lə­ri­qo­ru­nur.

Təx­mi­nən,­ bir­ il­ əv­vəl­ ­ Ba­kı­da­ –­ Mu­zey­ Mər­kə­zin­də­rəs­sa­mın­“Da­hi­lə­rə­it­haf”­şər­ti­adı­ilə­sər­gi­si­ke­çi­ril­di.

Xal­ça­çı-rəs­sam­Ha­cı­El­dar­­Mi­ka­yıl­za­də­ilə­söh­bə­ti­miz­onun­ema­lat­xa­na­sın­da­baş­tut­du.­

- Ha cı, xal ça çı lıq axı pul lu sə nət de yil... Yox sa səhv edi rə m?

-­Hər­şey­niy­yət­lə­bağ­lı­dır.­Niy­yə­tin­hər­va­si­tə­ ilə­pul­qa­zan­maq­dır­sa,­onu­qa­za­na­caq­san.­Yox,­əgər­sə­nə­ti­se-vir­sən­sə,­özü­nü­bu­na­həsr­et­mi­sən­sə,­çox­lu­pu­lun­ol­ma-ya­caq.­Am­ma­ac­da­qal­ma­ya­caq­san.­Bir­ti­kə­çö­rə­yi­ni­Al-lah­hə­mi­şə­ye­ti­rər.

- İş lə ri nə yüz də fə bax mı şam, in di ki yüz bi rin ci dir. De yi rəm, Ha cı nın iş lə ri bu qə dər gö zəl dir, gö rə sən, çox dü şün mə si nin nə ti cə si dir, yox sa il ham onu be lə iş lə di r?

-­Yox,­əv­vəl­Al­la­hın­gön­dər­di­yi­il­ham­dır.­Dü­şün­cə­onun­da­lın­ca­gə­lir.­Dü­şün­cə­il­ham­dan­ası­lı­dır,­ək­si­nə­de­yil.­Bir­

iş­də­var­ki,­əgər­­sə­nət­əsə­ri­in­sa­nı­dü­şün­dür­mür­sə,­­on-da­o,­sə­nət­əsə­ri­yox,­adi­evi­bə­zə­yən­bir­əş­ya­dır.­Xal­qı­xalq,­mil­lə­ti­mil­lət­elə­yən­dü­şün­cə­tər­zi­dir.­Sə­nət­də­öz­lü-yün­də­dü­şün­cə­nin­ən­uni­kal­təq­di­met­mə­va­si­tə­si­dir.­­

- Xal ça la rı nın ha mı sın da bir ür fan, ədəb-ər kan var. Am ma bi zim rəs sam la rı mız da bu, na dir mə ziy yət dir...

-­ Val­lah,­ baş­qa­la­rı­nı­ de­yə­ bil­mə­rəm,­ am­ma­ mə­nim­üçün­de­dik­lə­rin­va­cib­dir.­Əv­və­la,­ür­fan­ru­hun­tər­bi­yə­si­dir.­Tər­bi­yə­isə,­qar­daş,­qor­xu­ilə­yox,­sev­gi­ilə­ba­şa­gə­lir.­Va-li­deyn­uşa­ğı­nı­se­və-se­və­tər­bi­yə­edir.­Uşa­ğın­ata-ana­sın-dan­al­dı­ğı­tər­bi­yə­də­on­la­ra­olan­mə­həb­bə­ti­nin­­qə­də­rin-də­dir.­Bu­mə­na­da­ha­ra­da­unu­dul­maz­sə­nət­-­or­da­ür­fan!­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

- Şəx siy yət lə rə həsr et di yin xal ça la rın da var. Xal-ça öm rü şəx siy yə tin şöh rə ti ni uzat maq üçün dü ?..

-­­Sə­nət­şəx­siy­yə­tə­xid­mət­edən­də,­­onun­öm­rü­hə­min­şəx­siy­yə­tin­öm­rü­qə­dər­ola­caq.­Bir­də­fə­İn­cə­sə­nət­Mu­ze-yi­nin­ ar­xi­vi­nə­ get­miş­dim,­ zir­zə­mi­də­ xal­şa­ üzə­rin­də­ xey­li­port­ret­gör­düm!­­Xal­ça­la­rın­üzər­lə­ri­nə­kim­yə­vi­tur­şu­tö­küb­yan­dır­mış­dı­lar.­Nə­qə­dər­rəs­sam,­xal­ça­çı­zəh­mə­ti­nin,­in-san­əmə­yi­nin­­puç­ol­du­ğu­nu­tə­səv­vür­et­mək­be­lə­çə­tin­di.­So­ru­şan­da­de­di­lər­ki,­hə­min­şəx­siy­yət­lər­“xalq­düş­mə­ni”­

53

elan­edi­lən­dən­son­ra,­ tur­şu-qə­lə­vi,­mü­rək­kəb,­bo­ya­ ­ işə­düş­dü.­ On­da­ bar­ma­ğı­mı­ dış­lə­dim­ ki,­ gə­rək­ sə­nət­ şəx-siy­yə­tə,­si­ya­sə­tə­xid­mət­elə­mə­sin.­An­caq­ta­rix­ya­rat­mış,­özü­nü­ ta­ma­mi­lə­ və­ tə­mən­na­sız­ xal­qa­ həsr­ et­miş,­ xalq­ya­şa­dıq­ca­xa­ti­rə­sin­də­ya­şat­dı­ğı­şəx­siy­yə­tə­xal­ça­həsr­et-mək­olar.­­

- Ha cı, bu ne cə olur, İran da ki şi lər es ki zi cız maq la bə ra bər, xal ça nı da öz lə ri to xu yur lar. Biz də isə yal nız xa nım lar xal ça to xu yur lar, es kiz cı zan lar da ara la rın-da çox dur...

-­Sən­mə­sə­lə­nin­gö­rü­nən­tə­rə­fin­dən­da­nı­şır­san.­İran­da­ki­şi­lər­cə­miy­yət­ara­sın­da­­xal­ça­to­xu­yur­lar,­gö­zəl­xal­ça­la­rı­isə­xa­nım­la­rı­ev­də­ya­ra­dır­lar.­Biz­də­də­tik­mə-tə­kəl­du­zun­tam­ək­sə­riy­yə­ti­ni­ki­şi­lər­ər­sə­yə­gə­ti­rib­lər.­Ötən­əs­rin­iyir-min­ci­il­lə­ri­nə­qə­dər,­mə­sə­lən,­Şə­ki­də­be­lə­olub.

- So ruş sam, han sı xal ça nı da ha çox se vir sən, yə-qin ki, bə zi ya ra dı cı in san lar ki mi stan dart olan “Ha-mı sı öv lad la rım dır ” ca vab nı eşit mə yə cəm...

-­Əl­bət­tə,­yox.­“Şə­bi-hic­ran”ı­1983-də­bi­tir­miş­dim,­am-ma­üzə­çı­xar­mır­dım.­Son­ra­sər­gi­də­nü­ma­yiş­olun­du,­­mu-

ze­yi­miz­ tə­rə­fin­dən­alın­dı,­be­lə­lik­lə,­mə­ni­ xal­ça­çı-rəs­sam­ki­mi­ ta­nı­dan­ ilk­ öv­la­dım­ ol­du.­ Siz­cə,­ “Şə­bi-hic­ran”ın­ bu­“özəl­­xid­mə­ti”ni­­ne­cə­qiy­mət­lən­dir­mə­yi­m?

- De mək, “ Şə bi-hic ran” ay rı lıq ge cə si yox, sə nin üçün bir vü sal sə hə ri oldu?

-­Be­lə­də­de­mək­olar.­Yax­şı­de­din,­qoy­ol­sun­be­lə...- Ha cı, sə nin de yim lə rin axı da ha yax şı dır. Xal ça

ilə bağ lı hər dən ba ya tı lar de yir din, bi ri ni ya dı ma sal, zəh mət ol ma sa.

-­De­yim­də:Əzi­zi­nəm,­­get­mə­rəm.Anam­ca­nı,­get­mə­rəm.Qış­da­xa­lı­kəs­mə­səmYaz­da­ərə­get­mə­rəm.­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­(Bu yer də gü lü rük və Ha cı nın ya dı na sa lı ram ki, uni ver­

si tet lə ri mi zin bi rin də bu ya xın lar da “Plov fes ti va lı” ke çi ril­di, 50 növ mil li plov nü mu nə si gös tə ril di, mil li pal tar lı qız lar plov la bağ lı o qə dər qoş ma, ba ya tı söy lə di lər ki! )

- Be lə bir fes ti va l xal ça möv zu sun da da müm kün de yil, siz cə ?

54

ÇƏRÇİVƏYƏ MƏHKUM OLUNMUŞLAR

-­ Əl­bət­tə,­ müm­kün­dür.­ Ba­kı­da­ Bey­nəl­xalq­Xal­ça­­Mər­kə­zi­nin­ti­kin­ti­si­ba­şa­çat­dıq­dan­son­ra­­möh­tə­şəm­ təd­bi­rin­ ke­çi­ri­lə­cə­yi­ göz­lə­ni­lir.­ Fəxr­et­mə­li­sə­nə­ti­miz,­on­la­rı­üzə­çı­xa­ran­la­yiq­li­in­san-la­rı­mız­var,­Al­la­ha­şü­kür.

- Tə əs süf lər ol sun ki, rəs sam lı ğı mı zın mil-li li yi ilə fəxr edə bil mi rik...

-­ Av­ro­pa­ uzun­ il­lər­ gör­dü­yü­nü­ çə­kib­ və­ bu-nu­da­öy­rə­dib.­Bi­zim­Sul­tan­Mə­həm­mə­di­miz­isə­“bə­si­rət­ gö­zü”­ ilə­ gö­rüb-düy­duq­la­rı­nı­ ­ iş­lə­yib.­Da­xi­li­ göz­lə­ gör­mək­ ru­ha­ni­ ­ tər­bi­yə­dən,­ əx­laq-dan­­irə­li­gə­lir.­S.Mə­həm­məd­ki­mi­sə­nət­kar­la­rın­­sə­nə­tə­ mü­na­si­bət­lə­ri­ iba­də­tə­ ol­du­ğu­ ki­mi­ idi.­Yə­ni­ya­ra­dı­cı­lı­ğın­kö­kü­var­dı.­İn­di­hə­min­ru­ha­ni,­mil­li­ kö­kün­yox­lu­ğu­za­ma­nı­dır.­Am­ma­hiss­olu-nur­ ki,­ ­ sə­nət­kar­lıq­mək­təb­lə­ri­miz­ ya­vaş-ya­vaş­öz­kö­kü­müz­də­­kök­lə­nir.­

- Hə lə lik cə mi iki də fə ke çi ril miş “Şərq-dən-Şər qə ” res pub li ka rəs sam lıq sər gi si ni de di yi nə mi sal gös tər mək ola r?

-­Bə­li,­mi­sal­elə­odur.­Hə­min­sər­gi­nin­açı­lı­şın-da­həm­Rəs­sam­lar­İt­ti­fa­qı,­həm­də­Mə­də­niy­yət­və­Tu­rizm­Na­zir­li­yi­nin­rəh­bər­li­yi­məhz­bu­mə­sə-lə­ni­önə­çək­di­lər,­eks­po­nat­la­rı­“özü­nə­qa­yı­dış”­ki-mi­də­yər­lən­dir­di­lər...

- Ha cı, fo to ya, hey kə lə, ka ri ka tu ra ya, rəng kar lıq iş lə ri nə, qra fi ka ya və s. janr lar da

ya ra dıl mış əsər lə rə bir az ba xan ki mi, “Hər şey ay dın dır”, - de yib o bi ri si nə asan lıq la keç mək olur. Am ma tə rif üçün de mi rəm, sə nin xal ça la rın qa ba ğın da da ya nır san, bax dıq ca ye nə nə sə gö rür sən və fi kir lə şir sən: gö rə sən, bu de tal nə yə işa rə dir, nə yin rəm zi di r? Xü-su sən də Fü zu li mo tiv lə rin də...

-­Sü­jet­li­ xal­ça­mo­nu­men­tal­ əsər-dir.­Mo­nu­men­tal­əsə­rin­möv­zu­su­və­iş­lə­mə­ma­ne­ra­sı­da­uy­ğun­ol­ma­lı­dır.­Bu­ra­da­tə­sa­düf­lə­rə­yer­yox­dur,­ne­cə­ki­ onun­ özü­ mü­ba­hi­sə­li­ mə­qam­dır.­Ona­gö­rə­də­qa­nu­na­uy­ğun­luq­lar­hə-yat­da­ tə­sa­dü­fə­nis­bə­tən­ ­ək­sə­riy­yət­təş­kil­edir.­Fü­zu­li­şəx­siy­yə­ti­və­onun­ya­ra­dı­cı­lı­ğı­ mə­nim­ üçün­ tü­kən­məz­bir­ mən­bə,­ açıl­ma­mış­ ­ aləm­dir.­ ”Ya­Rəbb,­bə­la­yi-eşq­ilə­­qıl­aşi­na­mə­ni!­

55

Bir­dəm­­bə­la­yi-eşq­dən­et­mə­­cü­da­mə­ni!”­de-yə­İla­hi­eşq­ilə­nə­fəs­alan­bir­ka­mil­in­sa­nı­­baş-qa­han­sı­va­si­tə­lər­lə­vəsf­et­mək­müm­kün­dü­r?

- Am ma Mə həm məd Fü zu lu sağ ol say dı, “ka mil” sö zü nə eti raz edib de yər di ki, bu məf hum yal nız Al la hın Pey ğəm bə ri nə aid ola bi lər. Şa ir bu nu şe ir lə rin də be lə izah edir:

Şe ir bir zir vər dir, am ma biz ki mi na dan-la ra,

Ol ki ka mil dü, onu möh ta ci-zi vər qıl-ma mış...

-­Qar­da­şım,­bu­ tə­va­zö­kar­lı­ğın­özü­elə­ka-mil­lik­dən­xə­bər­ve­rir­də.­­Bax­(Fü­zu­li­nin­­port-re­ti­ni­gös­tə­rir),­ma­vi­sə­ma­da­kı­rit­mik­­dü­züm­lü­bu­lud­lar,­əs­lin­də,­ya­zı­dır,­ba­yaq­de­di­yim­beyt-dir.­Məc­nu­nun­­qol­la­rı­na­bağ­lan­mış­ağır­zən­cir,­ya­nıb-əri­yən­72­şam,­bu­gün­kü­mey­və­lə­ri­mi­zin­dü­zü­lü­şü­və­baş­qa­ştrix­lər­də­o­cür.­Gö­zü­mü-zün­qa­ba­ğın­da­aram­la­ya­nıb-tü­kə­nən­şam­qə-dər­in­sa­na­onun­öm­rü­nün­bit­mək­də­ol­du­ğu­nu­baş­qa­­nə­be­lə­ay­dın­lıq­la­xa­tır­la­da­bi­lə­r?­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

Bi­rin­ci­İmam­nə­gö­zəl­de­yib:­”İb­rət­çox­dur,­gö­tü­rən­az”.

- Gö rü rəm, ta mam lan ma mış əsər lə rin çox dur və on lar dan söz sal maq is tə mir-sən...

-­Ey­ni­za­man­da­bir­ne­çə­əsər­üzə­rin-də­iş­lə­yi­rəm.­­Sə­nə­isə­onu­de­yə­bi­lə­rəm­ki,­ bu­ ilin­ ­ so­nun­da­ ­ Ba­kı­da,­ İn­şal­lah,­axır­ki,­ürə­yim­cə­olan­ge­niş­fər­di­sər­gim­açı­la­caq­və­or­da­ha­mı­nı­zı­gör­mə­yə­çox­­şad­ola­ram...

Jur na lı mı zın bu sa yı nın sə nət kar qo­na ğı Ha cı El da rı di gər sə nət kar la rdan fərq lən di rən mə ziy yət lər ki fa yət qə dər­dir. Am ma onu həm kar la rı ilə bir ləş di rən cə hət lər də az de yil. On lar dan ən əsa sı odur ki, o, hər han sı əsə ri ni bir bi ti rən­də se vi nir, bir də onu tə dim edən də. Ta­ma şa çı la rın üzün də tə bəs süm gö rən də isə se vin ci iki qat ar tır.

Hə yat qə dər rən ga rəng, al­əl van, can lı il mə lər mü əl li fi, şüb hə et mi rik ki, hə lə çox se vi nib­se vin di rə cək dir...

Şirməmməd NƏZƏRLİ Fotolar müəllifindir

56

Çingiz Fərəcov, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin idarə rəisi

GÖZÜM YOLLARDA QALANDA

57

V a li deyn lə ri mi kör pə lik dən itir mi şəm və qar da şım la Fü zu li ra yo nu nun Xə­ləf şə kən din də ya şa yır dıq. Mü ha ri­bə tə zə qur tar mış dı, ər zaq yox idi,

ye mə yə çö rək tap mır dıq. Ac lıq dan zə mi lər dən sün bül lə ri qo pa rıb əli miz də ovur, alı nan buğ da­la rı ye yir dik. Bə zən kol xo zun fer ma sı na ge dib, mal­qa ra üçün nə zər də tu tu lan jı mı xı ye yə rək ac lı ğı mı zı öl dü rür dük. Jı mıx ye mək dən ada mın si fə ti, hət ta göz lə ri be lə sap sa rı olur du. Tə səv­vür edin, in san dün ya nı sap sa rı gö rür dü.

Bİ Zİ SƏ FA LƏT DƏN QUR TA RAN BU ŞƏXS MİR CƏ FƏR BA ĞI ROV İMİŞ

1951-ci ilin iyun ayı idi, qar da şım la Qı zıl qa ya kən din də sün bül yı ğır dıq, bir də gör dük, “Ema din” ad la nan ma şın var di – sax la dı. Bir ki şi düş dü, bi li-nir di ki, şə hər ada mı dı. So ruş du, ney nir siz, biz də və ziy yə ti nəql et dik. Gö zün dən yaş ax dı. Bi zi ma şı-na min dir di, gə tir di Fü zu li ra yo nun da kı uşaq evi nə. Son ra dan bil dim ki, bi zi sə fa lət dən qur ta ran bu şəxs - Azər bay can SSR KP MK-nın bi rin ci ka ti bi Mir cə fər Ba ğı rov dur.

DE Dİ və HÖN KÜR TÜ İLƏ AĞ LA DI1952-ci il də mə ni Mosk va ya - Uşaq evi uşaq la rı-

nın Ümu mit ti faq top lan tı sı na apar dı lar. Bi zə de di lər ki, SSRİ Ya zı çı lar İt ti fa qın da gö rüş ola caq. Tər bi yə-çim mə nə bir şe ir ver di, son ra da əla və et di ki, Na-zim Hik mət ad lı şa ir var - Tür ki yə nin bö yük şai ri dir, Mosk va ya gə lib, bu onun şei ri dir, sa bah onu oxu-ma lı san...

Sə hə ri gün get dik Ya zı çı lar İt ti fa qı na, yu xu ki mi ya dım da qa lıb, ora da Kons tan tin Si mo no vu, Fa de-ye vi gör düm. Na zim əmi də bur da idi. Hün dür boy, göy göz, gur saç lı, ya ra şıq lı bir in san idi. Mən şei ri de dim. Bu şe ir ki tab lar da yox idi – Mosk va da al mış-dı lar şa ir dən. Təd bir dən son ra Na zim əmi ya xın laş-dı, adı mı so ruş du, de dim, Çin giz.

“Mə nim də Meh met ad lı bir oğ lum var, am ma o, Tür ki yə də dir”, - söy lə di və hön kür tü ilə ağ la dı.

KA TİB DE Dİ Kİ, NA ZİM HİK MƏT SƏ Nİ ÖV LAD LI ĞA GÖ TÜR MƏK İS TƏ YİR

Mosk va dan qa yıt dı qdan iki həf tə son ra, ka tib mə ni ça ğırt dı rıb de di ki, bö yük kom mu nist şai ri Na-zim Hik mət sə ni öv lad lı ğa gö tür mək is tə yir. O vaxt şə hər bi zim üçün mö cü zə idi; mə sə lən, de yir di lər ki, Ba kı elə işıq lı şə hər di ki, ge cə lər ye rə iy nə at san, ta par san...

58

Qı sa sı, gö tür-qoy et mə dim, on suz da ki mi miz var dı ki, bi zim dər di mi zi çə kəy di.

Mosk va vağ za lın da Na zim əmi mə ni qar şı la dı, qu caq la dı, ye nə ağ la dı...

NA ZİM ƏMİ BİR QA DI NIN YA NIN DA DAİ Mİ QƏ RAR LA ŞA BİL MİR Dİ

Mən or da cə mi 6 ay ya şa dım və ona gö rə də Na zim Hik mə tin oğul lu ğu ol ma ğım ba rə də tər cü-me yi-ha lım da yaz ma mı şam.

Na zim Hik mət iki mər tə bə li xü su si bağ evin də qa lır dı, am ma bi lir dim ki, Pal mi ro Tol yat ti nin də evi ni Na zim əmi yə ver miş di lər. Hər dən or da da qa lır dıq.

Ana lı ğım çox gö zəl bir qa dın idi - Ni na Qri qor-yev na Ko les ni ko va Na zi mi o qə dər se vir di ki, hət ta sü rü cü lü yü də öy rən miş di. Na zim əmi də ürək xəs-tə li yi var dı, sü rü cü ge ci kən də hirs lən mə sin de yə, ana lı ğım özü sü kan ar xa sı na ke çır di. Nə dən sə, Na-zim əmi 1957-ci il də Ni na Ko les ni ko va dan ay rı lıb, şe ir lə rin də “Mə nim sa man saç lı ar ka da şım”, - de yə xi tab et di yi re jis sor Ve ra Tur ya ko va ilə ev lən di.

Na zim əmi nin ye ga nə pis xü su siy yə ti onun bir qa dın la dai mi mü na si bət qu ra bil mə mə si, bir nə fə-rin ya nın da qə rar laş ma ma sı idi.

Si zə bir ma raq lı mə qa mı da de yim; bu 6 ay da Na zim əmi ni 1 də fə də ol sun çi mən gör mə dim. Bu in san su ya gir mir di - nə van na ya, nə du şun al tı na. Ona gö rə də bə də ni ni hə mi şə spirt li las yon la tə miz-lə yir di lər. Həbs xa na da aya ğı nı su da çox sax la yıb lar de yə, su dan qor xur du.

O hə mi şə həbs xa na xa ti rə lə ri ni dai mi qo naq la-rı mız olan Ək bər Ba ba yev, Rə sul Rza, Ni gar Rə fi-bəy li, Meh di Hü seyn lə bö lü şür dü. On lar isə Na zim Hik mə tə Ba kı ba rə də da nı şır dı lar. Na zim əmi Azər-bay ca na çox gəl mək is tə yir di. Am ma onu 1957-ci ilə qə dər Ba kı ya bu rax ma dı lar.

DA RIX DI ĞI MI NA ZİM ƏMİ YƏ DE MƏ YƏ ÜRƏ YİM GƏL MİR Dİ

Mosk va da çox qal ma dım. Al tı ay dan son ra da-rıx dım; əs lin də, bur da mə nə çox yax şı ba xır dı lar, am ma rus di li ni öy rə nə bil mə di yim üçün mək tə bə get mir dim. Bur da da rıx dı ğı mı Na zim əmi yə de mə-yə ürə yim gəl mə di və... ev dən qaç dım. Qon şu ya get dim, qa pı nı döy düm, ağ la dım və on lar mə ni elə hə min gün Ba kı ya gön dər di lər, ar dın dan Şu şa ya qa yıt dım.

Na zim əmi sar sıl sa da, bu nu heç vaxt mə nə mü-na si bə tin də bü ru zə ver mə di. Hər də fə Ba kı ya gə-lən də mə ni ax ta rar dı.

GÖZÜM YOLLARDA QALANDA

59

O İS TƏ YİR Dİ Kİ...Na zim əmi axı rın cı də fə Ba kı ya 1963-cü ilin ma-

yın da gəl di. Çox fi kir li gör dum onu. Mə ni qu caq la-dı, uzun-uza dı üzü mə bax dı və de di ki, oğ lum, mən çox tez lik lə ölə cəm. Hə qi qə tən, Ba kı dan dö nən ki mi və fat elə di. İyu nun 3-ü idi. Ar zu su na uy ğun ola raq onun dəf ni nə mə ni də apar dı lar. İkin ci ar va dı Mü nəv-vər xa nım və oğ lu Meh met də dəf nə gəl miş di lər. Na-zim əmi ni No vo de viç ye qə bi ris tan lı ğın da bas dır dı lar. Am ma Na zim əmi mə nə və siy yət elə miş di ki, onu Tür ki yə köy lə ri nin bi rin də - ağa cın al tın da dəfn elə-sin lər. O is tə yir di ki, ağac onun baş da şı nı əvəz lə sin, si nə si üzə ri nə isə ba la ca çay daş la rı dü zül sün...

ONU AZƏR BAY CA NA BAĞ LA YAN...

Onu Azər bay ca na bağ la yan di gər bir in san - Sa-ra Qə di mo va idi.

Na zim əmi onu çox se vir di, axı Sa ra xa nım döv-rü nün bəl kə də ən gö zəl qa dı nı idi.

...Na zim əmi 1958-ci il də Ba kı ya gəl miş di. Meh-di Hü seyn gil də idik, qo naq lar çox idi. Sa ra xa nım “Aişə” ad lı bir türk mah nı sı nı oxu yar kən, Na zim Hik-mət hey ran lıq la göz lə ri ni on dan çək mir di. Mah nı dan son ra şa ir Sa ra xa nı mın göz lə ri nin içi nə ba xa-ba xa onun in cə əl lə ri ni sı ğal la ma ğa baş la dı. Bir dən Sa ra xa nım mə sə lə nin fər qi nə var dı:

- Na zim əfən di, sən nə edir sə n?Na zim əmi isə sa də cə gü lüm sün dü: - Mən pis iş gör mü rəm ki...Son ra lar 1997-ci il də Sa ra Qə di mo va Sü ley man

Də mi rə lin də və ti ilə Tür ki yə yə ge dər kən mən də onun la bə ra bər idim və sə fər çər çi və sin də biz İz-mir də Na zim Hik mət vəq fi nə baş çək dik. Ora da mən də, Sa ra xa nım da baş na zir Tan su Çil lə rə bil dir dik ki, Tür ki yə döv lə ti ar tıq Na zim Hik mə tə düş mən ki-mi bax ma ma lı dır. Axı 1951-ci il də Tür ki yə par la men ti Na zim əmi ni “və tən xai ni” elan et miş di.

YE GA NƏ AR ZUM.. .Mən çox mək tub lar yaz dım, mü ra ci ət et mə di-

yim yer qal ma dı, nə ha yət, ötən il Tür ki yə Bö yük Mil-lət Məc li si Na zim Hik mə tin üzə rin dən “və tən xai ni” dam ğa sı nı gö tür dü. İn di mə nə vi öv la dı ola raq, ye ga-nə ar zum Na zim Hik mə tin qəb ri nin Tür ki yə yə apa-rıl ma sı dır.

60

61

rekl

am

62

İNCƏ SƏNƏT

63

Min bir gö zəl lik lər dən zövq alı na raq ya ra­dı lan əs ra rən giz mu si qi lə rin, hə qi qə tən, in sa na can, şə fa ver di yi ni, yə qin ki, bir çox la rı mız eşit mi şik.

Mu­si­qi­nin­müa­li­cə­vi­tə­sir­lə­ri­çox­dan­bəl­li­dir.­700­il­bun­dan­ əv­vəl­ Azər­bay­can­ ali­mi­ Sə­fi­əd­din­Ur­mə­vi­ (XI­II­ əsr)­mu­si­qi­ nə­zə­riy­yə­si­ sa­hə­sin­də­ trak­tat­lar­ ya­zıb:­ «Şə­rə­fiy­yə»­ və­ «Mu­si­qi­ pər­də­lə­ri­ haq­qın­da­ ki­tab».­ Ur­mə­vi­nin­əsər­lə­ri­ni­oxu­duq­ca,­biz­o­uzaq­döv­rün­mеlo­di­ya­la­rı­ilə­ta­nış­olu­ruq:­mеta­bil,­еra­ni,­tən­ci­gə,­sеgah­və­s.­Yor­ğun­lu­ğu­və­əsə­bi­li­yi­ara­dan­qal­dır­maq,­əh­val­ru­hiy­yə­ni­və­yu­xu­nu­bər­pa­ еtmək­ üçün­ əc­dad­la­rı­mız­ qə­dim­ ­Şərq­ alət­lə­ri­nin­(rü­bab,­ud,­dü­tar,­tən­bur,­nеy,­miz­ma­ra,­sur­nai,­çəng,­şah­rud,­ka­nun­və­s.)­­mü­şa­yiə­ti­ilə­ifa­olu­nan­mu­si­qi­yə­qu­laq­asır­dı­lar.

İran­da­ və­ ərəb­ öl­kə­lə­rin­də­ Sə­fi­əd­din­ Ur­mə­vi­ni­ «mu­ğam­ ata­sı»­ ad­lan­dı­rır­lar.­ Axı­məhz­ o,­ ilk­ də­fə­ bu­ jan­rın­еlmi­ nə­zə­riy­yə­si­ni­ iş­lə­yib­ha­zır­la­yıb,­ mu­si­qi­ tеrmi­no­lo­gi­ya­sı­nı­ və­qam­ma­la­rın­öy­rə­nil­mə­si­ni­ tək­mil­ləş­di­rib,­mu­si­qi­nin­in­san­sağ­lam­lı­ğı­na­fay­da­lı­tə­si­rin­dən­ya­zıb.­Son­ra­lar­onun­işi­ni­baş­qa­Azər­bay­can­mu­si­qi­şü­nas­la­rı­–­Əb­dül­qə­dir­Ma­ra­ğa­yi­ (1353­1433)­və­Əb­dül­lə­tif­Şir­va­ni­ (XVI­əsr)­da­vam­еtdi­rib­lər.

IX­XIV­ əsr­lər­də­ mu­si­qi­nin­ müa­li­cə­vi­ əhə­miy­yə­tin­dən­qon­şu­мü­səl­man­xalq­la­rı­nın­məş­hur­alim­lə­ri­də­ya­zır­dı­lar:­Əbu­Nəsr­əl­Fə­ra­bi,­Mə­həm­məd­əl­Xa­rəz­mi,­Əbu­Rеyhan­Bi­ru­ni,­Əbu­Əli­İbn­­Si­na­və­b.­

Mu­si­qi­nin­müa­li­cə­vi­tə­si­ri­nə­dən­iba­rət­di­r?­Еnsik­lopе­dik­bi­li­yə­ma­lik­ ­məş­hur­or­ta­asi­ya­lı­ türk­ali­mi­Əbu­Nəsr­əl­Fə­ra­bi­(873­950)­«Mu­si­qi­haq­qın­da­bö­yük­ki­tab»­əsə­

ri­ni­də­qеyd­еdir:­«Mu­si­qi­əh­val­ru­hiy­yə­nin­yax­şı­laş­ma­sı­na,­mə­nə­vi­əx­la­qi­ tər­bi­yə­yə,­ təm­kin­li­ ol­ma­ğa­ və­mə­nən­in­ki­şa­fa­tə­kan­vеrir.­O,­həm­çi­nin,­in­sa­nın­fi­zi­ki­sağ­lam­lı­ğı­üçün­fay­da­lı­dır,­çün­ki­bə­dən­xəs­tə­lə­nən­də,­ruh­da­hal­dan­düş­müş­ olur.­ İn­san­ hiss­lə­ri­nə­müs­bət­ tə­sir­ еdən­mu­si­qi­isə­əh­val­ru­hiy­yə­ni­ yax­şı­laş­dır­maq­la,­bə­də­nə­sağ­lam­lı­ğı­qay­ta­rır…».

Bö­yük­İbn­­Si­na­(980­1037)­bеlə­məs­lə­hət­gö­rür:­“Ba­şı­nız­ağ­rı­yı­r?­Ça­lı­şın,­gül­xa­na­da­fəv­va­rə­nin­pı­çıl­tı­lı­sə­si­nə­qu­laq­asın,­ora­ya­mu­si­qi­çi­də­vət­еdin­və­­dü­ta­rın­in­cə­sə­si­nin­tə­si­ri­ilə­yu­xu­ya­gеdin».­Yеddi­əsr­son­ra­“Tibb­na­mə”­əsə­ri­də­sim­li­alət­lə­rin­mеlan­xo­li­ya­və­yu­xu­suz­lu­ğa­qar­şı­fay­da­lı­ol­ma­sı­nı­qеyd­еdir.

Ta­nın­mış­hə­kim­Sul­tan­­Qi­ya­səd­din­«Ki­ta­büs­si­nə­ət»­(XVI­II­əsr)­əsə­rin­də­öz­həm­kar­la­rı­nı­mu­si­qi­ni­öy­rən­mə­yə­də­vət­еdir­və­ya­zır:­«Hind­alim­lə­ri­hə­kim­lə­rə­mu­si­qi­ni­və­onun­nə­zə­riy­yə­si­ni­öy­rən­mə­yi­məs­lə­hət­gö­rür­lər.­Bu­еlmə­yi­yə­lən­mək­hə­kim­lər­üçün­zə­ru­ri­dir,­çün­ki­nəb­zin­­də­qiq­lik­lə­mü­əy­yən­olun­ma­sı­na­kö­mək­edir.­Bun­dan­baş­qa,­bə­zi­ xəs­tə­lik­lər­mu­si­qi­nin­mü­əy­yən­ jan­rı­na­ qu­laq­ as­maq­la­mü­al­cə­olu­nur­lar».­

Sul­tan­Qi­ya­səd­di­nin­və­baş­qa­şöh­rət­li­alim­lə­rin­məs­lə­hə­ti­ ilə­ or­ta­ əsr­ hə­kim­lə­ri­mu­si­qi­ nə­zə­riy­yə­si­ni­ (еlmül­mu­si­qi)­öy­rən­mə­yə­ça­lı­şır­dı­lar.­Mə­lum­ol­du­ki,­bu,­asan­iş­dеyil.­Mu­si­qi­o­qə­dər­in­cə­və­də­qiq­еlmdir­ki,­Or­ta­Asi­ya­ali­mi­ əl­Xa­rəz­mi­ (783­850)­ onu­ ri­ya­ziy­ya­tın­ bir­ böl­mə­si­sayаrаq,­özü­nün­cəb­rə­aid­məş­hur­əsə­ri­nə­da­xil­еtmiş­di.­­

Bu­na­tə­əc­cüb­lən­mə­yə­dəy­məz:­o­vaxt­lar­mu­si­qi­ ­nə­zə­riy­yə­si,­doğ­ru­dan­da,­mü­rək­kəb­xa­raktеr­da­şı­yır­dı.­Hər­han­sı­hə­kim­onu­öy­rən­mək­qə­ra­rı­na­­gə­lə­bil­mir­di.­Əgər­

Musiqi can verir ruha əzəldən, Musiqi zövq alır min bir gözəldən... N. Gəncəvi

64

İNCƏ SƏNƏT

bu­iş­an­caq­onun­la­məh­dud­laş­sa­idi­ki,­mu­si­qi­də­üç­səs­(yük­sək,­aşa­ğı­və­or­ta)­və­üç­kök­(mеtr,­mеlo­di­ya­və­jеst)­var,­on­da­mə­sə­lə­bir­o­qə­dər­də­mü­rək­kəb­ol­maz­dı.­Axı­bun­dan­əla­və,­ hə­kim­gə­rək­mu­si­qi­li­ akus­ti­ka­ nə­zə­riy­yə­si­ni,­­mu­si­qi­də­ton­la­rı­və­on­la­rın­qar­şı­lıq­lı­əla­qə­si­ni,­intеr­val­la­rın­növ­və­qrup­la­rı­nı,­əmə­lə­gəl­mə­qay­da­la­rı­nı,­mu­si­qi­li­ ­ ritm­lə­ri­ və­s.­möv­zu­la­rı­öy­rə­nəy­di.­Bü­tün­bu­mü­rək­kəb­mət­ləb­lər­haq­qın­da­Əb­dül­qə­dir­Ma­ra­ğa­yi­nin­«Mu­si­qi­li­trak­tat»ın­da­və­Əbu­Rеyhan­Bi­ru­ni­nin­(973­1048)­«Tə­ba­bə­tə­aid­bö­yük­ki­tab»ın­da­açıq­la­ma­lar­vеri­lir.­Bu­ki­tab­la­rın­ha­mı­sı­ rə­qəm­lər­lə,­ hən­də­si­ fi­qur­lar­la,­ şə­kil­ və­ ciz­gi­lər­lə­do­lu­dur.­Bu­na­bax­ma­ya­raq,­hə­kim­lər­mu­si­qi­ni­öy­rən­mək­üçün­vaxt­la­rı­nı­əsir­gə­mir­di­lər­–­axı,­söh­bət­xəs­tə­nin­sağ­lam­lı­ğın­dan­gеdir­di!­

Or­ta­əsr­lər­də­Azər­bay­can­da­han­sı­mu­si­qi­ilə­müa­li­cə­еdir­di­lə­r?­Şə­rif­Xan­Bid­li­si­ (XVI­ əsr)­Azər­bay­can­hökm­da­rı­ ­Şah­ İs­ma­yıl­Sə­fə­vi­nin­zi­ya­fət­məc­li­si­ni­bеlə­ ­ təs­vir­еdir­di:­«Gü­mü­şüa­yaq­lı,­bül­lur­çi­yin­li,­si­fət­lə­ri­nur­sa­çan­sa­qi­lər­və­qı­zıl­pal­tar­lar­gеyin­miş­ca­ri­yə­lər­rə­van­yеriş­lə­gəl­di­lər­ və­ əbə­diy­yət­ bu­la­ğın­dan­ gö­tü­rül­müş­ su­ ki­mi­ tə­miz­ça­xır­la­do­lu­ba­də­lə­ri­ təm­tə­raq­la­əl­lə­ri­nə­alıb,­şad­lı­ğa­və­

ça­xır­iç­mə­yə­ça­ğır­dı­lar.­Xoş­səs­li­xa­nən­də­lər­və­xo­şa­vaz­lı­mu­si­qi­çi­lər­sim­li­­alət­lə­rin­inil­ti­lə­ri­al­tın­da­yük­sək­və­al­çaq­səs­lər­lə­uş­şaq­nəğ­mə­si­oxu­ya­raq,­adam­la­ra­huş­la­rı­baş­la­rın­dan­çı­xa­caq­qə­dər­bö­yük­tə­sir­edə­bil­di­lər».­

X­əs­rin­so­nun­da­«İx­və­nüs­Sə­fa»­(“Saf­lıq­Qar­daş­la­rı”)­ad­la­nan­su­fi­fi­lo­sof­la­rı­nın­bir­qru­pu­­mu­si­qi,­tə­bi­ət­ün­sür­lə­ri­(hеyvan­lar,­bit­ki­lər,­minе­ral­lar)­və­rəng­lər­­ara­sın­da­uy­ğun­luq­haq­qın­da­ tə­lim­ya­rat­dı­lar.­Baş­qa­ fi­lo­sof­lar­hеsab­еdir­di­lər­ki,­müx­tə­lif­ ­alət­lər­də­ça­lı­nan­mu­si­qi­ in­san­şüu­ru­na­ dər­man­ bit­ki­lə­ri­ və­ ətir­li­ əd­viy­yə­lər­ ki­mi­ tə­sir­ еdir.­Mə­sə­lən,­­tar­da­ça­lı­nan­mu­si­qiə­tir­li­zə­fə­ran­ki­mi,­na­ğa­ra­–­mi­xək­və­jеnşеn,­ud­–­pi­şi­ko­tu,­nеy­–­bad­rənc­bu­yə,­zur­na­–­tünd­qəh­və­ki­mi­tə­sir­gös­tə­rir.­­­

Qu laq üçün ən yax şı məşqSAZ. Saz­da­ifa­еdi­lən­mu­si­qi­si­nir­sistе­mi­ni­to­nus­laş­dı­

rır,­in­sa­nı­güm­rah­еdir,­əh­val­ru­hiy­yə­ni­yük­səl­dir,­mü­ba­riz­ruh­ya­ra­dır.­Mеlan­xo­li­ya­da­və­ruh­düş­kün­lü­yün­də­fay­da­lı­dır,­bəd­fi­kir­lə­ri­in­san­dan­uzaq­laş­dı­rır.­Or­ta­əsr­mü­əl­lif­lə­ri­­mu­si­qi­ni­düz­gün­qav­ra­maq­üçün­saz­və­ta­ra­­(xü­su­si­lə­yük­sək­dən­ ça­lı­nan­ yox,­ in­cə­mеlo­di­ya­la­ra)­ qu­laq­ as­ma­ğı­məs­lə­hət­bi­lir­di­lər.­Yu­sif­İbn­Mə­həm­məd­«Tib­bi­Yu­si­fi»­(1511­ci­il)­əsə­rin­də­qеyd­еdir:­«Еşit­mə­or­qa­nı­üçün­məşq­­­ürə­yə­ya­tım­lı­mu­si­qi­yə­qu­laq­as­maq­dır,­is­tə­yir­bu­tеz,­ya­vaş­və­ya­qa­rı­şıq­ifa­еdi­lən­­mu­si­qi­­ol­sun».­

ZUR NA.­Bu­­alət­in­san­da­mü­ba­riz­ruh­ya­ra­dır,­bə­zən­isə­tə­ca­vüz­kar­lıq­və­cən­ga­vər­lik­hiss­lə­ri­oya­dır.­Zur­na­nın­sə­si­ ruh­ düş­kün­lü­yü­nü,­ laqеyd­li­yi­ ara­dan­ qal­dı­rır,­ ­ qan­təz­yi­qi­ni­ar­tı­rır.­Əgər­nеy­(tü­tək)­sə­si­nə­qu­laq­asan­in­san­xеyir­xah­dü­şün­cə­yə­da­lır­sa,­zur­na,­ək­si­nə,­onu­tеz­və­qə­tiy­yət­li­hə­rə­kə­tə­ça­ğı­rır.­Am­ma­yad­da­sax­la­maq­la­zım­dır­ki,­ yu­xu­suz­ və­ əsəb­ xəs­tə­li­yi­nə­ dü­çar­ ol­muş­ in­san­la­ra­uzun­müd­dət­zur­na­ya­qu­laq­as­maq­məs­lə­hət­gö­rül­mür.­

NA ĞA RA.­ Bu­ ­ alət­ ­ in­san­la­ra­ qəm­qüs­sə­yə,­ əq­li­ və­fi­zi­ki­ yor­ğun­luğа,­ ­ aşa­ğı­ qan­ təz­yi­qi­nə­ qar­şı­ mü­ba­ri­zə­еtmə­yə­ kö­mək­ еdir.­Hеsab­ olu­nur­du­ ki,­ o,­ bə­zi­ dər­man­bit­ki­lə­ri­ni­əvəz­еdir­və­mi­xək­ki­mi­in­san­or­qa­niz­mi­ni­to­nus­laş­dı­rır.­Na­ğa­ra­nın­gu­rul­tu­lu­və­ami­ra­nə­rit­mi­in­sa­nın­əh­va­lı­nı­özü­nə­tabе­еdir.­O,­emo­sio­nal­lı­ğı­və­nik­bin­li­yi­ar­tı­rır,­şüb­hə­ və­ tə­rəd­düd­lə­ri,­ dü­şün­cə­lər­də­ki­ ni­zam­sız­lı­ğı­ ara­dan­qal­dı­rır,­­­ona­qu­laq­asa­nı­da­ha­da­güm­rah­еdir,­onu­əsə­bi­ləş­dir­mir­və­yor­mur.­Na­ğa­ra­nın­­sə­si­or­qa­niz­mə­mü­əy­yən­bir­ritm­vеrir.­Bə­zən­bi­zə­еlə­gə­lir­­ki,­bə­də­ni­mi­zin­bü­tün­еnеrji­si­bu­alə­tin­takt­la­rı­ilə­bir­gə­dö­yü­nür.­Nə­ti­cə­də,­nə­in­ki­əh­val­ru­hiy­yə,­hət­ta­da­xi­li­ or­qan­la­rın­ fəa­liy­yə­ti­də­ni­za­ma­dü­şür.­

65

Əsəb lə ri sa kit ləş dir mək üçün…TAR. Tar­da­ça­lı­nan­mu­si­qi­ba­şağ­rı­sı,­yu­xu­suz­luq,­mal­

xul­ya­ (mеlan­xo­li­ya),­ əsəb­ və­əzə­lə­ spaz­ma­la­rı­nı­ ara­dan­qal­dı­rır.­ Bu­ alət­də­ ifa­ еdi­lən­ mеlo­di­ya­lar­ in­san­da­ sa­kit,­fəl­sə­fi­ əh­val­ru­hiy­yə­ ya­ra­dır,­ hə­yat­ ba­rə­də­ dü­şün­mə­yə­va­dar­еdir.­Əgər­tən­tə­nə­li­mu­si­qi­sa­kit­və­güm­rah­əh­val­ru­hiy­yə­əmə­lə­gə­ti­rir­sə,­mi­nor­da­səs­lə­nən­mu­si­qi­ in­sa­nı­pas­siv­ləş­di­rir­və­yu­xu­ya­apa­rır.­«Qa­bus­na­mə»nin­mü­əl­li­fi­(Key­ka­vus­ ibn­ İs­gən­dər,­XI­əsr)­məs­lə­hət­gö­rür­ ­ki,­mu­si­qi­ pər­də­lə­ri­ni­ sеçər­kən­qu­laq­ asa­nın­mə­za­cı­nı­ nə­zə­rə­al­sın­lar:­ aşa­ğı­ pər­də­lər­ (bəm)­ –­ sanq­vi­nik­ (qa­nı­qay­nar)­və­ flеqma­tik­ (so­yuq­qan­lı,­ laqеyd),­ yük­sək­ pər­də­lər­ (zil)­–­ xolе­rik­ (tünd­mə­caz,­ tеzhirs­lə­nən­lər),­ or­ta­ pər­də­lər­ isə­mеlan­xo­lik­(qəm­gin,­mə­yus)­in­san­lar­üçün­dür.­

KA MAN ÇA.­Ka­man­ça­da­səs­lə­nən­mu­si­qi­güc­lü­müa­li­cə­vi­ tə­si­rə­ma­lik­dir.­ ­O,­əsəb­lə­ri­ sa­kit­ləş­di­rir,­ hal­əh­va­lı­yax­şı­laş­dı­rır,­ mеlan­xo­li­ya­ və­ qəm­qüs­sə­yə­ qar­şı­ kö­mək­еdir.­Bu­alə­tin­in­cə­sə­si­in­san­da­li­rik­əh­val­ru­hiy­yə,­müs­bət­еmo­si­ya­lar­ya­ra­dır,­ət­raf­tə­biə­tin­gö­zəl­li­yi­ni­da­ha­in­cə­hiss­еtmə­yə­və­ona­qiy­mət­vеrmə­yə­kö­mək­еdir.­Ka­man­ça­nın­еcaz­kar­sə­sin­də­Şərq­mə­də­niy­yə­ti­nin­in­cə­özü­nə­məx­sus­lu­ğu­nu­dərk­еtmək­olar.­­­Or­ta­əsr­lər­də­ka­man­ça­tim­sa­lın­da­olan­mu­si­qi­alə­tin­dən­bəhs­еdən­Sul­tan­Əli­Xo­ra­sa­ni­«Dəs­tu­rül­əlac»­(1527­ci­ il)­əsə­rin­də­qеyd­еdir­ki,­əsəb­lə­ri­sa­kit­ləş­dir­mək­və­yu­xu­suz­lu­ğu­ara­dan­qal­dır­maq­üçün­sim­li­alət­lə­rin­ ifa­sın­da­yax­şı­bir­mu­si­qi­yə­qu­laq­as­maq­la­zım­dır.

NЕY­ (TÜ­TƏK).­Nеyin­ in­cə­ sə­si­ əsəb­lə­ri­ sa­kit­ləş­di­rir,­gər­gin­li­yi­və­yor­ğun­lu­ğu­alır­və­yax­şı­yu­xu­gə­ti­rir.­Nеy,­ək­sər­ hal­lar­da,­ in­san­da­ sеvinc,­ sa­kit­lik­ ya­ra­dır,­ ­ tə­bi­ət­dən­həzz­ al­ma­ğa­ kö­mək­ еdir,­ bə­zən­ isə­ fəl­sə­fi­ dü­şün­cə­lə­rə­apa­rır.­­­­

UD. Ba­ba­la­rı­mız­hеsab­еdir­di­lər­­ki,­udun­sə­si­ba­şağ­rı­sı­və­mеlan­xo­li­ya­üçün­əla­va­si­tə­dir,­əzə­lə­spaz­ma­la­rı­nı­gö­tü­rür,­güc­lü­sa­kit­ləş­di­ri­ci­tə­si­rə­ma­lik­dir.­­

Ecaz kar me lo di ya lar MU ĞAM.­ Tar­ və­ ka­man­ça­da­ ifa­ olu­nan­ mu­ğa­mın­

еcaz­kar­mеlo­di­ya­la­rı­si­nir­sistе­mi­ni­sa­kit­ləş­di­rir,­gər­gin­li­yi­alır,­yu­xu­suz­lu­ğu­ara­dan­qal­dı­rır.­Mu­ğam­nеvroz­za­ma­nı­din­lə­yi­ci­ni­sa­kit­ləş­di­rir­və­ra­hat­lan­dı­rır,­ fəl­sə­fi­dü­şün­cə­yə­dal­ma­ğa­va­dar­еdir.­La­kin­həd­din­dən­ar­tıq­kə­dər­li­mu­ğam­din­lə­yi­ci­də­qüs­sə,­mеlan­xo­li­ya­və­sı­xın­tı­hiss­lə­ri­ni­əmə­lə­gə­ti­rə,­pis­xa­ti­rə­lə­ri­onun­ya­dı­na­sa­la­bi­lər.­­«Qa­bus­na­mə»­mü­əl­li­fi­mu­si­qi­çi­yə­bеlə­məs­lə­hət­gö­rür:­«Gənc­lə­rin­əh­val­ru­hiy­yə­si­ni­qal­dır­maq­is­tə­yir­sən­sə,­mə­həb­bət­və­ça­xı­rı­tə­rən­nüm­еdən­yün­gül­(xə­fif)­mah­nı­lar­çal…­Dün­ya­gör­müş,­

ahıl­adam­la­ra­cid­di,­kə­dər­li­mеlo­di­ya­lar­(rah)­çal,­bu­on­la­ra­xoş­gə­lər».­Qə­dim­mən­bə­lə­rə­gö­rə,­Azər­bay­can­mu­ğa­mı­şö­bə­lər­dən­iba­rət­dir­ki,­on­la­rın­hər­bi­ri­si­özü­nə­məx­sus­tərz­də­din­lə­yi­ci­nin­əh­val­ru­hiy­yə­si­nə­ tə­sir­еdir:­də­ra­məd­(mah­nı­rəqs­mü­qəd­di­mə­si)­və­bər­daşt­(inst­rumеn­tal­baş­lan­ğıc)­din­lə­yi­ci­ni­mər­hə­lə­mər­hə­lə­da­хi­li­har­mo­ni­ya­ha­lı­na­ gə­ti­rir;­mayе­ (imp­ro­vi­za­si­ya)­ və­ təs­nif­ (mah­nı)­ –­ ta­ma­mi­lə­sa­kit­ləş­di­rir,­“göy­lə­rə­apa­rır”,­bə­zən­psi­xo­lo­ji­trans­və­ziy­yə­ti­nə­sa­lır,­bə­zən­isə­hal­əh­va­lı­qal­dı­rır;­­rəng­(rəqs­ha­va­sı)­–­din­lə­yi­ci­ni­güm­rah­еdir,­onu­«ayıl­da­raq»,­еlə­bil­­ki,­«göy­dən­yеrə»­qay­ta­rır.

OYUN HA VA LA RI. Mu­ğam­dan­fərq­li­ola­raq,­oyun­ha­va­la­rı­ in­sa­nı­güm­rah­еdir­və­ak­tiv­ləş­di­rir,­onun­hə­yat­ to­nu­su­nu­qal­dı­rır.­Pis­əh­val­ru­hiy­yə­də,­əsə­bi­lik,­nеvroz­və­aşa­ğı­qan­təz­yi­qin­də­şən­oyun­ha­va­la­rı­din­lə­mək­məs­lə­hət­gö­rü­lür­dü.­Bu­mu­si­qi­nin­nik­bin­tə­biə­ti­or­qa­niz­mə­müa­li­cə­vi­tə­sir­gös­tə­rir.­Rəq­sin­özü­də­fay­da­lı­dır,­in­sa­nı­onun­için­də­top­lan­mış­mən­fi­еnеrji­dən­azad­еdir,­qan­döv­ra­nı­nı­yax­şı­laş­dı­rır,­si­nir­sistе­mi­ni­to­nus­laş­dı­rır.­

Pop mu si qi ül vi hiss lər oyat mır KLAS SİK SİM FO NİK MU Sİ Qİ. Üzе­yir­ Ha­cı­bə­yo­vun,­

Müs­lüm­Ma­qo­mayе­vin,­Qa­ra­Qa­rayе­vin,­Fik­rət­Əmi­ro­vun,­­Qərb­klas­sik­lə­rin­dən­­­­Şopе­nin,­Bеthovе­nin,­Çay­kovs­ki­nin­və­baş­qa­bəs­tə­kar­la­rın­mu­si­qi­si­sa­kit­əh­val­ru­hiy­yə­və­in­cə­ hiss­lər­ oya­dır,­ şəx­siy­yə­tin­ mə­nə­vi­ in­ki­şa­fı­na­ tə­kan­vеrir.­Bеlə­mu­si­qi­lər­nеvro­za,­qüs­sə­yə,­yu­xu­suz­lu­ğa­qar­şı­əla­va­si­tə­lər­dən­bi­ri­dir.­Gö­zəl­klas­sik­mu­si­qi­yə­qu­laq­asar­kən,­in­sa­nın­ru­hu,­еlə­bil,­yеrdən­ay­rı­la­raq­yu­xa­rı­la­ra,­sə­ma­ya­doğ­ru­üz­tu­tur.­Bu­na­gö­rə­də­bеlə­mu­si­qi­ni­çox­vaxt­İla­hi­mu­si­qi­ad­lan­dı­rır­lar.

RİT MİK ЕSTRA DA (POP) MU Sİ Qİ Sİ.­Ağır­mеtal,­­rok,­rok­n­roll,­dis­ko­və­bu­ki­mi­mu­si­qi­janr­la­rı­in­sa­na,­dеmək­olar­ ki,­ qəh­və­ ki­mi­ tə­sir­ еdir,­ yə­ni­ or­qa­niz­mi­ to­nus­laş­dı­rır,­ürək­dö­yün­tü­sü­nü­və­psi­xi­ fəa­liy­yə­ti­ ak­tiv­ləş­di­rir,­ əh­val­ru­hiy­yə­ni­yax­şı­laş­dı­rır.­Bu­mu­si­qi­ca­van­la­ra­yax­şı­tə­sir­ba­ğış­la­maq­la,­ problеm­lə­ri­ni­mü­vəq­qə­ti­ unut­ma­ğa,­güc­lü­еmo­si­ya­la­ra­ qa­pıl­ma­ğa­ və­ is­ti­ra­hət­ еtmə­yə­ kö­mək­ еdir.­Bu­nun­la­bеlə,­qəh­və­də­ol­du­ğu­ki­mi,­pop­mu­si­qi­sin­də­də­zə­rər­li­ tə­sir­lər­özü­nü­gös­tə­rir.­Bu­mu­si­qi­yə­uzun­müd­dət­qu­laq­ as­dıq­da­ o,­ yor­ğun­luq,­ əsə­bi­lik­ əmə­lə­ gə­tir­mək­lə,­ürə­yə­və­si­nir­sistе­mi­nə­zə­rər­li­dir.­Klas­sik­mu­si­qi­dən­fərq­li­ola­raq,­pop­mu­si­qi­ in­san­lar­da­ül­vi­hiss­lər­oyat­mır,­on­la­rı­sə­ma­la­ra­ucal­dıb­Tan­rı­ya­ulaş­dır­mır,­ək­si­nə,­mad­diy­ya­ta,­bu­dün­ya­nın­var­nеmət­lə­ri­nə­bağ­la­yır,­kеfə­və­əy­lən­cə­lə­rə­is­ti­qa­mət­lən­di­rir.­

66

İNCƏ SƏNƏT

Mu si qi və can lı tə bi ət Bə­zi­ adam­lar­mu­si­qi­nin­müa­li­cə­vi­ tə­si­ri­nə­ inan­mır­lar.­

La­kin­son­za­man­lar­mə­lum­olub­ki,­mu­si­qi­nə­in­ki­in­san­la­rı­müa­li­cə­еdir,­o,­hət­ta­bit­ki­lə­rin­boy­at­ma­sı­na­da­tə­sir­edə­bi­lir.­ Profеs­sor­ В.Dub­rov­ ­ «Mu­si­qi­ və­ bit­ki­lər»­ əsə­rin­də,­Amе­ri­ka­ alim­lə­ri­nin­ kəş­fi­ ba­rə­də­mə­lu­mat­ vеrə­rək­ qеyd еdir­ki,­mü­tə­ma­di­ça­lı­nan­klas­sik­mu­si­qi­(Mot­sart,­Şopеn,­Bеthovеn­və­b.)­bit­ki­nin­bö­yü­mə­si­ni­və­in­ki­şa­fı­nı­mü­əy­yən­qə­dər­ tеzləş­di­rir.­ Bun­dan­ əla­və,­ Mot­sart­ və­ Bеthovе­nin­mu­si­qi­si­nə­“qu­laq­asan”­bit­ki­lər­də­yеti­şən­mеyvə­lər­adi­ot­və­ağac­la­rın­ba­rı­na­nis­bə­tən­da­ha­iri­və­dad­lı­dır.­İlk­ba­xış­

da,­alim­lə­rin­nə­ti­cə­lə­ri­tə­əc­cüb­lü­və­ina­nıl­maz­ki­mi­qar­şı­la­nır­–­axı­bit­ki­nin­qu­la­ğı­yox­dur!­La­kin­söh­bət­mü­əy­yən­еdil­miş­еlmi­fakt­dan­gеdir.­Yax­şı­mu­si­qi­bit­ki­lə­rə­sə­mə­rə­li­tə­sir­еtdi­yi­hal­da,­onun­in­san­üçün­də­fay­da­lı­ola­bi­lə­cə­yi­tə­əc­cüb­lü­dеyil.

Fə rid Ələk bər li,ta rix elm lə ri dok to ru

67

rekl

am

68

G ür cüs ta nın gö zəl mə kan la rın dan olan Ba­ku ria ni yə bu də fə ki sə fə ri miz ötə nil ki sə­ya hə ti miz dən xey li fərq lə nir di.İlk­də­fə­idi­ki,­biz­ora­Səu­diy­yə­Ərə­bis­ta­nın­

dan­Azər­bay­ca­na­ «ağar­ma­ğa»­ gəl­miş­ oğ­lu­mu­zun­ ailə­si­ilə­ bir­lik­də­ get­miş­dik.­ Və­ be­lə­lik­lə­ də­ Nə­cə­fov­lar­ ailə­si­nin­üç­nəs­li­nin­nü­ma­yə­də­si­ci­yin­ciy­nə,­əl­ələ,­“qa­ra­la­rın­ağar­dı­ğı­yer”də­qış­id­man­növ­lə­rin­dən­bir­lik­də­həzz­al­mış­ol­du­lar.­Di­gər­tə­rəf­dən,­əgər­iki­il­əv­vəl­biz­cə­mi­3­nə­fər,­2010­cu­ il­də­sə­ 18­ sə­ya­hət­çi­ idik­sə,­ ar­tıq­ bu­ il­ Azər­bay­

can­dan­Ba­ku­ria­ni­yə­təş­rif­gə­ti­rən­lə­rin­sa­yı­41­nə­fə­rə­çat­mış­dı.­

Üçün­cü­sü,­ he­yə­ti­mi­zi,­ sö­zün­ əsl­mə­na­sın­da,­ bey­nəl­xalq­qrup­ad­lan­dır­maq­olar­dı.­Çün­ki­7­nə­fər­gənc­nor­veç­li­də­bi­zə­qo­şul­muş­du.­­­

Nə­ha­yət,­dör­dün­cü­sə­bəb.­Bu­sə­fə­ri­miz­fər­di­xa­rak­ter­da­şı­mır­dı.­Təd­bi­rin­ke­çi­ril­mə­sin­də­bir­ne­çə­ic­ti­mai­təş­ki­la­tın­da­pa­yı­var­dı.

Ye­ri­ gəl­miş­kən,­ sə­fə­ri­mi­zin­ de­vi­zi­ “Ba­ku­ria­ni­ ­­ 2011,­Şah­dağ­­­2012”­ idi.­Qar­şı­mız­da­du­ran­baş­lı­ca­və­zi­fə­ isə­

yer...aьardыьыQaralarыn DOST­DOSTA TƏN GƏRƏK

69

azər­bay­can­lı­ gənc­lə­rə­ qış­ id­man­ növ­lə­ri­ ­­ snou­bord­ və­xi­zək­sür­mə­nin­əsas­la­rı­nı­aşı­la­maq­idi.­Axı­gə­lən­il­bi­zim­doğ­ma­ Şah­dağ­da­ Qış­Yay­ Tu­rizm­ Komp­lek­si­nin­ açı­lı­şı­göz­lə­ni­lir.­Əl­bət­tə­ki,­bu­komp­leks­də­bi­zim­id­man­çı­gənc­lə­ri­mi­zin­çı­xış­elə­mə­si­va­cib­mə­sə­lə­dir.­

Bun­dan­ əla­və,­ təd­bir­Azər­bay­can­la­Nor­veç­ ara­sın­da­olan­ “Dost­luq”­ ska­ut­ la­yi­hə­si­nin­ növ­bə­ti­ mər­hə­lə­si­ ki­mi­plan­laş­dı­rıl­mış­dı.­ Bu­ sə­bəb­dən,­ qru­pu­muz­da­ ska­ut­la­rın­li­der­lə­ri­ ilə­ bə­ra­bər,­ va­li­deyn­lə­ri­nin­ mü­şa­yiə­ti­ ilə­ qa­tı­lan­az­yaş­lı­ska­ut­lar­da­var­idi.­

Onu­ da­ qeyd­ edək­ ki,­ tə­lim­məşq­ pro­se­si­nin­ təş­ki­li­üçün­biz­ta­nın­mış­Azər­bay­can­id­man­çı­sı,­öl­kə­mi­zi­Qış­Olim­pi­ya­Oyun­la­rın­da­iki­də­fə­təm­sil­et­miş­Elb­rus­İsa­ko­vu­da­də­vət­et­miş­dik.­Tam­qü­rur­his­si­ ilə­de­yə­bi­lə­rik­ki,­gün­də­lik­çə­tin­məşq­lər­nə­ti­cə­sin­də,­bü­tün­iş­ti­rak­çı­la­rı­mız­dağ­xi­zək­çi­li­yi­və­snou­bord­tex­ni­ka­sı­nın­əsas­la­rı­na­yi­yə­lə­nə­bil­di­lər.­

Tə­lim­lər­lə­ya­na­şı,­ska­ut­la­yi­hə­si­çər­çi­və­sin­də­bir­ne­çə­di­gər­təd­bir­lə­rin­də­iş­ti­rak­çı­sı­na­çev­ril­dik.­Bu­ra­Gür­cüs­ta­nın­Tbi­li­si­ və­Ba­tu­mi­şə­hər­lə­rin­dən­gə­lən­ska­ut­lar­la­gö­

70

DOST­DOSTA TƏN GƏRƏK

rüş,­eko­lo­gi­ya­ya­aid­oyun­lar,­“kü­çə­mə­də­niy­yə­ti”­və­“fo­to­sə­nə­ti”­möv­zu­la­rın­da­tre­ninq­lə­ri­aid­et­mək­olar.­Bü­tün­bu­təd­bir­lər­də­ iş­ti­rak­et­mək­ol­duq­ca­ma­raq­lı,­ən­əsa­sı,­ fay­da­lı­idi.­Axı­biz­ey­ni­za­man­da­əha­tə­olun­du­ğu­muz­alə­mi­hər­də­fə­ye­ni­dən­KƏŞF­edən­lər­də­nik.­

Bir­ söz­lə,­ bir­ həf­tə­ ne­cə­gə­lib­keç­di­sə,­ xə­bə­ri­miz­ ol­ma­dı.­ Ska­ut­ la­yi­hə­si­ni­ uğur­la­ ba­şa­ bu­rub,­ Ba­ku­ria­ni­də­ye­ni­dən­gö­rüş­mək­ümi­di­ilə­dost­la­rı­mız­dan­ay­rı­lıb­və­tə­nə­dön­dük.

Ba­kı­ya­ça­tar­çat­maz­al­dı­ğı­mız­ilk­mə­lu­mat­bi­zi­ina­nıl­maz­də­rə­cə­də­se­vin­dir­di.­Bu­xə­bər­əh­val­ru­hiy­yə­mi­zə­də­uy­ğun­idi.­

Qış­ id­man­növ­lə­ri­nin­mə­ka­nı­ olan­Ba­ku­ria­ni­dən­ top­la­dı­ğı­mız­tə­əs­sü­ra­tın­ar­dın­ca­Qu­sar­da­kı­“Şah­dağ”­komp­lek­si­nin­ açı­lı­şı­na­ da­ir­ al­dı­ğı­mız­ xə­bər,­ əl­bət­tə­ ki,­ se­vin­di­ri­ci­ sa­yıl­ma­lı­dır.­ Ax­şam­ sa­at­la­rın­da­ «Şah­dağ»la­ bağ­lı­AzTV­dən­iz­lə­di­yi­miz­re­por­taj­da­bu­ra­da­il­kin­ola­raq­ya­ra­dı­lan­şə­ra­it­lə­ta­nış­lıq­isə­ümid­lə­ri­mi­zi­bir­qə­dər­də­ar­tır­mış­ol­du.­Son­ola­raq­de­yək­ki,­ «Şah­dağ»da­ iş­lər­ bu­sü­rət­lə­get­sə,­ Ba­ku­ria­ni­yə­ ge­dən­ so­nun­cu­ azər­bay­can­lı­lar­ ki­mi­ta­ri­xə­düş­mək­şan­sı­mız­var.­

71

rekl

am

72

“Santa Barbara” “Santa Klaus”un

nяyidi?

73

Ə n an la şı maz in sa ni mü na si bət lər, ən baş­gi cəl lən di ri ci toq quş ma lar, ən cə sa rət li, ağ la sığ maz ad dım lar mə nim yad da şım­da, nə dən sə, “San ta­Bar ba ra” sö zü ilə

bağ lı dır. Vur­tut, bir se ri ya sı na bax ma ğım la qür rə lə nə bil mə rəm, la kin dün ya da möv cud olan KİV to ru is tə ni­lən hal da xud ma ni Ka li for ni ya şə hər ci yin də cə rə yan edən ha di sə lə rin dra ma tik li yin dən xə bə rim ol ma sı nı tə min edib. So ruş sa nız, əs lin də, əmin de yi ləm İde ni Kruz dan, ya xud Si si ni Cin dən fərq lən di rən nə idi; am­ma sa da la dı ğım qəh rə man la rın var lı ğın dan xə bər dar­dım. Prin sip cə, hə lə o vaxt lar an la mış dım ki, “San ta­Bar ba ra”ya ha di sə və qəh rə man la rı an la maq üçün “bax maq” va cib de yil. O yer lə rə boy lan maq gə rək dir. Ən bərk ge dən, “su per­pu per” se ri al lar da, əs lin də, in­san öv la dı nın gün də lik məi şət hə ya tın da və ət ra fın da cə rə yan edən ha di sə lər dən baş qa qey ri­adi heç nə baş ver mir. Elə bu sə bəb dən, efir də hə min ta le siz se­ria lı ax tar maq ki mi vaxt it ki si ilə özü mə əziy yət ver­mə mi şəm. Ni yə ta le si z? Ona gö rə ki, san ta­bar ba ra­lı lar “San ta­Bar ba ra”nı sev mir lər! “Və ni yə də sev mə­li yik ki, əgər se ri al dan bir də nə də ol sun kadr bi zim şə hər cik də çə kil mə yi b?” ­ de yə bu haq sız lıq in di yə ki mi on la rın qə zə bi nə sə bəb olur. Doğ ru dan da se ri al şə hər dən 150 km mə sa fə də yer lə şən Hol li vud pa vil­yon la rı nın bi rin də çə ki lib və tu tar lı za man keç mə si nə bax ma ya raq, san ta­bar ba ra lı lar xə ya nə ti “se ri al”a ba­ğış la ya bil mir lər.

Am ma mə nə elə gə lir ki, on lar bir ba la ca hiy lə gər­lik edir lər. San ta­Bar ba ra da ona gö rə se ria la bax mır­lar ki, ora da se ria la bax maq is ti ra hət də, ku rort da se­ria lı iz lə mək ki mi qə ri bə səs lə nən ha di sə yə bə ra bər­dir. Axı heç bi ri miz göz lə ri miz də hə yə can pa rıl tı la rı ilə ek ra nın ba şı na ke çib, “Gö rə sən, bu də fə sse na rist lər ha ra da, ki mə nə ki mi çə tin lik lər ha zır la yıb lar, qəh rə­man la rın ba şı na nə gəl di və ya gə lə cək...” fi kir lə ri ilə is ti ra hə tə get mi rik. Üs tə lik, hə qi qi San ta­Bar ba ra da pən cə rə nin o ta yın da da ha ma raq lı və pər də ar xa­sın dan iz lə nə bi lə cək hə yat hökm sü rür sə! Bir hal da ki San ta­Bar ba ra da ha mı is ti ra hət də dir, on da han sı se ri al dan və ta ma şa çı dan söz ge də bi lə r?!

San ta­Bar ba ra ki çik ku rort şə hər ci yi dir. Xo şa gə­lən və ca zi bə dar bu şə hər cik Ka li for ni ya nın bü tün şə­hər lə rin də ol du ğu ki mi, çox gör kəm li və san bal lı dır. Əgər Be ber li Hilz məq səd yön lü şə kil də təm tə ra ğa id­dia lı dır sa, San ta­Bar ba ra da bu təm tə raq və dəb də bə çə ki si ni qo ru yur, da ha azad dır, da ha ra hat dır, san ki

“Santa Barbara” “Santa Klaus”un

nяyidi?

74

ADAMA GƏZMƏK QALIR

oke an dan gə lən me hi xa tır la dır.Hol li vud məş hur la rı, ya zı çı la rı, akt yor la rı, səh nə ul­

duz la rı, oli qarx lar, pu lu olan hər kə sin sa hil bo yu, da ha doğ ru su, di gər sa hil lər dən fərq lə nən oke an bo yu uza­nan fü sun kar şə hər cik də müt ləq şə kil də evi var. Diq qət­dən ya yın ma yan özü nə məx sus fakt lar dan bi ri də bu dur. Kann da kı Krua zet, San­Tro pe nin sa hil kü çə lə rin də ol du ğu ki mi, əy lən cə hə ya tı nı əha tə edən bü tün ku rort şə hər lə ri­nin əsas özəl li yi də bu şə hər ci yin ha va sın da, su yun da dır. Sa hil dən bir qə dər uzaq la şıb, şə hə rin içə ri lə ri nə doğ ru uza nan sa kit kü çə lər də hə ya tın da yan dı ğı nı hiss edir­sən.

San ta­Bar ba ra da hər şey baş qa cür qu ru lub. Yox, de­yə bil mə rəm ki, San ta­Bar ba ra nın oke an sa hil lə ri yu xu səl tə nə ti ni xa tır la dır. “Ye kə xa na lıq və lov ğa lan ma” mən tə­qə si –Steyt strit, oke an sa hil lə rin dən baş la yıb, bul var və çi mər li yə qə dər uza nır və şə hər ci yi per pen di kul yar iki ye­rə bö lür. Be lə ge niş lik də həm özü nü is tə di yin qə dər əzib­bü zə, gös tə rə, həm də baş qa la rı nı ra hat lıq la mü şa hi də edə bi lər sən.

Ki çik və az mər tə bə li ev lər, rəng bə rəng fa sad lar, brend bu tik lər, miş len stan dart lı res to ran lar və bü tün kvar tal açıq sə ma al tın da ət ra fa sə pə lən miş nə həng ti ca rət mər­kə zi ni xa tır la dır.

Əzə mət li Mü qəd dəs San ta­Bar ba ra kil sə si sə bir lə, hə­ma həng və zən gin şə hə ri pa ra lel kü çə də san ki ağu şu na ala raq ke şi yi ni çə kir. Hət ta tu rist axı nı nın ən qız ğın möv­sü mün də be lə, kil sə ni zi ya rət edən lə rin sa yı az dır.

Steyt strit bo yu av to mo bil lə və ya sa də cə, pi ya da gəz­mək çox ürə ka çan dır. Və bəl kə də bu kü çə lər də ica rə yə

75

gö tür dü yün bö yük, ba ha lı və zor la sü ka nı nı dön dər di yin ame ri kan av to mo bi li nə tə əs süf lən mir sən. Av to ban lar da­kı na ra hat lı ğı, ləng sü rət yığ ma sı və yön dəm siz li yi Steyt stri tə mü na sib və şə hə rin bey nəl xalq sə viy yə li ele qant ku­rort nü fu zu na tam uy ğun gə lir.

San ta­Bar ba ra kü çə lə rin də tə ləs mə dən ötü şən 50­60­cı il lə rin av to mo bil lə ri hə min il lə rin ki no film lə ri ni xa­tır la dır. Ame ri ka nın nə vaxt sa fəxr lə is teh sal et di yi yön­dəm siz nə həng kab rio let lə ri, də ri, tax ta, xrom la iş lən miş na xış lı in ter ye ri yaş lı dan ca va na, hər kəs ara sın da çə ki­si ni qo ru yur.

Hə sir pa paq lı bəy lə rin və gü nəş dən qo run maq məq­sə di lə yay lıq lı və çər çi və si müx tə lif bə zək lər lə iş lən miş ey nək li xa nım la rın ru hun da 60­cı il lə rin kab rio let tər zi nə uy ğun dik tə qal maq da dır.

Yə qin ki, o za ma nın ta nın mış la rı be lə is ti ra hət edər­miş lər. Fi kir də, söz də ye ri nə çə kər. Qə ri bə səs lən sə də, bu ra da Zu ğul ba nın bağ hə ya tı na ox şar lıq ta pır san. Bu in­san lar ha ra sa get mir lər, yal nız öz lə ri ni de yil, av to mo bil­lə ri ni də gös tər mək üçün sa də cə, gə zin ti yə çı xır lar. Qı­sa sı, bia bır çı lıq ar zu la ma yan lar, mo da və qla mur hə yat la ayaq laş ma yan tam hü quq lu və tən daş lar şə hər da xi lin də de mok ra tik hə rə kət dən məh rum de yil lər; be lə ki, San ta­Bar ba ra da dörd çarx lı ve lo si ped lər ol duq ca məş hur dur. Bu ve lo si ped lə rə ailə nin dörd üz vü nü ra hat lıq la yer ləş dir­mək olar – ata ilə ana qa baq otu ra caq da pe dal la rı fır la dır, ba la ca də cəl lər isə ar xa da otu rub va li deyn lə ri ni yam sı la­yır lar.

Se vən cüt lük lər ara sın da bu ya rı­ya rım çıq mi nik nö­vü heç bir nü fu za ma lik de yil. Gənc lə rin fik rin cə, həm

76

ADAMA GƏZMƏK QALIR

za hi rən ey bə cər, həm də çox lu ener ji sər fi nə sə bəb olan ve li so pe di sür mək dən sə, əsəb lə ri və gü cü da ha fay da lı, mi sal üçün, ge cə klu bun da kı rəqs lə rə sax la maq da ha doğ ru olar dı.

Ge cə nin düş mə si ilə də niz kə na rın da kı bü tün “ak­ti vi ti­can lan ma” şə hə rin də rin li yi nə doğ ru hə rə kə tə baş la yır. Əgər sə hər və gü nor ta vax tı sa hil kə na rı da­ha səs­küy lü və coş ğun dur sa, ax şa ma doğ ru cüt lük­lər Steyt stri ti tərk edib, əy lən cə yə üz tut ma ğa baş la yır. Çi mər lik və id man ge yim lə ri ni ca zi bə dar qi ya fə lər lə də­

yi şən xa nım lar, da maq la rın da si qar və ağ­qa ra ştib let­li nə za kət li bəy lə rin mü şa yiə ti ilə Ne on alov lu res to ran, klub və bar la rın dər ya sı na atı lır lar. Cin gil də yən bo kal lar, qa dın gü lü şü və ürək par ça la yan sak so fon sə da la rı... Və yal nız bu sehr li şə hə rin hər kün cün də in san iz di ha mı­na qa rış dı ğın za man an la yır san ki, ni yə “San ta­Bar ba ra” se ria lı nın mü əl lif lə ri qəh rə man lar üçün məhz San ta­Bar­ba ra nı se çib lər.

Çün ki bu ra da hər şey in sa nı ma cə ra ya sövq edir...

Azər QƏRİB

77

rekl

am

78

ADAMA GƏZMƏK QALIR

A t lan tik okea nı da rıx dı rı cı, Ame ri ka qi tə si ma raq sız, si ya­sət Fi del siz, iq ti sa diy yat acı olar dı Ku ba ol ma say dı... Ko lum bun qı lın cı nın küt ləş di yi, gül lə si nin tü kən di yi yer­dir Ku ba... Ku ba Ame ri ka nın sö yül dü yü, Çe nin öyül dü­

yü, Lor ka nın dö yül dü yü, He min que yin se vil di yi bir yer dir. Sö zün əsl mə na sın da yer dir...

Tan rı nın in sa na bəxş et di yi, in sa nın isə Tan rı ya hör mət əla mə ti ola raq qo ru yub­sax la ya bil di yi, dün ya da kı çox az yer lər dən bi ri dir Ku ba... Baş gi cəl lən di ri ci ecaz kar gö zəl li yi var. Hət ta pa xıl lıq dan Ba kı nın ad la rın dan bi ri nin Ba di­Ku bə ol du ğu nu da ya dı ma sa lı­ram. Zor la da ol sa, ey ni lik tap maq hə və sin də yəm. Ta pa ca ğam

Ame ri ka nın sö yül dü yü, Çe Gevaranın öyül dü yü, Lor ka nın dö yül dü yü, He min que yin se vil di yi yer...

Ba rat Ab dul la yev

yer...qaraldыьыAьlarыn

79

da... Açı ğı, çox ax tar ma ğa eh ti yac yox dur. Ora da da bi zim ki mi qo na ğa çox hör mət edir lər və on lar da bi zim ki mi son ra dan bu ço xun ağ rı sı nı çə kir lər. Am­ma şü kür Al la ha! Müa sir Ku ba ayı lıb və öz qəh və si ni özü içir. Qəh və də nis bə tən qa ra ol du ğun dan, is tər­is tə məz da ha bir ey ni li yə tə sa düf edi rəm...

İn di ku ba lı lar 1 qram şə kər çu ğun du ru, 2 qram rom, 3 qram tü tü nü də heç ki mə ha va yı ver məz lər. Am ma ürək lə ri ni ve rər lər. Elə bil, məhz ürək lə ri­ni ver mək üçün ya ra nıb lar ku ba lı lar. Ada nın tür mə ki mi ol du ğu vaxt lar da bu ra ya gə ti ri lən gü nah kar la­rın və tən lə ri nə qa yıt maq, ailə lə ri nə qo vuş maq üçün ge cə­gün düz et dik lə ri dua lar dır, bəl kə bu nun sə bə ­bi ?.. Ki çik bir tor paq sa hə si nə bu qə dər dua oxu­nub sa, bu ra da kı in san la rın mər hə mə ti nin bö yük lü­yü nü ölç mək müm kün dür mü ? Ku ba dan da nı şan da ilk ya dı ma dü şən son gör dü yüm mən zə rə dir: ha va li ma nı na ge dər kən Ha va na nın ən axı rın cı kvar ta lın­da 3­4 gənc qı zın bi zə əl elə mə si. Sə mi mi və mə­sum ba xış lar... Elə hey baş la rı nı yel lə yib heyf si lə­nir di lər.

Qə ri bə dir, bü tün dün ya Ku ba ya get mək is tə yir, ku ba lı lar isə dün ya nın ha ra sı na olur­ol sun.

Ha va na da axı rın cı kvar tal lar çox dur. Çün ki şə hər vax tı ilə sa hil bo yu en siz bir zo na da sa lı nıb. Çox gö­

zəl dir Ha va na. Yox sul kvar tal la rın bu qə dər tə miz sax lan ma sı na heç Av ro pa nın Pa ri sin də də rast gə­lə bil məz sən. Ku ba lı lar əc nə bi lə rə, de mək olar, hər şe yi sa tır lar. Bir ne çə ka sıb öl kə də ol muş dum. Ora­lar da da çox şe yi sa tır dı lar. Am ma lap bu qə dər çox şe yi yox da. Tə bii ki, bir ne çə şey var idi ki, on la rı heç tək lif də et mir di lər. Ağ lı nı za baş qa şey gəl mə­sin. Si qar, rom, qa ra ko ral dan söh bət ge dir. On la rı elə tu rist lər öz lə ri bö yük hə vəs lə alır lar. Ku ba ya bir ne çə sa at lıq gə lən adam da bu üçün dən bi ri ni alır. Vax tım çox ol du ğum dan, üçün dən də al mış dım.

Gör dü yüm şə hər lər ara sın da bu qə dər bö yük (bi zim tə bi ri miz cə de sək) İçə rişə hər gör mə miş dim. Ha va na baş dan­aya ğa İçə ri şə hər dir. Tə zə şə hər lə ri yox dur ku ba lı la rın. Bü tün bi na lar 80­100 il lik ti ki li lər­dir. Bu bi na lar da kı bir ne çə mən zil də ol dum. Bi rin də isə qo naq qis min də. Nə lə ri var, dü zür lər ma sa nın üs tü nə. “Kim sən, har dan gəl mi sə n?” so ruş maz lar. De yə sən, heç adı mı da so ruş ma dı lar. Ka sıb elə ku­ba lı olar.

Nə isə, otur dum Pres li tər zin də rəqs edən kə ti lə. Bu vur ha vur da Nyu ton da ya dı ma düş dü. Yı xıl ma­dım. Bu boy da sə mi mi li yin qar şı sın da Pres li ni də, Nyu to nu da unu dur san. Elə də çox otur ma ğa qoy­mur lar. Sal sa əla rəqs dir. Mən də do mi no dan baş qa

80

ADAMA GƏZMƏK QALIR

heç nə oy na ya bil mə di yi mə gö rə, çə tin lik lə gir dim rit mə. Ha mı ya sal sa da rit mə düş mə yi ar zu la yı ram. Sal sa nın rit mi na şı adam üçün fan tas ti ka dır. Bir ne­çə takt dan son ra baş la yır san özü nün çox is te dad lı ol du ğu na inan ma ğa.

Nə isə... Bu sal sa nı qo yaq bir kə na ra. Bir xır da de ta lı de yim, son ra. Bu rəqs də sə nin ne cə oy na ma­ğı nın heç bir əhə miy yə ti yox dur. Tə rəf­mü qa bi lin hər şe yi özü edir.

Elə bil, heç kim iş lə mir. Ha mı sə hə rə dək şən lən­mək is tə yir, vaxt isə az dır. Gə rək Tro pi ka na ya ça­tam. Möh tə şəm rəqs ta ma şa la rı na dün ya nın çox ye rin dən gə lib lər. Şou­ba let baş la yır. Sa kit pub li ka

bir ne çə də qi qə dən son ra rəq qas lar dan da çox hə­rə kət et mə yə baş la yır. Bir ne çə nə fər ye rin də yox, ara lıq da kı pil lə lər də otur ma ğa üs tün lük ve rir. Rəq­qa sə lər elə ürək dən, elə hə vəs lə, elə fə da kar lıq la oy na yır dı lar ki, san ki elə bu temp də cə bur da kı əs­ra rən giz Ma ri kon bul va rın dan qa çıb, 10­15 metr lik qa ya lar dan məş hur əl vi da mah nı sı nın sə da la rı al­tın da öz lə ri ni At lan tik okea nın ev boy da dal ğa la rı nın üs tü nə ata caq lar. Mu len Ruj dada bat mış dım, şə kil çək dir mək üçün oy na yır dı lar. Bur da isə san kı za­man xa rab olub. Gah qa ba ğa ge dir, gah da ki da la. Ayaq la rı nı yer dən üzüb hop pa nır, qış qı rır, oxu yur, şən lə nir ha mı. Var lı sı, ka sı bı, ağı, qa ra sı, bö yü yü,

81

ki­çi­yi,­qa­dı­nı,­ki­şi­si...­Ha­mı­sı­bi­zim­Azad­lıq­Mey­da­nın­dan­ki­çik­bir­yer­də­xoş­bəxt­ idi­.­Ya­za­ya­za­özü­mü­ itir­mi­şəm,­ bil­mi­rəm,­ har­da­yam,­ Ba­kı­da,­ yox­sa­Ha­va­na­da.­Ye­nə­də­nə­isə...

Ku­ba­nı­­dün­ya­da­məş­hur­edən­bir­də­Va­ra­de­ro­tu­rist­mər­kə­zi­dir.­Bu­ra­dün­ya­nın­hər­ye­rin­dən­gə­lir­lər.­Bu­ra­lar­ heç­Ku­ba­ya­ bən­zə­mir;­ san­ki­Ma­ya­mi­də­sən.­ Hər­ çe­şid­də­ iç­ki­lər,­ mə­zə­lər;­ çox­ ba­xım­lı,­ma­raq­lı­ ani­ma­si­ya­ proq­ram­la­rı,­ ra­ha­to­taq­lı­ otel­lər,­is­ti­ra­hət­ üçün­ nə­ la­zım­dır­sa,­ hər­ şey.­ Va­ra­de­ro­ya­gi­riş­ üçün­ xü­su­si­ bu­ra­xı­lı­şın­ ol­ma­lı­dır.­ Bur­da­ yer­li­əha­li­din­cəl­mir.­Çox­ba­ha­lı­dır­on­lar­üçün.­Ku­ba­lı­nın­or­ta­ay­lıq­əmək­haq­qı­sı­ 20­25$­dır.­Bu­pu­la­bir­ ay­ya­şa­yar­la­r?!­Bu­nun­la­be­lə­öl­kə­də­çox­az­sə­fil­gö­rər­si­niz.­Ku­ba­lı­lar­çox­qü­rur­lu­xalq­dır.­Fi­del­Kastro­nun­ ən­ bö­yük­ xid­mə­ti,­ ye­ni­ nə­sil­ ku­ba­lı­ ya­rat­maq­olub.­ 50­60­ il­ bun­dan­ əv­vəl­lər­dən­ fərq­li­ ola­raq,­müa­sir­ku­ba­lı­özü­nü­ku­ba­lı­ki­mi­hiss­edir,­Və­tə­ni­ni­se­vir.­Hər­yer­dən­təc­rid­olun­ma­la­rı­na­bax­ma­ya­raq,­çox­sa­vad­lı­ və­dün­ya­gö­rü­şü­nə­ma­lik­ in­san­lar­dı­lar.­

Fi­del­və­onun­qur­du­ğu­re­jim­ba­rə­də­is­tə­dik­lə­ri­fik­ri­söy­lə­yir­lər.­Kast­ro­ku­ba­lı­la­rın­qəl­bin­də­dir.­Re­jim­öl­kə­si­ol­ma­sı­na­bax­ma­ya­raq,­Fi­de­lin­port­ret­lə­ri­nə­və­hey­kəl­lə­ri­nə­ çox­ az­ rast­ gə­lə­ bi­lər­si­niz.­Əvə­zin­də,­hər­yer­də­Çe­Ge­va­ra­nın­şək­li­nə,­onun­ge­yin­di­yi­be­re­tə­ rast­ gəl­mək­olar.­Mən­də­Çe­nin­ qı­zı­lı­ rəng­də­beş­gu­şə­li­ul­duz­ta­xıl­mış­qa­ra­be­re­ti­ni­al­dım.­Bu­be­ret­ha­mı­ya­ya­ra­şır.­Yə­qin,­ha­mı­nın­ için­də­ya­şa­yan­azad­lıq­his­si­dir­bu­nun­sir­ri...­

Okea­nın­ kə­na­rın­da­ otu­rub­ nə­həng­ dal­ğa­la­rın­pən­cə­sin­dən­qur­tar­maq­is­tə­yən­qum­də­nə­cik­lə­ri­nin­mü­ca­di­lə­si­nə­ta­ma­şa­edi­rəm.­Həm­öz­lə­ri­ni,­həm­də­öz­lə­rin­dən­olan­sa­hi­li­qur­tar­maq­üçün­vu­ru­şur­qum­də­nə­cik­lə­ri...­Qos­qo­ca­man­ dal­ğa­la­rın­ son­da­ zə­rif­sa­hi­lin­qar­şı­sın­da­diz­çök­mə­lə­ri­nin­şa­hi­di­olu­ram­və­Ku­ba­nın­uzun­müd­dət­azad­qa­la­ca­ğı­na­ina­mım­ço­xa­lır.­

Ha­va­na­da­bir­ka­fe­var.­Ku­ba­ya­gə­lən­hər­kəs­or­da­ bir­ fin­can­ qəh­və­ iç­mək­ ar­zu­sun­da­dır.­Nə­ vaxt­sa,­He­min­qu­ey­boş­vaxt­la­rı­nı­ke­çi­rər­miş­bu­ka­fe­də.­Doğ­ru­dan­ da,­ bir­ He­min­qu­ey­ ab­ha­va­sı­ var­ bu­ra­da.­Ka­fe­köh­nə­şə­hə­rin­ içə­ri­şə­hə­ri­nin­ən­mər­kə­zi­kü­çə­sin­də­yer­lə­şir.­Di­var­da­ya­zı­çı­nın­şək­li,­ tə­bii­ki,­

82

ADAMA GƏZMƏK QALIR

məş­hur­qəl­ya­nı­ilə...­Ku­ba­da­məş­hur­ada­mın­si­qar­sız­şək­li­nə­az­az­rast­gə­lər­sən.­Hər­yer­də­si­qar­kul­tu­hiss­edir­sən.­Ən­məş­hur­si­qar­lar­dan­bi­ri­nin­adı­Ro­meo­və­Cül­yet­ta­dır.­Nə­əla­qə­si­ var­ si­qa­rın­ eşq­lə,­ mə­­həb­­bət­­lə­­?­ Hət­ta­məş­hur­ Qo­hi­ba­si­qar­ma­ğa­za­sı­nın­sa­hi­bi,­65­yaş­lı­ Mar­se­lo­ da­ izah­ edə­ bil­mə­di.­Əvə­zin­də­mə­nə­Ha­va­na­da­ke­çi­ri­lən­ dün­ya­da­ ye­ga­nə­ si­qar­fes­ti­va­lın­dan­ da­nış­dı.­Ku­ba­lı­ qa­dın­lar­ tü­tün­bü­kər­kən­ oxu­duq­la­rı­ mah­nı­nı­ züm­zü­mə­et­di­ və­ für­sət­dən­ is­ti­fa­də­ edib,­ Kast­ro­nun­si­ya­sə­ti­nə­ mü­na­si­bət­bil­dir­di.­Ku­ba­lı­lar­üçün­Fi­del­Kast­ro­doğ­ma­dır.­Söy­sə­lər­ də,­ onu­ çox­se­vir­lər.­ Var­lı­nın­ oğ­lu­olub,­ka­sıb­la­rın­mü­da­fiə­si­nə­ qal­xıb,­ mü­ba­ri­zə­ apa­ran­ adam­lar­

doğ­ma­olub­lar­ ta­ri­xən.­Kast­ro­Ku­ba­dan­Və­tən,­ku­ba­lı­dan­Və­tən­daş­ya­rat­dı.­ Tə­bii­ ki,­ ne­qa­tiv­ pro­ses­lər­dən­ də­ yan­ keç­mə­yib­ 50­ il­lik­Kast­ro­ si­ya­sə­ti,­ nə­ et­mək­ ola­r?­Bu­yol­elə­də­asan­ol­ma­yıb­axı.­Kast­ro­əs­lən­Sant­ya­qo­de­Ku­ba­şə­hə­rin­dən­dir.­ Ku­ba­nın­ ikin­ci,­dün­ya­nın­ isə­ bi­rin­ci­ ən­ bö­yük­mə­həb­bət­ şə­hə­ri­ Sant­ya­qo­de­Ku­ba.­Bu­şə­hər­də­bir­ ne­çə­ gün­ qa­lan­dan­ son­ra,­ bü­

83

tün­mə­həb­bət­əf­sa­nə­lə­ri­nin­qəh­rə­man­la­rı­nın­ elə­ bu­ yer­lər­dən­ol­du­ğu­nu­ dü­şü­nür­sən.­ İn­sa­nın­mə­nə­vi­dün­ya­sı­nın­nə­qə­dər­də­rin­ ol­du­ğu­nu­ an­la­yır­san.­ Bir­ şe­ir­yaz­mış­dım:­“Bü­tün­sev­gi­lə­rin­so­nu­ kə­dər­dir...”.­ Bu­ ka­sıb,­ dün­ya­si­vi­li­za­si­ya­sın­dan­ çox­çox­ uzaq­bir­şə­hər­də,­qa­ra­də­ri­li,­ya­şıl­göz­lü­qı­zın­ həs­rət­do­lu­ ba­xış­la­rı­na­ rast­gə­lən­dən­son­ra,­in­di­yə­dək­­sev­gi­ba­rə­də­ ya­zan­ şa­ir­lə­rin­ ha­mı­sı­na­ina­mım­ aza­lır,­ öz­ yaz­dı­ğı­mı­ isə­unut­ma­ğa­ ça­lı­şı­ram.­ “Mə­həb­bət­bir­bə­la­dır,­yox­dur­onun­dər­ma­nı”­əvə­zi­nə,­ “Mə­həb­bət­ bir­ dər­man­dır,­ sa­ğal­dar­ hər­ bə­la­nı”­ ya­zıl­say­dı,­yax­şı­ol­maz­dı­mı,­de­yə­dü­şü­nü­rəm­ Sant­ya­qo­ de­Ku­ba­nın­dar­kü­çə­lə­ri­nin­bi­rin­də,­ey­van­dan­asıl­mış­ pal­tar­la­rın­ al­tın­da­kı­ qəh­və­xa­na­nın­ hə­yə­tin­də­ “Ha­va­na­Club”­ içə­içə.­ Ha­va­na­ da­ha­ çox­ti­ca­rət­ şə­hə­ri­dir.­ Santya­qo­ de­Ku­ba­ isə­hiss­lər­şə­hə­ri.­Ha­va­na­da­ al­dı­ğım­ qa­ra­ ko­ra­lı­ da­ Sant­

ya­qo­ de­Ku­ba­da­ ba­ğış­la­dım.­Ən­axı­rın­cı­ pu­lu­mu­ da­ bu­ şə­hər­də­xərc­lə­yib­ get­mək­ is­tə­yir­dim.­ İn­san­la­rın­sə­mi­mi­li­yi,­mə­ni­bu­sö­zə­qo­yu­lan­abi­də­nin,­Pe­ru­da­nın­ şe­ir­lə­rin­də,­Ber­xe­sin­he­ka­yə­lə­rin­də­yox,­ sant­ya­qo­lu­la­rın­ qəlb­lə­rin­də­ol­du­ğu­na­inan­dır­dı.­Bu­ya­zı­nı­ya­zar­kən­ xə­ya­lən­ bir­ ne­çə­ də­fə­ o­yer­lər­də­ol­dum.­De­yə­sən,­heç­nə­də­yiş­mə­yib.­ Bu­ ya­xın­lar­da­ dost­la­rım­dan­ bi­ri­ Ku­ba­ya­ ge­də­cə­yi­ni­

söy­lə­di.­ Fi­kir­mə­ni­ gö­tü­rüb.­ Hər­dən­öz­özü­mə­fi­kir­lə­şi­rəm.­Ku­ba­nı­gör­mə­səy­dim,­hə­ya­ta­mü­na­si­bə­tim­ne­cə­olar­­dı­­?­Nə­də­­yi­­şər­­di­­?­Bu­sua­lın­ca­va­bı,­Ku­ba­dan­son­ra­kı­hə­ya­tı­mın­qa­lan­his­sə­si­nin­axı­rın­da­ ola­caq.­ Sağ­lıq­ ol­sun!­ Gö­rü­şə­rik.­ Ən­ azı,­ ya­şa­dı­ğı­nız­dan­da­ha­ çox­ ya­şa­maq­ üçün­Ku­ba­nı­gör­mə­yə­də­yər...

84

GÖRDÜN YEMƏK, DAHA NƏ DEMƏK?!

S ə­xa­vət­li­ tə­bi­ət,­ Ku­ba­ mil­li­ ku­li­na­ri­ya­sı­nın­hər­tə­rəf­li­ in­ki­şa­fı­ üçün­­həm­ tor­pa­ğın,­həm­də­

də­ni­zin­ bü­tün­ ne­mət­lə­ri­ni­ bəxş­edib.­ Mey­və­ və­ tə­rə­vəz­lər,­ heç­vaxt­də­niz­məh­sul­la­rı­­ki­mi­ku­ba­lı­nın­süf­rə­si­ni­tərk­et­mir.­Ku­ba­lı­lar­do­yun­ca­ye­mə­yi­ çox­se­vir­lər.­Bi­rin­ci­ye­mək­və­şi­rə­lər­qi­da­ra­sio­nu­na­da­xil­ol­ma­sa­da,­hər­iki­iş­ta­ha­çan­ye­mə­yi­­bö­yük­hə­vəs­lə­­çox­do­yum­lu,­yağ­lı­ana­ye­mək­lə­əvəz­edir­lər.­ Ət­lər­dən­ ən­ çox­ tə­lə­bat­do­nuz­əti­nədi.­Ay­rı­ca­üs­tün­lük­isə­tə­rə­vəz­lər­lə­pört­lə­dil­miş,­müx­tə­lif­acı­so­us­lar­la­ha­zır­lan­mış­tə­am­la­ra­ ve­ri­lir.­ Ümu­miy­yət­lə,­ ku­ba­lı­lar­acı­ qi­da­ hə­vəs­ka­rı­dır­lar:­ qır­mı­zı­acı­ bi­bər,­ qa­ra,­ du­za­ qo­yul­muş­zey­tun,­müx­tə­lif­əd­viy­yat­lar...­Ey­ni­za­man­da,­ku­ba­lı­duz­lu­ye­mək­lə­rin­ və­ du­zun­ qə­bu­lu­na­ ­ xü­su­si­diq­qət­gös­tə­rir.­Dən­li­bit­ki­lər,­qar­

ğı­da­lı,­ ma­nio­ka­ on­la­rın­ gün­də­lik­qi­da­ra­sio­nu­na­­da­xil­dir.

Ku­ba­mət­bə­xi­rən­ga­rəng,­ey­ni­za­man­da­ mü­rək­kəb­dir.­ Bu­ mət­bəx­də­ əsas­ üs­tün­lü­yü­ ya­ də­mir­tor­da­qı­zar­dıl­mış­ətə,­ya­da­sax­sı­ küp­lər­də­bi­şi­ril­miş­ətə­ve­rir­lər.­Na­har­və­şam­ye­mə­yi­ni­ isə­tə­rə­vəz­siz­ tə­səv­vür­ et­mək­müm­kün­süz­dür.­Oke­an­ba­lıq­la­rı,­kö­mür­də­qı­zart­ma­lar,­həm­çi­nin,­un­mə­mu­lat­la­rı­ bu­ra­lar­da­ çox­ məş­hur­dur.­Pen­dir­li­ əriş­tə,­ po­mi­dor­ so­us­lu­­pört­lə­dil­miş­ ət­ Ku­ba­ mət­bə­xi­nin­ən­ge­niş­ya­yıl­mış­ikin­ci­­­ana­ye­mə­yi­dir.­ Ev­ və­ çöl­ quş­la­rın­dan­sax­sı­ qab­lar­da­ ha­zır­la­nan­ tə­am­lar­isə­müx­tə­lif­çe­şid­li­tə­rə­vəz­və­so­us­lar­la­ bu­ mət­bə­xi­ tək­ra­re­dil­məz­edir.

Ku­ba­nın­mil­li­mət­bə­xi­nin­di­gər,­da­ha­ ta­nın­mış­ ­ ye­mə­yi­ “axia­ko­krio­lo”dır.­ Qa­tı­ hor­ra­dan­ ha­zır­la­nan­bu­ye­mə­yi­müx­tə­lif­çe­şid­lər­də­

Kuba mяtbяxi

Ərzaq:

550 qr qo yun əti30 qr bit ki ya ğı280 qr kar tof250 qr yer kö kü50 qr baş so ğan1 diş sa rım saq40 qr ma ri nə edil miş bol qar bi bə ri20 qr po mi dor20 qr ağ kəm turş şə rab50 qr ya şıl no xud30 qr hi sə ve ril miş to yu ğun döş əti6 qr gö yər ti, 0,02 qr dəf nə yar pa ğı, duz , is ti ot.

Hazırlanma qaydası:Əti 30-40 qram lıq ti kə lə rə bö lüb duz la ya raq, hər iki tə rə fi ni bit ki ya ğı və piy lə (be kon və ya qo-yun quy ru ğu ilə) qı zar dın. Üzə ri nə ət su yu əla və edib, ya-rım ha zır ha la dək bi şi rin. Sax sı qab lar da 4 nə fər lik pay la - qı zar dıl mış ət lə ri, da ha son ra ya şıl no xudu, kar tof di lim lə rini, kub şə kil li doğ ran mış yer kö künü, so ğanı, po mi doru, ağ şə rabı, bi-bəri, ki çik par ça la ra ay rıl mış döş ətini, xır da lan mış sa rım sağı, duz və is tio tu əla və edib bi şi rin. Süf rə yə ve ril dik də üzə ri nə tə zə doğ ran mış gö yər ti sə pin. Nuş ol sun!

85

ha­zır­la­maq­olar;­tə­rə­vəz­lər­və­əl­bət­tə­ki,­­bi­şi­ril­miş­ətin­­müx­tə­lif­növ­lə­ri.­Bu­mət­bə­xin­ şah­ təa­mı­ isə­ “Konq­ri”dir.­­Rəng­li­ lob­ya­dan­ ha­zır­lan­mış­ dü­yü­­və­ “Ar­ros­mo­ro”,­həm­çi­nin,­ “Mavr­lar­və­xris­ti­an­lar”­adı­ilə­ta­nı­nan­dü­yü­və­qa­ra­lob­ya­dan­ha­zır­la­nan­ye­mək­isə­­yal­nız­Ku­ba­ya­məx­sus­olan­dad­dır.

Qı­zar­dıl­mış­ba­nan­(pla­ta­nos)­Ku­ba­mət­bə­xi­nə­ nə­ vaxt­sa­ ­ Af­ri­ka­dan­gə­ti­ri­lən­qul­la­rın­ye­mək­mə­də­niy­yə­ti­dir.­Fu­funu­­­bu­cür­ha­zır­la­nan­ba­nan­la­ra­müx­tə­lif­inq­re­di­ent­lər­də­əla­və­ et­mək­ olar.­ Ça­ti­nos­ –­ iş­ta­ha­çan­­yün­gül­ qəl­ya­nal­tı,­ pla­ta­no­sun­ əsa­sın­da­ha­zır­la­nır.­Və­əgər­siz­Ku­ba­da­mey­və­şi­rə­si­si­fa­riş­edir­si­niz­sə,­müt­ləq­tə­zə­sı­xıl­mış­ol­ma­sı­hə­min­mey­və­nin­əsl­da­dın­dan­xə­bər­ve­rə­cək.

Cop­pe­lia­ don­dur­ma­sı­ bü­tün­ tu­rist­lər­ara­sın­da­məş­hur­dur.­Mət­bəx­dən­və­ye­mək­mə­də­niy­yə­tin­dən­da­nı­şan­da­ Ku­ba­­ qəh­və­si­ni­ diq­qət­dən­kə­nar­da­ qoy­maq­ ol­maz.­ Ku­ba­sa­ya­ğı­qəh­vəiç­mə­adə­ti­ ku­ba­lı­hə­ya­tı­nın­­ay­rıl­maz­his­sə­si­dir.­Gün­ər­zin­də­çox­bö­yük­miq­dar­da­içi­lən­qəh­və­tünd­və­ol­duq­ca­şi­rin­dir.­Şə­hər­lər­də­yer­lə­şən­ka­fe­lər­də,­ ey­ni­ za­man­da,­ ca­sas­ de­in­fu­si­ons,­is­tə­ni­lən­iç­ki­növ­lə­ri­nə­rast­

gəl­mək­olar.­De­mək­olar­ki,­ku­ba­lı­lar­is­ti­və­so­yuq­ iç­ki­lə­rin­ha­mı­sı­na­ ­bö­yük­miq­dar­da­şə­kər­əla­və­edir­lər.

Ku­ba­da­ na­har­ və­ şam­ ye­mək­lə­rin­də,­süf­rə­yə­şə­rab­ver­mək­adət­dir.­İş­ta­ha­çan­qis­min­də,­adə­ti­üz­rə,­Ka­ne­la­zos­rom­(bir­şü­şə­ro­mun­tər­ki­bi­nə­30­qr­dar­çın,­5­qr­mi­xək­da­xil­dir)­və­yün­gül­qəl­ya­nal­tı­ sa­yı­lan­ka­ve­zi­lo­ ­­kə­rə­ya­ğın­da­qı­zar­dıl­mış­pen­dir­təq­dim­olu­nur.­De­sert­ki­mi­mey­və­və­tünd­qəh­və­­ənə­nə­si­nə­bü­tün­ku­ba­lı­lar­əməl­edir.­Ən­çox­ tə­ləb­olu­nan­spirt­li­ iç­ki­lər­dən­ dün­ya­ şöh­rət­li­ ro­mun­adı­nı­ çək­mə­yə­bil­mə­rəm.­ “Ha­va­na­ Club”­ın­ üç­ nö­vü­ möv­cud­dur:­Car­ta­Oro­ (qı­zıl),­Car­ta­Blan­ca­ (ağ)­və­Ane­jo­(köh­nə),­han­sı­ki,­sax­la­ma­müd­də­ti­nə­gö­rə­fərq­lə­nir.­Ku­ba­lı­la­rın­se­vim­li­ro­mu­isə­Ane­jo­dur­(qiy­mə­ti­8­dol­lar­ara­sın­da­də­yi­şir).­

Adə­tən,­ tu­ris­tik­ res­to­ran,­ka­fe­və­bar­lar­ ­ özü­nə­məx­sus­ nə­fis­ şə­kil­də­ha­zır­lan­mış­­kok­teyl­lər­tək­lif­edir.­Ku­ba­nın­ta­nın­mış­kok­teyl­lə­ri­si­ya­hı­sı­da­“mo­xi­to”,­ “mu­la­ta”,­ ­ “sao­ko”,­ “Ku­ba­Lib­re”­və­­xü­su­si­lə­“day­ki­ri”­­qeyd­et­mə­li­yəm­ki,­bu­da­dün­ya­nın­ən­yax­şı­kok­teyl­on­lu­ğu­na­baş­çı­lıq­edir.

Aygün ƏZiMovA

Tə rə vəz və qo yun ətindən hazırlanan təam

86

GÖRDÜN YEMƏK, DAHA NƏ DEMƏK?!

86

Bяhram Gur man

Mяnim sevimli şшirniyyatıыm

8787

PAXLAvAXəmirin­yoğrulması­və­için­hazırlanması­şəkərburada­olduğu­kimidir.­Xəmir­0,5­mm­qalınlığında­yayılır.­Tavanın­dibinə­yağ­sürtülür­və­xəmir­qatı­sərilib­üstünə­3­04­mm­qalınlığında­iç­tökülür.­İçliyin­üstünə­ikinci­xəmir­qatı­salınır,­yağ­sür­tülüb­yenidən­içlik­tökülür­və­bu­qayda­8­10­qata­qədər­davam­etdirilir.­Sonra­paxlava­10x4­sm­ölçüdə­romb­şəklində­kəsilir,­üst­qatına­zəfəran­şirəsi­qatılmış­yumurta­sarısı­çəkilir.­Hər­paxlavanın­ortasına­yarım­ləpə­və­ya­püstə­qoyulur.­Paxlavanı­180­200­S­də­35­40­dəqiqə­bişirirlər.­Hazır­olmağa­15­dəq.­qalmış­üstünə­şərbət­və­yaxud­bal­tökülür.

ƏRZAQLARƏla buğda unu - 240 q, ərinmiş yağ - 60 q, üzlü süd - 80 q, yumurta - 1 əd., maya - 8 q, təmizlənmiş badam və ya qoz ləpəsi - 200 q, şəkər - 200 q, zəfəran - 0,4 q, vanilin - 0,2 q, bal - 20 q.

88

CANSAĞLIĞI, MƏHƏBBƏT!

89

B u gün lər öl kə miz də ha mı azər bay can lı la­rın ən əziz və se vim li bay ra mı olan, kö kü çox qə dim dövr lə rə ge dib­çı xan Nov ruz Bay ra mı na ha zır la şır. Şə kər bu ra lı, pax la­

va lı, qo ğal lı, qoz­fın dıq lı zən gin bay ram süf rə si Nov­ru zun əsas at ri but la rın dan dır. Məhz bu bay ram gün­lə rin də həm və tən lə ri mi zin «həzm­ra be dən ke çir di yi» şir niy yat və çə rəz bü tün re kord la rı ge ri də qo yur. Bu qi da lar nə də rə cə də ca na xe yir li di r? on la rı sağ lam­lı ğa zə rər vur ma dan nə qə dər ye mək ola r? Bu ki mi su al la ra, tə ba bə tə həsr olun muş or ta əsr Azər bay can mə xəz lə rin dən ət raf lı mə lu mat al maq olar. Bə zi qə­dim tə ba bət əl yaz ma la rı na mü ra ci ət edə rək, Nov ru­zun bay ram tə am la rı nın müa li cə vi xü su siy yət lə ri ba­rə də loğ man la rı mı zın fi kir lə ri ni öy rən mə yə ça lı şaq.

Nov­ruz­gün­lə­rin­də­bol­və­rən­ga­rəng­süf­rə­ənə­nə­si­nin­

kök­lə­ri­çox­qə­dim­za­man­la­ra­ge­dib­çı­xır.­Mə­lum­dur­ki,­VII­əsr­də­Azər­bay­can­da­İs­lam­di­ni­ya­yıl­ma­ğa­baş­la­na­na­dək,­öl­kə­əha­li­si­atəş­pə­rəst­olub­və­həm­və­tən­lə­ri­miz­Zər­düşt­Pey­ğəm­bə­rə­ta­pı­nıb.­Yaz­da­ge­cə­ ilə­gün­dü­zün­bə­ra­bər­ləş­di­yi­gün­Ye­ni­ili­qar­şı­la­yan­qə­dim­atəş­pə­rəst­lər­do­yun­ca­ye­mə­yi­mö­min­hə­yat­tər­zi­nin­mü­hüm­şərt­lə­rin­dən­he­sab­edir­di­lər.­Bu­müd­dəa­on­la­rın­mü­qəd­dəs­ki­ta­bı­«Aves­ta»da­da­təs­bit­olun­muş­du.­E.ə.­I­mi­nil­lik­də­ya­şa­mış­Zər­düşt­öz­ar­dı­cıl­la­rı­na­öy­rə­dir­di­ki,­əsl­din­dar­atəş­pə­rəst­müt­ləq­öz­sağ­lam­lı­ğı­nın­qay­ğı­sı­na­qal­ma­lı,­ vax­tın­da­və­düz­gün­qi­da­lan­ma­lı­və­bun­la­rın­nə­ti­cə­si­ki­mi­gör­kəm­cə­ürə­yə­ya­tan­ol­ma­lı­dır.­Baş­qa­söz­lə,­bi­zim­qə­dim­əc­dad­la­rı­mız­kök­lü­yü­mö­min­atəş­pə­rəst­lər­üçün­nor­mal­he­sab­edir­di­lər.­

Müa­li­cə­vi­ac­lıq­və­pəh­riz­lər­qə­dim­Azər­bay­can­da­müs­bət­qə­bul­edil­mir­di.­Zər­düşt­lük­di­ni­he­sab­edir­di­ki,­nü­mu­nə­vi­atəş­pə­rəst­«bir­qə­dər­do­lu,­qır­mı­zı­ya­naq,­sağ­lam­və­şən»­ol­ma­lı­dır.­As­ke­tizm,­tər­ki­dün­ya­lıq,­mü­tə­ma­di­və­ki­fa­yət­ qə­dər­ qi­da­lan­ma­maq,­ qi­da­nın­məh­dud­laş­dı­rıl­ma­sı­yo­lu­ilə­or­qa­niz­mə­zə­rər­vur­ma­ğın­di­gər­for­ma­la­rı­bö­yük­gü­nah­he­sab­olu­nur­du.­Əl­bət­tə,­zər­düşt­lü­yün­sağ­lam­hə­yat­tər­zi­kon­sep­si­ya­sı­nın­nə­də­rə­cə­də­düz­gün­olub­ol­ma­ma­sı­ba­rə­də­mü­ba­hi­sə­et­mək­olar.­La­kin­eti­raf­et­mək­la­zım­dır­ki,­qə­dim­yu­nan­mən­bə­lə­rin­də­o­dövr­Azər­bay­can­əha­li­si­nin­sağ­lam­və­uzu­nö­mür­lü­lü­yü­xü­su­si­qeyd­edi­lir­di.­

Qə­dim­atəş­pə­rəst­lər­tə­rə­vəz,­gö­yər­ti,­yağ,­qoz,­ət,­süd­və­müx­tə­lif­ şir­niy­ya­tı­ ən­ xe­yir­li­ ər­zaq­lar­ he­sab­ edir­di­lər.­Nov­ruz­da­və­di­gər­mil­li­bay­ram­lar­za­ma­nı­bay­ram­süf­rə­si­üçün­xö­rək­lər­də­məhz­on­lar­dan­ha­zır­la­nır­dı.­İs­la­mın­gə­li­şi­ilə­azər­bay­can­lı­la­rın­qi­da­re­ji­mi­çox­da­də­yiş­mə­di.­Şə­kər­bu­ra,­pax­la­va,­hal­va,­tər­ki­bin­də­bal,­qoz,­ba­dam­və­s.­olan­di­gər­bu­ki­mi­şir­niy­yat­lar­ye­nə­də­çox­is­ti­fa­də­edi­lir­di.­Ye­mə­yə­plov­dan­və­di­gər­is­ti­xö­rək­lər­dən­baş­la­yar,­şir­niy­yat­la­bi­ti­rər­di­lər.­Qi­da­qə­bu­lu­şər­bət­lə­mü­şa­yi­ət­olu­nur­du­(çay­və­qəh­və­çox­son­ra­lar­məş­hur­laş­dı).­O­za­man­he­sab­olu­nur­du­ki,­bu­xö­rək­lər­nə­in­ki­xe­yir­li­dir,­hət­ta­bir­sı­ra­xəs­tə­lik­lə­ri­müa­li­cə­edir.­

Pey ğəm bə rin tə ba bə ti Bay­ram­gün­lə­rin­də­ is­ti­fa­də­ olu­nan­ ər­zaq­la­rın­ və­ ha­

zır­la­nan­ xö­rək­lə­rin­müa­li­cə­vi­ xü­su­siy­yət­lə­ri­ ba­rə­də­Mə­həm­məd­Pey­ğəm­bə­rin­ (s.ə.s)­və­onun­məs­lək­daş­la­rı­nın­bir­ çox­ fi­kir­lə­ri­ bu­gü­nü­mü­zə­dək­ gə­lib­ça­tıb.­ Bu­ fi­kir­lər­Pey­ğəm­bə­rin­ hə­ya­tı­ və­ əməl­lə­ri­ ba­rə­də­ rə­va­yət­lər­dən­

НОВРУЗсаьламлыьын рящнидир

СЦФРЯСИ

90

iba­rət­olan­hə­dis­lər­də­öz­ək­si­ni­ta­pıb.­XVI­II­əsr­Azər­bay­can­tə­bi­bi­Mə­həm­məd­Bər­gü­şa­di­Şərq­şir­niy­ya­tı­və­qu­ru­mey­və­lə­rin­müa­li­cə­vi­ xü­su­siy­yət­lə­ri­ ba­rə­də­Mə­həm­məd­Pey­ğəm­bər­(s.ə.s)­və­onun­məs­lək­daş­la­rı­nın­fi­kir­lə­ri­ni­top­la­ya­raq,­ ki­tab­ tər­tib­ edib.­ «Tib­bi­nə­bə­vi»­ («Pey­ğəm­bə­rin­tə­ba­bə­ti»)­ad­la­nan­bu­ki­tab­ərəb­di­lin­də­dir.­­

Mə­həm­məd­Pey­ğəm­bə­rə­(s.ə.s)­aid­olan­bir­ifa­də­ni­hə­min­ki­tab­dan­iq­ti­bas­gə­ti­rək:­«Üzüm­gi­lə­si­nin­ətin­də­şə­fa,­qa­bı­ğın­da­isə­əziy­yət­var­dır».­Bu­za­man­nə­zər­də­tu­tu­lur­du­ki,­üzüm­qa­bı­ğı­pis­həzm­olu­nur­və­ba­ğır­saq­lar­da­qaz­əmə­lə­ gə­ti­rir.­ Bu­na­ gö­rə­ də­ gi­lə­lə­ri­ çey­nə­dik­dən­ son­ra,­qa­bıq­və­də­nə­lə­ri­ud­maq­yox,­at­maq­məs­lə­hət­gö­rü­lür­dü.­Nov­ruz­gün­lə­rin­də­ tə­zə­üzüm­möv­sü­mü­ol­ma­dı­ğın­dan,­onu­müx­tə­lif­cür­kiş­miş­lər­əvəz­edər­di.­Kiş­mi­şi­isə­Pey­ğəm­bə­ri­miz­or­qa­nizm­üçün­çox­fay­da­lı­ər­zaq­he­sab­edir­di.

Qay sı və kişmiş Qay­sı,­ kiş­miş,­ in­nab­

və­xon­ça­ya­qo­yu­lan­di­gər­ çə­rəz­lər­ ürə­yə­xe­yir­li­ ər­zaq­lar­ he­sab­olu­nur­du.­Qa­ra­ga­va­lı,­ ən­cir­ və­ al­bu­xa­ra­ qu­ru­la­rı­nın­qa­rı­nı­ bo­şalt­dı­ğı­ bil­di­ri­lir­di.­On­lar­dan­xalq­tə­ba­bə­tin­də­ qə­biz­lik­əley­hi­nə­is­ti­fa­də­olu­nur­du.­Ləb­lə­bi­ zü­lal­la­ zən­gin­ olub,­or­qa­niz­mə­ ümu­mi­ möh­kəm­lən­di­rən­tə­sir­edir.­La­kin­həd­dən­ar­tıq­is­ti­fa­də­olun­duq­da,­həz­mi­po­zur­və­köp­əmə­lə­gə­ti­rir.­Püs­tə,­xü­su­sən,­onun­da­xi­li­ya­şıl­qa­bı­ğı­ta­xi­kar­di­ya­(şid­dət­li­ürək­dö­yün­tü­sü)­əley­hi­nə­va­si­tə­ki­mi­is­ti­fa­də­olu­nur­du.­Onu­uzun­müd­dət­mü­tə­ma­di­ qə­bul­ et­dik­də­ürək­dö­yün­mə­nin­qar­şı­sı­nı­alır.­

Or­ta­ əsr­lər­ döv­rü­nün­məş­hur­ hə­kim­lə­ri­ Nov­ruz­ gün­lə­rin­də­süf­rə­yə­qo­yu­lan­ tə­am­la­rın­və­bi­şi­ri­lən­xö­rək­lə­rin,­şir­niy­yat­la­rın­ca­na­fay­da­sın­dan­çox­ya­zıb­lar.­Nov­ruz­süf­rə­si­nin­bə­zə­yi­olan­şə­kər­bu­ra­dan­baş­la­yaq.

Şə kər bu ra Qə­dim­ za­man­lar­ şə­kər­bu­ra­ «müa­li­cə­vi»­ şir­niy­yat­lar­

dan­bi­ri­he­sab­olu­nur­du.­Hə­lə­e.ə.­IV­əsr­də­qoz­və­şə­kər­dən­şə­kər­bu­ra­ for­ma­sın­da­ha­zır­lan­mış­ şir­niy­yat­lar­At­ro­pa­te­na­ (qə­dim­Azər­bay­can)­ ha­kim­lə­ri­nin­ se­vim­li­ ye­mə­yi­

idi.­ On­lar­ mö­min­ zo­ro­ast­rizm­ ar­dı­cı­lı­ ol­duq­la­rı­na­ gö­rə,­arıq­la­maq­dan­və­xəs­tə­gör­kəm­al­maq­dan­çox­qor­xur­du­lar.­Atəş­pə­rəst­lər­he­sab­edir­di­lər­ ki,­ in­san­xəs­tə­lə­nən­də­şər­al­la­hı­Əh­ri­ma­nın­ha­ki­miy­yə­ti­al­tı­na­dü­şür­və­pak­lı­ğı­nı­iti­rir.­Ona­gö­rə­qə­dim­ha­kim­lər­bir­qə­dər­kök­ol­ma­ğa­ça­lı­şır­dı­lar­və­şə­kər­bu­ra­da­on­la­ra­bu­iş­də­kö­mək­edir­di.­

Ni­za­mi­Gən­cə­vi­ Sa­sa­ni­ şa­hı­ Xos­ro­vu­ təs­vir­ edər­kən­ya­zır­dı­ ki,­ o,­ sə­hər­lər­ əzil­miş­ qoz­la­ tə­miz­ şə­kər­ ye­mə­yi­xoş­la­yır­dı.­Or­ta­əsr­mü­əl­li­fi­Mə­həm­məd­Mö­min­(XVII­əsr)­bu­ şir­niy­ya­tı­ «şə­kər­pa­ra»­ ad­lan­dınr,­ onun­müa­li­cə­vi­ xü­su­siy­yət­lə­ri­ni­sa­da­la­yır­dı:­«Bu­tə­am­be­yin­üçün­fay­da­lı­dır,­bə­də­ni­möh­kəm­lə­dir,­qan­ya­ran­ma­sı­na­kö­mək­edir,­ki­şi­

lik­gü­cü­nü­ar­tı­rır».­Gör­dü­yü­müz­ki­mi,­ar­tıq­çə­ki­və­da­mar­larm­

xo­les­te­rin­lə­ tu­tul­ma­sı­ əc­dad­la­rı­mı­zı­ qor­xut­mur­du.­ Ümu­miy­yət­lə,­ həd­dən­ zi­

ya­də­qə­bul­edil­mə­sə,­şə­kər­bu­ra­yax­şı­həzm­olu­nur­və­or­qa­nizm­üçün­heç­bir­ fə­sad­

tö­rət­mir.­Ənə­nə­yə­gö­rə,­ bir­ otu­ru­ma­ 2­3­şə­kər­bu­ra­ və­ ya­pax­la­va­dan­ ar­tıq­ye­mir­di­lər.­

Pax la va Yu­sif­ ibn­ İs­ma­yıl­

Xo­yi­ 1311­ci­ il­də­ or­ta­əsr­ tə­ba­bə­ti­ nöq­te­yi­nə­

zə­rin­dən­ pax­la­va­nın­ müa­li­cə­vi­ ­ ­ xü­su­siy­yət­lə­ri­ ba­rə­də­ ya­

zır­dı­ki,­o,­cin­si­qa­bi­liy­yə­ti­güc­lən­di­rir­və­be­yin­üçün­fay­da­lı­dır.­Bu­na­gö­rə­də­zeh­ni­əmək­lə­məş­ğul­olan­la­ra­­­alim­lə­rə,­ya­zı­çı­la­ra,­şa­ir­lə­rə,­döv­lət­xa­dim­lə­ri­nə­pax­la­va­ye­mə­yi­məs­lə­hət­gö­rür­dü­lər.­He­sab­edi­lir­di­ki,­sə­hər­ac­qa­rı­na­ye­yi­lən­bir­pax­la­va­həz­mi­yax­şı­laş­dı­rır,­ba­ğır­sa­ğı­ şlak­lar­dan­ tə­miz­lə­yir,­ qa­rı­na­ bo­şal­dan­ tə­sir­ edir,­qə­biz­lik­də­kö­mək­edir.­On­dan­xro­ni­ki­xo­le­sis­tit­za­ma­nı­öd­qo­vu­cu­ki­mi­də­is­ti­fa­də­olu­nur­du.­Həm­şə­kər­bu­ra­nın,­həm­də­pax­la­vanın­üs­tün­dən­az­ma­ye­ iç­mək­məs­lə­hət­gö­rü­lür­dü.­

Şir­niy­ya­tın­üs­tün­dən­bir­stə­kan­li­mon,­hey­va­və­ya­nar­şər­bə­ti­içir­di­lər.­Bu,­həzm­pro­se­si­ni­asan­laş­dı­rır,­mə­də­ba­ğır­sa­ğa­yax­şı­tə­sir­gös­tə­rir­di.­Son­ra­lar­pax­la­va­ilə­mi­xək,­hil,­ya­xud­baş­qa­əd­viy­yat­əla­və­olun­muş­tünd­çay­iç­mə­yə­baş­la­dı­lar­ki,­o­da­həz­mi­yax­şı­laş­dı­rır­dı.­He­sab­olu­nur­du­ki,­qəh­və­ça­ya­nis­bə­tən­şir­niy­yat­la­da­ha­pis­ tu­tur.­La­kin­

CANSAĞLIĞI, MƏHƏBBƏT!

91

Azər­bay­can,­Or­ta­Asi­ya­və­İran­dan­fərq­li­ola­raq,­Os­man­lı­İm­pe­ri­ya­sın­da­qəh­və­ge­niş­is­ti­fa­də­olu­nur­du.­Türk­lər­2-3­di­lim­yağ­lı­və­həd­dən­ar­tıq­şi­rin­türk­pax­la­va­sı­nın­üs­tün-dən­ xır­da­ stə­kan­la­ tünd-qəh­və­ içir­di­lər.­Çox­lu­ so­yuq­ su­və­sə­rin­ləş­di­ri­ci­iç­ki­iç­mək­isə­qə­ti­su­rət­də­məs­lə­hət­gö-rül­mür­dü.­

Qoz-fın­dıq­Şə­kər­bu­ra,­pax­la­va­və­di­gər­şir­niy­yat­la­rın­tər­ki­bin­də­ki­

qoz-fın­dıq­ba­rə­də­or­ta­əsr­lər­Azər­bay­can­tə­bi­bi­Mə­həm-məd­Mö­min­ de­yir­di:­ «Fın­dıq­ cin­si­ qa­bi­liy­yə­ti­ güc­lən­di­rir,­ba­ğır­saq­lar­üçün­fay­da­lı­dır,­am­ma­pis­həzm­olu­nur.­Fın­dıq­ye­mək­si­nə­və­ağ­ci­yər­lər­üçün,­xü­su­si­lə­ürə­yə­çox­xe-yir­li­dir».­Or­ta­əsr­lər­mü­əl­lif­lə­ri­ fın­dı­ğın,­qo­zun,­ba­da­mın,­şə­kər­bu­ra­və­pax­la­va­nın­fay­da­sın­dan­da­nış­maq­la­ya­na­şı,­on­la­rı­həd­dən­ar­tıq­ye­mə­mə­yi­də­məs­lə­hət­gö­rür­dü­lər­ki,­mə­də­də­ağır­lıq­his­si­ya­ran­ma­sın­və­həzm­po­zul­ma­sın.­

­Bal­Qeyd­et­mək­la­zım­dır­ki,­o­vaxt­lar­şir­niy­yat­lar,­əsa­sən,­

bal­ ilə­ ha­zır­la­nır­dı.­ Bu­ həm­ şir­niy­ya­tın­ da­dı­nı,­ həm­ də­sağ­lam­lıq­üçün­fay­da­sı­nı­ar­tı­rır­dı.­

Mil­li­bay­ram­lar­və­ənə­nə­vi­mət­bəx­Azər­bay­can­xal­qı-nın­mil­li­mə­də­niy­yə­ti­nin­zən­gin­xə­zi­nə­si­dir.­Or­ta­əsr­tə­bib-lə­ri­nin­məs­lə­hət­lə­ri­bu­gün­də­öz­əhə­miy­yə­ti­ni­ itir­mə­yib.­Bü­tün­de­yi­lən­lər­bir­ da­ha­onu­gös­tə­rir­ ki,­ biz­əc­dad­la­rı-mız­dan­hə­lə­çox­şey­öy­rə­nə­bi­lə­rik.

Fərid ƏlƏkbƏrli, tarix elmləri doktoru

92

93

94

­­­­­­­­­­­­­DAŞ-QAŞ

Daшın

U şaq­vax­tı­nə­nə­min­boy­nu­na­tax­dı­ğı,­qə­ri-bə­rəng­ça­lar­la­rı­olan­mun­cuq­la­ra­oyun-caq­ ki­mi­ ba­xar­dım­ və­ öz-özü­mə­ su­al­edər­dim:­gö­rə­sən,­nə­nəm­ni­yə­boy­nun­da­

oyun­caq­gəz­di­ri­r?­Nə­nəm­ isə­su­al­do­lu­ba­xış­la­rı­mın­qar­şı­lı­ğın­da­de­yər­di­ki,­“Ba­la,­oyun­caq­de­yil,­zobum­var,­ona­gö­rə­ta­xı­ram,­yox­sa­bu­xəs­tə­lik­mə­ni­çox­dan­öl­dür­müş­dü”.­Bö­yü­yüb­ağ­lım­kə­sən­dən­son­ra­eşi­dib­və­oxu­yub­öy­rən­dim­ki,­“nə­nə­min­oyun­ca­ğı”­elə-be­lə­oyun­caq­de­yil­miş,­nə­in­ki­“zob”un,­hət­ta­ay­rı­xəs­tə­lik-lə­rin­də­əla­cı­imiş.­Yə­qin,­­söh­bə­tin­kəh­rə­ba­dan­get-di­yi­ni­hiss­et­di­niz.­Bə­li,­“Daş-qaş”­rub­ri­ka­sı­nın­bu­də-fə­ki­sa­yın­da­ha­mı­nın­xoş­la­dı­ğı,­di­gər­qiy­mət­li­daş­lar-dan­fərq­li­ola­raq,­heç­bir­zə­rə­ri­ol­ma­yan,­xe­yir­xah­lıq­rəm­zi­ki­mi­ta­nı­nan­kəh­rə­ba­dan­söz­aça­ca­ğıq.

Qul­dan­qiy­mət­li...Lit­va­lı­la­rın­ “qin­ta­ras”,­ rus­la­rın­ “ala­tır”,­ al­man­la­rın­

“barnş­teyn”,­uk­ray­na­lı­la­rın­“burş­tın”­ad­lan­dır­dıq­la­rı­kəh­rə-

ba­(la­tın­-­“am­ber”)­di­gər­daş-qaş­lar­la­mü­qa­yi­sə­də­qiy­mət­li­he­sab­olun­ma­sa­da,­öz­ecaz­kar­lı­ğı­ilə­in­san­la­rın­diq­qə­ti­ni­cəlb­edib.­Ta­ri­xi­mən­bə­lə­rə­go­rə,­Mi­sir­fi­ro­nu­Tu­tan­xa­mo-nun­da­ ta­cı­ ­kəh­rə­ba­ ilə­bə­zə­di­lib­miş.­Ro­ma­ im­pe­ra­to­ru­Ne­ro­nun­ ha­ki­miy­yə­ti­ dövr­lə­rin­də­ isə­ kəh­rə­ba­dan­ in­şa­at­ma­te­ria­lı­ ki­mi­ is­ti­fa­də­ olu­nub.­ Onun­la­ vil­la­la­rı,­ ho­vuz­la­rı­bə­zə­yib­lər.­İm­pe­ra­to­run­özu­isə­qa­ra­kəh­rə­ba­nı­da­ha­çox­se­vər­miş.­Qə­dim­mən­bə­lə­rə­gö­rə,­hət­ta­Ne­ro­nun­döv­rün-də­kəh­rə­ba­dan­dü­zəl­dil­miş­ki­çik­ fi­qur­bir­qul­dan­qiy­mət­li­olub.­Çin­və­Ya­po­ni­ya­da­isə­im­pe­ra­tor­lar­əj­da­ha­qa­nı­nın­rən­gi­ni­ xa­tır­lat­dı­ğı­na­ gö­rə,­ al­ba­lı­ rəng­li­ kəh­rə­ba­nı­ da­ha­çox­se­vər­di­lər.­Məş­hur­ital­yan­sə­nət­çi­lə­ri­-­Stra­di­va­ra­nın,­Qvar­ne­rin­ və­Mio­ti­nin­ skrip­ka­la­rı­ kəh­rə­ba­ qa­tıl­mış­ lak­la­lak­lan­mış­dı.­Geo­loq­la­rın­araş­dır­ma­la­rı­gös­tə­rir­ki,­kəh­rə­ba­oli­qo­sen­era­sın­da­(20-30­mil­yon­il­bun­dan­əv­vəl)­möv­cud­ol­muş­ağac­la­rın­şi­rə­sin­dən­ya­ra­nıb.­Kəh­rə­ba­dan­müş­tük,­təs­beh,­mun­cuq­və­di­gər­bə­zək­əş­ya­la­rı­dü­zəl­di­lir.­Kəh­rə-ba­ya­əsa­sən­Şər­qi­İn­gil­tə­rə,­Ni­der­land,­Da­ni­mar­ka,­İs­veç,­Fin­lan­di­ya,­Bal­tik­ya­nı­öl­kə­lər­də­rast­gə­li­nir.­

nя fяrQиi var kи...

95

Kəh­rə­ba­ota­ğın­sir­riBu­qiy­mət­li­ daş­la­bağ­lı­ma­raq­lı­mə­qam­lar­dan­bi­ri­ də­

XX­əsr­də­Ru­si­ya­da­ itən­və­hə­lə­də­ təd­qi­qat­çı­lar­ tə­rə­fin-dən­ ax­ta­rış­la­rı­ da­vam­ edən­ kəh­rə­ba­ otaq­dır.­ Bir­ qə­dər­kəh­rə­ba­ota­ğı­nın­ta­ri­xi­ba­rə­də.­Ta­ri­xi­mən­bə­lə­rə­gö­rə,­bu­otaq­XVI­II­əsr­də­Prus­si­ya­kra­lı­I­Frid­rix­Vil­hel­min­gös­tə­ri­şi­ilə­me­mar­And­re­as­Şlyu­ter­və­us­ta­Qodf­rid­Tus­so­tə­rə­fin-dən­dü­zəl­di­lib.­1716-cı­il­də­I­Frid­rix­Vil­helm­kəh­rə­ba­ota­ğı­hə­min­dövr­də­bir­sı­ra­hər­bi­uğur­la­ra­ im­za­atan­­I­Pyot­ra­hə­diy­yə­edib.­Kəh­rə­ba­otaq­Pe­ter­bur­qa­gə­ti­ril­dik­dən­son-ra,­əv­vəl­cə­Qış­Sa­ra­yın­da,­son­ra­Çar­kən­din­də­(Sars­ko­ye­se­lo)­yer­ləş­di­ri­lir.­­

İkin­ci­ Dün­ya­ mü­ha­ri­bə­si­nə­ qə­dər­ mü­ha­fi­zə­ olu­nan­kəh­rə­ba­ otaq­ 1941-ci­ il­də­ yo­xa­ çı­xır.­ Təd­qi­qat­çı­lar­ kəh-rə­ba­ ota­ğın­ 1941-ci­ il­də­ fa­şist­lə­rin­ in­cə­sə­nət­ nü­ma­yən-də­lə­rin­dən­ iba­rət­ xü­su­si­ «Kunst­ko­mis­si­on»­ad­lı­ qə­ni­mət­dəs­tə­si­tə­rə­fin­dən­36­sa­at­ər­zin­də­sö­kü­lə­rək,­Al­ma­ni­ya­ya­apa­rıl­dı­ğı­nı­eh­ti­mal­edir­lər.­Bə­zi­eh­ti­mal­la­ra­gö­rə,­kəh­rə­ba­

otaq­Ka­li­ninq­rad­(əv­vəl­ki­adı­Kön­niqs­berq)­şə­hə­ri­nin­mər-kə­zin­də­yer­lə­şən­və­bir­müd­dət­bu­şə­hə­rin­ ­ko­men­dan­tı­olan­ge­ne­ral­Ot­to­fon­Lya­şın­qə­rar­gah­ki­mi­is­ti­fa­də­et­di­yi­bun­ker­də­giz­lə­di­lib.­Və­ha­zır­da­da­bu­bun­ker­də­dir.­

Ta­rix­çi­Ser­gey­Tri­fo­nov­de­yir­ki,­Ka­li­ninq­rad­da­kı­iki­metr-lik­ be­ton­ al­tın­da­ yer­lə­şən­ bun­ker­də­mü­ha­ri­bə­dən­ son­ra­in­san­aya­ğı­dəy­mə­yən­çox­lu­say­da­otaq­var.­O­əmin­dir­ki,­həm­kəh­rə­ba­otaq,­həm­də­Rey­xin­4­mil­yard­dol­lar­də­yə­ri­olan­qı­zıl­eh­ti­yat­la­rı­bu­bun­ker­də­giz­lə­di­lib.­Ta­rix­çi­bil­di­rir­ki,­bun­ke­rin­də­rin­li­yi­12­metr­dir,­am­ma­in­di­yə­dək­təd­qi­qat-çı­lar­7­metr­dən­aşa­ğı­düş­mə­yib­lər.

Di­gər­mə­lu­mat­lar­da­isə­çə­ki­si­6­ton­olan­və­50­kvad­rat-metr­lik­ota­ğı­bə­zə­yən­kəh­rə­ba­daş­la­rın­mü­ha­ri­bə­baş­la­dıq-dan­son­ra­ar­xa­cəb­hə­yə­kö­çü­rül­dü­yü­bil­di­ri­lir.­De­yi­lən­lə­rə­gö­rə,­Sta­li­nin­əm­ri­ilə­so­vet­bər­pa­çı­la­rı­mü­ha­ri­bə­baş­la­ya-na­dək­kəh­rə­ba­ota­ğın­su­rə­ti­ni­ha­zır­la­yıb­lar.­Eh­ti­mal­la­ra­gö-rə,­al­man­lar­məhz­kəh­rə­ba­ota­ğın­su­rə­ti­ni­apa­rıb­lar.­Ota­ğın­ori­ji­na­lı­isə­Sta­lin­tə­rə­fin­dən­SSRİ-yə­hər­bi­tex­ni­ka,­sur­sat­

96

və­ər­zaq­yar­dı­mı­edən­Ar­mand­Ham­me­rə­hə­diy­yə­olu­nub.­Gö­rün­dü­yü­ki­mi,­hə­lə­ki­nə­ta­rix­çi­lər,­nə­müs­tə­qil­təd­qi­qat-çı­lar,­nə­də­rəs­mi­şəxs­lər­kəh­rə­ba­otaq­la­bağ­lı­doğ­ru-dü-rüst­açıq­la­ma­ve­rə­bil­mir­lər.­XX­əs­rin­ən­bö­yük­sir­lə­rin­dən­olan­bu­mü­əm­ma­sir­ri­ni­qo­ru­yub-sax­la­maq­da­dır.

Böy­rək­da­şı­nın­qə­ni­miKəh­rə­ba­qiy­mət­li­daş­ol­ma­sa­da,­ta­qə­dim­za­man­lar-

dan­ in­di­yə­qə­dər­müa­li­cə­vi­xü­su­siy­yət­lə­ri­nə­gö­rə,­di­gər-lə­ri­ni­üs­tə­lə­yib.­Bo­ğa­zın­da­qal­xan­va­ri­vəz­olan­in­san­la­ra­bo­yun­la­rı­na­uzun­ il­lər­də­niz­də­qa­lıb,­ca­nı­na­yod­çək­miş­kəh­rə­ba­ tax­maq­məs­lə­hət­gö­rü­lüb.­Bun­dan­baş­qa,­kəh-rə­ba­ bio­ge­nik­ ener­ji­yə­ ma­lik­ ol­du­ğun­dan,­ qır­mı­zı­ qan­hü­cey­rə­lə­ri­nin­ par­ça­lan­ma­sı­nın­ qar­şı­sı­nı­ alır,­ qa­nın­ lax-ta­lan­ma­sı­nı­ən­gəl­lə­yir.­Tə­sa­dü­fi­de­yil­ki,­qa­nın­kö­çü­rül­mə-si­və­kon­serv­ləş­di­ril­mə­si­üçün­alət­lə­ri­məhz­kəh­rə­ba­dan­ha­zır­la­yır­lar.­Kəh­rə­ba,­ xü­su­si­lə­ də,­ ağ­ rəng­də­ola­nı­ göz­zə­if­li­yi­nin,­ ka­ta­rak­ta­nın,­ an­gi­na­ və­ ürək­ ca­tış­maz­lı­ğı­nın­müa­li­cə­sin­də­ef­fekt­ve­rir.­O,­qa­nax­ma­nı­və­ürək­bu­lan­ma-nı­sax­la­yır,­böy­rək­dən­da­şı­qo­vur,­həm­çi­nin,­si­dik­qo­vu­cu­qüv­və­si­bö­yük­dür.­Al­ma­ni­ya­da­pro­tes­tant­lı­ğın­əsa­sı­nı­qo-yan­və­ona­rəh­bər­lik­edən­da­hi­is­la­hat­çı­Mar­tin­Lü­ter­(XV-XVI­əsr­lər)­ci­bin­də­da­im­kəh­rə­ba­gəz­di­rər­miş­ki,­böy­rək-lə­rin­də­daş­əmə­lə­gəl­mə­sin.

Tor­paq­kəh­rə­ba­sıToz­ha­lın­da­su­ilə­içil­dik­də­mə­də­xəs­tə­lik­lə­ri­ni­müa­li­cə­

edir.­ Bal­ ilə­ qa­rı­şı­ğı­ göz­ və­ qu­laq­ xəs­tə­lik­lə­rin­də­ fay­da-lı­dır.­ Kəh­rə­ba­dan­ alın­mış­ yağ­ və­ na­şa­tır­ spir­ti­ isə­ ürək-get­mə­za­ma­nı­is­ti­fa­də­olu­nur.­Baş­gi­cəl­lən­mə,­şiş­lər,­bərk­ös­kü­rək,­ epi­lep­si­ya­dan­ əziy­yət­ çə­kən­lə­rə­ üzər­lə­rin­də­kəh­rə­ba­ sax­la­maq­ töv­si­yə­ edi­lir.­ Bun­dan­ baş­qa,­ psi­xi­ca­tış­maz­lı­ğı,­ qız­dır­ma­sı­ olan­lar,­ qu­laq­la­rı­ zə­if­ eşi­dən­lər­üçün­ də­ kəh­rə­ba­ məs­lə­hət­ gö­rü­lür.­ Li­to­te­ra­pi­ya­ (daş-qaş­la­ müa­li­cə)­ ilə­ məş­ğul­ olan­ mü­tə­xəs­sis­lər­ bil­di­rir­lər­ki,­ ha­mi­lə­ qa­dın­üzə­rin­də­da­im­kəh­rə­ba­gəz­di­rər­sə,­ dö-lü­qo­ru­yar­və­do­ğu­şu­ra­hat­ke­çər.­Onu­da­qeyd­edək­ki,­qə­dim­mən­bə­lər­də­ kəh­rə­ba­dan­ha­zır­lan­mış­min­lər­lə­ re-sep­tə­rast­gəl­mək­müm­kün­dur.­İn­di­də­kəh­rə­ba­dan­müx-tə­lif­dər­man­lar­ha­zır­la­nır;­mə­sə­lən,­D3­kəh­rə­ba­ tur­şu­su,­an­ti­sep­tik­məh­lul­ sa­yı­lan­ yod,­ rev­ma­tizm­üçün­maz,­ diş­pas­ta­la­rı­na­əla­və­olu­nan­mad­də­lər­və­s.­Müa­sir­təd­qi­qat-çı­lar­bil­di­rir­lər­ki,­kəh­rə­ba­nın­müa­li­cə­vi­xü­su­siy­yət­lə­ri,­tər-ki­bin­də­eti­le­nin­ ol­ma­sı­ ilə­ bağ­lı­dır.­Bun­dan­baş­qa,­ da­ha­güc­lü­müa­li­cə­vi­ tə­si­rə­ma­lik­kəh­rə­ba­də­niz­dən­de­yil,­ tor-paq­dan­ ta­pı­lan­lar­dır.­Nə­qə­dər­qə­ri­bə­ol­sa­da,­kəh­rə­ba-nın­kö­mək­li­yi­ilə­su­yun­zə­hər­li­olub-ol­ma­dı­ğı­nı­mü­əy­yən-ləş­dir­mək­müm­kün­dür.­De­yi­lən­lə­rə­gö­rə,­kəh­rə­ba­zə­hər­li­su­ya­atıl­dıq­da­su­dan­qı­ğıl­cım­lar­çı­xır­və­cır­tıl­tı­sə­si­gə­lir.­

­­­­­­­­­­­­­DAŞ-QAŞ

97

İn­su­lin­“ba­za­sı”Ye­ri­gəl­miş­kən,­XX­əs­rin­ikin­ci­ya­rı­sın­dan­eti­ba­rən,­Ru-

si­ya­nın­Ka­li­ninq­rad­vi­la­yə­tin­də­ya­ra­dıl­mış­kom­bi­nat­da­is-teh­sal­olu­nan­kəh­rə­ba­tur­şu­sun­dan­da­müa­li­cə­məq­sə­di­lə­is­ti­fa­də­olu­nur.­Mü­tə­xəs­sis­lər­bil­di­rir­lər­ki,­bu­ tur­şu­əsəb­sis­te­mi­ni­ tən­zim­lə­yir,­böy­rək­və­ba­ğır­saq­la­rın­ fəa­liy­yə­ti­ni­yax­şı­laş­dı­rır,­so­yuq­dəy­mə­ni­çı­xa­rır.­Bun­dan­baş­qa,­ürək­əzə­lə­lə­ri­nin­pa­to­lo­gi­ya­la­rı,­art­rit­lə­rin­müa­li­cə­si,­qan­az­lı­ğı,­nar­koz­dan­son­ra­nə­fə­sal­ma­nı­ tən­zim­lə­mək­üçün­məs­lə-hət­li­dir.­Bu­tur­şu,­həm­çi­nin,­fi­zi­ki­və­əq­li­ak­tiv­li­yi­yük­səl­dir,­ağır­xəs­tə­lik­dən­son­ra­or­qa­niz­min­gü­cü­nü­bər­pa­edir,­bey-nə­ay­dın­lıq­gə­ti­rir,­in­sa­nın­spirt­li­iç­ki­lər­lə­bağ­lı­lı­ğı­nı­azal­dır,­iç­ki­dən­ son­ra­ baş­gi­cəl­lən­mə­ni­ ara­dan­ gö­tü­rür.­ Qan­da­kı­xo­les­te­ri­ni­azalt­maq­la­və­in­su­lin­ha­sil­et­mək­lə­şə­kər­xəs-tə­lə­rin­də­ in­su­lin­və­di­gər­dər­man­la­ra­olan­eh­ti­ya­cı­mi­ni-mu­ma­en­di­rir.­Qlü­ko­za­ilə­kəh­rə­ba­tur­şu­su­nun­qa­rı­şı­ğı­isə­id­man­çı­lar­da­uzun­çə­kən­məşq­pro­se­sin­dən­son­ra­ya­ra-nan­yor­ğun­lu­ğu­ara­dan­qal­dı­rır,­həm­çi­nin,­on­la­rın­or­qa­niz-mi­nin­fi­zi­ki­yü­kə­tez­və­asan­uy­ğun­laş­ma­sı­na­kö­mək­edir.­Ha­mi­lə­lik­za­ma­nı­bu­tur­şu­ana­nın­or­qa­niz­mi­nin­hor­mo­nal­qu­rul­ma­sı­nı­asan­laş­dı­rır,­tok­si­ko­zun­qar­şı­sı­nı­alır,­müx­tə-lif­ağır­laş­ma­la­rın­baş­ver­mə­eh­ti­ma­lı­nı­azal­dır.­Do­ğuş­dan­son­ra­kəh­rə­ba­tur­şu­su­ana­or­qa­niz­mi­ni­tez­bər­pa­edir­və­sü­dün­miq­da­rı­nı­ar­tı­rır.­Kəh­rə­ba­ya­ğı­da­çox­bö­yük­ tib­bi­

ef­fek­tə­ma­lik­dir.­Bu­yağ­an­ti­sep­tik­və­vi­rus­əley­hi­nə­xas-sə­yə­ma­lik­dir,­ya­ra­la­rı­tez­sa­ğal­dır.­Zey­tun,­ərik­yağ­la­rı­ilə­qa­rı­şı­ğın­dan­də­ri­xəs­tə­lik­lə­rin­də­müa­li­cə­və­ma­saj­məq-sə­di­lə­is­ti­fa­də­olu­nur.­Kəh­rə­ba­oy­naq­xəs­tə­lik­lə­ri­za­ma­nı­da­ef­fekt­li­dir.­Be­lə­ki,­qan­döv­ra­nı­nı­bər­pa­edir­və­duz­la­rın­or­qa­nizm­dən­çıx­ma­sı­na­sə­bəb­olur.

Kəh­rə­ba­və­ma­gi­yaKəh­rə­ba­ ast­ro­no­mi­ya­ üçün­ də­ ma­raq­lı­ ob­yekt­ olub.­

Mə­sə­lən,­hə­lə­qə­dim­dövr­lər­dən­mü­nəc­cim­lər­bu­da­şı­Şir­bür­cü­ al­tın­da­ do­ğu­lan­lar­ üçün­ “til­sim­li­ daş”­ he­sab­ edib-lər.­Bə­zi­lə­ri­isə­Bu­ğa­la­rın­bu­da­şı­gəz­dir­mə­si­ni­məs­lə­hət­gör­mür­dü.­De­yi­lən­lə­rə­gö­rə,­kəh­rə­ba­Bu­ğa­la­ra­zi­yan­ve-rə­bi­lər.­Kəh­rə­ba­nın­mis­tik­xü­su­siy­yət­lə­ri­ba­rə­də­də­xey­li­mə­lu­mat­var.­Qə­dim­inanc­la­ra­gö­rə,­kəh­rə­ba­pis­göz­dən,­sehr­dən,­ca­du­dan­qo­ru­yur.­Məhz­bu­na­gö­rə­də­müx­tə­lif­xalq­lar­ara­sın­da­kəh­rə­ba­amu­let­dəb­də­olub.­Kör­pə­lə­rin­ge­yi­mi­nə­kəh­rə­ba­mun­cuq­ta­xar­mış­lar­ki,­pis,­za­lım­qüv-və­lər­on­dan­uzaq­ol­sun.­Hət­ta­İran­şa­hı­üzə­rin­də­kəh­rə­ba­mun­cuq­gəz­di­rər­miş­ki,­sui-qəsd­lə­üz­ləş­mə­sin.­Qə­dim­rus­və­pol­yak­ailə­lə­rin­də­uşa­ğa­süd­ve­rən­qa­dın­la­rın,­da­yə­lə-rin­boy­nu­na­ağır­kəh­rə­ba­asar­mış­lar­ki,­uşaq­pis­niy­yət-dən,­nə­zər­dən­qo­run­sun.

İLKİN

98

­­­­­­­­­­­­­TARİXİ-NADİR

“Qяdimdяn dя qяdim...

BиНяГяДи”М!

A zər­bay­can­əra­zi­si­nin­nə­az-nə­çox,­190­min­il­bun­dan­əv­vəl­ki­tə­bi­ət­alə­mi­ni­öy-rən­mək­ müm­kün­dür.­ Təd­qi­qat­çı­la­rın­hə­min­döv­rə­ən­asan­və­ma­raq­lı­sə­ya-

hə­ti­məhz­bir­yol­dan­ke­çir­ki,­o­da­vax­ti­lə­qır­gö­lü­ol­muş­ Bi­nə­qə­di­ dör­dün­cü­ dövr­ fau­na­ və­ flo­ra­ qə-bi­ris­tan­lı­ğı­dır.­O,­mil­yon­lar­la­qə­dim­hey­van­və­bit­ki­qa­lıq­la­rı­nı­Or­ta­Pleys­to­sen­dən­ke­çən­əs­rin­or­ta­la­rı-na­qə­dər­giz­li­sax­la­yıb.­1938-ci­il­də­Bi­nə­qə­di­kən­di­əra­zi­sin­də­aş­kar­lan­mış,­qə­dim­döv­rün­tə­biə­ti­nə­aid­fakt­lar­xə­zi­nə­si­he­sab­olu­nan­bu­qə­bi­ris­tan­lı­ğın­ya-ran­ma­sı­və­xa­rak­te­ri­be­lə­izah­olu­nur.

Təx­mi­nən,­200­min­il­bun­dan­ön­cə­in­di­ki­Azər­bay­can­əra­zi­si,­xü­su­sən­də­Ab­şe­ron­ya­rı­ma­da­sı­müa­sir­dövr­də-ki­ki­mi­neft­göl­mə­çə­lə­ri,­ba­taq­lıq­la­rı,­üzə­ri­ni­neft­pər­də-si­ört­müş­su­yığ­naq­la­rı,­həm­çi­nin,­neft­və­qaz­püs­kü­rən­pal­çıq­vul­kan­la­rı­ilə­zən­gin­olub.­Neft­li-ma­zut­lu­göl­lər­dən­bi­ri­in­di­ki­Bi­nə­qə­di­qə­sə­bə­sin­də­yer­lə­şir.

Vax­ti­lə­60-70­hek­tar­sa­hə­ni­əha­tə­edən­Bi­nə­qə­di­qır­gö­lü­son­ra­lar­geo­lo­ji­pro­ses­lər­nə­ti­cə­sin­də­tə­pə­yə­çev­ri-lib,­ta­ma­mi­lə­qu­ru­yub­və­ero­zi­ya­ya­mə­ruz­qa­lıb.­VI­əsr­də­(eh­ti­mal­var­ki,­da­ha­qə­dim­də­-­S.H.)­hə­min­əra­zi­də­Bi-nə­qə­di­kən­di­sa­lı­nıb.­Kənd­döv­rü­mü­zə­dək­o­qə­dər­ge-niş­lə­nib­ki,­elm­üçün­zən­gin­mi­ras­sax­la­yan­qə­bi­ris­tan­lıq­ha­zır­da­cə­mi­1,5­hek­tar­əra­zi­ni­əha­tə­edir.­Bu­ki­çik­sa­hə­daş­laş­mış­qır,­na­zik­qum­və­ot­tə­bə­qə­lə­rin­dən­iba­rət­dir.­

Boz­qurd­­kəlləsi­və­alt­çənəsi

99

Ab­şe­ron­ tə­bi­ət­ abi­də­si­ sta­tu­su­na­ ma­lik­ bu­ qə­bi­ris-tan­lıq­da­ qı­rın­ qa­lın­lı­ğı­ 4­metr­dir.­ La­kin­ qa­zın­tı­lar­ sü­but­edir­ki,­kən­din­ti­kin­ti­lə­ri­al­tın­da­olan­his­sə­lər­də­bu­rə­qəm­7-ni­ke­çir.­Əra­zi­aş­kar­olu­nan­da­sü­mük­və­bit­ki­qa­lıq­la­rı,­hət­ta­ye­rin­üzə­ri­nə­çı­xıb­mış.­1938-53-cü­ il­lə­rin­qa­zın­tı-la­rın­da­bu­ra­dan,­ümu­mən,­300-ə­qə­dər­hey­van­və­bit­ki­nö­vü­qa­lı­ğı­ta­pı­lıb.­Kol­lek­si­ya­da­43­növ­mə­mə­li,­108­növ­quş,­2­növ­sü­rü­nən,­1­su­da-qu­ru­da­ya­şa­yan,­1­mol­yus-ka,­120-dən­çox­bö­cək­və­22­bit­ki­nö­vü­var­dır.­Alim­lər­əmin­dir­lər­ ki,­ bü­tün­ bu­ ta­pın­tı­lar­dan­ əla­və,­ qə­bi­ris­tan-lıq­da,­ təq­ri­bən,­ 100­ cü­cü­ nö­vü­ aş­kar­lan­ma­mış­ qa­lır.­Qə­dim­hey­van­və­cü­cü­lə­ri­qır­gö­lü­nə­ top­la­yan­ il­kin­sə-bəb­yay­ay­la­rın­da­gö­lün­üzə­rin­də­ki­pa­rıl­tı­dır.­Be­lə­ki,­su­iç­mək­niy­yə­tin­də­olan­quş­lar­neft­li-ma­zut­lu­gö­lə­qo­nan­ki­mi­ ya­pı­şıb­ zə­hər­lə­nə­rək,­ qi­da­sız­ qa­la­raq­məhv­ olub.­Sət­hin­də­ pa­rıl­tı­ və­ say­sız-he­sab­sız­ quş­ cə­səd­lə­ri­ olan­göl­bu­növ­hey­van­la­rı­yay­fəs­li­bi­tə­nə­qə­dər­özü­nə­cəlb­edib.­On­la­rın­cəm­dək­lə­ri­ət­ye­yən­nə­həng­və­ki­çik­hey-van­la­rın­asan­əl­də­edi­lən­ye­mi­olub.­Hət­ta­bə­zən­yır­tı­cı-lar­qı­ra­bat­mış­müx­tə­lif­növ­fau­na­nın­cəm­dək­lə­ri­uğ­run-da­bir-bi­ri­ilə­di­di­şib.­Gər­gin­mü­ba­ri­zə­dən,­yem­bit­dik­dən­son­ra­«ayı­lıb­lar»­ki,­ya­pış­qan­qır­ar­tıq­on­la­rın­da­«mö­hü-rü­nü»­vu­rub.­Gö­lün­ya­pış­qan­sa­hil­lə­ri­su­iç­mə­yə­gə­lən­iri­mə­mə­li­hey­van­lar­üçün­də­tə­lə­olub.­Qı­sa­sı,­ac­to­yu­ğun­yu­xu­su­ya­lan­çı­hə­qi­qə­tə­çev­ri­lib.

Bu­min­val­la­göl­yüz­lər­lə­hey­va­nı,­hə­şə­ra­tı­özü­nə­cəlb­

edib­ və­ qış­ ay­la­rı­na­ ki­mi­ udub.­So­yuq­ ha­va­lar­da­ ölüm­yu­va­sı­nın­üzə­ri­ha­mar­qart­maq­bağ­la­yıb­və­san­ki­bu­ra­da­heç­nə­baş­ver­mə­yib­miş­ki­mi,­sa­kit­bir­mən­zə­rə­ya­ra­nıb.­Be­lə­cə,­hər­ilin­ya­yın­da­ölüm­gö­lü­al­da­dı­cı­gö­rün­tü­sü­ilə­ye­ni­qur­ban­la­rı­nı­ça­ğı­rıb­və­say­la­rı­nı­ar­tı­rıb.

Ab­şe­ron­da­be­lə­göl­lər­xey­li­dir­və­on­lar­əsa­sən,­bi­ya-ban­lıq­lar­da­in­ti­şar­ta­pıb.­Bu­qə­dim­və­tə­bii­tə­lə­lə­rə­ha­zır-kı­dövr­də­də­müx­tə­lif­hey­van­lar,­xü­su­sən­də­quş­lar­dü­şür­və­qə­dim­həm­növ­lə­ri­nə­qo­vu­şur.­Qır­göl­lə­ri­ni­əmə­lə­gə-ti­rən­ma­zut­bə­zi­yer­lər­də­ye­rin­də­rin­lik­lə­rin­dən­sı­zın­tı­ilə­yox,­pal­çıq­ vul­ka­nı­ sa­yə­sin­də­qay­na­ma­şək­lin­də­sət­hə­çı­xır.­Tə­əs­süf­lə­qeyd­edək­ki,­döv­rü­müz­də­möv­cud­olan­qır­göl­lə­rin­də­də­rin­təd­qi­qat­lar­apa­rıl­ma­dı­ğın­dan,­on­la­rın­

Bi­nə­qə­di­kər­gə­da­nı

100

­­­­­­­­­­­­­TARİXİ-NADİR

di­bin­də­ki­lər­haq­qın­da­mə­lu­mat­da­az­dır.Bi­nə­qə­di­ dör­dün­cü­ dövr­ fau­na­ və­ flo­ra­ qə­bi­ris­tan­lı-

ğın­dan­ ta­pı­lan­lar­ ara­sın­da­ 5­ növ­ və­ 9­ ya­rım­ növ­ nəs-li­kə­sil­miş­mə­mə­li­lər­var.­Bi­nə­qə­di­kər­gə­da­nı,­Bi­nə­qə­di­bu­ğa­sı,­Ab­şe­ron­ökü­zü,­vi­noq­ra­dov­ti­rən­da­zı­(ox­lu­kir­pi-si),­Ab­şe­ron­çöl­si­ça­nı­və­Bi­nə­qə­di­say­qa­sı­hə­min­fau­na­növ­lə­rin­dən­dir.­On­lar­ske­let­lə­ri­nin,­o­cüm­lə­dən,­diş­lə­ri­nin­və­buy­nuz­la­rı­nın­öl­çü­lə­ri­nə,­həm­çi­nin,­qi­da­lan­ma­tərz­lə-ri­nə­gö­rə­öz­müa­sir­lə­rin­dən­və­di­gər­əra­zi­lər­də­möv­cud­ol­muş­lar­dan­fərq­lə­nir.­1940-cı­il­də­ta­pıl­mış­sü­mük­lər­dən­Bi­nə­qə­di­kər­gə­da­nı­nın­ske­le­ti­bər­pa­edi­lib.­O,­yal­nız­sü-mük­lə­ri­nin­öl­çü­lə­ri­nə­gö­rə­yox,­uzun­tük­lə­ri­ilə­də­alim­lə­ri­xey­li­ma­raq­lan­dı­rır.­Han­sı­ki­müa­sir­kər­gə­dan­la­rın­də­ri­si­tük­süz­və­ya­mü­vəq­qə­ti­xır­da­tük­lü­olur.

Nəs­li­kə­sil­miş­quş­lar­isə­3­növ­və­4­ya­rım­növ­dür.­Ağ-quy­ruq­də­niz­qar­ta­lı­(ya­rım­növ),­Bi­nə­qə­di­dö­yü­şən­cül-lü­tü,­Bi­nə­qə­di­ağ­dur­na­sı­(qır­mı­zı­ki­tab),­Azər­bay­can­qa-zı­(nəs­li­kə­si­lib)­on­la­rın­sı­ra­sı­na­da­xil­dir.­Ağ­quy­ruq­də­niz­qar­ta­lı­nın­qa­nad­la­rı­nın­uzun­lu­ğu­2,5­met­rə­ça­tır­mış.­Bu­quş­lar­hey­van­leş­lə­ri­ye­yir­miş.­On­la­rın­qa­lıq­la­rı­na­yal­nız­Neft­çıxarılması­zamanı­

ətrafa­yayılan­palçıq­vulkanında­məhv­olmuş­ilan­və­çəyirtkələr

H.Zərdabi­adına­Təbiət­Tarixi­Muzeyində­saxlanılan­və­­qazma­işləri­nəticəsində­tapılan,­qır­ləkələri­ilə­örtülmüş­sümüklər.­Sümüklərin­bərpası­

zamanı­­­tədqiqatçılar­qırlı­sümükləri­neftlə­təmizləməyə­çalışıblar,­lakin­bu­üsul­səmərə­verməyib.­Ona­görə­də­növbəti­mərhələ­

sümükləri­qazılmış­qələvidə­qaynatmaq­olub

101

Azər­bay­can­da­rast­gə­li­nib.Bi­nə­qə­di­ dör­dün­cü­ dövr­ fau­na­ və­ flo­ra­

qə­bi­ris­tan­lı­ğı­ dün­ya­da­ ən­ zən­gin­ pa­le­on­to­lo­ji­ xə­zi­nə­ he­sab­ olu­nur.­ Bu­ qə­dər­ zən­gin­lik­o­ dövr­də­ki­ hey­van­la­rın­ tə­ka­mül­ pro­se­si­nin­iz­lə­nil­mə­si­ni,­ eko­lo­ji­ sis­te­min­ mü­əy­yən­ edil­mə­si­ni­xey­li­asan­laş­dı­rır.­Be­lə­ki,­kər­gə­da­nın­uzun­tük­lə­rə­ma­lik­ol­ma­sı,­təx­mi­nən,­200­min­il­ bun­dan­əv­vəl­ki­dövr­də­so­yuq­laş­ma­pro­se­sin­dən­ xə­bər­ ve­rir.­ Təd­qi­qat­çı­lar­ he­sab­ edir­lər­ki,­o­vaxt­Ab­şe­ron­ya­rı­ma­da­sın­da­ağac­lıq­və­kol­luq­müa­sir­döv­rə­nis­bə­tən­da­ha­zən­gin­olub.­Əsa­sən,­kse­ro­fit­(qu­raq­lı­ğa­da­vam­lı)­və­ba­taq­lıq­bit­ki­lə­ri­üs­tün­lük­təş­kil­edib.­Son­ra­lar­mü­hit­də­yiş­kən­li­yi,­tə­bii­fə­la­kət­və­s.­sə­bəb­lər­dən­bə­zi­hey­van­la­rın­nəs­li­kə­si­lib.­

Sə­id­HÜ­SEY­NOV,­Azər­bay­can­Mil­li­Elm­lər­Aka­de­mi­ya­sı­­Geo­lo­gi­ya­İns­ti­tu­tu­nun­mət­bu­at­ka­ti­bi

Binəqədi­rayonunda­qır­sızıntıları­altında­qalmış­və­məhv­olmuş­­məməlilərin,­

yırtıcıların­qalıq­və­cəmdəkləri

Qala­kəndi­yaxınlığında­qır­sızıntıları­üzərində­açıq-aşkar­görünən­ləpirlər,­güman­ki,­­səhvən­­yolunu­azmış­inəyə­məxsusdur

Fo­to­lar­m

ü­əl­li­fin­dir

102

B er­li­nin­ Hum­boldt­ Uni­ver­si­te­ti­nin­ iri­ də­mir­dar­va­za­sın­dan­ hər­ gün­ çox­ sa­də,­ am­ma­həd­siz­ də­rə­cə­də­ ­ sə­li­qə­li­ ge­yim­də­ bir­ ki­şi­ da­xil­ olur.­Əs­lin­də,­ ­ bu­ sa­də,­ ka­sıb­ya­na­

gö­rü­nüş­lü­ pro­fes­sor­ di­gər­lə­rin­dən­ o­ qə­dər­ də­ fərq­lən­məz­di,­ əgər­əlin­də­ki­ iri­ çan­ta­sı­ ol­ma­say­dı.­Hət­ta­onun­ça­lış­dı­ğı­kim­ya­böl­mə­sin­dən­ol­ma­yan­tə­lə­bə­lər­də­bu­iri­və­ağır­çan­ta­sı­na­gö­rə­pro­fes­so­ra­“cə­nab­iri­çe­mo­dan”­de­yə­oz­ara­la­rın­da­za­ra­fat­la­şır­lar.­Am­ma­nə­sa­də­gö­rü­

nü­şü,­nə­ işə­pi­ya­da­ge­dib­gəl­mə­si,­nə­də­tə­lə­bə­lə­ri­nin­bə­zən­ hə­də­qə­dən­ çı­xan­ at­ma­ca­la­rı­ pro­fes­sor­ Yoa­him­Za­ue­rin­Al­ma­ni­ya­nın­“bi­rin­ci­ki­şi”si­sta­tu­su­na­xə­ləl­gə­tir­mir.­Müa­sir­al­man­ta­ri­xi­nin­ən­güc­lü­kim­ya­çı­sı­ar­tıq­6­cı­il­dir,­“bi­rin­ci­ki­şi”­sta­tu­su­nu­da­şı­yır.­Bu­pil­lə­yə­yük­səl­mək­üçün­isə­o,­dün­ya­nın­ən­sərt­qa­dı­nı­ilə­28­il­lik­ömür­yo­lu­keç­mə­li­olub.­Yə­qin­ki,­söh­bə­tin­kim­dən­və­ya­kim­lər­dən­ge­də­cə­yi­ni­an­la­dı­nız.

Yoahim Zauer Das Kischi!

­­­­­­­­­­­­­İKİNCİ­BİRİNCİLƏR

103

­Mer­ke­lin­qə­ra­rı­nə­oldu?­Yoa­him­ Za­u­er­ 1949­cu­ il­də­ Şər­qi­ Al­ma­ni­ya­nın­

Ho­se­na­ ­ şə­hə­rin­də­ana­dan­olub,­Hum­bolt­Uni­ver­si­te­ti­ni­ bi­ti­rib,­ kim­ya­ sa­hə­sin­də­ el­mi­ araş­dır­ma­la­rı,­

xü­su­sən­də­36­ya­şın­da­pro­fes­sor­də­rə­cə­si­al­maq­la­Av­ro­pa­nın­elm­alə­min­də­məş­hur­luq­ta­pır.­1982­ci­il­də­el­mi­konf­rans­la­rın­ bi­rin­də­ An­ge­la­Mer­kel­lə­ ta­nış­lı­ğı­ isə­ hə­ya­tı­nı­də­yi­şir.­O­za­man­Mer­kel­ ilk­ərin­dən­ye­ni­cə­ay­rıl­mış­dı.­An­ge­la­Mer­kel­ilə­baş­la­nan­bə­ra­bər­lik­1998­ci­ilə­qə­dər­da­vam­edir.­16­il­lik­və­tən­daş­ni­ka­hı­nın­ar­dın­dan,­ar­tıq­öl­kə­də­cid­di­si­ya­si­nü­fuz­sa­hi­bi­olan­Mer­kel­bu­cür­mü­na­si­bə­tə­son­qoy­maq­ba­rə­də­qə­rar­qə­bul­edir­və­cüt­lük­ev­lə­nir.­

Za­ue­rın­“qa­ra­gün­lə­rı”­Za­ue­rin­ “qa­ra­gün­lə­ri”­ 2005­ci­ il­dən­baş­la­nır.­Məhz­

bu­il­hə­yat­yol­da­şı,­al­man­xris­ti­an­de­mok­rat­la­rı­nın­li­de­ri­An­ge­la­Mer­kel­növ­bə­dən­kə­nar­seç­ki­lər­də­par­laq­qə­lə­bə­qa­za­nır­və­par­ti­ya­sı­par­la­ment­də­çox­lu­ğa­sa­hib­ol­du­ğu­üçün­ kans­ler­ kür­sü­sü­nə­ əy­lə­şir.­Bu­nun­la­ da­ “cə­nab­ iri­çe­mo­dan”­ənə­nə­vi­bi­rin­ci­xa­nım­pos­tu­nun­məc­bu­ri­də­yi­şil­miş­ for­ma­tı­ ­­ “bi­rin­ci­ ki­şi”­ yü­kü­nü­ çi­yin­lə­ri­nə­ al­mış­olur.

2005­ci­il­də­bu­mə­qam­öl­kə­də­cid­di­mü­ba­hi­sə­lə­rə­yol­aç­dı­ –­ “Kans­le­rin­ əri­ni­ ne­cə­ ad­­lan­­dır­­ma­­lı­­?”.­Su­al­ ət­ra­fın­da­mü­za­ki­rə­lər­apa­rıl­ma­ğa­baş­lan­dı.­Al­man­də­qiq­li­yi­bu­də­fə,­sö­zün­əsl­mə­na­sın­da,­aciz­gö­rü­nür­dü­ ­­çün­ki­Mer­kel­dən­ön­cə­Al­ma­ni­ya­nın­heç­vaxt­qa­dın­rəh­bə­ri­ol­ma­mış­dı.­Çox­ keç­mə­di,­me­dia­da­ tək­lif­lər­ dərc­ edil­mə­yə­baş­lan­dı­­­“bi­rin­ci­ki­şi”,­­“bi­rin­ci­cent­le­men”,­“Mer­ke­lin­köl­gə­si”,­“Cə­nab­ata”­və­s.­­İlk­vaxt­lar­Yoa­him­Za­u­er­və­ziy­yət­lə­ba­rış­maq­ is­tə­mir­di.­Hət­ta­pro­fes­sor­Za­u­er­hə­yat­yol­da­şı­nın­ ina­qu­ra­si­ya­mə­ra­si­min­də­be­lə­ iş­ti­rak­et­mək­is­tə­mir­və­mə­ra­si­mi­iş­ye­rin­də­mo­ni­tor­dan­iz­lə­mə­yi­üs­tün­tu­tur­du.­­O­za­man­Mer­kel­bu­nu­hə­yat­yol­da­şı­nın­me­dia­dan­qaç­ma­sı­ ki­mi­ izah­et­di.­ “Bi­rin­ci­ ki­şi”­ isə­ çox­keç­mə­dən­açıq­la­ma­yay­dı­ki,­onun­özü­və­işi­ilə­bağ­lı­jur­na­list­lə­rin­su­al­la­rı­nı­ca­vab­lan­dır­ma­ğa­ha­zır­dır.­Bir­şərt­lə­ki,­kans­le­rin­əri­ol­ma­sı­na­da­ir­on­dan­heç­nə­so­ruş­ma­sın­lar.­Me­dia­üçün­ isə­ar­tıq­Kvant­kim­ya­sı­pro­fes­so­ru­yox­­­öl­kə­nin­ “bi­rin­ci­ki­şi”si­nin­ob­ra­zı­ma­raq­lı­ idi.­Za­u­er­ isə­is­rar­ edir­di:­ “An­ge­la­ Mer­ke­lin­ si­ya­si­ fəa­liy­yə­ti­nin­ bi­zim­ailə­­mü­na­si­bət­lə­ri­mi­zə­və­şəx­siy­yə­ti­mə­heç­bir­aidiy­yə­ti­yox­dur”.­

104

Pro­to­kol­qur­ba­nı­Doğ­ru­dan­da­uzun­müd­dət­pro­fes­sor­Za­ue­ri­heç­bir­

təd­bir­də­kans­ler­lə­ya­na­şı­gör­mək­müm­kün­ol­ma­dı.­Öl­kə­nin­ bi­rin­ci­ cüt­lü­yü­ yal­nız­ ope­ra­lar­da­ bir­ yer­də­ gö­zə­də­yir­di.­Za­u­er­ba­rə­sin­də­məş­hur­“ope­ra­ka­bu­su”­lə­qə­bi­məhz­bun­dan­son­ra­dil­dən­di­lə­düş­dü.­ ­Am­ma­ tez­lik­lə­cüt­lük­an­la­dı­ ki,­bu­cür­da­vam­et­mək­ol­maz.­Nə­ha­yət,­2006­cı­il­də­Mer­kel­əri­ni­Avst­ri­ya­sə­fə­ri­za­ma­nı­özü­ilə­apar­ma­ğa­ra­zı­sa­la­bil­di.­

Ar­dın­ca­ “bö­yük­sək­kiz­lik”in­ zir­və­gö­rü­şün­də­də­Za­u­er­kans­ler­lə­yo­la­çıx­dı.­ ­Təd­bir­lər­çər­çi­və­sin­də­xa­nı­mı­­­kans­ler­dün­ya­nı­ida­rə­edən­ki­şi­lər­lə­iş­gü­zar­na­har­la­ra­qa­tı­lan­da,­pro­fes­sor­on­la­rın­ xa­nım­la­rı­ ilə­ “məş­ğul­olur­du”.­ Za­u­er­ se­vim­li­ Kvant­ kim­ya­sı­nı­ bir­ kə­na­ra­ qo­yub,­bü­tün­gü­nü­qa­dın­la­rın­əha­tə­sin­də­mu­zey­lə­ri,­ya­ra­dı­cı­lıq­mər­kəz­lə­ri­ni,­uşaq­ev­lə­ri­ni,­mək­təb­lə­ri­do­la­şır­dı.­­Bu­isə­ali­mi­ ta­ma­mi­lə­höv­sə­lə­dən­çı­xa­rır­dı.­Am­ma­sən­de­mə,­bu­hə­lə­baş­lan­ğıc­imiş.­Və­ziy­yət­kri­tik­həd­də­ABŞ­pre­zi­den­ti­ilə­gö­rüş­də­çat­dı.­­Pro­to­ko­la­gö­rə­fo­to­çək­di­rər­kən­döv­lət­ baş­çı­la­rı­nın­ ya­nın­da­ həm­ka­rı­nın­ xa­nı­mı­ da­yan­ma­lı­ idi.­ Bu­ və­ziy­yət­də­ isə­An­ge­la­Mer­kel­ Lo­ra­Buş­la,­pro­fes­sor­Za­u­er­isə­Corc­Bu­şun­özü­ilə­ya­na­şı­dur­ma­lı­ola­caq­dı.­Şa­hid­lər­dən­me­dia­ya­sı­zan­mə­lu­mat­la­ra­gö­rə,­çə­ki­lə­cək­fo­to­nu­göz­lə­ri­önü­nə­gə­ti­rən­pro­fes­sor­bu­mə­qam­da­ar­tıq­özü­nü­sax­la­ya­bil­mir­və­alov­saç­ma­ğa­baş­la­yır.­ ­Corc­Buş­və­An­ge­la­Mer­kel­və­ziy­yə­tin­qə­liz­li­yi­ni­və­me­dia­qar­şı­sın­da­dü­şə­cək­lə­ri­gü­lünc­du­ru­mu­nə­zə­rə­alıb,­pro­to­kol­qay­da­la­rı­nı­poz­ma­lı­olur­lar.

Kans­le­rə­bar­maq­sil­kə­lə­di…Güc­və­sə­la­hiy­yət­Mer­ke­lin­əlin­də­ol­sa­da,­ailə­də­Za­

u­er­zə­if­in­san­sa­yı­la­bil­məz.­İlk­ola­raq­o,­xa­nım­Mer­kel­siz­də­dün­ya­şöh­rət­li­alim­ki­mi­ta­nı­nır,­di­gər­tə­rəf­dən,­də­fə­lər­lə­onun­An­ge­la­nı­dan­la­ma­sı,­hət­ta­bir­də­fə­çı­xış­dan­son­ra­ onun­ kans­le­rə­ bar­maq­ sil­kə­lə­mə­si­ jur­na­list­lə­rin­diq­qə­tin­dən­ya­yın­ma­yıb.­

Mer­kel­-­bi­rin­ci­ərin­mi­ra­sı­Qeyd­et­di­yi­miz­ki­mi,­An­ge­la­Mer­kel­Za­u­er­dən­əv­vəl­

də­ər­də­olub.­Ha­zır­kı­Mer­kel­so­ya­dı­ona­bi­rin­ci­ərin­dən­­mi­ras­qa­lıb.­Ma­raq­lı­dır­ki,­xa­nım­Mer­kel­ona­uğur­gə­ti­rən­bu­so­ya­dı­nə­bo­şa­nan­da,­nə­də­ ikin­ci­də­fə­ailə­hə­ya­tı­qu­ran­da­də­yiş­di.­

Elə­pro­fes­sor­Za­u­er­də­əv­vəl­lər­ailə­li­olub­­­onun­33­və­37­yaş­lı­iki­oğ­lu­var.­Cüt­lük­ha­zır­da­Ber­li­nin­mər­kə­zin­də­sa­də,­am­ma­çox­gö­zəl­me­mar­lıq­nü­mu­nə­si­sa­yı­lan­ikib­lok­lu­ev­də­ya­şa­yır.­Düz­dür,­bi­na­cid­di­mü­ha­fi­zə­olu­nur,­am­ma­in­san­la­rın­bi­na­ya­gi­riş­çı­xı­şı­sər­bəst­dir.­Üs­tə­lik,­evin­pən­cə­rə­si­par­ka­açıl­dı­ğı­üçün­Mer­kel­­­Za­u­er­cüt­lü­yü­nun­pən­cə­rə­si­önün­də­ava­ra­və­əy­yaş­lar­məs­kən­sa­lıb.­Mü­va­fiq­qu­rum­lar­də­fə­lər­lə­cüt­lü­yü­na­ra­hat­edən­bu­prob­le­mi­həll­et­mə­yə­səy­gös­tər­sə­lər­də,­Yoa­him­Za­u­er­əy­yaş­la­rın­əra­zi­dən­zor­la­uzaq­laş­dı­rıl­ma­sı­na­ ica­zə­ver­mə­yib.

Bəh­ruz­HEY­DƏ­Rİ

­­­­­­­­­­­­­İKİNCİ­BİRİNCİLƏR

105

Almaniya­kansleri­Angela­Merkel­və­həyat­yoldaşı­Yoahim­Zauer.

25­iyul,­2009­cu­il,­B

ayroyte,­Almaniya.­Rihard­Va

qner­adına­festivalda­iştirak­edən­cütlük­­–­“Tristan­və­

İzolda”ta

maşasına­yollanarkən

106

AXI DÜNYA FIRLANIR...

Fяrqli dюvlяt, fяrqsiz millяt

Koreya!

107

H a­va­li­ma­nı­na­aya­ğı­nı­ilk­bas­dı­ğın­an­da­ca­bir­mə­na­lı­ola­raq­əmin­lik­ya­ra­nır­ki,­bu­ra­həm­ müa­sir­lik,­ həm­ də­ in­sa­ni­ də­yər­lər­ba­xı­mın­dan­ mü­ha­fi­zə­kar­ azər­bay­can­lı­

ailə­si­nin­ be­lə­ ra­hat­ca­ üz­ tu­ta­ bi­lə­cə­yi­ ən­ uy­ğun­ öl­kə­lər­dən­bi­ri­dir.­Üz­lər­də­tə­bəs­süm,­ar­dar­da­tə­zim­lər,­qa­dın­la­ra,­yaş­lı­la­ra­həd­siz­hör­mət,­uşaq­la­ra­son­suz,­həd­siz­sev­gi...­Hə­qi­qə­tən,­Ko­re­ya­meh­ri­ban­lı­ğın,­mər­hə­mə­tin­ və­tə­ni­dir.­ Ha­va­ li­ma­nın­dan­ çıx­dıq­da­ baş­qa­bir­gö­zəl­lik­in­sa­nın­göz­lə­ri­ni­qa­maş­dı­rır.­­Göz­iş­lə­yən­yol­lar,­ hey­rət­ do­ğu­ran­ çox­mər­tə­bə­li­ kör­pü­lər...­ Üs­tə­lik,­xü­su­si­ işıq­lan­dır­ma­tex­no­lo­gi­ya­sı­o­də­rə­cə­ in­ki­şaf­edib­ki,­da­im­özü­nü­han­sı­sa­fes­ti­val­və­ya­şou­proq­ra­mı­nın­iş­ti­rak­çı­sı­ki­mi­hiss­edir­sən.

5­min­zi­ya­rət­çi­ey­ni­şe­yi­so­ru­şur...Pay taxt Seu lu ey ni ad lı çay iki ye rə bö lür - köh nə və

tə zə şə hə rə. Köh nə şə hə ri az say lı abi də lər, 2-3 mər tə-bə li ev lər və say sız kil sə lər, ye ni şə hə ri isə ən hün dü rü 63 mər tə bə olan göy də lən lər bə zə yir. “Az say lı abi də lər” kəl-mə si ni bi lə rək dən iş lət dim, çün ki çin li lə rin və ya pon la rin ta rix bo yu aram sız hü cum la rı nə ti cə sin də, Ko re ya nin ta ri xi abi də lə ri nin, de mək olar ki, az his sə si gü nü mü zə ça tib. Bu abi də lər dən ilk adı çə kil mə li olan, mən cə, elə İm pe ra tor sa ra yı dır. Se ul da yer lə şən im pe ra tor bağ ça sı nın ye ni his-sə sin də bu gün Ko re ya nın pre zi den ti ya şa yir, köh nə his sə-si isə mu zey ki mi gün də, təq ri bən, 5 mi nə ya xın zi ya rət çi ni qə bul edir, sa ray ət ra fın da kı 50-dək ti ki li nin tən or ta sın da yer lə şir. Sa ra yın qar şı sın da ye rə kə lə -kö tür for ma da daş-

108

AXI DÜNYA FIRLANIR...

lar dö şən miş bir mey dan var və de yi lə nə gö rə, im pe ra tor bir mər tə bə li hün dür evi nin ey va nın da da ya nıb mə mur la ra xi tab edər, rə iy yə ti ni din lər miş. İlk ola raq biz də su al ya-ran dı ki, mü kəm məl me mar lıq abi də lə ri ya rat mış ko re ya lı us ta lar sa ray mey da nın da daş la rı ni yə be lə sə li qə siz dü-züb lə r? Sua lı mız heç ki mi tə əc cüb lən dir mə di - sən de mə, gün də lik 5 min zi ya rət çi nin, de mək olar ki, hər bi ri ey ni şe-yi so ru şur muş. Ca vab isə hey rət do ğu rur. Daş lar elə for-ma da dü zü lüb ki, im pe ra tor ey van dan üzü mey da na tə rəf xi tab edən də gö zü nə gü nəş şüa la rı nın düş mə si nə im kan ver mə sin. Bir-bi ri nə an la şıl maz for ma da köl gə sa lan daş-lar, de yi lə nə gö rə, ya yın oğ lan ça ğın da be lə, gü nəş is ti sin-dən qız mır, hət ta ət raf da ha va nı tən zim lə yir. Ən mü hü mü isə im pe ra to run öv lad la rı hə yət də oy na yar kən sə li qə siz dü zü lən daş lar şah za də lə rin ayaq la rı nı ma saj edə rək, qan döv ra nı nı yax şı laş dı rır mış.

Sa ra yın ar xa tə rə fin də isə im pe ra to run ar va dı nın ya-şad ğı ki çik qa la ça və im pe ra tor gö lü yer lə şir. Göl ba rə də da nış maq, mən cə, yer siz olar; sa də cə, si zi jur na lı mız da hə min mən zə rə yə ta ma şa et mə yə ça ğı rı ram. Si zi əmin edi rəm ki, bu, rəs sa mın tə xəy yü lü yox, gö lün re al mən-zə rə si dir.

İm­pe­ra­tor­la­rın­ailə­ins­ti­tu­tu­Ko re ya da ta rix bo yu ailə ən əsas də yər he sab edi lib.

Hət ta həd siz sə la hiy yət lə rə ma lik im pe ra tor lar da yal nız bir xa nım la ailə qu rub. Ko re ya lı la rın öz lə ri də fəxr edir lər ki, hə min ailə də yər lə ri bu gün də ya şa dı lır. Mə sə lən, bu-ra da ev li lik ənə nə lə ri o qə dər qə liz, ev li lik sı naq la rı o qə-dər mü rək kəb dir ki, cüt lük lər son ra dan bo şan ma ğı ağıl-la rı na be lə gə tir mir lər. Tə sa dü fi de yil ki, Ko re ya bo şan ma əm sa lı na gö rə, dün ya da so nun cu yer də du rur...

109

Ko­re­ya­lı­nı­qor­xu­dan­nə­di­r?

Pu san şə hə rin də dost laş dı ğım 29 yaş lı Kim Dae Hyuk de yir ki, sev di yi qız la ev li lik ona, az qa la, hə ya tı ba-ha sı na ba şa gə lib. İlk ola raq Su Hyu nu sev mə si ba rə də öz ailə si nə ürə yi ni aç ma sı üçün gənc dos tu ma tam bir il la zım olub. Hə qi qə tən, Ko re ya da öv lad la va li deyn ara-sın da cid di pər də var. Nə ha yət, ailə nin baş çı sı mə sə lə-ni öy rən dik dən son ra, gə lə cək gə lin lə ri nin ailə si ba rə də ənə nə vi üsul la 6 ay araş dır ma apa rıb və yal nız bun dan son ra niy yət lə ri rəs mən qar şı tə rə fə bil di ri lib. Gə lə cək gə lin isə ona el çi gəl di yi gün dən to ya qə dər öz ata sı nın gö zü nə gö rün mə mə yə ça lı şır. Nə ha yət, iki il da vam edən get-gəl dən son ra sev gi li lər ailə qu ra bi lir lər. Əs lin də, bu pro se dur la rın heç bi ri va cib de yil, am ma bu nun la be lə heç bir ko re ya lı gənc ənə nə ni poz ma ğa cəhd gös tər mir. Kim de yir ki, məhz bu, qə dim adət lə rin mən ti qi son lu ğu-dur ki, bu gün ko re ya lı ki şi və qa dı nın ən qorx du ğu şey bo şa na raq va li deyn lə ri, qo hum la rı və ya xı n la rı ara sın da xar ol maq dır.

Bul­guk­sa­mə­bə­diKo re ya lı la rın hə ya tın da inanc lar çox mü hüm yer tu tur.

Ma raq lı dır ki, öl kə əha li si nin 90 fai zi xris ti an ol sa da, qə dim bud dizm ənə nə lə ri nin tə sir lə ri Ko re ya da hə lə də də rin izə sa hib dir. Bud dist lə rin ən əsas di ya rı Bul guk sa mə bə di dir. Vax ti lə çin li lər tə rə fin dən yan dı rıl sa da, yer də qa lan nü mu-nə lər bu gün dün ya mə də niy yə ti nin ən qiy mət li in ci lə rin dən he sab edi lir. Bu ra da hər bir ila hi var lı ğı təm sil edən büt üçün xü su si mə bəd ti ki lib və ko re ya lı lar ina nır lar ki, ümu mi lik də, 30-dan ar tiq qə dim “tan rı” ilə bu ra da can lı ola raq un siy yət sax la maq müm kün dür.

Ox­şar­adət­lərOnu da de yim ki, Kral sa ra yı nın bağ ça sı nı gə zər kən, qa-

laq-qa laq üst-üs tə yı ğı lan xır da daş lar diq qə ti mi cəlb et di. Sən de mə, bu, ko re ya lı la rın baş qa bir inan cı na işa rə imiş. On lar bu gün də sidq-ürək lə da şı-daş üs tu nə qoy maq adə-ti nə ina nır lar. İna nır lar ki, bu əməl iş də, ailə də, şəx si hə yat-da cid di uğur qa zan ma ğa sə bəb ola bi lər. Niy yət lə ri ye ri nə ye tən ko re ya lı lar elə bi zim də bə zi böl gə lə ri miz də ol du ğu

110

AXI DÜNYA FIRLANIR...

ki mi, mü qəd dəs elan edi lən ağac la ra rəng li par ça lar bağ la yır lar, nə zir pay la yır lar.

Pul­gə­ti­rən­qı­fıl­larDi gər ma raq lı bir inanc Se ul da kök sa lib. Se ul lu sev gi li lər sidq-ürək lə

ina nır lar ki, şə hə rin ən hün dür nöq tə si nə qı fıl bağ la yıb aça rı nı at sa lar, ömür lük bir-bir lə ri nə bağ la na caq lar. Nə zə ri ni zə çat dı rım ki, Seu lun ən uca ye ri şə hər te le qül lə si dir və qül lə nin ət ra fın da sə li qə ilə mə həc cər-lə rə bər ki di lən qı fıl lar hər il mil yon lar la tu ris ti bu əra zi yə cəlb edir.

Bürc­lər­ba­ğıDi gər bir inanc bürc lər və il lə rin mü əy yən hey van lar üzə rin də təh-

vil alın ma sı ilə bağ lı dır. Bu inanc o qə dər güc lü dür ki, hət ta bir-bi ri ni də li cə si nə se vən gənc lər be lə, bürc lə ri uy ğun gəl mə di yi təq dir də, ev-lən mə yə cə sa rət et mir lər. Gjeng ju şə hə rin də, Şi la Mil le ni um par kın-da kı bürc lər ba ğı isə dün ya da bu sa hə də ilk yer dir ki, Azər bay can da ilk də fə hə min park dan gö rün tü gö tür mək bi zə, iz lə mək isə “Dis co-very”inin sa diq oxu cu su na nə sib ol du.

Zən­gin­mət­bəx,­am­ma…Cə nu bi ko re ya lı lar, ya rı ma da da ya şa ma la rı na bax ma ya raq,

öz lə ri ni ada sa kin lə ri he sab edir lər. Çün ki Şi ma li Ko re ya ilə ara la-rın da kı don du rul muş mü na qi şə ma te rik lə cə nu bun qu ru əla qə si-ni bir mə na lı ola raq kə sib.

Əha li nin qi da ra sio nu nun 90 fai zi ni də niz məh sul la rı təş kil et-di yin dən, bu öl kə nin mət bə xi ilə bağ lı tə səv vür lə rim o qə dər də ürə ka çan de yil di. Ye mək lə ri ilə ta nış ol duq da isə tə səv vür lə rim alt-üst ol du, ilan-qur ba ğa dan iba rət bir mət bəx əvə zi nə, qar şı-mı za in sa nı hey rə tə sa la caq qə dər zən gin, hər bi ri mi zin çə kin-

111

mə­dən­ye­yə­bi­lə­cə­yi­miz­ne­mət­lər­xə­zi­nə­si­ilə­üz­ləş­dik.­Düz­dür,­ko­re­ya­lı­lar­ba­lı­ğın­qar­nı­nı­yar­mır,­bə­zi­də­niz­can­lı­la­rı­nı­çiy­çiy­ye­mə­yi­se­vir­lər.­Am­ma­də­niz­məh­sul­la­rın­dan­ha­zır­la­nan­ye­mək­lər­ara­sın­da­bə­yən­di­yim­ye­mək­lər­az­ol­ma­dı.­

Ye­ri­gəl­miş­kən,­də­niz­bu­öl­kə­nin­hə­ya­tı­na­elə­da­xil­olub­ki,­hət­ta­Ko­re­ya­nin­ikin­ci­ən­bö­yük­şə­hə­ri­Pu­san­da­kö­pək­ba­lı­ğı­na­nə­həng­hey­kəl­də­ucal­dı­lıb.

Hol­li­vud­da­alın­ma­yan­iş­Ko­re­ya­lı­lar­mə­də­niy­yət­ və­ in­sə­nə­ti­ se­vib­qiy­mət­lən­di­rən­ xalq­dır.­

Hət­ta­ əmin­lik­lə­ de­mək­ olar­ ki,­ bu­ sa­hə­də­ çox­la­rı­nı­ qa­baq­la­yıb­lar.­Mə­sə­lən,­şəx­sən­30­dan­ar­tıq­öl­kə­də­ol­ma­ğı­ma­bax­ma­ya­raq,­­açıq­ha­va­da­can­lı­film­tə­əs­sü­ra­tı­ba­ğış­la­yan­ta­ma­şa­nı­ilk­də­fə­Ko­re­ya­da­gör­düm.­Tə­səv­vür­edin,­bu­ra­da­göl­və­gö­lün­sa­hi­lin­də­təş­kil­edi­lən­ta­ma­şa­ya­at­lar,­it­lər,­hət­ta­yel­kən­li­gə­mi­lər­də­va­cib­de­tal­ola­raq­cəlb­edi­lib.­Əmin­lik­lə­de­mək­olar­ki,­hət­ta­ən­son­tex­no­lo­gi­ya­ya­əsas­la­nan­Hol­li­vud­film­lə­ri­də­də­niz­dö­yüş­lə­ri­ni­bu­qə­dər­re­al­ini­kas­et­di­rə­bil­mə­yib.

Öz­lə­ri­ni­bi­zim­qar­da­şı­mız­he­sab­edir­lər...Və­son­da­çox­ma­raq­lı,­bəl­kə­də­ko­re­ya­lı­lar­ba­rə­də­da­nı­şa­bi­lə­

cə­yi­miz­ən­va­cib­mə­qam­lar­dan­bi­ri­haq­qın­da.­Tə­səv­vür­edin,­on­lar­öz­lə­ri­ni­bi­zim­qar­da­şı­mız­he­sab­edir­lər.­Xeyr,­bu­ra­da­döv­lət­lər­və­ya­xalq­la­ra­ra­sı­dost­luq,­qar­daş­lıq­əla­qə­lə­rin­dən­söh­bət­get­mir.­Ko­re­ya­lı­lar­ina­nır­lar­ki,­on­la­rın­kök­lə­ri­qə­dim­türk­lə­rə­ge­dib­çı­xır.­Ma­raq­lı­dır­ki,­bu­nü­ans­düş­mən­çi­lik­şə­rai­tin­də­ya­şa­yan­Şi­ma­li­və­Cə­nu­bi­Ko­re­ya­ara­sın­da­ye­ga­nə­uz­la­şı­lan­mə­qam­dır.

Bəh­ruz­HEY­DƏ­Rİ

112

TƏBİƏT­AŞİQLƏRİ

QURD!baшqa dostu da var:

Tцrkцn tцrkdяn

Türklərin­4­min­illik­dostu

Ötən­il­Ru­si­ya­Zoo­loq­lar­Cə­miy­yə­ti­“ən­mis­tik”­və­ “Azad­lı­ğı­na­ ən­ çox­ bağ­lı­ hey­van­ han­sı­dı­r?”­ ­­ de­yə­ bir­ sor­ğu­ ke­çir­di.­ İl­bo­yu­ da­vam­edən­və­5­öl­kə­dən­10­min­in­san­ara­sın­da­ke­

çi­ri­lən­sor­ğu­nun­ye­kun­la­rı­na­gö­rə,­res­pon­dent­lər­ca­na­va­rı­ nə­in­ki­ ən­mis­tik­ və­ azad­lı­ğı­na­ bağ­lı­ hey­van,­ həm­ də­ən­sir­li­var­lıq­ki­mi­xa­rak­te­ri­zə­edib­lər.­Sor­ğu­Azər­bay­ca­nı­əha­tə­et­mə­sə­də,­yə­qin,­siz­də­ra­zı­la­şar­sı­nız­ki,­ey­ni­nə­ti­cə­ni­ biz­dən­ belə­ göz­lə­mək­ olar­dı.­ Çün­ki­ is­tər­ folk­lo­ru,­is­tər­mə­də­niy­yə­ti,­is­tər­sə­də­di­ni­inanc­la­rı­bi­zim­qə­dər­ca­na­var­la­bağ­lı­olan­çox­az­xal­qa­rast­gəl­mək­müm­kün­dür.

Ca­na­va­rın­han­sı­cə­hə­ti­türk­lə­rı özü­nə­cəlb­edi­b?­

Bu­hey­van­lar­azad­lıq­la­rı­na­hə­qi­qə­tən­də­çox­bağ­lı­dır­və­de­mək­olar­ ki,­əh­li­ləş­mir.­Ca­na­va­rın­məhz­bu­cə­hə­ti­hə­lə­4­min­il­əv­vəl­türk­lə­ri­özü­nə­cəlb­edib.­­­­­­

“Ər­gə­nə­kon”­das­ta­nı­na­gö­rə,­hiy­lə­ilə­rast­la­şa­raq­düş­mə­nə­ye­ni­lən­türk­lər­dən­sağ­qa­lan­bir­ne­çə­nə­fər­qo­run­maq­üçün­qur­dun­gös­tər­di­yi,­dağ­la­rın­ara­sın­da­ tək­ada­mın­zor­la­ke­çə­cə­yi­yol­la­öz­lə­ri­nə­ki­çik­yurd­se­çə­rək,­il­lər­lə­bu­ra­da­ya­şa­yır.­Bu­mə­ka­na­­Ər­gə­nə­kon­adı­ve­rən­türk­lər­düz,­400­il­son­ra­o­qə­dər­ço­xal­dı­lar­ki,­yur­da­sığ­maz­ol­du­lar.­ Qə­ra­ra­ gəl­di­lər­ ki,­ əv­vəl­ki­ və­tən­lə­ri­nə­ qa­yıt­sın­lar.­Türk­lər­bu­dağ­dan­çıx­maq­üçün­çı­xış­yo­lu­ara­dıq­la­rı­za­man­bir­də­mir­çi­de­di:­«Bu­dağ­da­də­mir­mə­də­ni­var.­Də­mi­ri­ərit­sək,­bu­ra­dan­çı­xa­bi­lə­rik».­Be­lə­cə,­da­ğın­ge­niş­ye­ri­nə­bir­qat­odun,­bir­qat­kö­mür­qo­yub­od­vur­du­lar.­Də­mir­dağ­

əri­di,­türk­lər­Ər­gə­nə­kon­dan­çıx­dı­lar­və­Boz­Ca­na­va­rın­on­la­ra­gös­tər­di­yi­yol­la­qur­tul­du­lar.

İta­li­ya­nın­sim­vo­luOx­şar­əf­sa­nə,­da­ha­də­qiq­de­sək,­“xi­las­kar­qurd”­sim­

vo­lu­İta­li­ya­xal­qı­nın­folk­lo­run­da­da­özü­nə­yer­ta­pıb.­Qə­dim­mü­əl­lif­lər­Ro­ma­şə­hə­ri­nin­qu­ru­cu­la­rı­ki­mi,­Rem­və­Ro­mul­qar­daş­la­rı­nın­ad­la­rı­nı­çə­kir­lər.­Əf­sa­nə­yə­gö­rə,­za­lım­da­yı­nın­əm­ri­ilə­me­şə­yə­atı­lan­qar­daş­la­rı­di­şi­bir­ca­na­var­ta­pır­və­on­la­ra­süd­ve­rə­rək­bəs­lə­yir.­

Ca­na­var­la­bağ­lı­bu­cür­əf­sa­nə­lər­di­gər­xalq­la­rın­mi­fo­lo­gi­ya­və­folk­lo­run­da­da­ge­niş­yer­alıb.­Mə­sə­lən,­Cə­nu­bi­Ame­ri­ka­hin­du­la­rı­ca­na­va­rı­dö­yü­şə­apa­ran­sər­kər­də­ki­mi­qə­bul­edir­lər.­Hin­du­lar­ina­nır­lar­ki,­boy­nun­dan­ca­na­var­di­şi­as­mış­in­san­üçün­hə­yat­da­­bü­tün­qa­pı­lar­tay­ba­tay­açıq­olur.

Qə­dim­mi­sir­li­lər­ca­na­var­baş­lı­tan­rı­la­ra­mü­ha­ri­bə­tan­rı­sı­ki­mi­si­ta­yiş­edir­di­lər.­Slav­yan­mi­fo­lo­gi­ya­sın­da­isə­ca­na­va­ra­şə­rin­el­çi­si­ki­mi­ya­na­şı­lır.­

“Qurd­ürə­yi­ye­yib”Ca­na­var­Azə­ri­və­ta­tar­türk­lə­ri­nin­məi­şə­ti­nə­bir­qə­dər­

fərq­li­ra­kurs­dan­da­xil­olub.­Hər­iki­top­lu­mun­inan­cı­na­gö­rə,­qur­dun­bə­də­ni­nin­pi­yi­dəh­şət­li­gü­cə­ma­lik­dir­və­“qurd­ya­ğı”­ adı­ ve­ri­lən­ bu­mad­də­ ilə­ in­sa­nı­ öl­dür­mək­dən­ tut­muş,­di­gər­ağır­ fa­ciə­lə­rə­qə­dər­bir­sı­ra­dəh­şət­li­əməl­lər­tö­rət­mək­olar.­

Azər­bay­can­da­XIX­əs­rə­qə­dər­he­sab­edir­di­lər­ki,­qur­du­öl­dü­rüb­ürə­yi­ni­çiy­çiy­ye­yən­ in­san­da­qor­xu­his­si­ol­mur.­Hət­ta­in­di­nin­özün­də­də­qorx­maz­in­san­la­ra­xi­ta­bən­“qurd­ürə­yi­ye­yib”­de­yi­lir.

Ən­ bö­yük­ ca­na­var­lar­ Be­lo­rus,­ Al­yas­ka,­ Ka­na­da,­ ən­ki­çik­lə­ri­ isə­Ya­xın­Şərq­ və­Ərəb­ ya­rı­ma­da­sın­da­ ya­yı­lıb;­ömür­lə­ri,­ or­ta­ he­sab­la,­ 24­ il­dir.­Azər­bay­can­da­ isə­da­ha­çox­Bö­yük­və­Ki­çik­Qaf­qa­zın­ətək­lə­ri­və­Mər­kə­zi­Aran­ra­yon­la­rın­da­ya­yıl­sa­da,­ca­na­va­ra,­de­mək­olar,­bü­tün­böl­gə­lə­ri­miz­də­rast­gə­li­nir.

Ca­na­var­la­rın­ailə­pa­yıCa­na­var,­ilk­növ­bə­də,­sa­diq­li­yi­ilə­di­gər­hey­van­lar­dan­

kəs­kin­şə­kil­də­fərq­lə­nir.­Tə­səv­vür­edin,­cüt­ləş­mə­dən­son­ra­ ba­la­ dün­ya­ya­ gə­lə­nə­ qə­dər,­ er­kək­ ca­na­var­ di­şi­si­nin­ra­hat­lı­ğı­ üçün­ əlin­dən­ gə­lə­ni­ edir.­ Bu­nun­ üçün­ əv­vəl­cə­er­kək­ye­rin­al­tın­da­bir­yu­va­dü­zəl­dir­və­yo­rul­ma­dan­yu­va­nı­və­yu­va­ya­ge­dən­9­10­metr­lik­ la­ğı­mı­qaz­ma­ğa­baş­la­yır.­İşi­ni­ba­şa­çat­dır­dıq­dan­son­ra,­ha­mi­lə­di­şi­si­ni­­“ev”inə­apa­rır­və­bu­ra­da­hər­cür­təh­lü­kə­dən­mü­ha­fi­zə­edə­rək,­2­

113

TƏBİƏT­AŞİQLƏRİ

114

ay­qul­lu­ğun­da­du­rur­­­ge­cə­lər­ova­çı­xır,­əli­nə­nə­ke­çir­sə,­to­xun­ma­dan­di­şi­si­nə­gə­ti­rir.­Ca­na­var­la­rın­bir­də­fə­yə­4­dən­10­na­ qə­dər­ ba­la­sı­ olur.­ İki­ həf­tə­ ba­la­la­rı­nı­ sü­dü­ ilə­ qi­da­lan­dı­ran­ana,­son­ra­on­la­rı­süd­dən­kə­sir.­Bun­dan­son­ra­isə­ana­mə­də­sin­də­ki­ya­rı­həzm­olun­muş­qi­da­la­rı­qay­ta­ra­raq,­ba­la­la­rı­nı­ye­dir­dir.­Ba­la­lar­üç­həf­tə­lik­ol­duq­la­rı­za­man,­ata­nın­ica­zə­si­ilə­yu­va­dan­çı­xır­və­bü­tün­nəs­lin­­­sü­rü­nün­qay­ğı­sı­ilə­əha­tə­lə­nir;­mə­sə­lən,­ba­la­la­rı­olan­er­kək­ca­na­var­bir­gün­ov­ta­pa­bil­mə­yən­də,­ət­raf­da­kı­qo­hum­ca­na­var­lar­öz­ov­la­rın­dan­ailə­yə­pay­apa­rır.­

Ca­na­var­in­ti­qa­mı­Qeyd­et­di­yi­miz­ki­mi,­ca­na­var­la­rın­ara­sın­da­ailə­bağ­la­rı­

çox­qüv­vət­li­dir.­Di­şi­si­və­ba­la­la­rı­yu­va­da­yat­dıq­la­rı­za­man,­er­kək­ca­na­var­bir­tə­pə­nin­ba­şın­da­otu­rub­ke­şik­çə­kir.­Hər­han­sı­ bir­ təh­lü­kə­ hiss­ et­di­yi­ an­da­ isə­ ön­cə,­ kə­sik­kə­sik­hü­rə­rək­ ailə­si­nə­ xə­bər­ ve­rir;­ da­ha­ son­ra­ uca­dan­ ula­yıb­düş­mə­ni­uzaq­laş­dır­ma­ğı­ba­ca­rır.­Ba­la­lar­bö­yü­yə­nə­qə­dər­ailə­də­bol­sev­gi­nü­ma­yi­şi­gö­zə­də­yir.­Ailə­nin­bir­üz­vü­tə­lə­yə­ düş­müş­ ol­sa,­ qo­hum­la­rı­ onu­ qur­tar­maq­ üçün­ əl­lə­rin­dən­gə­lə­ni­edir.­Əgər­ba­la­lar­dan­bi­ri­nə­xə­tər­də­yər­sə,­bü­tün­nə­sil­kör­pə­nin­in­ti­qa­mı­nı­alır.­

1988­ci­ilin­ya­yın­da­Zər­da­bın­Ağa­ba­ğı­kənd­sa­ki­ni­Mə­hər­rəm­Mə­hər­rə­mov­ kənd­dən­ 30­ ki­lo­metr­ uzaq­da­ bi­çin­za­ma­nı­ot­la­rın­ara­sın­da­giz­lə­nən­ca­na­var­ba­la­sı­nı­bil­mə­dən­öl­dü­rür.­Elə­hə­min­ge­cə­ca­na­var­ailə­si­qi­sas­üçün­30­ki­lo­metr­lik­yo­lu­qət­edə­rək,­kənd­sa­ki­ni­nin­hə­yə­ti­nə­so­xu­lub,­20­dən­çox­qo­yu­nu­tə­ləf­edir.

115

“Hey­van­lı­ğa”­xas­ol­ma­yan­zə­ka­Pro­fes­sor­Qa­ra­Mus­ta­fa­ye­vin­de­di­yi­ki­mi,­bu­hey­van­la­

rın­ba­xış­la­rın­dan­“hey­van­lı­ğa”­xas­ol­ma­yan­zə­ka­sü­zü­lür.­Əgər­ca­na­va­rın­hə­yat­tər­zi­nə­nə­zər­ye­tir­sək,­­pro­fes­so­run­söz­lə­ri­nin­doğ­ru­lu­ğu­nu­təs­diq­edə­bi­lə­rik.­Adi­bir­mi­sal­­­bu­hey­van­la­rın­bir­nö­vü­olan­boz­ca­na­var­lar­əs­la­qu­zu­lu­qo­yun­la­ra­hü­cum­et­məz­lər.­On­lar­sü­rü­dən­yal­nız­bir­hey­va­nı­tə­ləf­­edər,­ya­rı­sı­nı­özü­ye­yər,­o­bi­ri­ya­rı­sı­nı­isə­var­sa,­ailə­si­nə,­yox­sa,­ova­çı­xa­bil­mə­yə­cək­qə­dər­yaş­lı­olan­boz­ca­na­var­la­ra­apa­rar­lar.

Ailə­bağ­la­rı­nı­ya­şa­dan­can­lıÜmu­mi­lik­də­ isə­ er­kək­ ca­na­var­lar­ ömür­lə­rin­də­ yal­nız­

bir­di­şi­ilə­cüt­lə­şər,­hə­yat­la­rı­nın­so­nu­na­dək­öz­di­şi­si­nə­sa­diq­qa­lar.­Di­şi­hər­han­sı­sə­bəb­dən­ölər­sə,­er­kək­ca­na­var­dağ­la­ra­çə­ki­lər­və­yal­qu­zaq­hə­ya­tı­ya­şa­ya­raq­ölər.­Əgər­ba­la­la­rı­ var­sa,­ on­la­ra­ ana­la­rı­nın­ yox­lu­ğu­nu­ hiss­ elət­dir­mə­mək­üçün­hər­şe­yi­edər;­mə­sə­lən,­ana­nın­et­di­yi­ki­mi,­ba­la­la­rı­nı­ ye­di­rər,­ ba­la­lar­ ya­tar­kən­on­la­rı­ qar­nı­nın­ al­tı­na­alıb­qu­caq­la­yar,­bə­ra­bər­gəz­mə­yə­çı­xar.­Bir­söz­lə,­er­kək­ca­na­var­sev­gi­mü­cəs­sə­mə­si,­ailə­bağ­la­rı­nı­ya­şa­dan­can­lı­əf­sa­nə­dir...­­

Rə­va­yə­tə­gö­rə,­Sul­tan­Mah­mud­Qəz­nə­vi­səh­ra­da­ov­da­ ikən­oğ­lu­na­qə­zəb­lə­nir­və­onun­boy­nu­nun­vu­rul­ma­sı­ba­rə­də­əmr­ve­rir.­Elə­bu­za­man­sul­tan­ba­la­la­rı­na­qay­ğı­gös­tə­rən­ata­ca­na­var­la­qar­şı­la­şır­və­ürə­yi­yum­şa­la­raq­öv­la­dı­nı­əfv­edir.­

Qurd-kö­pək­qa­rı­şı­ğı­Yu­xa­rı­da­qeyd­et­di­yi­miz­ki­mi,­ca­na­var­heç­vaxt­əh­li­ləş­

mir.­Bu­is­ti­qa­mət­də­bü­tün­dün­ya­da­ol­du­ğu­ki­mi,­Azər­bay­can­da­da­də­fə­lər­lə­cəhd­lər­edi­lib,­am­ma­çi­fay­da...­

Mə­sə­lən,­2001­ci­il­də­Ba­kı­nın­məş­hur­hey­van­tə­lim­çi­lə­rin­dən­Sə­bu­hi­Əsə­dov­ca­na­var­ba­la­sı­nı­gö­tü­rüb­sax­la­ma­ğa,­əh­li­ləş­dir­mə­yə­baş­la­mış­dı.­Hər­şey­qay­da­sı­üz­rə­ge­dir­di,­hət­ta­ca­na­var­ba­la­sı­ in­san­əlin­dən­ye­mək­ye­yir,­bo­ğa­zı­na­ xal­ta­ ta­xıl­ma­sı­na­ izin­ ve­rir­di.­ Bü­tün­ bun­la­ra­bax­ma­ya­raq,­ba­la­5­ayı­na­ça­tan­ki­mi,­göz­lə­nil­mə­dən­ev­dən­qa­çır.­Ca­na­va­rın­bu­xü­su­siy­yə­ti­nə­yax­şı­bə­ləd­olan­so­vet­alim­lə­ri­70­ci­il­lər­də­Azər­bay­ca­nın­bə­zi­böl­gə­lə­rin­də­ca­na­va­ra­bən­zər­it­lə­ri­gö­rən­də,­əv­vəl­cə­mi­fin­qı­rıl­dı­ğı­nı­dü­şün­müş­dü­lər.­Son­ra­dan­mə­lum­ol­du­ki,­sən­de­mə,­bu­na­mə­lum­it­cin­si,­əs­lin­də,­qurd­la­kö­pə­yin­qa­rı­şı­ğı­imiş.­Ma­raq­lı­dır­ki,­dün­ya­da,­yal­nız­Azər­bay­can­da­ca­na­var­la­it­ara­sın­da­hib­rid­ləş­dir­mə­fakt­la­rı­bəl­li­dir.­Am­ma­tə­əs­süf­ki,­hə­min­hey­van­la­rın­öz­lə­ri­nə­sil­ar­tır­maq­qa­bi­liy­yə­ti­nə­ma­lik­ol­mur.­

Bəh­ruz­HEY­DƏ­Rİ

116

DEYİLƏNƏ GÖRƏ...

УЗУН ИНЪЯ БИР ЙОЛДАЙЫГ

Dünyada yollar çoxdur, sayı-hesabı yoxdur... Aran yolu, dağ yolu və ən qəribə yollar... Bu dəfə sizə məhz ən qəribə yollardan danışacağıq. Bu yollar bizimkilərə bənzəmir. Bəlkə də əhalisi çox sıx məskunlaşan ölkəmiz, lap elə paytaxt və ya şəhərimiz olsaydı, yəqin ki, “ən”lərin sırasında bizim yolların da adları çəkilərdi. Nə bilmək olar, bəlkə, çinlilərin “üzən adası”dan sonra, “uçan yol”un

kəşfi elə Azərbaycanın ayağına yazılardı...Günümüzdə elə nəqliyyat dəhlizləri inşa edilir ki, onları görən bu “möcüzə”lər qarşısında təəccübünü saxlaya bilmir. Bəs siz necə, dünyanın ən qəribə avtomobil yollarını tanımaq istəyirsiniz? Elə isə “Yolçu yola, yol da yolçuya gərəkdir”, - deyib insan beyninin və əlinin yaratdığı möcüzələri sizə təqdim edirik.

Hana Highway - Havay adaları

“Hana Highway” Maui adasının şimal-şərq sahili boyunca uzanır və dünyanın ən mənzərəli yollarından biri hesab edilir. Uzunluğu 80 km.-dən çox olan bu yolda 620 döngə və 54 körpü var. Körpülərin əksəriyyəti 1920-ci ildə tikilib və hələ də istifadəyə yararlıdı. Yol dar olduğundan, nəqliyyat vasitələri çox aşağı sürətlə hərəkət edir. Ona görə də yolu “Hana Highway”dən keçənlər günlərinin, ən azı, 4 saatını burada “xərcləyirlər”. Sürəti sevənlərə isə yola yaxın durmaq məsləhət görülmür. Nəqliyyatın ən az aktiv olduğu vaxtlarda belə, onun darlığı və ensizliyi maşınlara bir-birlərini ötməyə heç cür imkan vermir.

117

Passo Dello, Stelvio, İtaliya

İtaliya Alplarında yerləşən bu dağ aşırımı öz başlanğıcını 950 km yüksəklikdən götürür. Aşırım 2760 m və ya dəniz səviyyəsindən 1,7 km yüksəklikdən qalxır. Bu yol 1820-ci ildə Avstriya imperiyasının digər əraziləri ilə Lombardiya vilayətinin əlaqəsini təmin etmək məqsədilə salınıb. Layihənin müəllifi Carlo Donegani idi.

48 başgicəlləndirici döngəsi olan bu aşırım idman yarışlarını və ekstremal şəraiti sevənlər üçün əsl imkanlar yaradır. Əbəs yerə onu dünyanın “ən adrenalinli avtomobil yolu” seçməyiblər ki. Xatırladaq ki, “Giro d`İtalia” veloyürüşünün ən çətin mərhələlərindən biri məhz bu aşırımda keçirilir. 1953-cü ildən isə Passo Dello xizək yarışlarının imtinaedilməz məkanlarındadır. Qeyd edək ki, qış aylarında bədbəxt hadisələrin baş verməməsi üçün aşırımdan sırf nəqliyyat yolu kimi istifadəsi edilməsi qadağan olunub.

118

Guoliang Tunnel, Çin

Bu yol bizi Çinin Xunan vilayətinin Quoliyanq kəndinə aparır. Tunel 1970-ci ildə Tayxanşan dağlarının nisbətən yumşaq hissəsində əllə yonulub. Məhz bu səbəbdən, onu nəqliyyat dəhlizindən çox, heykəltəraşlıq abidəsi kimi tanıyırlar. “Ölüm yolu” adlandırılan Quoliyanq tuneli hündür dağların keçilməzliyi sayəsində əsrlərboyu dünya sivilizasiyasından kənarda qalan eyniadlı kəndin “qurtuluşu” oldu. Dağı əllə yonub yol açmaq fikri isə elə həmin kəndin sakini Şen Minqhinə məxsus idi.

Tunelin çöl divarları pəncərələr şəklində yonulub. 1,2 kilometr uzunluğu, 4 metr eni və 5 metr hündürlüyü olan bu yoldan ətrafa heyrətamiz və qorxulu mənzərə açılır.

DEYİLƏNƏ GÖRƏ...

119

120

Atlanterhavsveien, Norveç

Daha çox “Atlantika yolu” kimi tanınan bu nəqliyyat dəhlizi Norveçin qərb sahilində yerləşir. Uzunluğu 9 km olan “Atlantik Okeanı Yolu”nun (Norveç dilində - “Atlanterhavsveien”) tikintisinə 1983-cü ilin 1 avqustunda başlanılıb. Atlanterhavsveien 1989-cu ildə istifadəyə verilib.

Yolun inşa olunduğu müddətdə 12-dən çox qasırğa, tufan qey də alınıb. Real “sınaqlar” yolun daha davamlı olması üçün əla imkanlar yaradıb. 1995-ci ildə isə yol “Əsrin tikintisi” adını qazanıb.

Atlanterhavsveien səkkiz adanı birləşdirən səkkiz körpüdən ibarətdir. Qəribə formaya malik olan bu körpülər xüsusi texnologiya əsasında hazırlanıb. Onlar sözügedən ərazidə tez-tez baş verən hava burulğanları və qasırğalara qarşı davamlıdır.

DEYİLƏNƏ GÖRƏ...

121

Capulin Volcano Road, Nyu-Meksika (ABŞ)

Bu çöllük yol öz yolçularını 60 min il öncə yaranmış Kapulin vulkanının, az qala, mərkəzinə aparıb çıxarır. Onun zirvəsində “Capulin Volcano National Monument” qoruğu yerləşir. Yol o qədər ensizdir ki, burada yalnız bir avtomobil hərəkət edə bilər. Ona görə də yolboyu hərəkət xüsusi qrafiklə tənzimlənir. Vulkanın zirvəsində onun kraterinə doğru piyada turist səyahətləri təşkil olunur. Burada təhlükəli heç nə yoxdur. Çünki vulkan artıq uzun illərdir ki, fəaliyyətdə deyil.

122

Yungas Road, Boliviya

Yungas Boliviyanın ən qədim və ən təhlükəli yollarından sayılır. Onun yüksəklikləri 1200-4500 m arasında dəyişir. Eni isə cəmi 3 metrdir. Buna baxmayaraq, yolun kənarında heç bir qoruyucu çəpər yoxdur. Elə ona görədir ki, avtomobillərin yoldan çıxaraq uçuruma yuvarlanması burada adi hal alıb. Demək olar ki, hər gün Yungas dəhşətli qəzaların, bədbəxt hadisələrin şahidi olur. Yaxın gələcəkdə yolun genişləndirilməsi planlaşdırılır. Hazırda isə layihəni həyata keçirmək üçün sərmayəçilər axtarılır.

Trollstigen, Norveç

Bu nəqliyyat dəhlizi Norveç dilindən tərcümədə “Trolların yolları” deməkdir. Ölkənin cənub-qərbində yerləşən və “Troller nərdivanı” kimi də tanınan dağ keçidi səkkizillik tikinti işlərindən sonra - 1936-cı ildə istifadəyə verilib.

On bir döngəsi olan Trollstigen hazırda Norveçin dörd ən populyar turistik obyektlərindən biridir. Onun mərkəzində hündürlüyü 180 metr olan Stiqfisen şəlaləsi üzərindən körpü keçir. Qeyd edək ki, yoldan yalnız yay aylarında istifadə etmək olur.

Nərmin NÖQTƏ

DEYİLƏNƏ GÖRƏ...

124

FOTOSESSİYA

125

LEYLA CAVANŞİR

126

Üç il əv vəl mar tın 30-da Ha cı Akif Ağa yev Qaf-qaz Mü səl man la rı İda rə si ni (iş ye ri ni), in san-la rı və… se vim li fo toa pa ra tı nı əbə di tərk et di.Öm rü nün son 24 ili ni (!) QMİ-də ça lış mış dı və

ida rə rəh bə ri ni xa ri cə sə fər lər də mü şa yi ət et miş di. Xey li ma raq lı an lar la qar şı laş mış, gör kəm li şəx siy yət lər lə ün-siy yət də ol muş du və əl bət tə, bun la rı göz dən qa çır ma mıç-dı.Çün ki fo toa pa ra tın dan ay rıl maz dı.

Ha cı nın bəxt pa yı na həm öl kə miz də, həm də sə fər lər-də din dar lar la da ha çox ün siy yət qur maq im ka nı düş-müş dü. O da be lə şans dan bəh rə lə nən in san idi.

Ha cı Akif Azər bay can Xa ri ci Dil lər İns ti tu tu nu bi tir miş-di, “Ba kı” qə ze ti re dak si ya sın da iş lə yir di. Çək di yi fo to şə kil-lər qə ze ti çox can lan dı rır dı. Bu nu ən tə ləb kar ağ saq qal jur na list lər də təs diq edir lər.

Bir müd dət dən so nar o, “No vos ti” agent li yi nin Azər bay-can böl mə si nin rəh bə ri ol du. Nü mu nə vi jur na list (həm də fo to jur na list) əmə yi nə gö rə “Qı zıl qə ləm” mü ka fa tı al mış dı, res pub li ka və bey nəl xalq fo to mü sa bi qə lə rin dai mi iş ti rak-çı sı idi. Mosk va və Bü tün Ru si ya nın Pat ri ar xı II Alek si onu məhz fə da kar jur na list əmə yi nə gö rə özəl or den lə təl tif et-miş di.

Azər bay can Fo toq raf lar Bir li yi (AFB) ida rə he yə ti-nin səd ri Asi yat Fə tul la ye vin mə lu ma tı na gö rə, ha cı Akif “2003-cü ilin ən yax şı fo toq ra fı ” adı na la yiq gö rül müş dü.

2009-cü il də is te dad lı fo toq ra fın fər di sər gi si ke çirl miş, iş lə rin dən iba rət ka ta loq ha zır lan mış dı. Onun ya ra dı cı lı ğı-nı araş dır maq məq sə di lə AFB-də təd qi qat fon du ya ra dıl-mış, fo to al bom çap olun muş dur. İnam la de mək olar ki, bu nəşr gənc fo toq raf lar üçün təd ris və sai ti ola bi lər.

Doğ ru dan da, Ha cı Akif Ağa ye vin fo to la rı tək ra ro lun-maz dır.

Ş. NƏZƏRLİ

ИGИD ЮЛЯR – ШЯKLИ QALAR!

VENİ! VİDİ! VİÇİ!

127

Veni! Vidi! Vici!“DİSCOVERY AZERBAİJAN” jur-

nalı “Veni”, “Vidi”, “Vici” adları altında fotomüsabiqə elan edir. Müsabiqədə 17 yaşı tamam olmuş foto həvəskarları, həmçinin, peşəkarlar iştirak edə bilərlər.

Müsabiqə 2011-ci il ərzində aparılır. Yanvar ayından başlayaraq, jurnalımızın hər sayında redaksiyaya daxil olmuş foto-lar arasında müəlliflər müəyyən edilərək, qaliblər 200 manat məbləğində mükafat qazanacaqlar.

İlin sonunda 12 ayın qaliblərinin fotola-rından ən yaxşısı “İlin Qalibi”, eləcə də 2-ci və 3-cü mükafatçı elan ediləcək. Bununla da qaliblər 2011-ci ilin dekabrında rəsmi surətdə öz mükafatlarına sahib olacaqlar.

Fotoşəkillər rəqəmsal kamera ilə

yüksək keyfiyyətdə çəkilməli, “jpg” formatında hazırlanmalıdır.

Şəkillərin ilkin variantı çap edilib zərfdə, həm də elektron variantda təqdim olunmalıdır.

Hər bir müəllif ay ərzində 10-dan artıq fotoşəkil göndərə bilməz.

Mənəvi dəyərlərdən, əxlaqi normalar-dan uzaq, milli, irqi və dini ayrı-seçkilik təbliğ edən, siyasi qərəz məzmunlu, həmçinin, digər fotomüsabiqələrdə yer tutmuş şəkillər qəbul edilmir.

Münsiflər heyəti təcrubəli, peşəkar foto-qraflardan və “Discovery Azerbaijan” jurnalının əməkdaşlarından ibarətdir.

İlin üç qalibini xarici səfər, “Canon” fotoapa-ratı və pul mükafatı gözləyir. Ən yaxşı fotoşəklin müəllifi, mükafat olaraq, “Canon” Mark II EOS 5D fotokamerası, 2-ci mükafatçı xarici səfər, 3-cü yerin qalibi isə 300 manat pul mükafatı əldə edir.

Daha ətraflı məlumatı www.discoveryazer-baijan.az saytından almaq olar.

DİQQƏT! FOTOMÜSABİQƏ!

128